Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում

հեղինակ՝ Մարկ Տվեն թարգմանիչ՝ Կ․ Դալլաքյան (անգլերէնից) աղբյուր՝ «Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում»

Նախաբան

Այս գրքի մեջ տարածվող կոպիտ օրենքներն ու սովորությունները պատմականորեն հավաստի են։ Պատմականորեն հավաստի են նաև դրանք լուսաբանելու համար օգտագործված դեպքերը։ Չենք պնդում, թե այդ օրենքներն ու սովորությունները գոյություն են ունեցել Անգլիայում ճիշտ վեցերորդ դարում, ոչ, պարզապես գտնում ենք, որ եթե դրանք գոյություն են ունեցել Անգլիայում և ուրիշ քաղաքակիրթ երկրներում շատ ավելի ուշ ժամանակներում, ապա, առանց զրպարտիչ կոչվելու վախի, կարելի է ենթադրել, որ վեցերորդ դարում նույնպես դրանք եղել են։ Բոլոր հիմքերն ունենք կարծելու, որ եթե նույնիսկ այստեղ նկարագրված այս կամ այն օրենքն ու սովորությունը գոյություն չի ունեցել այդ հեռավոր ժամանակներում, ապա դրան լիովին փոխարինե՞լ է մի ուրիշ էլ ավելի վատթարը։

Այն հարցը, թե իրոք գոյություն ունի՞ արդյոք թագավորների աստվածային իրավունք՝ այս գրքում չի քննարկվում։ Այդ հարցը շատ բարդ է ու խրթին։ Ակնհայտ է և անառարկելի, որ պետության գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած մարդը պետք է վսեմ հոգու և երևելի ընդունակությունների տեր անձնավորություն լինի։ Նույնքան ակնհայտ է և անառարկելի, որ միայն նախախնամությունը կարող է անսխալ ընտրել այդպիսի մարդուն։ Այստեղից էլ, ակնհայտաբար ու անառարկելիորեն հետևում է, որ նման մարդու ընտրությունը միշտ էլ կատարում է նախախնամությունը, քանի որ այդ կետին է հանգեցնում անխուսափելի եզրակացությունը։ Գո՞ւցե այդպես էր թվում այս գրքի հեղինակին, մինչև որ նա երես առ երես չեկավ տիկին Պոմպադուրի, լեդի Քասլմենի և գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած նման կարգի այլ ներկայացուցիչների հետ։ Սրանց այնքան դժվար էր վերը շարադրված կաղապարի մեջ առնելը, որ հեղինակը որոշեց այս գիրքը (որ պետք է լույս տեսնի աշնանը) նվիրել ուրիշ խնդիրների, իսկ հետո ավելի փորձ ձեռք բերել և հարցը լուծել առանձին գրքի մեջ։ Իսկ այդ հարցը, անշուշտ, այնպիսի մի թնճուկ է, որ պետք է անպատճառ լուծել․ և ձմռանն էլ, ի դեպ, ես ուրիշ անելիք չունեմ։

Մարկ Տվեն

Երկու խոսք լուսաբանման համար

Այդ տարօրինակ անծանոթին, որի մասին պատմելու եմ, ես հանդիպեցի Վարվիկ ամրոցում։ Նա գրավեց իմ ուշադրությունը իր երեք հատկանիշներով․ անկեղծ պարզությամբ, հինավուրց զենքի զարմանալի գիտակությամբ և այն բանով, որ նրա ներկայությամբ ես ինձ բոլորովին հանգիստ էի զգում, քանի որ միայն ինքն էր խոսում։ Որպես համեստ մարդիկ, մենք հայտնվեցինք ամրոցի սրահներով առաջացող մարդկային նախիրի ամենավերջում, և նա անմիջապես սկսեց վերին աստիճանի հետաքրքրական բաներ պատմել։ Խոսում էր մեղմ, հաճելի, սահուն և կարծես այս աշխարհից ու ժամանակից աննշմարելիորեն դուրս փոխադրվում, ընկնում մի հեռու֊հեռավոր ժամանակաշրջան, հին ու դարերի խորքում մոռացված երկիր։ Նա աստիճանաբար այնպես կախարդեց ինձ, որ աչքերիս առջև սկսեց թվալ, թե շուրջս վխտում են մոխրագույն, բորբոսնած ու փոշեծածկ հնության ուրվականներն ու ստվերները, և որ ես զրուցում են նրա մի մասունքի հետ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ես կխոսեի իմ անձնական բարեկամների, թշնամիների կամ մերձավոր հարևանների մասին, նա էլ խոսում էր սըր Բեդիվերի, սըր Քորս դը Գանիսի, սըր Լանսելոտ Լճացու, սըր Գալահադի ու Կլոր Սեղանի մյուս բոլոր մեծանուն ասպետների մասին, և որքա՜ն հին, հին, անասելիորեն հինավուրց, խունացած, չորացած, մգլոտ և հնամենի տեսք ուներ նա ինքը այդ պահին։ Հանկարծ նա դարձավ դեպի ինձ և այնպես պարզ ու հանգիստ, ինչպես մարդ կարող է խոսել եղանակի կամ էլ ուրիշ առօրյա բաների մասին, ասաց․

― Դուք, իհարկե, գիտեք, հոգիների փոխադրման մասին։ Բայց լսե՞լ եք արդյոք մարմինների փախադրման մասին մի ժամանակահատվածից մյուսը։

Պատասխանեցի, որ չեմ լսել։ Նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց իմ պատասխանին, կարծես իրոք խոսքը եղանակի մասին լիներ։ Լռություն տիրեց, որն անմիջապես խախտեց վարձու ուղեկցողի ձանձրալի ձայնը․

― Հնամենի օղազրահ։ Վեցերորդ դար։ Արթուր թագավորի և Կլոր Սեղանի ժամանակաշրջան։ Ըստ ավանդության, պատկանել է սըր Սագրամոր Ցանկալի ասպետին։ Ուշադրություն դարձրեք կրծքի ձախ կողմի հանգույցների միջի կլոր ծակին։ Դրա ծագումը անհայտ է։ Ենթադրում են, որ օղազրահը ծակված է եղել փամփուշտով՝ հրազենի գյուտից հետո։ Հնարավոր է, որ Կրոմվելի զինվորներից մեկն է կատակով կրակել։

Իմ անծանոթը ժպտաց (տարօրինակ էր այդ ժպիտը, երևի մարդիկ շատ ու շատ դարեր առաջ են դադարել այդպես ժպտալուց) և քթի տակ մրթմրթաց․

― Ի՜նչ էլ խելոքն է։ Ե՛ս հո գիտեմ, թե ինչպես է ծակվել։ ― Ապա, քիչ հետո ավելացրեց։ ― Ինքս եմ արել։

Շշմեցի կայծակնահար եղածի նման և մինչ ուշքի կգայի, նա այլևս չկար։

Ամբողջ երեկոն անցկացրի Վարվիկ֊Արմսում կրակարանի մոտ նստած և հինավուրց ժամանակների մասին երազների մեջ ընկղմված։ Անձրևը անխնա ծեծում էր պատուհանս և քամին ոռնում էր դրսում։ Երբեմն֊երբեմն թերթում էի սըր Թոմաս Մելորիի հրաշափառ պատմություններով ու արկածներով լեցուն հինավուրց սքանչելի գիրքը և նորից ընկնում երազների աշխարհը։ Արդեն կեսգիշեր էր, երբ քնելուց առաջ մի պատմություն էլ կարդացի այն մասին․

Թե ինչպես սըր Լանսելոտը երկու հսկա սպանեց և ամրոցը ազատեց

«․․․Հանկարծ նրա առջև հայտնվեցին երկու վիթխարի հսկաներ, մինչև գլուխը երկաթե զրահների մեջ և ձեռքներին սոսկալի դագանակներ բռնած։ Սըր Լանսելոտը վահանը առաջ պարզեց և վանեց հսկաներից մեկի հարվածը և իր սրով մեջտեղից կիսեց նրա գլուխը։ Երբ մյուսը տեսավ այդ, գլխապատառ փախավ, վախենալով ահարկու հարվածներից, իսկ սըր Լանսելոտը ետևից ընկավ որքան ոտքերում ուժ ուներ, սուրը իջեցրեց նրա ուսին և ճիշտ երկու կես արեց։ Ապա սըր Լանսելոտը սրահ մտավ, և նրան ընդառաջ եկան երեք անգամ տասներկու տիկիններ ու օրիորդներ, և բոլորը ծունկի իջան նրա առջև ու գոհություն հայտնեցին աստծուն և նրան՝ իրենց ազատագրության համար։ «Քանզի սըր, ― ասացին նրանք, ― ահա յոթ տարի է, ինչ մենք գերված ենք այստեղ և մեր սննդի համար մետաքսյա ձեռագործներ ենք անում, մինչդեռ բոլորս էլ ազնվազարմ ծագում ունենք, և թող օրհնված լինի այն ժամը, սըր, ասպետ, երբ դու ծնվեցիր, քանզի դու աշխարհի բոլոր ասպետներից շատ ավելի ես արժանի փառաբանության, և մենք բոլորս աղաչում ենք, շնորհիր մեզ քո անունը, որպեսզի պատմենք մեր բարեկամներին, թե ով է մեզ ազատողը»։ «Գեղեցկատես օրիորդներ, ― ասաց նա, ― իմ անունը սըր Լանսելոտ Լճացի է»։ Ապա նա բաժանվեց օրիորդներից և հանձնեց նրանց աստծուն։ Եվ նա հեծավ իր նժույգը և քշեց անցավ շատ զարմանահրաշ ու վայրի երկրներով, շատ ջրերով ու հովիտներով, բայց ոչ մի տեղ իրեն վայել ընդունելություն չգտավ։ Եվ, վերջապես, մի երեկո, պատահեց, որ նա մի գեղեցիկ դաստակերտի հասավ, և այնտեղ հանդիպեց մի ազնվազարմ պառավ տիկնոջ, որը նրան վայել ընդունելություն ցույց տվեց և հոգ տարավ նրա և ձիու մասին։ Եվ երբ պահը եկավ, հյուրընկալ տիկինը առաջնորդեց նրան դարպասների վրա գտնվող գեղեցիկ աշտարակը, որտեղ նրան հարմարավետ մահիճ էր սպասում։ Այդտեղ սըր Լանսելոտը հանեց իր զրահները, զենքը դրեց կողքին, անկողին մտավ և անմիջապես ընկղմվեց քնի մեջ։ Եվ ահա շուտով մի հեծյալ ժամանեց և սկսեց փութով թակել դարպասը։ Իսկ սըր Լանսելոտը աղմուկը լսելով, վեր կացավ, դուրս նայեց պատուհանից և լուսնի լույսով տեսավ երեք ասպետների, որոնք նժույգները խթանած շտապում էին առաջինի ետևից և միանգամից սրերը մերկացրած հարձակվեցին նրա վրա, իսկ առաջինը դեմքը դարձրեց դեպի նրանց և ասպետորեն սկսեց պաշտպանվել։ «Ճշմարիտ աստված, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― ես պետք է օգնեմ ասպետին, քանզի վայել չէ ինձ դիտել, թե ինչպես են երեքը մեկի վրա հարձակվում, և եթե ասպետը սպանվի, ես մեղսակից կլինեմ նրա սպանության մեջ»։ Եվ նա հագավ զրահները, սավանով պատուհանից ցած իջավ չորս ասպետների մոտ և բարձրաձայն ասաց․ «Դարձեք դեպի ինձ, ասպետներ, և թողեք ձեր մարտը այդ ասպետի հետ»։ Անմիջապես նրանք թողեցին սըր Քեյին և դարձան Լանսելոտի դեմ, և մեծ մարտ ծայր առավ, քանզի ասպետները ցած իջան նժույգներից և սկսեցին հարվածներ տեղալ բոլոր կողմերից։ Այդ ժամանակ սըր Քեյը առաջ եկավ օգնելու համար սըր Լանսելոտին։ «Ոչ, սըր, ― ասաց վերջինս, ― ես կարիք չունեմ ձեր օգնության, դուք կարող եք օգնել այն բանով, որ մենակ թողնեք ինձ սրանց դեմ»։ Սըր Քեյը ասպետին հաճույք պատճառած լինելու համար, ստիպեց իրեն կատարելու նրա կամքը և մի կողմ կանգնեց։ Եվ ապա սըր Լանսելոտը վեց հարվածներով նրանց գետին գլորեց։

Այդ ժամանակ բոլոր երեքը աղաչեցին․ «Սըր ասպետ, մենք անձնատուր ենք լինում քեզ, քանզի զորությամբ քեզ հավասար ասպետ չկա»։ «Ես չեմ ընդունում ձեր անձնատվությունը, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Բայց եթե դուք անձնատուր լինեք սըր Քեյ Մատակարարին, ես կշնորհեմ ձեզ ձեր կյանքը»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― ասացին նրանք, չենք ուզում պատվազուրկ լինել, քանզի մենք սըր Քեյին հետապնդում էինք մինչև այս դարպասները և կհաղթեինք նրան, եթե դու չլինեիր, այլևս ինչո՞ւ նրան անձնատուր լինենք»։ «Ինչպես ուզում եք, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Դուք կարող ենք ընտրել մահը կամ կյանքը, իսկ անձնատուր լինել կարող եք միայն սըր Քեյին»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― պատասխանեցին նրան այդ ժամանակ, ― մեր կյանքը փրկելու համար կանենք այնպես, ինչպես դու հրամայում ես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― առաջիկա Հոգեգալուստի օրը, դուք պետք է ներկայանաք Արթուր թագավորի արքունիք և ձեր կյանքը հանձնեք Գինեվըր թագուհու ձեռքը, նրա գթությունը ու նրա ողորմածությունը հայցեք և ասեք, որ ձեզ իր մոտ է ճամփել սըր Քեյը, հրամայելով դառնալ թագուհու գերիները»։ Առավոտյան սըր Լանսելոտը արթնացավ շատ վաղ, իսկ սըր Քեյը դեռ քնած էր, և սըր Լանսելոտը հագավ սըր Քեյի զրահները, վերցրեց նրա վահանը և զենքը, գնաց գոմ, հեծավ նրա նժույգը և, հրաժեշտ տալով հյուրընկալ տիկնոջը, մեկնեց։ Շուտով արթնացավ սըր Քեյը և տեսավ, որ սըր Լանսելոտը մենել է, և հետո նկատեց, որ սըր Լանսելոտը տարել է իր զենքը և նժույգը։ «Երդվում եմ, որ Արթուր թագավորի ասպետներից շատերը փորձանքի պիտի գան, քանզի, խաբվելով իմ զրահներից, քաջաբար պիտի հարձակվեն սըր Լանսելոտի վրա, նրան իմ տեղն ընդունելով։ Իսկ ես նրա զրահները հագնելով և նրա վահանի պաշտպանությամբ, անվտանգ տեղ կհասնեմ»։ Եվ, հրաժեշտ առնելով հյուրընկալ տիկնոջից, սըր Քեյը ճանապարհ ընկավ․․․»։

Նոր էի գիրքը մի կողմ դրել, երբ դուռը թակեցին, ու ներս մտավ իմ օտարականը։ Ես նրան ծխամորճ ու աթոռ առաջարկեցի և ընդունեցի շատ սիրալիր։ Մի գավաթ տաք շոտլանդական վիսկի հրամցրի, ապա մի ուրիշը, նորից մի գավաթ էլ, հույս ունենալով լսելու նրա պատմությունը։ Չորրորդ գավաթից հետո նա ինքը խոսք սկսեց, պարզ ու բնական եղանակով։

Օտարականի պատմածը

Ես ամերիկացի եմ։ Ծնվել և մեծացել եմ Հարթֆորդում, Կոնեկտիկուտ նահանգում, անմիջապես գետից այն կողմ, արվարձանում։ Այնպես որ ես յանկի եմ, յանկիներից սերված, և ինչպես վայել է իսկական յանկիին, գործնական մարդ եմ, հեռու ամեն տեսակի զգացակացությունից, այլ խոսքով ասած՝ պոեզիայից։ Հայրս դարբին է եղել, հորեղբայրս՝ անասնաբույժ, իսկ ես սկզբում և՛ դարբին էի, և՛ անասնաբույժ։ Հետո մտա մի մեծ զինագործարան և ուսումնասիրեցի իմ իսկական արհեստը, տիրապետեցի կատարելապես, սովորեցի պատրաստել ամեն ինչ՝ հրացաններ, ատրճանակներ, հրանոթներ, շոգեկաթսաներ, շոգեքարշեր, ձեռքի աշխատանքին փոխարինող ամեն տեսակ մեքենաներ։ Եվ կարողանում էի պատրաստել աշխարհիս երեսին ամեն ինչ և, եթե գոյություն չունենար անհրաժեշտ իրը արագ պատրաստելու նորագույն եղանակը, ինքս էի հնարում այն և անում նույնքան հեշտ ու հանգիստ, ինչպես կոճղ գլորելը։ Վերջ ի վերջո ինձ ավագ վարպետ կարգեցին․ ձեռքիս տակ մի երկու հազար մարդ էր աշխատում։

Էհ, ինքնին հասկանալի է, որ նման պաշտոնի տեր անձը մարտական մարդ պետք է լինի։ Եթե ձեռքիդ տակ երկու հազար կոշտ ու կոպիտ ստահակ կա, ապա, անշուշտ, զվարճալիքներն անպակաս են լինում։ Իմ գլխից որ, գոնե, անպակաս էին։ Մի խոսքով բանն այնտեղ հասավ, որ ես էլ ստացա իմ հասանելիքը։ Թյուրիմացություն պատահեց իմ և մի աժդահայի միջև, որին մենք Հերկուլես էինք կոչում։ Նա այնպես հասցրեց գլխիս, որ գանգս ճարճատեց, կարերը տեղից ելան ու իրար խառնվեցին։ Աշխարհը մթնեց, ու ես երկար ժամանակ ոչինչ չէի գիտակցում և չէի զգում։

Երբ նորից ուշքի եկա, նստած էի մի կաղնու տակ, խոտերի վրա, հոյակապ ու գեղատեսիլ բնության գրկում, մենակ։ Բայց ոչ բոլորովին մենակ։ Քիչ հետո, ձիու վրա մի կտրիճ էր լեռնացել ու աչքերը վերից վար տնկել վրաս, մի կտրիճ, որ ասես հենց նոր էր իջել պատկերազարդ գրքի էջից։ Նա ոտքից գլուխ ծածկված էր հնօրյա զրահով, գլուխը երկայնակի ճեղքերով երկաթյա տակառ հիշեցնող սաղավարտի մեջ էր, ձեռքին բռնել էր վահան, սուր և երկար նիզակ։ Երկաթյա զրահ էր կրում նաև ձին, որի ճակատին պողպատե եղջյուր էր ցցված, և շքեղ, կարմրականաչ մետաքսյա սթարը վերմակի նման կախ էր ընկած մինչև գետին։

― Ազնվափայլ սըր, դուք պատրա՞ստ եք, ― ասաց այս կտրիճը։

― Ի՞նչ։

― Պատրա՞ստ եք ինձ հետ մարտնչելու հանուն կալվածքի, հանուն տիկնոջ կամ հանուն․․․

― Ի՞նչ եք ոզում ինձնից, ― ասացի ես։ ― Կորեք ձեր կրկեսը, այլապես ոստիկանությանը կհայտնեմ։

Իսկ ձեր կարծիքով, ի՞նչ արեց նա։ Մի երկու հարյուր յարդ ետ գնաց ու ձին թափով քշեց ինձ վրա, իր երկաթյա տակառը կռացրած մինչև ձիու վիզը, երկար նիզակը առաջ պարզած։ Տեսա, որ կատակ չի անում, և մինչ նա քառատրոփ ինձ կհասներ, ես արդեն ծառի վրա էի։

Նա հայտարարեց, որ իր սեփականությունն եմ, իր նիզակի գերին։ Նրա փաստարկները համոզիչ էին, առավելագույնը մեծապես իր կողմն էր, այնպես որ վճռեցի չառարկել։ Պայման կապեցինք, ըստ որի ես պետք է գնայի նրա հետ, իսկ նա պետք է ձեռք չտար ինձ։ Իջա ծառից, և մենք ճանապարհ ընկանք, ես քայլում էի նրա ձիու կողքից։ Առաջ էինք գնում անշտապ, անցնում դաշտեր և գետակներ, և ես անչափ զարմանում էի, որ նախկինում երբեք այդ դաշտերն ու գետակները չէի տեսել։ Շուրջս էի նայում, աչք ածում, բայց այդպես էլ որևէ կրկես կամ նույնիսկ կրկեսի նշաններ չտեսա։ Այնպես որ հրաժարվեցի կրկեսի գաղափարից և եզրակացրի, որ նա հիմարանոցից է փախել։ Բայց ճանապարհին ոչ մի տեղ հիմարանոց էլ չհանդիպեց և պատկերացրեք, թե ինչ ապուշային վիճակի մեջ ընկա։ Ես հարցրի նրան, թե դեռ որքա՞ն հեռու ենք Հարթֆորդից։ Նա պատասխանեց, որ երբեք նման անուն չի լսել։ Մտքումս որոշեցի, որ ստում է, բայց առարկելու հարկ չկար։ Մի ժամ քայլելուց հետո, վերջապես հեռվում քաղաք երևաց։ Այն փռված էր ոլորապտույտ գետի ափին, հովտի մեջ, իսկ քաղաքից վեր, բլուրի վրա բազմել էր մի հին ամրոց՝ աշտարակներով ու բուրգերով։ Նման ամրոց ես միայն գրքերի մեջ էի տեսել։

