Հրաժեշտ զենքին

հեղինակ՝ Էռնեստ Հեմինգուեյ թարգմանիչ՝ Պերճ Զեյթունցյան (անգլերենից) աղբյուր՝ «Հրաժեշտ զենքին»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Գիրք առաջին

Գլուխ 1

Այն տարվա ուշ ամռանը մենք ապրում էինք գյուղական մի խրճիթում, որտեղից երևում էին գետը և դեպի լեռներ ձգվող հարթավայրը։ Գետի հունը ծածկված էր խճերով ու գլաքարերով, որոնք արևի տակ սպիտակ էին ու չոր, իսկ վտակներում ջուրը պարզ էր, արագահոս և կապտավուն։ Զորքերն անցնում էին մեր տան մոտով, և փոշին, որ բարձրացնում էին նրանք, նստում էր ծառերի տերևներին։ Ծռաբները ևս փոշատ էին, տերևներն էլ այն տարի ժամանակից շուտ թափվեցին, ու մենք տեսնում էինք, թե ինչպես զինվորները քայլում էին ճանապարհով, փոշի էր բարձրանում, թափվում էին քամուց հափշտակված տերևները, քայլում էին զինվորները, իսկ հետո՝ ամառային սպիտակ մի ճանապարհ, որտեղ միայն տերևներ էին մնացել։

Հարթավայրը պտղաբեր էր և մրգատու այգիներով հարուստ, իսկ հանդիպակած լեռները սրճագույն էին ու լերկ։ Լեռներում կռիվ էր ու գիշերները կարելի էր տեսնել հրետանում բռնկումները։ Խավարի մեջ դրանք նման էին ամառային փայլակների, բայց գիշերները զով էին և չէր զգացվում մոտալուտ ամպրոպը։

Մթության մեջ երբեմն լսում էինք, թե ինչպես զինվորներն անցնում էին պատուհանի տակով, և տրակտորները քարշ էին տալիս հրանոթները։ Երթևեկությունը գիշերներն ուժեղանում էր, անցնում էին մեծ թվով ջորիներ, որոնց բեռնաթամբերի յուրաքանչյուր կողմից կախված էր ռազմամթերքի մեկական արկղ, անցնում էին մարդկանցով լցված մոխրագույն բեռնատար մեքենաներ, ինչպես նաև ուրիշ բեռնատարներ, որոնք բրեզենտով ծածկված զինապարեն էին տանում և ավելի դանդաղ էին շարժվում, քան մյուսները։ Ցերեկը ևս տրակտորներ էին անցնում և քարշ տալիս հրանոթները, հրանոթների երկար փողերը ծածկված էին կանաչ ճյուղերով, իսկ քարշակների վրա թափված էին խիտ տերևներով կանաչ ճյուղեր և խաղողի թփեր։ Հյուսիսում մի ձոր կար, ձորից այն և կողմ՝ շագանակենիների անտառ, իսկ ավելի հեռու, գետի այս ափին, մի ուրիշ լեռ։ Այդ լեռան համար էլ էին կռվում, բայց ապարդյուն, ու երբ աշնանն սկսեցին անձրևներ տեղալ, շագանակենիների բոլոր տերևները թափվեցին, ճյուղերը մերկացան և ծառաբները սևացան անձրևից։ Խաղողի այգիները ևս դալկացան ու մերկացան, և շուրջն ամեն ինչ թաց էր, գորշ nւ աշնան պես մեռած։ Գետի վրա մառախուղ էր իջել, և լեռը ծածկվել էր ամպերով, բեռնատարները ցեխ էին շպրտում չորս կողմը, թիկնոց հագած զինվորները թրջվել էին ու ցեխոտվել։ Նրանց զենքերը թաց էին, և գոտիներից կախած կաշվե երկու փամփշտակալները, վեց ու կես միլիմետրանոց բարակ ու երկարավուն փամփուշտների պահունակներից ծանրացած մոխրագույն կաշվե երկու տուփերը, թիկնոցների տակից այնպես էին ցցվել, որ թվում էր, թե ճանապարհով անցնող այս մարդիկ արդեն վեցերորդ ամիսն է, ինչ հղի են։

Մեծ արագությամբ սլանում էին մոխրագույն փոքրիկ մարդատար մեքենաներ։ Վարորդի կողքին սովորաբար նստած էր լինում մի սպա, իսկ հետևում՝ ևս մի քանի սպաներ։ Այդ մեքենաներն ավելի շատ էին ցեխ շպրտում, քան նույնիսկ բեռնատարները, ու եթե սպաներից մեկը շատ փոքրամարմին էր ու նստած էր երկու գեներալների միջև, այնքան փոքրամարմին, որ դեմքը չէր երևում, այլ միայն՝ գլխարկի ծայրը և նեղ ուսերը, ու եթե մեքենան հատկապես արագ էր գնում, ուրեմն դա թագավորն էր։ Նա ապրում էր Ուդինում ու գրեթե ամեն օր անցնում էր այս ճանապարհով, որպեսզի տեսնի, թե ինչպես են գործերը։ Իսկ գործերը շատ վատ էին։

Ձմռան հենց առաջին օրերից սկսեց անդադար անձրև տեղալ, իսկ անձրևի հետ միասին սկսվեց խոլերան։ Բայց այն շուտ կանխեցին, և բանակում ընդամենը յոթ հազար զինվոր մեռավ համաճարակից։

Գլուխ 2

Հաջորդ տարի շատ հաղթանակներ եղան։ Գրավեցինք ձորից այն կողմ գտնվող լեռն ու սարալանջը, որտեղ շագանակենիների անտառն էր աճում, հաղթանակներ եղան նաև հարթավայրից դեպի հարավ ընկած բարձրավանդակում․ օգոստոսին անցանք գետը ու բնակվեցինք Գորիցիայի տներից մեկում, որի պատերը պաստառված էին ծիրանագույն վիստարիայով, իսկ պարսպապատ պարտեզում շատրվան կար և մեծ թվով հաստաբուն ու ստվերախիտ ծառեր։ Հիմա կռիվը գնում էր մոտակա լեռներում, մեզնից հազիվ մի մղոն հեռու։ Փառավոր էր քաղաքը, և մեր տունն էլ շատ գեղեցիկ։ Քաղաքին հեշտությամբ տիրացանք, բայց մերձակա լեռները ոչ մի կերպ չէինք կարողանում գրավել, և ես շատ ուրախ էի, որ ավստրիացիները, ըստ երևույթին պատերազմից հետո ուզում էին քաղաք վերադառնալ, որովհետև, ռմբակոծում էին ոչ թե այն ավերելու նպատակով, այլ հենց այնպես, հավուր պատշաճի։ Բնակչությունը շարունակում էր մնալ քազաքում, որտեղ կային հոսպիտալներ ու սրճարաններ, փողոցների ծայրին՝ թնդանոթներ, ինչպես նաև երկու հասարակաց տուն, մեկը՝ զինվորների համար, մյուսը՝ սպաների։ Ու երբ ամառը վերջացավ, զով գիշերները, կռիվը մոտիկ լեռներում, ռումբերի հետքեր կրող կամրջի երկաթը, գետափին, երբեմնի կռվի վայրում քարուքանդ եղած թունելը, հրապարակի շրջակա ծառերը և դեպի հրապարակ տանող երկար ծառուղին,— այս ամենը, ինչպես նաև այն, որ քաղաքում աղջիկներ կային, որ թագավորն էր անցնում իր մեքենայով և հիմա արդեն կարելի էր երբեմն տեսնել նրա դեմքը, երկար վիզը, փոքր մարմինը և մոխրագույն այծամորուքը, այս ամենը, ինչպես նաև քանդված պատի միջից տների՝ հանկարծ բացվող ամբողջ ներքինը, պարտեզներում, երբեմն նաև փողոցներում թափված ծեփն ու խիճը և այն, որ Կարսոյում գործերը բարեհաջող էին, այս ամենը շատ էին տարբերում այս աշունն անցյալ աշնանից, երբ մենք ապրում էինք գյուղում։ Պատերազմն էլ էր մի տեսակ փոխվել։

Քաղաքից դուրս, լեռան վրա, ոչնչացված մի անտառ կար։ Ամռանը, երբ մենք քաղաք մտանք, անտառը դեռ կանաչ էր, բայց հիմա այնտեղ միայն կոճղեր ու ջարդված ծառաբներ էին մնացել, իսկ հողը տակնուվրա էր արված։ Մի անգամ, աշնան վերջին, երբ քաղաքից դուրս էի եկել ու կանգնել նախկին այս անտառում, սարի ուղղությամբ շարժվող մի ամպ երևաց։ Եվ ամպը շատ արագ էր մոտենում, և արևը դարձավ աղոտ դեղնավուն, և հետո ամեն ինչ փոխվեց մոխրագույնի, և երկինքը ծածկվեց, և ամպը իջավ լեռան վրա ու հանկարծ պատեց մեզ, և դա ձյուն էր։ Ձյունը շեղակի էր գալիս քամու հետ, մերկ հողը ծածկվեց, ծառերի կոճղերը դուրս ցցվեցին, թնդանոթների վրա ձյուն նստեց, իսկ ձյան մեջ բացված ոտնահետքերը տանում էին դեպի խրամատներից այն կողմ ընկած արտաքնոցները։

Ավելի ուշ, քաղաք վերադառնալուց հետո, ընկերոջս հետ նստել էինք սպայական հասարակաց տանը և մի շիշ ասթի էինք խմում։ Ձյուն էր գալիս, և պատուհանից նայելով ծանր ու դանդաղ իջնող ձյանը, մենք հասկացանք, որ հենց դրանով էլ վերջանում էր տարին։ Գետի վերին մասերում գտնվող լեռները դեռ չէին գրավված։ Հանդիպակաց լեռներից և ոչ մեկը նույնպես չէր գրավված։ Ամեն ինչ մնացել էր հաջորդ տարվան։ Ընկերս նկատեց փողոցից անցնող մեր գնդի քահանային, որն զգուշորեն քայլում էր ցեխերի միջով, և թակեց պատուհանը, որպեսզի գրավի նրա ուշադրությունը։ Քահանան բարձրացրեց գլուխը։ Նա տեսավ մեզ և ժպտաց։ Ընկերս նշան արեց, որ ներս գա։ Քահանան բացասաբար շարժեց գլուխը և շարունակեց ճամփան։ Այդ գիշեր ճաշարանում սովորականի պես սպագետտի էինք ուտում, ուտում էինք շատ արագ և շատ լուրջ, պատառաքաղի վրա այնպես վերցնելով, որ ծայրերը կախվեն օդից և հնարավոր լինի բերանը տանել, կամ պատառաքաղը պնակից հազիվ բարձրացնելով ու անդադար ներս քաշելով, իսկ հետո գինի էինք խմում հյուսկեն տափաշշից, որ ճոճվում էր մետաղե հենակից կախված։ Բավական էր ցուցամատով իջեցնել շշի բերանը, և թունդ, հաճեէի, պարզ-կարմիր գինին թափվում էր այդ նույն ձեռքով պահված բաժակի մեջ։ Սպագետտիի այս արարողությունն ավարտելուց հետո կապիտանն սկսեց ձեռ առնել քահանային։

Քահանան երիտասարդ էր և շատ շուտ էր կարմրում։ Նա մեզ նման համազգեստ էր հագել, միայն այն տարբերությամբ, որ մոխրագույն բաճկոնակի ձախ ծոցագրպանի վրա մուգ կարմիր թավշից մի խաչ էր կախել։ Կապիտանը խոսում էր կոտրատված իտալերենով, ավելորդ մի հաճոյակատարություն, որպեսզի կարողանայի ամեն ինչ հասկանալ ու ոչինչ բաց չթողնել։

— Քահանան այսօր աղջիկների հետ,— ասաց կապիտանը, նայելով նրան և ինձ։ Քահանան ժպտաց, կարմրեց ու բացասաբար շարժեց գլուխը։ Կապիտանը հաճախ էր նրա հոգու հետ խաղում։

— Ճիշտ չե՞մ ասում,— հարցրեց կապիտանը։— Այսօր ես տեսնում եմ քահանան աղջիկների հետ։

— Ոչ,— պատասխանեց քահանան։

Մյուս սպաները զվարճանում էին այդ կոպիտ կատակներից։

— Քահանան աղջիկների հետ ոչ,— շարունակեց կապիտանը։— Քահանան աղջիկների հետ երբեք,— բացատրեց նա ինձ։ Ապա, անընդհատ աչքերիս մեջ նայելով, բայց քահանային էլ չկորցնելով տեսադաշտից, նա վերցրեց ու լցրեց իմ բաժակը։

— Քահանան ամեն գիշեր ինքն իր հետ... հինգը մեկի դեմ։— Սեղանի շուրջ նստած սպաները ծիծաղեցին։— Հասկանո՞ւմ եք։ Ինքն իր հետ... հինգը մեկի դեմ։— Նա ձեռքով նման մի շարժում արեց ու բարձրաձայն ծիծաղեց։ Քահանան դա ընդունեց իբրև կատակ։

— Պապն ուզում է, որ ավստրիացիները շահեն պատերազմը,— ասաց մայորը։— Նա սիրում է Ֆրանց Իոսիֆին։ Ա՛յ թե ավստրիացիների փողերը որտեղից են գալիս։ Ես աթեիստ եմ։

— Կարդացե՞լ եք «Սև խոզը»,— հարցրեց լեյտենանտը։— Ես ձեզ համար կճարեմ։ Դա այն գիրքն է, որ խախտեց իմ հավատը։

— Զզվելի և կեղտոտ գիրք է,— ասաց քահանան։— Չի կարող պատահել, որ հավանած լինեք։

— Շատ օգտակար դիրք է,— ասաց լեյաենանտը։— Այնտեղ ամեն ինչ գրված է հոգևորականների մասին։ Ձեզ անպայման դուր կգա։— Ես ժպտացի քահանային, նա ևս ժպտաց մոմի աղոտ լույսի տակ։

— Չկարդաք,— ասաց նա։

— Ես կճարեմ,— ասաց լեյտենանտը։

— Բոլոր մտածող մարդիկ էլ աթեիստ են,— ասաց մայորը։— Ես ոչ էլ մասոնությանն եմ հավատում։

— ես հավատում եմ մասոնությանը,— ասաց լեյտենանտը։— Ազնիվ կազմակերպություն է։

Ինչ֊որ մեկը ներս մտավ, ու բաց դռան արանքից ես տեսա, թե ինչպես էր գալիս ձյունը։

— Հիմա այլևս հարձակում չի լինի, քանի որ ձյուն է գալիս,— ասացի ես։

— Իհարկե ոչ,— ասաց մայորը։— Լավ կլիներ արձակուրդ վերցնեիք։ Գնայիք Հռոմ, Նեապոլ, Սիցիլիա...

— Թող Ամալֆի գնա,― ասաց լեյտենանտը։— Ես ձեզ մի երկտող կտամ և ծնողներիս հասցեն։ Նրանք ձեզ կսիրեն, ինչպես իրենց հարազատ որդուն։

— Թող Պալերմո գնա։

— Ավելի լավ է Կապրի գնա։

— Շատ կուզենայի, որ Աբրուցի գնայիք և Կապրոկոտայում ծնողներիս տեսնեիք,— ասաց քահանան։

— Նրա ինչին է պետք Աբրուցին։ Այնտեղ ավելի շատ ձյուն կա, քան այստեղ։ Գնա ի՞նչ անի, գյուղացիների՞ն տեսնի։ Թող կուլտուրայի ու քաղաքակրթության կենտրոնները գնա։

— Այնտեղ, որտեղ սիրուն աղջիկներ կան։ Ես Նեապոլի մի քանի հասցեներ կտամ ձեզ։ Հոյակապ, ջահել աղջիկներ են, և այն էլ իրենց մայրիկների թևի տակ։ Հա՛, հա՛, հա՛․․․

Կապիտանը բաց արեց ափը, ցցեց բթամատը, իսկ մյուս մատները չռեց, որպեսզի պատի վրա չինական ստվերներ ցույց տա։ Ձեռքի ստվերն ընկավ պատին։ Նա նորից խոսեց կոտրատված իտալերենով։

— Դուք գնալ այ այսպես,— ցույց ավեց բթամատը։— Իսկ վերադառնալ այ այսպես,— ցույց տվեց ճկույթը։

Բոլորր ծիծաղեցին։

— Նայեցեք,— ասաց կապիտանը։ Նա նորից չռեց մատները։ Մատների ստվերը նորից ընկավ պատին։ Նա սկսեց բթամատից և հերթով տվեց մյուս մատների անունները. Sotto-tenentente (բթամատ), tenente (ցուցամատ), capitano (միջնամատ), maggiore (մատնեմատ) և tenente-colonello (ճկույթ)։— Դուք գնում եք որպես sotto-tenente։ Վերադառնում եք որպես tenente-colonello։

Բոլորը ծիծաղեցին։ Կապիտանի չինական ստվերները մեծ հաջողություն ունեցան։ Նա նայեց քահանային ու բղավեց.

— Քահանան ամեն գիշեր հինգը մեկի դեմ։

Նորից ծիծաղեցին բոլորը։

— Դուք պետք է անմիջապես արձակուրդ գնաք,— ասաց մայորը։

— Ափսոս, որ չեմ կարող ձեզ հետ գալ և ամեն ինչ ցույց տալ,— ասաց լեյտենանտը։

— Հետ գալուց գրամոֆոն բերեք։

— Օպերայի լավ ձայնապնակներ էլ բերեք։

— Կարուզո բերեք։

— Պետք չի Կարուզո։ Նա ոռնում է։

— Չէիր ուզենա՞ նրա պես ոռնալ։

— Նա ոռնում է։ Բան եմ ասում, նա ոռնում է։

— Կուզենայի, որ Աբրուցի զնայիք,— ասաց քահանան։ Մյուսներն աղմկում էին։— Այնտեղ լավ որս կա։ Մարդկանց էլ շուտ կհավաքեք, ու թեև ցուրտ է, բայց եղանակը պարզ է ու չոր։ Կարող եք ծնողներիս մոտ մնալ։ Հայրս հայտնի որսորդ է։

— Գնացի՞նք,— ասաց կապիտանը։— Հասարակաց տուն գնանք, քանի չեն փակել։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես քահանային։

— Բարի գիշեր,— ասաց նա։

Գլուխ 3

Երբ ռազմաճակատ վերադարձա, մենք դեռ նույն քաղաքում էինք ապրում։ Շրջակայքում հիմա ավելի շատ թնդանոթ կար, և արդեն գարուն էր։ Դաշտերր կանաչ էին, և որթատունկերի վրա փոքրիկ կանաչ ընձյուղներ էին երևում։ Ճամփեզրի ծառերը ծածկվել էին մանր տերևներով, և ծովի կողմից թեթև քամի էր փչում։ Ես տեսա քաղաքը, բլուրը և բլրի խորշում կառուցված հին դղյակը, տեսա նաև լեռները, գորշ լեռները, որոնց լանջերին հազիվ էր կանաչը կպել։ Քաղաքում է՛լ ավելի շատ թնդանոթ կար, մի քանի նոր հոսպիտալներ էին բացվել, փողոցներում կարելի էր հանդիպել անգլիացիների, երբեմն նաև անգլուհիների, ռմբակոծումից վնասվել էին ևս մի քանի տներ։ Տաք էր, իսկական գարուն, ես քայլում էի ծառուղիով և զգում ջերմությունն արևի, որի ճառագայթներն ընկել էին պատի վրա։ Պարզվեց, որ մենք դեռևս մեր հին տանն էինք ապրում, այնտեղ ամեն ինչ նույնն էր մնացել իմ արձակուրդ գնալուց ի վեր։

Դուռը բաց էր, դրսի նստարանին, արևի տակ, մի զինվոր էր նստած, կողքի դռան մոտ սպասում էր շտապ օգնության մեքենան, իսկ ներսում մարմարե հատակի ու հիվանդանոցի հոտ էր գալիս։ Ամեն ինչ նույնն էր, միայն այն տարբերությամբ, որ հիմա գարուն էր։ Ներս նայեցի մեծ սենյակի դռան արանքից ու տեսա գրասեղանի մոտ նստած մայորին, պատուհանը բաց էր, ու արևի լույսը լցվել էր սենյակ։ Նա ինձ չնկատեց, ու ես չգիտեի ինչ անել՝ մտնել զեկուցե՞լ, թե՞ նախ վեր բարձրանալ ու լվացվել։ Որոշեցի բարձրանալ։

Սենյակը, որտեղ ապրում էինք լեյտենանտ Ռինալդին ու ես, նայում էր դեպի բակը։ Պատուհանը բաց էր, մահճակալս ծածկված էր բարակ վերմակով, պատից կախված էին իմ բոլոր իրերը, թիթեղյա տուփով հակագազը և պողպատյա սաղավարտը։ Մահճակալի ոտքերի մոտ դրված էր իմ սնդուկը, իսկ սնդուկի վրա՝ ձմեռային փայլուն կոշիկներս։ Ութանիստ, արջնած փողով և մուգ կաղնեգույն հարմարավետ, գեղեցիկ խզակոթով իմ հրացանը կախված էր երկու մահճակալների միջև։ Հիշեցի, որ նշանառության հեռադիտակը պահված էր սնդուկում։ Լեյտենանտը, Ռինալդին, պառկել էր մյուս մահճակալին ու քնել։ Ոտնաձայներ լսելով, նա արթնացավ ու նստեց անկողնում.

— Ciao,— ասաց նա։— Ինչպե՞ս անցկացրինք ժամանակը։

— Հիանալի։

Մենք միմյանց ձեռք սեղմեցինք, հետո նա գրկեց վիզս ու համբուրեց ինձ։

— Օ՜ֆ,— ասացի ես։

— Կեղտոտվել եք,— ասաց նա։— Պետք է լվացվել։ Ո՞ւր էիք գնացել և ինչ արիք։ Ամեն ինչ միանգամից պատմեք։

— Ամեն տեղ էլ եղել եմ։ Միլան, Ֆլորենցիա, Հռոմ, Նեապոլ, Վիլա Սան Ջիովաննի, Մեսսինա, Տաորմինա․․․

— Ոնց որ չվացուցակ լինեք։ Հետաքրքիր արկածներ ունեցե՞լ եք։

— Այո։

— Որտե՞ղ։

— Milano, Firenze, Roma, Napoli...

— Բավական է։ Ճիշտն ասենք, ո՞րն էր ամենալավը։

— Միլանում։

— Որովհետև դա առաջինն էր։ Որտե՞ղ հանդիպեցիք նրան։ Կովայո՞ւմ։ Ո՞ւր գնացիք։ Ի՞նչ էիք զգում։ Ամեն ինչ միանգամից պատմեք։ Մնացի՞ք ամբողջ գիշերը։

— Այո։

— Հետո ինչ։ Հիմա այստեղ էլ հիանալի աղջիկներ կան։ Նոր աղջիկներ են, առաջին անգամ են ռազմաճակատում։

— Ի՜նչ եք ասում...

— Չեք հավատո՞ւմ։ Կեսօրից հետո կգնանք ու ձեր աչքով կտեսնեք։ Քաղաքում էլ հիանալի անգլուհիներ կան։ Հիմա ես սիրահարված եմ միսս Բարկլիին։ Կծանոթացնեմ ձեզ։ Երևի ամուսնանամ միսս Բարկլիի հետ։

— Ես պետք է լվացվեմ ու գնամ զեկուցելու։ Հիմա ոչ ոք չի՞ աշխատում, ինչ է։

— Քանի գնացել եք, բան էլ չի եղել, միայն՝ ցրտահարություն, դեղնախտ, սուսանակ, կանխամտածված անդամախեղություն, թոքերի բորբոքում, կարծր ու փափուկ չարակեղ։ Ամեն շաբաթ որևէ մեկը վիրավորվում էր ժայռի բեկորներից։ Կան նաև մի քանի իսկական վիրավորներ։ Մյուս շաբաթ կռիվը նորից կսկսվի։ Հավանաբար, նորից կսկսվի։ Այդպես են ասում։ Ի՞նչ եք կարծում, ճի՞շտ կվարվեմ, եթե ամուսնանամ միսս Բարկլիի հետ, պատերազմից հետո, իհարկե։

— Անկասկած,— ասացի ես, տաշտի մեջ լիքը ջուր լցնելով։

— Գիշերն ամեն ինչ կպատմեք ինձ,— ասաց Ռինալդին։— Հիմա ես պետք է նորից քնեմ, որպեսզի միսս Բարկլիի մոտ գնալիս թարմ ու գեղեցիկ երևամ։

Ես հանեցի բաճկոնս ու վերնաշապիկս և լվացվեցի տաշտի սառը ջրով։ Սրբվելու ժամանակ նայում էի մեկ շուրջս, մեկ պատուհանից դուրս, մեկ Ռինալդիին, որ փակ աչքերով պառկել էր մահճակալի վրա։ Նա տարեկից էր ինձ, գեղեցիկ, բնիկ ամալֆիացի։ Նա սիրում էր իր գործը՝ վիրաբուժությունը, և մենք հրաշալի ընկերներ էինք։ Զգալով իմ հայացքը, նա բացեց աչքերը։

— Փող ունե՞ք։

— Այո ։

— Հիսուն լիրա պարտք տվեք ինձ։

Ես չորացրի ձեռքերս և պատից կախված բաճկոնիս ծոցագրպանից հանեցի դրամապանակս։ Ռինալդին վերցրեց թղթադրամը և, առանց անկողնուց բարձրանալու ծալեց, դրեց տաբատի գրպանը։ Նա ժպտաց. «Ես պետք է ունևոր մարդու տպավորություն թողնեմ միսս Բարկլիի վրա։ Դուք իմ լավ, իմ հրաշալի ընկերն եք և իմ ֆինանսական հովանավորը»։

— Գրողի ծոցը գնացեք,— ասացի ես։

Այդ երեկո ճաշարանում ես նստեցի քահանայի մոտ․ նա վշտացած էր, նույնիսկ վիրավորված, որ չէի գնացել Աբրուցի, նա հորը գրել էր իմ մասին, և նրանք պատրաստվել էին ինձ դիմավորելու։ Ես ինքս էլ նույնքան վատ էի զգում դրա համար։ Եվ, իսկապես, այնպես էլ չհասկացա, թե ինչու չգնացի։ Չէ՞ որ ուզում էի գնալ, և հիմա փորձում էի բացատրել, թե ինչպես են հանգամանքները բարդվում իրար վրա, և, ի վերջո, նա հասկացավ, որ ես իրոք ուզում էի գնալ։ Դրանով էլ ամեն ինչ գրեթե կարգի ընկավ։ Ես շատ գինի խմեցի, հետո՝ սուրճ և ստրեգա և, արդեն հարբած, բացատրում էի, թե ինչպես մեզ չի հաջողվում անել այն, ինչ ուզում ենք։ Երբեք չի հաջողվում։

Մենք զրուցում էինք, իսկ մյուսները վիճում էին և աղմկում։ Ես ուզամ էի Աբրուցի գնալ։ Բայց և չգնացի այնպիսի տեղեր, ուր ճանապարհները սառած էին ու երկաթի պես պինդ, ուր պարզ և չոր ցուրտ էր, ձյունը, նույնպես չոր ու փխրուն, ուր ձյան վրա նապաստակի հետքեր կային, իսկ գյուղացիները գլխարկ էին հանում և ձեզ լորդ կոչում և որտեղ լավ որս կար։ Այդպիսի տեղեր չգնացի, գնացի այնտեղ, ուր ծխով լցված սրճարաններ ու գիշերներ կային, և սենյակն այնպես էր պտտվում, որ ստիպված էիր պատին նայել, որպեսզի պտույտը դադարեր. հարբած գիշերներ անկողնում, երբ գիտեիր, որ էլ ոչինչ չկա բացի սրանից, և այնքան տարօրինակ էր առավոտյան արթնանալ ու չիմանալ, թե ով էր կողքիդ պառկածը, և աշխարհը մթության մեջ թվում էր անիրական ու այնքան գրգռիչ, որ պետք էր ամեն ինչ վերսկսել, ոչինչ չիմանալով ու ոչինչ չմտածելով, վստահ, որ սա էր ամենը, ամենը, ամենը ու էլի ոչինչ չմտածել։ Բայց հանկարծ ընկնում էիր խոր մտքերի մեջ և քնում։ Ու առավոտյան արթնանալով, երբեմն զգում էիր, որ այն ամենը, ինչ եղել է, արդեն չկա, ամեն բան դառնում էր և պարզ, և հստակ, և ծանր և երբեմն վեճ էր ծագում վարձի համար։ Երբեմն դեռևս հաճելի էր, քնքուշ և ջերմ, և նախաճաշը, և ճաշը։ Երբեմն էլ հաճելի ոչինչ չէր մնում, և ուրախությամբ քեզ փողոց էիր գցում, բայց հաջորդ օրը նորից նույնն էր, հաջորդ գիշերն էլ էր նույնը։ Ես փորձեցի պատմել գիշերվա մասին և այն մասին, թե ինչ տարբերություն կա գիշերվա ու ցերեկվա միջև, և գիշերը որքան ավելի լավ է, եթե միայն օրը ոչ շատ ցուրտ է և ոչ էլ շատ պարզ։ Բայց չկարողացա պատմել։ Հիմա էլ չեմ կարող։ Եթե այդպիսի բան պատահել է ձեզ, ուրեմն, կհասկանաք ինձ։ Նրան այդպիսի բան չէր պատահել, բայց նա հասկացավ, որ ես իսկապես ուզում էի Աբրուցի գնալ, սակայն չեմ գնացել, ու մենք լավ ընկերներ մնացինք, շատ բանով իրար նման, բայց և շատ բանով տարբեր։ Նա միշտ գիտեր այն, ինչ ես չգիտեի, իսկ երբ իմանում էի, պատրաստ էի անմիջապես մոռանալ։ Բայց այն ժամանակ ես չէի հասկանում այդ, չնայած ավելի ուշ հասկացա։

Մինչ այդ մենք բոլորս դեռ ճաշարանում էինք, ճաշը վերջացել էր, իսկ վեճերը շարունակվում էին։ Մենք դադարեցինք խոսել, և կապիտանը բղավեց.

— Քահանան տխրում է։ Տխրում է առանց աղջիկների։

— Չեմ տխրում,— ասաց քահանան։

— Քահանան տխրում է։ Քահանան ուզում է, որ ավստրիացիները շահեն պատերազմը,— ասաց կապիտանը։ Մյուսները լսում էին։ Քահանան բացասաբար շարժեց գլուխը։

— Ոչ,— ասաց նա։

— Քահանան չի ուզում, որ մենք հարձակվենք։ Դուք չեք ուզում, որ հարձակվենք, այնպես չէ՞։

— Ոչ։ Եթե պատերազմ է, ուրեմն, պետք է հարձակվել։

— Պե՜տք է հարձակվել։ Կհարձակվենք։

Քահանան գլխով արեց։

— Հանգիստ թողեք նրան,— ասաց մայորը։— Նա լավ տղա է։

— Համենայն դեպս, նա ոչինչ չի կարող անել,— ասաց կապիտանը։ Մենք վեր կացանք և հեռացանք սեղանից։

Գլուխ 4

Հարևան պարտեզի մարտկոցն առավոտյան արթնացրեց ինձ, ու, տեսնելով, որ արևի ճառագայթներն արդեն ներս են ընկել պատուհանից, վեր կացա անկողնուց։ Մոտեցա պատուհանին և դուրս նայեցի։ Խճաքարերով ծածկված արահետները խոնավ էին, և խոտը թաց էր ցողից։ Մարտկոցը երկու անգամ կրակեց, և ամեն անգամ օդը ցնցվում էր ինչպես պայթյունի ժամանակ, պատուհանը զնգզնգում էր, և շփշփում էին պիժամայիս փողքերը։ Թնդանոթները չէին երևում, բայց, հավանաբար, կրակում էին ուղիղ մեր վրայով։ Տհաճ էր այդքան մոտ լինել թնդանոթներին, բայց պետք էր մխիթարվել գոնե նրանով, որ նրանք այնքան էլ մեծ չէին։ Նայեցի դեպի պարտեզ ու լսեցի, թե ինչպես մի բեռնատար ճամփա ընկավ։ Հագնվեցի, իջա ներքև, խոհանոցում սուրճ խմեցի ու գնացի գարաժ։ Մեքենաները երկար ծածկի տակ շարված էին կողք-կողքի։ Դրանք ծանր թափքերով, տափակ քթերով, ֆուրգոնանման մոխրագույն սանիտարական մեքենաներ էին։ Բակում մեխանիկներն աշխատում էին մի այդպիսի մեքենայի վրա։ Երեք նման մեքենաներ էլ սարերում էին, վիրակապական կայաններում։

— Մարտկոցի վրա կրակո՞ւմ են,— հարցրի մեխանիկներից մեկին։

— Ոչ, signor lenente։ Բլրակը պաշտպանում է։

— Ինչպե՞ս են գործերը։

— Վատ չեն։ Այս մեքենան բանի պետք չէ, բայց մյուսները կարգին աշխատում են։— Նա թողեց գործը ու ժպտաց։— Արձակո՞ւրդ էիք գնացել։

— Այո։

Նա ձեռքերը քսեց ջեմպերին ու քմծիծաղեց.

— Լավ ժամանակ անցկացրի՞ք։

Մյուսները ևս քմծիծաղեցին։

— Լավ էր,— ի՞նչ է պատահել այս մեքենային։

— Բանի պետք չի։ Մեկ էս, մեկ էն․․․

— Իսկ հիմա՞ ինչ է պատահել։

— Մխոցների նոր օղակներ են պետք։

Ես թողեցի նրանց ու հեռացա։ Մեքենան ամոթալի տեսք ուներ, կարծես թալանված լիներ. շարժիչը բաց էր, և մասերը սփռված էին նստարանի վրա։ Ես մտա ծածկի տակ ու մեկ առ մեկ զննեցի մեքենաները։ Դրանք համեմատաբար մաքուր էին, մի քանիսը՝ հենց նոր լվացված, իսկ մյուսները՝ փոշոտ։ Ուշադիր նայում էի դողերին, փնտրելով ծակված տեղեր կամ այլ վնասվածքներ։ Թվում էր, թե ամեն ինչ կարգին է։ Հավանաբար, ոչ մի նշանակություն չուներ իմ հետևելը կամ չհետևելը։ Ես կարծում էի, թե մեքենաների վիճակը, այս կամ այն մասերը ձեռք բերելու հնարավորությունը, վիրակապական կայաններից հիվանդների և վիրավորների անխափան տեղափոխումը, բաշխման կայաններ փոխադրելը և ապա այնտեղից, ըստ նշված փաստաթղթերի, տարբեր հոսպիտալներում տեղավորելը, ես կարծում էի, թե այս ամենն ինչ-որ չափով ինձնից էր կախված։ Մինչդեռ, հավանաբար, իմ այստեղ լինելը կամ չլինելը ոչինչ չէր փոխում։

— Մասերը դժվա՞ր էին ճարվում,— հարցրի ավագ մեխանիկին։

— Ոչ, signor tenente։

— Որտե՞ղ է հիմա վառելանյութի պահեստը։

— Նույն տեղում։

— Լավ,— ասացի ես, վերադարձա տուն ու ևս մի բաժակ սուրճ խմեցի սպաների ճաշարանում։ Սուրճը բաց մոխրագույն էր և շատ էր քաղցրացել խտացած կաթից։ Դրսում գարնանային հաճելի առավոտ էր։ Քթի մեջ չորության այն զգացողությունն էր ծնվում, որից կարելի էր ենթադրել, թե շոգ օր է սպասվում։ Այդ օրը ես այցելեցի լեռնային պահակետերը ու երեկոյան վերադարձա քաղաք։

Թվում էր, թե գործերն իմ բացակայության ժամանակ կարգավորվել էին։ Լսեցի, որ նորից հարձակում է պատրաստվում։ Դիվիզիան, որին մենք սպասարկում էինք, պետք է հարձակում գործեր գետի վերին հոսանքներում, և մայորն ինձ ասաց, որ հարձակման ժամանակ հոգ տանեմ պահակետերին։ Հարձակվող զորամասերը պետք է գետն անցնեին նեղ կիրճից վեր և ապա ցրվեին լեռնալանջում։ Անհրաժեշտ էր, որ մեքենաների պահակետերը հնարավորին չափ մոտ լինեին գետին և պաշտպանության տակ գտնվեին։ Նրանց տեղերն, անշուշտ, պետք է հետևակը որոշեր, սակայն ենթադրվում էր, թե պլանը մենք ենք մշակում։ Դա այն բաներից մեկն էր, որ զինվորական գործունեության պատրանք է ստեղծում։

Ես շատ էի փոշոտվել ու կեղտոտվել։ Բարձրացա մեր սենյակը, որպեսզի լվացվեմ։ Ռինալդին նստել էր մահճակալի վրա, Հյուգոյի անգլերեն քերականության դիրքը ձեռքին։ Նա համազգեստով էր, հագել էր սև կոշիկները, մազերը փայլում էին։

— Ինչ լավ է,— ինձ տեսնելով, ասաց նա։— Դուք ինձ հետ կգաք միսս Բարկլիի մոտ։

― Ոչ։

— Այո։ Դուք կբարեհաճեք ինձ հետ գալ և կաշխատեք լավ տպավորություն թողնել նրա վրա։

— Լավ։ Սպասեք մինչև կարգի բերեմ ինձ։

— Լվացվեք և հենց այդպես էլ եկեք։

Լվացվեցի, սանրվեցի, ու մենք պատրաստվեցինք ճամփա ընկնել։

― Մի րոպե,— ասաց Ռինալդին։— Գուցե խմենք մի քիչ։

Նա բաց արեց իր սնդուկը և հանեց մի շիշ։

— Ստրեդա չեմ խմի,— ասացի ես։

— Գրապպա է։

— Լավ։

Նա երկու բաժակ լցրեց, մենք չխկացրինք, ցուցամատները մի կողմ տանելով։ Գրապպան շատ թունդ էր։

— Էլի լցնե՞մ։

— Լավ, լցրեք։

Մի-մի բաժակ էլ խմեցինք։ Ռինալդին շիշը դրեց սնդուկի մեջ, ու մենք դուրս եկանք տնից։ Քաղաքում շոգ էր, բայց արևն արդեն մայր էր մտնում և շատ հաճելի էր քայլելը։ Անգլիական հոսպիտալը մի մեծ առանձնատուն էր, որ պատերազմից առաջ կառուցել էին գերմանացիները։ Միսս Բարկլին պարտեզում էր։ Նրա հետ էր նաև մի ուրիշ հիվանդապահուհի։ Ծառերի արանքից մենք տեսանք նրանց սպիտակ խալաթները և մեր քայլերն ուղղեցինք այդ կողմ։ Ռինալդին պատիվ տվեց։ Ես ևս պատիվ տվեցի, բայց ավելի զուսպ։

— Բարև ձեզ,— ասաց միսս Բարկլին։— Դուք իտալացի չեք, այնպես չէ՞։

— Օ, ոչ։

Ռինալդին զրուցում էր մյուս հիվանդապահուհու հետ։ Նրանք ծիծաղում Լին։

— Ինչ տարօրինակ է իտալական բանակում ծառայելը։

— Սա իսկական բանակ չէ։ Սա պարզապես սանիտարական ջոկատ է։

— Համենայն դեպս, տարօրինակ է։ Ինչո՞ւ այդպես վարվեցիք։

— Չգիտեմ,— ասացի ես։— Միշտ չէ, որ կարելի է ամեն ինչ բացատրել։

— Մի՞թե։ Ինձ սովորեցրել են, որ կարելի է։

— Դա շատ լավ բան է։

— Մենք այս ձևո՞վ ենք շարունակելու մեր խոսակցությունը։

— Ոչ,— ասացի ես։

— Փառք աստծո։

— Սա ի՞նչ փայտ է,— հարցրի ես։

Միսս Բարկլին բավական բարձրահասակ էր։ Հագել էր սպիտակ հագուստ, որը նման էր հիվանդապահուհու խալաթի։ Շիկահեր էր, ոսկեգույն մաշկով և մոխրագույն աչքերով։ Նա ինձ շատ գեղեցիկ թվաց։ Նա բռնել էր մի բարակ ձեռնափայտ, որ նման էր կաշվից հյուսված մանկական ճիպոտի։

— Սա պատկանում է մի տղայի, որն անցյալ տարի սպանվեց։

— Ներեցեք։

— Շատ լավ տղա էր։ Նա ուզում էր ամուսնանալ ինձ հետ, բայց Սամմում սպանվեց։

— Դա սարսափելի ճակատամարտ էր։

— Մասնակցե՞լ եք։

— Ոչ։

— Լսել եմ դրա մասին,— ասաց նա։— Մեր կողմերում այդպիսի ճակատամարտ երբեք չի եղել։ Ինձ այս փոքրիկ ձեռնափայտն ուղարկեցին։ Նրա մայրն ուղարկեց մյուս իրերի հետ միասին։

— Երկա՞ր Ժամանակ էիք նշանված։

— Ութ տարի։ Մենք միասին ենք մեծացել։

— Իսկ ինչո՞ւ չեք ամուսնացել։

— Չգիտեմ,— ասաց նա։— Հիմարություն եմ արել։ Համենայն դեպս, հանուն նրա ես կարող էի այդ քայլին դիմել։ Բայց կարծում էի, որ դա վատ կլիներ նրա համար։

— Հասկանում եմ։

— Դուք սիրե՞լ եք որևէ մեկին։

— Ոչ,— ասացի ես։

Նստեցինք նստարանին, ու ես նայեցի նրան։

— Գեղեցիկ մազեր ունեք,— ասացի ես։

— Հավանո՞ւմ եք։

— Շատ։

— Երբ նա մեռավ, ես ուզում էի կտրել մազերս։

— Ինչ եք ասում։

— Ուզում էի ինչ-որ բան անել նրա համար։ Ես այդպիսի բաների վրա ուշադրություն չեմ դարձրել։ Նա կարող էր ամեն ինչ ունենալ։ Ամեն ինչ, եթե միայն ցանկանար։ Եվ եթե միայն ես հասկանայի։ Ես կամուսնանայի կամ թեկուզ հենց այնպես կապրեի նրա հետ։ Հիմա եմ այդ բոլորը հասկանում։ Բայց նա ուզում էր պատերազմ գնալ, ու ես ոչինչ չէի հասկանում։

Ես լուռ էի։

— Ես այն Ժամանակ ընդհանրապես ոչինչ չէի հասկանում, և մտածում էի, որ դա էլ ավելի վատ կլինի նրա համար։ Մտածում էի, որ գուցե նա չի կարողանա այդ ամենը տանել։ Իսկ հետո նրան սպանեցին, և դրանով ամեն ինչ վերջացավ։

— Ով գիտե։

— Այո,— ասաց նա։— Ամեն ինչ վերջացավ։

Մենք նայեցինք Ռինալդիին, որը զրուցում էր մյուս հիվանդապահուհու հետ։

— Նրա անունն ի՞նչ է։

— Ֆերգյուսոն։ Հելլեն Ֆերգյուսոն։ Ձեր ընկերը բժիշկ է, այնպես չէ՞։

— Այո։ Շատ լավ բժիշկ է։

— Շատ հաճելի է։ Ճակատամերձ գոտում հազվադեպ կարելի է լավ բժիշկ գտնել։ Սա ճակատամերձ գոտի է, չէ՞։

— Իհարկե։

— Հիմար ճակատ է,— ասաց նա։— Բայց հիանալի տեղ է։ Հարձակմա՞ն եք պատրաստվում։

— Այո։

— Ուրեմն, վերջապես գործ կունենանք։ Հիմա ոչ մի գործ չկա։

— Երկա՞ր ժամանակ եք որպես հիվանդապահուհի աշխատում։

— Տասնհինգ թվականի վերջից։ Հենց որ նա գնաց, ես էլ գնացի։ Հիշում եմ, հիմար-հիմար բաներ էի մտածում, որ նա կարող էր ընկնել իմ հոսպիտալը։ Թրի հարվածից վիրավորված և գլուխը վիրակապով փաթաթված։ Կամ գնդակից վնասված ուսով։ Մի խոսքով, ինչ-որ ռոմանտիկ բան կար։

— Սա ևս ռոմանտիկ ռազմաճակատ է,— ասացի ես։

— Այո,— ասաց նա։— Մարդիկ չեն պատկերացնում, թե ինչ է նշանակում պատերազմ Ֆրանսիայում։ Եթե պատկերացնեին, չէին շարունակի կռվել։ Նա թրի հարվածից չվիրավորվեց։ Ռումբը կտոր-կտոր արեց նրան։

Ես լուռ էի։

— Կարծում եք, որ սա պիտի անվերջ շարունակվի՞։

— Ոչ։

— Իսկ ի՞նչը կարոդ է այն դադարեցնել։

— Ինչ-որ մի տեղ ձախողում կլինի։

— Մենք կձախողվենք։ Կձախողվենք Ֆրանսիայում։ Հնարավոր չէ Սոմմի նման ճակատամարտ տալ ու չձախողվել։

— Այստեղ չի ձախողվի,— ասացի ես։

— Կարծո՞ւմ եք։

— Այո։ Անցյալ ամառ շատ հաջողություններ եղան։

— Գուցե և ձախողվի,— ասաց նա։— Ամեն տեղ էլ կարող է ձախողվել։

— Գերմանացիներն էլ կարող են։

— Ոչ,— ասաց նա։— Չեմ կարծում։

Մենք մոտեցանք Ռինալդիին և միսս Ֆերգյուսոնին։

— Սիրո՞ւմ եք Իտալիան,— Ռինալդին անգլերեն հարցրեց միսս Ֆերգյուսոնին։

— Ոչինչ, վատ չէ։

— Չեմ հասկանում,— Ռինալդին տարուբերեց գլուխը։

— Abbastanza bene,— թարգմանեցի ես։ Նա տարուբերեց գլուխը։

— Դա չավ չէ։ Իսկ Անգլիան սիրո՞ւմ եք։

— Ոչ այնքան։ Գիտեք, ես շոտլանդուհի եմ։

Ռինալդին անօգնական ինձ էր նայում։

— Նա շոտլանդուհի է, Շոտլանդիան ավելի շատ է սիրում, քան Անգլիան,— ասացի ես իտալերեն։

— Բայց չէ՞ որ Շոտլանդիան հենց Անգլիան է։

Ես թարգմանեցի միսս Ֆերգյուսոնին։

— Pas encore,— ասաց միսս Ֆերգյուսոնը։

— Իսկապե՞ս ոչ։

— Ու երբեք չի լինի։ Մենք չենք սիրում անգլիացիներին։

— Չեք սիրում անգլիացիների՞ն։ Չեք սիրում միսս Բարկլիի՞ն։

— Դրանք տարբեր բաներ են։ Նա ևս ինչ-որ չափով շոտլանդուհի է։ Ինչո՞ւ եք ամեն ինչ տառացի հասկանում։

Քիչ անց մենք բարի գիշեր մաղթեցինք ու հեռացանք։ Տուն գնալիս Ռինալդին ասաց.