― Բրի՞ջպորտ, ― հարցրի ես, մատս տնկելով։

― Քամելոտ, ― պատասխանեց նա։

Իմ օտարականը քնելու նշաններ էր ցույց տալիս։ Նա մի քանի անգամ դանթեց, ժպտաց իրեն հատուկ հուզիչ հնօրյա ժպիտով և ասաց․

― Ես, կարծես, այլևս պատմել չեմ կարող, բայց եկեք ինձ հետ, ես այդ ամենը գրի եմ առել և դուք կարող եք կարդալ, եթե ցանկություն ունեք։

Արդեն իր սենյակում, նա ասաց․

― Սկզբում օրագիր էի պահում, հետագայում, տարիներ անց, օրագիրը գրքի վերածեցի։ Օ՜, որքան վաղուց է այդ եղել։

Նա ինձ հանձնեց ձեռագիրը և մատնացույց արեց այն տեղը, որտեղից պետք է սկսեի կարդալ։

― Սկսեցեք այստեղից, սրանից առաջ պատահածը ես արդեն պատմել եմ ձեզ։

Նա արդեն համարյա մրափում էր։ Դռներից դուրս գալիս ականջիս հասավ նրա մեղմ քնկոտ շշնջյունը․

― Բարի գիշեր, ազնվափայլ սըր։

Նստեցի կրակարանիս առջև և սկսեցի դիտել իմ գանձը։ Նրա առաջին և ամենամեծ մասը դարերի ընթացքում դեղնած մագաղաթ էր։ Ուշադրությամբ զննեցի մի թերթը և համոզվեցի, որ դա կրկնագիր մագաղաթ էր։ Պատմագիր յանկիի գրչին պատկանող դժվարընթեռնելի խունացած տողերի տակից, հազիվ նշմարվում էին ավելի հին, խունացած, էլ ավելի անընթեռնելի տողերի հետքերը՝ լատիներեն բառեր ու դարձվածքներ, որ հավանաբար հնամենի կրոնական առասպելներից մնացած պատառիկներ էին։ Ես վերադարձա օտարականի նշած տեղին և սկսեցի կարդալ․․․ ահա թե ինչ․

Գլուխ I

Քամելոտ

― Քամելոտ․․․ Քամելոտ, ― ասում էի ինքս ինձ։ ― Ոչ, կարծես երբեք այդպիսի անվանում չեմ լսել։ Հավանաբար, այդպես է կոչվում հիմարանոցը։

Տեղանքի պատկերը մեղմ էր, հանգիստ, երազի նման գեղեցիկ և բոլորովին ամայի։ Օդը լեցուն էր ծաղիկների բույրերով, միջատների բզզոցով, թռչունների ճռվողյունով, բայց ոչ մի տեղ ո՛չ մարդ էր երևում, ո՛չ էլ մարդկային գոյության նշույլ կար։ Ճանապարհ ասածը պարզապես մի կածան էր, սմբակների հետքերը տպված վրան և մեկ֊մեկ էլ խոտերին նշմարվում էին անիվների հետքեր։ Դատելով այդ հետքերից, անվագոտու լայնքը մարդկային աչքի չափ էր։

Հանկարծ մեր առաջ դուրս եկավ մոտ տաս տարեկան մի սիրունիկ աղջնակ․ նրա ոսկեգույն մազերը ծածկել էին ուսերը․ կարմրաբոց կակաչների մի պսակ կար գլխին։ Պարզապես հաճելի էր նրան նայելը, այնպես էր սազում այդ պսակը։ Օրոր֊շորոր քայլում էր անշտապ, և անմեղ դեմքի վրա արտացոլվում էր հոգու խաղաղությունը։ Ուղեկիցս ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա, երևի նույնիսկ չնկատեց էլ։ Իսկ աղջնա՞կը։ Նա բոլորովին չզարմացավ ուղեկցիս ֆանտաստիկ հագուստի վրա, կարծես ամեն օր միայն այդպիսի հագուստով մարդկանց էր տեսնում։ Աղջնակը նրա կողքից անցավ նույնքան անտարբեր, ինչպես կանցներ կովի մոտից, բայց երբ հայացքը դիպավ ինձ, այ, այդ ժամանակ տեսնել էր պետք։ Ձեռքերը ակամայից վեր տարածվեցին, բերանը բացվեց ու մնաց բաց, աչքերը չռվեցին ու ինքը զարմանքից քար կտրեց։ Ամբողջովին կարծես հետաքրքրության և վախի մարմնացում լիներ։ Այդպես էլ մնաց կանգնած, ասես գամված լիներ տեղում, և հայացքով ուղեկցեց ինձ, մինչև որ մենք անհայտացանք նրա տեսադաշտից։ Ես ոչ մի կերպ չկարողացա գլուխ հանել, թե ինչու նա այդպես ապշեց ոչ թե ուղեկցիս, այլ իմ սեփական տեսքից։ Մի ուրիշ անհանգստացնող հարց էր նաև այն, թե ինչու այդ աղջնակը ոչ թե ինքն իրեն, այլ հենց ինձ էր համարում տեսարժան երևույթ և, թե ինչու էր նա աչքը տնկել վրաս, այդքան դեռահաս էակի համար պարզապես անհնարին զարմանքով, չէ՞ որ նրանց հատուկ է մանկական մեծահոգությունը։ Մի խոսքով, մտածելու համար որքան ուզեք նյութ կար։ Ես քայլում էի կարծես երազում։

Երբ մոտենում էինք քաղաքին, կյանքի նշաններ սկսեցին երևալ։ Մենք անցնում էինք մերթ ծոտե տանիքով որևէ խարխուլ խրճիթի, մերթ բավականին վատ մշակված փոքրիկ այգիների ու դաշտերի կողքով։ Մարդիկ էլ էին հանդիպում, որ նման էին բանող անասունների, մարմնեղ մարդիկ, որոնց կոշտ ու երկար, չսանրված մազերը կախ էին ընկնում երեսներից։ Եվ տղամարդիկ, և կանայք կրում էին տնայնագործ շապիկներ, որ հասնում էին սրունքներին, և կոպիտ տրեխներ։ Նրանցից շատերը երկաթյա վզնոցներ ունեին։ Փոքրիկ աղջիկներն ու տղաները բոլորովին մերկ էին, բայց կարծես ոչ ոք այդ չէր նկատում։ Եվ բոլոր այդ մարդիկ ինձ վրա էին չռում աչքերը, իմ մասին էին խոսում, խրճիթներն էին վազում տանը մնացածներին դուրս կանչելու և ինձ ցույց տալու համար։ Ուղեկցիս տեսքը, սակայն, ոչ ոքի չէր զարմացնում․ խոնարհ գլուխ էին տալիս նրան և ուշադրության չէին արժանանում։

Քաղաքում, անկանոն ցրված խրճիթների արանքում տեղ֊տեղ բարձրանում էին մեծ, անպատուհան քարե տներ, փողոցները ծուռտիկ էին և չսալարկված, շների և մերկ երեխաների ոհմակը աղմկոտ խաղ էր անում արևի տակ, ամենուրեք խոզեր էին թափառում․ ամբողջովին ցեխակոլոլ մի մերուն առոք֊փառոք պառկել էր գարշահոտ ջրափոսի մեջ, ուղիղ գլխավոր փողոցի կենտրոնում և կերակրում էր իր խոճկորներին։ Հանկարծ հեռվից ռազմական երաժշտության հնչյուններ հասան ականջներիս։ Երաժշտությունն ավելի ու ավելի էր մոտենում, և շուտով մի հեծելախումբ երևաց, որը արտակարգ փառաշուք տեսք ուներ՝ փետուրազարդ սաղավարտներ, պսպղուն զրահներ, ծփացող դրոշներ, շքեղ հագուստներ և սթարներ, ոսկեզօծ նիզակներ։ Հեծելախումբը հանդիսավոր անցավ ցեխաջրերի, խոզերի, մերկ երեխաների, զվարթ շների, թշվառ խրճիչների արանքով, և մենք գնացինք նրա ետևից։ Անցանք մի կեղտոտ փողոց, ապա երկրորդը, անընդհատ բարձրանալով բլուրն ի վեր, մինչև որ հասանք քամաշատ կատարին, որտեղ կանգնած էր ամրոցը։ Եղջրափողի ազդանշաններ փոխանակվեցին, բանակցություններ վարվեցին․ մեզ պատասխանում էին պատերի վրայից, որտեղ փողփողացող վիշապանկար դրոշների ներքո ետ ու առաջ էին քայլում լայնջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած, ուսերին գեղարդներ կրող զինվորներ։ Ապա բացվեցին վիթխարի դարպասները, իջավ կամուրջը և հեծելախմբի գլխավորը շարժվեց դեպի խստատես կամարներից ներս։ Մենք էլ, նրան հետևելով, շուտով հայտնվեցինք մի բավական ընդարձակ սալարկված բակում, որը բոլոր չորս կողմերից շրջափակված էր դեպի երկնքի կապույտը խոյացող բուրգերով ու աշտարակներով։ Շուրջ բոլորը զվարթ աղմուկ ու շփոթ էր տիրում․ ձիերից իջնելը, ողջագուրանքը, ետ ու առաջ վազվզելը, խայտաբղետ և զվարթ եռուզեռը իրար էին խառնվել։

Գլուխ II

Արթուր թագավորի արքունիքը

Հարմար պահ գտնելով, ես մի կողմ քաշվեցի և արտաքինից համեմատաբար պարզ տեսքով մի ծերուկի ուսին դիպչելով, հարցրի սիրաշահող֊խորհրդակցական ձայնով․

― Բարեկամս, չէի՞ք ասի ինձ․ արդյոք դուք ծառայո՞ւմ եք այս հիմարանոցում, թե այցլեության եկել որևէ հիվանդի․․․

Նա բութ հայացք գցեց վրաս և արտաբերեց․

― Ազնվափայլ սըր, ինձ թվում է․․․

― Բավական է, ― ասացի։ ― Տեսնում եմ, որ դուք հիվանդներից եք։

Հեռացա, մտածմունքի մեջ ընկնելով։ Աչք էի ածում, թե գուցե պատահմամբ մի խելքը գլխին մարդ գտնեմ, որ կարողանա մի քիչ լույս սփռել այս ամենի վրա։ Վերջապես ինձ թվաց, թե նման մեկին գտել եմ։ Մոտեցա և շշնջացի ականջին․

― Ինչպե՞ս կարելի է տեսնել ավագ վերակացուին․․․ միայն մեկ րոպեով․․․

― Մի խոչընդոտիր ինձ։

― Ի՞նչ ասացի՞ք։

― Մի խանգարիր, եթե այս բառը քեզ ավելի հաճելի է։

Նա բացատրեց, որ ինքը խոհարարի օգնականն է և, որ այժմ շատախոսելու բոլորովին ժամանակ չունի, թերևս հետո, հաճույքով հետս կզրուցի, որովհետև մահու չափ ուզում է իմանալ, թե որտեղից եմ ճարել իմ հագուստը։ Այդ պահին նա ինչ֊որ ուղղությամբ տնկեց մատը, ասելով, թե ահա ինձ ավելի հարմար զրուցընկեր է գալիս և, թե սա ժամանակ շատ ունի, մանավանդ որ անկասկած, հենց ինձ է փնտրում։ Առջևս կանգնած էր մի նիհար փոքրիկ տղա՝ վառ կարմիր տաբատը հագին, որ նրան երկճյուղ արած գազարի տեսք էր տալիս․ մնացած հագուստը կարված էր կապույտ մետաքսից և նրբին ժանյակներից։ Երկար ոսկեգույն գանգուրներ ուներ և գլխին կրում էր սնդուսի փետրազարդ գլխարկ, որը թեթևակի թեքված էր դեպի ականջը։ Դեմքից դատելով նա բարի տղա էր, քայլվածքից դատելով՝ լիովին գոհ էր իրենից։ Մի խոսքով, կատարյալ պատկեր էր և մնում էր միայն շրջանակի մեջ առնել։ Նա մոտեցավ, ոտքից գլուխ զննեց ինձ ժպտալով և չթաքցրած հետաքրքրասիրությամբ հայտնեց, որ եկել է իմ ետևից և, որ ինքը էջ է։

― Ի՞նչ էջ, ― ասացի ես, ― դու հազիվ մի պարբերություն լինես։

Բավականին կոպիտ ստացվեց, բայց ես կատաղած էի։ Ասենք, դա նրան չկանգնեցնրեց, նա կարծես, չգիտակցեց, որ ես վիրավորել եմ իրեն և սկսեց խոսել ու ծիծաղել թեթևսոլիկ, զվարթ, տղայավարի անհոգ ձևով, և մինչ մենք քայլում էինք, շուտով մտերմացանք։ Հարց հարցի ետևից էր տալիս իմ զգեստների և իմ անձի վերաբերյալ, բայց երբեք պատասխանի չէր սպասում, այլ շարունակում էր շատախոսել, կարծես մոռանալիս լիներ, որ հարց է տվել և պետք է պատասխանի սպասի, մինչև որ, վերջապես, պատահաբար ասաց, թե ծնվել է հինգ հարյուր տասներեք թվականի սկզբներին։

Ես փշաքաղվեցի։ Կանգ առա և հարցրի թուլացած ձայնով․

― Գուցե ես քեզ ճիշտ չլսեցի։ Կրկնի՛ր․․․ կրկնիր դանդաղ։ Ո՞ր թվականին ես ծնվել։

― Հինգ հարյուր տասներեք։

― Հինգ հարյուր տասներեք։ Ոչ, քո տեսքից այդ ասել չի լինի։ Լսիր, տղաս, ես օտարական եմ և այստեղ բարեկամներ չունեմ, ազնիվ եղիր ինձ հետ և ճշմարտախոս։ Քո գլխի մեջ ամեն ինչ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ ամեն ինչ տեղում է։

― Իսկ բոլոր այս մարդկանց խելքն էլ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ տեղում է։

― Եվ սա հիմարանոց չէ՞։ Այսինքն մի այնպիսի վայր չէ՞, որտեղ խելագարներ են բուժում։

Նա պատասխանեց, որ ոչ։

― Ուրեմն այդ դեպքում, ― ասացի ես, ― կամ ես եմ ցնդել, կամ էլ մի սոսկալի բան է պատահել։ Իսկ հիմա ասա ինձ ազնիվ և ուղիղ, որտե՞ղ եմ ես գտնվում։

― Արթուր թագավորի արքունիքում։

Մի րոպե լուռ մնացի, որպեսզի լսածս մինչև վերջ հասներ գիտակցությանս, ապա հարցրի․

― Ուրեմն, ըստ քո կարծիքի, հիմա ո՞ր թվականն է։

― Հինգ հարյուր քսանութ, տասնինն հունիսի։

Զգացի, թե ինչպես է ճմլվում սիրտս, և շշնջացի․

― Այլևս երբեք չեմ տեսնի իմ բարեկամներին, երբեք, երբեք այլևս։ Նրանք պիտի ծնվեն տասներեք հարյուրամյակ հետո։

Չգիտեմ ինչու, հավատացի տղային։ Ինչ֊որ ներքին զգացումով հավատացի նրան, բայց գիտակցությունս հրաժարվում էր հավատալ։ Գիտակցությունս ապստամբում էր, և դա միանգամայն բնական էր։ Ես չգիտեի, թե ինչպես բավարարեմ իմ գիտակցությանը․ ուրիշ մարդկանց վկայությունը չէր օգնի գործին, որովհետև իմ գիտակցությունը նրանց խելագար կանվաներ և մի կողմ կնետեր նրանց փաստարկները։ Եվ հանկարծ, երջանիկ պատահականությամբ, գլխովս մի սքանչելի գաղափար անցավ։ Գիտեի, որ մ․ թ․ վեցերորդ դարում արևի միակ լրիվ խավարումը տեղի է ունեցել 528 թվականի հունիսի 21֊ին և սկսվել է ցերեկվա 12 անց 03 րոպեին։ Գիտեի նաև, որ ինձ համար ընթացիկ համարվող տարում, այսինքն 1879 թվականին, արևի լրիվ խավարում չէր սպասվում։ Այնպես որ, ես պետք է քառասունութ ժամ զսպեի իմ համբերությունն ու հետաքրքրությունը, որպեսզի դրանք սիրտս վերջնականապես չպայթեցնեին, և ապա ստույգ կպատասխանեի այն հարցին, թե այդ տղան ճշմարտություն էր ասում, թե ոչ։

Ուստի, որպես կոնեկտիկուտցի գործնական մարդ, ես հետաձգեցի այդ թնճուկի լուծումը մինչև նշանակված օրն ու ժամը, դադարեցի այդ մասին մտածելուց և ամբողջ ուշադրությունս կենտրոնացրի տվյալ պահի պարագաների վրա, որպեսզի առավելագույնս քաղեի այդ վիճակից։ «Թղթախաղի մեջ ժամանակին օգտագործիր հաղթաթուղթը», ― ահա իմ նշանաբանը, բայց թե որ արդեն ստիպված ես խաղալ, ուրեմն խաղա, եթե նույնիսկ ձեռքիդ ունես երկու զույգ և մի կենտ։ Ես երկու վճիռ ընդունեցի․ եթե դեռ, այնուամենայնիվ, տասնիններորդ դարն է, և ես գտնվում եմ հիմարանոցում ու այստեղից դուրս գալու հնար չկա, ես ես չեմ լինի, թե որ այստեղ տեր ու տնօրենը չդառնամ և, մյուս կողմից, եթե իրոք վեցերորդ դարն է, ուրեմն շատ լավ, ավելին ինձ ուրիշ ի՞նչ է պետք․ երեք ամիսը չլրացած կլինեմ ամբողջ երկրի տերն ու տնօրենը, չէ որ ես ամբողջ թագավորության ամենազարգացած մարդն եմ, քանի որ ծնվել եմ բոլորից տասներեք դար հետո։ Ես այն մարդկանցից չեմ, որ վճիռ ընդունելուց հետո ժամանակ են կորցնում, և անմիջապես հարցրի մանկլավիկին․

― Լսիր, Քլարենս, տղաս, եթե ես ճիշտ հասկացա քո անունը, եթե դեմ չես, ինձ մի փոքր ծանոթացրու իրերի վիճակին։ Ի՞նչ է այդ ուրվականի անունը, որն ինձ այստեղ բերեց։

― Իմ և քո տիրո՞ջ։ Դա ազնվափայլ ասպետ և մեծ լորդ սըր Քեյ Մատակարարն է, մեր տեր թագավորի կաթնեղբայրը։

― Շատ լավ, շարունակիր, պատմիր նրա մասին, ինչ որ գիտես։

Նա մի երկար պատմություն պատմեց, բայց ինձ անմիջականորեն հետաքրքրող մասը այսպիսին էր։ Նա հայտնեց, որ ես սըր Քեյնի գերին եմ և, ըստ սովորության, ինձ զնդան պետք է նետեն և պահեն այնտեղ միայն հացով ու ջրով, մինչև որ իմ բարեկամները փրկագին վճարեն, եթե, իհարկե, մինչ այդ ինքս չսատկեմ։ Տեսա, որ վերջին հնարավորությունը շատ ավելի իրական է, բայց հոգ չարեցի, ժամանակը շատ սուղ էր։ Այնուհետև մանկլավիկը ասաց, որ ճաշը մեծ սրահում արդեն ավարտին է մոտենում և, որ խոսք ու զրույցը և խնջույքը սկսելուց անմիջապես հետո, սըր Քեյը կհրամայի ներս տանել ինձ, ցույց կտա Արթուր թագավորին և Կլոր Սեղանի շուրջ նստած հռչակավոր ասպետներին և կսկսի պարծենալ՝ ինձ գերի բռնելիս իր կատարած սխրագործությամբ։ Ընդսմին, հնարավոր է, որ մի փոքր չափազանցնի, բայց ես պետք չէ ուղղեմ նրան, դա անքաղաքավարի կլինի և մեկ էլ ոչ անվտանգ, իսկ երբ ինձ վրա կուշտ կնայեն, հետո կքշեն զնդան, նա՛ Քլարենսը, անպատճառ միջոց կգտնի երբեմն֊երբեմն ինձ այցելելու և կօգնի լուր հաղորդել իմ բարեկամներին։