— Միսս Բարկլին քեզ է նախընտրում։ Պարզ երևում է։ Բայց փոքրիկ շոտլանդուհին էլ շատ լավն է։

— Շատ,— ասացի ես, թեև ուշադրություն չէի դարձրել։— Հավանո՞ւմ եք նրան։

— Ոչ,— ասաց Ռինալդին։

Գլուխ 5

Հաջորդ երեկոյան ես նորից այցելեցի միսս Բարկլիին։ Նա պարտեզում չէր, ու ես գնացի դեպի առանձնատան այն մուտքը, որի առաջ կանգնում էին սանիտարական մեքենաները։ Ներս մտա ու հանդիպեցի ավագ հիվանդապահուհուն։ Նա ասաց, որ միսս Բարկլին հերթապահ է։

— Դե, դիտեք, պատերազմ է։

Ասացի, որ գիտեմ։

— Դուք այն ամերիկացի՞ն եք, որ ծառայում է իտալական բանակում,— հարցրեց նա։

— Այո, մեմ։

— Իսկ դա ինչպե՞ս պատահեց։ Ինչո՞ւ մեզ չմիացաք։

— Չգիտեմ,— ասացի ես։― Իսկ հիմա կարո՞ղ եմ։

— Հիմա դժվար թե։ Ասացեք, խնդրեմ, ինչո՞ւ իտալական բանակ մտաք։

— Ա՛յն ժամանակ Իտալիայում էի գտնվում,— ասացի ես,— և իտալերեն գիտեի։

— Օ,— ասաց նա։— Ես իտալերեն եմ սովորում։ Գեղեցիկ լեզու է։

— Ասում են, որ երկու շաբաթում կարելի է սովորել։

— Օ, ես երկու շաբաթում չեմ սովորի։ Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ պարապում եմ։ Եթե ուզում եք, ժամը յոթից հետո կարող եք գալ և տեսնել նրան։ Այդ ժամին ազատ կլինի։ Բայց առանց իտալացիների եկեք։

— Չնայած գեղեցիկ լեզվի՞ն։

— Այո։ եվ չնայած գեղեցիկ համազգեստներին։

— Ցտեսություն,— ասացի ես։

— A rivederci, tenente։

— A rivederla,— ես պատիվ տվեցի ու հեռացա։ Հնարավոր չէ օտարներին իտալացու պես պատիվ տալ ու չշփոթվել։ Հավանաբար, պատիվ տալու իտալական ձևը ենթակա չէ արտահանման։

Այդ օրը շոգ էր։ Առավոտյան ես գնացել էի գետի վերին հոսանքները և հասել Պլավայի մոտի կամրջագլխային ամրությունը։ Հենց այդտեղից էլ պետք է սկսվեր հարձակումը։ Անցյալ տարի հնարավոր չեղավ առաջ շարժվել դիմացի ափում, որովհետև լեռնանցքից դեպի նավակամուրջը տանող մի ճանապարհ կար միայն, որը մոտ մեկ մղոն հեռավորությունից գնդացրային ու հրետանային կրակի տակ էր գտնվում։ Բացի այդ, կամուրջն այնքան էլ լայն չէր, որ կարողանար տեղավորել հարձակման համար անհրաժեշտ ամբողջ տրանսպորտը, և ավստրիացիները կարող էին այնտեղ իսկական ջարդ սարքել։ Բայց և այնպես իտալացիներին հաջողվեց անցնել գետը և առաջ շարժվել հանդիպակաց ափի ուղղությամբ, այնպես որ ավստրիական ափում հիմա նրանք մեկ ու կես մղոն տարածությամբ մի հողաշերտի էին տիրում։ Դա վտանգավոր առավելություն էր, և ավստրիացիները չէին կարող թույլ տալ, որ նրանք երկար տիրեն այդ հողաշերտին։ Կարծում եմ, որ դա փոխադարձ հանդուրժողականություն էր, որովհետև գետի ներքին հոսանքներում գտնվող կամրջագլխային ամրությունը ավստրիացիների ձեռքին էր։ Ավստրիական խրամատներն ավելի բարձր էին, լեռնալանջի վրա, իտալական դիրքերից ընդամենը մի քանի յարդ հեռու։ Առաջ այնտեղ քաղաք էր եղել, բայց հիմա միայն ավերակներ էին։ Քիչ այն կողմ ավերված երկաթուղային մի կայարան կար և քարուքանդ եղած մի կամուրջ, որը աչքի առաջ լինելու պատճառով չէր կարելի ոչ նորոգել, ոչ էլ օգտագործել։

Մեքենան նեղ ճանապարհով քշեցի դեպի գետը, թողեցի վիրակապական կայանում, բլրի տակ, անցա նավակամուրջը, որը պաշտպանված էր լեռան ելուստով և շրջեցի ավերված քաղաքում ու լեռնալանջի ստորոտի երկարությամբ փորված խրամատներում։ Բոլորն էլ բլինդաժներում էին։ Տեսա բազմաթիվ հրթիռներ, որոնց միջոցով հրետանու օգնությանն էին դիմում և կամ, հեռախոսային կապը խզվելու դեպքում, ազդանշան տալիս։ Խաղաղ էր, շոգ և լորս կողմը՝ կեղտոտ։ Փշալարերի արանքից նայեցի ավստրիական դիրքերին։ Ոչ ոք չէր երևում։ Բլինդաժներից մեկում ծանոթ մի կապիտանի հանդիպեցի, մի քիչ խմեցինք նրա հետ, ապա, կամուրջն անցնելով, վերադարձա։

Ավարտվում էր նոր և լայն ճանապարհի կառուցումը, որն անցնելու էր լեռան վրայով, ապա կեռմաններով իջնելու էր դեպի կամուրջը։ Հենց որ կառուցումն ավարտվեր, սկսվելու էր հարձակումը։ Ճանապարհը զառիթափ պտույտներ էր գործում և իջնում անտառի միջով։ Ծրագրի համաձայն, ամեն ինչ պետք է տեղափոխվեր նոր ճանապարհով, իսկ դատարկ բեռնատարները, սայլերը, վիրավորներով լեցուն սանիտարական մեքենաները և ետ դարձող ամբողջ տրանսպորտը՝ հին, նեղ ճանապարհով։ Վիրակապական կայանը գտնվում էր գետի ավստրիական մասում, բլրի ծայրին, և պատգարակների վրա պառկած վիրավորներին հարկավոր էր նավակամրջով անցկացնել։ Նույն բանն էր արվելու նաև հարձակումից հետո։ Ինչքան որ պատկերացրի, նոր ճանապարհի վերջին մղոնը կամ զուցե մի քիչ էլ ավելի, այսինքն այն մասը, որ լրիվ հարթ էր, անընդհատ ավստրիական հրետանու ռմբակոծման տակ էր գտնվելու։ Ամեն ինչից, երևում էր, որ դա բազում անախորժություններ է պատճառելու։ Բայց ես գտա մի տեղ, ուր մեքենաները կարող էին պատսպարվել ճանապարհի այդ վտանգավոր հատվածն անցնելուց հետո և սպասել, մինչև, վիրավորներին անցկացնեին նավակամրջից։ Ես շատ կուզենայի մեքենան քշել նոր ճանապարհով, բայց այն դեռ անավարտ էր։ Լայն էր ճանապարհը, կառուցված բարձր որակով, հարմար զառիթափեր ուներ, և անտառի բացատների միջից նրա ոլորանները շատ տպավորիչ էին։ Ուժեղ արգելակներ ունեցող մեքենաների համար հեշտ էր զառիթափով իջնել, բայց համենայն դեպս, իջնելիս նրանք բեռնավորված չէին լինի։ Նեղ ճանապարհով ես ետ վերադարձա։

Երկու կարաբինավոր կանգնեցրին մեքենան։ Մի արկ պայթեց ճանապարհի վերևում, իսկ քիչ անց՝ ևս երեք արկ։ Դրանք 77 միլիմետրանոց արկեր էին, որոնք պայթելու ժամանակ օդի սաստիկ ճնշում էին առաջացնում, ապա՝ կտրուկ, կարճ պայթյուն, բռնկում, և ճանապարհը ծածկվում էր մոխրագույն ծխով։ Կարաբինավորները նշան արեցին, որ կարելի էր շարունակել ճանապարհը։

Հասնելով պայթյունների վայրը, շրջանցեցի արկերից առաջացած ձագարները և զգացի պայթուցիկ նյութի, տակնուվրա արված կավի, քարի և նոր փշրված կայծքարի հոտ։ Վերադարձա Գորիցիա, մեր առանձնատունը և, ինչպես արդեն ասել եմ, գնացի միսս Բարկլիի մոտ, որն այդ օրը հերթապահ էր։

Շատ արագ ճաշեցի ու անմիջապես գնացի այն առանձնատունը, որտեղ տեղավորվել էր անգլիական հոսպիտալը։ Առանձնատունն իսկապես շատ մեծ էր, գեղեցիկ, և շրջապատված էր հրաշալի ծառերով։ Միսս Բարկլին նստել էր պարտեզի նստարաններից մեկի վրա։ Նրա հետ էր նաև միսս Ֆերգյուսոնը։ Նրանք կարծես ուրախացան ինձ տեսնելով։ Քիչ անց միսս Ֆերգյուսոնը ներողություն խնդրեց ու վեր կացավ։

— Ես ձեզ մենակ եմ թողնում,— ասաց նա։— Դուք առանց ինձ էլ ձեզ լավ եք զգում։

— Մի գնացեք, Հելեն,— ասաց միսս Բարկլին։

— Չէ, ավելի լավ է գնամ։ Պետք է մի քանի նամակ գրեմ։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։

— Բարի գիշեր, միստր Հենրի։

— Այնպիսի բաներ չգրեք, որ գրաքննությունը մտահոգվի։

— Մի անհանգստացեք։ Ես միայն այն մասին եմ գրում, թե ինչ գեղեցիկ տեղ ենք ապրում և թե որքան քաջ են իտալացիները։

— Եթե այդպես շարունակեք, շքանշան կստանաք։

— Շատ լավ կլինի։ Բարի գիշեր, Կետրին։

— Քիչ հետո կանցնեմ ձեզ մոտ,— ասաց միսս Բարկլին։

Միսս Ֆերգյուսոնն անհետացավ մթության մեջ։

— Հիանալի կին է,— ասացի ես։

— Այո, շատ հիանալի կին է։ Հիվանդապահուհի է։

— Իսկ դուք հիվանդապահուհի չե՞ք։

— Օ, ոչ։ Ես այսպես ասած V. A. D եմ։ Մենք շատ ենք աշխատում, բայց ոչ ոք մեզ չի վստահում։

— Ինչո՞ւ։

— Երբ գործ չկա, չեն վստահում։ Իսկ երբ կա, վստահում են։

— Ո՞րն է տարբերությունը։

— Հիվանդապահուհին ինչ-որ չափով նաև բժիշկ է։ Նա պետք է երկար սովորի։ Իսկ V․ A. D.-ն ավարտելու համար կարճ ժամկետ է հարկավոր։

— Հասկանում եմ։

— Իտալացիները չէին ուզում, որ կանայք այսքան մոտ լինեն ճակատին։ Այնպես որ, մենք հատուկ ռեժիմի տակ ենք։ Մեզ թույլ չեն տալիս այստեղից դուրս գալ։

— Բայց ես կարո՞ղ եմ գալ...

— Իհարկե։ Այստեղ կուսանոց չէ։

— Եկեք այլևս չխոսենք պատերազմի մասին։

— Դժվար է։ Այսպիսի տեղում հնարավոր չէ չխոսել։

— Համենայն դեպս, եկեք չխոսենք։

— Լավ։

Մթության մեջ մենք իրար նայեցինք։ Նա ինձ շատ գեղեցիկ թվաց, ու ես բռնեցի նրա ձեոքը։ Նա չդիմադրեց, ու ես գրկեցի նրա մեջքը։

— Պետք չէ,— ասաց նա։

Ես չհեռացրի ձեռքս։

— Ինչո՞ւ։

Նայեցի նրա աչքերին, նորից գրկեցի ու համբուրեցի։ Համբուրեցի շատ ամուր, ուժեղ գրկեցի և փորձեցի բաց անել շրթունքները, որոնք պինդ սեղմված էին իրար։ Ես դեռ զայրացած էի, ու երբ ամուր գրկեցի նրան, հանկարծ նա ցնցվեց։ Ես էլ ավելի ուժեղ գրկեցի նրան ու լսեցի նրա սրտի զարկերը, շրթունքները բացվեցին, գլուխը հակվեց ձեռքիս, հետո նա սկսեց լաց լինել ուսիս վրա։

— Օ, սիրելիս, ասաց նա։— Դուք միշտ բարի կլինեք իմ հանդեպ, այնպես չէ՞։

«Գրողը տւսնի»,— մտածեցի ես։ Շոյեցի մազերը և թփթփացրի ուսին։ Նա լաց էր լինում։

— Բարի կլինեք, այնպես չէ՞։— Նա հայացքն ինձ ուղղեց։— Որովհետև մեզ շատ տարօրինակ կյանք է սպասում։

Քիչ անց ես նրան ուղեկցեցի մինչև առանձնատան դուռը։ Նա ներս մտավ, ու ես գնացի տուն։ Բարձրացա մեր սենյակը։ Ռինալդին պառկած էր անկողնում։ Նա նայեց ինձ։

— Ուրեմն, գործերը միսս Բարկլիի հետ առա՞ջ են գնում։

— Մենք ընկերներ ենք։

— Ոնց որ որսից վերադարձած շուն լինեք...

Ես չհասկացա, թե ինչ էր նշանակում այս արտահայտությունը։

— Ւ՞նչ, ի՞նչ։

Նա բացատրեց։

— Դուք եք որսի շուն, որը...

— Բավական է,— ասաց նա։— Եթե մի քիչ էլ շարունակենք, կսկսենք վիրավորել իրար։

Նա ձիծաղեց։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։

— Բարի գիշեր, փոքրիկս։

Բարձս գցեցի մոմի վրա ու մթության մեջ անկողին մտա։

Ռինալդին մոմը վերցրեց գետնից, վառեց ու շարունակեց կարդալ։

Գլուխ 6

Երկու օրով գնացի պահակետերը շրջելու։ Երբ տուն վերադարձա, արդեն շատ ուշ էր, և միայն հաջորդ երեկոյան կարողացա հանդիպել միսս Բարկլիին։ Նա պարտեզում չէր, ու ես ստիպված եղա հիվանդանոցի գրասենյակում սպասել, մինչև նա իջներ։ Գրասենյակի պատերի երկարությամբ, փայտե ներկված պատվանդանների վրա, շարված էին մեծ թվով մարմարե կիսանդրիներ։ Նախասրահում՝ նույնպես։ Ընդհանրապես մարմարն այնպիսի յուրահատկություն ունի, որ բոլոր կիսանդրիները նման են լինում իրար։ Քանդակագործությունը միշտ էլ ձանձրալի զբաղմունք է թվացել ինձ։ Գուցե միայն բրոնզն է, որ դեռեւս բանի նման է։ Իսկ մարմարե կիսանդրիները գերեզմանատուն են հիշեցնում։ Թեեւ Պիզայում մի շատ գեղեցիկ գերեզմանատուն կա։ Մարմարե ամենավատ կիսանդրիները Ջենովայում են։ Առաջ սա եղել էր մի մեծահարուստ գերմանացու առանձնատունը եւ, ըստ երեւույթին, մարմարե կիսանդրիները բավական թանկ են նստել տիրոջ վրա։ Հետաքրքիր է, թե ով էր քանդակագործը եւ ինչքան էր ստացել այդ աշխատանքի համար։ Փորձում էի որոշել՝ նո՞ւյն ընտանիքի անդամներ էին նրանք, թե ոչ։ Բայց բոլորն էլ միանման էին եւ դասական տեսք ունեին։ Հնարավոր չէր որոշակի որեւէ բան ասել նրանց մասին։

Ես նստել էի աթոռին եւ բռնել գլխարկս։ Սահմանված էր, որ նույնիսկ Գորիցիայում մենք պետք է պողպատե սաղավարտներ կրեինք, բայց դրանք անհարմար էին ու շատ թատերական, հատկապես մի քաղաքում, որի բնակիչները չէին էվակուացված։ Ես սաղավարտ էի հագնում միայն պահակետերն ստուգելիս եւ ինձ հետ էի վերցնում նաեւ անգլիական հակագազը, որ վերջերս էինք ստացել։ Դրանք իսկական դիմակներ էին։ Մենք պարտավոր էինք կրել նաեւ ավտոմատ ատրճանակ, նույնիսկ՝ բժիշկներն ու սանիտարական զորամասի սպաները։ Աթոռին հենվելիս զգում էի ատրճանակը։ Եթե առանց դրա փողոց դուրս գայիր, անպայման կձերբակալեին։ Ռինալդին, ատրճանակի փոխարեն, զուգարանի թուղթ էր խցկում պատյանի մեջ։ Ես իսկական ատրճանակ էի կրում եւ անընդհատ զինված էի զգում ինձ, մինչեւ որ առիթ եղավ օգտագործել այն։ «Աստրա» տիպի, 7.65 տրամաչափի, կարճ փողով մի հրացան էր դա։ Կրակելիս այնպես էր ցնցվում, որ խոսք անգամ չէր կարող լինել ճիշտ նշանառության մասին։ Զինավարժության ժամանակ նշան էի բռնում թիրախի տակ եւ փորձում էի այնպես անել, որ այդ կարճ ու անհեթեթ փողը չդողդողար, մինչեւ որ վերջապես կարողացա քսան քայլից մեկ յարդի սահմաններում խոցել նշանակետը, եւ դրանից հետո գլխի ընկա, թե ինչքան անհեթեթ բան էր ատրճանակ կրելն ու շուտով մոռացա նրա գոյությունը, ատրճանակը ճոճվում էր գոտկատեղից կախված, իսկ ես ոչինչ չէի զգում, ու միայն երբեմն, անգլիացիների կամ ամերիկացիների հանդիպելիս, մի թեթեւ ամաչում։ Եվ ահա հիմա, աթոռին նստած, ես դիտում էի մարմարե հատակը, մարմարե կիսանդրիներով պատվանդանները, պատերի որմնանկարները եւ սպասում միսս Բարկլիին, իսկ գրասենյակի հերթապահը անբարեհաճ հայացքով ինձ էր նայում իր բարձր սեղանի ետեւից։ Որմնանկարները վատ չէին։ Ընդհանրապես որմնանկարները լավ են լինում, երբ նրանց ներկն սկսում է ճաքճքել ու թափվել։

Տեսնելով, որ Կետրին Բարկլին նախասրահ մտավ, ես վեր կացա։ Մոտենալիս նա այնքան էլ բարձրահասակ չէր երեւում, բայց շատ գեղեցիկ էր։

— Բարի երեկո, միստր Հենրի,— ասաց նա։

— Բարի երեկո,— ասացի ես։

Հերթապահն ականջ էր դրել մեզ։

— Այստե՞ղ նստենք, թե պարտեզ դուրս գանք։

— Եկեք դուրս գանք։ Պարտեզում ավելի զով է։

Ես նրա ետեւից քայլեցի մինչեւ դուռը, իսկ հերթապահը հայացքով անընդհատ հետեւում էր մեզ։ Պարտեզում, խճաքարերով ծածկված արահետի վրա, նա հարցրեց ինձ․

— Ո՞ւր էիք գնացել։

— Գնացել էի պահակետերը։

— Իսկ չէի՞ք կարող մի երկտող ուղարկել։

— Ոչ, ասացի ես։— Չստացվեց։ Կարծում էի, թե նույն օրը կվերադառնամ։

— Բայց սիրելիս, դուք պարտավոր էիք ինձ մի կերպ իմաց տալ։

Մենք դուրս եկանք արահետից եւ հիմա քայլում էինք ծառերի տակ։ Ես բռնեցի նրա ձեռքը, կանգ առա ու համբուրեցի նրան։

— Չե՞նք կարող որեւէ տեղ գնալ։

— Ոչ,— ասաց նա։— Կարող ենք միայն այստեղ զբոսնել։ Դուք երկար բացակայեցիք։

— Այսօր երրորդ օրն է։ Բայց հիմա ես վերադարձել եմ։

Նա նայեց ինձ։

— Եվ դուք ինձ սիրո՞ւմ եք։

— Այո։

— Ասացիք, որ սիրում եք, այնպես չէ՞։

— Այո,— ստեցի ես։— Սիրում եմ ձեզ։

Առաջ այդպիսի բան երբեք չէի ասել։

— Եվ դուք ինձ Կետրի՞ն կկոչեք։

— Կետրին։

Մի քիչ էլ քայլեցինք ու կանգ առանք մի ծառի տակ։

— Ասացեք՝ գիշերը ես վերադարձա Կետրինի մոտ։

— Դիշերը ես վերադարձա Կետրինի մոտ։

— Բայց դուք իսկապես վերադարձել եք, չէ՞։

— Այո։

— Ես ձեզ այնքան եմ սիրում, և դա ուղղակի սարսափելի էր։ Դուք այլևս չեք գնա, չէ՞։

— Ոչ։ Եu միշտ կվերադառնամ։

— Ես ձեզ այնքան եմ սիրում։ Ձեր ձեռքը նորից այստեղ դրեք։

— Իմ ձեռքը միշտ էլ այդտեղ էր։

Ես նրան այնպես շրջեցի, որ համբուրելիս կարողանայի դեմքը տեսնել։ Ու տեսա, որ աչքերը փակ էին։ Համբուրեցի նրա փակ աչքերը։ Մտածում էի, որ հավանաբար, նա խանգարված էր մի քիչ։ Եթե նույնիսկ այդպես էր, ի՞նձ ինչ։ Չէի էլ մտածում, թե ինչ կլիներ վերջը։ Համենայն դեպս, ավելի լավ էր սա, քան թե ամեն երեկո գնալ սպաների հասարակաց տունը, որտեղ աղջիկները վզովդ էին ընկնում, իսկ ուրիշ սպաների հետ հերթով վերև բարձրանալիս ազատ արանքներ էին գտնում և, որպես համակրության նշան, վերցնում գլխարկդ ու հագնում հակառակ ուղղությամբ։ Գիտեի, որ չեմ սիրում Կետրին Բարկլիին, ոչ էլ սիրելու միտք ունեի։ Սա խաղ էր, բրիջի նման մի խաղ, միայն այն տարբերությամբ, որ խաղաթղթերին փոխարինում էին բառերը։ Ինչպես բրիջի ժամանակ, այնպես էլ այստեղ, հարկավոր էր ձևացնել, որ խաղում ես դրամի կամ մի այլ բանի վրա։ Ոչ ոք չգիտեր, թե ինչի վրա էր խաղը։ Բայց ինձ համար միևնույն էր։

— Գուցե մի տեղ գնայինք,— ասացի ես։

Փորձով համոզվեցի, թե որքան դժվար էր տղամարդու համար երկար ժամանակ կանգնած սիրաբանելը։

— Ոչ մի տեղ չենք կարող գնալ,— ասաց նա ու եթերային իր աշխարհից իջավ հողի վրա։

― Մի քիչ նստենք այստեղ։

Նստեցինք քարե հարթ նստարանին, ու ես բռնեցի Կետրին Բարկլիի ձեռքը։ Նա թույլ չտվեց, որ իրեն գրկեմ։

— Շա՞տ հոգնած եք,— հարցրեց նա։

— Ոչ։

Նա սկսեց խոտերին նայել։

— Ձեզ չի՞ թվում, որ կեղտոտ խաղ ենք խաղում։

— Ի՞նչ խաղ։

— Հիմար մի ձևացեք։

— Մտքովս էլ չի անցնում։

— Դուք լավ տղա եք,— ասաց նա։— Եվ աշխատում եք հնարավորին չափ լավ խաղալ։ Բայց դա կեղտոտ խաղ է։

— Դուք մի՞շտ եք կռահում ուրիշի մտքերը։

— Ոչ միշտ։ Բայց ձերը կռահում եմ։ Կարիք չկա ձևացնել, թե սիրում եք ինձ։ Այս երեկոյի համար այսքանն էլ բավական է։ Ուրիշ ինչի՞ մասին կուզենայիք խոսել։

— Բայց ես սիրում եմ ձեզ։

— Խնդրում եմ, չխաբենք իրար, եթե դրա հարկը չկա։ Դուք շատ լավ խաղացիք ձեր դերը, ու հիմա ամեն ինչ կարգին է։ Տեսնում եք, ես ոչ խելագար եմ, ոչ էլ խելքս եմ թռցրել։ Միայն մեկ-մեկ է պատահում․․․

Ես սեղմեցի նրա ձեռքը։

— Կետրին, սիրելիս...

— Հիմա դա շատ ծիծաղելի է հնչում. Կետրին։ Դուք միշտ Նույն ձևով չեք արտասանում իմ անունը։ Բայց դուք շատ լավ տղա եք։ Շատ բարի եք։

— Քահանան էլ է այդպես ասում։

— Այո, շատ բարի եք։ Կայցելեք ինձ։

— Իհարկե։

— Եվ այլևս կարիք չկա ասել, թե սիրում եք ինձ։ Առայժմ վերջ տանք։— Նա վեր կացավ ու մեկնեց ձեռքը։— Բարի գիշեր։

Ես ուզում էի համբուրել նրան։

— Ոչ,— ասաց նա։— Ես չափազանց հոգնած եմ։

— Բայց և այնպես համբուրեցեք ինձ,— ասացի ես։

— Սիրելիս, ես չափազանց հոգնած եմ։

— Համբուրեցեք ինձ։

— Շա՞տ եք ուզում։

— Այո։

Մենք համբուրվեցինք, բայց հանկարծ նա դուրս պրծավ իմ գրկից։

— Կարիք չկա, խնդրում եմ, սիրելիս, բարի գիշեր։

Մենք հասանք դռանը, ու ես տեսա, թե նա ինչպես ներս մտավ ու դնաց դեպի նախասենյակ։ Ես սիրում էի հետևել նրա շարժումներին։ Նա անհետացավ միջանցքում։ Գնացի տուն։ Տոթ գիշեր էր, և լեռներից լսվող աղմուկը ոչ մի րոպե չէր դադարում։ Սան-Գաբրիելեի վրա անընդհատ բռնկումներ էին երևում։ Ես կանգ առա Վիլլա Ռոսսայի առջև։ Փեղկերը փակ էին, բայց ներսում դեռ մարդ կար։ Ինչ-որ մեկը երգում էր։ Բարձրացա սենյակ։ Ռինալդին ներս մտավ, երբ ես հանվում էի։

— Ըհը,— ասաց նա։— Գործերն այնքան էլ լավ չեն։ Բեյբին քիթը կախել է։

— Որտե՞ղ էիք։

— Վիլլա Ռոսսայում։ Շատ ուսանելի տեղ է, բեյբի։ Բոլորս էլ երգում էինք, իսկ դո՞ւք որտեղ էիք։

— Անգլիացիների մոտ։

— Փառք աստծո, որ չխցկվեցի անգլիացիների մեջ։

Գլուխ 7

Հաջորդ օրը, լեռնային առաջին պահակետից վերադառնալուց հետո, մեքենան կանգնեցրի smistamento-յի առաջ, որտեղ վիրավորներն ու հիվանդները, ըստ իրենց փաստաթղթերի, բաշխվում էին տարբեր հոսպիտալների վրա։ Մեքենան ես էի վարում։ Մնացի ղեկի մոտ, իսկ վարորդը փաստաթղթերը ներս տարավ։ Շոգ օր էր, երկինքը՝ կապույտ և շատ պայծառ, ճանապարհը՝ փոշոտ ու սպիտակ։ Ես նստել էի ֆիատի բարձր նստատեղին ու ոչինչ չէի մտածում։ Ճանապարհով մի գունդ էր անցնում, ու ես նայում էի, թե ինչպես են զինվորները քայլում։ Նրանք քրտնած էին և ուժասպառ։ Մի քանիսը պողպատե սաղավարտներ էին հագել, իսկ մյուսները՝ դրանք կախել էին պայուսակներից։ Սաղավարտները մեծ էին և հասնում էին մարդկանց ականջներին։ Բոլոր սպաները սաղավարտ էին դրել։ Լավ նստած սաղավարտներ։ Դա Բազիլիկատի բրիգադի Ալեսն էր։ Դա կարելի էր նկատել նրանց օձիքների ճերմակ ու կարմիր զոլերով վրակարերից։ Գունդն արդեն վաղուց էր անցել, բայց դեռ շատ ետ մնացողներ կային, որոնք չէին կարողացել իրենց ջոկաաի հետ համաքայլ գնալ։ Նրանք փոշոտ էին, հոգնած ու քրտնած։ Մի քանիսը հիվանդ էին երևում։ Ետ մնացողներից վերջինն էլ հեռացավ։ Ճանապարհին ևս մի զինվոր հայտնվեց։ Նա կաղում էր։ Կանգ առավ ու նստեց ճամփի եզրին։ Դուրս եկա մեքենայից ու մոտեցա նրան։

— Ի՞նչ է պատահել։

Նա նայեց ինձ, ապա վեր կացավ։

— Հիմա գնամ։

— Ի՞նչ է պատահել։

― Ի՞նչ պիտի պատահի, պատերազմ է, ես դրա․․․

— Իսկ ձեր ո՞տքը․..

— Բան չկա, Իջվածք ունեմ։

― Ինչո՞ւ ավտոմեքենայով չեք գնացել,― հարցրի ես։― Ինչո՞ւ հոսպիտալում չեք պառկել։

— Չեն թողնում, լեյտենանտն ասում է, որ ես դւտավորյալ եմ աղեկապս հանել։

— Ցույց տվեք։

— Դուրս է ընկել։

— Ո՞ր կողմից։

— Այ, այստեղ։

Ես շոշափեցի նրա փորը։

— Հազացեք,— ասացի ես։

— Վախենում եմ ավելի մեծանա։ Առանց այդ էլ առավոտվանից երկու անգամ ավելի է մեծացել։

— Մեքենա նստեք,― ասացի ես։― Հենց որ վիրավորների թղթերը պատրաստ լինեն, ինքս կտանեմ ձեզ ու կհանձնեմ ձեր սանիտարական ջոկատին։

— Կասեն, որ ղիտավորյալ եմ արել։

— Չեն կարող,― ասացի ես։― Սա վերք չէ։ Դուք առաշ էլ եք ունեցել, այնպես չէ՞։

― Բայց ես կոորցրել եմ աղեկապս։

― Ձեզ հոսպիտալ կուղարկեն։

― Իսկ չե՞մ կարող այստեղ մնալ, tenente:

— Ոչ, ձեր փաստաթղթերն ինձ մոտ չեն։

Եկավ վարորդը և բերեց վիրավորների փաստաթղթերը։

— Չորս հոգուն 105֊ում նշանակեցին, իսկ երկուսին՝ 132-ում,— ասաց նա։

Այդ հոսպիտալները գետի մյուս ափին էին։

― Ղեկին նստեք,— ասացի ես։

Աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին օգնեցի բարձրանալ մեքենա ու նստել մեզ մոտ։

— Անգլերեն գիտե՞ք,— հարցրեց նա։

— Այո։

— Ի՞նչ կարծիքի ես այս անիծյալ պատերազմի մասին։

— Վատ կարծիքի եմ։

— Վատ ասիք ու պրծա՞ք։ Գրողը տանի, վատ ասիք ու պրծա՞ք։

— Միացյալ նահանգներում եղե՞լ եք։

— Իհարկե։ Պիտսբուրգում եմ եղել։ Ես իմացա, որ դուք ամերիկացի եք։

— Ինչո՞ւ, լավ չե՞մ խոսում իտալերեն։

— Մեկ է, ես անմիջապես իմացա, որ ամերիկացի եք։

— Եվս մի ամերիկացի,— իտալերեն ասաց վարորդը, նայելով աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին։

— Լսեք, լեյտենանտ։ Դուք պետք է անպայմա՞ն ինձ այդ գունդը տանեք։

— Այո։

— Գլխավոր բժիշկը գիտեր, որ իջվածք ունեմ։ Բայց ես գցել էի աղեկապս, որպեսզի ավելի վատանայի ու նորից գնայի առաջավոր գիծ։

— Հասկանում եմ։

— Գուցե մի ուրի՞շ տեղ տանեիք ինձ։

— Եթե մոտ լինեինք ճակատին, ես կարող էի ձեզ թողնել հենց առաջին սանիտարական կայանում։ Բայց թիկունքում փաստաթուղթ է պետք։

— Եթե վերադառնամ, ինձ կվիրահատեն, իսկ հետո անընդհատ առաջին գծում կպահեն։

Սկսեցի մտածել։

— Դուք կուզենայի՞ք անընդհատ առաջին գծում լինել,— հարցրեց նա։

― Ոչ։

— Գրողը տանի, այս ինչ անիծյալ պատերազմ է։

— Լսեք,— ասացի ես։— Մեքենայից իջեք, գետին ընկեք, որպեսզի ուռուցք առաջանա ձեր գլխին։ Վերադարձին կվերցնենք ձեզ և որևէ հոսպիտալ կտանենք։ Ալգո, մի րոպե կանգնեցրեք։

Մեքենան կանգ առավ ճանապարհի եզրին, և նա իմ օգնությամբ իջավ խցիկից։

— Հենց այստեղ էլ կսպասեմ ձեզ,— ասաց նա։

— Առայժմ,— ասացի ես։

Մենք շարունակեցինք ճանապարհը և մոտ մեկ մղոն հետո հասանք գնդին, այնուհետև անցանք գետը, որ պղտորվել էր հալվող ձյուներից և սրընթաց հոսում էր կամրջակալների միջով, ապա կտրեցինք հարթավայրը, տեղ հասանք և վիրավորներին երկու տարբեր հոսպիտալներ հանձնեցինք։ Վերադարձին ինքս էի վարում դատարկ մեքենան և շատ արագ էի քշում, որպեսզի գտնեմ պիտսբուրգցի զինվորին։ Նախ մենք հասանք գնդին, որն ավելի էր ուժասպառվել և ավելի դանդաղաշարժ դարձել։ Հետո՝ ետ մնացողներին։ Ճանապարհի եզրին սանիտարական մի սայլակառք տեսանք, երկու հոգի բարձրացնում էին աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին։ Վերադարձել, գտել էին նրան։ Տեսնելով ինձ, նա տարուբերեց գլուխը։ Սաղավարտը մի կողմ էր ընկած և ճակատն արյունոտված էր։ Քթի մաշկը պատռվել էր, արյունոտ քերծվածքի ու մազերի վրա փոշի էր նստել։

— Լեյտենանտ, նայեցեք ինչ ուռուցք է,— բղավեց նա։— Բայց ինչ անենք։ Եկան, գտան ինձ։

Երբ առանձնատուն վերադարձա, ժամը հինգն էր. լոգանք ընդունեցի այնտեղ, որտեղ մեքենաներն են լվանում։ Հետո, տաբատն ու ներքնաշապիկը հագիս, բաց պատուհանի առջև նստած, զեկուցագիր էի կազմում։ Երկու օրից հարձակում էր սկսվելու, ու ես իմ մեքենաներով պետք է Պլավա գնայի։ Երկար ժամանակ էր անցել այն օրից, ինչ զեկուցագիր էի ուղարկել Միացյալ Նահանգներ և գիտեի, որ արդեն ժամանակն է գրելու, բայց այնքան էի հետաձգել, որ հիմա դա գրեթե անհնար էր։ Գրելու բան չկար։ Ուղարկեցի Zona di Guerra-յի մի քանի բացիկներ, որտեղ ամեն ինչ ջնջեցի, բացի երկու բառից. «Ողջ-առողջ եմ»։ Այսպես ավելի շուտ կհասնեն։ Այս բացիկներն Ամերիկայում շատ դուր կգան, որովհետեւ տարօրինակ են ու խորհրդավոր։ Պատերազմն այստեղ տարօրինակ էր ու խորհրդավոր, բայց ինձ թվում էր, թե այն ավելի մտածված էր ու դաժան, քան ավստրիացիների դեմ մղվող մյուս պատերազմները։ Ավստրիական բանակն ստեղծված էր Նապոլեոնին հաղթանակներ պարգեւելու համար։ Որեւէ Նապոլեոնի։ Կուզենայի, որ մենք էլ Նապոլեոն ունենայինք, բայց դրա փոխարեն ունեինք մի գեր եւ հաջողակ Il Generale Cadorna եւ Vittorio Emmanuele, բարակ, երկար վզով ու այծամորուքով փոքրիկ մի մարդ։ Աջափնյա բանակը ղեկավարում էր դուքս Աոստան։ Գուցե նա շատ էր գեղեցիկ մեծ զորավար լինելու համար, բայց իսկական տղամարդու տեսք ուներ։ Շատերը կուզենային, որ նա լիներ թագավորը։ Եվ նա նման էր թագավորի։ Նա թագավորի հորեղբայրն էր ու երրորդ բանակի հրամանատարը։ Մենք երկրորդ բանակում էինք։ Երրորդում անգլիական մի քանի մարտկոցներ կային։ Միլանում երկու անգլիացի հրետանավորների հանդիպեցի։ Շատ լավ տղաներ էին, ու մենք հիանալի երեկո անցկացրինք։ Նրանք խոշորակազմ էին ու ամաչկոտ, ամեն ինչ շփոթեցնում էր նրանց ու միաժամանակ դուր էր գալիս։ Երանի անգլիական բանակում ծառայեի։ Ամեն ինչ շատ ավելի պարզ կլիներ։ Բայց այդ դեպքում երեւի սպանվեի։ Իսկ սանիտարական ջոկատում՝ հազիվ թե։ Ոչ, նույնիսկ սանիտարական ջոկատում դա չի բացառված։ Պատահել է, որ անգլիական սանիտարական մեքենաների վարորդները եւս սպանվել են։ Գիտեի, որ չէի սպանվի։ Ո՛չ այս պատերազմում։ Այս պատերազմը ոչ մի կապ չուներ ինձ հետ։ Դա ինձ համար նույնքան վտանգավոր էր, որքան պատերազմը կինոնկարներում։ Բայց եւ այնպես աղոթում էի աստծուն, որ պատերազմը վերջանար։ Գուցե այս ամառ վերջանար։ Գուցե ավստրիացիներին ջարդեն։ Նրանց միշտ էլ ջարդել են նախորդ պատերազմներում։ Իսկ ինչո՞ւ ոչ այս պատերազմում։ Բոլորն էլ ասում էին, որ ֆրանսիացիները ուժասպառ են եղել։ Ռինալդին ասում էր, թե ֆրանսիացիները խռովություն են բարձրացրել, եւ զորքը գնում է դեպի Փարիզ։ Ես հարցրի, թե հետո ինչ պատահեց, ու նա պատասխանեց․ «Նրանց կանգնեցրին»։ Ես կուզենայի Ավստրիա գնալ առանց պատերազմի։ Կուզենայի գնալ Շվարցվալդ։ Կուզենայի Հարց գնալ։ Իմիջայլոց, որտե՞ղ են գտնվում Հարցի լեռները։ Կարպատներում հիմա կռիվ էր։ Չէի ուզենա այնտեղ գնալ, թեեւ լավ կլիներ։ Եթե պատերազմ չլիներ, կարող էի Իսպանիա գնալ։ Արեւը մայր էր մտնում, օրը զովանում էր։ Ընթրիքից հետո կայցելեմ Կետրին Բարկլիին։ Կուզենայի, որ հիմա ինձ մոտ լիներ։ Կուզենայի Միլանում լինել նրա հետ։ Ինչ լավ կլիներ Կովայում ճաշել, հետո, տոթ երեկոյան, քայլել Վիա Սանցոյի փողոցով, անցնել կամուրջը, թեքվել ջրանցքի երկայնքով ու Կետրին Բարկլիի հետ հյուրանոց գնալ։ Գուցե եւ գար։ Գուցե պատկերացներ, թե ես այն տղան եմ, որ սպանվեց Սոմում։ Եվ, ահա, մենք մտնում ենք գլխավոր դռնից, եւ դռնապանը հանում է գլխարկը, եւ ես մոտենում եմ հերթապահին, խնդրում բանալին, եւ նա սպասում է վերելակի մոտ, եւ հետո մենք մտնում ենք ներս, եւ վերելակը շատ դանդաղ է բարձրանում ու ամեն հարկում շրխկացնում դռները, եւ ահա մեր հարկը, եւ տղան բացում է դուռն ու մի կողմ քաշվում, եւ Կետրինը դուրս է գալիս, ես էլ եմ դուրս գալիս, եւ մենք քայլում ենք սրահով, եւ ես բանալին դնում եմ դռան անցքի մեջ, բայց անում ու ներս մտնում, եւ հետո վերցնում հեռախոսը ու խնդրում ուղարկել մեկ շիշ կապրի բիանկո՝ սառույցով լիքը արծաթե դույլի մեջ, եւ ինչքան մոտենում, այնքան ուժեղ է լսվում միջանցիկ սառույցի զնգոցը, եւ տղան ծեծում է դուռը, եւ ես ասում եմ նրան․ Թողեք դռան ետեւում։ Որովհետեւ մենք մերկ ենք, որովհետեւ շատ տոթ է եւ պատուհանը բաց է, եւ ծիծեռնակները թռչում են տանիքների վրայով, եւ երբ մթնում է, մոտենում ես պատուհանին ու տեսնում, թե ինչպես են պստլիկ չղջիկները տների տանիքների ու ծառերի գագաթների վրա այս ու այն կողմ գցում իրենց, եւ մենք խմում ենք կապրի բիանկոն, եւ դուռը փակ, եւ տոթ, եւ միայն սավան, եւ մի ամբողջ գիշեր, եւ մենք սիրում ենք իրար մի ամբողջ գիշեր Միլանի շոգ գիշերվա մեջ։ Ահա թե ինչպես պետք է լիներ ամեն ինչ։ Ես արագ կընթրեմ ու կգնամ Կետրին Բարկլիի մոտ։

Անվերջ խոսում էին սեղանի շուրջը, իսկ ես գինի էի խմում, որովհետեւ եղբայրներ չէինք լինի մենք այս գիշեր, եթե չխմեի մի քիչ։ Ես ու քահանան խոսում էինք արքեպիսկոպոս Այրլենդի մասին, որն, ըստ երեւույթին, ազնիվ մարդ էր, նրա անիրավ ճակատագրի ու կյանքում կրած անարդարությունների մասին, որոնց մեջ, որպես ամերիկացի, ես էլ իմ մասն ունեի, ու թեեւ երբեք չէի լսել նրա անունը, ձեւացնում էի, թե այդ ամենը վաղուց հայտնի էր ինձ։ Այդպիսի փայլուն բացատրություն լսելուց հետո անքաղաքավարություն կլիներ ոչինչ չիմանալ այդ գործի մասին, չնայած, ի վերջո, պատճառները, հավանաբար, թյուրիմացության արդյունք էին։ Նրա անունն ինձ գեղեցիկ թվաց, բնիկ միննեսթցի էր նա, և dա առավել հնչեղ էր դարձնում այդ անունը, միննեսթցի Այրլենդ, վիկոնսինցի Այրլենդ, միչիգանցի Այրլենդ։ Ոչ, բանն այդ չէ: Բանն այստեղ ավելի խորն է։ Այո, հայր սուրբ, ճիշտ է, հայր սուրբ։ Գուցե, հայր սուրբ։ Ոչ, հայր սուրբ։ Դուք ավելի լավ գիտեք, հայր սուրբ։ Քահանան լավն էր, բայց ձանձրալի։ Սպաները վատն էին, բայց ձանձրալի։ Թագավորը լավն էր, բայց ձանձրալի։ Գինին վատն էր, բայց ոչ ձանձրալի։ Գինին հանում էր ատամների էմալն nւ թողնում քիմքի վրա։

— Քահանային էլ բանտարկեցին,— պատմում էր Ռոկկան,— որովհետև երեք տոկոսանոց արժեթղթեր էին գտել նրա մոտ։ Դա, իհարկե, Ֆրանսիայում էր։ Այստեղ նրան երբեք չէին բանտարկի։ Նա պնդում էր, թե ոչինչ չգիտի հինգ տոկոսանոց արժեթղթերի մասին։ Բագյեում էր դա։ Հենց այնտեղ էլ թերթերից իմացա ամեն ինչ, գնացի բանտ ու տեսակցություն խնդրեցի քահանայի հետ։ Պարզ է, որ նա էր գողացել արժեթղթերը։

— Ձեր ոչ մի բառին չեմ հավատում,— ասաց Ռինալդին։

— Դուք գիտեք,— ասաց Ռոկկան։— Սա ես պատմում եմ քահանայի համար։ Շատ ուսանելի պատմություն է։ Նա քահանա է, կկարողանա գնահատել։

Քահանան ժպտաց։

— Շարունակեցեք,— ասաց նա։— Ես լսում եմ։

— Անշուշտ, արժեթղթերի մի մասը չգտնվեց, բայց բոլոր երեքտոկոսանոցները և տեղական փոխառությունների էլի ինչ-որ արժեթղթեր, մանրամասն չեմ հիշում, քահանայի մոտ գտան։ Եվ, այսպես, ես բանտ գնացի,— հենց այստեղից էլ սկսվում է պատմությունը,— կանգնեցի խցի առաջ և, կարծես խոստովանանքի պատրաստվելով, ասացի. «Օրհնեցեք ինձ, հայր սուրբ, քանի որ մեղք եք գործել»։

Բոլորն էլ բարձր ծիծաղեցին։

— Եվ նա ի՞նչ պատասխանեց,— հարցրեց քահանան։

Ռոկկան ուշադրություն չդարձրեց դրան և շարունակեց ինձ բացատրել կատակի իմաստը։

— Գլխի ընկաք, չէ՞։

Երևի դա շատ սրամիտ կատակ էր, եթե միայն ճիշտ հասկանայիր։

Ինձ մի քիչ էլ գինի լցրին, ու ես մի անեկդոտ պատմեցի անգլիացի շարքային զինվորի մասին, որին կանգնեցրել էին ցնցուղի տակ։ Հետո մայորը մի անեկդոտ պատմեց տասնմեկ չեխոսլովակների և հունգարացի կապրալի մասին։ Մի քիչ էլ խմելուց հետո, ես պատմեցի փողոցում մի պեննի գտած ժոկեյի անեկդոտը։ Մայորն ասաց, որ իտալական նման մի անեկդոտ կա դքսուհու մասին, որ գիշերները չի քնում։ Քահանան վեր կացավ ու գնաց, և ես պատմեցի շրջիկ առևտրականի անեկդոտը, որ Մարսել է հասնում առավոտյան ժամը հինգին, երբ միստրալն էր փչում։ Մայորն ասաց, որ ըստ իրեն հասած լուրերի, ես կարգին խմում եմ։ Ես ժխտեցի։ Նա ասաց, որ այդ լուրերր ճիշտ են, և Բաքոսի օգնությամբ մենք կստուգենք, արդյո՞ք ճիշտ են, թե ոչ։ Ոչ մի Բաքոս, ասացի ես։ Ոչ մի Բաքոս։ Այո, Բաքոսը, ասաց նա։ Ես պետք է գավաթ առ գավաթ, բաժակ առ բաժակ խմեի Բասի Ֆիլիպպո Վինչենցայի հետ։ Բասին ասաց՝ ոչ, դա անարդար մրցույթ է, քանի որ ինքն արդեն կրկնակի շատ էր խմել։ Ես ասացի, որ դա մի նողկալի սուտ է, Բաքոսը կամ ոչ Բաքոսը, Ֆիլիպպո Վինչենցա Բասի կամ Բասի Ֆիլիպպո Վինչենցան ամբողջ երեկոյի րնթացքում մի կաթիլ անգամ չի խմել և, վերջապես, ի՞նչ էր նրա անունը։ Նա հարցրեց, թե ի՞մ անունն ինչ է, Ֆեդերիկո Էնրիկո՞, թե՞ Էնրիկո Ֆեդերիկո։ Ես ասացի կորչի Բաքոսը, թող հաղթի նա, ով ավելի արժանի է, և մայորը, երկու գավաթ կարմիր գինի լցնելով, մեկնարկ տվեց։ Խմեցի գավաթի կեսը և էլ չուզեցի շարունակել։ Հիշեցի, թե ուր եմ գնալու։

— Բասին հաղթեց,— ասացի ես։— Նա ինձնից ավելի արժանի է։ Ես պետք է գնամ։

— Ճիշտ է, նա պետք է գնա,— ասաց Ռինալդին։— Ժամադրություն ունի։ Ես լավ գիտեմ։

— Ես պետք է գնամ։

— Մի ուրիշ անգամ,— ասաց Բասին։— Մի ուրիշ անգամ, երբ ավելի պինդ զգաք ձեզ։

Նա խփեց ուսիս։ Սեղանի վրա մոմեր էին վառվում։ Բոլոր տղաներն էլ շատ երջանիկ էին։

— Բարի գիշեր, պարոնայք,— ասացի ես։

Ռինալդին ինձ հետ դուրս եկավ։ Մենք կանգնեցինք բակում, և նա ասաց․

— Ավելի լավ է հարբած չգնաք։

— Հարբած չեմ, Ռինի։ Ճիշտ եմ ասում։

— Գոնե սուրճի հատիկներ ծամեք։

— Դատարկ բան է։

— Ես մի քանի հատիկ կբերեմ, բեյբի։ Դուք զբոսնեք մի քիչ։

Նա վերադարձավ ու մի բուռ բոված սուրճի հատիկ բերեց։

— Ծամեք սրանք, բեյբի, աստված ձեզ հետ։

— Բաքոս,— ասացի ես։

— Ես կուղեկցեմ ձեզ։

― Ես ինձ շատ լավ եմ զգում։

Մենք քայլում էինք քաղաքում, ու ես սուրճ էի ծամում։ Անգլիական առանձնատան ծառուղու դարպասի մոտ նա բարի գիշեր մաղթեց։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։— Ինչո՞ւ ներս չեք մտնում։

Նա բացասաբար շարժեց գլուխը։

― Ոչ,― ասաց նա։— Ես ավելի պարզ հաճույքներ եմ նախընտրում։

— Սուրճի համար շնորհակալություն։

— Չարժե, բեյբի, չարժե։

Քայլեցի ծառուղով։ Ծառուղու երկու կողմերում շարված կիպարիսների ուրվագծերր հստակ էին ու պարզորոշ։ Հետ նայեցի ու տեսա, որ Ռինալդին կանգնած հետևում էր ինձ, և ձեռքով արեցի։

Նստեցի ընդունարանում և սպասեցի Կետրին Բարկլիին։ Ինչ-որ մեկը նախասրահ մտավ։ Ես վեր կացա, բայց դա Կետրինը չէր, միսս Ֆերգյուսոնն էր։

— Հելլո,— ասաց նա։— Կետրինն ինձ խնդրեց հայտնել, որ այս երեկո, դժբախտաբար, չի կարող ձեզ հետ հանդիպել։

— Ափսոս։ Հուսով եմ, որ հիվանդ չէ։

— Այնքան էլ լավ չի զգում իրեն։

— Ասեք, խնդրում եմ, որ շատ վշտացա։

― Կասեմ։

— Ինչ եք կարծում, գուցե վա՞ղը անցնեմ։

— Անցեք։

— Շատ շնորհակալ եմ,— ասացի ես։— Բարի գիշեր։

Դուրս եկա և հանկարծ ինձ մենակ ու դատարկ զգացի։ Շատ անլուրջ էի վերաբերվել մեր ժամադրությանը, հարբել էի ու գրեթե մոռացել, որ պետք է գնամ, բայց երբ պարզվեց, որ չեմ կարող նրան տեսնել, մենակ ու դատարկ զգացի ինձ։

Գլուխ 8

Հաջորդ օրն իմացանք, որ գիշերը գետի վերին հոսանքներում, հարձակում է լինելու, ու մենք չորս մեքենաներով պետք է այնտեղ գնայինք։ Ոչ ոք ոչինչ չգիտեր, բայց բոլորն էլ խոսում էին մեծ ինքնավստահությամբ և ցուցաբերում իրենց ռազմագիտական իմացությունը։ Ես նստել էի առաջին մեքենայում, ու երբ անցնում էինք անգլիական հոսպիտալի դարպասի մոտով, վարորդին խնդրեցի կանգնել։ Մյուս մեքենաներն էլ արգելակեցին։ Իջա խցիկից և ասացի վարորդներին, որ շարունակեն ճանապարհը, իսկ եթե մինչև Կորմոնի խաչմերուկը չկարողանանք նրանց հասնել, ապա թող հենց այնտեղ էլ սպասեն։ Արագ քայլեցի ծառուղով, մտա ընդունարան և խնդրեցի կանչել միսս Բարկլիին։

— Հերթապահ է։

— Հնարավոր չէ՞ գոնե մի րոպեով տեսնել։

Ուղարկեցին սանիտարներից մեկին, և քիչ անց նա վերադարձավ միսս Բարկլիի հետ։

— Եկա հարցնելու, թե ինչպես է ձեր առողջությունը։ Ասացին, որ հերթապահ եք, և ես խնդրեցի, որ կանչեն ձեզ։

— Լավ եմ,— ասաց նա։— Կարծում եմ, որ երեկվա շոգն ինձ այդպես ուժասպառ արեց։

— Ես պետք է գնամ։

— Ես մի րոպեով դուրս կգամ ձեզ հետ։

— Հիմա լա՞վ եք,— հարցրի դրսում։

— Այո, սիրելիս։ Այս գիշեր կգա՞ք։

— Ոչ։ Հենց հիմա գնում եմ, Պլավայում ներկայացում կա։

— Ներկայացո՞ւմ։

— Հազիվ թե ուրիշ բան լինի։

— Իսկ ե՞րբ կվերադառնաք։

— Վաղը։

Նա վզից ինչոր բան հանեց ու դրեց ձեռքս։

— Սա սուրբ Անտոնիոսն է,— ասաց նա։— Վաղը երեկոյան եկեք։

— Դուք կաթոլիկ չեք, այլնպես չէ՞։

— Ոչ։ Բայց ասում են, որ սուրբ Անտոնիոսը շատ է օգնում։

— Ես սա կպահեմ ի սեր Կետրինի։ Մնաք բարով։

— Ոչ,— ասաց նա,— ո՛չ, մնաք բարով։

— Լավ։

— Խելոք մնացեք և զգույշ եղեք։ Ոչ, այստեղ չի կտրելի համբուրվել։ Չի կարելի։

— Շատ լավ։

Հետ նայեցի ու տեսա, որ Կետրինը կանգնած է աստիճաններին։ Նա ձեռքով արեց, իսկ ես օդային համբույր ուղարկեցի։ Նա կրկին ձեռքով արեց, իսկ հետո ծառուղին վերջացավ, նստեցի սանիտոարական մեքենան ու մենք շարժվեցինք։ Սուրբ Անաոնիոսը մետաղյա սպիտակ տուփի մեջ էր։ Տուփը բացեցի ու թափ տվի ափիս մեջ։

— Սուրբ Անտոնիո՞սն է,— հարցրեց վարորդը։

— Այո։

— Ես էլ ունեմ։

Աջ ձեռքր հեռացրեց ղեկից, արձակեց համազգեստի կոճակը և շապիկի տակից հանեց մեդալիոնը։

— Տեսնո՞ւմ եք։

Սուրբ Անաոնիոսը դրեցի տուփի մեջ, հավաքեցի բարակ ոսկե շղթան ու տեղավորեցի ծոցագրպանումս։

— Չեք կախո՞ւմ։

― Ոչ։

— Ավելի լավ է կախեք։ Դա հենց կախելու համար է։

— Լավ,— ասացի ես։

Բացեgի ոսկե շղթայի ագույցը, անցկացրի վզիս ու կոկին փակեցի։ Սուրբը կախվեց համազգեստիս վրա, ես բաց արի օձիքս, արձակեցի վերնաշապկիս կոճակները ու տեղավորեցի մեդալիոնը։ Մեքենայում կրծքիս վրա անընդհատ գգում էի սուրբ Անտոնիոսի մետաղե պատյանը։ Բայց շուտով մոռացա նրա գոյությունը։ Իսկ վիրավորվելուց հետո այլևս երբեք չգտա։ Երևի ինչ֊որ մեկը վերցրել էր վիրակապական կայանում։

Կամուրջն անցնելուց հետո մենք արագացրինք ընթացքը, և քիչ անց առջևում երևաց մյուս մեքենաների հանած փոշին։ Ճանապարհը թեքվեց, ու մենք տեսանք երեք մեքենա, որոնք շատ փոքր էին թվում։ Փոշին ելնում էր անիվների տակից ու բարձրանում ծառերի միջով։ Մենք հասանք ու առաջ անցանք, իսկ հետո շրջվեցինք դեպի լեռներ տանող ճանապարհը։ Շարասյան հետ գնալն այնքան էլ տհաճ չէ, եթե նստած ես առաջին մեքենայում։ Ավելի հարմար տեղավորվեցի նստատեղին ու սկսեցի չորս կողմս դիտել։ Մենք անցնում էինք գետափնյա նախալեռներով, ու երբ ճանապարհը ձգվեց գեպի վեր, հյուսիսում երևացին բարձր լեռները, որոնց գագաթներին դեռ ձյուն կար։ Ետ նայեցի ու տեսա, թե ինչպես էին մյուս երեք մեքենաները, փոշու ամպերով իրարից բաժանված, բարձրանում լեոն ի վեր։ Մենք անցանք բեռնավորված ջորիների երկար քարավանի կողքով, որին ուղեկցում էին կարմիր ֆեսեր դրած մարդիկ։ Իտալական բերսալիներներն էին դրանք։