Լո՜ւր հաղորդել իմ բարեկամներին։ Ես շնորհակալություն հայտնեցի, ուրիշ էլ ի՞նչ կարող էի անել։ Այդ պահին մոտեցավ սպասավորը և ասաց, որ ինձ պահանջում են։ Քլարենսը ինձ ներս առաջնորդեց, նստեցրեց և ինքն էլ նստեց իմ կողքին։

Աչքերիս առջև մի զարմանահրաշ և հետաքրքրական տեսարան բացվեց։ Համարյա մերկ պատերով մի վիթխարի սրահ էր, որը լեցուն էր ճչացող հակապատկերներով։ Շատ բարձր, անչափ բարձր տանիքով սրահ էր, այնքան բարձր, որ աղջամուղջի մեջ հազիվ նկատվում էին առաստաղի կամարների միջև նետված հեծաններից ու գերաններից կախ ընկած դրոշները։ Յուրաքանչյուր ծայրում քարե բազիրքով բարձր պատշգամբներ կային, մի կողմում երաժիշտներն էին նստած, մյուս կողմում՝ կանայք, շլացուցիչ հագուստներով։ Հատակը սալարկված էր սև ու սպիտակ քառակուսի մեծ քարե սալերով, որոնք ժամանակի ընթացքում մաշվել ու վերանորոգման կարիք էին զգում։ Զարդեր, ճիշտն ասած, չկային, թեպետ պատերից կախ էին տված ահռելի գորգեր, որոնք, հավանաբար, արվեստի գործեր էին համարվում։ Դրանց վրա ռազմի տեսարաններ էին պատկերված, բայց ձիերը նման էին ճիշտ այնպիսի մարմինների, որոնց երեխաներն են կտրատում թղթից կամ էլ սարքում խմորից, իսկ մարդիկ պատկերված էին թեփուկավոր զրահով, ընդ որում թեփուկները մի֊մի կլոր ծակեր էին, այնպես որ մարկանց հագուստը կարծես ծակծկված լիներ խմորեղենի պատառաքաղով։ Կրակարանը այնքան մեծ էր, որ մի ամբողջ ճամբար կտեղավորեր։ Նրա սյուները քանդակված ու հղկված քարից էին և հիշեցնում էին տաճարի դուռը։ Պատերի երկայնքով լանջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած զինվորներ էին կանգնած, գեղարդները ձեռքներին, որպես միակ զենք․ կանգնած էին այնպես անշարժ, որ կարելի էր նրանց արձանի տեղ ընդունել։

Այս կամարածածկ և տապանասալարկ շուկայական հրապարակի մեջտեղում մի կաղնի սեղան էր դրված, որը նրանք Կլոր Սեղան էին կոչում։ Այն կրկեսի մրցասպարեզի նման ընդարձակ էր, և շուրջը նստած էր տղամարդկանց մի մեծ բազմություն, որոնք հագնված էին այնպես բազմազան և շլացուցիչ գույներով, որ պարզապես նայելիս աչքդ էր ցավում։ Գլուխներին փետրազարդ գլխարկներ էին կրում և փոքր֊ինչ բարձրացնում էին գլխարկները միայն այն դեպքում, երբ դիմում էին հենց իրեն՝ թագվորին։

Մեծ մասը խմելով էր զբաղված, խմիչքը ուղղակի բերանների մեջ էին դատարկում եզան ամբողջական պոզերից, իսկ մի քանիսը դեռ հաց էին ծամում կամ էլ տավարի ոսկորներ կրծում։ Ամեն մարդուն ընկնում էր ամենաքիչը երկուական շուն, որոնք նստած էին աչքները մարդկանց բերաններին տնկած և, երբ նրանց ոսկոր էին շպրտում, բոլորը միանգամից նետվում էին առաջ, ամբողջ բրիգադներով ու դիվիզիաներով։ Սկսվում էր շնակռիվը՝ գլուխները, մարմինները, պոչերը խառնվում էին իրար մի համատարած քաոսի մեջ, սրահով մեկ այնպիսի ոռնոց, վնգստոց ու հաչոց էր բարձրանում, որ բոլոր զրույցները ստիպված էին լինում առժամանակ դադարեցնել։ Բայց ոչ ոք դրա համար չէր բողոքում, որովհետև շնակռիվները ավելի հետաքրքրական էին, քան զրույցները։ Տղամարդիկ երբեմն վեր էին ցատկում, որպեսզի ավելի լավ տեսնեն և գրազ էին գալիս, թե որ շունը կհաղթի, իսկ տիկիններն ու երաժիշտները կռանում էին բազիրքի վրա, և բոլոր կողմերից հիացական բացականչություններ էին լսվում։ Վերջ ի վերջո հաղթող շունը ոսկորը թաթերի մեջ բռնած, հարմարավետ մեկնվում էր հատակի վրա մի հիսուն ուրիշ հաղթված շների կողքին, և գռմռալով սկսում էր կրծել, կեղտոտելով հատակը, իսկ արքունիքը նորից վերադառնում էր իր նախկին զբաղմունքներին ու հաճույքներին։

Որպես կանոն այդ մարդկանց խոսքերն ու շարժուձևերը վայելուչ էին ու քաղաքավարի։ Ես նկատեցի, որ նրանք ուշադրությամբ և լրջորեն ունկնդրում էին, երբ մեկը խոսում էր շնակռիվների արանքներում պատահող ընդմիջումների պահին։ Ընդսմին, նրանք մանկականորեն միամիտ էին ու պարզահոգի։ Ամեն մեկը ստում էր որքան կարող էր, ստում էր բարեհոգի ու զինաթափող միամտությամբ և հաճույքով ականջ էր դնում ուրիշի ստերին ու հավատում էր ամեն ինչի։ Անչափ դժվար էր նրանց էությանը զուգորդել դաժանության և սարսափելիության պատկերացումը, և թեպետ նրանք խոսում էին արյան ու չարչարանքների մասին, բայց այնպիսի անկեղծ հափշտակությամբ էին պատմում, որ ես դադարեցի սոսկալուց։

Ես այդտեղ գտնվող միակ գերին չէի։ Ինձնից բացի մի քսան մարդ էլ կար կամ գուցե ավելին։ Այդ թշվառներից շատերը այլանդակված էին, բզկտված, վիրավորված ամենաահավոր ձևով, նրանց մազերը, դեմքերը, հագուստը դաջված էին սև արյունով։ Նրանք, անշուշտ, սուր մարմնական ցավեր էին զգում, հոգնություն, քաղց և ծարավ, անկասկած, և ոչ ոք հոգ չէր տարել նրանց լվացվելու, նրանց վերքերը դարմանելու մասին, այնուամենայնիվ, ոչ մի ծպտուն չէին հանում, ոչ տնքոց, ոչ բողոք, հոգնության ոչ մի նշան չէին դրսևորում։ Եվ ես ակամայից մտածեցի․ «Նրանք, երևի, իրենք էլ իրենց ժամանակին ճիշտ նույն կերպ են վարվել գերիների հետ, այժմ իրենց հերթն է վրա հասել, նրանք որևէ ուրիշ բան չեն էլ ակնկալում։ Հետևաբար, նրանց փիլիսոփայական տոկունությունը արդյունք չէ ինքնատիրապետման, մտքի, բանականության ուժի, դա անասնական համբերություն է, նրանք պարզապես սպիտակամորթ հնդիկներ են»։

Գլուխ III

Կլոր Սեղանի ասպետները

Կլոր Սեղանի շուրջ ծավալված զրույցները գլխավորապես մեծախոսություններ էին։ Ասպետները պատմում էին, թե ինչպես են գերիներ բռնել, սպանել նրանց բարեկամներին ու կողմնակիցներին, տիրացել նրանց ձիերին և զրահներին։ Որքան կարողացա հասկանալ, ընդհանրապես այդ սպանությունները կատարվում էին ոչ որպես վրեժ՝ կրած վիրավորանքի դիմաց, ոչ որպես հին թշնամության կամ հանկարծակի գժտության արդյունք։ Ո՛չ երբեք։ Որպես կանոն դրանք պարզապես մենամարտեր էին իրար անծանոթ մարդկանց միջև, որոնք երբեք մեկը մյուսին չէին վիրավորել։ Շատ է պատահել, որ տեսնեմ, թե ինչպես երկու անծանոթ երեխաներ իրար հանդիպելիս միաբերան գոչել են․ «Ես քեզ կդնեմ» և սկսել են կռվել, բայց մինչև այս պահը միշտ կարծել եմ, որ նման երևույթը հատուկ է միայն երեխաներին, պարզապես մանկական հասակի հատկանիշը լինելով։ Այստեղ, սակայն, այս մեծ երեխաները ճիշտ նույն ձևով են վարվում ու հպարտանում իրենց արարքներով, չնայած իրենց առաջացած տարիքին։

Եվ, այնուամենայնիվ, այս մեծահասակ բարեհոգի էակների մեջ ինչ֊որ սիրելի ու գրավիչ բան կար։ Այս ամբողջ մանկանոցում հազիվ այնքան ուղեղ ճարվեր, որպեսզի բավարարեր ձուկ բռնելու համար կարթի վրա հագցնելու նպատակին, բայց հարցն էլ այն է, որ նման հասարակության մեջ ուղեղը պետք չէ, ընդհակառակն, ուղեղի առկայությունը միայն կխանգարեր և բոլորին նեղություն կպատճառեր, կզրկեր այդ հասարակությանը իր ավարտուն համաչափությունից և, հավանաբար, անհնարին կդարձներ այս հասարակության գոյությունն իսկ։

Համարյա բոլորի դեմքերը հաճելի արիությամբ էին շնչում, իսկ ոմանք այնպիսի արժանապատվությամբ և վայելչորեն էին իրենց պահում, որ ամեն մի քննադատություն ակամայից պետք է լռեր։ Հատկապես ազնվածին բարության և մաքրության մարմնավորում էր այն ասպետի դեմքը, որին նրանք սըր Գալահադ էին կոչում, ինչպես նաև թագավորի դեմքը․ կատարյալ վեհություն և իսկական մեծություն կար սըր Լանսելոտ Լճացու վիթխարի մարմնի ու վեհապանծ կեցվածքի մեջ։

Հանկարծ մի դեպք պատահեց, որը սըր Լանսելոտի վրա կենտրոնացրեց բոլորի ուշադրությունը։ Ինչ֊որ մեկի, հավանաբար արարողապետի, տված նշանի համաձայն, վեց, թե ութ գերիներ մի մարդու նման առաջ եկան, ծունկի իջան, ձեռքերը վեր պարզեցին դեպի տիկնանց պատշգամբը և սկսեցին թույլտվություն խնդրել մի խոսք ուղղելու թագուհուն։ Կանացի գեղեցկության և թովչության այս ծաղկանոցում ամենաերևացող տեղը նստած տիկինը ի նշան համաձայնության հակեց գլուխը։ Այդ ժամանակ գերիներից մեկը բոլորի անունից ասաց, որ հանձնում է ինքն իրեն և իր ընկերներին թագուհու ձեռքը, և թող թագուհին որոշի ինչ անել՝ ներում շնորհել իրենց, փրկագին պահանջել, զնդան նետել, թե մահապատժի ենթարկել։ Խոսնակը հայտնեց նաև, որ ինքը դրանով կատարում է Քեյ Մատակարարի հրամանը, որի գերիներն են իրենք, և որը հաղթել է իրենց ազնիվ մարտի մեջ և գերեվարել։

Զարմանքը թևածեց դեմքից֊դեմք սրահով մեկ։ Սըր Քեյի անունի վրա մարեց թագուհու ժպիտը, նա նկատելիորեն հիասթափված էր, և մանկլավիկը փսփսաց ականջիս մեջ ամենակծու հեգնանքով․

― Չէ մի, չէ՛, սըր Քեյի։ Հավատացինք հա՜։ Կարող եք ինձ աղջկա անուն կպցնել, սիրելիներս, կամ էլ ծովառնետ կոչել։ Մարդիկ պետք է երկու անգամ հազար տարի գլուխ կոտրեն, որպեսզի կարողանան մի ուրիշ այսպիսի վիթխարի փչոց հորինել։

Դաժան հարցապնդումով լեցուն բոլոր աչքերը հառվեցին սըր Քեյին։ Բայց նա իր բարձրության վրա գտնվեց։ Ոտքի ելավ և ձեռքով վեհապանծ շարժում արեց։ Հայտարարեց, որ հիմա պատմելու է ամեն ինչ, միայն ու միայն փաստերի վրա հենվելով, պարզապես պատմելու է ճշմարիտ փաստերը, առանց որևէ մեկնաբանության։

― Եվ այն ժամանակ, ― ասաց նա, ― եթե դուք կուզենաք փառք ու պատիվ տալ մեկին, ապա կտաք այդ նրան, ով նստած է այստեղ, ով ամենահզորն է բոլոր ասպետների մեջ, որոնք երբևէ վահան են բռնել և սուր գործածել քրիստոնեական մարտիկների շարքերում։

Եվ նա մատնացույց արեց սըր Լանսելոտին։ Օ, սըր, Քեյը շշմեցրեց բոլորին։ Հետո նա շարունակեց և պատմեց, թե ինչպես սըր Լանսելոտը, արկածներ փնտրելիս, իր սրի մի հարվածով սպանել է յոթ հսկաների և ազատել գերության կապանքներից հարյուր քառասուներկու տիկինների ու օրիորդների, թե ինչպես առաջ գնալով նոր արկածներ փնտրելու, գտել է իրեն (սըր Քեյին) ինը օտար ասպետների հետ անհավասար մարտ մղելիս և անմիջապես ինքը մենակ իր վրա վերցրել ամբողջ մարտը և հաղթել բոլոր ինը ասպետներին, ապա առավոտյան սըր Լանսելոտը վաղ է արթնացել, հագել սըր Քեյի զրահը, վերցրել սըր Քեյի ձին և հեռացել դեպի օտար երկրներ, և մի մարտում հաղթել է տասնվեց, իսկ մի ուրիշում երեսունչորս ասպետների, և թե ինչպես բոլոր պարտվածներին, և այս, և նախկին պարտվածներին, նա ստիպել է երդվել, որ նրանք Հոգեգալստյան օրը պիտի հայտնվեն Արթուր թագավորի արքունիքում, հանձնվեն Գինեվըր թագուհու ձեռքը, իրենց կոչելով սըր Քեյ Մատակարարի գերիները, նրա ասպետական խիզախության վկայությունը ներկայացնելով, և ահա մի վեց ասպետ արդեն եկել են, իսկ մյուսները կհայտնվեն, հենց որ ծանր վերքերը մի փոքր ապաքինվեն։

Հուզիչ էր տեսնել, թե ինչպես էր շառագունում և ժպտում թագուհին, ինչպես էր ամոթխած և երջանիկ գողունի հայացքներ նետում սըր Լանսելոտի վրա, այնպես որ, եթե դա Արկանզասում լիներ, վերջինիս մարմնի մեջ տեղն ու տեղը ատրճանակ կպարպեին։

Բոլորը փառաբանում էին սըր Լանսելոտի քաջությունը և մեծահոգությունը, իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ես պարզապես զարմանում էի, թե ինչպես մի մարդ կարողացել է հաղթել և գերեվարել կռիվների մարզված այսքան մարտիկների։ Զարմանքս հայտնեցի Քլարենսին, բայց այս քամիգլուխ ծաղրասերը միայն ասաց․

― Եթե սըր Քեյը հասցրած լիներ կոնծելու թթու գինու ևս մի տիկ, պարտվածների թիվը կկրկնապատկվեր։

Հանկարծ Քլարենսի դեմքին այնպիսի խոր վհատության ամպ իջավ, որ խղճացի նրան։ Ես հետևեցի նրա հայացքի ուղղությանը և տեսա ծածանվող սև հագուստով մի շատ ծեր, սպիտակամորուս մարդու, որը խախուտ ոտքերով սեղանի մոտ կանգնած, թեթևակի տարուբերում էր իր հնամենի գլուխը և ջրակալած աչքերի թափառող հայացքով դիտում ներկաներին։ Բոլորի դեմքերին նկատելի էր ճիշտ նույն վհատության արտահայտությունը, ինչ որ տեսել էի մանկլավիկի դեմքին։ Դա կարծես դատապարտված էակների նախազգացում լիներ, թե իրենք պետք է տառապանքներ կրեն և չեն էլ կարող նույնիսկ բողոքել։

― Աստված իմ, նորից պիտի լսենք, ― հառաչեց տղան, ― նույն հին ու ձանձրալի պատմությունը, որ նա պատմել է ճիշտ նույն բառերով արդեն հազար անգամ և որ միշտ պիտի պատմի, քանի դեռ չի մեռել, ամեն անգամ, երբ մի գավաթ գինուց գործի անցնի նրա երևակայության քամաղացը։ Տեր իմ, ինչու ես չմեռա, որպեսզի այս օրը չտեսնեի։

― Ո՞վ է նա։

― Մերլինը, մեծագույն ստախոսը և ամենակարող մոգը։ Թող կործանվի նա։ Այնպես է ձանձրացրել մեզ իր միակ պատմությունով։ Բայց բոլորը վախենում են նրանից, որովհետև նրան են հպատակվում փոթորիկներն ու կայծակները, և դժոխքի բոլոր չարքերը այդ ծերուկի հրամանի տակ են, թե չէ մենք վաղուց դուրս տված կլինեինք դրա փորոտիքը, ազատվելու համար նրա այդ պատմությունից։ Նա միշտ էլ այն պատմում է երրորդ դեմքով, իբր հավատացնել է ուզում, թե ինքը շատ համեստ է, որպեսզի իրեն փառաբանի։ Թող անեծքի կրակը իջնի նրա վրա, թող միշտ դժբախտությունը լինի նրա բաժինը։ Լավ, բարեկամս, խնդրում եմ, զարթեցրեք ինձ, երբ վերջացնի։

Տղան գլուխը դրեց ուսիս և քնած ձևացավ։ Ծերունին սկսեց իր պատմությունը, և մանկլավիկը իրոք անմիջապես քնեց, քնեցին նաև շները, արքունիքը, ծառաները, զինվորները։ Միապաղաղ հնչում էին ձանձրալի ձայնը, բոլոր կողմերից լսվում էր մեղմ խռմփոցը, որը կարծես փողային գործիքների ուղեկցություն լիներ այդ ձայնին։ Մի քանիսը գլուխները դրել էին ձեռքերի վրա, ուրիշները մեջքով ետ էին հենվել և բերանները լայն բաց արած՝ երաժշտություն էին արտաբերում։ Ճանճերին այլևս քշող չկար, նրանք տզզում էին և կծում․ մի հարյուր անցքերից ու ծակերից անշշուկ ներս խուժեցին առնետների բազմությունները և սկսեցին վազվզել դես ու դեն, զգալով իրենց ինչպես սեփական տանը․ նրանցից մեկը, սկյուռի նման ետին թաթերի վրա նստել էր թագավորի գլխին ու պանիր էր կրծում, միամիտ անամոթությամբ փշրանքները թագավորի դեմքին թափելով։ Տեսարանը շատ խաղաղ էր, հանգստավետ՝ հոգնած աչքերի և տանջահար հոգու համար։

Ահա, թե ինչ էր պատմում ծերուկը․

― ․․․ Եվ այսպես, թագավորն ու Մերլինը ճանապարհ ընկան ու հասան ճգնավորի մոտ, որը մի բարի մարդ էր և մեծ հեքիմ։ Հեքիմը զննեց թագավորի վերքերը և տվեց նրան լավ դարմաններ։ Թագավորը այնտեղ մնաց երեք օր, վերքերը լրիվ բուժվեցին, այնպես որ նա կարող էր ձի նստել ու գնալ, և նրանք մեկնեցին։ Ճանապարհին Արթուրը ասաց․ «Ես սուր չունեմ»։ «Ոչինչ, ― ասաց Մերլինը, ― շուտով ես սուր կճարեմ»։ Նրանք քշեցին ձիերը և հասան մի մեծ, խոր լճի, և տեսավ Արթուրը, որ ճիշտ լճի կենտրոնում ոսկեմետաքս թևքով մի ձեռք հոյակապ սուր է բռնել։ «Ահա, ― ասաց Մերլինը, ― այն սուրը, որի մասին ես ասում էի»։ Այդ միջոցին նրանք տեսան մի օրիորդի, որը քայլում էր լճի վրայով։ «Ի՞նչ օրիորդ է սա», ― հարցրեց Արթուրը։ «Դա լճի տիրուհին է, ― ասաց Մերլինը։ ― Այդ լճի մեջտեղը մի ժայռ կա, ժայռի վրա էլ աշխարհիս ամենագեղեցիկ ամրոցը։ Հիմա այդ օրիորդը կմոտենա քեզ, եթե քաղցր խոսես նրա հետ, սուրը քոնը կլինի»։ Օրիորդը մոտեցավ Արթուրին և ողջունեց նրան։ Նա էլ՝ օրիորդին։ «Օրիորդ, ― ասաց Արթուրը, ― ի՞նչ սուր է դա, որը ջրից վեր բռնել է այդ ձեռքը։ Ես կուզենայի ունենալ այն, քանզի սուր չունեմ»։ «Սըր Արթուր թագավոր, ― ասաց օրիորդը, ― սուրը իմն է, և եթե դու ինձ նվեր տաս, երբ ես քեզ խնդրեմ այդ մասին, սուրը քոնը կլինի»։ «Պատվովս եմ երդվում, ― ասաց Արթուրը, ― ես կտամ այն նվերը, ինչ որ դու խնդրես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց օրիորդը, ― նստիր այն մակույկը, գնա և վերցրու սուրը պատյանի հետ միասին, և ես կխնդրեմ իմ նվերը, երբ ժամանակը գա»։ Արթուրն ու Մերլինը իջան ձիերից, ձիերը կապեցին երկու ծառերից, մակույկ նստեցին և, երբ մոտեցան սուր բռնած ձեռքին, սըր Արթուրը բռնեց կոթից և պոկեց սուրը։ Ձեռքը ջրի տակ անցավ, իսկ նրանք ափ վերադարձան ու շարունակեցին ճանապարհը։ Շուտով սըր Արթուրը մի շքեղ վրան տեսավ։ «Ո՞ւմ վրանն է սա»։ «Սըր Պելինորի վրանն է, այն ասպետի, որի հետ վերջերս մենամարտեցիր, բայց այժմ նա ներսը չէ։ Գնացել է մենամարտելու քո ասպետներից մեկի, ազնվափայլ Էգլեմի հետ։ Նրանք երկար մարտնչել են և Էգլեմը փախուստի է դիմել փրկվելու համար ստույգ մահից, իսկ Պելինորը հետապնդել է նրան մինչև Քարլիոն, և հիմա շուտով մենք նրան կհանդիպենք մեծ ճանապարհի վրա»։ «Այդ շատ լավ է, ― ասաց Արթուրը, ― այժմ ես սուր ունեմ, կմարտնչեմ նրա հետ և վրեժ կլուծեմ»։ «Սըր, դու պետք չէ այդ անես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի ասպետը հոգնած է մարտնչելուց և հետապնդելուց, և մեծ պատիվ չէ հոգնած ասպետի հետ մարտնչելը, բացի այդ, սըր Պելինորին հավասար ասպետ ամբողջ աշխարհում չկա։ Եվ ահա, լսիր խորհուրդս, թող նա գնա, քանզի շատ կարճ միջոցում նա քեզ բարի ծառայություն կմատուցի, իսկ իր մահից հետ նրա զավակները քեզ հավատարիմ կծառայեն։ Կգա օրը, շուտով, երբ դու ուրախ կլինես, քո քրոջը նրան կնության տալու»։ «Երբ տեսնեմ նրան, ― ասաց Արթուրը, ― կանեմ այնպես, ինչպես խորհուրդ ես տալիս»։ Հետո սըր Արթուրը զննեց իր սուրը և գոհ մնաց։ «Ո՞րն է քեզ ավելի դուր գալիս, ― ասաց Մերլինը, ― սո՞ւրը․ թե պատյանը»։ «Ավելի շատ սուրն եմ հավանում» ― պատասխանեց Արթուրը։ «Դու իմաստուն չես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի այդ պատյանը տասն անգամ ավելի արժե սրից։ Քանի այդ պատյանը ունես, քեզ ոչ ոք վերք չի հասցնի, դու ոչ մի կաթիլ արյուն չես կորցնի։ Երբեք մի բաժանվիր այդ պատյանից»։ Այսպես նրանք մոտեցան Քարլիոնին և ճանապարհին հանդիպեցին սըր Պելինորին։ Մերլինը, սակայն, այնպես արեց, որ Պելինորը չնկատեց Արթուրին և անցավ առանց խոսք արտասանելու։ «Զարմանում եմ, ― ասաց Արթուրը։ ― Ինչո՞ւ այդ ասպետը ոչինչ չասաց»։ «Սըր, ― պատասխանեց Մերլինը, ― նա չնկատեց քեզ, քանզի եթե նկատեր, այդքան հեշտությամբ չէիք բաժանվի իրարից»։ Եվ նրանք ժամանեցին Քարլիոն, որտեղ Արթուրի ասպետներն էին գտնվում։ Եվ երբ նրանք լսեցին թագավորի արկածները, զարմացան, թե որքան խիզախությամբ է նա վտանգում իր թագավորական կյանքը։ Բայց ամենաանվանի ասպետները հայտարարեցին, թե հաճելի է ծառայել այնպիսի թագավորի, որը հասարակ ու աղքատ ասպետների նման երկրե երկիր է թափառում և արկածներ փնտրում։

Գլուխ IV

Սըր Դայնըդեն կատակաբանը

Ինձ թվաց, թե այս տարօրինակ սուտ պատմությունը պատմվեց շատ քաղցրիկ և սիրունիկ ձևով, բայց ես այն լսում էի առաջին անգամ, և դա, իհարկե, կարևոր հանգամանք է։ Անկասկած, մյուսների ականջներին էլ դա հաճելի է եղել, երբ դեռ թարմ էր ու չէր հասցրել ձանձրացնել։

Առաջին արթնացողը սըր Դայնըդեն Կատակաբանն էր, որը մյուսներին էլ արթնացրեց մի բավականին ցածրորակ կատակով։ Նա մետաղյա թասեր կապեց մի շան պաչից և բաց թողեց նրան։ Շունը վախից խենթանալով սկսեց պտույտներ գործելով սլանալ սրահով մեկ, մյուս շներն էլ ոռնոցով ու հաչոցով սլացան նրա ետևից, իրենց ճանապարհին շուռ տալով ու ջարդոտելով ամեն ինչ և այնպիսի մի աներևակայելի աղմուկ բարձրացրին, որ ոչինչ ջոկել հնարավոր չէր այդ քաոսում։ Տղամարդիկ ու կանայք ծիծաղից արտասվում էին, շատերը աթոռներից վայր էին ընկնում և մոլուցքի մեջ թավալգլոր տալիս հատակին։ Կարծես կատարյալ երեխաներ լինեին։ Սըր Դայնըդենը այնքան հպարտ էր իր մտահղացումից, որ չէր կարողանում անընդհատ ու անվերջ չպատմել, թե ինչպես է այդ անմահ գաղափարը իր մտքում ծագել։ Եվ ինչպես պատահում է իր տեսակի կատակաբանների հետ, նա դեռ ծիծաղում էր ու ծիծաղում, երբ մյուսները արդեն վաղուց դադարել էին։ Նա այնքան էր ոգևորվել, որ որոշեց մի ճառ արտասանել, իհարկե, կատակային ճառ։ Իմ կարծիքով, կյանքումս երբեք այդքան մաշված, մորուքավոր կատակներ չէի լսել։ Նա սրախոսում էր ամենաետին էստրադային կատակաբանից, ամենավերջին կրկեսային ծաղրածուից էլ վատ։ Որքան թախծալի էր նստել այստեղ, ծննդիցս տասներեք հարյուրամյակ առաջ և նորից ականջ դնել այդ խղճուկ, տափակ, ցնցոտիապատ կատակներին, որոնցից ես արդեն զզվել էի, երբ դեռ փոքրիկ տղա էի տասներեք հարյուրամյակ հետո։ Ես համարյա այն համոզմանն էի եկել, որ նոր սրախուոսություն հնարել անհնարին է։ Բոլորը ծիծաղում էին այդ հնամենի կատակների վրա, բայց ի՞նչ կարող ես անել․ հնամենի կատակների վրա ծիծաղում են միշտ և ամենուրեք, ես այդ արդեն նկատել եմ հարյուրամյակներ հետո։ Այնուամենայնիվ, իսկական ծաղրասերը չէր ծիծաղում, ես նկատի ունեմ տղային։ Ոչ, նա ծաղրում էր կատակաբանին, նա միշտ ծաղրում էր ամեն ինչ։ Նա ասաց, որ Դայնըդենի կատակներից շատերը պարզապես հիմարություններ են, իսկ մնացածն էլ իսկական քարացած բաներ։ Ես ասացի, թե «քարացած» բառը կատակների վերաբերյալ օգտագործելը ինձ շատ է դուր գալիս, ես համոզված եմ, որ հնամենի սրախոսություններն ու կատակները պետք է դասակարգել ըստ երկրաբանական դարաշրջաննեերի։ Բայց տղան բնավ չհասկացավ իմ սրախոսությունը, որովհետև այն ժամանակներում երկրաբանությունը դեռ հայտնագործված չէր։ Ինչևէ, ես գրի առա այս հաջողված համեմատությունը ծոցատետրիս մեջ, հուսալով երջանկացնել հանրությանը, եթե անշուշտ, երբևէ ինձ հաջողվի տասնիներորդ դար վերադառնալ։ Հո չէի կարող լավ ապրանքը դեն նետել միայն այն պատճառով, որ շուկան դեռ չի հասունացել նրա համար։

Նորից ոտքի կանգնեց սըր Քեյը և նորից գործի գցվեց նրա հեքիաթների գործարանը․ բայց վառելանյութը այս անգամ ես էի։ Այ, այստեղ արդեն լրջանալու պահը եկավ։ Սըր Քեյը պատմեց, թե ինչպես է ինձ գերեվարել հեռավոր բարբարոսների երկրում, որոնք նույն ծիծաղաշարժ հագուստն են կրում, ինչ որ ես, և որ այդ հագուստները ստեղծվում են հմայության շնորհիվ ու դրանց կրողին անխոցելի դարձնելու հատկություն ունեն։ Բայց ինքը աղոթքով ի չիք է դարձրել հմայքի ուժը և ինձ հետ մղած երեք ժամ տևող մարտում սպանել է տասներեք ասպետներին, իսկ ինձ, խնայելով կյանքս, գերի վերցրել, որպեսզի ցույց տա թագավորին և հարգո արքունիքին որպես զարմանքի արժանի հրաշք էակի։ Ընդսմին, նա ինձ անընդհատ հաճոյախոսում էր, անվանելով մեկ «այս վիթխարի հսկան», մեկ «ամպերին ուս տված այս հրեշը», մեկ «ժանիքավոր և ճանկավոր այս մարդակերը», և նրանք բոլորը միամտորեն հավատում էին այդ պատմությանը, ու ոչ ոք չէր ծիծաղում, ոչ ոք նույնիսկ չէր նկատում, թե այդ աներևակայելի չափազանցությունները որքան չեն համապատասխանում իմ համեստ անձին։ Նա ասաց, որ իբր ես, փորձելով նրանից փախչել, մագլցել էի երկու հարյուր արմունկ բարձրության ծառի կատարը, բայց ինքը ինձ այնտեղից ցած էր գցել կովի մեծության մի քար շպրտելով ու ջարդելով ոսկորներս և հետո ստիպել էր ինձ երդվել, որ ես պիտի ներկայանամ Արթուրի արքունիք իմ դատավճիռը ստանալու։ Սըր Քյեը վերջացրեց իր ճառը, ինձ մահվան դատապարտելով ամսույս 21 կեսօրին, և այնքան անտարբեր էր իմ ճակատագրի նկատմամբ, որ նույնիսկ հորանջեց, ամսաթիվը ասելուց առաջ։

Ես այնպիսի հուսահատության մեջ ընկա, որ նույնիսկ չէի կարողանում հետևել Կլոր Սեղանի շուրջ ծայր առած վեճին այն մասին, թե ինչ եղանակով ինձ մահապատժի ենթարկեն, ասենք շատերը նույնիսկ թերահավատ էին, թե ինձ առհասարակ հնարավոր է սպանել, որովհետև իմ հագին իբր հմայված հագուստ էր։ Մինչդեռ ինձ վրա մի ամենասովորական կոստյում էր, որ տասնհինգ դոլարով գնել էի պատրաստի հագուստի խանութից։ Այնուամենայնիվ, ես նկատեցի մի մանրամասնություն․ երկրի այս ամենանշանավոր լեդիներն ու ջենտլմենները՝ իրար գլխի հավաքված, այնպիսի բառեր էին օգտագործում ամենասովորական ձևով, որ կստիպեին կարմրատակել նույնիսկ վայրի կոմանչին։ Ասել, թե նրանք անփափկանկատ էին արտահայտվում, անչափ մեղմ կլիներ։ Ես կարդացել էի սակայն «Թոմ Ջոնսը» և «Ռոդերիկ Ռենդոմը», ինչպես նաև այս կարգի ուրիշ գրքեր և գիտեի, որ Անգլիայի ամենանշանավոր լեդիներն ու ջենտլմենները դեռ ընդամենը մեկ հարյուրամյակ առաջ նույնքան անվայելուչ էին՝ ինչպես իրենց զրույցներում, այնպես էլ վարքում։ Միայն մեր, տասնիններորդ դարի Անգլիայում, ասենք և ամբողջ Եվրոպայում, հայտնվեցին առաջին իսկական լեդիներն ու ջենտլմենները։ Ի՞նչ կպատահեր, եթե սըր Վալտեր Սկոտը, իր սեփական բառերը հերոսների բերանը դնելու փոխարեն, արտոներ նրանց խոսելու այնպես, ինչպես խոսել են իրականում։ Ռեբեկան և Այվենգոն, չքնաղ լեդի Ռովենան այնպիսի լեզվով կխոսեին, որը կամաչեցներ նույնիսկ մեր օրերի թափառաշրջիկին։ Ինչևէ, չգիտակցված անպատշաճությունը արդեն անպատշաճություն չէ։ Արթուր թագավորի մարդիկ գաղափար էլ չունեին, որ իրենք անպարկեշտ են, իսկ ես այնքան խելք ունեցա, որ նրանց այդ զգալ չտվեցի։

Նրանք այնքան անհանգստացած էին իմ հմայված հագուստներով, որ բոլորի համար, վերջապես, մեծ թեթևություն եղավ, երբ ծերուկ Մերլինը նրանց մի շատ բնական խորհուրդ տվեց։ Նա հարցրեց, թե ինչո՞ւ այդքան բութ են, որ գլխի չեն ընկնում ինձ մերկացնել։ Մի րոպե անց ես ճիշտ այնպես մերկ էի, ինչպես ունելին։ Օ, աստված իմ, պատկերացնել միայն, որ ես այդտեղ միակ մարդն էի, որին ամաչեցնում էր իմ մերկությունը։ Ամեն ոք իր պարտքն էր համարում քննարկելու իմ մարմինը, և անում էին այդ այնպիսի անտարբեր եղանակով, ասես ես կաղամբի գլուխ լինեի։ Գինեվըր թագուհին նույնքան պարզամտորեն հետաքրքրված էր ինձնով, ինչպես մյուսները և նկատեց, որ երբեք նախկինում իմ ոտքերի նման ոտքեր չի տեսել։ Դա միակ հաճոյախոսությունն էր իմ հասցեին, եթե, իհարկե, այդ կարելի է հաճոյախոսություն համարել։

Վերջ ի վերջո ինձ մի կողմ քարշ տվին և իմ հմայված հագուստը՝ մի ուրիշ կողմ։ Ինձ նետեցին մութ ու նեղլիկ զնդանի մեջ, որտեղ ճաշի փոխարեն պետք է բավարարվեի խղճուկ մնացորդներով, անկողնի փոխարեն՝ փտած ծղոտով և հասարակության փոխարեն՝ առնետների առատությամբ։

Գլուխ V

Ներշնչում

Այնպես էի հոգնած, որ նույնիսկ վախս ինձ չկարողացավ երկար ժամանակ ետ պահել քնելուց։

Երբ նորից ուշքի եկա, ինձ թվում էր, թե մի շատ երկար քուն եմ ունեցել։ Իմ առաջին միտքը եղավ․ « Ի՞նչ զարմանալի երազ տեսա։ Լավ էր, որ ճիշտ ժամանակին արթնացա, այլապես ինձ կկախեին, ջրում կխեղդեին, խարույկի վրա կայրեին, կամ էլ․․․ մի քիչ էլ ննջեմ, մինչև շչակը հնչի, ապա կգնամ զինագործարան և կմաքրեմ այդ Հերկուլեսի հաշիվը։

Բայց այդ պահին ականջիս հասավ ժանգոտ շղթաների և սողնակի զնգոցը, մի լույս ծակեց աչքերս, և այդ թիթեռնիկ Քլարենսը բուսնեց առջևս։ Զարմանքից բերանս բաց մնաց, շունչս կտրվեց։

― Ի՞նչ, ― ասացի, ― դու դեռ այստե՞ղ ես։ Երազս ավարտվեց, բայց դու մնացի՞ր, չքվի՛ր։

Բայց նա միայն ծիծաղեց իր թեթևսոլիկ ծիծաղով և սկսեց կատակներ անել իմ խղճուկ վիճակի առիթով։

― Էհ, ինչ արած, ― ասացի ես հանձնվելով, ― թող երազը շարունակվի, ես չեմ շտապում։

― Ի՞նչ երազ, խնդրեմ․․․

― Ի՞նչ երազ։ Այն երազը, որ ես իբր գտնվում եմ Արթուրի արքունիքում, մի անձնավորության, որը երբեք գոյություն չի ունեցել, և այն երազը, որ ես զրուցում եմ քեզ հետ, բայց դու ոչ այլ ինչ ես, քան իմ երևակայության արգասիքը։

― Ահա թե ի՜նչ։ Իսկ որ վաղը քեզ այրելու են՝ դա էլ երա՞զ է։ Հա՜֊հա՜, դե պատասխանիր տեսնենք։

Այդ բառերը ինձ ստիպեցին ցնցվել։ Ես սկսեցի հասկանալ, որ վիճակս ծայրահեղ լուրջ է, անկախ այն բանից երազ է սա, թե երազ չէ, քանի որ ես իմ նախորդ փորձից գիտեի, որ երազները երբեմն իրական կյանքի նման վառ են լինում և խարույկի վրա այրվելը նույնիսկ երազում այնքան էլ հեշտ բան չէ, ուստի անհրաժեշտ է ամեն գնով խույս տալ դրանից։ Ես սկսեցի աղաչել մանկլավիկին։

― Ահ, Քլարենս, բարի տղաս, իմ միակ բարեկամը, ― դու իմ բարեկամն ես չէ՞, մի լքիր ինձ, օգնիր ինձ փախչելու այստեղից։

― Բայց դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։ Փախչե՞լ։ Բոլոր միջանցքները լեցուն են զինվորներով։

― Այո՛, այո՛, անկասկած։ Բայց շա՞տ են նրանք, Քլարենս։ Շատ չեն, չէ՞։

― Մի քսանյակ։ Ոչ ոք չի կարող փախուստի հույս ունենալ։ ― Քիչ հետո, նա անվճռական ավելացրեց, ― և, բացի այդ, ուրիշ ավելի ծանրակշիռ պատճառներ կան։

― Ուրի՞շ։ Որո՞նք են դրանք։

― Ասում են․․․ բայց ես չեմ համարձակվում․․․ Օ, իրոք չեմ համարձակվում․․․

― Ինչո՞ւ, մանչուկս, ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ այդպես գունատվեցիր, ինչու ես այդպես դողում։

― Օ՜, ինչպես չդողամ․․․ Ես քեզ ամեն ինչ կասեի, բայց․․․

― Լա՛վ, լա՛վ, քա՛ջ եղիր, տղամա՛րդ եղիր, բարի մանչուկս, ասա՛ ամեն ինչ։

Նա տատանվում էր պատմելու ցանկության և վախի միջև, ապա գողունի մոտեցավ դռանը, դուրս նայեց, ականջ դրեց, վերջապես կիպ մոտ եկավ ինձ, կռացավ, շշնջաց ականջիս մեջ իր սոսկալի գաղտնիքը։ Վախից նա փշաքաղվում էր, կարծես խոսելիս լիներ այնպիսի բաների մասին, որոնց միայն հիշատակումը մահ է սպառնում։

― Մերլինը, իր կատաղության մեջ, կախարդանքով է պատել այս զնդանը, և այժմ ամբողջ թագավորության մեջ հնարավոր չէ գտնել նույնիսկ մի մարդ, որը համաձայներ քեզ հետ միասին ոտքը դուրս դնել այս շեմքից։ Այժմ, թող աստված գթա ինձ, ես ամեն ինչ ասացի։ Ահ, բարի եղիր իմ նկատմամբ, գթա դժբախտիս, որը քո լավն է ցանկանում։ Եթե ինձ մատնես, կորած եմ։