Ջորիների քարավանից հետո այլևս ոչինչ չհանդիպեցինք ճանապարհին, անցանք մի բլրից մյուսը, ապա իջանք գետահովիտ։ Ճամփի երկու եզրերին ծառեր էին շարված, և աջակողմյան ծառերի արանքից երևում էր գետը, ջուրը մաքուր էր, արագահոս և ոչ խորը։ Գետը ծանծաղ էր և, նեղլիկ վտակներ կազմած, հոսում էր ավազաշերտերի միջով, իսկ երբեմն, լույսի շողի նման, տարածվում էր ու լցվում գալքարերով ծածկված հունը։ Ափի մոտ տեսա խոր փոսեր, որոնց մեջ ջուրը երկնքի պես կապույտ էր։ Տեսա քարե աղեղնավոր կամուրջներ, դեպի ուր ձղվում էին գլխավոր ճանապարհից ճյուղավորվող արահետները, աեսա գյուղական քարե տներ, որոնց հարավային պատերի երկայնքով մեկ շարված էին տանձենիների աշտանակները, ինչպես նաև քարե ցածրիկ պատեր դաշտերում։ Երկար գնացինք հովտով, հետո շրջվեցինք ու նորիg սկսեցինք սար բարձրանալ։ Ճանապարհը կտրուկ բարձրանում էր վեր, շագանակենու անտառի միջով ոլորվում ու պտտվում, վերջապես հավասարվելով լեռնաշարքին։ Անտառի միջից, հեռավոր հովտում, երևում էր արևի տակ փայլփլող գետի սահմանագիծը, որ երկու բանակները բաժանում էր իրարից։ Ահա և ռազմական քարքարոտ նոր ճանապարհը, որն անցնում էր լեռնակատարով, իսկ ես նայում էի հյուսիսի երկու լեռնաշղթաներին, որոնք մինչև ձյան շերտը մուգ էին ու կանաչ, իսկ ավելի վեր, արևի տակ՝ սպիտակ ու պայծառ։ Հետո, երբ ճանապարհը շարունակում էր անընդահատ բարձրանալ, տեսա երրորդ լեռնաշղթան, հավերժական ձյունով ծածկված և տարօրինակ ծալքերով կտրտված բարձրաբերձ լեռներ, որոնք կավճի պես ճերմակ էին։ Ավելի հեռվում էլի լեռներ կային, որոնք, դժվար է ասել, իսկապե՞ս երևում էին, թե ոչ։ Բոլորն էլ ավստրիական լեռներ էին, այդպիսի լեռներ մենք չունեինք։ Ճանապարհի առջևում, աջ կողմում, օղակաձև մի շրջադարձ կար ու, ծառերի արանքներից նայելով տեսա, թե ինչպես էր ճանապարհը շեշտակի գահավիժում դեպի ներքև։ Այդ ճանապարհով անցնում էին զինվորներ, բեռնատար մեքենաներ, ինչպես նաև լեռնային թնդանոթներ քարշ տվող ջորիներ, ու երբ մենք իջնում էինք ճանապարհի եզրով, հեռվից երևաց գետը, երկաթուղային հին կամուրջը և կողք-կողքի վազող կոճափայտերն ու ռելսերը, իսկ գետից այն կողմ, լեռան ստորոտին՝ փոքր քաղաքի ավերված տները, որ մենք պետք է գրավեինք։

Համարյա մութ էր, երբ ներքև իջանք ու թեքվեցինք դեպի գետափնյա գլխավոր ճանապարհը։

Գլուխ 9

Ճանապարհը խռնված էր մարդկանցով ու մեքենաներով, երկու կողմերում ձգված էին ճիլոպից ու ծղոտե խսիրից սարքված պահպանակներ, որոնք վերևից ևս ծածկված էին խսիրով, այդպես որ, կարծես կրկես էիր մտնում կամ բնիկների մի գյուղ։ Մենք դանդաղ առաջ էինք գնում խսիրածածկ թունելով և ի վերջո դուրս եկանք մերկ ու ամայի մի տարածություն, որտեղ մի ժամանակ երկաթուղային կայարան էր եղել։ Ճանապարհն այստեղ ավելի ցածր էր գետի մակարդակից, և նրա ամբողջ երկայնքով մեկ, հողաթմբերի մեջ, փորված էին թաքստոցներ, ուր տեղավորվել էր հետևակը։ Արևը մայր էր մտնում, ու հողաթմբերի վրայից երևում էր, թե ինչպես հանդիպակաց ափի լեռներում, մայրամուտի ֆոնի վրա, սևին էին տալիս ավստրիական հետախույզ օդապարիկները։ Մեքենաները թողեցինք աղյուսի գործարանի բակում։ Հնոցներն ու մի քանի խոր փոսեր օգտագործվում էին որպես վիրակապական կայաններ։ Երեք բժիշկ ծանոթ էին ինձ։ Գլխավոր բժիշկն ասաց, որ երբ հարձակումն սկսվի ու մեր մեքենաները բեռնավորվեն վիրավորներով, մենք նրանց կտեղափոխենք քողարկված ճանապարհով, հետո կբարձրանանք դեպի գլխավոր լեռնանցքը, ուր մի պահակետ կա ու մի քանի մեքենա, որ սպասում են նրանց։ Միայն թե խցանում չլինի։ Ուրիշ ճանապարհ չկար։ Ճանապարհը քողարկված էր, որովհետև լավ էր երևում ավստրիական ափից։ Այստեղ, աղյուսի գործարանի բակում, գետափի հողաթմբերը մեզ պաշտպանում էին հրացանի ու թնդանոթի կրակոցներից։ Գետի վրա քանդված մի կամուրջ կար։ Երբ ռմբակոծումն սկսվի, ևս մի կամուրջ կցցեն, ու զորքերի մի մասը գետը կանցնի ոլորանի կողմից, որտեղ ծանծաղ է ջուրը։ Մայորը կարճահասակ էր, դեպի վեր ոլորած բեղերով։ Մասնակցել էր լիբիական պատերազմին, վերքերի համար երկու ուսաթել ուներ։ Նա ասաց, որ եթե ամեն ինչ բարեհաջող անցնի, ինձ կներկայացնի պարգևատրման։ Ասացի՝ հուսով եմ, որ բարեհաջող կանցնի ու շնորհակալություն հայտնեցի ազնիվ վերարերմունքի համար։ Հարցրի, չկա՞ արդյոք մի մեծ բլինդաժ, որտեղ վարորդները կարող են տեղավորվել։ Նա զինվորներից մեկին կարգադրեց առաջնորդել ինձ։ Գնացի նրա հետ, շուտով գտանք մի շատ հարմարավետ բլինդաժ։

Վարորդները գոհ մնացին, ու ես մենակ թողեցի նրանց։ Մայորը և ուրիշ երկու սպա ինձ խմելու հրավիրեցին։ Ռոմ խմեցինք, ու շատ մտերիմ մթնոլորտ ստեղծվեց։ Դրսում արդեն մթնում էր։ Հարցրի, թե երբ է սկսելու հարձակումը։ Ասացին՝ հենց որ մթնի։ Վերադարձա վարորդների մոտ։ Բլինդաժում նստած, զրույց էին անում։ Երբ ներս մտա, լռեցին։ Մի֊մի տուփ «Մակեդոնիա» տվեցի յուրաքանչյուրին, թույլ լցված սիգարետներ, որոնցից ծխախոտը թափվում էր, և ձխելուց առաջ հարկավոր էր ձայրերը ոլորել։ Մաներան վառիչը վառեց ու կրակ տվեց բոլորին։ Վառիչը Ֆիատի մարտկոցի տեսք ուներ։ Պատմեցի նրանց այն ամենը, ինչ լսել էի։

— Ինչս՞ւ գալու ժամանակ պահակետը չտեսաք,— հարցրեց Պասսինին։

— Հենց շրջադարձի մոտ էր։

— Զզվելի ճանապարհ է, հոգիներս պիտի հանի։

— Կաշիներս կքերթեն։

— Բա ինչ գիտես։

— Ինչ եք կարծում, չուտե՞նք, լեյտենանտ։ Էլ հետո չենք կարողանա։

— Գնամ, տեսնեմ,— ասացի ես։

— Այստե՞ղ մնանք, թե՞ կարող ենք դուրս գալ։

— Ավելի լավ է մնանք։

Վերադարձա մայորի բլինդաժը, և նա ասաց, որ դաշտային խոհանոցը շուտուվ տեղ կհասնի, և վարորդները թող գան մի-մի կտոր միս վերցնեն։ Կաթսայիկ էլ կտա, եթե չունեն։ Ասացի, թե որքան գիտեմ՝ ունեն։ Վերադարձա վարորդների մոտ և խոստացա, որ ուտելիքը հենց որ բերեն, իմաց կտամ նրանց։ Մանիերան ասաց, որ լավ կլիներ, եթե ռմբակոծումից առաջ բերեին։ Մինչև դուրս գալս նրանք լուռ էին։ Բոլորն էլ մեխանիկ էին և ատում էին պատերազմը։

Դուրս եկա մեքենաներն ստուգելու և իմանալու, թե ինչ էր կատարվում շուրջը, ապա վերադարձա բլինդաժ ու նստեցի չորս վարորդների մոտ։ Նստել էինք հատակին և, պատին թիկնած, ծխում, էինք։ Դրսում գրեթե մութ էր։ Բլինդաժում գետինը տաք էր ու չոր, ու ես ուսերս հենեցի պատին, նստեցի գոտկատեղիս վրա ու թուլացրի մկաններս։

— Ովքե՞ր են հարձակման անցնելու,— հարցրեց Գավուցին։

— Բերսալյերները։

— Միա՞յն։

— Ինչքան գիտեմ՝ այո։

— Բայց այստեղ քիչ զորք կա։

— Իսկական հարձակումը երևի ուրիշ տեղ կլինի, իսկ սա պարզապես խորամանկություն է, ուզում են շեղել նրանց ուշադրությունը։

— Իսկ զինվորները գիտե՞ն այդ մասին։

— Չեմ կարծում։

— Իհարկե չգիտեն,— ասաց Մանիերան։— Եթե իմանան, հարձակման չեն գնա։

— Կգնան,— ասաց Պասսինին։— Բերսալյերները հիմար են։

— Քաջ են ու կարգապահ,— ասացի ես։

— Աոոդջ են և լայնաթիկունք։ Բայց, մեկ է, հիմար են։

— Իսկ ռմբաձիգները բարձրահասակ են,— ասաց Մանիերան։

Դա կատակ էր։ Բոլորը ծիծաղեցին։

— Դուք այստե՞ղ էիք, tenente, երբ նրանք հրաժարվեցին կռվել ու յուրաքանչյուր տասին գնդակահարեցին։

― Ոչ։

— Ճիշտ եմ ասում։ Շարք կանգնեցրին ու յուրաքանչյուր տասներորդին դուրս հանեցին։ Կարաբինավորները գնդակահարեցին նրանց։

— Կարաբինավորները,— ասաց Պասսինին ու թքեց գետնին,— իսկ ռմբաձիգները․․․Վեց ոտնաչափ բոյ ունեն։ Եվ հրաժարվել են կռվել։

— Եթե բոլորն էլ հրաժարվեն, պատերազմը կվերջանա,— ասաց Մաներան։

— Ռմաբձիգներն այդ մասին չեն էլ մտածել։ Վախեցել են։ Բոլոր սպաներն էլ ազնվական ընտանիքներից էին։

— Մի քանիսը մենակ գնացին։

— Սերժանտը երկու սպաների կրակեց, որովհետև չէին ուզում գնալ։

— Մի քանի զինվորներ էլ գնացին։

— Նրանց շարք չկանգնեցրին, երբ գնդակահարում էին յուրաքանչյուր տասից մեկին։

— Գնդակահարվողներից մեկն իմ հայրենակիցն էր,— ասաg Պասսինին։— Խոշոր, գեղեցիկ, բարձրահասակ, իսկական ռմբաձիգ։ Միշտ Հռոմում էր։ Միշտ աղջիկների հետ։ Միշտ կարաբինավորների հետ։— Նա ծիծաղեց։— Հիմա նրա տան առաջ սվինով ժամապահ է կանգնած, ոչ ոք չի կարող այցելել հորն ու մորը, քույրերին, հայրը զրկված է քաղաքացիական իրավունքներից, նույնիսկ քվեարկելու իրավունքից։ Օրենքն այլևս չի պաշտպանում այդպիսիներին։ Ում խելքին փչի, կարող է թալանել նրանց։

— Եթե ընտանիքի վախը չլիներ, ոչ ոք էլ չէր կռվի։

— Դու քեզ տես։ Ալպիականները կկռվեն։ Վիտտորիո Էմմանուելի գունդը կկռվեր։ Բերսալյերների մի մասն էլ կկռվեր։

— Բայց ախր բերսալյերներն էլ փախան։ Հիմա մոռանալ են ձևանում։

— Դուք իզուրր եք նման խոսակցություններ թույլ տալիս, tenente։ Evviva l'esereito,― հեգնեց Պասսինին։

— Այսպիսի խոսքեր շատ եմ լսել,— ասացի ես։— Բայց քանի դեռ ղեկին եք նստած և գործ եք անում․․․

― ․․․Եվ չեք խոսում ուրիշ սպաների ներկայությամբ,— լրացրեց Մաներան։

— Կարծում եմ, որ պատերազմը պետք է ավարտին հասցնել, — ասացի ես։— Պատերազմը չի վերջանա, եթե կողմերից մեկը դադարի կռվել։ Եթե կռիվը դադարեցնենք, ավելի վատ կլինի։

― Ավելի վատ չի կարող լինել,— հարգալիր ասաց Պասսինին։— Պատերազմից վատ բան չկա։

— Պարտությունն ավելի վատ է։

— Հազիվ թե,— նույն հարգալիրությամբ ասաց Պասսինին։— Ի՞նչ է նշանակում պարտություն։ Տո՛ւն գնալ։

— Թշնամին կհետապնդի։ Կվերցնի ձեր տունը։ Կվերցնի ձեր քույրերին։

— Դժվար թե,— ասաց Պասսինին։— Ամեն մեկի հետևից չեն գնա։ Թող ամեն մարդ պաշտպանի իր տունը։ Թող տանը պահի իր քույրերին։

— Կկախեն ձեզ։ Նորից զինվոր կդարձնեն։ Ոչ թե սանիտարական տրանսպորտ, այլ հետևակ։

— Բոլորին չեն կարող կախել։

— Ոչ մի օտար պետություն չի կարող ստիպել, որ կռվես իր համար,— ասաց Մաներան։— Հենց առաջին ճակատամարտում բոլորը կփախչեն։

— Չեխերի նման։

— Դուք պարզապես չգիտեք, թե ինչ բան է պարտությունը, դրա համար էլ կարծում եք, որ դա այնքան էլ վատ չէ։

— Tenante,― ասաց Պասսինին,— ինչքան հասկացա, դուք թույլ եք տալիս խոսելու։ Դե հիմա լսեք։ Պատերազմից վատ բան չկա։ Սանիտարական ջոկատում մենք չենք էլ կարող հասկանալ, թե դա ինչ ահավոր բան է։ Իսկ եթե մարդիկ հասկանան, էլ չեն կարողանա աոաջն առնել, որովհետև կխելագարվեն։ Շատերը չեն էլ հասկանա։ Շատերը վախենում են իրենց սպաներից։ Հենց այդպիսի մարդկանցով են պատերազմ վարում։

— Գիտեմ, որ պատերազմը ահավոր բան է, բայց պետք է ավարտին հասցնել։

— Ավարտ չունի։ Պատերազմը վերջ չունիԼ

— Ունի։

Պասսինին բացասաբար շարժեց գլուխը։

— Պատերազմը հաղթանակով չեն շահում։ Ասենք թե Սան Գաբրիելեն վերցրինք։ Ասենք, վերցրինք Կարսոն, Մոնֆալկոնեն, Տբիեստը։ Հետո՞։ Այսօր ամենքդ էլ տեսա՞ք այս հեռավոր լեռները։ Չլինի՞ կարծում եք, որ բոլորն էլ կարող ենք վերցնել։ Միայն այն դեպքում՝ եթե ավստրիացիները դադարեն կռվել։ Կողմերից մեկը պետք է դադարի։ Ինչո՞ւ հեցը մենք չենք դադարում։ Եթե նրանք Իտալիա հասնեն, կհոգնեն ոլ կհեռանան։ Նրանք հայրենիք ունեն։ Բայց ո՜նց կլինի, պիտի կռվեն, չէ՞։

— Դուք իսկական հռետոր եք։

— Մենք մտածում ենք։ Կարդում ենք։ Գյուղացի չենք։ Մեխանիկ ենք։ Բայց նույնիսկ գյուղացիներն էլ արդեն գիտեն, որ չի կարելի պատերազմին հավատալ։ Բոլորն էլ ատում են այս պատերազմը։

— Երկիրը ղեկավարում է մի այնպիսի դասակարգ, որ բութ է, ոչինչ չի հասկանում ու երբեք էլ չի հասկանա։ Այ թե ինչի ենք կռվում։

— Դեռ փող էլ են դիզում պատերազմի հաշվին։

— Մեծ մասն այդ էլ չի անում,— ասաց Պասսինին։— Շատ բութ են։ Կռվում են հենց այնպես, հիմարությունից։

— Դե լավ։ Հերիք է,— ասաց Մաներան։— Նույնիսկ tenente-ի համար այսքանը շատ էր։

— Ինչու, նրան դուր է գալիս,— ասաց Պասսինին։— Մենք նրան կրոնափոխ կանենք։

— Tenente, ուտելու բան չե՞ն տալու,— հարցրեց Գավուցին։

— Գնամ տեսնեմ,— ասացի ես։

Գորդինին վեր կացավ ու դուրս եկավ ինձ հետ։

— Ես ոչինչ չե՞մ կարող անել, tenente: Չե՞մ կարող օգնել ձեզ։

Վարորդների մեջ ամենահանգիստ մարդն էր նա։

— Եթե ուզում եք, ինձ հետևեք,― պատասխանեցի ես։— Տեսնենք ի՞նչ են ասում։

Դրսում արդեն մութ էր, և լուսարձակների երկար ճառագայթներն ընկել էին լեռների վրա։ Մեր ռազմաճակատում խոշոր լուսարձակներ էին դնում բեռնատար ավտոմեքենաների վրա ու, երբեմն, գիշերը դիրքերի կողքով անցնելիս, կարելի էր տեսնել ճանապարհից մի կողմ քաշված ինչ-որ բեռնատար, լույսը կարգավորող մի սպայի և վախեցած զինվորների։ Մենք անցանք աղյուսի գործարանի բակով ու կանգ առանք վիրակապական գլխավոր կայանի մոտ։ Մուտքը ծածկված էր կանաչ ճյուղերով, ու գիշերվա խավարի մեջ քամին խշխշացնում էր արևից խանձված տերևները։ Ներսում լույս կար։ Մայորը նստել էր արկղի վրա ու խոսում էր հեռախոսով։ Բժիշկներից մեկն ինձ ասաց, որ հարձակումը մեկ Ժամով հետաձգվել է։ Նա ինձ կոնյակ առաջարկեց։ Նայեցի ճաշասեղաններին, լույսի տակ փայլփլող վիրաբուժական գործիքներին, կոնքերին ու հարմարեցված խցաններով շշերին։ Գորդինին կանգնել էր իմ ետևում։ Մայորը հեռացավ հեռախոսից։

— Հիմա է սկսվելու,— ասաց նա։— Որոշեցին չհետաձգել։

Դուրս նայեցի։ Մութ էր, և ավստրիական լուսարձակների ճառագայթները ընկել էին հանդիպակաց լեռների վրա։ Մի պահ դեռևս լուռ էր, հետո բոլոր թնդանոթները միանգամից սկսեցին կրակել։

— Սավոյա,— ասաց մայորը։

— Ապուրը, մայոր,— ասացի ես։

Չլսեց։ Կրկնեցի։

— Դեռ չեն բերել։

Մի մեծ ռումբ ընկավ ու պայթեց գործարանի բակում։ Եվս մի ռումբ պայթեց և այդ աղմուկի մեջ կարելի էր լսել փշրվող աղյուսի և անձրևի պես թափվող ցեխագնդերի ավելի թույլ ձայնը։

— Ինչ կա ուտելու։

— Մի քիչ pasta asciutta ունենք,— ասաց մայորը։

— Ինչ կարող եք, տվեք։

Մայորն ինչ-որ բան ասաց սանիտարներից մեկին, որը գնաց դեպի սրահի խորքը և քիչ անց մետաղյա ամանով սառը մակարոն՝ բերեց։ Ամանր տվեցի Գորդինիին։

— Պանիր չունե՞ք։

Մայորը, քրթմնջալով, էլի ինչ-որ բան ասաց սանիտարին, որը նորից գնաց դեպի սրահի խորքը և բերեց քառորդ գլուխ սպիտակ պանիր։

— Շատ շնորհակալ եմ,— ասացի ես։

— Ավելի լավ է դուրս չգաք։

Դրսում երկու սանիտարներ ինչ-որ բան դրեցին մուտքի առաջ։ Նրանցից մեկը ներս նայեց։

— Այստեղ բերեք,— ասաց մայորը։― Ինչ եք կանգնել։ Ուզում եք, որ ին քնե՞րս բերենք։

Սանիտարները բռնեցին վիրավորի թևերից ու ոտքերից և ներս բերեցին։

— Թևերը պատռեք,— ասաց մայորը։

Ձեռքին պինցետ կար, պինցետի ծայրին՝ մառլյայի վիրակապ։ Մյուս երկու բժիշկները հանում էին իրենց բաճկոնները։

— Դուրս եկեք,— մայորն ասաց սանիտարներին։

— Գնանք,— ասացի ես Գորդինիին։

— Ավելի լավ է սպասեք մինչև ռմբակոծումն ավարտվի,— մայորն ասաց ուսի վրայից։

— Մարդիկ սոված են,— ասացի ես։

— Ինչպես ուզում եք։

Դուրս եկանք գործարանի բակն ու սկսեցինք վազել։ Գետափին մի ռումբ պայթեց։ Հետո ևս մի ռումբ, որ չլսեցինք, մինչև որ հանկարծ օդը սաստիկ ճնշեց մեզ։ Երեսնիվար պառկեցինք գետնին և աղմուկի ու որոտի մեջ լսեցինք արկի բեկորների դժժոցն ու ընկնող աղյուսների թրխկոցը։ Գորդինին վեր կացավ ու վազեց դեպի բլինդաժը։ Ես էլ վազեցի նրա ետևից, դեռ ձեոքիս պահելով պանիրը, որի հարթ մակերեսը ծածկվել էր աղյուսի փոշով։ Բլինդաժում երեք վարորդները պատերի տակ նստած՝ ծխում էին։

― Համեցեք, հայրենասերներ,— ասացի ես։

— Մեքենաներն ի՞նչ վիճակում են,— հարցրեց Մաներան։

— Կարգին են։

— Վախեցա՞ք, tenente։

— Ինչ մեղքս թաքցնեմ։

Հանեցի դանակս, բաց արի, սրբեցի ծայրը, մաքրեցի պանրի վերին շերտը։ Գավուցին ինձ մեկնեց պնակը։

— Դուք սկսեք, tenente։

― Ոչ,— ասացի ես։— Դրեք հատակին։ Միասին կուտենք։

— Պաաառաքաղ չկա։

— Գլուխը քարը,— ասացի անգլերեն։

Կտրտեցի պանիրը ու դրեցի մակարոնի վրա։

— Նստեք, ուտենք,— ասացի ես։

Նստեցին ու սկսեցին սպասել։ Մատներով մտա պնակի մեջ ու մակարոն վերցրի։ Ահագին մակարոն։

— Շատ բարձրացրեք, tenente։

Ձեռքս բարձրացրի մինչև ուսս, և մակարոնի մեծ մասը թափվեց։ Դրեցի բերանս, շրթունքներով մինչև վերջ ներս քաշեցի ու ծամեցի, հետո մի կտոր պանիր վերցրի, ծամեցի, հետո էլ գինի խմեցի։ Գինուց ժանգոտ համ էր գալիս։ Տափաշիշը մեկնեցի Պասսինիին։

— Զզվելի է,— ասաց նա։— Երկար է մնացել շշի մեշ։ Մեքենայում էի պահել։

Բոլորն էլ, ծնոտները պնակին մոտեցրած, գլուխները ետ գցած, ուտում էին մակարոնը և շրթունքներով ներս քաշում ծայրերը։ Ես մի անգամ էլ վերցրի մատներով, մի կտոր պանիր կերա ու գինի խմեցի։ Դրսում ինչ֊որ բան դրմփաց ու ցնցեց գետինը։

— Չորս հարյուր քսան միլիմետրանոց է կամ ականանետ,— ասաց Գավուցին։

― Լեռներում չորս հարյուր քսան միլիմետրանոց չի լինում,— ասացի ես։

— Նրանք մեծ Շկոդաներ ունեն։ Ձագարներն աչքովս եմ տեսել։

— Երեք հարյուր հինգ միլիմետրանոց են։

Շարունակեցինք ուտել։ Լսվեց հազի նման մի ձայն ու թշշոց, կարծես շոգեքարշ էր ճամփա ընկել, հետո՝ պայթյուն, և գետինը նորից ցնցվեց։

— Բլինդաժն այնքան էլ խորը չէ,— ասաց Պասսինին։— Այ, սա արդեն ականանետ էր։

— Այո, սըր։

Կերա պանրի մնացորդը և մի ումպ գինի խմեցի։ Աղմուկի մեջ լսեցի հազի ձայն, հետո՝ չուհ֊չուհ֊չուհ, չուհ, հետո՝ փայլակ, կարծես դոմնայի դուռն էր հանկարծ բացվել, հետոհ մռնչյուն, նախ՝ սպիտակ, ապա, սրընթաց մրրիկի մեջ՝ կարմիր, կարմիր, կարմիր։ Փորձեցի շնչել, բայց շունչ չկար և զգացի, որ պոկվել կամ ինքս ինձնից, պոկվել, պոկվել, պոկվել և անընդհատ թռչում եմ մրրիկի մեջ։ Արագ էի թռչում, իմ ամբողջությունն էր թռչում, գիտեր, որ մեռած եմ և որ իզուր են կարծում, թե պարզապես մեռնում են և ուրիշ ոչինչ։ Հետո լողացի օդում ու, փոխանակ առաջ շարժվելու, սկսեցի ետ սահել։ Շունչ քաշեցի ու զգացի, որ վերադարձել եմ դեպի իմ մարմինը։ Հողը տակնուվրա էր եղել ու հենց գլխիս մոտ քայքայված մի գերան էր ընկած։ Գլուխս ցնցվեց, ու հանկարծ լացի ձայն լսեցի։ Կարծես ինչ-որ մեկը գոռաց։ Փորձեցի շարժվել, բայց չկարողացա։ Գետից այն կողմ և գետի ամբողջ երկայնքով մեկ կրակում էին գնդացիրներն ու հրացանները։ Ուժեղ ժայթքում լսվեց, ու տեսա, թե ինպես սրընթաց բարձրացան լուսավորող ռումբերը, պայթեցին և ամեն ինչ հեղեղեցին սուտակով, և հրրթիռները թռան, և ականները որոտացին, և այս բոլորը մի ակնթարթում, հետո լսեցի, ինչպես կողքիս ինչ-որ մեկը մրմնջաց․ «Mamma mia! O, mamma mia!»։ Ես ձգվեցի ու գալարվեցի, ի վերջո ազատեցի ոտքս, շրջվեցի ու ձեռք տվի նրան։ Պասսինին էր, ու երբ նրան ձեռք տվի, նա գոռաց։ Պառկել էր հակառակ ուղղությամբ, ոտքերը դեպի ինձ, և ես խավարի ու լույսի մեջ տեսա, որ ծնկներից վեր նրա ոտքերը ջախջախված էին։ Մի ոտքը լրիվ կտրված էր, իսկ մյուսը կախվել էր ջլերից ու տաբատի ցնցոտիներից և ջղաձգորեն ցնցվում էր, կարծես ոչ մի կապ չուներ մարմնի հետ։ Նա կծեց ձեռքը ու տնքաց, «O, mamma mia, mamma mia», հետո՝ «Dio ti salvi, Maria․ Dio ti salvi, Maria» Օ, Հիսուս, հոգիս առ, Քրիստոս, հոգիս առ, Քրիստոս, հոգիս առ, mamma mia, mamma mia։ Օ, ամենասուրբ Մարիամ, հոգիս առ։ Էլ չեմ կարող։ Չեմ կարող։ Չեմ կարող։ Օ, Հիսուս, սուրբ Աստվածամայր, չեմ կարող։ Օ-օ-օ-օ», հետո՝ շնչահեղձ․ «Mamma, mamma mia»։ Հետո լռեց, կծեց ձեռքը, իսկ ոտքը դեռ ցնցվում էր։

— Porta feriti!,— գոռացի ես, ափերս շրթունքներիս տանելով,— porta feriti!

Փորձեցի սողալով մոտենալ Պասսինիին, որպեսզի տուրնիկետ դնեմ ոտքերին, բայց չկարողացա։ Նորից փորձեցի, և այս անգամ ոտքերս մի փոքր շարժվեցին։ Հիմա արդեն կարող էի արմունկների օգնությամբ առաջ գնալ։ Պասսինին լռել էր։ Նստեցի կողքին, քանգեցի բաճկոնիս կոճակներն ու աշխատեցի պատռել շապիկիս ծայրը։ Չկարողացա և, ստիպված, ատամներով պատռեցի։ Հետո հիշհցի փաթաթանների մասին։ Ես բրդյա գուլպա էի հագնում, իսկ նա՝ փաթաթան։ Բոլոր վարորդներն էլ փաթաթան են հագնում։ Բայց Պասսինին միայն մի ոտք ուներ։ Սկսեցի քանդել փաթաթանը, բայց հանկարծ զգացի, որ տուրնիկետ դնելն այլևս իմաստ չուներ, որովհետև նա մեռած էր արդեն։ Մի անգամ էլ նայեցի ու համոզվեցի, որ մեռած էր։ Հարկավոր էր պարզել, թե որտեղ էին մյուս երեքը։ Ուղղեցի մարմինս և հենց այդ ժամանակ ինչ֊որ բան, տիկնիկի աչքերի ծանրաքարերի պես, շարժվեց գլխիս մեջ և ներսից խփեց ակնագնդերիս։ Ոտքերիս վրա ինչոր տաք և թաց բան զգացի, կոշիկներս նույնպես տաք էին ու թաց։ Հասկացա, որ վիրավորված եմ, կռացա և ձեռքս դրի ծնկիս։ Ծունկ չկար։ Ձեռքս առաջ տարա և սրունքոսկրից ցած գտա ծունկս։ Ափերս քսեցի շապիկիս և ինչ֊որ տեղից, դարձյալ դանդաղորեն, սպիտակ լույս սփռվեց շուրջս, նայեցի ոտքերիս ու սարսափ զգացի։ «Օ՜, աստված,— ասացի ես,— ազատիր ինձ այստեղից։ Բայց և այնպես գիտեի, որ էլի երեք հոգի կային։ Չորս վարորդներ էին։ Պասսինին մեռած էր։ Մնացել էին երեքը։ Ինչ֊որ մեկը բռնեց իմ թևերից, իսկ մեկը ուրիշը՝ ոտքերիցս։

— Երեք հոգի էլ կան,— ասացի ես։— Մեկը մեռած է։

— Ես եմ, Մաներան է։ Գնացինք պատգարակ ճարելու, բայց չկար։ Ինչպե՞ս եք։

— Որտե՞ղ են Գորդինին, Գավուցին։

— Գորդինին սանիտարների մոտ է, վերքերն են կապում։ Գավուցին ձեր ոտքերից է բռնել։ Վիզս գրկեք, tenente։ Ծա՞նր եք վիրավորված։

— Ոտքերս։ Ի՞նչ էր պատահել Գորդինիին։

— Լավ պրծավ։ Արկի բեկոր էր կպել։

— Պասսինին սպանված է։

— Այո։ Սպանված է։

Կողքին մի արկ պայթեց, երկուսն էլ ինձ գցեցին ու պառկեցին գետնին։

— Ներեցեք, tenente,— ասաց Մաներան։— Վզիցս բռնեք։

— Նորից կգցեք։

― Վախից էր, tenente։

― Չե՞ք վիրավորված։

— Երկուսս էլ թեթև վիրավորվել ենք։

— Գորդինին կարո՞ղ է քշել։

— Դժվար թե։

Մինչև վիրակապական կայան հասնելը մի անգամ էլ գցեցին ինձ։

— Շան որդիներ,— ասացի ես։

— Ներեցեք, tenente,— ասաց Մանիերան։— Էլ չենք գցի։

Վիրակապական կայանի բակում, խավարի մեջ, պառկած էին բազում վիրավորներ։ Ներս ու դուրս էին տանում նրանց։ Երբ կայանի վարագույրը բացվում ու որևէ մեկին ներս էին տանում կամ դուրս բերում, մի պահ այնտեղից լույս էր երևում, հետո նորից կորչում։ Մեռածներին մի կողմ էին տարել։ Բժիշկներն աշխատում էին թևերը մինչև ուսերը քշտած և կարմրել էին մսագործի պես։ Պատգարակները քիչ էին։ Վիրավորներից ոմանք տնքում էին, բայց մեծ մասամբ լուռ պառկել էին։ Քամին շարժում էր կայանի մուտքը ծածկող ճյուղերի տերևները։ Սկսում էր ցրտել։ Սանիտարներն անընդհատ գալիս էին, պատգարակները գետնին դնում, դատարկում ու նորից գնում։ Հենց որ վիրակապական կայան հասանք, Մանիերան բուժակ բերեց, և նա կապեց ոտքերս։ Ասաց, որ արյան կորուստն աննշան է, որովհետև վերքի մեջ մեծ քանակությամբ կեղտ է հավաքվել։ Հենց որ հնարավոր լինի, ինձ կտանեն վիրահատման։ Նա վերադարձավ կայան։ Մանիերան ասաց։ որ Գորդինին չի կարող քշել։ Ուսն էր ճզմվել, և գլուխն էր վիրավորվել։ Սկզբում ցավ չէր զգացել, բայց հիմա ուսը բթացել էր։ Նա նստել էր աղյուսե պատի վրա։ Մանիերան և Գավուցին մեքենաները լցրին վիրավորներով ու գնացին։ Վերքերը չէին խանգարում նրանց։ Անգլիական երեք ավտոմեքենա եկավ, յուրաքանչյուրի մեջ՝ երկուական սանիտար։ Վարորդներից մեկը մոտեցավ ինձ։ Նրան բերեց Գորդինին, որը շատ դժգույն էր և հիվանդ տեսք ուներ։ Անգլիացի վարորդը կռացավ ինձ վրա։

— Ծա՞նր եք վիրավորված,― հարցրեց նա։ Բարձրահասակ էր, դրել էր պողպատե ակնոց։

— Ոտքերս են․․․

— Հուսով եմ, որ ծանր չէ։ Ուզո՞ւմ եք ծխել։

— Շնորհակալություն։

― Լսել եմ, որ երկու վարորդ եք կորցրել։

― Այո։ Մեկն սպանված է, իսկ մյուսն այն տղան է, որ բերեց ձեզ։

— Այ քեզ անիծյալ բախտ։ Թույլ կտա՞ք մեքենաները վերցնել։

— Ես էլ հենց այդ էի ուզում խնդրել։

— Լավ կպահենք ու կվերադարձնենք։ Դուք 206-ից եք, չէ՞։

— Այո։

— Հոյակապ տեղ է։ Քաղաքում տեսել եմ ձեզ։ Ասացին, որ ամերիկացի, եք։

— Այո։

— Իսկ ես անգլիացի եմ։

— Իսկապե՞ս։

— Այո, անգլիացի։ Կարծում էիք իտալացի՞ եմ։ Մեր ջոկատներից մեկում իտալացիներ կան։

― Շատ լավ կլինի, եթե վերցնեք մեքենաները, —ասացի ես։

— Անհոգ եղեք, լավ կպահենք,— նա ուղղվեց։— Ձեր վարորդը շատ խնդրեց, որ համոզեմ ձեզ։

Նա թփթփացրեց Գորդինիի ուսը։ Գորդինին ետ քաշվեք ու ժպտաց։ Անգլիացին վարժ և սահուն էր խոսում իտալերեն։

— Ամեն ինչ կարգին է։ Համաձայնության եկանք քո tenente-ի հետ։ Երկու մեքենան էլ կվերցնենք։ Կարող ես արդեն հանգիստ լինել։— Նա ընդհատեց խոսքը։— Պետք է մի կերպ ձեզ դուրս բերել այստեղից։ Գնամ խոսեմ բժիշկների հետ։ Մեզ հետ կտանենք ձեզ։

Նա գնաց դեպի վիրակապական կայան, զգուշությամբ անցնելով վիրավորների արանքներով։ Տեսա, թե ինչպես բացվեց մուտքի ծածկույթը, մի պահ լույս երևաց, ու նա ներս մտավ։

— Նա կհոգա ձեր մասին, tenente,— ասաց Գորդինին։

— Ինչպե՞ս եք, Ֆրանկո։

— Լավ եմ, ոչինչ։

Նստեց կողքիս։ Մի պահ կայանի մուտքի ծածկույթը նորից բացվեց, դուրս եկան երկու սանիտարներ, իսկ նրանք ետևից՝ բարձրահասակ անգլիաքին։ Նա ինձ մոտ բերեց նրանց։

— Սա է ամերիկացի tenente-ն,— իտալերեն ասաց նա։

— Կարող եմ սպասել,— ասացի ես։— Ավելի ծանր վիրավորներ կան։ Իմ վերքը թեթև է։

— Դե լավ, լավ,— ասաց նա։— Պետք չի հերոս ձևանալ։— Հետո՝ իտալերեն,— ոտքերն զգույշ բարձրացրեք, շատ են ցավում։ Նախագահ Ուիլսոնի օրինավոր զավակն է։

Նրանք ինձ բարձրացրին ու աարան վիրակապական կայան։ Բոլոր սեղանների վրա վիրահատում էին։ Փոքրամարմին գլխավոր բժիշկը զայրույթով մեզ նայեց։ Հետո ճանաչեց ինձ և, վիրաբուժական ունելին շարժելով, ողջունեց։

— Ça va bien?

— Ça va․

— Ես եմ նրան բերել,— իտալերեն ասաց բարձրահասակ անգլիացին։— Ամերիկյան դեսպանի միակ զավակն է։ Թող այստեղ պառկի, մինչև որ՝ ժամանակ գտնեք իրենով զբաղվելու։ Հետո հենց առաջին ռեյսով էլ կտանեմ նրան։— Կռացավ ինձ վրա։— Գնամ վերցնեմ ձեր փաստաթղթերը, որպեսզի գործն արագանա։

Դռան մոտ առաջ թեքեց մարմինն ու դուրս եկավ։ Գլխավոր բժիշկը քանդեց ունելին ու գցեց տաշտի մեշ։ Հետևում էի նրա շարժումներին։ Հիմա նա վիրակապում էր։ Սանիտարները վիրավորին վերցրին սեղանի վրայից։

— Բերեք ամերիկացի tenente-ին,— ասաց կապիտանի աստիճան ունեցող բժիշկներից մեկը։

Ինձ բարձրացրին սեղանի վրա։ Սեղանը կարծր էր ու սահուն։ Սաստիկ հոտեր էին տարածվել չորս կողմը, դեղերի և արյան քաղցր հոտ։ Տաբատս հանեցին և բժիշկը, շարունակելով աշխատել, սկսեց թելադրել օգնականին։

― Աջ և ձախ ազդրերի, աջ և ձախ ծնկների ու աջ ոտնաթաթի բազմաթիվ մակերեսային վերքեր։ Աջ ծնկի ու ոտնաթաթի խորը վերք։ Գլխի պատռվածքներ (մտցրեց վիրաբուժական ձողիկը և հարցրեց. «ցավո՞ւմ է» — «Օ, Հիսուս, այո») և գանգոսկրի հնարավոր ճեղքվածք։ Վիրավորվել է մարտի դաշտում, պարտականությունները կատարելիս։ Այստեղ գոնե ձեզ չեն մեղադրի կանխամտածված անդամախեղության համար և ռազմադաշտային դատարան չեն հանձնի,— ասաց նա — կոնյակ ուզո՞ւմ եք։ Եվ ընդհանրապես ի՞նչ էր փչել ձեր գլխին։ Ինքնասպանությո՞ւն։ Հակակարկամախտային շիճուկ տվեք և թերթիկի վրա խաչով նշեք երկու ոտքերը։ Շնորհակալություն։ Հիմա մի քիչ կմաքրեմ, կլվանամ ու կկապեմ։ Շատ լավ է մակարդվում ձեր արյունը։

Օգնականը, աչքերը հեռացնելով թերթիկից․

— Ինչի՞ց է վիրավորվել։

Բժիշկը.

― Ինչի՞ց վիրավորվել։

Ես, աչքերս փակ․

— Ականի բեկորից։

Բժիշկը հյուսվածքներն իրարից անջատելով և սուր ցավ պատճառելով․

— Վստա՞հ եք։

Ես, ճգնելով հանգիստ պառկել և զգալով, թե ինչպես է ստամոքսս ամեն անգամ թրթռում, երբ վիրադանակը մտնում է մարմնիս մեջ։

— Կարծում եմ։

Բժիշկը, հայտնաբերելով իրեն հետաքրքրող ինչ-որ բան․

— Թշնամու արկի բեկոր։ Եթե ուզում եք, կարող եմ նորից ձողիկ մտցնել, բայց կարիք չկա։ Հիմա կքսեմ այստեղ և․․․ Այրո՞ւմ է։ Սա ի՞նչ է որ, հետո ավելի վատ կլինի։ Ցավը դեռ չի սկսվել։ Մի բաժակ կոնյակ տվեք նրան։ Շոկը բթացնում է ցավը։ Բայց մի վախեցեք,— ամեն ինչ կարգին է, միայն թե վարակ չլինի, իսկ վարակ հազվադեպ է լինում։ Ձեր գլուխը ցավո՞ւմ է։

— Սարսափելի։

— Այդ դեպքում ավելի լավ է քիչ խմել։ Եթե ճեղքվա&ք կա, ուրեմն բորբոքում կսկսվի։ Այ, օրինակ այստեղ, ցավո՞ւմ է։

Ամբողջ մարմինս քրտինքով ծածկվեց։

— Օ, Հիսուս,— ասացի ես։

— Չէ, ուրեմն ճեղքվածք կա։ Ես հիմա կկապեմ, բայց դուք մի շարժեք գլուխը։

Սկսեց կապել։ Ձեռքերը գործում էին շատ արագ, և վիրակապն հեազհետե դառնում էր կիպ և ամուր։

— Պրծանք։ Բարի ճանապարհ և viva la France։

— Նա ամերիկացի է,— ասաց մի ուրիշ բժիշկ։

— Իսկ ինձ թվաց, թե ֆրանսիացի է։ Ֆրանսերեն է խոսում,— ասաց բժիշկը։— ես առաջ էլ ճանաչում էի նրան։ Միշտ էլ կարծել էի, թե ֆրանսիացի է։— Կես բաժակ կոնյակ խմեց։— Իսկ հիմա ավելի ծանր վիրավորի բերեք։ Եվ էլի հակակարկամախտային շիճուկ։

Նա ձեռքով արեց։ Ինձ բարձրացրին ու տարան։ Դուրս գալու ժամանակ ծածկույթը քսվեց դեմքիս։ Բժշկի օգնականը ծնկի եկավ իմ կողքին։

— Ազգանո՞ւնը,— հարցրեց նա ցածրաձայն ։— Անո՞ւնը։ Տարիքը։ Աստիճա՞նը։ Ծննդավա՞յրը, Ո՞ր զորամասից եք։ Ո՞ր կորպուսից,— և այլն։— Ցավում եմ, որ այդպիսի բան պատահեց, tenente։ Հուսով եմ, որ հիմա ավելի լավ եք։ Ես անգլիական սանիտարական մեքենայով կուղարկեմ ձեզ։

— Լավ եմ, շնորհակալություն,— ասացի ես։

8ավը, որի մասին խոսել էր բժիշկը, արդեն սկսվեց, և այն ամենն, ինչ հիմա կատարվում էր շուրջս, կորցրել էր իր իմաստն ու նշանակությունը։ Քիչ անց եկավ անգլիական սանիտարական մեքենան, ինձ դրեցին պատգարակի վրա, հետո բարձրացրին մինչև թափքը և ներս հրեցին։ Կողքիս մի ուրիշ պատգարակ կար, որի վրա մի մարդ էր պառկած, ամբողջ դեմքը վիրակապված էր, միայն մոմանման քիթն էր երևում վիրակապերի արանքից։ Ծանր էր շնչում։ Էլի մի քանի պատգարակ բարձրացրին ու դրեցին ձգափոկերի վրա։ Անգլիացի բարձրահասակ վարորդը մոտեցավ թափքին ու ներս նայեց։

— Կամաց կքշեմ,— ասաց նա։— Հուսով եմ գոհ կմնաք։

Զգացի, թե ինչպես շարժիչն սկսեց աշխատել, գդացի, թե ինչպես վարորդը բարձրացավ խցիկ ու նստեց, զգացի, թե ինչպես անջատեց արգելակը, ընթացք տվեց, ու մենք ճամփա ընկանք։ Անշարժ պառկել էի ու անձնատուր եղել ցավին։

Զառիվերի վրա մեքենան դանդաղեցրեց ընթացքը, երբեմն կանգ էր առնում, շրջադարձի մոտ երբեմն մի փոքր ետ գնում, հետո, վերջապես, սկսեց բավական արագ բարձրանալ։ Զգացի, որ վերևից ինչ-որ բան էր կաթկթում վրաս։ Սկզբում՝ դանդաղ ու համաչափ, իսկ հետո՝ շիթերով։ Ձայն տվի վարորդին։ Նա կանգնեցրեց մեքենան և նայեց խցիկի պատուհանից։

— Ի՞նչ կա։

— Վիրավորն արյունահոսություն ունի։

— Քիչ մնաց մինչև գագաթը։ Մենակ չեմ կարող պատգարակը հանել։

Մեքենան շարժվեց։ Շիթն անընդհատ թափվում էր։ Մթության մեջ անհնար էր տեսնել, թե բրեզենտի որ մասից էր թափվում։ Փորձեցի մի կողմ քաշվել։ Շապիկիս այն մասը, որի վրա թափվել էր արյունը, տաք էր ու կպչուն։ Մրսում էի, և ոտքս այնքան էր ցավում, որ անընդհատ խառնում էր սիրտս։ Քիչ անց վերևից թափվող արյունը պակասեց և նորից սկսեց կաթկթել, ու ես լսեցի և զգացի, թե ինչպես պատգարակի բրեզենտը սկսեց շարժվել, կարծես մարդը փորձում էր ավելի հարմար տեղավորվել։

— Ինչպե՞ս է վիրավորը,— գլուխը շրջելով, հարցրեց անգլիացին։— Հասնում ենք արդեն։

— Ինձ թվում է, մեռավ։— ասացի ես։

Կաթիլներն ընկնում էին շատ դանդաղ, ճիշտ այնպես, ինչպես մայրամուտից հետո ջուրն է կաթկթում սառցալեզվակներից։ Մթության մեջ մեքենան բարձրանում էր սարը, և թափքում անչափ ցուրտ էր։ Պահակետի մոտ պատգարակը դուրս հանեցին, դրեցին մեկ ուրիշը, ու մենք շարունակեցինք ճանապարհը։

Գլուխ 10

Զինվորական հյուրանոցի պալատում ասացին, որ կեսօրից հետո ինձ մոտ գալու է մի այցելու։ Շոգ էր, և սենյակը լցված էր ճանճերով։ Սանիտարը թուղթը շերտերի բաժանեց, կապեց ձեռնափայտին և օգտագործելով որպես փոքրիկ ավել, սկսեց դրանով ճանճերին քշել։ Ես նայում էի, թե ինչպես են նրանք նստում առաստաղին։ Երբ նա դադարեց ավելը թափահարել ու քնեց, ճանճերն իսկույն ցած թռան, ու ես անընդհատ փչում էի, որ չկպչեն ինձ, բայց ի վերջո ձեռքերով ծածկեցի դեմքս և նույնպես քնեցի։ Շատ շոգ էր, ու երբ արթնացա, ոտքերս սաստիկ քոր էին գալիս։ Արթնացրի սանիտարին, ու նա հանքային ջուր թափեց վիրակապերիս վրա։ Անկողինը դարձավ զով ու խոնավ։ Արթուն հիվանդները զրույց էին անում պալատի մի ծայրից մյուսը։ Ճաշից հետո միշտ հանգիստ ժամեր էին։ Առավոտները երեք բուժակ մի֊մի բժիշկ հերթով մոտենում էին բոլոր մահճակալներին, բարձրացնում հիվանդներին և տանում վիրակապարան, որպեսզի վերքերը վիրակապելու ժամանակ հնարավոր լիներ անկողինները կարգի բերել։ Այդ ճամփորդությունն այնքան էլ հաճելի չէր, բայց այն ժամանակ ես դեռ չգիտեի, թե անկողինը նաև կարելի է սարքել նաև առանց հիվանդին տեղից շարժելու։ Սանիտարն արդեն թափել էր ամբողջ ջուրը, անկողինը դարձել էր զով ու հաճելի, և հենց այն է՝ ես բացատրում էի նրան, թե ոտնաթաթիս որ մասը քորի, երբ բժշկի ուղեկցությամբ ներս մտավ Ռինալդոն։ Մտավ շատ արագ, կռացավ մահճակալիս վրա ու համբուրեց ինձ։ Նկատեցի, որ ձեռնոց էր հագել։

― Ինչ կա չկա, բեյբի։ Ինչպե՞ս եք։ Սա ձեզ համար եմ բերել ― մի շիշ կոնյակ էր։ Սանիտարը աթոռ բերեց, և նա նստեց։ ― Եվ մի լավ նորություն։ Պարգևատրվելու եք։ Ուզում են արծաթե մեդալ տալ, բայց գուցե միայն բրոնզ հաջողվի։

― Ինչի՞ համար։

― Որովհետև ծանր վիրավորվել եք։ Ասում են՝ եթե կարողանաք ապացուցել, որ սխրագործություն եք կատարել, արծաթ կստանաք։ Հակառակ դեպքում՝ բրոնզ։ Մանրամասն պատմեք։ Սխրագործություն արե՞լ եք։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Երբ արկը պայթեց, պանիր էինք ուտում։

― Լուրջ պահեք ձեզ։ Դուք պետք է սխրագործություն արած լինեք կամ առաջ կամ հետո։ Լավ հիշեք։

― Ոչինչ էլ չեմ արել։

― Ոչ մեկին չե՞ք տարել ուսերի վրա։ Գորդինին ասում է, որ մի քանի հոգու եք տարել, բայց առաջին պահակետի գլխավոր բժիշկը հայտարարեց, որ անհնար էր այդպիսի բան անել։ Իսկ պարգևատրման զեկուցագիրը նա պետք է ստորագրի։

― Ոչ ոքի էլ չեմ տարել։ Շարժվել անգամ չէի կարող։

― Դա կարևոր չէ, ― ասաց Ռինալդոն։

Նա հանեց ձեռնոցները։

― Հուսով եմ, արծաթ կհաջողացնենք։ Գուցե հրաժարվե՞լ եք բժշկական օգնությունից և ուրիշների՞ն եք զիջել ձեր հերթը։

― Ոչ այնքան վճռական։

― Դա կարևոր չէ։ Իսկ ձեր վերքե՞րը։ Իսկ ձեր արիությո՞ւնը, չէ՞ որ անընդհատ խնդրում էիք, որ առաջին գիծ տանեն ձեզ։ Բացի այդ, օպերացիան հաջողությամբ ավարտվեց։

― Ուրեմն, կարողացա՞ն գետն անցնել։

― Այն էլ ինչպես։ Մոտ հազար գերի են բռնել։ Տեղեկաթերթիկում է գրված։ Չե՞ք կարդացել։