Վաղուց, շատ վաղուց այդպես հոգու խորքից ծիծաղած չկայի։ Ես գոռացի․

― Մերլինը կախարդանքո՜վ է պատել զնդանը։ Մերլի՞նը, ահա թե ինչ։ Այդ էժանագին ծեր ստախո՜սը, այդ ստախոս քաֆթառ էշը։ Անմտություն է, մաքուր անմտություն, աշխարհիս ամենահիմար անմտությունը։ Իմ կարծիքով դա բոլոր մանկական, ապուշ, հիմար, վախկոտ նախապաշարումներցից ամենա․․․ Օ՛հ, գրողը տանի այդ Մերլինին։

Դեռ կեսն էլ չէի ասել, երբ Քլարենսը արդեն չոքել էր առջևս ու կարծես վախից խենթացել։

― Օ՜, զգուշացիր, դրանք սոսկալի խոսքեր են։ Եթե այդպիսի բաներ ասես, այս պատերը ամեն վայրկյան կարող են փլվել ու ճզմել մեզ։ Օ՜, ետ կոչիր խոսքերդ, քանի դեռ ուշ չէ։

Այդ տարօրինակ վախը ինձ դրդեց մտածելու և լավ գաղափար հուշեց։ Եթե այստեղ բոլորը Քլարենսի նման ազնվասիրտ ու անկեղծորեն հավատում են Մերլինի խաբեբայություններին ու այդպես վախենում նրանից, ինչո՞ւ ինձ նման խելոք մեկը չի կարող օգտվել իր առավելություններից։ Ես սկսեցի միտք անել և գործողությունների ծրագիր մշակեցի։ Ապա ասացի․

― Վե՛ր կաց։ Քեզ հավաքիր։ Ուղիղ աչքերիս նայիր։ Դու գիտե՞ս, թե ինչու եմ ծիծաղում։

― Ոչ․․․ Բայց ի սեր աստվածամոր, այլևս մի՛ ծիծաղիր։

― Լավ։ Ես քեզ կասեմ, թե ինչու եմ ծիծաղում։ Ես ի՛նքս կախարդ եմ։

― Դո՞ւ։

Շշմած երեխան ետ ընկրկեց և պահեց շունչը։ Այդ բանը նա չէր սպասում։ Բայց նա անմիջապես իմ նկատմամբ խորը հարգանքով համակվեց։ Ես այդ նկատեցի․ դա նշանակում է, որ այս հիմարանոցում ստախոսից ոչ մի ապացույց չի պահանջվում, բոլորն էլ պատրաստ են նույնիսկ առանց ապացույցների հավատալ նրա խոսքին։ Ես շարունակեցի․

― Մերլինին ճանաչում եմ ահա արդեն յոթ հարյուր տարի, և նա․․․

― Յոթ հար․․․

― Մի ընդհատիր ինձ։ Նա մեռել և նորից կենդանություն է առել տասներեք անգամ և միշտ նորանոր անունների տակ՝ Սմիթ Ջոնս, Ռոբինսոն, Ջեքսոն, Պիտըրս, Հասկինս, Մերլին։ Ես միշտ էլ իմացել եմ նրա այդ վերափոխումները։ Երեք հարյուր տարի առաջ ես հանդիպել եմ նրան Եգիպտոսում, հինգ հարյուր տարի առաջ նրան հանդիպել եմ Հնդկաստանում։ Նա միշտ էլ ամենուրեք իմ ճանապարհին է հայտնվում և դա ինձ վերջնականապես ձանձրացրել է։ Նա վատ կախարդ է, մի քանի հին աճապարություններ գիտի, երբեք սկզբնագծից առաջ չի անցել և չի էլ անցնի։ Նա բավականին լավ է գավառների համար, միայն պայմանով, որ ամեն տեղ մի անգամ երևա։ Բայց իրեն գիտակի տեղ դնել, այն էլ իսկական վարպետի ներկայությամբ, դա արդեն չափից անց է։ Այժմ լսիր ինձ, Քլարենս, ես միշտ քո բարեկամը կլինեմ, և դու էլ պետք է իմ բարեկամը լինես։ Ես ուզում եմ, որ դու ինձ մի շնորհ անես։ Գնա թագավորի մոտ և հայտնիր նրան, որ ես ինքս կախարդ եմ, մոգերի առաջնորդ Ծայրագույն֊Գլխավոր֊Ցեխի֊Մեջ֊Ընկիրը։ Ես նրանց գլխին մի այնպիսի աղետ եմ պատրաստում, որ բոլորի փետուրները ցրիվ պիտի տամ, եթե միայն սըր Քեյի առաջարկը իրագործեն ու իմ անձին վնաս հասցնեն։ Դու իմ անունից կհայտնե՞ս դա թագավորին։

Խեղճ տղան այնպիսի վիճակի մեջ էր, որ չէր կարողանում պատասխանել։ Պարզապես ցավս էր գալիս տեսնելու այդքան ահաբեկված, այդքան բարոյալքված, այդքան շշմած մի արարածի։ Բայց նա խոստացավ անել ամեն ինչ, և իր հերթին ինձ ստիպեց քանի՜֊քանի՜ անգամ կրկնել, որ ես միշտ իր բարեկամը կմնամ և իր դեմ չեմ ուղղի իմ կախարդանքները։ Հետո դուրս գնաց, հիվանդի նման ձեռքը պատերին հենելով։

Հանկարծ մի միտք ծագեց գլխումս․ որքան անզգույշ վարվեցի ես։ Երբ տղան ուշքի գա, նա կզարմանա, թե ինչու այդպիսի մեծ կախարդը, ինչպիսին ես եմ, պետք է իր նման տղայի խնդրի օգնել ազատվելու այս զնդանից։ Նա իրար կհամադրի դրանք և հեշտությամբ գլխի կընկնի, որ ես ստախոսի մեկն եմ։

Մի ժամի չափ անիծում էի իմ անզգուշությունը և հայհոյում ինձ բոլոր կծու հիշոցներով։ Բայց, վերջում, բոլորովին հանկարծ միտքս եկավ, որ այս անասունները բանականություն չունեն, որ նրանք երբեք իրերը չեն համադրում, որ բոլոր նրանց զրույցները ապացուցում էին, թե նրանք բոլորովին անընդունակ են հակասությունները նկատելու։ Եվ հանգստացա։

Բայց այսպես է արդեն աշխարհիս կարգը․ մարդը հանգստանում է մի հարցի համար, և անմիջապես մի ուրիշ հարց սկսում է անհանգստացնել նրան։ Հանկարծ գլխի ընկա, որ մի սխալ եմ գործել, ուղարկել եմ երեխային հայտնելու իր թագավորին իմ ահավոր սպառնալիքները, թե ես մտադիր եմ իմ առանձնության մեջ մի հրաշք գործել և այժմ, չէ՞որ հրաշքներին այդպես դյուրությամբ հավատացող մարդիկ, նույնքան դյուրությամբ էլ ծարավի են հրաշքի։ Ի՞նչ կպատահի, եթե նրանք խնդրեն, որ ես որևէ հրաշագործություն անեմ։ Դիցուք նրանք ուզենան, որ ես ասեմ, թե ինչ աղետ էի նախապատրաստում իրենց համար։ Այո, սխալ գործեցի։ Պետք էր նախապես հնարել այդ աղետը։ Ի՞նչ պետք է անեմ։ Ի՞նչ պետք է ասեմ, որպեսզի գոնե մի փոքր ժամանակ շահեմ։ Ես նորից հուզվում էի, խորապես հուզվում․․․ Ահա ոտնաձայն է լսվում․․․ նրանք գալիս են, գոնե ժամանակ ունենայի մտածելու․․․ Սքանչելի է։ Գտա։ Ամեն ինչ կարգին է։

Ինձ կփրկի խավարումը։ Ես հանկարծ հիշեցի, թե ինչպես Կոլումբոսը, կամ գուցե Կորտեզը, կամ էլ այդ կարգի մարդկանցից մեկը, վայրենիների ձեռքն ընկնելով, իր փրկության համար օգտվել է խավարումից, և իմ հոգու մեջ հույս արթնացավ։ Ես հիմա ինքս պետք է փորձեի նույն բանը, և ոչ ոք ինձ չի կշտամբի բանագողության համար, քանի որ ես այդ պետք է անեի նրանցից մի հազար տարի առաջ։

Ներս մտավ Քլարենսը հնաղանդ, ճնշված տեսքով և ասաց․

― Ես շտապեցի քո պատգամը հաղորդելու մեր տեր թագավորին, և նա ինձ անմիջապես իր մոտ կանչեց։ Նա մահու չափ վախեցավ և ահա արդեն ուզում էր հրաման արձակել քեզ անմիջապես ազատելու, շքեղ հագուստներ և քո այդքան մեծ անձին վայել կացարան տրամադրելու մասին, երբ ներս մտավ Մերլինը ու ամեն ինչ փչացրեց։ Նա սկսեց համոզել թագավորին, որ դու ցնորվածի մեկն ես և ինքդ էլ չես հասկանում, թե ինչ ես ասում։ Հայտարարեց նաև, որ քո սպառնալիքը հիմարություն է և դատարկ պարծենկոտություն։ Նրանք երկար վիճեցին, բայց վերջում Մերլինը հեգնանքով ասաց․ «Իսկ ինչո՞ւ նա չի անվանել այն աղետը, ինչ ուզում է բերել մեր գլխին։ Որովհետև չգիտի»։ Սրանով նա փակեց թագավորի բերանը, և թագավորը ոչինչ չկարողացավ առարկել։ Բայց, իր կամքից անկախ քեզ հետ անպատշաճ վարվելով, նա աղաչում է մտնես իր դրության մեջ և անվանես այն աղետը, որով դու սպառնում ես․ ի՞նչ աղետ է դա և ե՞րբ պետք է տեղի ունենա։ Օ՜, աղաչում եմ, մի հապաղիր, այսպիսի ժամանակ հապաղելը նշանակում է կրկնապատկել ու եռապատկել քո նկատմամբ կուտակվող վտանգները։ Օ՜հ, եղիր ուրեմն խելամիտ, ասա աղետի անունը։

Ձգեցի, որպեսզի լռությունը ավելի ազդեցիկ դարձնի իմ պատասխանը, և ապա հարցրի․

― Որքա՞ն ժամանակ է ինչ ես փակված եմ այս փոսի մեջ։

― Քեզ այստեղ նետեցին, երբ երեկվա օրը վերջանում էր։ Իսկ այժմ առավոտյան ինն է։

― Հըմ։ Ուրեմն ես հիանալի քնել եմ։ Առավոտյան ինն է։ Իսկ այստեղ այնպիսի խավար է, կարծես կեսգիշեր լինի։ Ուրեմն, այսօր ամսի քսանն է, այո՞։

― Քսանն է, այո։

― Եվ ինձ պետք է խարույկի վրա ողջ֊ողջ այրեն վաղը։ ― Տղան ցնցվեց։ ― Ո՞ր ժամին։

― Ճիշտ կեսօրին։

― Դե լավ։ Ես քեզ կասեմ, թե ինչ հաղորդես թագավորին։

Լռեցի և մի ամբողջ րոպե ահավոր լռության մեջ կանգնած մնացի սարսափած տղայի առջև։ Ապա խոսեցի խոր, հատ֊հատ, ճակատագրական ձայնով։ Ձայնս անընդհատ ահագնանում էր ու ահագնանում, մինչև որ դարձավ ամպրոպային, և ես հանդիսավոր ու վեհ ազդարարեցի իմ կամքը, կյանքումս երբեք այդպիսի ձայնով չէի խոսել։

― Վերադարձիր և հայտնիր թագավորին, որ այդ պահին ես ամբողջ աշխարհը կպատեմ կեսգիշերի խավարով, կմարեմ արևը և նա այլևս երբեք չի փայլփլա, երկրային պտուղները կփտեն լույսի ու ջերմության պակասից, և մարդիկ երկրի վրա, մինչև վերջին մարդը, կմեռնեն քաղցից։

Ստիպված էի տղային շեմքից դուրս տանել, քանի որ նա կորցրել էր գիտակցությունը։ Ես նրան հանձնեցի զինվորներին և ետ վերադարձա։

Գլուխ VI

Խավարումը

Լռության և խավարի մեջ երևակայությունս գործի անցավ։ Փաստի իմացությունը ինքնըստինքյան մի անգույն բան է, բայց երբ մարդ սկսում է պատկերացնել այդ փաստը, այն վառ գույներով է երևում։ Բոլորովին տարբեր բաներ են՝ իմանալ, որ մեկի սիրտը դանակ ես խրել, և նույն բանը տեսնել սեփական աչքերով։ Լռության և խավարի մեջ այն բանի գիտակցությունը, որ ինձ մահացու վտանգ է սպառնում, անընդհատ ու անընդհատ խորանում էր․ այդ վտանգի գիտակցումը մատնաչափ առ մատնաչափ ներծծվում էր երակներիս մեջ և սառեցնում արյունս։

Բայց օրհնյալ բնությունը այնպես է նախատեսել, որ երբ մարդուս հոգու ջերմաչափի սնդիկը հասնում է ինչ֊որ որոշակի կետի, անմիջապես սկսում է նորից վեր բարձրանալ։ Հույսը ծագում է, և դրա հետ մեկտեղ գալիս է ստույգությունը, ու մարդը նորից հնարավորություն է ստանում ինքն իրեն օգնելու, եթե, իհարկե, դեռ կարելի է օգնել։ Ես շուտով առույգացա հոգեպես և ասացի ինքս ինձ․ «Խավարումը վստահաբար կփրկի ինձ և, ավելին՝ կդարձնի թագավորության ամենամեծ մարդը»։ Ու անմիջապես սնդիկը ցատկեց մինչև վերին կետը, և բոլոր իմ տագնապները փարատվեցին։ Աշխարհում այլևս ինձնից ավելի երջանիկ մարդ չկար։ Ես նույնիսկ անհամբեր էի, թե երբ է գալու վաղվա օրը, այնքան որ ծարավ էի ցուցադրելու իմ խոշոր հաղթանակը և դառնալու ամբողջ երկրի զարմանքի ու հարգանքի կենտրոնը։ Բացի այդ, գիտակցում էի, որ բիզնեսի տեսանկյունից, դա շատ օգուտներ կբերեր ինձ։

Մինչ այս, մինչ այն, հոգուս խորքում մի նոր կռահում էր գլուխ բարձրացնում։ Համարյա համոզված էի, որ երբ այդ նախապաշարված մարդկանց հայտնեն իմ սպառնալիքի էությունը, նրանք կվախենան և կփորձեն փոխհամաձայնության գալ։ Եվ, լսելով մոտեցող ոտնաձայները, ինքս ինձ ասացի․ «― Ահա և փոխհամաձայնությունը։ Ինչ կա որ, եթե օգտակար լինի, ես այն կընդունեմ, եթե ոչ, իմը կպնդեմ և խաղը մինչև վերջ կհասցնեմ։

Դուռը բացվեց և մի քանի զինվորներ հայտնվեցին։ Նրանց գլխավորը ասաց․

― Խարույկը պատրաստ է, գնանք։

― Խարո՞ւյկը։ Ուժերս լքեցին ինձ, քիչ էր մնում վար ընկնեի։ Այդպիսի պահերին դժվար է լինում շնչելը, կոկորդիդ ինչ֊որ բան է դեմ առնում, և բերանդ բաց ու խուփ ես անում։ Հենց որ խոսելու ընդունակությունս վերադարձավ, ասացի․

― Սխալմունք է պատահել, մահապատիժը վաղը պետք է լինի։

― Հրամանը փոխված է, մեկ օրով առաջ է գցված։ Շտապի՛ր։

Ես կորած եմ։ Այլևս փրկություն չկա։ Ես շշմել էի, շփոթվել, ինքս ինձ տիրապետել չէի կարողանում, միայն խենթի նման պատեպատ էի զարնվում։ Զինվորները բռնեցին ինձ, քարշ տվեցին իրենց հետ ստորերկրյա երկար միջանցքներով և վերջապես վեր բարձրացան, դուրս բերելով արևի վառ լույսի տակ։ Հայտնվելով ամրոցի ընդարձակ ցանկապատված բակում, ես ցնցվեցի, որովհետև անմիջապես տեսա բակի կենտրոնում տնկված սյունը, իսկ նրա ստորոտին էլ չոր ճյուղերի կույտը և մի վանականի։ Բոլոր չորս կողմերից նստարաններ էին շարված մեկը մյուսից վեր, որոնց վրա շարք առ շարք հանդիսականներ էին նստած, արևի տակ փայլփլացնելով շքեղ գույնզգույն հագուստները։ Թագավորն ու թագուհին նստած էին իրենց գահերին, և նրանց անմիջապես կարելի էր ջոկել ամբոխի միջից։

Այս ամբողջը նկատելը ինձնից մի վայրկյան իսկ չխլեց։ Հաջորդ վայրկյանին չգիտեմ որտեղից առջևս բուսնեց Քլարենսը և փայլկտող երջանիկ հայացքով նայելով ինձ, ականջիս մեջ շշնջաց․

― Այդ ես ստիպեցի փոխել ժամկետը։ Եվ որքա՜ն շատ աշխատեցի դրա համար։ Հենց որ հայտնեցի, թե ինչ աղետ ես դու բերելու և տեսա, թե ինչպես վախեցան նրանք, ես հասկացա, որ հարվածը պետք է անմիջապես հասցնել։ Անմիջապես մտա մեկի, մյուսի, երրորդի ականջը և փսփսացի, որ քո իշխանությունը արևի նկատմամբ իր գագաթին կհասնի միայն վաղը, և եթե ուզում են փրկել արևն ու ամբողջ աշխարհը, քեզ պետք է սպանեն այսօր, քանի դեռ հմայքները չեն հասցրել լրիվ հասունանալ։ Երդվում եմ պատվովս, դա միայն հիմար սուտ էր, մի պատահական միտք, բայց վախից տանջահար, նրանք այնպես կառչեցին այդ մտքից, կարծես երկինքն էր այն առաքել նրանց փրկելու համար։ Ես սկզբում ինքս ինձ ծիծաղում էի, հետո փառք տվի աստծուն, որ նա իր արարածներից ստորագույնին քո փրկության գործիքը դարձրեց։ Ահ, ինչ երջանիկ դասավորվեց ամեն ինչ։ Դու կարիք չես ունենա վերջնականապես մարելու արևը։ Օ՜, խնդրեմ, չմոռանաս այդ։ Միայն մի փոքր խավար քաշիր, ամենապստիկ խավարով պատիր ու թող, որ նա նորից փայփլա։ Դա լրիվ բավական կլինի։ Նրանք կտեսնեն, որ ես իրենց խաբել եմ, ակամայից իհարկե, և, հենց որ սկսի մթնել, նրանք վախից կխենթանան, կազատեն քեզ և կմեծարեն։ Դե՛, ընդառաջ գնա այլևս քո փառքին։ Բայց հիշիր, իմ բարի բարեկամ, մի մոռանա իմ խնդրանքը և վնաս մի պատճառիր մեր օրհնված արևին։ Հանուն ինձ, քո հավատարիմ բարեկամիդ։

Սեփական վշտից ճնշված, ես ինչ֊որ բառեր արտաբերեցի, ասելու համար, թե կխնայեմ արևը, և տղայի աչքերում այնպիսի խոր ու սիրատոչոր երախտագիտություն շողշողաց, որ այլևս սիրտ չունեցա կշտամբելու նրան, որ իր բարեսիրտ հիմարություններով խորտակել է ինձ և մահվան դատապարտել։

Երբ զինվորները ինձ անց էին կացնում բակով, այնպիսի լռություն էր տիրում, որ, եթե աչքերս կապված լինեին, ես կարող էի ենթադրել, թե շուրջս ամայի մի տափաստան է և ոչ չորսհազարանոց ամբոխ։ Մարդկային այս ամբողջ զանգվածը անշարժ էր։ Մարդիկ գունատված դեմքերով քար էին կտրել արձանների նման, նրանց աչքերի մեջ սարսափն էր տիրակալում։ Այդ լռությունը շարունակվում էր, մինչ ինձ շղթայում էին սյունին, շարունակվում էր, մինչ զգուշությամբ չոր ցախ էին դնում պճեղներիս, ծնկներիս, ազդրերիս, մարմնիս շուրջ։ Հետո միջոց եղավ, և ավելի խոր լռություն տիրեց, եթե արդեն դա հնարավոր էր, երբ դեպի ոտքերս կռացավ ձեռքին բոցավառվող ջահը բռնած մարդը․ ամբոխը, հայացք դարձած, առաջ թեքվեց, բոլորը ակամայից փոքր֊ինչ վեր կացան իրենց նստարաններից, վանականը ձեռքերը տարածեց իմ գլխավերև, աչքերը կապուտակ երկնքին ուղղեց և ինչ֊որ բան մրթմրթաց լատիներենով, նա բավականին երկար ժամանակ մրթմրթում էր, մրթմրթում և հանկարծ լռեց։ Ես սպասեցի մի քանի վայրկյան, ապա նայեցի նրան․ վանականը քար էր կտրել։ Ամբողջ բազմությունը, մի ընդհանուր մղումով, ոտքի էր կանգնել ու երկինք էր նայում։ Ես էլ երկինք նայեցի։ Վահ, գրողը տանի, խավարումը սկսվում էր։ Կյանքը սկսեց եռալ երակներիս մեջ։ Ես վերակենդանացել էի։ Սև շուրթը դանդաղ սողում էր արևի սկավառակի մեջ, սիրտս ավելի ու ավելի ուժգին էր զարկում, իսկ բազմությունն ու վանականը շարժվելու ունակությունից դեռ զրկված, երկնքին էին գամված։ Ես գիտեի, որ շուտով այդ հայացքը շրջվելու է դեպի ինձ։ Եվ երբ այդ կատարվեց, ես պատրաստ էի։ Իմ կեցվածքին մի վեհ տեսք տվեցի և ձեռքս դեպի արևը մեկնեցի։ Սքանչելի պատկեր ստացվեց։ Դողը ալիքի ձևով անցավ բազմության միջով։ Եվ այդ պահին երկու ճիչեր հնչեցին, մեկը անմիջապես մյուսից հետո։

― Վառե՛լ։

― Արգելո՛ւմ եմ։

Առաջինը Մերլինի ձայն էր, երկրորդը՝ թագավորի։ Մերլինը պոկվեց տեղից, ըստ երևույթին, որպեսզի ինքը վառի խարույկը, և ես ասացի․

― Մնացեք ձեր տեղում։ Եթե որևէ մեկը, նույնիսկ թագավորը, շարժվի, առանց իմ թույլտվության, ես կայծակ կիջեցնեմ նրա գլխին, մոխիր կդարձնեմ։

Ինչպես և սպասում էի, ամբողջ բազմությունը հնազանդ նստեց տեղերում։ Միայն Մերլինն էր մի քանի վայրկյան տատանվում, և ես ինձ փշերի վրա էի զգում, մինչև որ նա նստեց տեղը, իսկ ես խոր շունչ քաշեցի։ Այժմ արդեն դրության տերն էի։ Թագավորն ասաց․

― Գթառատ եղիր, ազնվափայլ սըր, դադարեցրու այդ ահավոր գործը, ազատիր մեզ աղետից։ Մեզ ասել էին, որ քո հզորությունը իր լրումին կհանգի միայն վաղը, բայց․․․

― Ձերդ վեհափառությունը ուզում է ասել, որ ստե՞լ են։ Այո, ձեզ սուտ են ասել։

Սա արտակարգ արդյունք տվեց։ Բոլորը ձեռքերը տարածեցին դեպի թագավորը, աղաչելով նրան, որպեսզի ամեն գնով համոզի ինձ դադարեցնել աղետը։ Թագավորը հաճույքով համաձայնեց։ Նա ասաց․

― Ասա քո պայմանները, հարգարժան սըր, նույնիսկ թագավորությանս կեսը կարող ես խնդրել, միայն թե դադարեցրու աղետը, ազատ արձակիր արևը։

Հաջողությունն արդեն ապահովված էր։ Մենք, իհարկե, անմիջապես լեզու կգտնեինք իրար հետ, բայց ես ի վիճակի չէի դադարեցնել խավարումը։ Այդ մասին խոսք անգամ լինել չէր կարող։ Այնպես որ ես խնդրեցի ինձ ժամանակ տան մտածելու։ Թագավորը ասաց․

― Որքա՞ն ժամանակ․․․ օ՜հ, որքա՞ն ժամանակ, բարի սըր։ Գթառատ եղիր, տես ավելի ու ավելի է խավարը տիրում, վայրկյան առ վայրկյան ավելի է մթնում։ Խնդրում եմ ասա, որքա՞ն ժամանակ է պետք մտածելու համար։

― Շատ չէ։ Կես ժամ, գուցե և մի ժամ։

Հազարավոր կրքոտ բողոքներ եղան, բայց ես չէի կարող կրճատել ժամկետը, որովհետև չէի հիշում, թե որքան է տևում արևի լրիվ խավարումը։ Եվ առհասարակ ես վարանումի մեջ էի և ուզում էի մտածել։ Խավարումի հարցում ինչ֊որ բան այնպես չէր, և դա ինձ շատ էր անհանգստացնում։ Եթե սա այն խավարումը չէր, որը ես սպասում էի, ինչպե՞ս այլևս ես կարող եմ պարզել՝ գտնվո՞ւմ եմ արդյոք վեցերորդ դարում, թե սա երազ է։ Աստված իմ, որքան կուզենայի համոզվել, որ ճիշտը վերջինն է։ Մեջս մի նոր բարի հույս էր ծագում։ Եթե տղան չի սխալվել, և այսօր իսկապես քսանն է, ուրեմն սա վեցերորդ դարը չէ։ Ես, հուզված, բռնեցի վանականի թևքը և հարցրեցի նրան, թե այսօր ամսի քանիսն է։

Գրողը տանի։ Նա պատասխանեց, որ այսօր քսանմեկն է։ Արյունս պաղեց, երբ այդ լսեցի։ Խնդրեցի, որ լավ վերհիշի, հո չի՞ սխալվում, բայց նա վստահաբար գիտեր, որ այսօր քսանմեկն է։ Ուրեմն, այդ քամի գլուխ տղան նորից ամեն ինչ խառնել է։ Խավարումը սկսվեց ճիշտ նույն այն պահին, երբ պետք է սկսվեր, ես ինքս այդ տեսա ոչ հեռու տեղադրված արևի ժամացույցով։ Այո, այլևս ոչ մի կասկած, ես Արթուր թագավորի արքունիքում եմ և պետք է ամեն ջանք թափեմ այդ վիճակից առավելագույնը քաղելու համար։

Խավարը էլ ավելի էր խտանում, մարդիկ առավել հուսաբեկվում էին։ Վերջապես ես ասացի․

― Ես ամեն ինչ մտածեցի, սըր թագավոր։ Որպեսզի դաս լինի, ես թույլ կտամ, որ այս մթությունը պարուրի ամբողջ աշխարհը և ձեզնից կլինի կախված՝ կվերադարձնեմ արդյոք արևը, թե ընդմիշտ կմարեմ այն։ Ահա իմ պայմանները․ դուք թագավոր կմնաք ձեր բոլոր տիրույթների վրա և ձեզ կմատուցեն թագավորական արժանապատվությանը վայել բոլոր պատիվներն ու փառքը, բայց դուք ինձ կնշանակեք ձեր մշտական մինիստրը՝ գործադիր իշխանության ողջ իրավունքով, և իմ ծառայությունների դիմաց ինձ կվճարեք մեկ տոկոսը այն եկամուտների ավելցուկից, որը ես հույս ունեմ ստեղծելու պետության համար։ Եթե դրանով ես չկարողանամ ապրել, ոչ ոքից օգնություն չեմ խնդրի։ Բավարարո՞ւմ են արդյոք իմ պայմանները։

Ծափահարությունների մի ահավոր որոտ պայթեց, և լսվեց թագավորի ձայնը, որը ասում էր․

― Քանդեցեք նրա կապանքները։ Արձակեցեք նրան։ Եվ բոլորդ, ազնվազարմ ու ոչ ազնվազարմ, հարուստ ու աղքատ, բոլորդ, բոլորդ մատուցեցեք նրան պատիվներ, որովհետև հետ այսու նա թագավորի աջ ձեռքն է, նա կունենա ամբողջ իշխանությունը և հեղինակությունը, և նրա աթոռը կլինի ամենաբարձր աստիճանի վրա, գահից հետո։ Այժմ, փարատիր այս առաջացող խավարը, նորից լույս ու խնդություն բեր մարդկանց, և ամբողջ աշխարհը կօրհնի քեզ։

Բայց ես ասացի․

― Եթե ի տես աշխարհի անպատիվ արվեր մի հասարակ մահկանացու, դա դեռ ոչինչ, բայց անպատվությունը կընկնի հենց թագավորի վրա, եթե նրա մինիստրի մերկությունը տեսնող մարդիկ, նրան նաև վարձատրված չտեսնեն խայտառակության դիմաց։ Կուզենայի խնդրել, որ իմ հագուստը բերեն․․․

― Ոչ, դու այժմ այդպիսի հագուստի չես արժանի, ― մրմնջաց թագավորը։ ― Նրան ուրիշ հագուստ բերեք, հագցրեք նրան ինչպես արքայազնի։

Իմ մտահղացումը արդեն արդյունքներ էր բերում։ Ես պետք է որևէ կերպ ժամանակ շահեի մինչև լրիվ խավարումը, այլապես նրանք նորից կսկսեին պաղատել ինձ՝ փարատելու խավարը, որը, իհարկե, ես անել չէի կարող։ Հագուստի ետևից ուղարկելը որոշակի հետաձգում էր նշանակում, բայց ոչ բավարար։ Եվ ես նոր հետաձգում հղացա։ Ասացի, որ վախենամ, թե թագավորը մտածելուց հետո միտքը փոխի և հետագայում չեղյալ հայտարարի հանկարծակի մղումի ազդեցության տակ ընդունած որոշումը։ Դրա համար էլ ես կստիպեմ խավարին էլ առավել խտանալ, և եթե թագավորը այդ ընթացքում չփոխի իր վճիռը, ես կփարատեմ այն։ Այս պայմանը դուր չեկավ ոչ թագավորին, ոչ էլ հանդիսականներին, բայց ես անդրդվելի մնացի։

Մինչ ես տանջվում էի, վրաս քաշելով վեցերորդ դարի սոսկալի հագուստները, օրն ավելի ու ավելի էր մթնում, ավելի ու ավելի սևանում։ Վերջապես այնպես մթնեց, ինչպես հանքախորշի ներսում և ամբողջ բազմությունը սարսափից ոռնաց, զգալով ցուրտ խորհրդավոր գիշերային քամու շունչը և երկնքի վրա տեսնելով առկայծող աստղերը։ Վերջապես խավարումը իր լրումին հասավ, և ես շատ ուրախ էի, բայց բոլորը հուսաբեկ էին, որը, ի դեպ, միանգամայն բնական էր։

― Թագավորը իր լռությամբ հաստատում է պայմանները։

Ասացի և դեպի երկինք պարզեցի ձեռքերս, մնացի այդպես կանգնած մի քանի վայրկյան, և խոսեցի, որքան կարելի է խորհրդավոր․

― Թող կախարդանքները փարատվեն և անվնաս չքվեն։

Մի պահ, մեռելային խավարի ու լռության մեջ ոչ մի շշուկ չէր լսվում, բայց երբ արևի արծաթազօծ շուրթը սկսեց դուրս սողալ խավարից, ամբողջ բակը լցվեց բարձրաձայն աղաղակներով և օրհնության ու երախտագիտության հեղեղը թափվեց ինձ վրա։ Օրհնողների և երախտիք հայտնողների մեջ Քլարենսը, իհարկե, վերջինը չէր։

Գլուխ VII

Մերլինի աշտարակը

Ես դարձա թագավորության երկրորդ դեմքը, իմ ձեռքի մեջ կենտրոնացնելով ամբողջ գործադիր իշխանությունը, և վերաբերմունքը իմ նկատմամբ գերազանց էր։ Հագնում էի միայն մետաքսե, թավշե և ոսկեզօծ հագուստ, այսինքն շատ շքեղ և շատ անհարմար։ Բայց ես վստահ էի, որ շուտով կընտելանամ այդ հագուստին։ Թագավորից հետո ես զբաղեցնում էի ամրոցի ամենաներկայանալի հարկաբաժինը։ Պատերը պատած էին գույնզգույն մետաքսով, բայց քարե հատակին գորգերի փոխարեն ամենակոպիտ տնայնագործ, ծուռտիկ֊մուռտիկ խսիրներ էին փռված։ Ճիշտն ասած, ոչ մի հարմարություն չկար։ Ես նկատի ունեմ փոքրիկ հարմարությունները։ Հենց փոքրիկ հարմարություններն են, որ կյանքը հաճելի են դարձնում։ Կոպիտ զարդաքանդակով խոշոր կաղնի բազկաթոռները, ճիշտ է, այնքան էլ վատ չէին, բայց հո չի կարելի յոլա գնալ միայն բազկաթոռներով։ Չկար ո՛չ օճառ, ո՛չ լուցկի, ո՛չ հայելի, բացի մետաղյա մի հայելուց, որի մեջ նայած, թե մի դույլ ջրի մեջ, նույն բանն էր։ Եվ պատերի վրա ապահովագրական ընկերության ոչ մի գունավոր ռեկլամ։ Շատ տարիների ընթացքում ես այնպես էի վարժվել գունավոր ռեկլամին, որ անկախ ինձնից, սերը դեպի այդ արվեստը ներծծվել էր արյանս մեջ և դարձել էությանս մի մասնիկը։ Այս գոռոզատես, շքեղ, բայց անհոգի պատերը ինձ ստիպում էին ցավով կարոտել իմ հայրենիքին․ ես մտաբերում էի մեր տնակը Արևելյան Հարթֆորդում, որտեղ, չնայած ամբողջ կահավորանքի անհավակնոտությանը, յուրաքանչյուր սենյակում կախված էր ապահովագրական գունավոր ազդը կամ էլ ծայրահեղ դեպքում եռագույն տպագրված նշանաբանը՝ «Աստված թող օրհնի այս տունը», իսկ հյուրասենյակում ինը գունավոր ազդեր էին կախված։ Իսկ այստեղ, իմ մինիստրական մեծ սրահի պատերին, ոչ մի նկար չկար, եթե նկատի չունենանք, որ այնուամենայնիվ, կար վերմակի մեծության մի բան, որը ոչ այն է թե գործվածք էր, ոչ այն է թե ձեռագործ, այն էլ որոշ տեղերում կարկատված։ Դրա վրա պատկերված առարկաները ապշեցնում էին գույների և ձևերի ահավոր անճշտությամբ, և այնքան մեծ էին, որ ինքը Ռաֆայելը, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ նա աշխատել ավարտել էր «Նշանավոր Հեմպտոնքրտյան ստվարաթղթերը», ավելի խոշոր նկարել չէր կարող։ Ռաֆայելը շատ կարևոր թռչուն է եղել։ Մենք ունեցել ենք նրա մի քանի նկարները, մեկի վրա պատկերված էր «Ձկան զարմանահրաշ որսը», որտեղ հենց ինքն է իր սեփական հրաշքը գործում․ երեք մարդ է նստեցրել մի մակույկի մեջ, մինչդեռ այդ մակույկը շուռ կգար, եթե նույնիսկ նրա մեջ միայն մի շուն լիներ։ Ես միշտ հիացմունքով եմ ուսումնասիրել Ռաֆայելի կտավները, նրանք այնքան թարմ են ու ոչ պայմանադրական։

Ամբողջ ամրոցում ո՛չ զանգ կար, ո՛չ հեռախոս։ Ինձ շատ ծառաներ էին տվել։ Հերթապահողները միջանցքում էին կանգնում և, երբ անհրաժեշտ էր լինում նրանց կանչել, ինքս ստիպված գնում էի նրանց ետևից։ Ո՛չ գազ կար, ո՛չ իսկ մոմ․ բրոնզյա թաս, մինչև կեսը լցված սովորական յուղով և յուղի մեջ լողացող վառած լաթ՝ ահա, թե ինչն էր այստեղ լուսավորություն կոչվում։ Այդպիսի բազմաթիվ թասեր էին կախ տված պատերից, նրանք հազիվ փարատում էին խավարը, որը այդ պատճառով առավել մռայլ էր թվում։ Եթե երեկոյան բակից դուրս էիք գալիս, ծառաները ձեր առջևից ջահեր էին տանում։ Չկար ո՛չ գիրք, ո՛չ գրիչ, ո՛չ թուղթ, ո՛չ թանաք, ո՛չ ապակի այն անցքերում, որոնք այստեղ պատուհաններ էին կոչվում։ Թվում է, թե ինչ բան է ապակին, չէ՞։ Բայց եթե ապակի չլինի, արդեն դա բնավ էլ փոքր բան չի։ Բայց ամենից վատը շաքարի, սուրճի, թեյի և ծխախոտի պակասն էր։ Ես նման էի անմարդաբնակ կղզի ընկած Ռոբինզոն Կրուզոյին․ նրա պես էլ ստիպված էի բավարարվել տնային կենդանիների ընկերակցությամբ, և, որպեսզի կյանքը գոնե մի փոքր տանելի դառնար, պետք է վարվեի, ինչպես նա՝ գյուտեր անեի, հնարեի, ստեղծեի, փոփոխեի արդեն գոյություն ունեցողը․ պետք է անընդհատ աշխատեցնեի իմ ուղեղն ու ձեռքերը։ Ինչ կա որ, դա հենց այն է, ինչ ես ուզում եմ։

Մի բան ինձ սկզբից շատ էր նեղում՝ մարդկանց վիթխարի հետաքրքրասիրությունը իմ անձի նկատմամբ։ Կարծես ամբողջ ժողովուրդը ուզում էր ինձ տեսնել։ Շուտով հայտնի դարձավ, որ խավարումը ահ ու սարսափ էր պատճառել ամբողջ Բրիտանիային, որ նրա տևողության ընթացքին ամբողջ երկիրը ծայրից ծայր պարուրված է եղել անսահման խուճապով, և բոլոր եկեղեցիները, վանքերն ու ճգնարանները լցվել են աղոթքի և լացող մարդկանցով, որոնք համոզված են եղել, թե աշխարհի վերջը եկել է։ Հետո բոլորը իմացել են, որ այդ սոսկալի աղետը բերել է Արթուր թագավորի արքունիքում ապրող մի օտարական հզոր կախարդ, որ նա կարող էր կանթեղի նման մարել արևը և ուզում էր հենց այդպես էլ անել, բայց նրան խնդրել են փարատել կախարդանքը և, որ հետայսու նրան անհրաժեշտ է մեծարել որպես մի մարդու, որը իր անսպառ զորությամբ փրկել է աշխարհը կործանումից և մարդկությանը ոչնչացումից։ Եթե դուք նկատի առնեք, որ ամեն ոգ հավատացել է դրան, ոչ միայն հավատացել, այլ նույնիսկ կասկածի նշույլ անգամ չի ունեցել, ապա պարզ կդառնա, թե ինչպես ամբողջ Բրիտանիայում չկար մեկը, որը չուզենար այդ կախարդին տեսնելու համար ոտքով հիսուն մղոն կտրել։ Բնականաբար, զրուցում էին միայն իմ մասին, մնացած բոլոր նյութերը մոռացության էին տրվել, նույնիսկ թագավորի նկատմամբ սկսեցին անտարբեր վերաբերմունք ցույց տալ և չհետաքրքրվել նրանով։ Քսանչորս ժամից հետո արդեն սկսեցին պատվիրակություններ երևալ, և գալիս էին նրանք ամբողջ երկու շաբաթ շարունակ։ Շրջակա բոլոր գյուղերը լեցուն էին եկվորներով, օրական մի տաս֊տասներկու անգամ ես ստիպված էի լինում երևալ այդ հարգարժան և սարսափից զարկված բազմություններին։ Անշուշտ, դա շատ հոգնեցուցիչ էր ու բավականին ժամանակ էր խլում, բայց դրա հետ մեկտեղ, իհարկե, շատ հաճելի է, երբ ինքդ քեզ զգում ես այդպես նշանավոր և մեծարանքի առարկա։ Ծերուկ Մերլինը կանաչ էր կտրում զայրույթից, և դա ինձ մեծագույն հաճույք էր պատճառում։ Բայց մի բան կար, որը ես ոչ մի կերպ հասկանալ չէի կարողանում․ ոչ ոք ինձնից ինքնագիր չէր խնդրում։ Այդ մասին ես ասացի Քլարենսին։ Գրողը տանի, ես ստիպված եղա բացատրել նրան, թե ինչ բան է ինքագիրը։ Նա ասաց, որ ամբողջ երկրում մի քանի տասնյակ տերտերներից բացի ոչ ոք չի կարող ո՛չ կարդալ, ո՛չ գրել։ Այ թե երկիր է, հա՜։