― Ոչ։

― Կբերեմ։ Դա փառավոր coup de main էր։

― Ձեզ մոտ ի՞նչ կա։

― Լավ է։ Ամեն ինչ լավ է։ Բոլորն էլ հպարտանում են ձեզնով։ Մանրամասն պատմեցեք։ Վստահ եմ, որ արծաթ կստանաք։ Դե սկսեք։ Ամեն ինչ հերթով պատմեցեք։ ― Լռեց ու մտքերի մեջ ընկավ։ ― Գուցե անգլիական մեդալ ստանաք։ Այնտեղ մի անգլիացի կար։ Կգամ, կհարցնեմ․ չի՞ համաձայնի արդյոք ձեր մասին հանձնարարական տալ։ Կարծում եմ, որ եթե ուզենա, կարող է մի բան անել։ Շա՞տ է ցավում։ Մի քիչ խմեք։ Սանիտար, խցանահան բերեք։ Օ, պիտի տեսնեիք, թե ինչպես եմ մի հիվանդից երեք մետր բարկա աղիք հանել։ Իսկական «Լանցետում» գրելու բան է։ Դուք կթարգմանեք, իսկ ես կուղարկեմ։ Օրըստօրե կատարելագործվում եմ։ Իմ խեղճ, իմ սիրելի բեյբի, ինչպե՞ս եք։ Ո՞ւր մնաց այդ անիծյալ խցանահանը։ Դուք այնքան լուռ եք, ու համբերատար, որ նույնիսկ մոռանում եմ ձեր վերքերի մասին։

Ձեռնոցները խփեց մահճակալի ծայրին։

― Խնդրեմ, խցանահանը, signor tenente, ― ասաց սանիտարը։

― Բացեք շիշը։ Բաժակ բերեք։ Խմեք, բեյբի։ Ինչպե՞ս է ձեր խեղճ գլուխը։ Մի թեթև նայեցի հիվանդության պատմությունը։ Ճեղքվածք չունեք։ Առաջին պահակետի բժիշկը մսագործի մեկն էր։ Եթե ես անեի, բնավ ցավ չէիք զգա։ Իմ հիվանդներից ոչ մեկն էլ ցավ չի զգում։ Գիտեմ ինչ պիտի անել։ Օրըստօրե ավելի հեշտ ու թեթև եմ աշխատում։ Ներեցեք, որ այսքան շատ եմ խոսում, բեյբի։ Շատ եմ վշտացած, որ ծանր եք վիրավորվել։ Խմեք, խմեք։ Լավ կոնյակ է։ Հիսուն լիրա արժե։ Պետք է լավը լինի։ Հինգաստղանի է։ Հենց որ դուրս գամ, անգլիացու մոտ եմ գնալու, և նա անգլիական մեդալ կպոկի ձեզ համար։

― Դա այնքան էլ հեշտ բան չէ։

― Շատ համեստ եք։ Ես կապի սպային կուղարկեմ։ Նա կարողանում է անգլիացիների հետ լեզու գտնել։

― Տեսե՞լ եք միսս Բարկլիին։

― Ես նրան կբերեմ։ Հիմա կգնամ ու կբերեմ։

― Մի գնացեք, ― ասացի ես։ ― Գորիցիայի մասին պատմեք։ Լավ աղջիկներ կայի՞ն։

― Ոչ մի աղջիկ էլ չկար։ Արդեն երկու շաբաթ է, ինչ նոր աղջիկներ չեն գալիս։ Էլ չեմ գնում այնտեղ։ Խայտառակություն։ Իսկ հներն ի՞նչ աղջիկ են, ճակատային ընկերներ են։

― Բնա՞վ չեք գնում։

― Միայն մեկ֊մեկ, նորություն իմանալու։ Այն էլ ի միջի այլոց։ Բոլորն էլ ձեր մասին են հարցնում։ Խայտառակություն է։ Այնքան երկար են մնում, որ ընկերներ ենք դառնում։

― Գուցե էլ չեն ուզում ճակատ գնալ։

― Ուզում են, ուզում։ Ինչքան ասես աղջիկ կա։ Բայց կազմակերպվածություն չկա։ Թիկունքի հերոսների համար են պահում նրանց։

― Խե՜ղճ Ռինալդի, ― ասացի ես։ ― Պատերազմում մեն֊մենակ, նույնիսկ առանց նոր աղջիկների։

Ռինալդոն լցրեց իր բաժակը։

― Սա ձեր համար վնաս չէ։ Խմեք։

Խմեցի կոնյակն ու զգացի, թե ինչպես ամբողջ մարմինս սկսեց տաքանալ։ Ռինալդոն էլի լցրեց։ Հանգստացել էր մի քիչ։ Նա բարձրացրեց բաժակը։

― Ձեր քաջարի վերքերի կենացը։ Արծաթի մեդալի կենացը։ Ասացեք, բեյբի, ձեր ներվերի վրա չի՞ ազդում այս շոգին անընդհատ պառկելը։

― Երբեմն ազդում է։

― Նույնիսկ պատկերացնել չեմ կարող։ Ես կգժվեի։

― Դուք արդեն գիժ եք։

― Շատ եմ ուզում վերադառնաք։ Գիշերային արկածներից հետո մարդ չկա, որ պարտք վերցնես։ Ոչ մի հարևան, ոչ մի արյունակից եղբայր։ Չեմ հասկանում, ինչո՛ւ վիրավորվեցիք։

― Կարող եք քահանային ձեռք առնել։

― Քահանա՜։ Ես նրան ձեռք չեմ առնում։ Կապիտանն է ձեռք առնում։ Իսկ ես սիրում եմ։ Եթե քահանայի կարիք ունենաք, նրան վերցրեք։ Նա ձեզ տեսության է գալիս։ Մեծ պատրաստություններ է տեսնում։

― Ես էլ եմ նրան սիրում։

― Գիտեմ։ Մեկ֊մեկ նույնիսկ մտածում եմ, որ դուք և նա, ոնց ասեմ, նրանցից եք։ Հասկանում եք, չէ՞։

― Ոչինչ էլ չեք մտածում։

― Չէ, մեկ֊մեկ մտածում եմ։

― Գրողի ծողը կորեք։

Նա վեր կացավ ու հագավ ձեռնոցները։

― Շատ եմ սիրում ձեր հոգու հետ խաղալ, բեյբի։ Ու չնայած ձեր քահանային ու ձեր անգլուհուն, մենք հոգով շատ նման ենք իրար։

― Նման չենք։

― Նման ենք։ Դուք իսկական իտալացի եք։ Ամբողջովին կրակ ու բոց, մեջը՝ պարապ։ Դուք միայն ձևացնում եք, թե ամերիկացի եք։ Մենք եղբայրներ ենք և սիրում ենք իրար։

― Խելոք կմնաք մինչև գալս, ― ասացի ես։

― Ես կուղարկեմ միսս Բարկլիին։ Իմ բացակայությունն ավելի հաճելի կլինի ձեզ։ Դուք ավելի նուրբ եք և ավելի մաքուր։

― Գրողի ծոցը կորեք։

― Կուղարկեմ նրան։ Ձեր գեղեցիկ և սառը աստվածուհուն։ Անգլիական աստվածուհուն։ Աստված իմ, էլ ի՞նչ կարող է մարդ անել այդպիսի կնոջը, եթե ոչ երկրպագել։ Եվ, ընդհանրապես, էլ ինչի՞ են պետք անգլուհիները։

― Դուք տգետ և դատարկախոս դագո եք։

― Ի՞նչ, ի՞նչ։

― Տգետ ու սնապառծ։

― Սնապա՜րծ։ Դո՛ւք եք սնապարծ․․․ ձեր այդ սառցե մռութով։

― Տգետ։ Բթամիտ։ ― Զգացի, որ այդ բառը խոցեց նրան ու շարունակեցի։ ― Անկիրթ։ Անգրագետ։ Անգրագետ բթամիտ։

― Այդպես, հա՞։ Դե հիմա լսեք ձեր անմեղ կանանց մասին։ Ձեր աստվածուհիների մասին։ Անմեղ աղջկա ու կնոջ միջև մի տարբերություն կա միայն։ Երբ աղջկա հետ ես պառկում, ցավ ես պատճառում նրան։ Այսքան բան։ ― Ձեռնոցները խփեց մահճակալին։ ― Ու չես կարող իմանալ, դուր կգա՞ աղջկան այդ բանը, թե ոչ։

― Մի չարացեք։

― Չեմ չարանում։ Ձեր օգտին եմ ասում, բեյբի։ Գլխացավանքից ազատելու համար։

― Էլ ուրիշ տարբերություն չկա՞։

― Ոչ, չկա։ Բայց ձեզ նման միլիոնավոր հիմարներ չգիտեն այդ։

― Շատ զգացված եմ, որ ասացիք ինձ։

― Չարժե գժտվել, բեյբի։ Ես ձեզ շատ եմ սիրում, բայց հիմար մի եղեք։

― Չեմ լինի։ Կլինեմ այնքան խելոք, որքան՝ դուք։

― Մի բարկացեք, բեյբի։ Ծիծաղեցեք։ Մի քիչ էլ խմեք։ Արդեն գնալու ժամանակն է։

― Դուք լավ տղա եք։

― Այ, տեսնում եք։ Հոգով նման ենք իրար։ Պատերազմի ընկերներ ենք։ Հրաժեշտից առաջ համբուրեք ինձ։

― Փսլնքոտ։

― Ոչ։ Ես պարզապես ավելի զգայուն եմ։

Դեմքիս վրա զգացի նրա շնչառությունը։

― Ցտեսություն։ Շուտով նորից կգամ։ ― Շնչառությունը հեռացավ ինձնից։ ― Թե չեք ուզում, չեմ համբուրի։ Անգլուհուն կուղարկեմ։ Ցը, բեյբի։ Մահճակալի տակ է կոնյակը։ Շուտ լավացեք։

Գնաց։

Գլուխ 11

Արդեն մթնում էր, երբ քահանան եկավ։ Ապուրը բերել էին, պնակները հավաքել, ու ես հիմա պառկած նայում էի մահճակալների շարքերին ու պատուհանից երևացող ծառերի կատարներին, որոնք թեթևակի օրորվում էին երեկոյան հովից։ Հովը ներս մտավ պատուհանից, ու ինչքան մոտենում էր գիշերը, այնքան զովանում էր եղանակը։ Ճանճերը կպել էին առաստաղին ու էլեկտրաքուղերից կախված լամպերին։ Լուսը վառում էին միայն այն ժամանակ, երբ նոր վիրավոր էին բերում կամ երբ ինչ֊որ բան էին անում պալատում։ Ես ինձ նորից փոքրիկ տղա զգացի, որովհետև աղջամուղջից հետո մութն էր իջել և այդ մթությունն էր իշխելու մինչև առավոտ։ Կարծես ընթրիքից հետո քեզ անկողին էին դնում։ Սանիտարն անցավ մահճակալների արանքով ու կանգ առավ։ Նրա հետ ինչ֊որ մեկն էլ կար։ Քահանան էր։ Կարճահասակ, թխադեմ, շփոթված, կանգնել էր իմ առաջ։

― Ինչպե՞ս եք, ― հարցրեց նա։

Ապա ինչ֊որ փաթեթներ դրեց հատակին, մահճակալի մոտ։

― Լավ եմ, հայր սուրբ։

Նստեց Ռինալդիի համար բերված աթոռին ու շփոթված դուրս նայեց պատուհանից։ Նկատեցի, որ հոգնած դեմք ուներ։

― Ես մի րոպեով եմ եկել, ― ասաց նա։ ― Ուշ է արդեն։

― Ուշ չէ։ Ի՞նչ կա մեզ մոտ։

Ժպտաց։

― Ինչպես միշտ, ձեռք են առնում ինձ։ ― Ձայնի մեջ էլ հոգնություն կար։ ― Փառք աստծո, բոլորն էլ լավ են։

― Շատ ուրախ եմ, որ դուք էլ լավ եք, ― ասաց նա։ ― Հուսով եմ, որ ցավեր չունեք։

Շատ հոգնած էր երևում, իսկ ես սովոր չէի նրան հոգնած տեսնել։

― Հիմա արդեն չի ցավում։

― Ճաշի ժամանակ միշտ զգում եմ ձեր բացակայությունը։

― Շատ եմ ուզում վերադառնալ։ Ինձ համար միշտ էլ հաճելի է եղել ձեզ հետ զրուցելը։

― Մի քանի փոքր բան եմ բերել ձեզ, ― ասաց նա ու փաթեթները վերցրեց գետնից։ ― Սա ցանց է մոծակների դեմ։ Սա վերմուտ է։ Սիրո՞ւմ եք վերմուտ։ Իսկ սրանք անգլիական թերթեր են։

― Բացեք, խնդրում եմ։

Նա ուրախացավ և սկսեց բացել փաթեթները։ Ես վերցրի մոծակների ցանցը։ Նա բարձրացրեց վերմուտի շիշը, որպեսզի ցույց տա ինձ, հետո դրեց հատակաին, մահճակալի դիմաց։ Կապոցի միջից անգլիական մի թերթ հանեցի ու այնպես պահեցի, որ պատուհանից գոնե մի թույլ լույս ընկներ վրան, ու մի կերպ կարողացա կարդալ վերնագիրը․ «Նյուս օվ ուորըդ»։

― Մյուսները պատկերազարդ են, ― ասաց նա։

― Մեծ հաճույքով կկարդամ։ Որտեղի՞ց եք ճարել։

― Մարդ եմ ուղարկել, որ բերեն Մեստրելից։ Էլի կուղարկեմ։

― Ինչ լավ արեցիք, որ եկաք, հայր սուրբ։ Վերմուտ կխմե՞ք։

― Շնորհակալություն։ Պահեք։ Դա ձեզ համար է։

― Ոչինչ, խմեք մի քիչ։

― Դե լավ։ Հաջորդ անգամ էլի կբերեմ։

Սանիտարը երկու բաժակ բերեց ու հանեց շշի խցանը։ Խցանը պոկոտվեց, և նա, ստիպված, մի մասը խոթեց շշի մեջ։ Նկատեցի, որ դա վշտացրեց քահանային, բայց և այնպես նա ասաց․

― Ոչինչ, ոչինչ։

― Ձեր կենացը, հայր սուրբ։

― Ձեր կենացը։

Հետո նա ձեռքում էր պահել բաժակը, ու մենք իրար էինք նայում։ Երբեմն փորձում էինք բարեկամական խոսակցություն սկսել, բայց այդ գիշեր ինչ֊որ չէր ստացվում։

― Ի՞նչ է պատահել, հայր սուրբ։ Շատ հոգնած եք երևում։

― Հոգնել եմ, բայց հոգնելու իրավունք չունեմ։

― Շոգից է։

― Ոչ։ Դեռ գարուն է, սիրտս է նեղվում։

― Զզվե՞լ եք պատերազմից։

― Ոչ, բայց ատում եմ պատերազմը։

― Ինձ համար էլ պատերազմում հաճելի ոչինչ չկա։

Նա շարժեց գլուխը ու դուրս նայեց պատուհանից։

― Բայց դա ձեզ չի խանգարում։ Դուք չեք տեսնում այն։ Ներեցեք։ Գիտեմ, որ վիրավորված եք։

― Դա պատահականություն էր։

― Միևնույն է, նույնիսկ վիրավորված վիճակում դուք այն չեք տեսնում։ Վստահ եմ։ Ես էլ չեմ տեսնում, բայց զզվում եմ մի քիչ։

― Մենք հենց այդ մասին էինք խոսում, երբ վիրավորվեցի։ Պասսինին էր խոսում։

Քահանան ցած դրեց բաժակը։ Ինչ֊որ ուրիշ բանի մասին էր մտածում։

― Ես հասկանում եմ նրանց, որովհետև ես էլ եմ նրանց նման, ― ասաց նա։

― Բայց դուք բոլորովին ուրիշ եք։

― Իսկ իրականում նման եմ։

― Սպաները ոչինչ չեն տեսնում։

― Ոչ բոլորը։ Կան նաև զգայուն սպաներ և նրանց համար ավելի ծանր է, քան՝ մեզ։

― Քիչ է նրանց թիվը։

― Խնդիրը ոչ կրթությունն է, ոչ էլ դրամը։ Այլ ինչ֊որ ուրիշ բան։ Եթե Պասսինիի նման մարդիկ նույնիսկ կրթություն և փող ունենային, միևնույն է, չէին ցանկանա սպա դառնալ։ Ես չէի ուզենա դառնալ։

― Բայց մեկ է, դուք արդեն սպա եք։ Ես էլ եմ սպա։

― Ոչ, մեկ չէ՝ դուք նույնիսկ իտալացի էլ չեք։ Օտար եք։ Բայց ավելի սպաներին եք մոտ, քան շարքայիններին։

― Ի՞նչն է տարբերությունը։

― Դժվարանում եմ ասել։ Կան մարդիկ, որոնք ուզում են կռվել։ Հատկապես այս երկրում։ Բայց կան նաև մարդիկ, որոնք կռվել չեն ուզում։

― Բայց առաջիններն ստիպում են։

― Այո։

― Ու ես փաստորեն օգնում եմ նրանց։

― Դուք օտար եք։ Եվ հայրենասեր։

― Իսկ նրանք, ովքեր չե՞ն ուզում կռվել։ Կարո՞ղ են պատերազմը խանգարել։

― Չգիտեմ։

Նորից պատուհանից դուրս նայեց։ Ես հետևում էի նրա դեմքին։

― Իսկ երբևէ կարողացե՞լ են խանգարել։

― Նրանք կազմակերպված չեն, դրա համար էլ ոչինչ չեն կարող խանգարել։ Իսկ երբ կազմակերպվում են, առաջնորդները դավաճանում են նրանց։

― Ուրեմն անհուսալի՞ է։

― Անհուսալի ոչինչ չկա։ Բայց երբեմն ես էլ եմ կորցնում հույսս։ Փորձում եմ միշտ հուսալ, բայց երբեմն չեմ կարողանում։

― Գուցե պատերազմը վերջանա մի օր։

― Հուսով եմ։

― Ի՞նչ եք անելու այն ժամանակ։

― Եթե հնարավոր լինի կվերադառնամ Աբրուցի։

Նրա թուխ դեմքը հանկարծ փայլեց երջանկությունից։

― Սիրո՞ւմ եք Աբրուցին։

― Այո։ Շատ եմ սիրում։

― Ուրեմն հենց այնտեղ էլ գնացեք։

― Դա մեծ երջանկություն կլիներ։ Եթե կարողանայի այնտեղ ապրել և աստծուն սիրել և ծառայել նրան․․․

― Եվ հարգանք վայելել, ― ասացի ես։

― Այո, հարգանք վայելել։ Իսկ ինչու ոչ։

― Իհարկե։ Եվ դուք կվայելե՛ք հարգանք։

― Դա կարևոր չէ։ Բայց այնտեղ, իմ հայրենիքում, բնական է համարվում աստծուն սիրելը։ Եվ ոչ թե կեղտոտ խաղ։

― Հասկանում եմ։

Նա ինձ նայեց ու ժպտաց։

― Հասկանում եք, բայց չեք սիրում աստծուն։

― Ոչ։

― Բնա՞վ չեք սիրում, ― հարցրեց նա։

― Գիշերները երբեմն վախենում եմ նրանից։

― Դուք պետք է սիրեք նրան։

― Ես քչերին եմ սիրում։

― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Ճիշտ չեք։ Հիշո՞ւմ եք այն գիշերները, որոնց մասին պատմեցիք ինձ։ Դա սեր չէ։ Միայն կիրք է ու հեշտանք։ Երբ սիրում ես, ուզում ես ինչ֊որ բան անել հանուն սիրո։ Ուզում ես զոհել քեզ։ Ուզում ես ծառայել։

― Ես ոչ ոքի չեմ սիրում։

― Կսիրեք։ Գիտեմ, որ կսիրեք։ Եվ այն ժամանակ երջանիկ կլինեք։

― Լավ, ― ասացի ես։ ― Երբ հասկանամ, կասեմ ձեզ։

― Դա ուրիշ բան է։ Դուք այդ չեք հասկանա, մինչև որ չզգաք ձեր մաշկի վրա։

― Լավ, ― ասացի ես։ ― Երբ հասկանամ, կասեմ ձեզ։

― Երկար մնացի և շատ խոսեցի։

Նա անկեղծորեն անհանգստացել էր։

― Ոչ։ Մի գնացեք։ Իսկ սե՞րը կանանց հանդեպ։ Եթե իսկապես սիրեի որևէ կնոջ, նո՞ւյնը կլիներ։

― Չգիտեմ։ Ես ոչ մի կնոջ չեմ սիրել։

― Իսկ ձեդ մո՞րը։

― Այո, երևի սիրել եմ։

― Իսկ աստծուն մի՞շտ եք սիրել։

― Մանկությունից։

― Լավ, ― ասացի ես։ Չգիտեի ինչ ասել։ ― Դուք դեռ շատ երիտասարդ եք։

― Այո, երիտասարդ եմ, ― ասաց նա։ ― Բայց դուք ինձ հայր եք կոչում։

― Քաղաքավարություն է։

Նա ժպտաց։

― Արդեն իսկապես գնալու ժամանակն է, ― ասաց նա։ ― Որևէ բանի կարիք չունե՞ք, ― ակնկալությամբ հարցրեց նա։

― Ոչ։ Միայն խոսել ձեզ հետ։

― Ես ձեր կողմից կբարևեմ մերոնց։

― Շնորհակալություն նվերների համար։

― Չարժե։

― Նորից եկեք։

― Կգամ։ Ցտեսություն։ ― Նա թփթփացրեց ձեռքս։

― Գնաք բարով, ― ասացի ես բարբառով։

― Ciao, ― կրկնեց նա։

Սենյակում մութ էր, և սանիտարը, որ նստել էր մահճակալի ծայրին, վեր կացավ ու գնաց նրան ուղեկցելու։ Քահանան ինձ շատ էր դուր գալիս, ու երանի թե մի օր Աբրուցի վերադառնար։ Ճաշարանում նրա հոգին հանում էին, բայց նա համբերությամբ էր ամեն ինչ տանում, ու ես պատկերացնում էի, թե ինչպիսին էր նա իր հայրենիքում։ Պատմում էր, որ Կապրակոտտա քաղաքի ծայրին կարմրախայտով հարուստ մի գետ կա։ Գիշերներն արգելված էր ֆլեյտա նվագել։ Երիտասարդները սերենադ էին երգում, և միայն ֆլեյտան էր արգելված։ Հարցրի թե՝ ինչու։ Որովհետև աղջիկների համար վնասակար է գիշերները ֆլեյատայի նվագ լսել։ Գյուղացիները քեզ դոն են կոչում և հանդիպելիս գլխարկ հանում։ Նրա հայրն ամեն օր որսորդության էր գնում և գյուղացիների խրճիթներում էր ուտում։ Դա մեծ պատիվ էր նրանց համար։ Եթե օտարերկրացին ուզում էր որսորդությամբ զբաղվելու թույլտվություն ստանալ, պիտի տեղեկանք ներկայացներ, որ երբեք չի բանտարկվել։ Gran Sasso d' Italia-ում արջեր կային, բայց դա շատ հեռու էր։ Ակուիլան գեղեցիկ քաղաք էր։ Ամռան երեկոները զով էին, իսկ Աբրուցիի նման գարուն ամբողջ Իտալիայում չկա։ Բայց ամենից լավը աշունն էր, երբ կարելի էր որս անել շագանակակիների անտառում։ Այնտեղ հիանալի թռչուն էր լինում, որովհետև խաղողով էին սնվում նրանք։ Եվ նախաճաշ վերցնելու ոչ մի կարիք չկար, որովհետև գյուղացիների համար մեծ պատիվ էր, եթե խրճիթ մտնեիր և ուտեիր նրանց հետ։ Քիչ անց ես քնեցի։

Գլուխ 12

Հիվանդասենյակը երկար էր, աջ կողմում՝ պատուհաններ, անկյունում՝ մի դուռ, որ տանում էր դեպի վիրակապարան։ Մահճակալների մի շարքը, որոնց թվում և իմը, դրված էր պատի տակ, պատուհանների դիմաց, իսկ մյուսը՝ պատուհանների տակ, պատի դիմաց։ Եթե ձախ կողքիդ պառկեիր, կերևար վիրակապարանի դուռը։ Խորքում ևս մի դուռ կար, որտեղից երբեմն մարդիկ էին մտնում։ Երբ որևէ մեկը հոգևարքի մեջ էր լինում, նրա մահճակալն իսկույն ծածկում էին առաջակալով, որպեսզի ոչ ոք չտեսներ, թե ինչպես է նա մեռնում, և միայն բժիշկների ու սանիտարների կոշիկներն ու փաթաթաններն էին երևում առաջակալի տակից, ու վերջում երբեմն շշուկ էր լսվում։ Հետո առաջակալի ետևից դուրս էր գալիս մի վարպետ, իսկ սանիտարները նորից անցնում էին առաջակալից այն կողմ, դուրս բերում մինչև գլուխը սավանով փաթաթված մեռելին, տանում մահճակալների արանքներով, իսկ մինչ այդ ինչ֊որ մեկը ծալում, հավաքում էր առաջակալը։

Այդ առավոտ հիվանդասենյակի բժիշկն ինձ հարցրեց, թե արդյոք ի վիճակի՞ եմ վաղը մեկնելու։ Ասացի՝ այո։ Նա ասաց, որ այդ դեպքում հենց առավոտ շուտ ինձ կուղարկեն։ Ասաց, որ ավելի լավ է հիմա տեղափոխվել, քանի դեռ այնքան էլ շոգ չէ։

Երբ մահճակալից բարձրացնում էին վիրակապարան տանելու համար, կարելի էր նայել պատուհանից և նոր գերեզմաններ տեսնել պարտեզում։ Դեպի պարտեզ բացվող դռան մոտ մի զինվոր էր նստած, նա խաչեր էր սարքում և գրում պարտեզում թաղված զինվորների անունները, աստիճանները և գնդերի համարները։ Նա կատարում էր նաև վիրավորների հանձնարարությունները և ազատ ժամերին ավստրիական հրացանի դատարկ փամփուշտներից վառիչ էր սարքում ինձ համար։ Բժիշկները շատ համակրելի էին և շատ փորձառու էին թվում։ Ուզում էին ինձ անպայման ուղարկել Միլան, որտեղ ռենտգենյան նկարահանման ավելի մեծ հնարավորություններ կային, ու վիրահատությունից հետո կարող էի նաև մեխանիկական բուժում ստանալ։ Ես էլ էի ուզում Միլան գնալ։ Նրանք աշխատում էին բոլորին էլ հնարավորին չափ շուտ դուրս գրել, որպեսզի հարձակումից առաջ մահճակալներն ազատ լինեին։

Երեկոյան, մինչև զինվորական հիվանդանոցից դուրս գալս, ինձ մոտ եկան Ռինալդոն և մեր գլխավոր բժիշկը։ Ասացին, որ ինձ կուղարկեն Միլանի ամերիկյան հիվանդանոցը, որը հենց նոր էր բացվել։ Ամերիկայից սանիտարական մի քանի ջոկատ պիտի ուղարկեին, և այդ հիվանդանոցը ծառայելու էր նրանց ու իտալական բանակում կռվող բոլոր մյուս ամերիկացիներին։ Կարմիր խաչում շատ ամերիկացիներ կային։ Միացյալ Նահանգները պատերազմ էին հայտարարել Գերմանիային, բայց Ավստրիային՝ ոչ։

Իտալացիները վստահ էին, որ Ամերիկան պատերազմ կհայտարարի նաև Ավստրիային, դրա համար էլ շատ էին ուրախանում, որ ամերիկացիներ են գալու, թեկուզ և կարմիր խաչի աշխատողներ։ Ինձ հարցրին, թե ինչ է իմ կարծիքը, արդյո՞ք նախագահ Ուիլսոնը պատերազմ կհայտարարի Ավստրիային, ու ես ասացի, որ օրերի հարց է դա։ Չգիտեի, թե մենք ինչ ունենք Ավստրիայի դեմ, բայց և տրամաբանական էր թվում, որ եթե Գերմանիային պատերազմ էինք հայտարարել, ուրեմն, պատերազմ պետք է հայտարարենք նաև Ավստրիային։ Հարցրին, թե արդյոք Թուրքիային էլ պատերազմ չե՞նք հայտարարի։ Ասացի, որ կասկածում եմ։ Ասացի, որ Թուրքիան մեր ազգային թռչունն է, բայց այս կատակն ընդհանրապես այնքան վատ էր թարգմանվում և նրանք այնքան շփոթված էին ու կասկածամիտ, որ ես ասացի՝ այո, հավանաբար, Թուրքիային էլ պատերազմ կհայտարարենք։ Իսկ Բուլղարիայի՞ն։ Մենք արդեն մի քանի բաժակ կոնյակ էինք խմել, ու ես ասացի, որ գրողի ծոցը կորչի Բուլղարիան էլ, Ճապոնիան էլ։ Ասացին՝ բայց չէ՞ որ Ճապոնիան Անգլիայի դաշնակիցն է։ Մեկ է, չի կարելի վստահել այդ գարշելի անգլիացիներին։ Ճապոնացիները Հավայան կղզիներն են ուզում, ասացի ես։ Որտե՞ղ են հավայան կղզիները։ Խաղաղ օվկիանոսում։ Իսկ ինչո՞ւ են ճապոնացիներն ուզում այդ կղզիները։ Ոչ մի կղզի էլ չեն ուզում, ասացի ես։ Դատարկ խոսակցություններ են, ուրիշ ոչինչ։ Ճապոնացիները փոքրիկ և հիանալի ժողովուրդ են, սիրում են պար և թեթև գինի։ Ֆրանսիացիների պես, ասաց մայորը։ Մենք ֆրանսիացիներից կվերցնենք Նիցցան և Սավոյան։ Կորսիկան էլ կվերցնենք, Ադրիատիկի ամբողջ ծովափն էլ, ասաց Ռինալդոն։ Իտալիան կվերականգնի Հռոմի նախկին հզորությունը, ասաց մայորը։ Չեմ սիրում Հռոմը, ասացի ես։ Այնտեղ շոգ է և շատ փայտոջիլներ կան։ Հռոմը ձեզ դուր չի՞ գալիս։ Ոչ, ես սիրում եմ Հռոմը։ Հռոմը ժողովուրդների մայրն է։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես էր Հռոմուլոսը ծծում Տիբերին։ Ի՞նչ։ Ոչինչ։ Եկեք բոլորս էլ Հռոմ գնանք։ Եկեք այս գիշեր գնանք ու երբեք չվերադառնանք։ Հռոմը հրաշալի քաղաք է, ասաց մայորը։ Ժողովուրդների հայրն ու մայրը, ասացի ես։ Roma-ն իգական սեռ է, ասաց Ռինալդոն։ Չի կարող հայր լինել։ Ուրեմն ո՞վ է հայրը։ Սուրբ հոգի՞ն։ Մի անարգիր աստծուն։ Չեմ անարգում, իմանալ եմ ուզում։ Հարբած եք, բեյբի։ Ո՞վ ինձ հարբեցրեց։ Ես հարբեցրի, ասաց մայորը։ Ես հարբեցրի, որովհետև սիրում եմ ձեզ և որովհետև Ամերիկան պատերազմի մեջ մտավ։ Էլ տեզ չկա, ասացի ես։ Առավոտյան եք գնում, բեյբի, ասաց Ռինալդոն։ Հռոմ, ասացի ես։ Ոչ, Միլան։ Միլան, ասաց մայորը, Կրիստալ Պալաս, Չովա, Կամպարի, Բիֆֆի, Galleria: Բախտավոր տղա։ Գրան Իտալիա, ասացի ես, որտեղ Ջորջից պարտք եմ առնելու։ Լա Սկալա, ասաց Ռինալդին։ Լա Սկալա եք գնալու։ Ամեն գիշեր, ասացի ես։ Ամեն գիշեր չեք կարող, ասաց մայորը, փողը չի հերիքի։ Տոմսերը թանկ են։ Պապիս անունով ներկայացնողական չեկ կգրեմ, ասացի ես։ Ի՞նչ։ Ներկայացնողական չեկ։ Կամ նա կվճարի, կամ ինձ կբանտարկեն։ Միստր Քանինգհեմը կհաջողեցնի բանտում։ Ես ներկայացնողական չեկերով եմ ապրում։ Մի՞թե իմ պապը թույլ կտա բանտարկելու իր հայրենասեր թոռնիկին, որը մեռնում է, որպեսզի Իտալիա՞ն ապրի։ Կեցցե ամերիկյան Գարիբալդին, ասաց Ռինալդոն։ Կեցցեն ներկայացնողական չեկերը, ասացի ես։ Պետք չէ աղմկել, ասաց մայորը։ Արդեն մի քանի անգամ խնդրել էին չաղմկել։ Իսկապե՞ս վաղը գնում եք, Ֆեդերիկո։ Բա չասացի՞, որ ամերիկյան հիվանդանոց է գնում, պատասխանեց Ռինալդոն։ Գեղեցիկ հիվանդապահուհիների մոտ։ Ոչ թե զինվորական հիվանդանոցի այս մորուքավոր բուժակների։ Այո, այո, ասաց մայորը, գիտեմ, որ ամերիկյան հիվանդանոց է գնում։ Մորուքներն ինձ չեն խանգարում, ասացի ես։ Ում ինչ գործն է, եթե որևէ մեկն ուզում է մորուք թողնել։ Ինչո՞ւ մորուք չեք թողնում, signor maggiore: Հակագազի մեջ չի տեղավորվի։ Կտեղավորվի։ Հակագազի մեջ ամեն ինչ կտեղավորվի։ Ես մի անգամ փսխել եմ հակագազի մեջ։ Այդքան բարձր մի խոսեք, բեյբի, ասաց Ռինալդոն։ Բոլորս էլ գիտենք, որ ճակատում եք եղել։ Օ, իմ լավ բեյբի։ Ի՞նչ եմ անելու առանց ձեզ։ Գնանք, ժամանակն է, ասաց մայորը։ Թե չէ արդեն սենտիմենտալ եք դառնում։ Լսեք, մի հաճելի անակնկալ ունեմ ձեզ համար։ Ձեր անգլուհին։ Հիշո՞ւմ եք։ Նա, ում համար ամեն գիշեր անգլիական հիվանդանոց էիք գնում։ Նա էլ է Միլան գնում։ Նա և մի ուրիշ բուժքույր գնում են ամերիկյան հիվանդանոցում աշխատելու։ Ամերիկայից դեռ հիվանդապահներ չեն եկել։ Այսօր խոսել եմ նրանց riparto-յի պետի հետ։ Այստեղ, ճակատում շատ կանայք կան։ Մի քանիսին ետ են ուղարկում։ Հը, ի՞նչ կարծիքի եք, բեյբի։ Լավ է, չէ՞։ Մեծ քաղաքում եք ապրելու և սիրաբանելու եք անգլուհու հետ։ Դե ինչու ե՛ս չվիրավորվեցի։ Դեռ կհասցնեք, ասացի ես։ Գնանք, ասաց մայորը, խմում, աղմկում և խանգարում ենք Ֆեդերիկոյին։ Մի գնացեք։ Չէ, ժամանակն է։ Ցտեսություն։ Բարի ճանապարհ։ Ciao: Ciao: Շուտ վերադարձեք, բեյբի։ Ռինալդոն համբուրեց ինձ։ Լիզոլի հոտ է գալիս ձեզանից։ Ցտեսություն, բեյբի։ Ցտեսություն։ Մայորը թփթփացրեց ուսիս։ Նրանք ոտքերի մատների վրա դուրս եկան։ Զգացի, որ շատ եմ հարբել, բայց և այնպես քնեցի։

Հաջորդ առավոտյան մեկնեցինք Միլան և ուղիղ քառասունութ ժամից տեղ հասանք։ Տհաճ ճամփորդություն էր։ Մեստրե չհասած, երկար կանգ առանք պահեստային ռելսերի վրա, և մի քանի երեխաներ մոտեցան ու նայեցին պատուհանից։ Տղաներից մեկին ուղարկեցի, որ կոնյակ բերի, բայց նա վերադարձավ ու ասաց, որ միայն գրապպա կա։ Ասացի, թող գրապպա լինի, ու երբ բերեց շիշը, մանրը թողեցի նրան։ Ես ու հարևանս մի լավ խմեցինք ու հարբեցինք և մինչև Վիչենցա քնով անցակացրինք։ Վիչենցայում արթնացա և հենց հատակի վրա էլ փսխեցի։ Դա ոչ մի նշանակություն չուներ, որովհետև հարևանս մի քանի անգամ արդեն փսխել էր հատակին։ Հետո մտածեցի, որ մեռնելու եմ ծարավից, և Վերոնայի կայարանում ձայն տվի մի զինվորի, որը ետ ու առաջ էր քայլում գնացքի առջև, ու նա ջուր բերեց ինձ համար։ Արթնացրի հարևանիս, Ժորժետիին, որը հարբել էր ինձ հետ, և ջուր առաջարկեցի։ Ասաց, որ ջուրը ուսերին թափեմ, ու նորից քուն մտավ։ Զինվորը փող չվերցրեց և մսոտ մի նարինջ տվեց ինձ։ Ծծում էի նարինջը, թքում կեղևները և դիտում, թե ինչպես էր զինվորը ետ ու առաջ քայլում դիմացի բեռնատար գնացքի առջև։ Քիչ անց գնացքը ցնցվեց ու շարժվեց։

Գիրք երկրորդ

Գլուխ 13

Վաղ առավոտյան Միլան հասանք, և մեզ իջեցրին բեռնատար կայարանում։ Սանիտարական մեքենան ինձ տարավ ամերիկյան հիվանդանոց։ Պատգարակին պառկած, չէի կարողանում կողմոնորշվել, թե որ փողոցներով էինք անցնում, բայց երբ պատգարակը դուրս հանեցին, տեսա շուկայի հրապարակը, գինետան մի բաց դուռ և հատակը ավլող մի աղջկա։ Փողոցները ջրում էին, և վաղ առավոտվա հոտ էր գալիս։ Սանիտարները պատգարակը դրեցին գետնին ու ներս մտան։ Հետո վերադարձան դռնապանի հետ։ Նա մոխրագույն բեղեր ուներ, դրել էր դռնապանի գլխարկ, բայց սպասազգեստ չէր հագել։ Պատգարակը չէր տեղավորվում վերելակի մեջ, և նրանք սկսեցին վիճել, թե որն էր ավելի հարմար, պատգարակից ինձ հանել ու վերելակո՞վ տեղափոխել, թե՞ պատգարակը աստիճաններով բարձրացնել։ Ես լսում էի նրանց վեճը։ Որոշեցին՝ վերելակով։ Ինձ իջեցրին պատգարակից։

― Կամա՛ց, կամա՛ց, ― ասացի ես։ ― Զգույշ։

Վերելակում նեղվածք էր, ու երբ ոտքերս ծալվեցին, սաստիկ ցավ զգացի։

― Ուղղեք ոտքերս, ― ասացի ես։

― Չենք կարող, signor tenente: Տեղ չկա։

Նա մի ձեռքով բռնել էր ինձ, իսկ ես գրկել էի նրա վիզը։ Նրանից սխտորի և կարմիր գինու մետաղե հոտ էր գալիս։

― Զգույշ, զգույշ, ― ասաց մյուս սանիտարը։

― Շան որդի, բա զգույշ չե՞մ։

― Ասում եմ զգույշ, ― կրկնեց իմ ոտքերից բռնած սանիտարը։

Տեսա, թե ինչպես վերելակի փեղկերը փակվեցին, ցանցապատ դուռը շրխկաց, և դռնապանը սեղմեց չորրորդ հարկի կոճակը։ Նա մտահոգ տեսք ուներ։ Վերելակն սկսեց դանդաղ բարձրանալ։

― Ծանր չե՞մ, հարցրի ես սանիտարին, որից սխտորի հոտ էր փչում։

― Ոչինչ, ― ասաց նա։

Դեմքը քրտինքով էր ծածկվել, և նա տնքում էր։

Վերելակն անընդհատ բարձրանում էր, ու ի վերջո կանգ առավ։ Ոտքերիցս բռնած սանիտարը բաց արեց դուռը և դուրս եկավ։ Հիմա մենք հարթակի վրա էինք։ Հարթակի շուրջը պղնձե բռնակներով դռներ կային։ Ոտքերիցս բռնած մարդը ինչ֊որ կոճակ սեղմեց։ Դռան մյուս կողմից զանգի ձայն լսվեց։ Բայց ոչ ոք չմոտեցավ։ Դռնապանը բարձրացավ աստիճաններով։

― Ո՞ւր են գնացել, ― հարցրին սանիտարները։

― Չգիտեմ, ― ասաց դռնապանը։ ― Նրանք ներքևում են քնում

― Կանչեցեք որևէ մեկին։

Դռնապանը սեղմեց զանգի կոճակը, հետո խփեց դուռը, հետո բաց արեց ու ներս մտավ։ Վերադարձավ ակնոցավոր տարեց մի կնոջ հետ։ Կնոջ մազերը գզգզված էին, սանրվածքը կիսով չափ քանդվել էր, նա հիվանդապահուհու զգեստ էր հագել։

― Չեմ հասկանում, ― ասաց նա։ ― Իտալերեն չեմ հասկանում։

― Անգլերեն գիտեմ, ― ասացի ես։ ― Ինձ պետք է տեղավորել։

― Դեռ ոչ մի սենյակ պատրաստ չէ։ Մենք ոչ ոքի չենք սպասում։

Նա աշխատում էր կարգի բերել մազերը և, կարճատես աչքերը կկոցած, ինձ էր նայում։

― Որևէ սենյակ ցույց տվեք, որ նրանք կարողանան տեղավորել ինձ։

― Չգիտեմ, ― ասաց նա։ ― Մենք ոչ ոքի չենք սպասում։ Չեմ կարող պատահական սենյակ տալ ձեզ։

― Ինձ համար բոլոր սենյակներն էլ միևնույն են։ ― Հետո իտալերեն դիմեցի դռնապանին։ ― Ազատ սենյակ փնտրեցեք։

― Բոլորն էլ ազատ են, ― ասաց դռնապանը։ Դուք առաջին վիրավորն եք։ ― Գլխարկը բռնած, նայում էր հիվանդապահուհուն։

― Ի սեր աստծո, տեղավորեք ինձ։

Ծալված վիճակում ոտքերիս ցավը հետզհետե սաստկանում էր, ու ես զգում էի, թե ինչպես էր թափանցում ոսկորներիս մեջ։ Դռնապանը սենյակ մտավ, և սպիտակահեր հիվանդապահուհին հետևեց նրան։ Շտապ վերադարձավ։

― Ինձ հետ եկեք, ― ասաց դռնապանը։

Ինձ տարան մի երկար միջանցքով ու մտցրին փակ վարագույրներով մի սենյակ։ Նոր կահույքի հոտ էր գալիս։ Մի մահճակալ կար և հայելիով զգեստապահարան։ Ինձ պառկեցրին մահճակալի վրա։

― Չեմ կարող սավան տալ, ― ասաց կինը։ ― Սավանները փակի տակ են։

Ես այլևս չխոսեցի նրա հետ։

― Գրպանումս փող կա, ― ասացի դռնապանին։ ― Կոճկված գրպանումս։

Դռնապանը հանձնեց փողը։

Սանիտարները, գլխարկները բռնած, կանգնել էին մահճակալի մոտ։

― Հինգական լիրա տվեք նրանց։ Հինգն էլ՝ ձեզ։ Թղթերս մյուս գրպանում են։ Հիվանդապահուհուն հանձնեք։

Սանիտարները պատիվ տվին ու շնորհակալություն հայտնեցին։

― Ցտեսություն, ― ասացի։ ― Ես էլ եմ շնորհակալ։

Նրանք նորից պատիվ տվին ու հեռացան։

― Այս թղթերում իմ հիվանդության պատմությունն է, ― ասացի ես, ― այն բուժումները, որ ստացել եմ արդեն։

Կինը վերցրեց թղթերն ու փորձեց ակնոցով կարդալ։ Երեք թուղթ էր, իրար վրա դասավորված։

― Չգիտեմ ինչ անել, ― ասաց նա։ ― Իտալերեն չեմ հասկանում։ Առանց բժշկի հրահանգի ոչինչ չեմ կարող անել։ ― Լաց եղավ ու թղթերը դրեց գոգնոցի գրպանը։ Ապա հարցրեց արցունքների միջից, ― ամերիկացի՞ եք։

― Այո։ Եթե կարելի է, թղթերը մահճակալի կողքի սեղանին դրեք։

Սենյակը կիսամութ էր և զով։ Մահճակալից երևում էր զգեստապահարանի մեծ հայելին, բայց անհնար էր տեսնել, թե ինչ էր արտացոլում։ Դռնապանը կանգնել էր մահճակալի մոտ։ Նա շատ բարի էր ու համակրելի։

― Կարող եք գնալ, ― ասացի նրան։ ― Դուք էլ, ― ասացի հիվանդապահուհուն։ ― Ի՞նչ է ձեր անունը։

― Միսսիս Ուոքեր։

― Կարող եք գնալ, միսսիս Ուոքեր։ Կփորձեմ քնել։

Մենակ էի սենյակում։ Զով էր, և հիվանդանոցի հոտ չկար։ Ներքնակը պինդ էր և հարմարավետ, ու ես անշարժ պառկել էի, գրեթե պահել շուչնս, ու երջանիկ էի, որ ցավը հետզհետե մեղմանում է։ Մի քիչ անց խմել ուզեցի, գլխավերևումս մի զանգ տեսա և քաշեցի թելը, բայց ոչ ոք չեկավ։ Քնեցի։

Երբ արթնացա, նայեցի շուրջս։ Փեղկերի արանքներից արևի ճառագայթներ էին սենյակ ընկել։ Տեսա մեծ զգեստապահարանը, մերկ պատերը և երկու աթոռ։ Կեղտոտ վիրակապերով փաթաթված ոտքերս գերանի նման ցցվել էին մահճակալի վրա։ Աշխատում էի չշարժել։ Ծարավ էի։ Մեկնեցի ձեռքս ու սեղմեցի զանգի կոճակը։ Լսեցի, թե ինչպես դուռը բացվեց, ու տեսա մի հիավանդապահուհու։ Նա երիտասարդ էր ու գեղեցիկ։

― Բարի լույս, ― ասացի ես։

― Բարի լույս, ― ասաց նա ու մոտեցավ մահճակալիս։ ― Չկարողացանք բժիշկ կանչել։ Կոմո է գնացել։ Չգիտեինք, որ հիվանդ են բերելու։ Իսկ ի՞նչ է պատահել ձեզ։

― Վիրավորված եմ։ Ծնկներից ու թաթերից։ Գլխից էլ։

― Ի՞նչ է ձեր անունը։

― Հենրի։ Ֆրեդերիկ Հենրի։

― Ես հիմա կլվամ ձեզ։ Բայց մինչև բժշկի գալը վիրակապերին չենք կարող ձեռք տալ։

― Միսս Բարկլին այստե՞ղ է։

― Ոչ։ Այդպիսի անունով մարդ չունենք։

― Ո՞վ էր այն կինը, որը լաց էր լինում, երբ ինձ բերեցին։

Հիվանդապահուհին ծիծաղեց։

― Միսսիս Ուոքերն էր։ Հերթապահ էր գիշերը, քունը տարել է։ Չէր սպասում, որ հիվանդ կբերեն։

Խոսելիս նա միաժամանակ նայում էր ինձ, ու երբ բացի վիրակապերից, ամեն ինչ հանեց, սկսեց վարժ ու թեթև շարժումներով լվանալ մարմինս։ Դա ինձ շատ թարմացրեց։ Գլուխս վիրակապով էր փաթաթված, բայց նա վիրակապի շուրջը ևս լվաց։

― Որտե՞ղ եք վիրավորվել։

― Իզոնցոյում։ Պլավայից հյուսիս։

― Իսկ դա որտե՞ղ է։

― Գոիրցիայից հյուսիս։

Տեսա, որ ոչ մի տեղեկություն չուներ այդ վայրերի մասին։

― Շա՞տ է ցավում։

― Ոչ։ Հիմա այնքան էլ չի ցավում։

Նա ջերմաչափ դրեց բերանս։

― Իտալացիները թևի տակ են դնում, ― ասացի ես։

― Մի խոսեք։

Հանեց ջերմաչափը, նայեց ու թափ տվեց։

― Ինչքա՞ն է ջերմությունս։

― Իրավունք չունեմ ասելու։

― Ոչինչ, ասեք։

― Գրեթե նորմալ է։

― Երբեք տաքություն չեմ ունեցել։ Ոտքերս հին մետաղով են լցված։

― Այսի՞նքն։

― Այնտեղ արկի բեկորներ էլ կա, հին մեխեր էլ կան, մահճակալի զսպանակ էլ, մի խոսքով, ինչ ասես կա։

Նա շարժեց գլուխը և ժպտաց։

― Եթե ձեր ոտքերում թեկուզ մի օտար մարմին լիներ, բորբոքում կստանայիք և անմիջապես կբարձրանար ձեր ջերմաստիճանը։

― Դե լավ, ― ասացի ես։ ― Վիրահատության ժամանակ կտեսնենք։

Նա դուրս եկավ սենյակից և վերադարձավ տարեց հիվանդապահուհու հետ, որը հերթապահել էր գիշերը։ Առանց ինձ տեղից շարժելու, երկուսով կարգի բերին անկողինը։ Դա նորություն էր ինձ համար, և նրանք այդ բանն անում էին զարմանալի ճարպկությամբ։

― Ո՞վ է հիվանդանոցի վարիչը։

― Միսս Վան Քամփենը։

― Քանի՞ հիվանդապահուհի ունեք։

― Միայն երկուսս ենք։

― Իսկ նոր հիվանդապահուհիներ չե՞ն գալու։

― Մի քանի հոգի։

― Իսկ ե՞րբ։

― Չգիտեմ։ Հիվանդը իրավունք չունի այդքան հետաքրքրասեր լինելու։

― Ես հիվանդ չեմ, ― ասացի, ― ես վիրավոր եմ։

Անկողինն արդեն կարգի էր բերված, և հիմա ես պառկած էի մաքուր ու թարմ սավանի վրա, նույնպիսի մի սավանով էլ ինձ էին ծածկել։ Միսսիս Ուոքերը գնաց գիշերազգեստ բերեց։ Հագցրին, և ես ինձ ապահով ու մաքուր զգացի։

― Դուք չափազանց սիրալիր եք, ― ասացի ես։

Հիվանդապահուհին, որի անունն էր միսս Գեյջ, քմծիծաղ տվեց։

― Մի բաժակ ջուր չէի՞ք տա, ― խնդրեցի ես։

― Հիմա։ Կարող եք նաև նախաճաշել։

― Չեմ ուզում նախաճաշել։ Եթե կարելի է, փեղկերը բացեք։

Կիսամութ էր, ու երբ փեղկերը բացեցին, սենյակը լցվեց արևի պայծառ լույսով, և ես մի պատշգամբ տեսա, պատշգամից այն կողմ՝ կղմինդրե տանիքներ և ծխնելույզներ։ Նայեցի տանիքների վրայով, տեսա ճերմակ ամպեր և շատ կապույտ մի երկինք։

― Չգիտե՞ք մյուս հիվանդապահուհիները երբ են գալու։

― Ինչո՞ւ եք անընդհատ հարցնում։ Ինչ է, գոհ չե՞ք մեզնից։

― Դուք շատ սիրալիր եք։

― Գուցե ձեզ միզամա՞ն է պետք։

― Վատ չէր լինի։

Նրանք ինձ բարձրացրին ու պահեցին, բայց պարզվեց, որ դա անօգուտ էր։ Հետո, պառկած նայում էի պատշգամբին։

― Ե՞րբ է գալու բժիշկը։

― Հենց որ վերադառնա։ Մենք Կոմո զանգահարեցինք և ասացինք, որ գա։

― Ուրիշ բժիշկ չկա՞։

― Նա է հիվանդանոցի բժիշկը։

Միսս Գրեյջը բաժակ ու ջրաման բերեց։ Երեք բաժակ ջուր խմեցի։ Հետո նրանք գնացին, իսկ ես որոշ ժամանակ դուրս նայեցի պատուհանից ու նորից քնեցի։ Թեթև նախաճաշ կերա, որից հետո ինձ մոտ եկավ հիվանդանոցի վարիչը, միսս Վան Քամփենը։ Ես դուր չեկա նրան, նա էլ ինձ դուր չեկավ։ Կարճահասակ էր, չափած֊ձևած, կասկածամիտ և իր դիրքից շատ գոհ։ Բազմաթիվ հարցեր տվեց և, ըստ երևույթին, ամոթալի բան էր համարում իտալական բանակում ծառայելը։

― Կարո՞ղ եմ ճաշին գինի խմել, ― հարցրի ես։

― Միայն բժշկի թույլտվությամբ։

― Իսկ մինչև նրա գա՞լը։

― Ոչ մի դեպքում։

― Կարծում եք, այնուամենայնիվ կգա՞։

― Զանգահարել ենք։

Նա դուրս եկավ, և միսս Գեյջը վերադարձավ։

― Ինչո՞ւ էիք այդքան կոպիտ խոսում միսս Վան Քամփենի հետ, ― հարցրեց նա այն բանից հետո, երբ ճարպկությամբ արեց այն ամենն, ինչ անհրաժեշտ էր ինձ։

― Չէի ուզում կոպիտ լինել։ Բայց շատ էր մեծամիտ։

― Նա ասաց, որ դուք պահանջկոտ եք և կոպիտ։

― Ճիշտ չի ասել։ Բայց և այնպես, ի՞նչ է նշանակում հիվանդանոց առանց բժշկի։

― Նա գալու է։ Կոմո զանգահարեցին։

― Ի՞նչ է անում այնտեղ։ Լողնո՞ւմ է լճում։

― Ոչ։ Կլինիկա ունի։

― Ինչո՞ւ ուրիշ բժիշկ չեն հրավիրում։

― Ս֊ս֊ս֊ս․․․ Խելոք մնացեք և կգա։

Խնդրեցի դռնապանին կանչել, ու երբ նա եկավ, իտալերեն ասացի, որ գինեվաճառից մի շիշ չինցանո բերի, մի շիշ կիանտի ու մի քանի երեկոյան թերթ։ Նա գնաց և թերթով փաթաթված երկու շիշ բերեց, ու ես խնդրեցի հանել խցանները և վերմուտն ու գինին մահճակալի տակ դնել։ Այլևս ոչ ոք սենյակ չմտավ, ու ես, անկողնում պառկած, թերթ էի կարդում․ լուրեր ռազմաճակատից, սպանված սպաների ու նրանց ստացած պարգևների ցուցակը։ Հետո իջեցրի ձեռքս, մահճակալի տակից վերցրի չինցանոյի սառը շիշը, դրեցի փորիս, և մաշկիս վրա օղակներ էին գոյանում։ Ու տեսնում էի, թե ինչպես քաղաքի տանիքների վրա երկինքն սկսում էր հեզհետե մթնել։ Տանիքների վրա ծիծեռնակներ էին թռչում և գիշերային ճուռակներ, իսկ ես հետևում էի նրանց թռիչքին ու չինցանո խմում։ Միսս Գեյջը շաքարով հարած ձվի դեղնուց տվեց ինձ։ Երբ ներս մտավ վերմուտի շիշը թաքցրի մահճակալի տակ։

― Միսս Վան Քամփենը խնդրեց, որ մի քիչ անդալուզյան գինի լցնեմ մեջը, ― ասաց նա։ ― Պետք չէ նրան կոպտել։ Նա արդեն երիտասարդ չէ և հիվանդանոցի վարիչ լինելն էլ մեծ պատասխանատվություն է նրա համար։ Միսսիս Ուոքերն արդեն ծեր է, և նրանից օգուտ չկա։

― Հիանալի կին է, ― ասացի ես։ ― Շնորհակալություն հայտնեք նրան իմ կողմից։

― Ես հիմա ձեզ ընթրիք կբերեմ։

― Պետք չէ, ― ասացի ես։ ― Քաղցած չեմ։

Երբ նա բերեց սկուտեղը ու դրեց մահճակալի կողքի սեղանին, ես շնորհակալություն հայտնեցի ու մի քիչ կերա։ Հետո լրիվ մթնեց, ու ես տեսնում էի երկնքում թափառող լուսարձակների ճառագայթները։ Ժամանակ հետևեցի դրանց, իսկ հետո քնեցի։ Խորը քնեցի, միայն մի անգամ, քրտնած ու վախեցած, արթնացա, բայց հետո նորից քնեցի, փորձելով չվերհիշել երազս։ Լուսաբացից շատ կանուխ կրկին արթնացա ու լսեցի աքլորների կանչը ու մինչև լույս արթուն մնացի։ Դա ինձ շատ հոգնեցրեց, և երբ արդեն լուսացավ, դարձյալ քնեցի։

Գլուխ 14

Պայծառ արև էր երբ արթնացա։ Ինձ թվաց, թե նորից ռազմաճակատում եմ, ու ձգվեցի ամբողջ մարմնով։ Վերքերս ցավեցին, նայեցի ոտքերիս ու, տեսնելով կեղտոտ վիրակապերը, հիշեցի, թե որտեղ եմ։ Ձեռքս մեկնեցի զանգին և սեղմեցի կոճակը։ Միջանցքից զանգի ձայն լսվեց, իսկ քիչ անց՝ ռետինե ներբանների վրա քսքստոց։ Միսս Գեյջն էր։ Արևի պայծառ լույսի տակ նա թվում էր ավելի մեծ և ոչ այնքան գեղեցիկ։

― Բարի լույս, ― ասաց նա։ ― Ինչպե՞ս անցկացրիք գիշերը։

― Լավ, շնորհակալություն, ― ասացի ես։ ― Հնարավո՞ր է վարսավիր կանչել։

― Ես մի անգամ էլ ներս մտա ու տեսա, որ սրանով եք քնել։

Բաց արեց զգեստապահարանի դուռը և ցույց տվեց վերմուտի շիշը։ Շիշը գրեթե դատարկ էր։

― Մյուս շիշն էլ վերցրի մահճակալի տակից ու այստեղ դրեցի, ― ասաց նա։ ― Ինչո՞ւ բաժակ չուզեցիք։

― Վախեցա, որ չեք թողնի խմել։

― Ես էլ կխմեի ձեզ հետ։

― Կեցցեք։

― Մենակ խմելը լավ չէ, ― ասաց նա։ ― Երբեք այդպիսի բան չանեք։

― Էլ չեմ անի։

― Ձեր ընկերուհին, միսս Բարկլին, եկել է արդեն, ― ասաց նա։

― Իսկպաե՞ս։

― Այո։ Բայց դուր չեկավ ինձ։

― Դուր կգա։ Հիանալի աղջիկ է։

Նա շարժեց գլուխը։

― Չեմ կարծում։ Կարո՞ղ եք մի փոքր այս կողմ շարժվել։ Այ, այսպես։ Նախաճաշին պետք է մաքուր լինել։ ― Նա լվաց ինձ շորի կտորով, օճառով ու տաք ջրով։ ― Ձեռքը բարձրացրեք, ― ասաց նա։ ― Այ, այսպես։

― Հնարավոր չէ՞, որ վարսավիրը մինչև նախաճաշ գա։

― Հիմա կասեմ դռնապանին։ ― Դուրս եկավ ու շուտով վերադարձավ։ ― Գնաց կանչելու, ― ասաց նա և ձեռքի շորը մտցրեց ջրի մեջ։

Վարսավիրը եկավ դռնապանի հետ։ Մոտ հիսուն տարեկան էր, դեպի վեր ոլորած բեղերով։ Միսս Գեյջը վերջացրեց գործը ու հեռացավ, իսկ վարսավիրը օճառ քսեց դեմքիս ու սկսեց սափրել։ Նա իրեն շատ հանդիսավոր էր պահում և խուսափում էր խոսելուց։

― Ինչո՞ւ եք լռում։ Նոր լուրե՞ր չկա՞ն։ Հարցրի ես։

― Ի՞նչ լուր։

― Մեկ է։ Ի՞նչ է կատարվում քաղաքում։

― Պատերազն է, ― ասաց նա։ ― Թշնամին ամեն տեղ էլ ականջ ունի։

Ես նայեցի նրան։

― Խնդրում եմ չշարժել գլուխը, ― ասաց նա ու շարունակեց սափրել։ ― Ես ոչինչ չեմ ասի։

― Ի՞նչ է պատահել, ― հարցրի ես։

― Ես իտալացի եմ։ Գործ չունեմ թշնամու հետ։

Էլ ոչինչ չասացի։ Եթե խելքը թռցրել է, ուրեմն, որքան շուտ ազատվեմ ածելիից, այնքան լավ։ Մի անգամ փորձեցի ուշադիր նայել նրան։

― Զգույշ, ― ասաց նա։ ― Ածելին սուր է։

Երբ վերջացրեց, վճարեցի ինչ որ հարկն էր ու կես լիրա էլ ավել տվի։ Նա վերադարձրեց փողը։

― Չեմ վերցնի։ Ես ռազմաճակատում չեմ։ Բայց իտալացի եմ։

― Գրողի ծոցը կորեք։

― Ձեր թույլտվությամբ, ― ասաց նա և ածելիները փաթաթեց թերթի մեջ։ Ապա դուրս եկավ, մահճակալի կողքի սեղանին թողնելով հինգ պղնձադրամները։

Զանգ տվի։ Միսս Գեյջը ներս մտավ։

― Բարի եղեք կանչել դռնապանին։

― Խնդրեմ։

Դռնապանը եկավ։ Հազիվ էր զսպում ծիծաղը։

― Խենթ է, ինչ է այդ վարսավիրը։

― Ոչ, signorino: Սխալվեց։ Լավ չլսեց ինձ ու նրան թվաց, թե ես ասել եմ, որ դուք ավստրիացի սպա եք։

― Մեղա քեզ տեր, ― ասացի ես։

― Հա, հա, հա, ― ծիծաղում էր դռնապանը։ ― Այ քեզ զվարճալի մարդ։ Եթե մի փոքր էլ շարժվեր, ասում էր նա, ես նրան․․․ ու ցուցամատը քսեց կոկորդին։

― Հա, հա, հա, ― չէր կարողանում ծիծաղը զսպել։ ― Բա որ ասացի դուք ավստրիացի չեք․․․ հա, հա, հա․․․

― Հա, հա, հա, ― բարկացա ես։ Ինչ զվարճալի կլիներ, չէ՞, եթե կոկորդս կտրեր։ Հա, հա, հա։

― Ոչ, signorino: Ոչ, ոչ։ Սոսկալի վախենում էր ավստրիացուց։ Հա, հա, հա։

― Հա, հա, հա, ― ասացի ես։ ― Դուրս կորեք։

Գնաց, բայց միջանցքում էլ դեռ շարունակում էր ծիծաղել։ Ինչ֊որ ոտնաձայն լսվեց դռան ետևում։ Նայեցի դռանը։ Կետրին Բարկլին էր։

― Նա սենյակ մտավ ու մոտեցավ մահճակալին։

― Բարև սիրելիս, ― ասաց նա։

Ջահել էր, թարմ ու գեղեցիկ։ Մտածում էի, որ երբեք չեմ տեսել այդքան գեղեցիկ դեմք։

― Բարև, ― ասացի ես։

Հենց որ նրան տեսա, հասկացա, որ սիրահարված եմ։ Ամեն ինչ տակնուվրա եղավ իմ մեջ։ Նա նայեց դռան կողմը, տեսավ, որ մարդ չկա, հետո նստեց մահճակալի ծայրին, կռացավ ու համբուրեց ինձ։ Ես մոտեցրի նրան, համբուրեցի և զգացի, թե ինչպես է սիրտը խփում։

― Իմ լավ Կետրին, ― ասացի ես։ ― Ինչ ուրախ եմ, որ եկաք։

― Գալը հեշտ էր։ Մնալն է դժվար։

― Դուք պետք է մնաք, ― ասացի ես։ ― Դուք հրաշալի եք։

Կորցրել էի խելքս։ Չէի հավատում, որ նա իրոք իմ կողքին է, ու ես նրան ամուր սեղմեցի ինձ։

― Պետք չէ, ― ասաց նա։ ― Դուք դեռ չեք առողջացել։

― Առողջացել եմ։ Ինձ մոտ արի։

― Սիրո՞ւմ եք ինձ։

― Շատ եմ սիրում։ Կորցրել եմ խելքս։ Խնդրում եմ, արի։

― Լսո՞ւմ եք մեր սրտի զարկերը։

― Ինչի՞ս է պետք սիրտը։ Ես քեզ եմ ուզում։ Կորցրել եմ խելքս։

― Դուք իսկապե՞ս ինձ սիրում եք։

― Հերիք է այդ մասին խոսես։ Ինձ մոտ արի։ Կետրին, խնդրում եմ, շատ եմ խնդրում։

― Լավ․․․ Բայց միայն մի րոպեով։

― Լավ, ― ասացի ես։ ― Փակիր դուռը։

― Չի կարելի։ Հիմա չի կարելի։

― Արի։ Ոչինչ չասես։ Ինձ մոտ արի։

Կետրինը նստել էր մահճակալի կողքի բազկաթոռին։ Դուռը բաց էր։ Խենթությունն արդեն անցել էր, ու կյանքումս այսքան լավ չէի զգացել երբեք։

Նա հարցրեց․

― Հիմա հավատո՞ւմ ես, որ սիրում եմ քեզ։

― Դու շատ սիրելի ես, ― ասացի ես։ ― Այստեղ կմնաս։ Քեզ ոչ մի տեղ չեն տանի։ Ես սիրուց կորցրել եմ գլուխս։

― Մենք պետք է շատ զգույշ լինենք։ Մենք լրիվ կորցրել ենք մեզ։ Այդպես չի կարելի։

― Գիշերը կարելի է։

― Մենք պետք է շատ զգույշ լինենք։ Հատկապես կողմնակի մարդկանց մոտ։

― Զգույշ կլինեմ։

― Պետք է անպայման զգույշ լինես։ Դու լավն ես։ Սիրում ես ինձ, չէ՞։

― Էլ մի հարցրու։ Թե չէ բաց չեմ թողնի քեզ։

― Լավ, էլ չեմ հարցնի։ Դու պետք է բաց թողնես ինձ։ Իսկապես, արդեն պետք է գնամ, սիրելիս։

― Անմիջապես վերադարձիր։

― Հենց որ կարողանամ։

― Ցտեսություն։

― Ցտեսություն։

Նա դուրս եկավ։ Աստված է վկա, որ ես չէի ուզում նրան սիրահարվել։ Ոչ ոքի չէի ուզում սիրահարվել։ Բայց վկա է աստված, որ սիրահարված եմ և պառկած Միլանի հիվանդանոցի մահճակալին, և տարբեր մտքեր են պտտվում գլխումս, և վերջապես ներս մտավ միսս Գեյջը։

― Բժիշկը գալիս է, ― ասաց նա։ ― Կոմոյից զանգ տվեց։

― Ե՞րբ կլինի այստեղ։

― Երեկոյան կգա։

Գլուխ 15

Մինչև երեկո ոչինչ չպատահեց։ Բժիշկը լռակյաց, նիհար մարդ էր, որին ինչպես երևում է, պատերազմը շատ գլխացավանք էր պատճառել։ Նրբակիրթ զզվանքով նա իմ ազդրից պողպատե մի քանի մանր բեկորներ հանեց։ Նա դիմեց տեղական անեստեզիայի օգնությանը, որը նաև կոչվում է «սառեցում» կամ դրա նման մի բան։ Անեստեզիան փայտացնում էր հյուսվածքները և վերացնում ցավը, մինչև որ վիրաչափը, վիրադանակը կամ նշտարը չանցնեին անզգայացած շերտից։ Կարելի էր շատ ճշգրիտ որոշել, թե որտեղ է այդ շերտը վերջանում, և շուտով բժշկի նրբազգացությունն սպառվեց, ու նա ասաց, որ ավելի լավ է ռենտգենի դիմել։ Վերաչափից բան դուրս չի գա, ասաց նա։

― Ռենտգենի կաբինետը գտնվում էր Ospedale Maggiore֊ում, և այնտեղի բժիշկը աղմկոտ, ուրախ և հմուտ մարդ էր։ Ռենտգեն նկարահանման ժամանակ հիվանդի թևրից էին բռնում, այնպես որ էկրանի վրա նա կարող էր ամենամեծ օտար մարմինները տեսնել։ Լուսանկարը հետո պիտի ուղարկեին։ Բժիշկը խնդրեց, որ իր ծոցատետրում գրեմ ազգանունս, գնդի անունը, համարը և որևէ բան՝ հիշատակի համար։ Նա հայտարարեց, որ յուրաքանչյուր օտար մարմին այլանդակ, գարշելի և վայրենի բան է։ Ավստրիացիները շան ծնունդ են։ Քանիսի՞ն եմ սպանել։ Ոչ ոքի չէի սպանել, բայց շատ էի ուզում նրան հաճույք պատճառել, դրա համար էլ ասացի անթիվ, անհամար։ Միսս Գեյջն ինձ հետ էր։ Բժիշկը գրկեց նրա մեջքը և ասաց, որ նա Կլեոպատրայից էլ գեղեցիկ է։ Հասկանալի՞ է։ Կլեոպատրան եգիպտական նախկին թագուհի է։ Աստված վկա, ավելի գեղեցիկ է։ Սանիտարական մեքենայով վերադարձանք հիվանդանոց և որոշ ժամանակ անց, մի պատգարակից մյուսը տեղափոխելով, ինձ վերջապես տեղ հասցրին ու դրեցին անկողինս։ Ճաշից հետո բերեցին ռենտգենի լուսանկարները։ Բժիշկը խոստացել էր, որ, աստված վկա, ճաշից հետո կուղարկի դրանք և, ահա, կատարել էր խոստումը։ Կետրին Բարկլին լուսանկարները հանեց կարմիր ծրարներից, ցույց տվեց ինձ, ու մենք նայեցինք լույսի տակ։

― Սա աջ ոտքն է, ― ասաց նա, ու լուսանկարը դրեց ծրարի մեջ։ ― Իսկ սա՝ ձախը։

― Մի կողմ գցիր, ― ասացի ես, ― և ինձ մոտ արի։

― Չեմ կարող, ― ասաց նա։ ― Ես միայն մի րոպեով եմ եկել, որպեսզի նկարները ցույց տամ։

Նա գնաց, ու ես մենակ մնացի։ Շոգ էր, իսկ անկողնում պառկելը՝ ձանձրալի։ Դռնապանին խնդրեցի գնալ և թերթ գնել, բոլո՛ր թերթերը, ինչ որ պատահեր։

Մինչ նա կվերադառնար, երեք բժիշկ մտան սենյակ։ Նկատել եմ, որ փորձառություն չունեցող բժիշկները, հակված են միմյանց օգնության դիմելու և խորհրդակցելու։ Եթե որևէ բժիշկ անկարող է կույր աղիքի հասարակ վիրահատություն անել, քեզ անպայման կուղարկի մեկ ուրիշի մոտ, որը նշագեղձ անգամ չի կարող հեռացնել։ Այս բժիշկներն էլ այդպիսին էին։

― Ահա մեր երիտասարդը, ― ասաց հիվանդանոցի նրբակիրթ շարժումներով բժիշկը։

Երրորդը, որ բռնել էր կարմիր ծրարների մեջ դրված ռենտգենի լուսանկարները, ոչինչ չասաց։

― Հանե՞նք վիրակապերը, ― հարցրեց մորուքավոր բժիշկը։

― Անշուշտ։ Խնդում ենք հանեք վիրակապերը, ― հիվանդանոցի բժիշկն ասաց միսս Գեյջին։

Միսս Գեյջը հանեց վիրակապերը։ Նայեցի ոտքերիս։ Դաշտային հոսպիտալում ոտքերս նման էին ոչ այնքան թարմ խորոված երշիկի։ Հիմա մաշկի վրա կեղև էր պատել, ծունկս ուռել էր ու գունազրկվել, սրնքամիսս՝ կակղել, բայց թարախ չէր գալիս։

― Շատ մաքուր է, ― ասաց հիվանդանոցի բժիշկը, ― լավ է, շատ մաքուր է։

― Հըմ, ― ասաց մորուքավոր բժիշկը։

Երրորդը նայում էր հիվանդանոցի բժշկի ուսի վրայից։

― Խնդրում եմ ծալեք ծունկը, ― ասաց մորուքավորը։

― Չեմ կարող։

― Չստուգե՞նք՝ հոդերն ինչպես են գործում, ― հարցրեց մորուքավոր բժիշկը։ Թևի վրա, բացի երեք աստղից, մի երիզ էլ կար։ Դա նշանակում է, որ կապիտանի կոչում ուներ։

― Անշուշտ, ― ասաց հիվանդանոցի բժիշկը։

Երկուսով զգուշությամբ բռնեցին աջ ոտքս ու սկսեցին ծալել։

― Ցավում է, ― ասացի ես։

― Ըհը, ըհը։ Մի քիչ էլ բժիշկ։

― Բավական է։ Էլ չի ծալվի, ― ասացի ես։

― Ուրեմն, հոդերը լրիվ չեն գործում, ― ասաց մորուքավորը և ուղղեց մարմինը։ ― Բժիշկ, կարելի՞ է լուսանկարները նորից նայել։

Երրորդ բժիշկը կարմիր ծրարներից մեկը տվեց նրան։

― Ոչ։ Խնդրում եմ ձախ ոտքը։

― Ձախն է, բժիշկ։

― Ճիշտ է, ճիշտ է։ Ուրիշ կողմից էի նայում։ ― Վերադարձրեց լուսանկարը։ Իսկ մյուսը մի քանի րոպե զննեց։ ― Տեսնո՞ւմ եք, բժիշկ։ ― Ցույց տվեց օտար մարմիններից մեկը, որը լույսի տակ երևում էր պարզ ու որոշակի։

Նրանք ևս մի քանի րոպե զննեցին լուսանկարը։

― Կարող եմ միայն մի բան ասել, ― ասաց կապիտանի աստիճանով մորուքավոր բժիշկը։ ― Ժամանակի հարց է սա։ Երեք ամիս, գուցե և վեց։

― Անկասկած։ Չէ՞ որ ձուսպային հեղուկը պետք է նորից հավաքվի։

― Անկասկած։ Ժամանակի հարց է։ Խղճիս դեմ գործած կլինեի, եթե մինչ բեկորի շուրջ թաղանթ կազմելը, ծունկը վիրահատեի։

― Լիովին բաժանում եմ ձեր կարծիքը, բժիշկ։

― Ինչի՞ համար վեց ամիս, ― հարցրի ես։

― Որպեսզի բեկորի շուրջը թաղանթ կազմվի և հնարավոր լինի անվտանգ վիրահատել ծունկը։

― Չեմ հավատում դրան, ― ասացի ես։

― Երիտասարդ, դուք ուզո՞ւմ եք ձեր ոտքը պահպանել։

― Ոչ, ― ասացի ես։

― Ի՞նչ։

― Ուզում եմ, որ կտրեք ոտքս, ― ասացի ես, ― այնպես որ հնարավոր լինի կեռիկ ամրացնել։

― Ի՞նչ եք ուզում ասել։ Կեռի՞կ։

― Կատակ է անում, ― ասաց հիվանդանոցի բժիշկը և նրբավարի թփթփացրեց ուսիս։ ― Նա ուզում է պահպանել ոտքը։ Շատ խիզախ երիտասարդ է։ Խիզախության համար արծաթե մեդալի է ներկայացված։

― Ի սրտե շնորհավորում եմ, ― ասաց մորուքավորը և սեղմեց ձեռքս։ ― Ես միայն ուզում եմ ասել, որ ավելի անվտանգ կլինի, եթե գոնե վեց ամիս սպասենք, հետո վիրահատության գնաք։ Ինչ խոսք, որ դուք կարող եք այլ կարծիքի լինել։

― Շնորհակալ եմ, ― ասացի ես։ ― Ինձ համար թանկ է ձեր կարծիքը։

Մորուքավորը նայեց ժամացույցին։

― Պետք է գնալ, ― ասաց նա։ ― Հաջողություն եմ ցանկանում։

― Ձեզ էլ հաջողություն և շնորհակալություն, ― ասացի ես։

Սեղմեցի երրորդ բժշկի ձեռքը։ Capitano Varini ― tenente Enry, ու նրանք դուրս եկան սենյակից։

― Միսս Գեյջ, ― կանչեցի ես։ Նա ներս մտավ։ ― Խնդրում եմ, մի րոպեով հրավիրեք բժշկին։

Բժիշկը եկավ և, գլխարկը ձեռքին, կանգնեց մահճակալի մոտ։

― Խնդրել եք կանչե՞լ ինձ։

― Այո։ Ես չեմ կարող վեց ամիս վիրահատության սպասել։ Աստված իմ, պատահե՞լ է, որ վեց ամիս պառկեք անկողնում։

― Ինչո՞ւ անկողնում։ Սկզբում վերքերը պետք է արևի տակ պահել։ Իսկ հետո արդեն կարող եք հենակներով քայլել։

― Վեց ամիս և նոր միայն վիրահատությո՞ւն։

― Դա միակ ապահով ելքն է։ Պետք է սպասել, մինչև որ օտար մարմինների շուրջը թաղանթ գոյանա և ձուսպային հեղուկը կրկին հավաքվի։ Միայն դրանից հետո կարելի է հանգիստ վիրահատել։

― Իսկ դուք վստա՞հ եք, որ պետք է այդքան երկար սպասել։

― Դա միակ ապահով ելքն է։

― Ո՞վ էր կապիտանի աստիճանով բժիշկը։

― Միլանի հայտնի վիրաբույժներից մեկն է։

― Կապիտան է, չէ՞։

― Այո, բայց շատ լավ բիրաբույժ է։

― Չեմ ուզում, որ ինչ֊որ կապիտան քչփորի ոտքս։ Եթե իսկապես լավ վիրաբույժ է, մայոր կդառնար։ Գիտեմ, թե կապիտանն ինչ արժե, բժիշկ։

― Շատ լավ վիրաբույժ է, ու ես նրա կարծիքի հետ ավելի եմ հաշվի նստում, քան ուրիշ որևէ մեկի։

― Հնարավո՞ր է ուրիշ վիրաբույժի կանչել։

― Եթե ուզում եք, իհարկե։ Բայց ձեր տեղը լինեի, կհետևեի բժիշկ Վարելլայի խորհրդին։

― Կարո՞ղ եք ուրիշ վիրաբույժ հրավիրել։

― Կարելի է Վալենտինիին հրավիրել։

― Ո՞վ է Վալենտինին։

― Ospedale Maggiore-ի վիրաբույժներից է։

― Լավ։ Շատ երախտապարտ կլինեմ ձեզ։ Հասկանում եք, բժիշկ, չեմ կարող վեց ամիս անկողնին գամվել։

― Ինչո՞ւ անկողնին։ Սկզբում արևի լոգանք կընդունեք։ Հետո կանցնեք թեթև վարժությունների։ Իսկ երբ թաղանթ գոյանա, կվիրահատենք։

― Բայց չեմ կարող վեց ամիս սպասել։

Բժիշկը նրբակիրթ շարժումներով շոյեց գլխարկը ու ժպտաց։

― Այդքան շտապո՞ւմ եք ճակատ վերադառնալ։

― Իսկ ինչո՞ւ ոչ։

― Հիանալի է, ― ասաց նա։ ― Ազնիվ երիտասարդ եք։ ― Կռացավ ու շատ նրբավարի համբուրեց ճակատս։ ― Կկանչեմ Վալենտինիին։ Մի անհանգստացեք և մի հուզվեք։ Խելոք մնացեք։

― Ուզո՞ւմ եք խմել, ― հարցրի ես։

― Շնորհակալություն։ Չեմ խմում։

― Գոնե մի բաժակ։

Զանգեցի, որպեսզի դռնապանը բաժակ բերի։

― Ոչ, ոչ, շնորհակալություն։ Ինձ սպասում են։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես։

― Ցտեսություն։

Երկու ժամից սենյակ մտավ բժիշկ Վալենտինին։ Շատ էր շտապում, և բեղի ծայրերը ցցվել էին։ Մայորի աստիճան ուներ, դեմքն արևակեզ էր, և նա անընդհատ ծիծաղում էր։

― Էս ո՞նց եք հաջողեցրել, ― հարցրեց նա։ ― Ապա տվեք լուսանկարները։ Ըհը։ Ա՜յ թե ինչ։ Երևում է, որ ցուլի պես առողջ եք։ Ո՞վ է այս գեղեցիկ աղջիկը։ Ձեր սիրուհի՞ն։ Այդպես էլ գիտեի։ Գարշելի բան է պատերազմը։ Այստեղ ցավո՞ւմ է։ Ապրեք։ Կկարկատենք, կնորոգենք։ Իսկ այստե՞ղ։ Ցավո՞ւմ է։ Այն էլ ինչպե՜ս։ Այս բժիշկ կոչվածները ինչքան են սիրում ցավ պատճառել։ Իսկ մինչև հիմա ի՞նչ բուժում եք ստացել։ Այս աղջիկն իտալերեն գիտե՞։ Պետք է սովորեցնել։ Հոյակապ աղջիկ է։ Օրինակ, ես հաճույքով կսովորեցնեի։ Հենց այս հիվանդանոցում էլ կպառկեմ։ Չէ, ավելի լավ է նրա բոլոր ծննդաբերությունների ժամանակ ձրի մանկաբարձ լինել։ Հասկանո՞ւմ է, թե ինչ եմ ասում։ Նա ձեզ համար մի լավ տղա կբերի։ Իր նման շիկահեր։ Այսպես, լավ է։ Շատ լավ է։ Հոյակապ աղջիկ է։ Հարցրեք, չի՞ համաձայնի ինձ հետ ընթրել։ Չէ, ես չեմ ուզում նրան ձեզնից խլել։ Շնորհակալություն։ Շատ շնորհակալ եմ, միսս։ Այսքան բան էի ուզում իմանալ։ ― Նա թփթփացրեց ուսիս։ ― Վիրակապերը հանեք, պետք չեն։

― Ուզում ե՞ք խմել, դոկտոր Վալենտին։

― Խմե՞լ։ Անշուշտ։ Տասը բաժակ էլ կխմեմ։ Իսկ ո՞ւր են բաժակները։

― Պահարանում են։ Միսս Բարկլին հիմա կբերի շիշը։

― Ձեր կենացը։ Ձեր կենացը, միսս։ Ի՜նչ հոյակապ աղջիկ է։ Ես ձեզ ավելի լավ գինի կբերեմ։ ― Նա սրբեց բեղերը։

― Ինչ եք կարծում, ե՞րբ կարելի է վիրահատել։

― Վաղը առավոտյան։ Ավելի շուտ չի լինի։ Պետք է մաքրել ստամոքսը։ Ամեն ինչ մաքրել, բան չթողնել։ Հիմա պառավի մոտ, կիջնեմ, կարգադրություն կանեմ։ Ցտեսություն։ Վաղը կհանդիպենք։ Ես ձեզ սրանից լավ գինի կբերեմ։ Շատ հաճելի է ձեզ մոտ։ Ցտեսություն։ Մինչև վաղը։ Լավ քնեք։ Ես շուտ կգամ։

Դռան միջից ձեռքով արեց ինձ, բեղերը ցցվել էին, թուխ դեմքը անընդհատ ժպտում էր։ Թևի վրա եզրապատված մի աստղ կար, որովհետև նա մայոր էր։

Գլուխ 16

Այդ գիշեր, պատշգամբի բաց դռնից, որտեղից գիշերն էր երևում քաղաքի տանիքների վրա, մի չղջիկ թռավ սենյակ։ Սենյակում մութ էր, միայն քաղաքի վրա սփռված գիշերն էր թույլ լուսավորել պատշգամբը, և չղջիկը չվախեցավ, սկսեց թռչել սենյակում ինչպես բաց երկնքի տակ։ Մենք պառկած հետևում էինք նրան, ու նա երևի չէր տեսնում մեզ, որովհետև մենք շատ լուռ էինք պառկած։ Երբ նա դուրս թռավ, լուսարձակների ճառագայթներ տեսանք ու նայեցինք, թե ինչպես էր լուսավոր շերտը շարժվում երկնքում, և թե ինչպես հետո անհետացավ ու ամեն ինչ նորից մթնեց։ Գիշերը քամի բարձրացավ, ու հարևան շենքի տանիքից մենք լսեցինք զենիթային հրանոթների շուրջը կանգնած հրետանավորների ձայները։ Զով էր, ու նրանք թիկնոց էին հագնում։ Գիշերվա կեսին անհանգստացա, որ մարդ չմտնի հանկարծ, բայց Կետրինն ասաց, որ բոլորը քնած են։ Գիշերը միայն մի անգամ քնեցինք, ու երբ արթնացա, տեսա, որ Կետրինը սենյակում չէ, բայց միջանցքից լսեցի նրա ոտնաձայնը, դուռը բացվեց, նա մոտեցավ մահճակալին և ասաց, որ ամեն ինչ կարգին է, քիչ առաջ նա ներքև էր իջել և տեսել, որ բոլորը քնած են։ Մոտեցել էր միսս Վան Քամփենի դռանը ու ականջ դրել, թե ինչպես է շնչում քնի մեջ։ Բեկաբլիթ էր բերել, մենք վերմուտ խմեցինք ու կերանք բեկաբլիթները։ Շատ էինք քաղցած, բայց նա ասաց, որ առավոտյան հարկ կլինի ստամոքս մաքրել։ Առավոտվա դեմ, երբ հազիվ սկսեց լուսանալ, ես նորից քնեցի ու երբ արթնացա, տեսա, որ Կետրինը դարձյալ սենյակում չէ։ Նա վերադարձավ թարմ ու գեղեցիկ, նստեց մահճակալին, և մինչ ես պառկել էի ջերմաչափը բերանիս, արևը դուրս եկավ, ու մենք զգացինք տանիքներից եկող ցողի հոտը, իսկ հետո՝ սրճի, որ հրետանավորներն էին եփում հարևան տանիքին։

― Ինչ լավ կլիներ զբոսանքի գնայինք, ― ասաց Կետրինը։ ― Եթե բազկաթոռ ունենայինք, դուրս կհանեի քեզ։

― Իսկ ինչպե՞ս պիտի նստեի։

― Մի կերպ։

― Մենք կարող էինք զբոսանքի գնալ ու բաց օդում նախաճաշել։ ― Դուրս նայեցի դռնից։

― Մենք ուրիշ բան պետք է անենք, ― ասաց նա, ― պետք է մինչև քո ընկերոջ, դոկտոր Վալենտինի գալը, ամեն ինչով պատրաստ լինենք։

― Լավ բժիշկ է, չէ՞։

― Ինձ այնքան դուր չեկավ, որքան քեզ։ Բայց երևի լավ բժիշկ է։

― Խնդրում եմ, ինձ մոտ արի, Կետրին, ― ասացի ես։

― Չեմ կարող։ Ինչքան լավ էր գիշերը, չէ՞։

― Իսկ չե՞ս կարող այս գիշեր էլ հերթապահել։

― Գուցե։ Բայց դու ինձ չես ուզենա։

― Կուզենամ։

― Չես ուզենա։ Դու առաջին անգամն ես վիրահատվում։ Չգիտես, թե դա ինչ բան է։

― Գիտեմ։ Լավ բան է։

― Սիրտդ կխառնի, ու ես քեզ համար գոյություն չեմ ունենա։

― Ուրեմն, հիմա արի ինձ մոտ։

― Ոչ, սիրելիս, ― ասաց նա։ ― Պետք է քո ջերմության թերթիկը լրացնեմ և քեզ կարգի բերեմ։

― Ուրեմն, չես սիրում ինձ։ Եթե սիրեիր, կգայիր։

― Հիմար տղա ես։ ― Համբուրեց ինձ։ ― Ջերմության կորագիծը պատրաստ է։ Ջերմությունդ միշտ նորմալ է։ Այնքան սիրելի է ջերմությունդ։

― Իսկ ինձ համար դու ես սիրելի։

― Ոչ, ոչ, քո ջերմությունն է սիրելի։ Ես անչափ հպարտ եմ քո ջերմությամբ։

― Երևի մեր բոլոր երեխաներն էլ սքանչելի ջերմություն կունենան։

― Մեր երեխաները երևի զզվելի ջերմություն կունենան։

― Իսկ ի՞նչ պետք է անել մինչև Վալենտինիի գալը։

― Առանձնապես ոչինչ, բայց տհաճ բաներ են։

― Երանի ուրիշն աներ։

― Ոչ մի դեպքում։ Չեմ ուզում, որ ուրիշը դիպչի քեզ։ Հիմար եմ ես։ Եթե որևէ մեկը քեզ դիպչի, կկատաղեմ։

― Նույնիսկ Ֆերգյուսո՞նը և Գեյջը, մեկ էլ, չեմ հիշում, ինչ էր անունը․․․

― Ուոքեր։

― Այո, այո։ Ինչքան հիվանդապահուհի կա այստեղ։ Եթե ուրիշ վիրավորների չբերեն, մեզ երևի տեղափոխեն։ Հիմա չորս բուժքույր կա հիվանդանոցում։

― Գուցե և բերեն։ Չորս բուժքույրն այնքան էլ շատ չեն։ Բավական մեծ հիվանդանոց է։

― Ես էլ հույս ունեմ, որ կբերեն։ Ի՞նչ եմ անելու, եթե ինձ տեղափոխեն։ Եթե վիրավորներ չգան, կտեղափոխեն։

― Ես էլ դուրս կգամ։

― Հիմար բաներ մի խոսիր։ Դու դեռ ոչ մի տեղ էլ չես կարող գնալ։ Բայց շուտ լավացիր, սիրելիս, և մենք միասին կգնանք։

― Իսկ հետո՞։

― Գուցե վերջանա պատերազմը։ Մի օր պիտի վերջանա, չէ՞։

― Կառողջանամ, ― ասացի ես։ ― Վալենտինին ինձ ոտքի կհանի։

― Քիչ բան չէ այդպիսի բեղ ունենալը։ Միայն, գիտես, սիրելիս, երբ սկսեն թմրեցնել, որևէ բանի մասին մտածիր, մեր մասին չմտածես։ Թմրած մարդիկ շաղակրատ են դառնում։

― Ի՞նչ մտածեմ։

― Ինչ որ ուզում ես։ Բացի մեզնից։ Հարազատներիդ հիշիր։ Կամ մի ուրիշ աղջկա։

― Չեմ կարող։

― Այդ դեպքում աղոթիր։ Դա մեծ տպավորություն կթողնի։

― Ինչ գիտես, գուցե և չեմ խոսի։

― Գուցե։ Ոչ բոլորն են խոսում։

― Ես էլ չեմ խոսի։

― Մի պարծենա, սիրելիս։ Խնդրում եմ, մի պարծենա։ Դու այնքան լավն ես, կարիք չկա պարծենալու։

― Ոչ մի բառ չեմ ասի։

― Այ, նորից ես պարծենում։ Ինչ կարիք կա պարծենալու։ Երբ ասեն խորը շնչիր, սկսիր աղոթել կամ ոտանավոր արտասանել։ Այդ դեպքում, ամեն ինչ լավ կլինի, ու ես կհպարտանամ քեզնով։ Հիմա էլ եմ քեզնով հպարտանում։ Քո ջերմությունն այնքան սիրելի է, և դու փոքրիկ տղայի նման ես քնում, գրկում ես բարձը և կարծում, թե դա ես եմ։ Իսկ գուցե ես չեմ, որի՞շն է։ Մի գեղեցիկ իտալուհի՞։

― Ոչ, դու ես։

― Իհարկե ես եմ։ Ես քեզ շատ եմ սիրում, և կտեսնես, Վալենտինը կբուժի ոտքդ։ Ուրախ եմ, որ ստիպված չեմ լինի վիրահատությանը ներկա լինել։

― Հերթապա՞ս ես գիշերը։

― Այո։ Բայց դա քեզ համար նշանակություն չի ունենա։

― Տեսնենք։

― Եղավ, սիրելիս։ Հիմա դու մաքուր ես թե ներսից, թե դրսից։ Ինձ մի բան ասա։ Կյանքումդ քանի՞ կնոջ ես սիրել։

― Ոչ մեկին։

― Նույնիսկ ի՞նձ։

― Ոչ, քեզ սիրում եմ։

― Ուրիշ քանի՞ հոգու։

― Ոչ մեկին։

― Իսկ քանիսի․․․ ինչպես են ասում․․․ քանիսի՞ հետ ես եղել։

― Ոչ մեկի։

― Ճիշտ չես ասում։

― Այո։

― Լավ ես անում։ Դու ինձ միշտ էլ ճիշտ բաներ մի ասա։ Ես այդպես եմ ուզում։ Գեղեցի՞կ կանայք էին։

― Գաղափար չունեմ։

― Դու իմն ես։ Սա՛ է միայն ճիշտ, և դու երբեք ոչ մեկին չես պատկանել։ Բայց եթե նույնիսկ պատկանել ես, նշանակություն չունի ինձ համար։ Ես նրանցից չեմ վախենում։ Միայն թե չպատմես նրանց մասին։ Իսկ եթե տղամարդն ու կինը միասին են լինում, կինը ե՞րբ է խոսում գնի մասին։

― Չգիտեմ։

― Իհարկե չգիտես։ Իսկ կինն ասո՞ւմ է, որ սիրում է նրան։ Ասա։ Ուզում եմ իմանալ։

― Այո։ Եթե տղամարդն ուզում է։

― Իսկ տղամարդն ասո՞ւմ է, որ սիրում է նրան։ Ասա, խնդրում եմ, դա շատ կարևոր է։

― Եթե ուզենա, ասում է։

― Բայց դու երբեք չես ասել։ Ճի՞շտ է։

― Ոչ։

― Չես ասել, չէ՞։ Ճիշտն ասա։

― Ոչ, ― ստեցի ես։

― Չես ասել։ Գիտեի, որ չես ասել։ Դու իմ սիրելին ես, ու ես քեզ շատ, շատ եմ սիրում։

Արևը բարձրացել էր տանիքների վրա, ու արևի ցոլքերի մեջ երևում էր տաճարի սուր ծայրը։ Ես մաքուր էի թե դրսից, թե ներսից, և բժշկին էի սպասում։

― Ուրեմն այդպես, ― ասաց Կետրինը։ ― Կինն ասում է այն ամենն, ինչ տղամարդն է ուզում։

― Ոչ միշտ։

― Բայց ես կասեմ։ Կասեմ այն, ինչ դու ես ուզում, կանեմ այն, ինչ դու ես ուզում, և դու ուրիշ ոչ մի աղջկա չես ցանկանա, չէ՞։ ― Երջանիկ ինձ նայեց։ ― Կանեմ այն, ինչ ուզում ես, կասեմ այն, ինչ ուզում ես, և ամեն ինչ լավ կլինի, այնպես չէ՞։

― Այո։

― Իսկ հիմա, երբ արդեն պատրաստ ես վիրահատման, ի՞նչ ես ուզում։

― Ուզում եմ, որ ինձ մոտ գաս։

― Լավ։ Կգամ։

― Օ, իմ շատ, շատ, շատ սիրելիս, ― ասացի ես։

― Տեսնում ես, ― ասաց նա, ― ինչ որ ուզում ես, անում եմ։

― Դու շատ լավն ես։

― Վախենում եմ, որ դեռ լրիվ գոհ չես ինձնից։

― Դու շատ լավն ես։

― Ես ուզում եմ այն, ինչ դու ես ուզում։ Ես չկամ։ Միայն այն, ինչ դու ես ուզում։

― Իմ սիրելի, իմ լավ․․․

― Գոհ ես ինձնից։ Գոհ ես, չէ՞։ Ուրիշ կանայք չե՞ս ուզում, չէ՞։

― Ոչ։

― Տեսնո՞ւմ ես։ Գոհ ես։ Ես անում եմ այն, ինչ դու ես ուզում։

Գլուխ 17

Երբ վիրահատությունից հետո արթնացա, վերանալու զգացում չկար։ Այսպիսի դեպքերում չես վերանում։ Պարզապես շնչահեղձ ես լինում։ Դա նման չէ մահվան։ Դա գազից առաջացող շնչահեղձություն է, այնպես որ, ոչինչ չես զգում, իսկ հետո քեզ թվում է, թե սաստիկ հարբած ես եղել, բացառությամբ այն պահերի, երբ փսխում ես և միայն մաղձ է դուրս գալիս ու վիճակդ չի փոխվում։ Մահճակալի ծայրին ավազով լցված պարկեր տեսա, որոնք ձգում էին գիպսեկապից ցցված ձողերը։ Քիչ անց տեսա նաև միսս Գեյջին, ու նա հարցրեց։

― Ինչպե՞ս եք հիմա։

― Ավելի լավ, ― ասացի ես։

― Նա հրաշալի վիրահատեց ձեր ծունկը։

― Ինչքա՞ն տևեց։

― Երկու ու կես ժամ։

― Հիմար բաներ դուրս տվի՞։

― Ոչ մի բան։ Մի խոսեք։ Հանգիստ պառկեք։

Սիրտս խառնում էր։ Եվ ճիշտ էր ասում Կետրինը։ Ինձ համար միևնույն էր, թե ով է հերթապահում գիշերը։

Հիվանդանոցում, բացի ինձնից, երեք նոր հիվանդ կային։ Նրանցից մեկը ջորջիացի էր, աշխատում էր կարմիր խաչում, նիհարակազմ էր և դողերոցք ուներ։ Մյուսը Նյույորքցի հիանալի մի տղա էր, նա էլ էր նիհար, դողերոցք ու դեղնախտ ուներ։ Իսկ երրորդը հոյակապ տղա էր, որի խելքին փչել էր քանդել ավստրիական շրապնելի հեռացույց խողովակի փականը և հուշանվեր վերցնել։ Դա շրապնելաֆուգասային կոմբինացված ռումբ էր, որ ավստրիացիներն օգտագործում էին լեռներում։ Այդ ռումբը կրկնակի գործողության հեռացույց խողովակ ուներ։

Հիվանդապահուհիները շատ էին սիրում Կետրին Բարկլիին, որովհետև նա միշտ պատրաստ էր գիշերները հերթապահելու։ Դողերոցքով տառապողներն առանձնապես խնամքի կարիք չունեին, իսկ երրորդ հիվանդը, որ հանել էր պայթուցիչի փականը, մեր ընկերն էր և միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում էր զանգում գիշերները, և աշխատանքից ազատ ժամերին Կետրինը միշտ ինձ հետ էր լինում։ Ես շատ էի սիրում նրան, նա էլ՝ ինձ։ Ցերեկները քնում էի, իսկ եբր քնած չէինք, երկտող էինք գրում իրար և ուղարկում միսս Ֆերգյուսոնի միջոցով։ Ֆերգյուսոնը հիանալի աղջիկ էր։ Ես ոչինչ չգիտեի նրա մասին, գիտեի միայն, որ եղբայրներից մեկը հիսուներկուերորդ դիվիզիայում է, իսկ մյուսը՝ Միջագետքում, մեկ էլ այն, որ նա շատ էր կապված Կետրին Բարկլիին։

― Կգա՞ք մեր հարսանիքին, ― մի անգամ հարցրի նրան։

― Դուք երբեք չեք ամուսնանա։

― Կամուսնանանք։

― Ոչ, չեք ամուսնանա։

― Ինչո՞ւ։

― Կգժտվեք մինչև հարսանիքը։

― Մենք երբեք չենք գժտվել։

― Դեռ շատ ժամանակ կա։

― Մենք երբեք չենք գժտվի։

― Ուրեմն, կմեռնեք։ Կամ կգժտվեք, կամ կմեռնեք։ Միշտ այդպես է լինում։ Ոչ ոք չի ամուսնանում։

Ուզեցի բռնել նրա ձեռքը։

― Չդիպչեք ինձ, ― ասաց նա։ ― Ես չեմ արտասվի։ Գուցե ամեն ինչ լավ լինի ձեր կյանքում։ Բայց այնպես արեք, որ բան չպատահի նրան։ Եթե ձեր պատճառով նրան մի բան պատահի, ես կսպանեմ ձեզ։

― Ոչինչ չի պատահի։

― Դե, ուրեմն, իմացեք։ Կարծում եմ, որ ամեն ինչ լավ կլինի ձեր կյանքում։ Հիմա երկուսդ էլ լավ եք զգում։

― Հիանալի ենք զգում։

― Դե, ուրեմն, մի գժտվեք։ Եվ այնպես արեք, որ բան չպատահի նրան։

― Մի անհանգստացեք։

― Լավ հիշեք։ Չեմ ուզում, որ մենակ մնա, պատերազմից ծնված երեխան ձեռքին։

― Դուք հիանալի աղջիկ եք, Ֆերջի։

― Ոչ մի հիանալի։ Մի քծնեք։ Ինչպե՞ս է ձեր ոտքը։

― Լավ է։

― Իսկ գլո՞ւխը։ ― Մատները դիպան գլխիս։ Եթե փայտացած ոտքիս կպչեին, երևի նույն զգացողությունն ունենայի։

― Ինձ երբեք չի անհանգստացնում։

― Այդպիսի ուռուցքից հետո շատ հեշտ էր ուղեղի խանգարում ստանալ։ Բնա՞վ չի անհանգստացնում։

― Բնավ։

― Երջանիկ մարդ եք։ Գրեցի՞ք երկտողը։ Հիմա իջնելու եմ։

― Վերցրեք, ― ասացի ես։

― Խնդրեցեք, որ ժամանակավորապես հրաժարվի հերթապահությունից։ Շատ է հոգնում։

― Լավ, կասեմ։ Ես էի ուզում հերթապահ լինել, բայց նա չի թողնում։ Մյուսներն ուրախությամբ են իրենց հերթը զիջում։ Թող հանգստանա մի քիչ։

― Լավ։

― Միսս Վան Քամփենն արդեն խոսում է, որ դուք մինչև կեսօր քնում եք։

― Այդպես էլ գիտեի։

― Լավ կլիներ պնդեիք, որ գոնե մի քանի գիշեր չհերթապահեր։

― Ես էլ եմ ուզում։

― Ոչինչ էլ չեք ուզում։ Բայց եթե կարողանաք համոզել, ես կհարգեմ ձեզ։

― Կհամոզեմ։

― Չեմ հավատում։

Նա երկտողը վերցրեց ու դուրս եկավ։ Սեղմեցի զանգի կոճակը, և քիչ անց մտավ միսս Գեյջը։

― Ի՞նչ է պատահել։

― Ուզում էի խոսել ձեզ հետ։ Չեք կարծո՞ւմ, որ միսս Բարկլիին գոնե մի քանի օր պետք է ազատել հերթապահությունից, որպեսզի մի քիչ հանգստանա։ Սարսափելի հոգնած տեսք ունի։ Ինչո՞ւ է այդքան երկար հերթապահում։

― Միսս Գեյջն ինձ նայեց։

― Ես ձեր բարեկամն եմ, ― ասաց նա։ ― Կարիք չկա ինձ հետ այդ ձևով խոսել։

― Ի՞նչ եք ուզում ասել։

― Հիմար մի ձևացեք։ Սա՞ էր ձեր ասելիքը։

― Վերմուտ ուզո՞ւմ եք։

― Մի քիչ կխմեմ։ Բայց հետո անմիջապես կգնամ։

Պահարանից հանեց շիշը և բաժակը դրեց սեղանին։

― Բաժակը դուք վերցրեք։ Ես շշից կխմեմ։

― Ձեր կենացը, ― ասաց միսս Գեյջը։

― Միս Քամփենն այդ ինչե՞ր է տարածում, թե ես իբր շատ ուշ եմ զարթնում։

― Փնթփնթում է, էլի, անընդհատ։ «Առանձնաշնորհյալ հիվանդ» է դրել ձեր անունը։

― Թող գրողի ծոցը կորչի։

― Չար կին չէ, ― ասաց միսս Գեյջը։ ― Պարզապես ծեր է և տարօրինակություններ ունի։ Դուք հենց սկզբից դուր չեկաք նրան։

― Ճիշտ է։

― Իսկ ինձ դուր եք գալիս։ Ու ես ձեր բարեկամն եմ։ Չմոռանաք այդ։

― Դուք չափազանց լավն եք։

― Մի սկսեք։ Գիտեմ ձեզ համար ով է լավը։ Բայց ես ձեր բարեկամն եմ։ Ինչպե՞ս է ոտքը։

― Հիանալի։

― Ես հիմա սառը հանքային ջուր կբերեմ ու կթրջեմ ձեր ոտքը։ Երևի քոր է գալիս գիպսի տակ։ Շոգ է այսօր։