Մի հանգամանք էլ կար, որը ինձ փոքր֊ինչ անհանգստացնում էր։ Այդ բազմությունները ծարավի էին նոր հրաշքի։ Դա անշուշտ բնական էր։ Հեռավոր ճանապարհորդությունից տուն վերադառնալ ու պարծենալ, որ ինքը սեփական աչքերով տեսել է երկնային արևը սանձող մարդուն, և դրանով ինքն իրեն բարձրացնել հարևանների աչքում, ― դա, անշուշտ, լավ է, բայց շատ ավելի լավ է հնարավորություն ունենալ պատմելու նաև, որ ինքը սեփական աչքերով տեսել է, թե ինչպես է նա հրաշքներ գործել։ Իհարկե, այսպիսի նպատակի համար հեռավորությունը ոչ մի խոչընդոտ չէր կարող լինել մարդկանց առջև։ Ճնշումն ինձ վրա անընդհատ ուժեղանում էր։ Առաջիկայում լուսնային խավարում էր սպասվում, և ես գիտեի օրն ու ժամը, բայդ դա ուշ պետք է տեղի ունենար։ Ամբողջ երկու տարի հետո։ Շատ բան կտայի, որպեսզի մոտեցնեի այդ դեպքը և օգտվեի դրանից հենց այժմ, երբ շուկան խավարումների այդպիսի պահանջարկ էր ներկայացնում։ Շատ ափսոս, որ այդ խավարումը իզուր կկորչի և տեղի կունենա այն ժամանակ, երբ ոչ ոքի ոչ մի օգուտ չի բերի։ Եթե այդ խավարումը, դիցուկ, նշանակված լիներ մեկ ամիս հետո, ես կանխավ կվաճառեի այն, բայց այժմ դրանից ոչ մի օգուտ չէր սպասվում, և ես նույնիսկ դադարեցի այդ մասին մտածելուց։ Այդ ժամանակ էլ Քլարենսը պատահաբար իմացավ, որ Մերլինը պղտորում է ամբոխի հոգին։ Նա լուրեր էր տարածում, թե ես ստախոսի մեկն եմ, թե ես որևէ հրաշ չեմ անում, որովհետև չեմ կարող անել։ Տեսա, որ որևէ բան պետք է ձեռնարկեի։ Եվ տեղն ու տեղը գործողության ծրագիր կազմեցի։

Օգտվելով ինձ հանձնված գործադիր իշխանությունից, Մերլինին նետեցի նույն զնդանը, որտեղ նախապես ես էի նստած։ Ապա, մունետիկների ու փողհարների միջոցով իմաց տվեցի ամբոխին, որ առաջիկա երկու շաբաթվա ընթացքում ես զբաղված կլինեմ պետական գործերով, իսկ հետո ազատ ժամանակ կգտնեմ և երկնքից իջած կրակով կոչնչացնեմ Մերլինի քարաշեն աշտարակը, իսկ մինչ այդ, իմ մասին չարամիտ լուրերին ականջ դնողները թող զգուշանան։ Այնուհետև ազդարարեցի, որ դա վերջին հրաշքն է լինելու, բայց եթե այդ հրաշքից հետո էլ, որոշ մարդիկ չբավարարվեն ու չարախոսեն իմ հասցեին, ես նրանց բանող ձիեր կդարձնեմ։ Անդորրը վերականգնվեց։

Ես Քլարենսին մասամբ վստահեցի գաղտնիքներս և մենք զգուշությամբ գործի անցանք։ Ասացի նրան, որ իմ հրաշքը որոշ նախապատրաստական աշխատանք է պահանջում, և ամեն ոք, ով բերանը բաց անի այդ աշխատանքների մասին, տեղն ու տեղը կմեռնի։ Այս նախազգուշացումը փակեց նրա բերանը։ Մենք գաղտնի մի քանի պարկ առաջնակարգ վառոդ պատրաստեցինք, իսկ զինագործները իմ ղեկավարությամբ շանթարգել և լարեր սարքեցին։ Հին քարաշեն աշտարակը շատ զանգվածային էր, թեպետ տեղ֊տեղ քարերը շարժվում էին, որովհետև կառուցվել էր դեռ հռոմեացիների կողմից, մի չորս հարյուր տարի առաջ։ Այո, աշտարակը գեղեցիկ էր իր յուրահատուկ կոպիտ գեղեցկությամբ, և հիմքից մինչև կատարը պատված էր բաղեղով, ասես թեփուկավոր օղազրահ հագած լիներ։ Այն կանգնած էր առանձնության մեջ, ամրոցից լավ տեսանելի և մի կես մղոն հեռավորության վրա։

Աշխատելով գիշերները, մենք վառոդով լցրինք աշտարակը՝ հիմքում տասնհինգ ոտք լայնության պատերի միջից քարեր դուրս քաշեցինք և անցքերը լցրինք վառոդով։ Այդպիսի լիցքեր սարքեցինք մի տաս֊տասներկու տեղ։ Մենք այնքան վառոդ ունեինք, որ կարելի էր պայթեցնել նաև Լոնդոնի Թաուերը։ Տասներեքերորդ գիշերը կատարին ամրացրինք մեր շանթարգելը, ցածի ծայրը միացնելով լիցքերից մեկին և այդ լիցքից դեպի մյուսները լարեր տարանք։ Ժողովրդին ուղղածս կոչը հրապարակելուց հետո արդեն ոչ մեկը աշտարակի մոտից չէր անցնում, բայց, այնուամենայնիվ, տասնչորսերորդ օրվա առավոտյան ես մունետիկների միջոցով ազդարարեցի, որ ոչ ոք քառորդ մղոնից ավելի մոտ գալու իրավունք չունի։ Իսկ հետո էլ ավելացրի, որ հրաշքը պիտի կատարեմ առաջիկա քսանչորս ժամերի ընթացքում և դրա համար էլ նախապես պայմանական նշանով իմաց կտամ՝ եթե ցերեկ լինի, ապա ամրոցի աշտարակներին դրոշներ կտնկվեն, եթե գիշեր, ապա ջահեր կվառվեն։

Վերջին ժամանակները ամպրոպներ հաճախ էին լինում, այնպես որ ձախողումից այնքան էլ չէի վախենում, մանավանդ, որ միշտ էլ կարող էի մեկ֊երկու օրով հետաձգել հրաշքը պետական գործերով զբաղված լինելու պատճառաբանությամբ, և մարդիկ կսպասեին։

Իհարկե, օրը վառ արևոտ էր՝ վերջին շաբաթվա ընթացքում միակ անամպ օրն էր դա․ միշտ այդպես է պատահում։ Ես փակվեցի իմ սենյակում և հետևում էի եղանակին։ Ժամանակ առ ժամանակ գալիս էր Քլարենսը ու հայտնում, որ ամբոխի մեջ հուզումը անընդհատ աճում է, որ հրակնատներից երևում է, թե ինչպես են անընդհատ նորանոր խմբեր ժամանում։ Վերջապես, երբ արդեն մթնում էր, քամի բարձրացավ և մի ամպ երևաց, հենց ճիշտ այնտեղ, որտեղ որ պետք էր։ Սպասեցի մի փոքր էլ, հետևելով, թե ինչպես է այդ հեռավոր ամպը ուռճանում ու մթագնում, ապա վճռեցի, որ արդեն ժամանակն է։ Կարգադրեցի վառել ջահերը, արձակել Մերլինին և ինձ մոտ ուղարկել։ Քառորդ ժամ անց պատշգամբ դուրս եկա։ Այնտեղ արդեն գտնվում էին թագավորն ու ամբողջ արքունիքը։ Նրանք խավարի մեջ աչքները հառել էին Մերլինի աշտարակի ուղղությամբ։ Խավարը այնպես էր խտացել, որ հեռվում ոչինչ տեսնել հնարավոր չէր։ Մարդկային այդ զանգվածը և վեր խոյացող բուրգերը, որ մասամբ ստվերներով էին պարուրված, մասամբ էլ վառ լուսավորված էին ջահերի լույսերով, արտակարգ գեղեցիկ պատկեր էին ներկայացնում։

Հայտնվեց Մերլինը բավականին վատ տրամադրության մեջ։ Ես ասացի․

Դու ուզում էիր ինձ ողջ֊առողջ այրել, թեպետ ես քեզ ոչ մի վատ բան չէի արել, իսկ հետո էլ փորձում էիր աղտոտել իմ պրոֆեսիոնալ վարկը։ Դրա համար էլ ես երկնքից կրակ կիջեցնեմ և կոչնչացնեմ քո աշտարակը, բայց հանուն արդարության քեզ հնարավորություն կտամ ցուցադրելու քո ուժը․ եթե կարծում ես, որ կարող ես փարատել իմ կախարդանքը և վանել երկնային կրակը, խնդրեմ, հարված կատարիր, հերթը քոնն է։

― Ես կարող եմ փարատել քո հմայքները, ազնվափայլ սըր, և ես կփարատեմ, չկասկածես, ― հայտարարեց Մերլինը։

Նա հատակի սալերի վրա երևակայական շրջագիծ գծեց և ներսում մի պտղունց փոշի վառեց, որից բարձրացավ հոտավետ ծխի մի փոքրիկ քուլա։ Բոլորը վախից ետ ընկրկեցին, ու խաչ հանեցին։ Հետո նա ինչ֊որ բան սկսեց մրթմրթալ և ձեռքերը թափահարել։ Կամաց֊կամաց նա իրեն մոլեգնության վիճակի հասցրեց ու նրա ձեռքերը սկսեցին պտտվել ինչպես հողմաղացի թևերը։ Մինչ այդ ամպրոպը բոլորովին մոտեցավ, ուժգին քամին բորբոքում էր ջահերի բոցը և տարուբերում ստվերները, ընկան անձրևի առաջին խոշոր կաթիլները, շուրջը անթափանցելի խավար էր, երբեմն֊երբեմն կայծակ էր ճայթում։ Հապաղել այլևս չէր կարելի։ Եվ ես ասացի․

― Դու բավականին ժամանակ ունեիր։ Ես քեզ բոլոր հնարավորությունները ընձեռեցի և չմիջամտեցի։ Բոլորին արդեն պարզ է, որ քո կախարդությունը ոչ մի արժեք չունի։ Իսկ հիմա իմ հերթն է։

Երեք անգամ թափահարեցի ձեռքերս, և այնպիսի խլացուցիչ որոտ հնչեց, որ կարծես հրաբուխ էր ժայթքել․ հին աշտարակի բեկորները երկինք թռան կրակի հեղեղով պարուրված, խավար գիշերը լույս ցերեկի վերածվեց և շուրջը հսկայական տարածության վրա նկատելի եղավ, թե ինչպես մարդկային արարածները սարսափահար գետնին էին փռվել։ Մի խոսքով, հետո ամբողջ շաբաթը ավազի և խճի անձրև էր գալիս։ Այդպիսին էին լուրերը, գուցե, իհարկե, մի քիչ չափազանցված։

Դա մի շատ տպավորիչ հրաշք էր։ Հետաքրքրասերների արշավը անմիջապես դադարեց։ Հաջորդ առավոտ ցեխի վրա հազարավոր ոտնահետքեր կային, բայց բոլորն էլ հակառակ ուղղությամբ էին տանում։ Եթե ես մի ուրիշ հրաշք ազդարարեի, ինձ այլևս չէր հաջողվի հանդիսականներ հավաքել նույնիսկ շերիֆի օգնությամբ։

Մերլինի արժեթղթերն ընկան։ Թագավորը ցանկանում էր նրան այլևս աշխատավարձ չվճարել, նույնիսկ ուզում էր վտարել, բայց ես միջամտեցի։ Ասացի, որ նա կարող է օգտակար լինել եղանակի գուշակության և նման փոքր բաների հարցում, իսկ եթե նրա խղճուկ, սալոնային կախարդանքներից ոչինչ չստացվի, ես երբեմն֊երբեմն կօգնեմ նրան։ Նրա աշտարակից ոչինչ չէր մնացել, բայց ես ստիպեցի կառավարությանը նորը կառուցել և նրան խորհուրդ տվեցի վարձով տալ սենյակները, բայց նա շատ քիթը վեր տնկածն էր և ոչ մի երախտագիտության զգացում չուներ իմ նկատմամբ, նույնիսկ շնորհակալություն չասաց։ Ինչ էլ որ ասելու լինենք, շար կարծր ծերուկ էր Մերլինը, և դժվար էլ է քաղցր վերաբերմունք սպասել մեկից, որին դու այդպես ետնագծերն ես քշել։

Գլուխ VIII

Տնօրենը

Անսահման իշխանություն ունենալը շատ հաճելի է, բայց առավել հաճելի է գիտակցել, որ բոլորը գոհ են քո իշխանությունից։ Աշտարակի հետ կապված դեպքը ամրապնդեց իմ իշխանությունը և անդրդվելի դարձրեց։ Բոլոր նրանք, ով նախանձով ու քննադատաբար էին վերաբերվում ինձ, անմիջապես սսկվեցին։ Այժմ ամբողջ թագավորության մեջ չկար մեկը, որ ողջամտություն համարեր իմ գործերին խառնվելը։

Ես արագությամբ համակերպվեցի իրադրությանն ու պարագաներին։ Սկզբնական շրջանում դեռ արթնանում էի առավոտները, ծիծաղում «երազիս» վրա և սպասում Կոլտ գործարանի շչակին, բայց աստիճանաբար դա անցավ, և ես վերջնականապես հասկացա, որ ապրում եմ վեցերորդ դարում, Արթուր թագավորի արքունիքում, այլ ոչ թե հիմարանոցում։ Այնուհետև ինձ զգում էի ինչպես իմ տանը, և եթե գործը հասներ ընտրության, վեցերորդը չէի փոխի քսաներորդ դարի հետ։ Ապա մի տեսեք, թե ինչ ընդարձակ հնարավորություններ է ընձեռում վեցերորդ դարը գիտակ, խելոք, գործունյա մարդուն՝ առաջ գնալու, երկրի հետ մեկտեղ աճելու համար։ Գործունեության ամենալայն դաշտ, ընդ որում ամբողջը միայն ինձ տրամադրված, ոչ մի մրցակից, ոչ մի մարդ, որ իր գիտելիքներով և ընդունակություններով իմ համեմատ պարզապես մանկիկ չլիներ։ Իսկ ի՞նչ կվիճակվեր ինձ քսաներորդ դարում։ Լավագույն դեպքում վարպետ կլինեի գործարանում, ահա և ամբողջը, և ուզածդ օրը, ուզածդ փողոցում կարելի կլիներ մատնացույց անել հարյուրավոր ինձնից առավել արժանավոր մարդկանց։

Ի՜նչ մեծ թռիչք էի արել ես։ Չէի կարողանում չմտածել այդ մասին, և չհիանալ սեփական հաջողությունովս, ինչպես մեկը կարող է հիանալ ի տես իր հողամասից շատրվանող նավթի։ Անցյալի մեջ օրինակներ էի փնտրում համեմատելու համար և ոչինչ չէի գտնում, բացի գուցե Հովսեփի պատմությունից։ Նույնիսկ Հովսեփի պատմությունը, թեպետ նման էր իմին, բայց ոչ մի համեմատության չէր դիմանում։ Որովհետև միանգամայն ակնառու էր, որ Հովսեփի փայլուն ֆինանսական ընդունակությունները արքայից բացի ուրիշ ոչ ոքի օգուտ չբերեցին և, հետևաբար, հասարակությունը լրիվ իրավունք ուներ նրա նկատմամբ անբարյացակամություն տածելու, մինչդեռ ես, խնամելով արևը, բարեգործություն էի արել բոլորի համար և այդ պատճառով համընդհանուր սիրո արժանացել։

Ես թագավորի ստվերը չէի, ես նրա էությունն էի, իսկ թագավորը ինքն էր ստվերը։ Իմ իշխանությունը վիթխարի էր և ոչ միայն աստիճանով, ինչպես հաճախ պատահում է, այլ իրականում։ Ես կանգնած էի համաշխարհային պատմության երկրորդ մեծագույն շրջանի ակունքների մոտ և կարող էի դիտել, թե ինչպես պատմության նվազ առվակը անընդհատ խորանում է, լայնանում և տանում իր հզոր հոսանքը դեպի հեռավոր դարերը։ Անհամար գահերի ծածկույթի տակ տեսնում էի նույնպիսի արկածախնդիրների, ինչպիսին ես էի՝ Մոնֆորների, Գեյվսթոնների, Մարտիմերների, Վիլիերսների, տեսնում էի պատերազմներ մղող և արշավներ առաջացնող ֆրանիսկան շնորհառուներին և Կառլոս երկրորդի՝ երկիրը կառավարող սիրուհիներին, բայց այդ թափորի մեջ ինձ հավասարը չէի գտնում։ Ես եզակի էի և հրճվանքով գիտակցում էի, որ տասներեք ու ավելի հարյուրամյակներ շարունակ այդ փաստը ոչ ոքի չի հաջողվի ո՛չ թաքցնել, ո՛չ էլ հերքել։

Այո, իշխանությամբ ես հավասարազոր էի թագավորին։ Միևնույն ժամանակ կար մի ուրիշ իշխանություն, որը առավել ուժեղ էր մեզնից՝ երկուսիցս էլ միասին վերցրած։ Դա եկեղեցին էր։ Ես չեմ ուզում թաքցնել այդ փաստը։ Չեմ էլ կարող, եթե նույնիսկ ցանկանայի։ Բայց չարժե այդ մասին հիմա խոսել, կպատմեմ իր տեղում, երբ ժամանակը գա։ Եկեղեցին ինձ սկզբում որևէ նկատելի անախորժություն չէր պատճառում։

Մի խոսքով, դա մի զարմանահրաշ և հետաքրքիր երկիր էր։ Իսկ մարդի՜կ։ Զմայլելի, պարզամիտ, դյուրահավատ, պարզապես ճագարներ։ Ազատության մթնոլորտի մեջ ծնված մարդու համար ցավալի էր լսել, թե որքան անկեղծ ու հնազանդ էին նրանք երդվում թագավորին, եկեղեցուն ու ազնվականությանը իրենց հավատարմության մասին, մինչդեռ նրանք ավելի հիմք չունեին սիրելու և մեծարելու թագավորին ու ազնվականությանը, քան ստրուկը՝ մտրակը, կամ էլ շունը՝ իր մեջքին դագանակ իջեցնող օտարական ճամփորդին։ Աստված վկա, որևէ միապետություն, որքան էլ որ չափավոր լինի, որևէ ազնվականություն, որքան էլ որ համեստ լինի, վիրավորական է, բայց եթե դու ծնվել ու մեծացել ես միապետության ու ազնվականության իշխանության ներքո, երբեք այդ քեզ համար վիրավորական չես համարում և չես էլ հավատում, երբ այդ մասին քեզ ասում են։ Պարզապես ամոթ ես զգում քո ժողովրդի համար, երբ մտածում ես, թե ինչ ոչնչություններ են միշտ նստել նրա գահերին առանց իսկ իրավունքի կամ բանականության ստվերը ունենալու, և թե ինչպիսի յոթերորդական մարդուկներ են մշտապես համարվել նրա ազնվականությունը։ Եթե բոլոր այդ միապետների ու ազնվականների ամբոխը ձգես սեփական բախտի քմահաճույքին, ինչպես բախտի քմահաճույքին են ձգված շատ առավել արժանավոր մարդիկ, երբեք չի կարողանա վեր բարձրանալ աղքատության և անհայտության ճիրաններից։

Արթուր թագավորի օրոք բրիտանական ժողովրդի մեծ մասը ստրուկ էր, ամենաիսկական ստրուկ, և նրանք հենց այդպես էլ կոչվում էին և վզներին կրում երկաթյա վզնոցներ։ Մնացած մասը ստրուկ էր ըստ էության, բայց առանց անվանման․ նրանք իրենց ազատ մարդիկ էին երևակայում և այդպես էլ կոչվում էին։ Ճշմարտությունն այն է, որ ազգը ամբողջությամբ գոյություն ուներ թագավորի, եկեղեցու և ազնվականության առջև սողալու համար, ստրկաբար ծառայելու համար, նրանց համար արյուն թափելու քաղցելու, որպեսզի նրանք կարողանան կուշտ լինել, աշխատելու, որպեսզի նրանք կարողանան զվարճանալ, մինչև հատակը ըմպելու թշվառությունը, որպեսզի նրանք կարողանան երջանիկ լինել, մերկ մնալու, որպեսզի նրանք կարողանան մետաքս և գոհար կրել, հարկեր վճարելու, որպեսզի նրանք կարողանան ման գալ հպարտ ու կարծել իրենց այս երկրի աստվածները։ Եվ այդ բոլորի դիմաց, որպես երախտիքի նշան, ստանալ միայն ծեծ ու արհամարհանք, և այնքան թշվառական հոգու տեր լինել, որ նույնիսկ ծեծն ու արհամարհանքը ընդունեն որպես շնորհ։