― Դուք շատ լավն եք։

― Շա՞տ է քոր գալիս։

― Ոչ, ոչ։ Ամեն ինչ կարգին է։

― Պետք է պարկերն ուղղել։ ― Նա կռացավ։ ― Ես ձեր բարեկամն եմ։

― Գիտեմ։

― Ոչ, չգիտեք։ Բայց մի օր կիմանաք։

Կետրին Բարկլին երեք գիշեր չհերթապահեց, բայց հետո նորից եկավ։ Կարծես մեզնից յուրաքանչյուըը երկար ճամփորդության էր մեկնել և հիմա կրկին հանդիպել։

Գլուխ 18

Այդ ամառը մենք հիանալի անցկացրինք։ Երբ ինձ թույլ տվեցին ոտքի ելնել, մենք սկսեցինք հաճախ զբոսայգի գնալ։ Հիշում եմ կառքի դանդաղավազք ձին, կառապանի մեջքը, նրա լաքե ցիլինդրը, և կողքիս նստած Կետրին Բարկլիին։ Երբ մեր ձեռքերն իրար էին դիպչում, երբ ձեռքս թեկուզ թեթևակի դիպչում էր նրան, երկուսս էլ հուզվում էինք։ Ավելի ուշ, երբ արդեն կարողանում էի հենակներով քայլել, մենք Բիֆֆիի մոտ էինք գնում ճաշելու կամ Գրան֊Իտալիա և նստում դրսի սեղաններից մեկին, galleria-ում։ Մատուցողներն անընդհատ գնում֊գալիս էին, և փողոցում անցորդներ էին քայլում, և սփռոցով ծածկված սեղանների վրա լուսամփոփով մոմեր էին դրված, և շուտով մենք համոզվեցինք, որ մեզ ամենից ավելի դուր է գալիս Գրան֊Իտալիան, և ավագ մատուցող Ժորժը մեզ համար միշտ սեղան էր պահում։ Նա հրաշալի մատուցող էր, ու մինչ նստած նայում էինք անցորդներին, մթնաշաղի մեջ սուզվող galleria-ին և միմյանց, նա մեզ համար ճաշ էր պատվիրում։ Խմում էինք սեղանի սպիտակ կապրի, որ դրված էր սառույցով դույլի մեջ։ Բայց ասեմ, որ մենք ուրիշ շատ գինիներ էլ փորձեցինք՝ ֆրեզա, բարբերա և սպիտակ քաղցր գինիներ։ Պատերազմի պատճառով, ռեստորանում գինու հատուկ մատուցող չկար և երբ ես ֆրեզայի նման գինի էի խնդրում, Ժորժը շփոթված ժպտում էր։

― Կարելի՞ է պատկերացնել մի երկիր, որտեղ գինիները ելակի համ ունենան, ― մի անգամ ասաց նա։

― Իսկ դա ինչո՞վ է վատ, ― հարցրեց Կետրինը։ ― Ինձ նույնիսկ դուր է գալիս։

― Եթե ուզում եք, փորձեք, լեյդի, ― ասաց Ժորժը։ ― Բայց թույլ տվեք tenente-ի համար մի շիշ մարգո բերել։

― Ես էլ եմ ուզում փորձել, Ժորժ։

― Սըր, խորհուրդ չէի տա ձեզ։ Նույնիսկ ելակի համ էլ չունեն։

― Իսկ եթե հանկարծ ունենա՞ն, ― ասաց Կետրինը։ ― Ինչ լավ կլիներ։

― Կբերեմ, ― ասաց Ժորժը։ ― Ու երբ լեյդին բավարարվի, ետ կտանեմ։

Գինին վատն էր, Ժորժն իրավացի էր, ելակի համ էլ չէր գալիս։ Նորից անցանք կապրիի։ Մի երեկո ես դրամ չունեի, և Ժորժն ինձ հարյուր լիրա պարտք տվեց։

― Ոչինչ, ոչինչ, tenente, ― ասաց նա։ ― Ո՞ւմ չի պատահում։ Բոլորին էլ պատահում է։ Եթե դուք կամ լեյդին դրամի կարիք ունենաք, ես միշտ պատրաստ եմ։

Ճաշից հետո զբոսնում էինք galleria-ում, անցնում ուրիշ ռեստորանների և փեղկերը փակ խանութների կողքով ու կանգ առնում մի կրպակի առջև, որտեղ սենդվիչներ էին վաճառում։ Խոզապուխտի, հազարի և անձրևուկի մատնաչափ փոքրիկ սենդվիչներ։ Մենք գնում էինք մի քանի հատ, որպեսզի ուտենք գիշերը։ Հետո galleria-ի մուտքի մոտ, տաճարի դիմաց, բաց կառք էինք նստում և վերադառնում հիվանդանոց։ Դռնապանը դուրս էր գալիս շենքից և օգնում, որ հենակներով վեր բարձրանամ։ Վճարում էի կառապանին, ու մենք մտնում էինք վերելակ։ Կետրինը դուրս էր գալիս այն հարկում, որտեղ հիվանդապահուհիներն էին ապրում, իսկ ես շարունակում էի բարձրանալ, ապա հենակներով անցնում միջանցքով ու գնում իմ սենյակը։ Երբեմն հանվում էի ու անկողին մտնում, իսկ երբեմն նստում էի պատշգամբում և, ոտքս աթոռին դրած, հետևում տանիքների վրա թռչող ծիծեռնակներին և սպասում Կետրինին։ Երբ գալիս էր, ինձ թվում էր, թե երկարատև ճամփորդությունից էր վերադառնում, ու հենակներով նրա հետ միասին քայլում էի միջանցքում, տաշտեր տանում, կանգնում դռան մոտ կամ ներս մտնում, նայած, թե ով էր հիվանդը, ու երբ նա վերջացնում էր գործը, մենք նստում էինք իմ պատշգամբում։ Հետո ես անկողին էի մտնում, ու երբ բոլորն արդեն քնած էին, ու նա վստահ էր լինում, որ էլ ոչ ոք չի կանչի, գալիս էր ինձ մոտ։ Սիրում էի քանդել նրա մազերը, իսկ նա անշարժ նստում էր մահճակալին, երբեմն միայն հանկարծ արագ կռանում և համբուրում ինձ, և ես հանում էի նրա հերակալները, և սավանի վրա դնում, և մազերը քիչ֊քիչ ընկնում էին, և ես հետևում էի, թե ինչպես էր նա անշարժ նստած, և հետո վերջին երկու հերակալն էի հանում, և մազերը լրիվ էին թափվում, և նա իջեցնում էր գլուխը, և մազերը ծածկում էին երկուսիս, և այնպես էր թվում, որ կարծես վրանում լինեինք կամ ջրվեժի տակ։

Զարմանալի գեղեցիկ մազեր ուներ, և ես երբեմն պառկած նայում էի, թե ինչպես էր մազերը հյուսում բաց դռնից ընկնող լույսի տակ, և դրանք գիշերն էլ էին փայլփլում, ինչպես երբեմն ջուրն է փայլփլում լուսաբացից առաջ։ Նա հրաշալի դեմք ուներ, հրաշալի մարմին և հրաշալի ողորկ մաշկ։ Մենք պառկում էինք իրար կողքի, և ես մատների ծայրով շոյում էի նրա և այտերը և ճակատը, և աչքերի տակը, և կզակը, և ասում․ «դաշնամուրի ստեղների պես ողորկ են»։ Եվ նա շոյում էր կզակս և ասում․ «Հղկաքարի պես ողորկ է, բայց և շատ կոշտ, եթե դաշնամուրի ստեղներին քսես։

― Ծակո՞ւմ է։

― Ոչ սիրելիս։ Ուզում էի հոգուդ հետ խաղալ։

Գիշերները հրաշալի էին անցնում, ու եթե թեկուզ նույնիսկ դիպչում էինք միմյանց, արդե՛ն երջանիկ էինք։ Բացի ուրախության մեծ պահերից, մենք մեր սերն արտահայտում էինք նաև ուրիշ միջոցներով, ու երբ տարբեր սենյակներում էինք լինում, աշխատում էինք մեր մտքերը հեռավորությունից հաղորդել իրար։ Երբեմն դա կարծես հաջողվում էր։ Երևի այն պատճառով, որ երկուսս էլ նույն բանն էինք մտածում։

Ասում էինք, որ մենք ամուսնացել ենք հենց այն օրը, երբ նա հիվանդանոց եկավ, ու ամիսները հաշվում էինք մեր ամուսնության օրվանից։ Ես իսկապես ուզում էի ամուսնանալ, բայց Կետրինն ասում էր, որ այդ դեպքում նրան կստիպեն հեռանալ, և հենց որ փորձենք հաղթահարել ձևականությունները, կսկսեն հետևել նրան ու կբաժանեն մեզ։ Ուզած֊չուզած պետք է իտալական օրենքներին ենթարկվեինք, իսկ այդ ձևականություններն ուղղակի անտանելի էին։ Ես իսկապես ուզում էի ամուսնանալ, որովհետև երբ մտածում էի ապագա երեխայի մասին, այդ միտքը տանջում էր ինձ, բայց մենք ամուսնացած էինք համարում մեզ, դրա համար էլ շատ չէինք անհանգստանում, ինչ֊որ տեղ ես նույնիսկ ուրախ էի, որ իսկապես չենք ամուսնացել։ Հիշում եմ, թե ինչպես մի գիշեր խոսեցինք այդ մասին, ու Կետրինն ասաց․

― Բայց, սիրելիս, ինձ անմիջապես կուղարկեն այստեղից։

― Գուցե և չեն ուղարկի։

― Կուղարկեն։ Տուն կուղարկեն, և մինչև պատերազմի վերջը էլ չենք հանդիպի։

― Արձակուրդ կգամ։

― Արձակուրդի ժամանակ անհնար է Շոտլանդիա հասնել և վերադառնալ։ Եվ հետո ես քեզ չեմ թողնի։ Ինչի՞ համար հիմա ամուսնանանք։ Մենք առանց այդ էլ ամուսնացած ենք։ Չեմ էլ պատկերացնում սրանից ավելի ամուսնացած։

― Ես քեզ համար էի ուզում միայն։

― Ես չկամ։ Ես դու եմ։ Խնդրում եմ, առանձին «ես» չհնարես։

― Կարծում էի, որ աղջիկները միշտ էլ ամուսնանալ են ուզում։

― Ճիշտ է։ Բայց, սիրելիս, ես ամուսնացած եմ։ Քեզ հետ։ Մի՞թե լավ կին չեմ։

― Դու հրաշալի կին ես։

― Գիտես, սիրելիս, ամուսնության սպասելու մի փորձ արդեն ունեմ։

― Չեմ ուզում լսել այդ մասին։

― Դու լավ գիտես, որ ես միայն քեզ եմ սիրում։ Ինչ նշանակություն ունի, որ մեկ ուրիշն էլ է ինձ սիրել։

― Ունի։

― Նա մեռած է, իսկ դու ամեն ինչ ունես։ Էլ ինչո՞ւ ես խանդում։

― Թեկուզ։ Բայց չեմ ուզում այդ մասին լսել։

― Խեղճ տղա։ Ես գիտեմ, որ դու ամեն տեսակ աղջիկների հետ ես եղել, բայց դա ինձ չի հուզում։

― Իսկ չե՞նք կարող գաղտնի ամուսնանալ։ Իսկ եթե հանկարծ ինչ֊որ բան պատահի ինձ կամ, ասենք, երեխա ունենաս։

― Երկու տեսակ ամուսնություն կա միայն, եկեղեցական կամ քաղաքացիական։ Իսկ մենք առանց այդ էլ գաղտնի ենք ամուսնացած։ Սիրելիս, եթե ես կրոնամոլ լինեի, դա ինձ համար անշուշտ նշանակություն կունենար։ Բայց ես կրոնամոլ չեմ։

― Դու ինձ սուրբ Անտոնիո տվեցիր։

― Հետո՛ ինչ, ինձ էլ են տվել։ Բախտի համար։

― Ուրեմն, քեզ ոչինչ չի՞ անհանգստացնում։

― Միայն քեզնից բաժանվելը։ Դու իմ կրոնն ես։ Դու ամեն ինչ ես ինձ համար։

― Դե լավ։ Բայց հենց որ ուզես, ես կամուսնանամ քեզ հետ։

― Սիրելիս, այնպես մի խոսիր, որ կարծես ուզում ես ինձ օրինավոր կին դարձնել։ Ես միանգամայն օրինավոր եմ։ Ամոթալի ոչինչ չկա, եթե երջանիկ ես և քո երջանկությամբ հպարտ։ Մի՞թե դու երջանիկ չես։

― Բայց դու ինձ երբեք չես լքի և ուրիշի մոտ չես գնա, չէ՞։

― Ոչ, սիրելիս։ Ուրիշի համար երբեք չեմ թողնի քեզ։ Ինձ թվում է, թե սարսափելի բաներ են պատահելու մեզ։ Բայց պետք չէ այդ մասին մտածել։

― Չեմ էլ մտածում։ Բայց ես քեզ շատ եմ սիրում, իսկ դու արդեն սիրել ես ուրիշին։

― Իսկ ի՞նչ է եղել հետո։

― Մահացել է։

― Այո, եթե չմահանար, քեզ չէի հանդիպի։ Այնպես որ, չասես թե անհավատարիմ եմ։ Շատ թերություններ ունեմ, բայց և շատ հավատարիմ եմ։ Այ, կտեսնես, իմ հավատարմությունը ձանձրացնելու է քեզ։

― Շուտով ճակատ կվերադառնամ։

― Քանի այստեղ ես, եկ չմտածենք այդ մասին։ Հասկացիր, ես շատ երջանիկ եմ, և լավ է այստեղ, երկուսով։ Վաղուց է, ինչ երջանիկ չեմ եղել ու երբ քեզ հանդիպեցի, գրեթե ցնդած էի արդեն։ Երևի ցնդած էի։ Բայց հիմա մենք երջանիկ ենք և սիրում ենք միմյանց։ Արի երջանիկ լինենք։ Դու երջանիկ ես, այնպես չէ՞։ Գուցե այնպիսի բան եմ արել, որ քեզ դուր չի՞ եկել։ Ասա, ի՞նչ անեմ, որ քեզ դուր գա։ Ուզո՞ւմ ես, քանդեմ մազերս։ Ուզո՞ւմ ես։

― Այո։ Եվ պառկիր ինձ մոտ։

― Լավ։ Բայց նախ հիվանդների մոտ անցնեմ, հետո։

Գլուխ 19

Այսպես ամառն անցավ։ Քիչ բան եմ հիշում այդ օրերից, հիշում եմ միայն, որ շոգ էր և թերթերը լցված էին հաղթանակներով։ Ես շատ առողջ էի, դրա համար էլ վերքերս շուտ լավացան, այնպես որ, հենակներով քայլելուց կարճ ժամանակ անց արդեն կարողացա գցել դրանք և միայն ձեռնափայտ օգտագործել։ Հետո սկսեցի բուժումներ ընդունել Ospedale Maggiore-ում, որպեսզի ծալվեր ծունկս, մեխանիկական թերապիա, ապակեպատ արկղում մանիշակագույն ճառագայթներով տաքացում, մասաժ և լոգանք։ Ճաշից հետո էի բուժման գնում, վերադարձին անցնում էի սրճարան, գինի խմում և թերթ կարդում։ Չէի թափառում քաղաքում, ուզում էի հենց սրճարանից հիվանդանոց գնալ։ Իմ միակ փափագն էր Կետրինին տեսնել։ Իսկ մնացած ժամերն աշխատում էի մի կերպ կարճացնել։ Առավոտներն ընդհանրապես քնում էի, կեսօրից հետո երբեմն գնում էի ձիարշավի, ապա՝ մեխանիկական բուժում ընդունելու։ Երբեմն անցնում էի անգլո֊ամերիկյան ակումբ, նստում պատուհանի դիմաց, կաշեպատ խոր բազկաթոռին և ամսագրեր կարդում։ Հենց որ հենակները գցեցի, մեզ այլևս չէին թողնում միասին դուրս գալ, որովեհտև հիվանդապահուհուն անվայել էր զբոսնել մի հիվանդի հետ, որը կարիք չուներ օգնության, դրա համար էլ մենք ցերեկները հազվադեպ էինք հանդիպում։ Երբեմն մեզ հաջողվում էր քաղաքում միասին ճաշել, բայց միայն այն դեպքում, եթե Ֆերգյուսոնը մեզ հետ էր լինում։ Ես ու Կետրինը մտերիմ բարեկամներ էինք համարվում, և միսս Վան Քամփենն ստիպված էր հաշտվել այդ իրողության հետ, որովհետև Կետրինը հիվանդանոցում շատ էր օգնում նրան։ Նա մտածում էր, որ Կետրինը լավ ընտանիքի աղջիկ է, և դրա շնորհիվ մենք վերջնականապես շահեցինք նրա համակրանքը։ Միսս Վան Քամփենը մեծ նշանակություն էր տալիս ծագումին, մանավանդ որ, ինքն էլ հասարակության բարձր խավի ծնունդ էր։ Բացի այդ, հիվանդանոցում շատ գործեր ու հոգսեր կային, որոնք խլում էին նրա ժամանակը։ Շոգ ամառ էր, և Միլանում ես բազմաթիվ ծանոթներ ունեի, բայց երբ սկսում էր մթնել, շտապում էի հիվանդանոց։ Ռազմաճակատը մոտեցել էր Կարսոյին, Պլավայի հանդիպակաց ափին գտնվող Կուկն արդեն գրավված էր, հիմա հարձակումն ուղղված էր Բաինզիցա հարթավայրի վրա։ Արևմտյան ճակատում գործերն այնքան էլ լավ չէին։ Թվում էր, թե պատերազմն արդեն չափից դուրս ձգվեց։ Հիմա մենք էլ էինք պատերազմին մասնակցում, բայց, իմ կարծիքով, մի ամբողջ տարի էր պետք, որպեսզի կարողանային բավականաչափ զորք տեղափոխել և կռվի պատրաստել։ Հաջորդ տարին վատ տարի էր լինելու, գուցե և լավ։ Իտալացիները հսկայական կորուստներ էին կրում։ Չէի պատկերացնում, թե ինչ էր լինելու վերջը։ Եթե Բարինզիցայի ամբողջ հարթավայրն ու Մոնտե Սան Գաբրիելեն անգամ գրավեն, դեռ բազմաթիվ լեռներ են մնում ավստրիացիների ձեռքին։ Տեսել եմ դրանք։ Ամենաբարձր լեռներն են։ Կարսոյի մոտ հնարավոր եղավ առաջ գնալ, բայց ներքևում, ծովի մոտ, ճահիճներ ու մորուտներ կային միայն։ Նապոլեոնն ավստրիացիներին հովտում կջարդեր։ Լեռներում երբեք չէր կռվի նրանց հետ։ Կթողներ, որ իջնեն, ու Վերոնայի մոտ կջարդեր նրանց։ Բայց արևմտյան ճակատում դեռևս ոչ մեկը մյուսին չէր ջարդում։ Գուցե պատերազմներն այլևս չեն ավարտվում հաղթանակով։ Գուցե նաև ընդհանրապես չեն ավարտվում։ Գուցե սա մի նոր հարյուրամյա պատերազմ է։ Թերթը դրեցի սեղանին ու դուրս եկա ակումբից։ Զգուշությամբ իջա աստիճաններով ու քայլեցի Վիա Մանցոնիով։ Գրան֊օթելի առջև տեսա կառքից դուրս եկող ծերունի Մեյերսին ու նրա կնոջը։ Ձիարշավից էին վերադառնում։ Կինը մեծ կրծքեր ուներ, հագել էր մետաքսե սև զգեստ։ Ամուսինը փոքրամարմին էր և ծեր, ճերմակ բեղերով ու տափակոտն, քայլում էր ձեռնափայտով։

― Ինչպե՞ս եք, ինչպե՞ս եք, ― կինը սեղմեց ձեռքս։

― Ողջույն, ― ասաց Մեյերսը։

― Ինչպե՞ս էր ձիարշավը։

― Հոյակապ էր։ Շատ լավ էր։ Երեք անգամ շահել եմ։

― Իսկ դո՞ւք, ― հարցրի Մեյերսին։

― Ոչինչ։ Մի անգամ շահեցի։

― Ես նրա գործերի մասին երբեք ոչինչ չգիտեմ, ― ասաց միսսիս Մեյերսը։ ― Նա ինձ երբեք չի պատմում։

― Գործերս լավ են, ― ասաց Մեյերսը։ Աշխատում էր սիրալիր երևալ։ ― Արժե, որ մի անգամ դուք էլ գաք ձիարշավի։ ― Խոսելիս այնպիսի տպավորություն էր թողնում, որ կարծես քեզ չէր նայում կամ ուրիշի հետ էր շփոթում։

― Կգամ, ― ասավի ես։

― Ես կայցելեմ ձեզ, ― ասաց միսսիս Մեյերսը։ ― Մի քանի բան ունեմ տղաներիս համար։ Դուք բոլորդ էլ իմ տղաներն եք։ Իմ սիրելի տղաները։

― Շատ ուրախ կլինեն ձեզ տեսնելու։

― Իմ սիրելի տղաները։ Դուք էլ։ Դուք էլ իմ տղաներից մեկն եք։

― Պետք է արդեն գնամ, ― ասացի ես։

― Բարևեցեք իմ բոլոր սիրելի տղաներին։ Շատ համեղ բաներ եմ բերելու նրանց։ Հիանալի մարսալա ունեմ և կարկանդակներ։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես, անչափ ուրախ կլինեն ձեզ տեսնելու։

― Ցտեսություն, ― ասաց Մեյերսը։ ― Galleria անցեք։ Գիտեք որտեղ է իմ սեղանը։ Մենք ամեն երեկո այնտեղ ենք։

Շարունակեցի ճանապարհս։ Ուզում էի Կովայից որևէ բան առնել Կետրինի համար։ Մի տուփ շոկոլադ գնեցի, և մինչ վաճառուհին փաթաթում էր թղթի մեջ, մոտեցա բարին։ Վաչճառասեղանի առջև նստել էին երկու անգլիացի և մի քանի օդաչու։ Սուսուփուս մարտինի խմեցի, վճարեցի, վերցրի շոկոլադի տուփը ու գնացի հիվանդանոց։

Լա Սկալա տանող փողոցի փոքրիկ բարի առջև ծանոթների հանդիպեցի․ փոխհյուպատոսին, երգեցողության դասեր առնող երկու երիտասարդների և Էտտորե Մորեիին, Սան Ֆրանցիսկոյի մի իտալացու, որը իտալական բանակում էր ծառայում։ Բար մտանք ու խմեցինք միասին։ Երգիչներից մեկին կոչում էին Ռալդ Սիմոնս, և նա երգում էր Էնրիկե դել Կրեդո ավան տակ։ Չգիտեի, թե ինչպես էր երգում, բայց նա միշտ ինչ֊որ մեծ իրադարձությունների շեմին էր լինում։ Գիրուկ էր, և մաշկը թեփոտ էր քթի ու բերանի շուրջը, կարծես խոտատենդ էր կպել։ Պյաչենցա էր գնացել հյուրախաղերի և հենց նոր վերադարձել։ Երգել էր «Տոսկա», մեծ հաջողություն ունեցել։

― Բայց դուք ինձ երբեք չեք լսել, ― ասաց նա։

― Ե՞րբ եք այստեղ երգելու։

― Աշնանը «Լա֊Սկալայում» ելույթ կունենամ։

― Գրազ գանք, որ աթոռներ են շպրտելու վրան, ― ասաց Էտտորեն։ ― Չե՞ք լսել Մոդենայում ոնց են աթոռները վրան շպրտել։

― Սուտ է։

― Ես ներկա էի։ Վեց աթոռ էլ ինքս եմ շպրտել։

― Դատարլախոս ֆրիսկոցի։

― Ահավոր է նրա իտալերեն արտասանությունը, ― ասաց Էտտորեն։ ― Որտեղ էլ երգի, աթոռներ են շպրտում վրան։

― Ամբողջ հյուսիսային Իտլիայում Պյաչենցայից վատ թատրոն չես գտնի, ― ասաց մյուս տենորը։ ― Հավատացնում եմ, զզվելի տեղ է։

Այս տենորին կոչում էին Էդգար Սաունդերս, երգում էր Էդուարդո Ջիովաննի անվան տակ։

― Ափսոս, այնտեղ չեմ եղել, շատ կուզենայի տեսնել, թե ոնց են աթոռները շպրտում ձեզ վրա, ― ասաց Էտտորեն։ ― Դուք իտալերեն երգել չգիտեք։

― Նա հիմար է, ― ասաց Էդգար Սաունդերսը։ ― Ավելի խելոք բան չէր կարող հնարել։

― Հանդիսատեսները չեն կարող ավելի խելոք բան հնարել, երբ դուք երկուսդ եք երգում, ― ասաց Էտտորեն։ ― Իսկ հետո վերադառնում եք Ամերիկա և պատմում, թե ինչպիսի փայլուն հաջողություն եք ունեցել Լա Սկալայում։ Հենց առաջին նոտայից ձեզ կվռնդեն Լա Սկալայից։

― Ես երգելու եմ Լա Սկալայում, ― ասաց Սիմոնսը։ ― Հոկտեմբերին «Տոսկա» եմ երգելու։

― Ինչ արած, պիտի գնալ, Մակ, ― Էտտորեն ասաց փոխհյուպատոսին։ ― Մեկ էլ տեսար պաշտպանելու կարիք եղավ։

― Գուցե ամերիկյան բանակը պաշտպանության հասնի, ― ասաց փոխհյուպատոսը։ ― Ուզո՞ւմ եք էլի խմել, Սիմոնս։ Սաունդե՛րս, մի բաժակ էլ լցնեմ։

― Լցրեք, ― ասաց Սաունդերսը։

― Լսել եմ, որ արծաթե մեդալ եք ստանում, ― Էտտորեն ասաց ինձ։ ― Ինչի՞ հիման վրա են տալիս։

― Չգիտեմ։ Չեմ էլ իմանում, կստանամ, թե ոչ։

― Կստանաք։ Աստված իմ, Կովայի աղջիկների ուշքը կգնա։ Կկարծեն, որ դուք մենակ երկու հարյուր ավստրիացու եք սպանել կամ մի ամբողջ խրամատ գերի բռնել։ Հավատացնում եմ, ես ճակատիս քրտինքով եմ արժանացել իմ պատվանշաններին։

― Քանի՞ հատ ունեք, Էտտորե, ― հարցրեց փոխհյուպատոսը։

― Ինչքան ուզես, ― ասաց Սիմոնսը։ ― Ինչ է, չգիտե՞ք, որ միայն նրա համար են պատերազմում։

― Երկու անգամ բրոնզե մեդալի են ներկայացրել, երեք անգամ էլ՝ արծաթե, ― ասաց Էտտորեն։ ― Բայց միայն մի հատ եմ միշտ ստացել։

― Իսկ մյուսնե՞րն ինչ են եղել, ― հարցրեց Սիմոնսը։

― Օպերացիան անհաջող էր անցել, ― ասաց Էտտորեն։ ― Իսկ երբ անհաջող է անցնում, ոչ մի մեդալ էլ չեն տալիս։

― Քանի՞ անգամ ես վիրավորվել, Էտտորե։

― Երեք անգամ ծանր։ Վերքերի համար երեք մակաթել ունեմ։ Խնդրեմ, կարող եք նայել։ ― Բարձրացրեց բաճկոնի թևը։ Ուսից ութ մատնաչափ ներքև, սև ֆոնի վրա, արծաթե երեք զուգահեռ շերտեր կային։

― Կարծես դուք էլ մի հատ ունեք, ― Էտտորեն ասաց ինձ։ ― Հավատացնում եմ, շատ լավ բան է մակաթել ունենալը։ Նույնիսկ մեդալից եմ նախընտրում։ Հավատացնում եմ, սիրելիս, երեք հատն արդեն ինչ֊որ բան արժե։ Անգամ մի հատ ստանալու համար պետք է երեք ամիս հիվանդանոց պառկել։

― Իսկ որտեղի՞ց եք վիրավորված, Էտտորե, ― հարցրեց փոխհյուպատոսը։

Էտտորեն բարձրացրեց թևը։

― Խնդրեմ, ― ցույց տվեց երկար, հարթ և կարմիր մի սպի։ ― Հետո՝ ոտքից։ Բայց չեմ կարող ցույց տալ, որովհետև փաթաթանի տակ է։ Մեկ էլ՝ թաթս։ Ոտքիս մեջ մեռած մի ոսկոր կա, որից մինչև հիմա վատ հոտ է գալիս։ Ամեն առավոտ մաս֊մաս դուրս եմ հանում, բայց հոտը չի անցնում։

― Ինչի՞ց եք վիրավորվել, ― հարցրեց Սիմոնսը։

― Նռնակից։ Կարտոֆիլի ճմլիչի նման մի բան էր։ Ոտքիս մի մասը տարավ։ ― Ու դարձավ ինձ։ ― Գիտե՞ք ինչ բան է կարտոֆիլի ճմլիչը։

― Իհա՛րկե։

― Տեսա, թե այդ շան որդին ոնց գցեց, ― ասաց Էտտորեն։ ― Նռնակը գետին շպրտեց ինձ, ու ես մտածեցի, որ մեռնում եմ արդեն, բայց դու մի ասա, այդ ճմլիչները բանի պետք չեն։ Հրացանով սպանեցի այդ շան որդուն։ Ես միշտ հրացան եմ պահում, որպեսզի չիմանան, որ սպա եմ։

― Ի՞նչ տեսք ուներ, ― հարցրեց Սիմոնսը։

― Ընդամենը մի նռնակ կար մոտը, ― ասաց Էտտորեն։ ― Չգիտեմ ինչու գցեց։ Երևի վաղուց էր առիթ փնտրում։ Գուցե երբեք իսկական կռիվ չէր տեսել։ Ես այդ շան որդուն տեղնուտեղը սպանեցի։

― Ի՞նչ տեսք ուներ, երբ կրակեցիք նրա վրա, ― հարցրեց Սիմոնսը։

― Ինչ իմանամ, ― ասաց Էտտորեն։ ― Փորին կրակեցի։ Վախեցա, որ եթե գլխին կրակեմ, կվրիպեմ։

― Վաղո՞ւց եք սպայի կոչում ստացել, Էտտորե, ― հարցրի ես։

― Երկու տարի։ Շուտով կապիտան կդառնամ։ Իսկ դուք վաղո՞ւց եք ստացել լեյտենանտի կոչում։

― Երրորդ տարին է արդեն։

― Դուք չեք կարող կապիտան դառնալ, որովհետև իտալերեն վատ գիտեք, ― ասաց Էտտորեն։ ― Խոսել գիտեք, բայց չեք կարող վարժ կարդալ ու գրել։ Կապիտան դառնալու համար հատուկ կրթություն է պետք։ Ինչո՞ւ ամերիկյան բանակ չեք տեղափոխվում։

― Գուցե տեղափոխվեմ։

― Աստված տա ես էլ կարողանայի։ Ինչքա՞ն է ստանում ամերիկացի կապիտանը, Մակ։

― Հաստատ չգիտեմ։ Կարծեմ մոտ երկու հարյուր հիսուն դոլար։

― Հիսո՜ւս Քրիստոս, ինչ ասես չես անի երկու հարյուր հիսուն դոլարով։ Քանի շուտ է, տեղափոխվեք։ Տեսեք, թե կարող եք։

― Սիրով։

― Կարող եմ իտալերեն հրամաններ տալ վաշտին։ Ինչ մի դժվար բան է, անգլերեն էլ կսովորեմ։

― Դուք գեներալ ել կդառնաք, ― ասաց Սիմոնսը։

― Ոչ, իմ գիտելիքները բավարար չեն, որպեսզի գեներալ դառնամ։ Իսկ գեներալը պետք է ամեն ինչ իմանա։ Ձեզ նման թեթևամիտները կարծում են, թե խաղ ու պար է պատերազմը։ Ձեր խելքը տասնապետի համար էլ քիչ է։

― Փառք աստծո, կարիք չունեմ, ― ասաց Սիմոնսը։

― Ինչ գիտեք, մեկ էլ տեսար բոլոր անբաններին հավաքեցին։ Չեք պատկերացնում, ինչքան կուզենայի, որ իմ դասակում լինեիք։ Մակն էլ։ Ես ձեզ իմ համհարզը կդարձնեի, Մակ։

― Դուք լավ տղա եք, Էտտորե, ― ասաց Մակը։ ― Բայց, իմ կարծիքով, ռազմամոլ եք։

― Մինչև պատերազմի վերջը գնդապետ կդառնամ։

― Եթե մինչ այդ չսպանեն ձեզ։

― Չեն սպանի։ ― Բթամատն ու ցուցամատը տարավ օձիքի աստղին։ ― Տեսա՞ք ինչ արեցի։ Եթե մահվան մասին խոսեն, պետք է միշտ աստղերը բռնել։

― Գնանք, Սիմ, ― ասաց Սաունդերսը և վեր կացավ։

― Գնանք։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես։ ― Ես էլ պետք է գնամ։ ― Վեցից տասնհինգ էր պակաս։ ― Ciao, Էտտորե։

― Ciao, Ֆրեդ։ Լսել եմ, որ անպայման կստանաք։

― Դե լավ, ցտեսություն, ― ասացի ես։ ― Զգուշ, փորձանքի մեջ չընկնեք, Էտտորե։

― Մի անհանգստացեք։ Ոչ խմում եմ, ոչ էլ թրև գալիս։ Ոչ հարբեցող եմ, ոչ էլ կնամոլ։ Ես իմ գործը գիտեմ։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես։ ― Ուրախ եմ, որ կապիտանի աստիճան են տալու ձեզ։

― Կարիք չի լինի սպասելու։ Մարտական ծառայաությունների համար կտան։ Դուք հո լավ գիտեք։ Խաչաձև սրերով երեք աստղ, վերևում՝ թագ։ Եվ հենց ես եմ դա։

― Դե, հաջողություն։

― Ցտեսություն։ Ե՞րբ եք ճակատ վերադառնալու։

― Շուտով։

― Դե լավ, կհանդիպենք դեռ։

― Առայժմ։

― Ցտեսություն։ Շուտ լավացեք։

Քայլեցի դեպի մոտակա նրբանցքը և կարճ ճանապարհով դուրս եկա հիվանդանոց։ Էտտորեն քսաներեք տաեկան էր, ապրել ու մեծացել էր Սան Ֆրանցիսկոյում, հորեղբոր մոտ և նոր էր Տուրին եկել ծնողներին այցելելու, երբ պատերազմ էր հայտարարվել։ Նա մի քույր ուներ, որը նույնպես հորեղբոր մոտ էր ապրում և այս տարի պետք է ավարտեր մանկավարժական ուսումնարանը։ Նա այն օրինավոր ու միօրինակ հերոսներից էր, որոնք ձանձրույթ են պատճառում բոլորին։ Կետրինը չէր հանդուրժում նրան։

― Մեզ մոտ էլ հերոսներ կան, ― ասում էր նա, ― բայց, սիրելիս, նրանք սովորաբար շատ ավելի համեստ են։

― Նա ինձ չի խանգարում։

― Ինձ էլ չի խանգարում, միայն թե շատ պարծենկոտ է, հետո ձանձրալի մարդ է, ձանձրալի, ձանձրալի։

― Ինձ էլ է ձանձրույթ պատճառում։

― Գիտեմ, ինձ համար ես ասում, սիրելիս։ Բայց պետք չէ։ Պատկերացնում եմ նրան ռազմաճակատում, երևի լավ էլ կռվում է, բայց, միևնույն է, տանել չեմ կարող այդպիսի տղաների։

― Քիչ առաջ ասում էր, որ կապիտան է դառնալու։

― Ուրախ եմ, ― ասաց Կետրինը։ ― Երևի ինքան գոհ է։

― Կուզենայի՞ր, որ ավելի բարձրաստիճան լինեի։

― Ոչ, սիրելիս։ Կուզենայի այնպիսի աստիճան ունենայիր, որ կարողանայինք ամենալավ ռեստորաններ գնալ։

― Այս աստիճանով էլ կարող ենք։

― Ես շատ եմ սիրում քո աստիճանը։ Պետք չէ ավելի բարձրը։ Դա կարող է նույնիսկ գլխահան անել քեզ։ Չես պատկերացնում, որքան ուրախ եմ, որ դու պարծենկոտ չես։ Եթե լինեիր էլ, կամուսնանայի։ Բայց գիտե՞ս ինչ հաճելի է, երբ ամուսինդ պարծենկոտ չէ։

Մենք ցածրաձայն խոսում էինք պատշգամբում։ Արդեն ուր որ է պետք է լուսինը երևար, բայց քաղաքի վրա մառախուղ էր իջել, և լուսին չկար։ Քիչ անց սկսեց անձրև մաղել, ու մենք ներս մտանք։ Շուտով մառախուղը փոխվեց տեղատարափ անձրևի, և մենք լսեցինք, թե ինչպես էին խոշոր կաթիլները թմբկահարում տանիքը։ Վեր կացա, մոտեցա պատշգամբին և ստուգեցի, թե ջուրը ներս չէ՞ր մտնում արդյոք, բայց պարզվեց, որ ոչ, ու ես բաց թողեցի դուռը։

― Էլ ո՞ւմ ես տեսել, ― հարցրեց Կետրինը։

― Միստր և միսսիս Մեյերսներին։

― Տարօրինակ զույգ են։

― Ասում են, որ հայրենիքում բանտարկված է եղել։ Բաց են թողել, որ ազատության մեջ մեռնի։

― Եվ այդ օրից ի վեր երջանիկ ապրո՞ւմ է։

― Չգիտեմ, թե որքանով է երջանիկ։

― Ենթադրում եմ, որ բանտից հետո պետք է երջանիկ լինի։

― Կինն ուզում է նվերներ բերել մեզ։

― Հիանալի նվերներ է բերում։ Դու էլ ես նրա սիրելի տղաներից մեկը, չէ՞։

― Անշուշտ։

― Բոլորդ էլ նրա սիրելի տղաներն եք, ― ասաց Կետրինը։ ― Նա միայն սիրելի տղաների է նախընտրում։ Լսո՞ւմ ես անձրևի ձայնը։

― Ուժեղ անձրև է։

― Եվ դու միշտ սիրելու ես ինձ, չէ՞։

― Այո։

― Եվ նշանակություն չունի, անձրև է գալիս, թե ոչ։

― Իհարկե չունի։

― Ինչ լավ է։ Որովհետև ես վախենում եմ անձրևից։

Ինչո՞ւ։

Քունս տանում էր։ Դրսում համառորեն շարունակում էր անձրև տեղալ։

― Չգիտեմ, սիրելիս։ Միշտ վախեցել եմ անձրևից։

― Իսկ ես սիրում եմ։

― Սիրում եմ քայլել անձրևի տակ։ Բայց սիրո համար վատ նշան է անձրևը։

― Ես քեզ միշտ սիրելու եմ։

― Ես քեզ սիրելու եմ և անձրևին, և ձյունին, և կարկուտին․․․ Էլ ի՞նչ է լինում․․․

― Չգիտեմ։ Քունս տանում է։

― Քնիր, սիրելիս, իսկ ես ինչ էլ որ լինի, սիրելու եմ քեզ։

― Դու իսկապե՞ս վախենում ես անձերևից։

― Երբ քեզ հետ եմ՝ ոչ։

― Իսկ ինչո՞ւ ես վախենում։

― Չգիտեմ։

― Ասա։

― Մի ստիպիր։

― Ասա։

― Չեմ ասի։

― Ասա։

― Լավ։ Ես վախենում եմ անձրևից, որովհետև երբեմն ինձ թվում է, թե անձրևի տակ եմ մեռնելու։

― Ոչ, ոչ։

― Իսկ երբեմն էլ թվում է, թե դու ես մեռնելու։

― Դա ավելի հավանական է։

― Ոչ, սիրելիս։ Որովհետև ես կարող եմ պահպանել քեզ։ Գիտե՛մ, որ կարող եմ։ Բայց ոչ ոք չի կարող իրեն պահպանել։

― Խնդրում եմ, վերջ տուր։ Չեմ ուզում այս գիշեր շոտլանդական զառանցանքներ լսել։ Առանց այդ էլ քիչ ժամանակ ունենք։

― Ինչ կարող եմ անել, ես շոտլանդացի եմ և խենթ եմ։ Բայց վերջ կտամ։ Հիմար բաներ են դրանք։

― Այո, հիմար բաներ են։

― Հիմար բաներ են։ Հիմար բաներ, ուրիշ ոչինչ։ Ես չեմ վախենում անձրևից։ Ախ, աստված իմ, երանի թե կարողանայի։

Լաց էր լինում։ Հանգստացրի, ու նա լռեց։ Բայց դեռ անձրև էր գալիս։

Գլուխ 20

Մի անգամ կեսօրից հետո գնացինք ձիարշավի։ Մեզ հետ էին Ֆերգյուսոնը և Քրոուել Ռոջերսը, որը ռումբի հեռացույց խողովակը հանելիս վնասել էր աչքը։ Աղջիկները հագնվում էին, իսկ մենք երկուսս նստել էինք Ռոջերսի սենյակում, նրա մահճակալին, և սպորտային տեղեկագրում կարդում էինք վերջին ձիարշավների արդյունքների մասին ու տարբեր ենթադրություններ, թե ովքեր կհաղթեն հետագա խաղերին։ Քրոուելի գլուխը վիրակապված էր, և ձիարշավը գրեթե չէր հետաքրքրում նրան, բայց քանի որ բան ու գործ չուներ, կանոնավոր կերպով կարդում էր սպորտային տեղեկագիրը և հետևում ձիերի խաղին։ Ասում էր, որ բոլոր ձիերն էլ անպետք են, բայց ավելի լավերը չկան այստեղ։ Ծերունի Մեյերսը սիրում էր նրան և խորհուրդներ էր տալիս։ Մեյերսը միշտ հաղթում էր, բայց չէր սիրում խորհուրդներ տալ, որովհետև դրանով նվազում էր իր շահույթը։ Ձիարշավի ժամանակ շատ խարդախություններ էին լինում։ Իտալիայում էին աշխատում այն բոլոր ժոկեյները, որոնց վռնդել էին աշխարհի բոլոր ձիարշավարաններից։ Մեյերսի խորհուրդներն ընդհանրապես ճիշտ էին, բայց ես չէի սիրում նրան հարցնել, որովհետև կամ չէր պատասխանում, կամ դժվարությամբ էր բերանը բացում, բայց, չգիտես ինչու, պարտավորված էր զգում անպայման հուշել մեզ, մանավանդ՝ Քրոուելին։ Քրոուելի աչքերը վնասված էին, մի աչքը՝ հատկապես, Մեյերսի աչքն էլ ինչ֊որ կարգին չէր, դրա համար էլ սիրում էր Քրոուելին։ Մեյերսը կնոջը երբեք չէր ասում, թե որ ձիու վրա է խաղում, և կինը մեկ շահում էր, մեկ տարվում, մեծ մասամբ՝ տարվում և անընդհատ շատախոսում։

Չորս հոգով նստեցինք մի բաց կառք ու գնացինք Սեն֊Սիրո։ Հիանալի օր էր։ Մենք անցանք զբոսայգով, հետո գնացինք տրամվայի գծերի երկայնքով, վերջապես դուրս եկանք քաղաքից և ընկանք մի փոշոտ ճանապարհ։ Ճանապարհի երկու կողմերում երկաթե ճաղերով առանձնատներ կային, լքված այգիներ, ջրառատ առուներ և փոշոտ տերևներով ծածկված ագարակներ։ Հարթավայրի ծայրին երևում էին ֆերմերների տները, ընդարձակ կանաչ դաշտեր, ոռոգիչ առուներ, իսկ հեռավոր հյուսիսում՝ լեռներ։ Ձիարշավարան տանող ճանապարհը լեցուն էր կառքերով։ Դարպասի մոտ կանգնած հսկիչը տոմս չպահանջեց մեզնից, որովհետև մենք զինվորական համազգեստով էինք։ Իջանք կառքից, գնեցինք ծրագիրը, անցանք ճիմով պատված հարթ ճանապարհով և դուրս եկանք մարգաստան։ Տախտակե հին տրիբունաներ էին, տրիբունաների ներքևում՝ դրամարկղներ։ Ախոռների առջև՝ ևս մի շարք դրամարկղներ։ Ցանկապատի մոտ զինվորներ էին խռնվել։ Մարգաստանում մեծ բազմություն էր հավաքվել։ Դռների առջև, մեծ տրիբունայից այն կողմ, ախոռապանները ծառերի տակ ման էին ածում ձիերին։ Ծանոթների միջոցով աթոռներ ճարեցինք Ֆերգյուսոնի և Կետրինի համար ու սկսեցինք դիտել ձիերին։

Նրանք ման էին գալիս կլոր շրջանակի մեջ, սանձերից բռնված և գլուխները կախ։ Նրանցից մեկը սև էր, մանիշակագույն երանգով, ու Քրոուելը երդվում էր, թե այդ ձին ներկված է։ Ուշադիր նայեցինք և համաձայնեցինք նրա հետ։ Ձին դուրս բերեցին՝ թամբելու ազդանշան տալուց քիչ առաջ։ Իմացանք ախոռապանի թևին կապված համարը և, ըստ այդ համարի, ծրագրում փնտրեցինք ձիու անունը՝ սևաթույր կրտած ձի, անունը՝ Յափալաք։ Այսօր մրցման էին դուրս գալու այն ձիերը, որոնք հազար լիրայից ավելի չէին շահել երբեք։ Կետրինը հաստատ համոզված էր, որ ձին ներկել են։ Ֆերգյուսոնն ասաց, որ վստահ չէ։ Նրա տեսքն ինձ էլ էր կասկածելի թվում։ Որոշեցինք հենց այդ ձիու վրա խաղալ ու հարյուրական լիրա դրեցինք։ Հաշվեթղթում գրված էր, որ հաղթելու դեպքում երեսունհինգ անգամ ավելի կվճարվի։ Քրոուելը գնաց տոմսերն առնելու, իսկ մենք դիտում էինք, թե ինչպես ժոկեյները ծառերի տակ մի շրջան էլ արեցին, հետո ճանապարհ դուրս եկան և դանդաղ վազքով ուղղվեցին դեպի շրջադարձը, որտեղից պետք է մեկնարկ տրվեր։

Բարձրացանք տրիբունա, որպեսզի ձիարշավին հետևենք։ Այդ ժամանակ Սեն֊Սիրոյում առաձգական արգելագծեր չկային։ Մի մարդ հավասարեցրեց շարք կանգնած բոլոր ձիերին (հեռվից շատ փոքր էին երևում նրանք), հետո, երկար մտրակը օդում շրխկացնելով, մեկնարկ տվեց։ Նրանք անցան մեր դիմացից։ Սևաթույր ձին առջևից էր վազում, իսկ շրջադարձի մոտ մյուսներն արդեն բավական ետ էին ընկել նրանից։ Նայեցի հեռադիտակից ու տեսա, թե ինչպես էր ժոկեյը ճգնում զսպել նրան ու չէր կարողանում, և երբ ձիերն անցան շրջադարձից ու դուրս եկան առաջին վազքուղին, սևուկը տասնհինգ կորպուսով առաջ էր մյուսներից։ Նա անցավ սյունից և ևս կես շրջան արեց։

― Հիանալի է, ― ասաց Կետրինը։ ― Երեք հազար լիրայից ավելի կշահենք։ Ինչ հրաշալի ձի է։

― Հուսով եմ, որ մինչև վճարումը չի գունաթափվի, ― ասաց Քրոուելը։

― Չէ, իսկապես, հրաշալի ձի է, ― ասաց Կետրինը։ Հետաքրքիր է, միստր Մեյերսը նրա վրա՞ է խաղացել, թե ոչ։

― Շահեցի՞ք, ― գոռացի ես Մեյերսին։

Նա գլխով արեց։

― Իսկ ես տանուլ տվեցի, ― ասաց միսսիս Մեյերսը։ ― Իսկ դուք ո՞ր ձիու վրա էիք խաղում, երեխաներ։

― Յափալաքի։

― Իսկապե՞ս։ Այդ ձիու համար մեկի դիմաց երեսունհինգ են տալիս։ Գույնը դուր եկավ մեզ։

― Իսկ ինձ դուր չեկավ։ Շատ խեղճ թվաց։ Ասում էին, որ չարժե նրա վրա խաղալ։

― Շահույթը քիչ կլինի, ― ասաց Մեյերսը։

― Երեսունհինգ է նշված, ― ասացի ես։

― Շահույթը քիչ կլինի, ― ասաց Մեյերսը։ ― Վերջին պահին ահագին փող դրեցին այդ ձիու վրա։

― Ո՞վ։

― Քեմփթոնն ու իր տղաները։ Այ, կտեսնեք։ Եթե մեկի դիմաց երկու տան, էլի լավ է։

― Ուրեմն, երեք հազար լիրա չենք ստանա, ― ասաց Կետրինը։ ― Չեմ հավանում այս ձիարշավերը։ Պարզապես խարդախություն են անում։

― Երկու հարյուր լիրա կստանաք։

― Դատարկ բան։ Ինչներիս է պետք երկու հարյուր լիրան։ Կարծում էի, երեք հազար կստանանք։

― Խարդախություն և զզվանք, ― ասաց Ֆերգյուսոնը։

― Ճիշտ է, ― ասաց Կետրինը։ ― Եթե խարդախություն չանեին, մենք այդ ձիու վրա չէինք խաղա։ Բայց ինձ դուր է գալիս, որ երեք հազար լիրա ենք շահելու։

― Իջնենք, մի բան խմենք և իմանանք, թե ինչ ենք շահել, ― ասաց Քրոուելը։

Մոտեցանք հաշվետախտակին, և հենց այդ ժամանակ վճարումների զանգը խփեց, ու Յափալաքի անվան դիմաց գրվեց տասնութ ու հիսուն։ Դա նշանակում էր, որ մեկի դեմ երկուս էլ չենք ստանա։

Իջանք մեծ տրիբունայի տակ գտնվող բարը և մի֊մի սոդայով վիսկի խմեցինք։ Հանդիպեցինք երկու ծանոթ իտալացիների և փոխհյուպատոս Մակ Ադամսին ու միասին վեր բարձրացանք։ Իտալացիները հանդիսավվոր էին պահում իրենց։ Մակ Ադամսը խոսքի բռնվեց Կետրինի հետ, իսկ մենք իջանք ներքև՝ նորից տոմսեր առնելու։ Դրամարկղներից մեկի մոտ կանգնած էր միստր Մեյերսը։

― Հարցրեք, թե որ ձիու վրա է խաղում, ― ասացի Քրոուելին։

― Որի՞ վրա եք խաղում, միստր Մեյերս, ― հարցրեց Քրոուելը։

Մեյերսը ծոցագրպանից հանեց ծրագիրը և մատիտով ցույց տվեց հինգերորդ համարը։

― Դեմ չե՞ք, եթե մենք էլ այդ համարի վրա խաղանք, ― հարցրեց Քրոուելը։

― Խաղացեք, խաղացեք։ Բայց կնոջս չասեք, որ ես եմ ձեզ խորհուրդ տվել։

― Գնանք մի բան խմենք, ― ասացի ես։

― Շնորհակալություն։ Առհասարակ չեմ խմում։

Մեկ շրջանի համար վճարեցինք լիրա, երկու շրջանի համար՝ ևս հարյուր, և դարձյալ մի֊մի բաժակ սոդայով վիսկի խմեցինք։ Տրամադրությունս շատ բարձր էր։ Մենք նորից երկու ծանոթ իտալացու հանդիպեցինք, խմեցինք յուրաքանչյուրի հետ և վերադարձանք աղջիկների մոտ։ Այս իտալացիները ևս շատ հանդիսավոր էին իրենց պահում և այդ իմաստով չէին զիջում նախորդ երկուսին։ Այնքան էին հանդիսավոր, որ քիչ անց արդեն ոչ ոք չէր կարողանում տեղը նստել։ Տոմսերը տվեցի Կետրինին։

―Ո՞ր ձին է։

― Չգիտեմ։ Միստր Մեյերսն է ընտրել։

― Անո՞ւնն էլ չգիտես։

― Ոչ։ Կարող ես ծրագրում փնտրել։ Կարծեմ հինգերորդն է։

― Շատ հուզիչ է ձեր դյուրահավատությունը, ― ասաց նա։

Հինգերորդը հաղթեց, բայց մենք ոչինչ չշահեցինք։ Միստր Մեյերսը զայրացած էր։

― Քսան լիրա շահելու համար պետք է երկու հարյուր դնել, ― ասաց նա։ ― Տասի դիմաց՝ տասներկու։ Ի՞նչ օգուտ դրանից։ Կինս քսան լիրա է շահել։

― Ես ձեզ հետ կգամ, ― Կետրինն ասաց ինձ։

Իտալացիները վեր կացան։ Մենք իջանք ներքև և մոտեցանք մարգաստանին։

― Հավանո՞ւմ եք այստեղ, ― հարցրեց Կետրինը։

― Ոչինչ, կարծես վատ չէ։

― Համենայն դեպս, հետաքրքիր է, ― ասաց նա։ ― Բայց, գիտես, սիրելիս, տանել չեմ կարող, երբ այսքան ծանոթներ են լինում շուրջդ։

― Ինչու, այնքան շատ էլ չեն։

― Ճիշտ է։ Բայց այդ մեյերսները, մեկ էլ բանկի աշխատողն իր կնոջ ու դուստրիկի հետ․․․

― Նա է վճարում չեկերը։

― Նա չլինի, թող ուրիշը լինի։ Իսկ իտալացի չորս տղաներն ուղղակի անտանելի էին։

― Ուզում ես, մնանք, այստեղից հետևենք մրցմանը։

― Շատ լավ կլինի։ Մեկ էլ, գիտես ինչ, արի մի այնպիսի ձիու վրա խաղանք, որի անունն անգամ չենք լսել և, մանավանդ, որի վրա չի խաղում միստր Մեյերսը։

― Արի։

Մենք խաղացինք «Աչքի լույս» անունով մի ձիու վրա, որը հինգից չորրորդը հասավ ֆինիշին։ Ցանկապատին հենված, նայում էինք ձիերին, որոնք, սմբակները գետնին զարնելով, անցնում էին մեր կողքից։ Ծառերից ու դաշտերից այն կողմ երևում էր Միլանը, իսկ ավելի հեռվում՝ լեռները։

― Այստեղ կարծես մի տեսակ ավելի մաքուր եմ, ― ասաց Կետրինը։

Թաց և քրտնած ձիերը վերադառնում էին ու ներս մտնում դարպասից։ Ժոկեյները հանգստացնում էին նրանց, մոտենում ծառերին և իջնում։

― Արի մի բան խմենք։ Միայն թե այստեղ, որպեսզի տեսնենք ձիերին։

― Հիմա կբերեմ, ― ասացի ես։

― Տղան թող բերի, ― ասաց Կետրինը և բարձրացրեց ձեռքը։ Ախոռների մոտ գտնվող «Փագոդա» բարի տղաներից մեկը մոտեցավ մեզ։ Նստեցինք երկաթե կլոր սեղանի շուրջը։

― Ավելի լավ չէ՞, երբ մենակ ենք։

― Այո, ― ասացի ես։

― Ես շատ մենակ էի, երբ մեզ հետ այդքան մարդիկ կային։

― Այստեղ շատ լավ է, ― ասացի ես։

― Այո։ Հոյակապ ձիարշավարան է։

― Ճիշտ է։

― Մի թող, որ հաճույքդ փչացնեմ։ Հենց որ ուզենաս կբարձրանանք։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Կմնանք այստեղ ու կխմենք։ Հետո խոչընդոտներով ձիարշավ կլինի, ու մենք կկանգնենք ջրափոսի մոտ։

― Ինչքան բարի ես իմ նկատմամբ, ― ասաց նա։

Ու քանի որ այսքան երկար մնացինք մենակ, արդեն հաճելի էր մյուսներին տեսնել։ Եվ մենք հիանալի ժամանակ անցկացրինք։

Գլուխ 21

Եկան սեպտեմբերյան առջին ցուրտ գիշերները, հետո օրերն էլ ցրտեցին, տերևները դեղնեցին զբոսայգում, և մենք հասկացանք, որ ամառն անցավ։ Գործերը վատ էին ռազմաճակատում, և դեռ չէր հաջողվում Սան֊Գաբրիելեն գրավել։ Բարինզիցիայի հարթավայրում մարտեր չկային արդեն, իսկ ամսվա կեսին Սան֊Գաբրիելեի տակ ևս մարտերը դադարեցին։ Այդպես էլ չկարողացան քաղաքը գրավել։ Էտտորեն գնաց ռազմաճակատ։ Ձիերին Հռոմ տարան, ու ձիարշավներ այլևս չկային։ Քրոուելը ևս Հռոմ գնաց, որտեղից տեղափոխվելու էր Ամերիկա։ Քաղաքում երկու անգամ հակապատերազմական խռովություն բարձրացավ, լուրջ անկարգություններ եղան նաև Տուրինում։ Ակումբում մի անգլիացի մայոր ինձ ասաց, որ իտալացիները հարյուր հիսուն հազար զինվոր են կորցրել Բարինզիցա հարթավայրում և Սան֊Գաբրիելեի տակ։ Բացի այդ, նա ասաց, որ քառասուն հազար էլ Կարսոյի մոտ են կորցրել։ Մենք խմեցինք, ու նրա լեզուն բացվեց։ Ասաց, որ այս տարի է՛լ ոչ մի մարդ չի լինի և որ իտալացիները իրենց վերմակից ավելին են ոտքերը պարզել։ Ասաց, որ Ֆլանդրիայի վրա կատարված հարձակումը անհաջողության էր մատնվել։ Եթե այսուհետև էլ, այս աշնան նման, մարդկանց չխնայեն, դաշնակիցները մի տարուց կկործանվեն։ Ասաց, որ բոլորս էլ արդեն կործանված ենք, բայց քանի դեռ չգիտենք, հանգիստ ապրում ենք։ Բոլորս էլ կործանված ենք։ Միակ միջոցն է չխոստովանել։ Կհաղթի այն երկիրը, որ վերջինը գլխի կընկնի իր կործանումը։ Մի քիչ էլ խմեցինք։ Ես շտաբից չե՞մ։ Ոչ։ Իսկ ինքը շտաբից է։ Երկուսս էլ, մենակ, փռվել էինք կաշվե մեծ բազմոցին։ Երկարաճիտ փայլատ կոշիկները խնամքով ներկված էին։ Հրաշալի կոշիկներ էին։ Նա ասաց, որ դատարկ բաներ են այս ամենը։ Բոլորն միայն դիվիզիաների և համալրումների մասին են մտածում։ Դիվիզիաների համար իրար միս են կրծում, իսկ հենց որ ստանձնում են ղեկավարությունը, տեղնուտեղը ոչնչացնում են այն։ Բոլորն էլ կործանված են։

Գերմանացիներն անընդհատ հաղթում էին։ Ա՜յ թե զինվոր եմ ասել։ Հին հոները, ահա թե ովքեր են իսկական զինվորները։ Բայց նրանք էլ են կործանված։ Բոլորս ենք կործանված։ Հարցրի, թե ինչ կարծիքի էր ռուսների մասին։ Ասաց, որ նրանք էլ են արդեն կործանված։ Շուտով ինքս էլ կհամոզվեմ, որ կործանված եմ։ Ավստրիացիներն էլ են կործանված։ Եթե մի քանի հոնական դիվիզիա ստանան, գլուխ կհանեն։ Իսկ ի՞նչ է կարծում, կհարձակվե՞ն այս աշնանը։ Անկասկած։ Իտալացիները կործանված են։ Բոլորն էլ գիտեն, որ նրանք կործանված են։ Հին հոները կանցնեն Տրենտինոն և Վիչենցայի մոտ կկտրեն երկաթուղային հաղորդակցությունը, և ի՞նչ կլինի իտալացիների վիճակը։ Տասնվեց թվականին ավստրիացիներն արդեն փորձել են, ասացի ես։ Բայց առանց գերմանացիների։ Ճիշտ է, ասացի ես։ Բայց դժվար թե այդպիսի բան անեն, ասաց նա։ Դա շատ պարզ միջոց էր։ Նրանք մի ավելի բարդ բան կմտածեն և վերջնականապես կկործանեն իրենց։ Պետք է գնամ, ասացի ես։ Պետք է հիվանդանոց գնամ։

― Ցտեսություն, ― ասաց նա։ Հետո զվարթ, ― հաջողություն։

Խոր հակասություն կար նրա հոռետես դատողությունների և ուրախ բնավորության միջև։

Մտա վարսավիրանոց ու սափրվեցի, հետո գնացի հիվանդանոց։ Այս օրերին ոտքս այնքան էր լավացել, որ ավելին չէի էլ պատկերացնում։ Դեռ երեք օր առաջ էին քննել։ Ospedale Maggiore-ում մի քանի պրոցեդուրա էր մնացել, ու հիմա ես քայլում էի նրբանցքով և փորձում էի չկաղալ։ Մի ծերունի, ծածկի տակ նստած, ուրվանկարներ էր կտրում թղթի վրա։ Կանգնեցի ու դիտեցի։ Երկու աղջիկ էին կանգնել նրա դիմաց, իսկ նա, գլուխը մի կողմ թեքած, նայում էր նրանց և, մկրատն արագ շարժելով, նույն թղթի վրա կտրում երկուսի ուրվանկարները։ Աղջիկները քրքջում էին։ Մինչև սպիտակ թղթի վրա փակցնելը և աղջիկներին տալը, ծերունին ինձ ցույց տվեց ուրվանկարները։

― Լավ են, չէ՞, ― ասաց նա։ ― Չէի՞ք ուզենա։

Աղջիկները իրենց ուրվանկարներին նայելով ու ծիծաղելով հեռացան։ Նրանցից մեկն աշխատում էր հիվանդանոցի դիմաց գտնվող գինետանը։

― Դե լավ, ― համաձայնեցի ես։

― Գլխարկը հանեք։

― Ոչ։ Թող մնա գլխարկը։

― Վատ կստացվի, ― ասաց ծերունին։ Հետո հանկարծ դեմքը պայծառացավ։ ― Ոչինչ, կարելի է, այսպես ավելի ռազմաշունչ կլինի։

Սև թղթի վրա շարժեց մկրատը, հետո երկու մասի բաժանեց, պրոֆիլները կպցրեց ստվարաթղթին և մեկնեց ինձ։

― Ինչքա՞ն տամ։

― Ոչինչ։ ― Թափ տվեց ձեռքը։ ― Հենց այնպես արեցի ձեզ համար։

― Խնդրում եմ։ ― Մի քանի պղնձադրամ հանեցի։ ― Բարի եղեք։

― Ոչ։ Ես հաճույքի համար արեցի։ Տվեք ձեր աղջկան։

― Շնորհակալություն, ցտեսություն։

― Մինչև նոր հանդիպում։

Վերադարձա հիվանդանոց։ Գրասենյակում ինձ մի քանի նամակ տվեցին, որոնցից մեկը պաշտոնկան էր։ Ինձ երեք շաբաթ արձակուրդ էին տալիս, որպեսզի լավ կազդուրվեի, իսկ երեք շաբաթ հետո պետք է գնայի ռազմաճակատ։ Ուշադիր կարդացի։ Այո, այդպես էլ գրված էր։ Հոկտեմբերի չորսից, այսինքն, բուժման ավարտից անմիջապես հետո, ես համարվում էի արձակուրդի մեջ։ Երեք շաբաթը բաղկացած է քսանմեկ օրից։ Ուրեմն՝ մինչև հոկտեմբերի քսանհինգը։ Ասացի, որ զբոսնելու եմ մի քիչ և գնացի ընթրելու հիվանդանոցից քիչ այն կողմ գտնվող ռեստորանում, կարդացի նամակները և Corriere della Serra թերթը։ Նամակներից մեկը պապիցս էր, ընտանեկան նորություններ, հայրենասիրական խրատներ, երկու հարյուր դոլլարի չեկ և թերթերի մի քանի կտրածո։ Ձանձրալի մի նամակ մեր վարդապետից, նամակ ֆրանսիական օդագնացության մեջ ծառայող մի ծանոթ օդաչուից, որը պատմում էր իր ուրախ շրջապատի մասին և մի երկտող Ռինալդոյից, որը հարցնում էր, թե ինչքան եմ դեռ վեր ընկնելու Միլանում և ընդհանրապես ի՞նչ նորություններ կան այստեղ։ Նա մի ցուցակ էր ուղարկել և խնդրում էր, որ, ըստ այդ ցուցակի, ձայնապնակներ գնեմ և ինձ հետ տանեմ։ Ընթրիքին մի շիշ կիանտի խմեցի, հետո՝ կոնյակով սուրճ, մինչև վերջ կարդացի թերթը, նամակները դրեցի գրպանս, թերթն ու մանր դրամները թողեցի սեղանին ու դուրս եկա։ Հիվանդանոցի սենյակում հանեցի համազգեստս, հագա պիժամս և խալաթս, փակեցի պատշգամբի վարագույրները և, կիսապառկած, սկսեցի կարդալ բոստոնյան թերթերը, որոնք միսսիս Մեյերսն էր բերել իր սիրելի տղաներին։ Չիկագո ― Ուայթ ― Սոքս խումբը շահել էր ամերիկյան լիգայի մրցանակը, իսկ Ազգային լիգայում առաջին տեղն էր գրավել Նյու֊Յուրք Զայեբթսի խումբը։ Բեյբ Ռութը հիմա Բոստոնում էր խաղում։ Ձանձրալի թերթեր էին, շատերը՝ տեղական ու մաշված, իսկ պատերազմական տեղեկությունները՝ հին։ Ամերիկյան լուրերում անընդհատ խոսվում էր ռազմավարժարանների մասին։ Ուրախ էի, որ ռազմավարժարանում չեմ։ Սպորտային լուրերից բացի ուրիշ ոչինչ չէի կարողանում կարդալ, թեև դրանք էլ առանձնապես հետաքրքիր չէին։

Երբ միանգամից շատ թերթ ես կարդում, հնարավոր չէ հետաքրքրությամբ կարդալ։ Թերթերն այնքան էլ նոր չէին, բայց ես բոլորը կարդացի։ Մտածում էի, թե արդյոք կփակե՞ն սպորտային միությունները, եթե Ամերիկան լրջորեն մասնակցի պատերազմին։ Դժվար թե։ Միլանում, առաջվա պես, ձիարշավեր էին լինում, թեև պատերազմի ամենաեռուն շրջանն էր։ Ֆրանսիայում արդեն ձիարշավեր չկան։ Հենց այնտեղից էլ բերել էին մեր Յափալաքին։ Կետրինի հերթապահությունը սկսվում էր ուղիղ ժամը իննից։ Ու երբ նա եկավ, միջանցքից լսեցի ոտնաձայները և, մի անգամ, բայց դռնից տեսա նրան։ Նա շրջեց մյուս պալատները, հետո եկավ ինձ մոտ։

― Ուշ եմ եկել, սիրելիս, ― ասաց նա։ ― Շատ գործ ունեի։ Ինչպե՞ս ես։

Պատմեցի թերթերի ու արձակուրդի մասին։

― Ինչ լավ է, ― ասաց նա։ ― Ո՞ւր ես ուզում գնալ։

― Ոչ մի տեղ։ Ուզում եմ այստեղ մնալ։

― Շատ իզուր։ Մի լավ տեղ գտիր, ես էլ կգամ։

― Ինչպե՞ս։

― Չգիտեմ։ Բայց կգամ։

― Ինչ լավն ես։

― Ոչ, լավը չեմ։ Բայց երբ կյանքում ոչինչ չունես կորցնելու, ամեն ինչ կարելի է հեշտությամբ կարգավորել։

― Ի՞նչ ես ուզում ասել։

― Ոչինչ։ Մտածում էի, թե հիմա ինչքան չնչին են այն խոչընդոտները, որոնք առաջ մեծ էին թվում։

― Կարծում եմ, որ դժվար կլինի այս մեկը կարգավորել։

― Ոչ, սիրելիս։ Ծայրահեղ դեպքում ամեն ինչ կթողնեմ, կգնամ։ Բայց դժվար թե բանը դրան հասնի։

― Իսկ ո՞ւր գնանք։

― Միևնույն է։ Ուր որ ուզում ես։ Մի տեղ, ուր ոչ մի ծանոթ չկա։

― Ուրեմն միևնո՞ւյն է քեզ համար։

― Այո։ Միայն թե գնանք։

Նա մի տեսակ լարված էր ու մտհոգված։

― Ի՞նչ է պատահել, Կետրին։

― Ոչինչ։ Ոչինչ չի պատահել։

― Ճիշտ չես ասում։

― Ճիշտ եմ ասում։ Ոչինչ չի պատահել։

― Ոչ, ճիշտ չես։ Ասա ինձ, սիրելիս։ Դու ինձ կարող ես ասել։

― Ոչինչ չի պատահել։

― Ասա։

― Չեմ ուզում։ Վախենում եմ վշտանաս կամ անհանգստանաս։

― Մի վախենա։

― Վստա՞հ ես։ Դա ինձ չի վշտացնում, բայց վախենում եմ, որ քեզ վշտացնի։

― Եթե քեզ չի վշտացնում, ուրեմն, ինձ էլ չի կարող։

― Չեմ ուզում ասել։

― Ասա։

― Շա՞տ ես ուզում։

― Այո։

― Երեխայի եմ սպասում, սիրելիս։ Գրեթե երեք ամիս է արդեն։ Չես վշտանում, չէ՞։ Խնդրում եմ, մի վշտանա։ Չպետք է վշտանաս։

― Չեմ վշտանում։

― Իսկապե՞ս։

― Իհարկե։

― Ամեն ինչ արեցի։ Ամեն ինչ փորձեցի, բայց բան դուրս չեկավ։

― Ինչո՞ւ պիըի վշտանամ։

― Այդպես ստացվեց, սիրելիս, բայց ես չվշտացա։ Դու էլ մի վշտանա և մի անհանգստանա։

― Ես միայն քեզ համար եմ անհանգստանում։

― Իզուր։ Ինչ մի արտակարգ բան է եղել։ Բոլորն են ծննդաբերում։ Բնական երևույթ է։

― Ինչ լավն ես։

― Ոչ, լավը չեմ։ Բայց դու չպետք է մտածես, սիրելիս։ Կաշխատեմ չանհանգստացնել քեզ։ Չնայած արդեն անհանգստացրի։ Բայց մինչև հիմա լավ էի պահում ինձ, չէ՞։ Մտքովդ անգամ չէր անցում, չէ՞։

Ոչ։

― Սրանից հետո էլ այդպես կլինի։ Դու բնավ չպետք է վշտանաս։ Բայց տեսնում եմ, որ արդեն վշտացել ես։ Վերջ տուր։ Հենց հիմա վերջ տուր։ Ուզո՞ւմ ես մի բան խմել, սիրելիս։ Գիտեմ, հենց որ խմում ես, տրամադրությունդ իսկույն բարձրանում է։

― Ոչ։ Հիմա էլ բարձր է տրամադրությունս։ Իսկ դու աննման ես։

― Ոչ, աննման չեմ։ Բայց ես ամեն ինչ կկարգավորեմ, ու մենք միասին կլինենք, միայն որոշիր ուր գնալ։ Երևի լավ եղանակ կլինի հոկտեմբերին։ Մենք հիանալի ժամանակ կանցկացնենք, իսկ երբ ճակատ գնաս, ես ամեն օր կգրեմ քեզ։

― Իսկ դու որտե՞ղ կլինես։

― Դեռ չգիտեմ։ Բայց երևի մի շատ լավ տեղ։ Ես հետո ամեն ինչ կհոգամ։

― Որոշ ժամանակ լուռ էինք։ Կետրինը նստել էր մահճակալին, ու ես նայում էի նրան, բայց մենք չէինք դիպչում իրար։ Մեզնից ամեն մեկը քաշվել էր իր մեջ, կարծես մի կողմնակի մարդ էր սենյակ մտել և անհարմար վիճակ ստեղծել։ Նա բռնեց իմ ձեռքը։

― Չե՞ս նեղանում, չէ՞։

― Ոչ։

― Եվ քեզ չի թվում, թե ծուղակ ես ընկել, չէ՞։

― Մի քիչ, բայց ոչ քո պատճառով։

― Գիտեմ, որ իմ պատճառով չէ։ Հիմար բաներ մի ասա։ Ընդհանրապես ծուղակ նկատի ունեի։

― Ֆիզիոլոգիան միշտ էլ ծուղակ է։

Մի պահ նա կարծես հեռացավ ինձնից, թեև ոչ շարժվում էր, ոչ էլ ձեռքս էր բաց թողել։

― «Միշտը» վատ բառ է։

― Ներիր։

― Ոչինչ։ Բայց, հասկանում ես, ես երբեք երեխա չեմ ունեցել, երբեք ոչ մեկին չեմ սիրել։ Փորձել եմ այնպիսին լինել, ինչպիսին դու ես ցանկացել, և հանկարծ ասում ես «միշտ»։

― Դե լավ, հիմա լեզուս կկտրեմ, ― ասացի ես։

― Սիրելիս։ ― Նա նորից վերադարձավ ինձ մոտ։ ― Ուշադրություն մի դարձրու ինձ վրա։ ― Մենք նորից միասին էինք, և անհարմար վիճակն արդեն վերացել էր։ ― Չէ՞ որ մենք մի մարմին ենք։ Կարիք չկա դատարկ բաներից կպչել։

― Եվ չենք կպչի։

― Բայց հաճախ է այդպես լինում։ Մարդիկ սիրում են իրար, և դատարկ բաներից կպչում, վիճում են, գժտվում, և մի օր էլ հանկարծ պարզվում է, որ այլևս մի մարմին չեն։

― Մենք չենք գժտվի։

― Չպետք է գժտվենք։ Չէ՞ որ աշխարհում միայն ես ու դու ենք բոլոր մյուսների դիմաց։ Եթե մեր միջև որևէ վատ բան լինի, մենք կկորչենք, և մեզ իսկույն կհոշոտեն։

― Չեն կարողանա, ― ասացի ես։ ― Որովհետև դու շատ քաջ ես։ Քաջերին դժվար է ծնկի բերել։

― Բայց նրանք էլ են մեռնում։

― Միայն մի անգամ։

― Մի՞թե։ Իսկ ո՞վ է ասել․․․

― Որ վախկոտը հազար անգամ է մեռնում, իսկ քաջը մե՞կ։

― Այո։ Բայց ո՞վ է ասել։

― Չգիտեմ։

― Երևի ասողն ինքը վախկոտ է եղել։ Շատ բան է իմացել վախկոտների մասին, իսկ քաջերի մասին՝ ոչինչ։ Եթե քաջը նաև խելացի է, գուցե և երկու հազար անգամ է մեռնում։ Միայն թե չի պատմում։

― Չգիտեմ։ Դժվար է քաջերի հոգին կադալ։

― Այո։ Եվ հենց դրանով են նրանք ուժեղ։

― Գիտակի պես ես խոսում։

― Ճիշտ ես, սիրելիս։ Այս անգամ արժանի էի գովեստիդ։

― Դու քաջ ես։

― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Բայց ուզո՛ւմ եմ լինել։

― Իսկ ես քաջ չեմ։ Ես իմ գործը գիտեմ։ Վաղուց եմ ինձ ճանաչում։ Ես նման եմ այն բեյսբոլիստին, որը սեզոնում երկու հարյուր երեսուն գնդակ է խփում և գիտե, որ ավելին չի կարող։

― Ի՞նչ է նշանակում «սեզոնում երկու հարյուր երեսուն գնդակ խփել»։ Չտեսնված տպավորիչ է հնչում։

― Բնավ էլ տպավորիչ չէ։ Դա նշանակում է միջակ հարձակվող լինել։

― Բայց և այնպես՝ հարձակվող, ― անընդհատ դրդում էր նա ինձ։

― Չենք կարողանում իրար համոզել, ― ասացի ես։ ― Բայց դու քաջ ես։

― Ոչ։ Բայց հուսով եմ, որ կլինեմ։

― Երկուսս էլ քաջ ենք, ― ասացի ես։ ― Խմելուց հետո շատ քաջ եմ ես։

― Մենք հրաշալի մարդիկ ենք, ― ասաց Կետրինը։ Մոտեցավ պահարանին և հանեց կոնյակի շիշն ու բաժակը։ ― Խմիր, սիրելիս, ― ասաց նա։ ― Լավ վարքի համար։

― Չեմ ուզում։

― Խմիր, խմիր։

― Դե լավ, ― լցրի բաժակի երեք քառորդը և խմեցի։

― Ինչ մեծ բաժակ էր, ― ասաց նա։ ― Գիտեմ, որ կոնյակը հերոսների խմիչք է։ Բայց մի չափազանցրու։

― Որտե՞ղ ենք ապրելու պատերազմից հետո։

― Երևի անկելանոցում, ― ասաց նա։ ― Երեք տարի առաջ միամտաբար կարծում էի, թե պատերազմը մինչև ծնունդ կավարտվի։ Իսկ հիմա կարծում եմ, թե պատերազմը կավարտվի այն ժամանակ, երբ մեր տղան լեյտենանտ դառնա։

― Գուցե և գեներալ դառնա։

― Եթե սա Հարյուրամյա պատերազմ է, կդառնա, ինչու չէ։

― Չե՞ս ուզում խմել։

― Ոչ։ Երբ դու խմում ես, տրամադրությունդ բարձրանում է, իսկ երբ ես եմ խմում, գլուխս սկսում է պտտվել։

― Կոնյակ չե՞ս խմել բնավ։

― Ոչ, սիրելիս։ Ես շատ հնատարազ կին եմ։

Գետնից վերցրի շիշը և նորից լցրի բաժակս։

― Գնամ տեսնեմ ի՞նչ են անում հայրենակիցներդ, ― ասաց Կետրինը։ ― Գուցե թե՞րթ կարդաս մինչև վերադարձս։

― Պետք է անպայմա՞ն գնաս։

― Կամ հիմա, կամ հետո։

― Լավ։ Հիմա գնա։

― Շուտ կգամ։

― Իսկ ես մինչև վերջ կկարդամ թերթերը, ― ասացի ես։

Գլուխ 22

Գիշերը ցրտեց, և հաջորդ օրն անձրև եկավ։ Երբ Ospedale Maggiore-ից տուն էի վերադառնում, ուժեղ անձրև էր գալիս, ու ես մինչև ոսկորներս թրջվեցի։ Սենյակիս պատշգամբը հեղեղվել էր, և քամին ջուրը խփում էր ապակիներին։ Փոխեցի զգեստս և կոնյակ խմեցի, բայց տհաճ էր համը։ Գիշերը վատ զգացի, և առավոտյան, նախաճաշից հետո փսխեցի։

― Պարզ է, ― ասաց հիվանդանոցի բժիշկը։ ― Աչքի սպիտակուցը նայեք, միսս։

Միսս Գեյջը նայեց։ Հայելի տվեցին, որպեսզի ես էլ նայեմ։ Աչքերիս սպիտակուցները դեղնել էին։ Եվ դա դեղնախտ էր։ Երկու շաբաթ հիվանդ պառկեցի։ Արձակուրդս ջուրն ընկավ, ու մենք չկարողացանք վերջին օրերը միասին անցկացնել։ Ուզում էինք Պալանցի գնալ, Լագո Մաջորե։ Աշնանը, երբ տերևներն սկսում են դեղնել, անչափ հաճելի է այնտեղ։ Զբոսնելու շատ տեղեր կան, և լճում կարելի է կարմրախայտ որսալ։ Պալանցան երևի ավելի լավ էր Ստրեյզայից, որովհետև քիչ մարդ էր լինում այդ կողմերում։ Միլանից շատ հարմար էր Ստրեզա գնալ, որովհետև բազմաթիվ ծանոթներ ունեինք այնտեղ։ Պալանցայի մոտ հիանալի գյուղեր կային, և նավակով կարելի էր հասնել մինչև ձկնորսների կղզիները, իսկ ամենամեծ կղզում ռեստորան կար։ Բայց մեզ ոչ մի տեղ չհաջողվեց գնալ։

Մի անգամ, երբ դեռ պառկած էի դեղնախտով, սենյակ մտավ միսս Վան Քամփենը, բաց արեց զգեստապահարանի դուռը և դատարկ շշեր տեսավ։ Դռնապանը հենց նոր մեծ քանակությամբ շշեր էր դուրս տարել և, ըստ երևույթին, միսս Վան Քամփենը տեսել էր այդ, ու հիմա եկել էր ստուգելու, թե էլ չկա արդյոք։ Ամենից շատ վերմուտի շշեր կային, մարսալայի շշեր, կապրիի շշեր, կյանտիի դատարկ տափաշշեր և կոնյակի մի քանի շիշ։ Դռնապանը տարել էր վերմուտի ամենամեծ շշերը և կյանտիի ծղոտապատ տափաշշերը, իսկ կոնյակի շշերը թողել էր վերջում։ Միսս Վան Քամփենը գտավ կոնյակի շշերը և կյումելի արջանման մի շիշ։ Հատկապես արջանման շիշը ջղայնացրեց միսս Վան Քամփենին։ Վերցրեց ու նայեց։ Արջը նստել էր ետին թաթերի վրա և բարձրացրել առջևի թաթերը։ Նրա ապակե գլխի մեջ խցան կար, իսկ հատակին՝ մի քանի մածուցիկ բյուրեղներ։ Ես ծիծաղեցի։

― Կյումել է, ― ասացի ես։ ― Լավագույն կյումելներն արջանման շշերով են վաճառում։ Ռուսաստանից են բերում։

― Իսկ սրանք կոնյակի շշեր են, եթե չեմ սխալվում, ― ասաց միսս Վան Քամփենը։

― Լավ չի երևում այստեղից, ― ասացի ես։ ― Բայց, հավանաբար, այո։

― Եվ որքա՞ն ժամանակ է սա շարունակվում։

― Գնել եմ և հետս եմ բերել, ― ասացի ես։ ― Հաճախ իտալական սպաներ են ինձ այցելում, ու ես կոնյակ եմ հյուրասիրում նրանց։

Իսկ դուք չեք խմել, չէ՞, ― հարցրեց նա։

― Ինչու չէ, խմել եմ։

― Կոնյակ, ― ասաց նա։ ― Կոնյակի տասնմեկ դատարկ շիշ և արջի հեղուկ։

― Կյումել։

― Ես հիմա մեկնումեկին կուղարկեմ, որ հավաքի։ Ուրիշ դատարկ շշեր չկա՞ն։

― Առայժմ ոչ։

― Իսկ ես խղճում էի, որ դեղնախտով եք հիվանդացել։ Մինչդեռ ձեզ խղճալ՝ նշանակում է իզուր ժամանակ վատնել։

― Շնորհակալություն։

― Ես ձեզ եմ մեղադրում, որ չեք ուզում ճակատ վերադառնալ։ Բայց կարծում եմ, որ կարող էիք ավելի խելամիտ միջոց հնարել և ոչ թե ալկոհոլ խմելով դեղնախտ ընկնել։

― Ինչո՞վ։

― Ալկոհոլ խմելով։ Դուք շատ լավ լսեցիք, թե ինչ ասացի։ ― Ես լուռ էի։ ― Եթե նոր բան չհնարեք, բուժվելուց հետո, դժբախտաբար, ստիպված կլինեք ճակատ վերադառնալ։ Չեմ կարծում, որ կանխամտածված կերպով դեղնախտ ընկնողներին արձակուրդ հասնի ապաքինման համար։

― Չե՞ք կարծում։

― Ոչ, չեմ կարծում։

― Դեղնախտով երբևիցե հիվանդացե՞լ եք, միսս Վան Քամփեն։

― Ոչ, բայց շատ հիվանդների եմ տեսել։

― Չե՞ք նկատել, թե նրանք ինչքան հաճույք են ստացել դրանից։

― Երևի դեղնախտը նախընտրելի է ռազմաճակատից։

― Միսս Վան Քամփեն, ― ասացի ես, ― դուք երբևիցե տեսե՞լ եք մի մարդու, որը զինծառայությունից ազատվելու համար, քացով տա իր ամորձիքին։

Միսս Վան Քամփենը ականջի ետև գցեց հարցս։ Կամ ականջի ետև պետք է գցեր, կամ պետք է հեռանար։ Հեռանալ չէր ուզում, որովհետև վաղուց ի վեր չէր սիրում ինձ և հիմա իսկական առիթն էր հաշիվները մաքրելու։

― Ես շատ մարդկանց գիտեմ, որոնք կանխամտածված անդամախեղության դիմելով, ազատվել են ռազմաճակատից։

― Խնդիրն այդ չէ։ Ես էլ եմ տեսել կանխամտածված անդամախեղություն։ Ես ձեզ հարց տվեցի, տեսե՞լ եք որևէ մեկի, որը զինծառայությունից ազատվելու համար, քացով տա իր ամորձիքին։ Որովհետև այդ զգացողությունն ու դեղնախտը շատ նման են իրար, և չեմ կարծում, թե շատ կանայք գիտեն այդ։ Ահա թե ինչու, միսս Վան Քամփեն, ես ձեզ հարցրի, հիվանդացե՞լ եք դեղնախտով, թե ոչ որովհետև․․․

Միսս Վան Քամփենը դուրս եկավ սենյակից։ Քիչ անց ներս մտավ միսս Գեյջը։

― Այդ ի՞նչ եք ասել միսս Վան Քամփենին։ Կատաղել է։

― Մենք տարբեր զգացողություններ էինք համեմատում իրար հետ։ Ենթադրություն հայտնեցի, թե նա երևի չի ծննդաբերել երբեք․․․

― Դուք խենթ եք, ― ասաց Գեյջը։ ― Եթե ձեռքից գա, ձեր կաշին կքերթի։

― Արդեն քերթել է, ― ասացի ես։ ― Ձախողել է արձակուրդս, հիմա գուցե ռազմադաշտային դատարան հանձնի ինձ։ Ամեն ինչ սպասելի է նրանից։

― Նա միշտ էլ ձեզ չի սիրել, ― ասաց Գեյջը։ ― Իսկ ինչի՞ց սկսվեց խոսակցությունը։

― Ասաց՝ դիտմամբ այնքան եմ խմել, որ դեղնախտ ընկնեմ ու ճակատ չվերադառնամ։

― Ո՜ւֆ, ― ասաց Գեյջը։ ― Կերդվեմ, որ ոչ մի կաթիլ չեք խմել։ Բոլորն էլ կերդվեն, որ ոչ մի կաթիլ չեք խմել։

― Նա գտավ շշերը։

― Հազար անգամ ասացի՝ պետք է հավաքել շշերը։ Որտե՞ղ են հիմա։

― Պահարանում։

― Ճամպրուկ ունե՞ք։

― Ոչ։ Ուսապարկի մեջ դրեք։

― Միսս Գեյջը հավաքեց շշերը ու դրեց ուսապարկի մեջ։

― Դռնապանին կտամ, ― ասաց նա և ուղղվեց դեպի դուռը։

― Մի րոպե, ― ասաց միսս Վան Քամփենը։ ― Այս շշերը ես կվերցնեմ։ ― Նրա հետ էր նաև դռնապանը։ ― Խնդրում եմ, վերցրեք սա։ Ուզում եմ բժշկին ցույց տալ, երբ զեկուցեմ նրան։

Դուրս եկավ միջանց ու հեռացավ։ Դռնապանը տարավ ուսապարկը։ Գիտեր, թե մեջն ինչ կար։

Ոչինչ չպատահեց, միայն արձակուրդս կորցրի։

Գլուխ 23

Այն գիշեր, երբ պետք է ճակատ վերադառնայի, դռնապանին կայարան ուղարկեցի, որպեսզի հենց որ գնացքը Տուրինից գա, ինձ համար տեղ գրավի վագոնում։ Գնացքը մեկնում էր կեսգիշերին։ Տուրինում կազմվում էր վերջնականապես և տասն անց կեսի մոտ հասնում Միլան ու, մինչև մեկնումը, սպասում կայարանում։ Տեղ ունենալու համար հարկավոր էր կայարան գալ մինչև գնացքի ժամանումը։ Դռնապանը գնաց արձակուրդի մեջ գտնվող մի գնդացրորդի հետ, որն աշխատում էր կարի արհեստանոցում։ Նա վստահ էր, որ երկուսով անպայման կկարողանան ինձ համար տեղ գրավել։ Կառամատույցի տոմսի փող տվեցի նրանց և խնդրեցի, որ իրերս էլ տանեն։ Մի մեծ ուսապարկ էր ու երկու ուղեպարկ։

Մոտ ժամը հինգին մնաս բարով ասացի և դուրս եկա հիվանդանոցից։ Դռնապանն իրերս արդեն իր սենյակն էր տարել, ու ես նրան ասացի, որ կայարան կգամ կեսգիշերից առաջ։ Նրա կինն ինձ «Signorino» կոչեց ու լաց եղավ։ Հետո աչքերը սրբեց, սեղմեց ձեռքերս ու նորից լաց եղավ։ Թփթփացրի ուսին, և նա կրկին լաց եղավ։ Կարճահասակ, գիրուկ, սպիտակահեր, բարեդեմ մի կին էր։ Միշտ գուլպաներս էր կարկատում։ Արտասվելու ժամանակ դեմքը կարծես մասերի էր բաժանվում։ Գնացի անկյունի բարը և, պատուհանին նայելով, սկսեցի սպասել։ Փողոցում մութ էր, և ցուրտ, և մշուշ։ Վճարեցի սուրճի և գրապպայի փողը ու սկսեցի դիտել, թե ինչպես էին մարդիկ անցնում պատուհանից ընկնող լուսաշերտի միջով։ Տեսա Կետրինին և խփեցի ապակուն։ Նայեց, տեսավ ինձ, ժպտաց, ու ես դուրս եկա նրան դիմավորելու։ Մուգ կապույտ անձրևաթիկնոց էր հագել և փափուկ ֆետրե գլխարկ։ Քայլեցինք մայթի վրա շարված գինետների կողքով, կտրեցինք շուկայի հրապարակը։ Հրապարակը հատվում էր տրամվայի գծերով, որոնց ետևում բարձրանում էր տաճարը։ Մշուշի մեջ՝ ճերմակ ու թաց։ Մենք անցանք տրամվայի գծերը։ Ձախ կողմում երևում էին լուսավոր ցուցափեղկերով խանութներ և galleria֊յի մուտքը։ Մշուշը խտանում էր հրապարակի վրա, և մոտ հեռավորությունից տաճարը շատ մեծ էր, իսկ պատերը թաց էին։

― Ուզո՞ւմ ես մտնենք։

― Ոչ, ― ասաց Կետրինը։

Շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Քարե որմնահեցերից մեկի ստվերում կանգնել էին մի զինվոր և մի աղջիկ, և մենք նրանց կողքով անցանք։ Կիպ կպել էին պատին, և զինվորն իր թիկնոցով ծածկել էր աղջկան։

― Մեզ նամն են, ― ասացի ես։

― Ոչ ոք մեզ նման չէ, ― ասաց Կետրինը։

Հիմա ոչ մի ուրախ բան չկար նրա մտքում։

― Գնալու տեղ էլ չունեն։

― Գուցե դա ավելի լավ է նրանց համար։

― Չգիտեմ։ Համենայն դեպս, ամեն մարդ պետք է գնալու տեղ ունենա։

― Կարող են տաճար գնալ, ― ասաց Կետրինը։

Մենք արդեն անցել էինք տաճարը։ Հասանք հրապարակի ծայրին և շրջվեցինք։ Գեղեցիկ էր տաճարը մշուշի մեջ։ Կանգնել էինք կաշվե ապրանքների խանութի առջև։ Ցուցափեղկում կային ձիավարության երկարաճիտք կոշիկներ, ուսապարկեր ու դահուկավազքի ոտնամաններ։ Ամեն ինչ առանձին էր դրված, ուսապարկը՝ մեջտեղում, երկարաճիտք կոշիկները՝ մի կողմում, դահուկավազքի ոտնամանները՝ մյուս։ Մուգ գույնի կաշի էր, հարթ և մաշված թամբի նման պլպլան։ Էլեկտրական լույսը ցոլք էր գցել կաշու աղոտ փայլի վրա։

― Մի օր մենք էլ դահուկ կքշենք։

― Երկու ամսից Մյուրենում բացվում է դահուկի սեզոնը, ― ասաց Կետրինը։

― Չգնա՞նք Մյուրեն։

― Գնանք, ― ասաց նա։

Անցանք ուրիշ ցուցափեղկերի կողքով ու թեքվեցինք դեպի նրբանցքը։

― Առաջին անգամ եմ այս փողոցներով անցնում։

― Իսկ ես միշտ այս փողոցներով եմ Ospidale Maggiore գնացել, ― ասացի ես։

Նրբանցքը նեղ էր, ու մենք քայլում էինք աջ կողմից։ Խիտ մշուշի մեջ շատ անցորդներ կային։ Բոլոր կրպակների լույսերը վառվում էին։ Կանգնեցինք ցուցափեղկերից մեկի առջև ու դիտեցինք իրար վրա շարված պանիրները։ Զինվաճառի կրպակի առջև ես կանգ առա։

― Մի րոպե մտնենք։ Զենք եմ ուզում գնել։

― Ի՞նչ զենք։

― Ատրճանակ։

Ներս մտանք։ Քանդեցի գոտիս, որից կախվել էր դատարկ պատյանը, ու դրեցի վաճառասեղանին։ Խանութում երկու կին էին աշխատում։ Նրանք ինձ մի քանի ատրճանակ ցույց տվին։

― Ուզում եմ, որ նույն չափսի լինի, ― ասացի ես ու բաց արի պատյանը։ Պատյանը մոխրագույն էր և կաշվեպատ։ Գնել էի քաղաքի համար։

― Իսկ սրանք լա՞վ ատրճանակներ են, ― հարցրեց Կետրինը։

― Գրեթե բոլորն էլ միատեսակ են։ Կարելի՞ է սա փորձել, ― հարցրի կանանցից մեկին։

― Կրակելու տեղ չունենք, ― ասաց նա։ ― Բայց լավ ատրճանակ է։ Չեք զղջա։

Իջեցրի հրահանը ու քաշեցի փակաղակը։ Զսպանակը բավական ձիգ էր, բայց լավ էր գործում։ Նշան առա ու նորից իջեցրի հրահանը։

― Նոր չէ, ― ասաց կինը։ ― Այս հրացանը պատկանում էր մի սպայի, որ առաջնակարգ հրաձիգ էր։

― Ձեր խանութի՞ց էր գնել։

― Այո։

― Իսկ ինչպե՞ս է նորից ձեզ մոտ ընկել։

― Համհարզը բերեց։

― Գուցե իմն էլ է ձեզ մոտ, ― ասացի ես։ ― Ի՞նչ արժե։

― Հիսուն լիրա։ Շատ էժան է։

― Լավ։ Եկու հատ պահունակ տվեք, մի տութ էլ փամփուշտ։

Վաչառասեղանի տակից հանեց պահունակներն ու փամփուշտի տուփը։

― Իսկ թուր չե՞ք ուզում, ― հարցրեց կինը։ ― Գործածված մի թուր ունեմ, շատ էժան։

― Ես ճակատ եմ գնում։

― Հա՜։ Ուրեմն թրի կարիք չունեք, ― ասաց նա։

Վճարեցի փամփուշտի և ատրճանակի գինը, լցրի պահունակները, դրեցի տեղը, ատրճանակը մտցրի դատարկ պատյանի մեջ, մյուս երկու պահունակների մեջ ևս փամփուշտ լցրի, պահեցի պատյանի կաշվե գրպաններում և կապեցի գոտիս։ Ատրճանակի ծանրությունը ձգում էր գոտին։ Մտածեցի, որ բոլոր դեպքերում ստանդարտ ատրճանակներն ավելի լավ են։ Փամփուշտները հեշտ են ճարվում։

― Հիմա մենք լրիվ զինված ենք, ― ասացի ես։ ― Ուիրշ բան չունեմ գնելու, միայն սա էր։ Հիվանդանոց գալուց առաջ ինչ֊որ մեկը երևի վերցրել է ատրճանակս։

― Գոնե սա լավ լիներ, ― ասաց Կետրինը։

― Ուրիշ ոչինչ չե՞ք ուզում, ― հարցրեց կինը։

― Ոնց որ թե չէ։

― Լարով ատրճանակ, ― ասաց նա։

― Այո, տեսա։

Կինն ուզում էր էլի ինչ֊որ բան վաճառել։

― Սուլիչ չե՞ք ուզում։

― Չէ ոնց որ։

Կինն ասաց «ցտեսություն», ու մենք դուրս եկանք փողոց։ Կետրինը նայեց պատուհանին։ Կինը նկատեց մեզ ու գլխով արեց։

― Սա ի՞նչ հայելի է փայտե շրջանակի մեջ։

― Սրանով թռչուններին են հրապուրում։ Հետո դաշտ են գցում։ Արտույտները տեսնում են նրանց ու թռչում, իսկ իտալացիները կրակում են։

― Հնարագետ ժողովուրդ են, ― ասաց Կետրինը։ ― Ձեզ մոտ, Ամերիկայում, արտույտների վրա չեն կրակում, այնպես չէ՞, սիրելիս։

― Միայն պատահաբար։

Մենք անցանք փողոցը ու քայլեցինք մյուս մայթով։

― Հիմա ավելի լավ եմ զգում, ― ասաց Կետրինը։ ― Երբ դուրս եկանք, շատ վատ էի։

― Մենք միշտ էլ լավ ենք զգում, երբ միասին ենք։

― Մենք միշտ միասին ենք լինելու։

― Այո, եթե հաշվի չառնենք, որ կեսգիշերին մեկնում եմ։

― Սիրելիս, մի մտածիր այդ մասին։

Քայլում էինք փողոցով։ Մշուշի մեջ դեղնավուն էին լույսերը։

― Չհոգնեցի՞ր, ― հարցրեց Կետրինը։

― Իսկ դո՞ւ։

― Ոչ։ Հաճելի է քայլելը։

― Բայց պետք չէ երկար քայլել։

― Լավ։

Մենք թեքվեցինք դեպի նրբանցքը, որտեղ ոչ մի լույս չկար։ Կանգ առա ու համբուրեցի Կետրինին։ Համբուրելիս զգացի, որ ձեռքը ուսիս դրեց։ Նա այնպես քաշեց թիկնոցս, որ երկուսս էլ ծածկվեցինք։ Կանգնել էինք մայթին, բարձր պատի տակ։

― Մի տեղ գնան, ― ասացի ես։

― Գնանք, ― ասաց Կետրինը։

Շարունակեցինք քայլել նրբանցքով, մինչև որ հասանք մի մեծ փողոց, որի մի կողմում ջրանցք կար, իսկ մյուս կողմում՝ աղյուսե տներ։ Փողոցի ծայրին տեսա կամրջով անցնող մի տրամվայ։

― Կամրջի վրա կարող ենք կառք գտնել, ― ասացի ես։

Կամրջի վրա, մշուշի մեջ կանգնած, կառքի էինք սպասում։ Կողքից տրամվայներ էին անցնում, որոնք լցված էին տուն շտապող մարդկանցով։ Հետո մի կառք երևաց, բայց զբաղված էր։ Սկսեց անձրև կաթկթել։

― Ոտքով գնանք կամ տրամվայ նստենք, ― ասաց Կետրինը։

― Հիմա կառք կգտնենք, ― ասացի ես։ ― Այստեղ շատ կառքեր են լինում։

― Ահա, գալիս է, ― ասաց Կետրինը։

Կառապանը կանգնեցրեց ձիերին և իջեցրեց հաշվիչի մետաղե ցուցասլաքը։ Կառքի ծածկոցը փակ էր, և կառապանի թիկնոցը թրջվել էր անձրևից։ Նրա լաքե ցիլինդրը պլպլում էր ջրից։ Մենք նստեցինք ետևում։ Մութ էր փակ ծածկոցի տակ։

― Ասացի՞ր ուր գնա։

― Կայարան։ Կայարանի դիմաց հյուրանոց կա, հենց այնտեղ էլ կգնանք։

― Իսկ կարո՞ղ ենք այսպես հյուրանոց գնալ։ Առանց ճամպրուկի։

― Կարող ենք, ― ասացի ես։

Երկար գնացինք անձրևի տակ, բազմաթիվ նրբանցքներով անցանք, մինչև որ հասանք կայարան։

― Չե՞նք ճաշելու, ― հարցրեց Կետրինը։ ― Կարծես քաղցած եմ։

― Համարում կճաշենք։

― Հագնելու ոչինչ չունեմ։ Նույնիսկ գիշերանոց չունեմ։

― Կբերենք, ― ասացի ես և ձայն տվի կառապանին։ ― Վիա մանցոնի քշեք։

Նա գլխով արեց և հաջորդ անկյունում աջ թեքվեց։ Մեծ փողոցում Կետրինը խանութ էր փնտրում։

― Այստեղ կա, ― ասաց նա։

Կառապանին ասացի, որ կանգնեցնի ձիերին։ Կետրինն իջավ կառքից, անցավ մայթն ու մտավ խանութ։ Նստատեղին հենված, սպասում էի նրան։ Անձրև էր գալիս, ու ես զգում էի թաց փողոցի և ձիերի կողերից բարձրացող գոլորշու հոտերը։ Կապոցը ձեռքին, Կետրինը դուրս եկավ խանութից, կառք նստեց, ու մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը։

― Շատ ծախսեցի, սիրելիս, ― ասաց նա, ― բայց գիտես ինչ լավ գիշերանոց է։

Հյուրանոցի մոտ Կետրինին խնդրեցի սպասել կառքում, իսկ ես ներս մտա ու խոսեցի վարիչի հետ։ Մեծ թվով ազատ համարներ կային։ Վերադարձա, վճարեցի կառապանին, և Կետրինի հետ հյուրանոց մտա։ Փայլուն կոճակներով մի փոքրիկ տղա վերցրեց կապոցը։ Վարիչը, գլուխը խոնարհելով, հրավիրեց վերելակ մտնել։ Վերելակում աչք էին ծակում կարմիր թավիշն ու բրոնզը։ Վարիչը մեզ հետ բարձրացավ։

― Monsieur madame-ը համարո՞ւմ կուզենար ճաշել։

― Այո։ Խնդրում եմ ճաշացուցակ ուղարկել։

― Իսկ չե՞ք ուզում ոչինչ հատուկ պատվիրել։ Թռչուն կամ սուֆլե։

Վերելակը զնգզնգալով երեք հարկ բարձրացավ, հետո մի անգամ էլ զնգաց ու կանգ առավ։

― Իսկ ի՞նչ թռչուն ունեք։

― Փասիան և կտցար։

― Կտցար, ― ասացի ես։

Քայլեցինք միջանցքով։ Գորգը մաշված էր։ Բազմաթիվ դռներ կային երկու կողմերում։ Վարիչը կանգ առավ և բանալիով բացեց դռներից մեկը։

― Խնդրեմ։ Հիանալի սենյակ է։

Փայլուն կոճակներով փոքրիկ տղան կապոցը դրեց սեղանի վրա։ Վարիչը բաց արեց պատուհանի վարագույրները։

― Մշուշ է այսօր, ― ասաց նա։

Սենյակը կահավորված էր թավշապատ կահույքով։ Շատ հայելիներ կային, երկու բազկաթոռ և ատլասե վերմակով ծածկված մի լայն մահճակալ։ Եվ լոգարան տանող մի դուռ։

Հիմա կուղարկեմ ճաշացուցակը, ― ասաց վարիչը։

Գլուխ տվեց ու դուրս եկավ։

Մոտեցա պատուհանին և փողոց նայեցի, հետո ձգեցի թելը ու փակեցի թավշե հաստ վարագույրները։ Կետրինը, մահճակալին նստած, նայում էր բյուրեղապակե մոմակալին։ Հանել էր գլխարկը, և մազերը փայլում էին լույսի տակ։ Հայելիներից մեկում տեսավ իրեն ու ձեռքը տարավ մազերին։ Իսկ ես նրան տեսնում էի երեք տարբեր հայելիների մեջ։ Տխուր էր երևում։ Թիկնոցը գցեց մահճակալին։

― Ի՞նչ է պատահել, սիրելիս։

― Առաջ ինձ երբեք չի թվացել, թե անառակ կին եմ, ― ասաց նա։

Մոտեցա պատուհանին, բացեցի վարագույրները և նայեցի փողոց։ Չէի կարծում, որ այսպես կստացվեր։

― Դու անառակ չես։

― Գիտեմ, սիրելիս։ Բայց տհաճ է, երբ այդպես է թվում։

Ձայնը չոր էր ու վհատ։

― Սա լավագույն հյուրանոցն էր, որ կարելի էր գնալ, ― ասացի ես։

Դուրս նայեցի պատուհանից։ Հրապարակի մյուս կողմում վառվում էին կայարանի լույսերը։ Կառքեր էին անցնում մոտիկից, ու ես տեսնում էի զբոսայգու ծառերը։ Հյուրանոցի լույսերն արտացոլվում էին թաց մայթի վրա։ «Գրողը տանի, ― մտածում էի ես, ― ինչ վիճելու ժամանակ է»։

― Ինձ մոտ արի, ― ասաց Կետրինը։ Ձայնի մեջ չորություն չկար։ ― Արի։ Ես հիմա նորից կարգին աղջիկ եմ։

Շրջվեցի ու նայեցի մահճակալին։ Նա ժպտում էր։

Մոտեցա, նստեցի մահճակալին ու համբուրեցի նրան։

― Դու իմ լավ աղջիկն ես։

― Իհարկե քոնն եմ։

Ճաշից հետո մենք ավելի թեթև զգացինք, հետո՝ էլ ավելի լավ, շուտով թվաց, թե մեր տունն է սա։ Առաջ հիվանդանոցի սենյակն էր մեր տունը, իսկ հիմա, ճիշտ նույն ձևով, հյուրանոցի այս համարը։

Կետրինը ճաշելիս բաճկոնն էր ուսերին գցել։ Շատ էինք քաղցած, իսկ ճաշը համեղ էր, և մենք մի շիշ կապրի խմեցինք և մի շիշ սենթ֊էսթեֆ։ Մեծ մասը ես խմեցի, բայց Կետրինն էլ պակաս չխմեց, և տրամադրությունը միանգամից բարձրացավ։ Մատուցողը բերել էր կարտոֆիլով կտցար, սուֆլե, շագանակի պյուրե, սալաթ, իսկ հետո՝ սաբայոն։

Ափսոս, պետք էր առաջ գլխի ընկնեինք և այստեղ ապրեինք միշտ։

― Ծիծաղելի սենյակ է։ Բայց լավն է։

― Ինչ լավ բան է անառակությունը, ― ասաց Կետրինը։ ― Երևի անառակությամբ զբաղվող մարդիկ, համը լավ գիտեն։ Այս կարմիր թավիշը պարզապես աննման է՝ իսկականն է։ Հայելիներն էլ սքանչելի են։

― Իմ լավ աղջիկ։

― Միայն չգիտեմ, առավոտյան զարթնելիս որքանո՞վ լավ կթվա այս սենյակը։ Բայց և այնպես, հրաշալի սենյակ է։

Մի բաժակ էլ սենթ֊էսթեն լցրի։

― Կուզենայի իսկապես մեղք գործել, ― ասաց Կետրինը։ ― Մեր արածն այնքան անմեղ ու պարզ է թվում։ Չեմ հավատում, որ վատ բան ենք անում։

― Հրաշալի ես դու։

― Միայն թե քաղցած եմ։ Ահավոր քաղցած եմ։

― Դու պարզ և հիանալի աղջիկս ես։

― Այո, պարզ եմ։ Բայց քեզնից բացի ոչ ոք այդ չի հասկացել։

― Մի անգամ, երբ դեռ նոր էինք ծանոթացել, ես մի ամբողջ օր մտածում էի, թե ինչպես ենք միասին «քավուր» հյուրանոց գնալու և ինչ է լինելու հետո։

― Ինչ անպատկառ ես եղել։ Բայց սա «քավուրը» չի, չէ՞։

― Ոչ։ Այնտեղ մեզ չէին թողնի։

― Մի օր կթողնեն։ Տեսնում ես, սիրելիս, թե որն է մեր տարբերությունը։ Ես ոչինչ չեմ մտածել։

― Բնա՞վ, երբե՞ք։

― Մի քիչ, ― ասաց նա։

― Դու իմ լավ աղջիկ։

Մի բաժակ էլ գինի լցրի։

― Ես շատ պարզ եմ, ― ասաց Կետրինը։

― Առաջ այդպե չէի կարծում։ Ինձ թվում էր, թե խենթ ես։

― Այո, մի քիչ խենթ էի ես։ Բայց ոչ բարդ, ոչ հատուկ տեսակի։ Չե՞մ շփոթեցրել քեզ, սիրելիս։

― Ինչ լավ բան է գինին, ― ասացի ես։ ― Ամեն վատ բան մոռանում ես։

― Հիանալի բան է, ― ասաց Կետրինը։ ― Բայց հայրս շատ խմելուց սաստիկ հոդատապ ստացավ։

― Ո՞ղջ է հայրդ։

― Այո, ― ասաց Կետրինը։ ― Հոդատապ ունի։ Բայց կարիք չկա, որ հանդիպես նրան։ Իսկ քո հայրը ո՞ղջ չէ՞։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Խորթ հայրս է ողջ։

― Ես կհավանե՞մ նրան։

― Հարկ չի լինի, որ հանդիպեք։

― Ինչ լավ է երկուսով, ― ասաց Կետրինը։ ― Ինձ ուրիշ ոչինչ չի հետաքրքրում։ Ես երջանիկ կին եմ։

― Եկավ մատուցողը և հավաքեց սեղանը։ Քիչ անց մենք լռեցինք ու ականջ դրինք անձրևի ձայնին։ Փողոցում մի ավտոմեքենա դռդռաց։

― Միշտ լսում եմ ժամանակի նժույգների սլացքն արագ․․․ ― ասացի ես։

― Գիտեմ այդ բանաստեղծությունը, ― ասաց Կետրինը։ ― Մարվելինն է։ Միայն թե դա մի աղջկա մասին է, որը չի ուզում մի մարդու հետ ապրել։

Թարմ ու պայծառ էր գլուխս, ու ես չէի ուզում կենցաղային բաների մասին խոսել։

― Որտե՞ղ ես ծննդաբերելու։

― Չգիտեմ։ Ամենալավ տեղում։

― Ինչպե՞ս ես կարգավորելու։

― Ամենահարմար ձևով։ Մի անհանգստանա, սիրելիս։ Մինչև պատերազմի վերջը դեռ շատ երեխաներ կարող ենք ունենալ։

― Ժամանակն է շուտով։

― Գիտեմ։ Եթե ուզում ես, համարիր, որ արդեն ժամանակն է։

― Ոչ։

― Այդ դեպքում, մի նեղվիր, սիրելիս։ Մինչև հիմա կարծես լավ էիր, բայց արդեն սկսում ես նեղվել։

― Էլ չեմ անի։ Հաճա՞խ ես ինձ գրելու։

― Ամեն օր։ Ձեր նամակներն ստուգո՞ւմ են։

― Անգլերեն չգիտեն, այնպես որ դա նշանակություն չունի։

― Ես անհասկանալի կգրեմ։

― Բայց ոչ շատ անհասկանալի։

― Չէ, մի քիչ, մի քիչ անհասկանալի։

― Գնանք, ժամանակն է։

― Չեմ ուզում մեր այս լավ տնից հեռանալ։

― Ես էլ չեմ ուզում։

― Բայց պետք է գնալ։

― Լավ։ Բայց մենք երբեք երկար չենք ապրել մեր տանը։

― Կապրենք դեռ։

― Մինչև գալս ես մի գեղեցիկ տուն կսարքեմ քեզ համար։

― Գուցե շուտ վերադառնամ։

― Գուցե ոտքդ թեթև վիրավորվի։

― Կամ ականջիս բլթակը։

― Ոչ ուզում եմ, որ ականջերդ նույնը մնան։

― Իսկ ոտքերս ո՞չ։

― Ոտքերդ առանց այն էլ վիրավոր են։

― Պետք է գնալ, սիրելիս։ Պետք է։

― Լավ։ Առաջինը դու գնա։

Գլուխ 24

Մենք չսպասեցինք վերելակի և ոտքով իջանք։ Աստիճանների վրա փռված գորգը մաշված էր։ Երբ մատուցողը ճաշը բերեց, ես իսկույն վճարեցի։ Այդ նույն մատուցողը հիմա նստած էր մուտքի մոտ։ Նա թռավ տեղից, գլուխ տվեց, ու ես գրասենյակ գնացի նրա հետ, վճարեցի համարի վարձը։ Վարիչն ինձ ընդունել էր որպես բարեկամի և հրաժարվել փողը նախօրոք վերցնելու, բայց հետո մատուցողին նստեցրել է դռան մոտ, որպեսզի հանկարծ չփախչեմ։ Ըստ երևույթին, այդպիսի դեպքեր եղել էին, նույնիսկ բարեկամներն էին փախել։ Ինչքան շատ են բարեկամները պատերազմի ժամանակ։

Մատուցողին խնդրեցի կառք գտնել, և նա իմ ձեռքից վերցրեց Կետրինի կապոցը ու, հովանոցը բացելով, դուրս եկավ հյուրանոցից։ Պատուհանից տեսանք, թե ինչպես անձրևի տակ նա անցավ փողոցը։ Մենք կանգնել էինք գրասենյակում և նայում էինք պատուհանից։

― Ինչպե՞ս ես, Կետ։

― Քունս է տանում։

― Իսկ ես լրիվ դատարկ եմ ու քաղցած։

― Ուտելու բան վերցրե՞լ ես։

― Այո, ուսապարկի մեջ է։

Տեսա, որ մի կառք էր գալիս դեպի հյուրանոց։ Կանգ առավ, ձին անձրևի տակ կախեց գլուխը, մատուցողը բաց արեց հովանոցը, իջավ կառքից ու մտավ հյուրանոց։ Դռան մոտ հանդիպեցինք նրան, և, հովանոցը բռնած, քայլեցինք թաց մայթով ու մոտեցանք կառքին։ Մայթի ծայրին անձրևաջուր էր հոսում։

― Կապոցը նստարանի վրա է, ― ասաց մատուցողը։

Հովանոցը ձեռքին, կանգնած սպասում էր, մինչև որ մենք կառք նստեինք, իսկ հետո ես մի քանի մանր դրամ տվեցի նրան։

― Շնորհակալություն։ Բարի ճանապարհ, ― ասաց նա։

Կառապանը բարձրացրեց սանձերը, ու ձին շարժվեց։

Մատուցողը, հովանոցը բռնած, շուռ եկավ ու մտավ հյուրանոց։ Մենք գնում էինք մայթի կողքով, հետո ձախ շրջվեցինք և աջ կողմից մոտեցանք կայարանին։ Երկու կարաբինավոր կանգնել էին փողոցի լապտերի տակ ու պաշտպանվել անձրևից։ Նրանց գլխարկները փայլում էին լապտերի լույսից։ Կայարանի լույսերի մեջ անձրևը մաքուր էր ու թափանցիկ։ Ծածկի տակից հայտնվեց մի բեռնակիր, կուչ եկավ մի փոքր և բարձրացրեց օձիքը։

― Պետք չէ, ― ասացի ես, ― շնորհակալություն։

Նա նորից մտավ ծածկի տակ։ Դարձա ու նայեցի Կետրինին։ Դեմքն ստվերի մեջ էր։

― Ցտեսությո՞ւն ասենք։

― Գնամ․․․

― Մի գնա։

― Ցտեսություն, Կետ։

― Ասա նրան հիվանդանոցի հասցեն։

― Լավ։

Ասացի հասցեն։ Կառապանը գլխով արեց։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես։ ― Լավ նայիր քեզ ու փոքրիկ Կետրինին։

― Ցտեսություն, սիրելիս։

― Ցտեսություն, ― ասացի ես։

Դուրս եկա անձրևի տակ, և կառքը շարժվեց։ Կետրինը գլուխը հանեց կառքից, ու լապտերի լույսի տակ ես տեսա նրա դեմքը։ Ժպտում էր և ձեռքով անում։ Կառքը գնում էր փողոցով։ Կետրինը մատով ցույց էր տալիս ծածկի կողմը։ Շուռ եկա և նայեցի։ Այնտեղ միայն ծածկ կար։ Ծածկի տակ երկու կարաբինավոր։ Հասկացա․ ուզում էր, որ պատսպարվեմ անձրևից։ Կանգնեցի ծածկի տակ ու նայեցի, թե ինչպես փողոցի անկյունում կառքը թեքվեց ու հեռացավ։ Հետո անցա կայարանի շենքի միջով ու դուրս եկա կառամատույց։

Դռնապանն սպասում էր ինձ։ Վագոն մտա նրա հետ, անցա միջանցքում խռնված բազմության միջով և, դուռը բացելով, մի կերպ խցկվեցի լեփ֊լեցուն կուպեն, որի անկյունում նստած էր գնդացրորդը։ Իմ ուսապարկն ու պայուսակները նրա գլխավերևում էին, բեռնացանցի վրա։ Միջանցքում մեծ բազմություն էր հավաքվել, ու երբ մենք ներս մտանք, կուպեում նստածները նայեցին մեզ։ Գնացքում տեղ չկար և բոլորն էլ թշնամաբար էին տրամադրված։ Գնդացրորդը վեր կացավ և տեղը տվեց ինձ։ Ինչ֊որ մեկը թփթփացրեց ուսիս։ Ետ նայեցի։ Շատ բարձրահասակ, նիհար մի կապիտան էր, այտին՝ կարմիր սպի։ Ապակեպատ դռնից տեսել էր ամեն ինչ ու ներս մտել։

― Ի՞նչ եք ուզում, ― հարցրի ես։

Շուռ եկա ու նայեցի դեմքին։ Ինձնից բարձրահասակ էր, և գլխարկի հովհարի ստվերում դեմքը շատ նիհար էր երևում, իսկ սպին թարմ էր ու ողորկ։ Բոլորն էլ ինձ էին նայում։

― Այդպիսի բան չեն անում, ― ասաց նա։ ― Չի կարելի զինվորի ուղարկել և նախօրոք տեղ գրավել։

― Իսկ ես այդպես ուզեցի անել։

Նա խոր շունչ առավ, ու ես տեսա, թե ինչպես էր ադամախնձորը բարձրանում և իջնում։ Գնդացրորդը կանգնել էր դատարկ տեղի մոտ։ Միջանցքի մարդիկ ևս նայում էին ապակեպատ միջնորմից։ Բոլորն էլ լուռ էին։

― Դուք իրավունք չունեք։ Ես ձեզնից երկու ժամ առաջ եմ եկել։

― Ի՞նչ եք ուզում։

― Նստել։

― Ես էլ եմ ուզում։

Նայեցի նրա դեմքին ու զգացի, որ բոլորն էլ դեմ են։ Չէի մեղադրում նրանց։ Նա իրավացի էր։ Բայց ես նստել էի ուզում։ Առաջվա պես լռություն էր շուրջը։ «Գրողը տանի», մտածեցի ես։

― Նստեք, singor capitano, ― ասացի ես։

Գնդացրորդը մի կողմ քաշվեց, և բարձրահասակ կապիտանը նստեց։ Հետո նայեց ինձ։ Հայացքում անհանգստություն կար։ Բայց նա ստացել էր ուզածը։

― Վերցրեք իրերս, ― ասացի գնդացրորդին։

Դուրս եկանք միջանցք։ Գնացքը լեփ֊լեցուն էր, ու ես գիտեի, որ նստելու հույս չկար։ Դռնապանին ու գնդացրորդին տասական լիրա տվեցի, նրանք իջան վագոնից, անցան կառամատույցի ամբողջ երկայնքով և մեկ առ մեկ նայեցին վագոնների պատուհաններից, բայց տեղ չկար։

― Գուցե մեկն ու մեկը իջնի Բրեշիայում, ― ասաց դռնապանը։

― Բրեշիայում էլի կնստեն, ― ասաց գնդացրորդը։

Մենք հրաժեշտ տվինք իրար, նրանք սեղմեցին ձեռքս ու գնացին։ Երկուսի տրամադրությունն էլ ընկել էր։ Երբ գնացքը շարժվեց, բոլոր տեղ չունեցողներս կանգնած էինք միջանցքում։ Ճանապարհին, պատուհանից նայում էի ուղեփոխ սլաքներին ու լապտերին։ Անձրև էր գալիս դեռ, և շուտով պատուհանները թրջվեցին ու այլևս ոչինչ հնարավոր չէր տեսնել։ Ավելի ուշ պառկեցի միջանցքի հատակին, բայց նախ հանեցի դրամապանակս, որի մեջ նաև փաստաթղթեր կային, և խոթեցի շապիկիս ու տաբատիս տակ, այսինքն, ազդրիս ու շալվարիս միջև։ Ամբողջ գիշերը քնեցի, արթնացա միայն Բրեշիայի և Վերոնայի կանգառներում, որտեղ նորանոր ուղևորներ էին գնացք նստում, բայց անմիջապես նորից քնեցի։ Ուսապարկիս մեկը դրել էի գլխիս տակ, մյուսը ձեռքերով գրկել ու, եթե չուզենային կոխրտել, կարող էին հեշտությամբ անցնել իմ վրայից։ Միջանցքի ամբողջ հատակին մարդիկ էին պառկած։ Ոմանք՝ ձեռքերը պատուհանների բռնակներին դրած, կանգնել էին կամ հենվել դռներին։ Այս գնացքը միշտ էլ լեփ֊լեցուն էր գնում։

Գիրք երրորդ

Գլուխ 25

Աշուն էր արդեն, բոլոր ծառերը մերկացել էին, և ճանապարհները ցեխով էին ծածկվել։ Ուդինից բեռնատար ավտոմեքենայով Գորիցա գնացի։ Անցնում էինք ուրիշ բեռնատարների կողքով, ու ես դիտում էի շուրջս։ Թթենիները մերկացել էին, դաշտերը՝ մգացել։ Թաց և մեռած տերևները թափվել էին մերկ ծառերի տակ, և բանվորները ճամփեզրին դիզված կույտերից խճաքար էին վերցնում ու լցնում փոսերը։ Երևացին քաղաքը, ու քաղաքի վրա նստած մշուշը, որը թույլ չէր տալիս լեռները տեսնել։ Անցանք գետը, և ես նկատեցի, որ ջուրը կարգին բարձրացել է։ Լեռներում անձրև էր գալիս։ Քաղաք մտանք, անցանք ֆաբրիկաների, հետո առանձնատների կողքով ու ես նկատեցի, որ իմ բացակայությունից հետո ավելի շատ տներ էին ավերվել ռումբերից։

Նեղ փողոցում անցանք անգլիական կարմիր խաչի ավտոմեքենայի մոտով։ Վարորդը գլխարկ էր դրել, դեմքը նիհար էր և չափազանց թուխ։ Չէի ճանաչում նրան։ Իջա քաղաքապետարանի դիմաց գտնվող մեծ հրապարակում, վարորդը տվեց ուսապարկս, որը կապեցի մեջքիս, ապա կոճկեցի երկու պայուսակներն ու գնացի մեր առանձնատունը։ Դա բնավ նման չէր տունդարձի։

Քայլում էի ծառուղու թաց մանրախճերի վրայով ու նայում ծառերի ետևում սպիտակին տվող առանձնատանը։ Բոլոր պատուհանները փակ էին, իսկ դուռը՝ բաց։ Մտա ու տեսա մայորին։ Նստել էր գրասեղանի առջև, դատարկ մի սենյակում, որի պատերը ծածկված էին միայն քարտեզներով ու մեքենագիր թղթերով։

― Ողջույն, ― ասաց նա։ ― Ինչպե՞ս եք։

Նա ծերացել էր և մի տեսակ չորացել։

― Լավ եմ, ― ասացի ես։ ― Իսկ գործե՞րն ինչպես են։

― Ամեն ինչ վերջացավ, ― ասաց նա։ ― Բեռը ցած դրեք, նստեք։

Ուսապարկն ու երկու պահունակները դրեցի հատակին, գլխարկս՝ ուսապարկի վրա։ Պատի տակից մի աթոռ վերցրի ու նստեցի։

― Շատ լավ ամառ էր, ― ասաց մայորը։ ― Առողջացե՞լ եք։

― Այո։

― Ստացա՞ք պարգևները։

― Այո։ Առոք֊փառոք ստացա։ Շնորհակալություն։

― Հապա տեսնեմ։

Բաց արի թիկնոցս, որպեսզի երևան երկու ժապավենները։

― Մեդալնե՞րն էլ ստացաք։

― Ոչ։ Միայն թղթերը։

― Մեդալները հետո կուղարկեն։ Մի քիչ երկար կտևի։

― Ինձ ո՞ւր եք նշանակելու։

― Մեքենա չկա։ Վեցն էլ Կապորետոյում են։ Գիտե՞ք ուր է Կապորետոն։

― Այո, ― ասացի ես։ Հիշեցի փոքրիկ, սպիտակ մի քաղաք, հովտում՝ զանգակատուն։ Քաղաքը մաքուր էր, իսկ հրապարակում մի գեղեցիկ շատրվան կար։

― Մեքենաները այնտեղ են։ Հիվանդները հիմա շատացել են։ Մարտերը վերջացան։

― Իսկ մյուսնե՞րն ուր են։

― Երկուսը լեռներում են, չորսը Բարինզիցայում են մնացել։ Իսկ մյուս երկու սանիտարական ջոկատները Կարսոյում են, երրորդ բանակում։

― Ինձ ո՞ւր եք ուղարկելու։

― Եթե ուզում եք, կարող եք Բարինզիցայի չորս մեքենան վերցնել։ Ջինոն վաղուց է այնտեղ։ Դուք այս մարտերին չեք մասնակցել, չէ՞, կարծեմ ձեզնից հետո էր։

― Այո։

― Զզվելի բան էր։ Երեք մեքենա կորցրինք։

― Իմացա։

― Այո, Ռինալդոն գրեց, չէ՞։

― Որտե՞ղ է Ռինալդոն։

― Այստեղ է, հիվանդանոցում։ Ամռանն ու աշնանը հոգին դուրս եկավ։

― Պատկերացնում եմ։

― Սարսափելի էր, ― ասաց մայորը։ ― Չեք պատկերացնում ինչքան սարափելի էր։ Հաճախ մտածում էի, որ ձեր բախտը բերեց, շուտ վիրավորվեցիք։

― Ես էլ եմ այդպես կարծում։

― Մյուս տարի ավելի վատ կլինի, ― ասաց մայորը։ ― Հավանական է, որ հիմա էլ հարձակման անցնեն։ Ասում են, բայց ես չեմ հավատում։ Շատ ուշ է։ Տեսա՞ք գետը։

― Այո։ Ջուրը բարձրացել է։

― Չեմ կարծում, որ հիմա հարձակման անցնեն, մանավանդ որ արդեն անձրև է գալիս լեռներում։ Շուտով ձյուն էլ կգա։ Իսկ ի՞նչ լուր կա ձեր հայրենակիցներից։ Ինչ է, բացի ձեզնից ուրիշ ամերիկացիների չե՞նք տեսնելու։

― Տասը միլիոնանոց բանակ են հավաքում։

― Լավ կլիներ, որ գոնե մի մասն ուղարկեին։ Բայց ֆրանսիացիները կպահեն բոլորին։ Ոչ ոք այստեղ չի հասնի։ Դե լավ։ Այս գիշեր մնացեք, իսկ վաղը մեքենայով կգնաք, կփոխարինեք Ջինոյին։ Կասեմ, որ որևէ մեկը ուղեկցի ձեզ։ Ջինոն ամեն ինչ կպատմի։ Այնտեղ երբեմն դեռ կրակում են, բայց, միևնույն է, ամեն ինչ արդեն վերջացել է։ Արժե Բարինզիցան տեսնել։

― Ուրախ եմ, որ պիտի տեսնեմ։ Ուրախ եմ, որ նորից ձեզ հետ եմ, signor maggiore.

Նա ժպտաց։

― Դուք շատ սիրալիր եք։ Հոգնել եմ պատերազմից։ Եթե այստեղից գնայի, դժվար թե ցանկանայի վերադառնալ։

― Ուրեմն այդքան վա՞տ էր։

― Այո։ Այդքան և մի քիչ էլ ավելի։ Գնացեք, լվացվեք և ձեր ընկերոջը, Ռինալդիին փնտրեք։

Վերցրի բեռներս ու աստիճաններով բարձրացա։

Ռինալդին սենյակում չէր, բայց իրերը տեղում էին, ու ես նստեցի մահճակալին, հանեցի փաթեթներս և աջ ոտքիս կոշիկը։ Հետո պառկեցի։ Հոգնած էի, և աջ ոտքս ցավում էր։ Ինձ թվաց, թե հիմարություն է մի կոշիկով պառկելը, դրա համար էլ նստեցի, քանդեցի մյուս կոշիկիս կապիչները, գցեցի հատակին ու նորից պառկեցի վերմակի վրա։ Պատուհանները փակ էին, և հեղձուցիչ օդ էր սենյակում, բայց ես շատ էի հոգնած և չէի կարողանում վեր կենալ ու բաց անել։ Տեսա, որ իրերս սենյակի անկյունում էին դրված։ Սկսում էր մթնել։ Մահճակալին պառկած, մտածում էի Կետրինի մասին և սպասում Ռինալդիին։ Որոշեցի Կետրինի մասին միայն գիշերները մտածել, քնելուց առաջ։ Բայց ես հոգնած էի և անելու բան չունեի, դրա համար էլ, պառկած, հիշում էի նրան։ Եվ երբ նրան էի հիշում, Ռինալդին սենյակ մտավ։ Չէր փոխվել։ Միայն մի քիչ նիհարել էր։

― Հը, բեյբի, ― ասաց նա։

Վեր կացա, նստեցի մահճակալին։ Նա մոտեցավ, նստեց կողքիս ու գրկեց ինձ։

― Իմ լավ բեյբի։

Նա թփթփացրեց մեջքիս, ու ես բռնեցի նրա թևերը։

― Իմ լավ բեյբի, ― ասաց նա։ ― Ապա ցույց տվեք ձեր ծունկը։

― Դրա համար պետք է տաբատը հանել։

― Հանեք ձեր տաբատը, բեյբի։ Այստեղ օտար մարդ չկա։ Ուզում եմ տեսնել, թե ոնց են ձեզ մշակել։

Վեր կացա, իջեցրի տաբատս և ծնկի վրայից հանեցի վիրակապը։ Ռինալդոն նստեց գետնին և սկսեց զգուշորեն ծալել և ուղղել ոտքս։ Ձեռքը թեթևակի քսեց սպիին, ապա բութ մատները ծնկի երկու կողմերից միացրեց իրար, իսկ մյուս մատներով զգուշությամբ ցնցեց ծունկս։

― Էլ չի ծալվում, հա՞։

― Չէ։

― Հանցագործություն են արել, որ թույլ են տվել վերադառնալ։ Պետք է կարգին ծալվեր, հետո թողնեին։

― Առաջ ավելի վատ էր։ Կարծես գերան լիներ։

Ռինալդին մի անգամ էլ փորձեց։ Ես հետևում էի նրա ձեռքերին։ Վիրաբույժի ճարպիկ ձեռքեր էին։ Նայեցի գլխին ու հարթ սանրած և կողքից ճեղքված փայլուն մազերին։ Հանկարծ ուժեղ ծալեց ոտքս։

― Օ՜ֆ, ― ասացի ես։

― Պետք է մեխանիկական բուժում ստանայիք, ― ասաց Ռինալդին։

― Առաջ ավելի վատ էր։

― Գիտեմ, բեյբի։ Սա արդեն իմ ճյուղն է, ձեզնից լավ եմ հասկանում։ ― Վեր կացավ ու նստեց մահճակալին։ ― Վիրահատությունը վատ չի արված։ ― Սրանով էլ ավարտվեց ծնկի թեման։ ― Իսկ հիմա պատմեք։

― Ի՞նչ պատմեմ, ― ասացի ես։ ― Հանգիստ ապրում էի ինձ համար։

― Այնպես եք խոսում, որ կարծես ընտանիքի տեր լինեք, ― ասաց նա։ ― Ի՞նչ է պատահել։

― Ոչինչ, ― ասացի ես։ ― Իսկ ձե՞զ ինչ է պատահել։

― Այս պատերազմը սպանեց ինձ, ― ասաց Ռինալդին, ― էլ ուժ չմնաց։

Ձեռքերով գրկեց ծունկը։

― Օ՜, ― ասացի ես։

― Ի՞նչ է։ Մարդկային զգացմոնքնե՞ր էլ չեմ կարող ունենալ։

― Ոչ։ Տեսնում եմ, որ ուրախ ամառ եք անցկացրել։ Պատմեք։

― Ամբողջ ամառն ու աշունը զբաղված էի վիրահատելով։ Անդադար աշխատում եմ։ Աշխատում եմ բոլորի փոխարեն։ Ամենադժվար վիրահատություններն ինձ են թողնում։ Աստված վկա, բեյբի, կարգին վիրաբույժ եմ դառնում։

― Այ, սա արդեն լավ է հնչում։

― Ոինչ չեմ մտածում։ Աստված վկա, չեմ մտածում, վիրահատում եմ միայն։

― Ճիշտ էլ անում եք։

― Բայց հիմա ուրիշ է, բեյբի։ Հիմա արդեն չեմ վիրահատում ու չտեսնված վատ եմ զգում։ Սոսկալի է այս պատերազմը, բեյբի։ Հավատացեք։ Իսկ հիմա մի քիչ ուրախացրեք ինձ։ Ձայնապնակները բերե՞լ եք։

― Այո։

Ուսապարկումս էին, տուփի մեջ, թղթով փաթաթված։

― Իսկ, ինչ է, դուք վատ չե՞ք զգում, բեյբի։

― Այն էլ ինչպես։

― Անտանելի է այս պատերազմը, ― ասաց Ռինալդին։ ― Դե լավ։ Մի քիչ խմենք, զվարճանանք, քամուն տանք հոգսերը։ Եվ ամեն ինչ լավ կլինի։

― Դեղնախտ ունեի, ― ասացի ես, ― ինձ չի թույլատրվում։

― Է՜, բեյբի, այս ի՞նչ ձևով եք ինձ մոտ վերադարձել։ Լրջացած, հիվանդ լյարդով։ Ճիշտ եմ ասում՝ զզվելի բան է պատերազմը։ Չեմ հասկանում, ի՞նչ գործ ունեինք։

― Եկեք խմենք։ Հարբել չեմ ուզում, բայց մի քիչ կարելի է խմել։

Ռինալդոն մոտեցավ լվացարանին, երկու բաժակ վերցրեց ու մի շիշ կոնյակ։

― Ավստրիկան կոնյակ է, ― ասաց նա։ ― Յոթ աստղանի։ Այն ամենն, ինչ հաջողվել է բռնագրավել Սան֊Գաբրիելում։

― Եղե՞լ եք այնտեղ։

― Ոչ։ Ոչ մի տեղ էլ չեմ եղել։ Միշտ այստեղ էի ու անընդհատ վիրահատում էի։ Նայեք, բեյբի, սա ձեր ատամ լվալու հին բաժակն է։ Պահել եմ, որ միշտ հիշեմ ձեզ։

― Կամ հիշեք, որ պետք է մաքրել ատամները։

― Ոչ։ Ես էլ այսպիսի բաժակ ունեմ։ Պահել եմ որպեսզի հիշեմ, թե ինչպես էիք առավոտները փորձում մաքրվել Վիա Ռոսայից, և հայհոյում էիք, և ասպիրին կուլ տալիս, և անիծում աղջիկներին։ Ամեն անգամ, երբ նայում եմ այս բաժակին, հիշում եմ, թե ինչպես էիք փորձում ատամի խոզանակով մաքրել մեր խիղճը։ ― Նա մոտեցավ մահճակալին։ ― Համբուրեք ինձ և ասեք, որ էլ այդքան լուրջ չեք լինի։

― Այդ էր պակաս, որ համբուրեմ։ Դուք կապիկ եք։

― Գիտեմ, անգլոսաքսոնացի լավ տղա եք դուք։ Գիտեմ։ Ձեր խիղճը ձեզ տանջում է, գիտեմ։ Կսպասեմ, մինչև որ իմ անգլոսաքսոնացի տղան ատամի խոզանակով հասարակաց տունը նորից մաքրի իր վրայից։

― Կոնյակ լցրեք։

Բաժակները խփեցինք իրար ու խմեցինք։ Ռինալդին ծիծաղում էր ինձ վրա։

― Հիմա մի լավ կխմեցնեմ, կհանեմ ձեր լյարդը մի կարգին իտալական լյարդ կդնեմ ու նորից մարդ կդարձնեմ ձեզ։

Մեկնեցի բաժակս, որպեսզի էլի կոնյակ լցնի։ Արդեն լրիվ մութ էր։ Բաժակը ձեռքիս մոտեցա պատուհանին ու բաց արի։ Անձրևն արդեն դադարել էր։ Ցուրտ էր, և ծառերը մշուշով էին ծածկվել։

― Կոնյակը պատուհանից չթափեք, ― ասաց Ռինալդին։ ― Եթե չեք կարող խմել, ինձ տվեք։

― Խմեք, տրաքվեք, ― ասացի ես։

Ուրախ էի, որ կրկին հանդիպել էի Ռինալդիին։ Երկու տարի շարունակ նա ձեռ էր առնում ինձ, և դա ինձ դուր էր գալիս։ Մենք լավ էինք հասկանում իրար։

― Ամուսնացա՞ք, ― մահճակալին նստած, հարցրեց ինձ։ Ես կանգնել էի պատուհանի մոտ ու պատին հենվել։

― Դեռ ոչ։

― Սիրահարվա՞ծ եք։

― Այո։

― Անգլիացի աղջկա՞ն։

― Այո։

― Խեղճ բեյբի։ Իսկ նա սիրո՞ւմ է ձեզ։

― Իհարկե։

― Իսկ գործնականում ապացուցե՞ց, որ սիրում է։

― Ձայներդ կտրեք։

― Ինչու չէ, կկտրեմ։ Այ, կտեսնեք, թե որքան փափկանկատ եմ ես։ Իսկ նա․․․

― Ռինի, ― ասացի ես։ ― Խնդրում եմ լռեք։ Եթե ուզում եք, որ ընկերներ մնանք, լռեք։

― Ի՞նչ ընկերներ, բեյբի։ Մենք արդեն ընկերներ ենք։

― Ուրեմն լռեք։

― Շատ լավ։

Մոտեցա մահճակալին ու նստեցի Ռինալդիի կողքին։ Բաժակը բռնած, նայում էր գետնին։

― Հիմա հասկացա՞ք, Ռինի։

― Այո, իհարկե։ Ամբողջ կյանքումս սուրբ զգացմունքների եմ դեմ առել։ Բայց ոչ ձեզ մոտ։ Դե, իհարկե, երևի դուք էլ կունենաք։ ― Նայում էր գետնին։

― Իսկ դու չունե՞ք։

― Ոչ։

― Բնա՞վ չունեք։

― Բնավ։

― Դուք ինձ թույլ կտայի՞ք, որ ինչ խելքս փչեր ասեի ձեր մոր կամ ձեր քրոջ հասցեին։

― Նույնիսկ ձեր քրոջ մասին, ― աշխուժորեն ասաց Ռինալդին։

― Երկուսս էլ ծիծաղեցինք։

― Իսկական գերմարդ, ― ասացի ես։

― Գուցե նախանձում եմ, ― ասաց Ռինալդին։

― Չեք կարող նախանձել։

― Ոչ այդ իմաստով։ Ուրիշ բան էի ուզում ասել։ Ամուսնացած ընկերներ ունե՞ք։

― Ունեմ, ― ասացի ես։

― Իսկ ես չունեմ, ― ասաց Ռինալդին։ Չունեմ այնպիսի ընկերներ, որոնք երջանիկ լինեին իրենց կանանց հետ։

― Ինչո՞ւ։

― Նրանք ինձ չեն սիրում։

― Ինչո՞ւ։

― Ես օձ եմ։ Իմացության օձը։

― Խառնեցիք ամեն ինչ։ Իմացության ծառը։

― Ոչ, օձը, ― մի փոքր զվարճացավ նա։

― Դուք ինձ ավելի եք դուր գալիս, երբ չեք խորանում, ― ասացի ես։

― Ես ձեզ սիրում եմ, բեյբի, ― ասաց նա։ ― Հենց որ իտալացի մեծ մտածող եմ դառնում, փեշս քաշեք։ Շատ բան գիտեմ, բայց չեմ կարող բացատրել։ Ձեզնից էլ շատ։

― Այո։ Ինձնից էլ շատ։

― Բայց ձեզ համար ավելի հեշտ կլինի ապրել։ Նույնիսկ խղճի խայթով ավելի հեշտ կլինի ապրել։

― Չեմ կարծում։

― Այո, այո։ Ճիշտ եմ ասում։ Հիմա ես աշխատանքի ժամանակ եմ միայն երջանիկ զգում։

Նորից գետին նայեց։

― Ոչինչ, կանցնի։

― Չի անցնի։ Մեկ էլ երկու բան եմ միայն սիրում․ մեկը խանգարում է աշխատանքիս, իսկ մյուսը հազիվ կես ժամ է տևում կամ տասնհինգ րոպե։ Երբեմն էլ՝ ավելի քիչ։

― Երբեմն է՛լ ավելի քիչ։

― Գուցե հաջողություններ եմ ունեցել, բեյբի։ Դուք ի՞նչ գիտեք։ Բայց ես միայն այդ երկուսն եմ գնահատում և մեկ էլ՝ իմ աշխատանքը։

― Դեռ ուրիշ բաներ էլ կգնահատեք։

― Ոչ։ Մենք երբեք ուրիշ ոչինչ չենք գնահատում։ Ծնվում ենք այնպես, ինչպես կանք ու էլ երբեք ոչինչ չենք սովորում։ Ոչ մի նոր բան չենք իմանում։ Սկսում ենք արդեն վերջացած։ Ուրախ եղեք, որ լատինացի չեք։

― Լատին֊մատին գույություն չունի։ Այ, սա է լատինական մտածելակերպը։ Դուք հպարտանում եք ձեր թերություններով։

Ռինալդին բարձրացրեց հայացքը ու ծիծաղեց։

― Դե լավ, հերիք է, բեյբի։ Հոգնեցի դատողություններից։ ― Երբ քիչ առաջ սենյակ մտավ, իսկույն նկատեցի, որ հոգնած տեսք ուներ։ ― Շուտով ճաշի ժամն է։ Ուրախ եմ, որ վերադարձաք։ Դուք իմ ամենալավ ընկերն եք և իմ զինակից եղբայրը։

― Ե՞րբ են ճաշում զինակից եղբայրները։

― Հիմա, հիմա։ Մի անգամ էլ խմենք ձեր լյարդի կենացը։

― Պողոս առաքյալի՞ պես։

― Վատ եք հիշում։ Գինի և ստամոքս կար այնտեղ։ Մի քիչ գինի խմեք, որպեսզի բուժեք ձեր ստամոքսը։

― Մեկ է՝ ինչի համար, ― ասացի ես։ ― Ամեն ինչի համար էլ կխմեմ։

― Ձեր աղջկա կենացը, ― ասաց Ռինալդին և բարձրացրեց բաժակը։

― Համաձայն եմ։

― Էլ ոչ մի վատ բան չեմ ասի նրա մասին։

― Մի բռնացեք ձեզ վրա։

Նա մինչև վերջ խմեց կոնյակը։

― Իմ հոգին մաքուր է, ― ասաց նա։ ― Ես ձեզ նման եմ, բեյբի։ Ես էլ եմ անգլիացի աղջիկ ճարելու։ Փաստորեն առաջինը ես եմ ծանոթացել ձեր աղջկա հետ, բայց իմ համեմատությամբ շատ բարձրահասակ էր նա։ Բարձրահասակ մի աղջիկ, որ քույրն է իմ, ― արտասանեց նա։

― Դուք շատ գեղեցիկ ու մաքուր հոգի ունեք, ― ասացի ես։

― Այդպես է չէ՞։ Դրա համար էլ ինձ կանչում են մաքրամաքուր Ռինալդի։

― Ամենախոզ Ռինալդի։

― Դե լավ, բեյբի, գնանք ճաշենք, քանի չեմ կորցրել մաքրությունս։

Լվացվեցի, սանրվեցի, ու մենք նորից ցած իջանք։ Ռինալդին մի քիչ գինով էր։ Ճաշարան մտանք, բայց ճաշը դեռ պատրաստ չէր։

― Գնամ կոնյակ բերեմ, ― ասաց Ռինալդին։

Նա վեր բարձրացավ։ Ես նստեցի սեղանի մոտ, քիչ անց բերեց շիշը և ամեն մեկիս կես բաժակ կոնյակ լցրեց։

― Շատ լավ է, ― ասացի ես, բարձրացրի բաժակը ու նայեցի սեղանի լույսի տակ։

― Դատարկ ստամոքսի համար շատ չէ։ Սքանչելի բան է։ Վառում է մեջքդ։ Դրանից վատ բան չկա ձեզ համար։

― Դե լավ, թող այդպես լինի։

― Սիստեմատիկ ինքնաքայքայում, ― ասաց Ռինալդին։ ― Փչացնում է ստամոքսը և դողացնում ձեռքերը, իսկ և իսկ վիրաբույժի գործ է։

― Ուրեմն խորհո՞ւրդ եք տալիս։

― Այո, սրտանց։ Ես ուրիշ բան չեմ խմում։ Խմեք, բեյբի, և պատրաստվեք հիվանդանալու։

Խմեցի բաժակի կեսը։ Միջանցքից լսվեց հանձնակատարի ձայնը․ «Ապուրը պատրաստ է»։

Ներս մտավ մայորը, գլխով արեց մեզ ու նստեց։ Սեղանի մոտ նա շատ փոքր էր երևում։

― Էլ մարդ չկա՞, ― հարցրեց նա։

Հանձնակատարը ապուրի ամանը դրեց նրա առջև, ու նա անմիջապես լցրեց ամբողջ պնակը։

― Այսքանս ենք, ― ասաց Ռինալդին ― Մեկ էլ քահանան։ Եթե իմանար Ֆեդերիկոն եկել է, անմիջապես կգար։

― Որտե՞ղ է, ― հարցրի ես։

― Երեք հարյուր յոթերորդում է, ― ասաց մայորը։ Նա զբաղված էր ապուր ուտելով։ Սրբեց բերանը, խնամքով մաքրեց դեպի վեր ոլորած ճերմակ բեղերը։ ― Երևի կգա։ Քիչ առաջ այնտեղ էի։ Երկտող թողեցի, որ եկել եք։

― Ճաշարանը առաջ ավելի աղմկոտ էր, ― ասացի ես։

― Այո, հիմա խաղաղ է, ― ասաց մայորը։

― Ոչինչ, ս կաղմկեմ, ― ասաց Ռինալդին։

― Գինի խմեք, Էնրիկո, ― ասաց Մայորը։

Նա լցրեց իմ բաժակը։ Սպագետտի բերեցին, ու բոլորս զբաղվեցինք ուտելով։ Արդեն վերջացնում էինք, երբ ներս մտավ քահանան։ Չէր փոխվել։ Փոքրամարմին, թուխ և ինքնամփոփ։ Վեր կացա, ու մենք միմյանց ձեռք սեղմեցինք։ Նա ձեռքը դրեց ուսիս։

― Հենց որ իմացա, եկա, ― ասաց նա։

― Նստեք, ― ասաց մայորը։ ― Ուշացել եք։

― Բարի երեկո, հայր սուրբ, ― ասաց Ռինալդին։

― Բարի երեկո, Ռինալդի, ― ասաց քահանան։

Հանձնակատարը ապուր բերեց, բայց նա ասաց, որ ուզում է նախ սպագետտի ուտել։

― Ինչպե՞ս է ձեր առողջությունը, ― նա հարցրեց ինձ։

― Լավ է, ― ասացի ես։ ― Ի՞նչ նորություն կա։

― Գինի խմեք, հայր սուրբ, ― ասաց Ռինալդին։ ― Գինի խմեք ի սեր ստամոքսի։ Պողոս առաքյալն է ասել, գիտեք, չէ՞։

― Գիտեմ, ― քաղաքավարությամբ ասաց քահանան։

Ռինալդին լցրեց նրա բաժակը։

― Ա՜խ այդ Պողոս առաքյալը, ― ասաց Ռինալդին։ ― Նա է ամեն ինչում մեղավոր։

Քահանան նայեց ինձ ու ժպտաց։ Նկատեցի, որ կատակներն արդեն սրտին մոտ չէր ընդունում։

― Ա՜խ այդ Պողոս առաքյալը, ― ասաց Ռինալդին։ ― Ամբողջ կյանքը շնություն է արել ու կանանց ետևից ընկել, իսկ երբ էլ ուժ չի մնացել, ասել է, որ մեղք է այդ ամենը։ Հենց որ անկարող է դարձել, սկսել է օրենքներ հնարել ու սովորեցնել բոլոր նրանց, որոնց ուժը տեղն է դեռ։ Ճիշտ չէ՞, Ֆեդերիկո։

Մայորը ժպտաց։ Այդ պահին մենք տապակած միս էինք ուտում։

― Մայրամուտից հետո սրբերին երբեք չեմ քննադատում, ― ասացի ես։

Քահանան հայացքը բարձրացրեց պնակից ու ժպտաց ինձ։

― Տեսնո՞ւմ եք, նա էլ անցավ քահանայի կողմը, ― ասաց Ռինալդին։ ― Ո՞ւր են մեր հին և բարի կատակները։ Ո՞ւր է Կավալկանտին։ Ո՞ւր է Բրունդին։ Ո՞ւր է Չեզարեն։ Ի՞նչ է, ես մենա՞կ եմ ձեռք առնելու քահանային, առանց ձայնակցողների՞։

― Նա լավ քահանա է, ― ասաց մայորը։

― Լավ քահանա է, ― ասաց Ռինալդին։ ― Բայց քահանա է։ Ես փորձում եմ այնպես անել, որ ճաշարանում ամեն ինչ առաջվա պես լինի։ Ուզում եմ հաճույք պատճառել Ֆեդերիկոյին։ Գրողի ծոցը կորեք, հայր սուրբ։

Նկատեցի, թե ինչպես էր մայորը նայում Ռինալդիին ու հասկանում, որ նա հարբած է։ Նրա նիհար դեմքն սպիտակել էր։ Ճերմակ ճակատի վրա մազերը էլ ավելի սև էին թվում։

― Ոչինչ, Ռինալդի, ― ասաց քահանան։ ― Ոչինչ։

― Գրողի ծոցը կորեք, ― ասաց Ռինալդին։ ― Գրողի ծոցը կորչի ամեն ինչ։

Նա հենվեց աթոռի մեջքին։

― Շատ է աշխատել, շատ է հոգնել, ― մայորն ասաց ինձ։

Կերավ միսը ու հացի պատառով մաքրեց սոուսը։

― Թքել եմ ձեզ վրա, ― ասաց Ռինալդին, դիմելով սեղանին։ ― Գրողի ծոցը կորչի ամեն ինչ։

Մարտահրավեր նետելով, նայեց շուրջը։ Աչքերն անփայլ էին, դեմքը՝ գունատ։

― Դե լավ, ― ասացի ես։ ― Թող գրողի ծոցը կորչի ամեն ինչ։

― Ոչ, ոչ, ― ասաց Ռինալդին։ ― Այդպես չի կարելի։ Այդպես չի կարելի։ Ասում եմ, չի կարելի։ Խավար ու դատարկ, ուրիշ ոչինչ չկա։ Լսո՞ւմ եք, ոչինչ չկա։ Ես դա լավ գիտեմ, երբ չեմ աշխատում։

Քահանան շարժեց գլուխը։ Հանձնակատարը սեղանի վրայից վերցրեց պնակները։

― Ինչո՞ւ եք միս ուտում, ― Ռինալդին դարձավ քահանային, ― ինչ է, չգիտե՞ք, որ այսօր ուրբաթ է։

― Հինգշաբթի է, ― ասաց քահանան։

― Սուտ է։ Ուրբաթ է այսօր։ Դուք փրկչի մարմինն եք ուտում։ Սա աստծո միսն է։ Գիտեմ։ Ավստրիական փտած միս։ Այ թե ինչ եք ուտում։

― Սպիտակ միսը սպաների միսն է, ― ասացի ես, հիշելով մի հին կատակ։

Ռինալդին ծիծաղեց և լցրեց իր բաժակը։

― Մի լսեք ինձ, ― ասաց նա։ ― Խելքս թռցրել եմ մի քիչ։

― Լավ կլիներ արձակուրդ գնայիք, ― ասաց քահանան։

Մայորը բացասաբար շարժեց գլուխը։ Ռինալդին նայեց քահանային։

― Ուրեմն, ըստ ձեզ, ես պետք է արձակո՞ւրդ գնամ։

Մայորը քահանային նայելով, բացասաբար շարժեց գլուխը։ Ռինալդին ևս նայեց քահանային։

― Դուք գիտեք, ― ասաց քահանան։ ― Եթե չեք ուզում, մի գնացեք։

― Գրողի ծոցը կորեք, ― ասաց Ռինալդին։ ― Ուզում եք ազատվել ինձանից։ Ամեն գիշեր փորձում են ազատվել ինձնից։ Իսկ ես պաշտպնվում եմ մի կերպ։ Հետո՞ ինչ, որ ես այսպիսին եմ։ Բոլորն են այսպիսին։ Ամոբղջ աշխարհն է այսպիսին։ Նախ, ― դասախոսական տոնով շարունակեց նա, ― փոքրիկ պզուկ է լինում։ Հետո կրծքի վրա ցան է երևում։ Հետո այլևս ոչինչ չենք նկատում։ Հույսներս դնում ենք սնդիկի վրա։

― Կամ սալվարսանի, ― մայորը հանգիստ ընդհատեց նրան։

― Սնդիկյան պրեպարատ, ― ասաց Ռինալդին։ Հիմա նա վերամբարձ տոնով էր խոսում։ ― Ավելի լավ բան էլ գիտեմ։ Իմ բարի, իմ լավ քահանա, ― ասաց նա, ― դուք երբեք այսպիսին չեք լինի։ Իսկ բեյբին կլինի։ Դա արտադրական վթար է։ Արտադրական պարզ վթար։

Հանձնակատարը սուրճ և քաղցրեղեն բերեց։ Քաղցրեղենը հացի պուդինգի նման ինչ֊որ բան էր, վրան՝ առատ մրգանուշ։

― Լամպը մխում էր, սև մրուրը նստել էր ապակու վրա։

― Լամպը տարեք, երկու մոմ բերեք, ― ասաց մայորը։

Հանձնակատարը ամաններին կպած երկու վառվող մոմ բերեց, վերցրեց լամպը, հանգցրեց ու տարավ։ Ռինալդին հանգստացել էր։ Կարծես խելքը գլուխն էր եկել։ Մի քիչ էլ զրուցեցինք, իսկ սուրճը խմելուց հետո գնացինք նախասրահ։

― Դուք երևի ուզում եք քահանայի հետ խոսել։ Իսկ ես պետք է քաղաք գնամ, ― ասաց Ռինալդին։ ― Բարի գիշեր, հայր սուրբ։

― Բարի գիշեր, Ռինալդո, ― ասաց քահանան։

― Կհանդիպենք, Ֆրեդի, ― ասաց Ռինալդին։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Շուտ եկեք։

Նա ծամածռեց դեմքն ու դուրս եկավ։ Մայորը կանգնել էր մեր կողքին։

― Շատ է հոգնել, շատ է աշխատել, ― ասաց նա։ ― Եվ համոզված է, որ սիֆիլիս ունի։ Չեմ կարծում, բայց ով գիտե, մեկ էլ տեսար իսկապես ունի։ Բուժում է իրեն։ Բարի գիշեր։ Առավոտը շո՞ւտ եք գնալու Էնրիկո։

― Այո։

― Դե, ուրեմն, ցտեսություն, ― ասաց նա։ ― Բարի ճանապարհ։ Պեդուցին կարթնացնի և կուղեկցի ձեզ։

― Ցտեսություն։

― Ցտեսություն։ Ասում են, թե ավստրիացիները նորից են հարձակվելու, բայց չեմ կարծում։ Չեմ ուզում հավատալ։ Համենայն դեպս այստեղ հարձակում չի լինի։ Ջինոն ձեզ ամեն ինչ կպատմի։ Հեռախոսները հիմա լավ են աշխատում։

― Ես հաճախ զանգ կտամ։

― Խնդրում եմ։ Բարի գիշեր։ Մի թողեք, որ Ռինալդին շատ խմի։

― Կփորձեմ։

― Բարի գիշեր, հայր սուրբ։

― Բարի գիշեր։

Նա գնաց իր առանձնասենյակը։