Ժառանգական գաղափարները զարմանալի բաներ են և շատ հետաքրքիր է դրանք դիտելն ու քննարկելը։ Ես ունեի իմ ժառանգական գաղափարները, թագավորն ու նրա ժողովուրդը՝ իրենցը։ Երկու դեպքում էլ այդ գաղափարները հոսել են ժամանակի ու սովորությունների փորած խոր հունով, և եթե մեկը ցանկանա փոխել հոսանքի ուղղությունը բանականության փաստարկների հիման վրա, ապա ստիպված կլինի շատ քրտինք թափել։ Օրինակ, ըստ այս ժողովրդի ժառանգած համոզման, տիտղոսից և երկար ազգաբանությունից զուրկ մարդիկ, որքան էլ որ բնությունից առատորեն օժտված լինեն, բոլորովին էլ բարձր չեն անասուններից, փայտոջիլներից, միջատներից։ Մինչդեռ ըստ իմ ժառանգած համոզմունքի, մարդանման ագռավները, որ ժառանգական արժանիքների և անիրավի ձեռք գցած տիտղոսների սիրամարգյան փետուրներ են հագնում, պիտանի են միայն այն բանի համար, որպեսզի նրանց վրա ծիծաղեն։ Եվ միանգամայն բնական է, որ ինձ վրա այնտեղ նայում էին փոքր֊ինչ տարօրինակ ձևով։ Գիտեք չէ՞, թե ինչպես են գազանանոցի տերը և ժողովուրդը նայում փղի վրա։ Այ, հենց այդպես էլ ինձ վրա էին նայում։ Նրանք հիանում են փղի հասակով ու արտակարգ ուժով, հպարտությամբ են խոսում, թե նա կարող է հարյուր անգամ ավելին անել, քան իրենք ի վիճակի են, նույն հպարտությամբ ասում են, որ բարկության պահին նա կարող է փախուստի մատնել հազար մարդու։ Բայց մի՞թե դրա պատճառով նրանք փղին իրենց հավասար են համարում։ Ոչ, ամենավերջին թափառաշրջիկը նույնիսկ կծիծաղեր այդ մտքի վրա։ Այդ միտքը երբեք չէր անցնի նրանց գլխով, նա նույնիսկ չէր կարող նման գաղափարի գոյությունը թույլ տալ։ Եվ ահա, թագավորի, ազնվականների և ամբողջ ազգի համար մինչև ամենավերջին ստրուկն ու թափառաշրջիկը, ես այդ փղի նման մի բան էի և ոչ առավել։ Ինձնով հիանում էին, նաև վախենում, բայց հիանում էին ինչպես անասունով, նաև վախենում էին ինչպես անասունից։ Անասունից չեն ակնածում, ինձնից նույնպես չէին ակնածում, ավելին, չէին էլ հարգում։ Ես ոչ ազգաբանական ծառ ունեի, և ոչ էլ ժառանգական տիտղոս, այնպես որ թագավորի ու ազնվականության աչքում ես պարզապես ցեխ էի, իսկ ժողովուրդը նայում էր ինձ վրա զարմանքով ու վախով, բայց առանց հարգանքի նշույլի։ Իր ժառանգած գաղափարների համաձայն նա ոչ մի բանի նկատմամբ հարգանք չէր տածում, բացի տոհմականությունից և ազնվականությունից։ Ահա այդտեղ էր երևում հզոր, հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու սարսափազդու ձեռքը։ Մի երկու֊երեք հարյուրամյակների ընթացքում նա մարդկային ցեղը վեր էր ածել ճիճուների ցեղի։ Մինչ աշխարհում եկեղեցու իշխանության տարածումը, մարդը մարդ էր և գլուխը վեր էր պահում, արժանապատվություն ուներ, կյանքի և անկախության տեր էր, և եթե որևէ մեծ դիրքի էր հասնում, ապա միայն շնորհիվ իր ձիրքերի և ոչ թե ծնունդի։ Բայց ահա եկեղեցին աշխարհ եկավ ու գործի անցավ։ Նա խելամիտ էր, ճարպիկ և շատ եղականկներ գիտեր, թե ինչպես կատվին, այսինքն ժողովրդին քերթել։ Նա հայտնագործեց «Թագավորների աստվածային իրավունքը» և շրջափակեց այն տասը պատվիրաններով, ինչպես աղյուսներով, դուրս կորզելով այդ աղյուսները բարի նպատակի համար կառուցված շինանյութից և օգտագործելով դրանք չար նպատակով կառուցվող շինության մեջ։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին) հեզություն, հնազանդություն տերերին, ինքնազոհաբերության գեղեցկություն։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին) չարին չհակառակվել։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին, միշտ և միայն հասարակ ժողովրդին) համբերություն, հոգու աղքատություն, չդիմադրել ճնշումին։ Նա ժառանգական աստիճաններ ու տիտղոսներ ներմուծեց և սովորեցրեց ամբողջ քրիստոնյա աշխարհին գլուխ տալ և մեծարել նրանց։ Այդ թույնը քրիստոնեական աշխարհի արյան մեջ շրջանառություն էր գործում ընդհուպ մինչև իմ հարազատ դարը, երբ անգլիական հասարակ ժողովրդի լավագույն ներկայացուցիչները շարունակվում էին համակերպվել այն երևույթի հետ, երբ իրենցից բազմիցս անգամ անարժան մարդիկ պահպանում էին որոշակի աստիճաններ, ինչպես օրինակ լորդի և թագավորի կոչումները, որոնց նկատմամբ, իրենց երկրի անիմաստ օրենքները այդ արժանավոր մարդկանց արգելում էին հավակնություններ ունենալ։ Անգլիացին ոչ միայն հանդուրժում է իրերի այդ տարօրինակ վիճակը, այլ նույնիսկ համոզում ինքն իրեն, որ իբր հպարտանում է դրանով։ Մարդ ընդունակ է համակերպվելու ամեն կարգի անարդարության հետ, եթե ինքը ծնվել ու մեծացել է նույն պայմաններում։ Իհարկե, աստիճանի և տիտղոսի առջև ակնածելու այդ թույնը ժամանակով ապրում էր նաև մեր՝ ամերիկացիներիս արյան մեջ, բայց Ամերիկայից իմ հեռանալու շրջանում, այդ վարակը արդեն անհետացել էր։ Դրա խղճուկ մնացորդները դեռ պահպանում էին որոշ ցուցամոլ տղամարդիկ և կանայք, բայց երբ համաճարակը նվազում է մինչև այն աստիճան, ապա կարելի է համարել, որ անցել է։

Վերադառնանք սակայն, Արթուրի թագավորության մեջ իմ անբնական կյանքին։ Այստեղ ես հսկա էի թզուկների մեջ, մեծահասակ երեխաների մեջ, մտածող՝ մտավոր խլուրդների մեջ, մի խոսքով միակ իրական մարդը ամբողջ բրիտանական աշխարհում։ Բայց, այնուամենայնիվ, ինչպես և իմ հարազատ դարաշրջանի հեռավոր Անգլիայում ոչխարի ուղեղով մի որևէ կոմս, որը կարողանար ապացուցել, թե Լոնդոնի ետնախորշերից սերած իր մայրը հաջողացրել է կենակցել թագավորի հետ, ավելի շատ պատվի էր արժանանում, քան ես։ Արթուրի թագավորության մեջ այդպիսի մարդուն հարգում էին բոլորը, եթե նույնիսկ նրա արտաքինը նույնքան խղճուկ լիներ, որքան գլխի պարունակությունը, և բարոյական նկարագիրը նույնքան խախուտ լիներ, որքան ծագումը։ Դեպքեր էին լինում, երբ նրան թույլատրում էին նստել թագավորի ներկայությամբ, իսկ ինձ՝ ոչ։ Ես հեշտությամբ կարող էի տիտղոս ձեռք գցել, և դա ինձ կբարձրացներ բոլորի աչքում, այդ թվում նաև թագավորի աչքում, թեպետ նա ինքը պետք է ինձ տիտղոս շնորհեր։ Բայց ես տիտղոս չէի խնդրում, մերժեցի այն, երբ ինձ առաջարկեցին։ Իմ համոզմունքների տեր մարդուն տիտղոսը չի կարող հաճույք պատճառել, բացի այդ, ես դա ստացած կլինեի ոչ օրինական ճանապարհով, քանի որ, որքան ինձ հայտնի է, իմ տոհմաբանության մեջ ազնվական լինելու բախտը ոչ ոքի չի ժպտացել։ Ես գոհ կլինեի և կհպարտանայի միայն այնպիսի տիտղոսով, որ շնորհեր ինձ ինքը ժողովուրդը՝ իշխանության միակ օրինական աղբյուրը։ Այդպիսի տիտղոս ես հույս ունեի վաստակել, և իրոք, վերջ ի վերջո վաստակեցի։ Իմ երկար տարիների բարեխիղճ, ազնիվ աշխատանքով և սկսեցի կրել այն բարձր ու մաքուր հպարտությամբ։ Այդ տիտղոսը, որ պատահմամբ ընկել էր մի գյուղական դարբնի շուրթերից, որպես մի երջանիկ միտք վեր էր բարձրացել և ծիծաղի հետ բերնե֊բերան հաղորդվելով, տաս օրում շրջել ամբողջ թագավորությունը ու դարձել նույնքան հանրածանոթ, որքան թագավորի անունը։ Հետագայում, և ժողովրդական խոսք ու զրույցների մեջ, և՛ պետական կարևորության գործերի մասին վեճերի ժամանակ թագավորական խորհրդում, ինձ միայն այդպես էին կոչում։ Այդ տիտղոսը, մեր ժամանակակից խոսակցական լեզվից թարգմանված, նշանակում է Տնօրեն։ Ինձ դուր էր գալիս, որովհետև ժողովուրդն էր շնորհել։ Եվ դա բավականին բարձր տիտղոս էր, միակը իր տեսակի մեջ։ Եթե խոսքը գնար հերցոգի, կոմսի, եպիսկոպոսի մասին, ո՞վ կարող էր ասել, թե հենց դրանցից որին նկատի ունեին։ Մի՞թե աշխարհիս երեսին քիչ հերցոգներ, կոմսեր, եպիսկոպոսներ կան։ Բայց ուրիշ բան է, երբ խոսում էին թագավորի, թագուհու, կամ էլ Տնօրենի մասին։

Թագավորը ինձ դուր էր գալիս, և որպես թագավորի ես հարգում էի նրան, հարգում էի նրա կոչումը, հարգում էի գոնե այնքան, որքան առհասարակ ընդունակ էի հարգել որևէ անիրավի ստացած աստիճանը։ Բայց որպես մարդու, ես նրա ու նրա ազնվականների վրա նայում էի վերից վար, իհարկե, ինքս իմ մեջ։ Ես էլ էի դուր գալիս և թագավորին, և ազնվականներին, ու նրանք ինձ հարգում էին որպես պետական գործչի, բայց քանի որ ես տիտղոս չունեի և անունս էլ նշանավոր չէր, նրանք իրենց հերթին ինձ վրա նայում էին վերից֊վար և այդ անում էին բոլորովին բացահայտ։ Ես նրանց չէի պարտադրում իմ կարծիքը իրենց մասին, նրանք էլ ինձ չէին պարտադրում իրենց կարծիքը իմ մասին։ Մի խոսքով մենք քվիտ էինք, և ամեն ոք գոհ էր։

Գլուխ IX

Մրցախաղը

Քամելոտում մշտապես մեծ մրցախաղեր էին կազմակերպվում։ Այդ մարդկային ցլամարտերը շատ մոլեգին էին, գունեղ ու ծիծաղելի, բայց մի փոքր ձանձրալի՝ գործնական խելքի տեր մարդու համար։ Ինչևէ, ես միշտ ներկա էի լինում այդ մրցախաղերին երկու պատճառով․ նախ այն պատճառով, որ դուր գալ ցանկացող և մանավանդ պետական կոչվող մարդը չպետք է խուսափի այն բանից, ինչ մոտ է իր բարեկամների սրտին և այն հասարակությանը, որի մեջ ինքը ապրում է, ապա այն պատճառով, որ որպես և՛ գործունյա մարդ, և՛ պետական գործիչ ես ուզում էի ուսումնասիրել մրցախաղերը՝ ուսումնասիրելու համար, թե չե՞մ կարող արդյոք որևէ կերպ կատարելագործել դրանք։ Ես մոռացել եմ ասել, որ պաշտոնիս անցնելու առաջին իսկ օրը իրագործածս առաջին պետական միջոցառումը եղել է արտոնագրերի բյուրոյի հիմնումը, քանի որ ես գիտեի, որ առանց արտոնագրերի բյուրոյի և առանց գյուտարարների իրավունքը պաշտպանող հատուկ օրենքների, երկիրը նման է խեցգետնի և կարող է շարժվել միայն դեպի կողք ու ետ։

Մրցախաղերը տեղի էին ունենում ամեն շաբաթ, և երբեմն֊երբեմն մեր տղաները, նկատի ունեմ սըր Լանսելոտին և մյուսներին, համոզում էին ինձ մասնակցել, բայց ես ասացի, որ կամաց֊կամաց այդ էլ կլինի, շտապելու հարկ չկա, այժմ զբաղված եմ պետական մեքենան յուղելով, որը անհրաժեշտ է շուտով կարգի բերել և գործի գցել։

Պատահեց այնպես, որ մրցախաղերից մեկը տևեց մինչև մի շաբաթ, և մի հինգ հարյուր ասպետ մասնակցեց դրան, սկսած ամենանշանավորներից վերջացրած մանրուքով։ Նրանք ժամանել էին շաբաթներ առաջ։ Գալիս էին բոլոր կողմերից ձիերը հեծած, երկրի ամենահեռավոր ծայրերից, նույնիսկ ծովի մյուս կողմից։ Շատերը իրենց հետ տիկիններ էին բերում և բոլորը՝ զինակիրներ և ծառաների ամբողջ բանակներ։ Հագուստի տեսակետից դա մի շքեղ ու ճչացող ամբոխ էր, որը իր սանձարձակ անասնական զվարթությամբ, խոսակցության անմեղ անպատշաճությամբ և բարոյական ըմբռնումների նկատմամբ երջանիկ անտարբերությամբ շատ բնութագրական էր դարի և երկրի համար։ Ամեն օր կամ կռվում էին, կամ կռիվ դիտում, ամեն գիշեր երգում էին, պարում, խաղում և կոնծում։ Այդ ամբողջը նրանց մոտ համարվում էր ազնվականին վայել ժամանց։ Երբեք այդպիսի տարօրինակ մարդկանց չէի տեսել։ Նստարաններին տեղավորվում էին գեղեցիկ տիկինները, իրենց բարբարոսական հագուստների շքեղությունը փայլփլեցնելով և նայում էին, թե ինչպես են ձիուց ցած գլորում ասպետին՝ ոտնաթաթի հաստության նիզակը խրելով նրա կուրծքը, ինչպես էր արյունը շատրվանում և, ուշաթափվելու փախարեն, ծափ էին զարկում ու իրար գլխի թառում ավելի լավ տեսնելու համար։ Միայն երբեմն֊երբեմն նրանցից որևէ մեկը ցուցադրական ծածկում էր դեմքը թաշկինակով և վշտոտ տեսք էր ընդունում, այդ ժամանակ կարող էիք գրազ գալ, որ այդտեղ սիրային պատմություն կա և, որ տիկինը վախենում է, թե հանկարծ հասարակությունը անուշադրության մատնի այն։

Սովորաբար, ես տանել չեմ կարողանում գիշերային աղմուկը, բայց տվյալ պարագաներում նույնիսկ ուրախ էի, որովհետև դա չէր թողնում լսեի, թե ինչպես են հեքիմները սղոցում ցերեկը վնասվածների ոտքերն ու ձեռքերը։ Նրանք բթացրին իմ հազվադեպ լավ, հին սղոցի ատամները և նույնիսկ կոտրեցին բռնակը, բայց ես դա անհետևանք թողեցի։ Ես, այնուամենայնիվ, որոշեցի, որ, եթե վիրաբույժները խնդրեն իմ կացինն էլ, ապա ես ավելի լավ կլինի իմ դարը վերադառնամ։

Ես ոչ միայն օրեցօր հետևում էի այդ մրցաշարին, այլ իմ հասարակական բարոյականության և հողագործության դեպարտամենտում ընտրեցի ամենաբանիմաց քահանային ու հանձնարարեցի նրան հաշվետվություն կազմել, որովհետև մտադրություն ունեի մի լրագիր հիմնելու, երբ ինձ կհաջողվի փոքր֊ինչ քաղաքակրթել իմ ժողովուրդը։ Նոր երկիր ընկնելով, դուք նախ պետք է հիմնեք արտոնագրային բյուրո, ապա ստեղծեք կրթական ցանց և դրանից հետո էլ լույս ընծայեք լրագիր։ Լրագիրը իր թերություններն ունի, և դրանք քիչ չեն, բայց ոչինչ, այն կարող է դագաղի միջից ոտքի կանգնեցնել մեռյալ ազգին, և դա մոռանալ չի կարելի։ Առանց լրագիր դուք չեք կարող մեռյալ ազգին հարություն տալ, ուրիշ միջոց չկա։ Եվ ահա ես ուզում էի փորձ անել և տեսնել, թե ինչ կարգի թղթակցական նյութ կարող էի ստանալ վեցերորդ դարում, եթե դրա կարիքը ունենայի։

Է՛, իմ քահանան ըստ էության վատ չէր աշխատել։ Այն ամենը, ինչ նկարագրել էր, նկարագրել էր շատ մանրամասն, իսկ տեղական լուրերի բաժնի համար հենց այդ էր պետք։ Գիտե՞ք, երիտասարդ ժամանակ նա եկեղեցում վարել է թաղումների գրառումները, իսկ այդ գործում հիմնական եկամուտը գոյանում է մանրամասնությունների հաշվին, որքան շատ մանրամասնություն, այնքան շատ դրամ՝ բեռնակիրներ, ջահակիրներ, մոմեր, աղոթքներ, ամեն ինչ գրանցվում է հաշվի մեջ և, եթե ննջեցյալի հարազատները քիչ աղոթքներ են պատվիրում, ապա դուք երկսայր մատիտով կրկնապատկում եք մոմերի թիվը և ձեր հաշվի մեջ նորից ամեն ինչ կարգին է։ Բացի այդ, նա այստեղ֊այնտեղ հաճոյախոսություն էր անում այն ասպետի հասցեին, որը կարող էր տեղադրել շահավետ ազդ․․․ ո՛չ, ներողություն, ուզում եմ ասել, որը ազդեցություն ուներ արքունիքում։ Եվ առհասարակ, նա չափազանցնելու շնորհքով էր օժտված, որովհետև ժամանակին որպես դռնապան էր ծառայել մի բարեպաշտ ճգնավորի մոտ, որը ապրում էր խոզանոցում և հրաշքներ արտադրում։

Ինքնին հասկանալի է, որ այս սկսնակի հաշվետվության մեջ բացակայում էին աղմուկը, ճարճատյունը, սարսուռ ազդող բառերը, գուցե և պետք էր հնչեղություն ավելացնել, բայց նրա հնամենի ոճը քմածին էր, քաղցր ու պարզ, իր ժամանակի անուշաբույրով լեցուն, և այդ փոքրիկ արժանիքները հայտնի չափով նվազեցնում էին նրա խոշոր թերությունները։ Ահա մի քաղվածք․

«․․․Այդ ժամանակ արքունական ասպետները սըր Բրայեն դը լեզ֊Այլսը և Գրումմոր Գրումմորսումը դեմ դիմաց եկան սըր Ագլովեյլի և սըր Թորի հետ, և սըր Թորը գետին շպրտեց սըր Գրումմեր Գրումմորսումին։ Ապա առաջ եկան արքունական ասպետներ սըր Քարադոսը՝ թախծաշատ աշտարակից և սըր Թարքիլը, և նրանց դիմաց ելան սըր Պերսիվեյլ դը Գալիս և սըր Լամորակ դը Գալիս երկու եղբարյները, և սըր Պերսիվեյլը մարտնչեց սըր Քարադոսի հետ ու երկուսն էլ ջարդեցին իրենց տեգերը, իսկ սըր Թարքիլը՝ սըր Լամորակի հետ ու երկուսն էլ ձիերով և զենք ու զրահով գետին գլորվեցին, բայց նրանց օգնության հասան ու նորից ձի նստեցրին։ Արքունի ասպետներ սըր Արնոլդը և սըր Գոտերը դեմ դիմաց ելան սըր Բրենդայլսի և սըր Քեյլի հետ, և այդ չորս ասպետները մարտնչեցին ահեղ և իրար ձեռքերից դուրս գցեցին նիզակները։ Ապա առաջ եկավ արքունի ասպետ Պերտոլոպը և նրա դեմը ելավ Լայոնելին, և կանաչ ասպետ սըր Պերտոլոպը գետին շպրտեց սըր Լայոնելին, սըր Լանսելոտի եղբորը։ Ազնվազարմ մունետիկները նրան հաղթող հայտարարեցին և փառաբանեցին նրա անունը։ Ապա սըր Բլերբարիսը ջարդեց իր նիզակը սըր Գարեթի վրա, բայց ինքը իր հարվածի ուժից գետին գլորվեց։ Այս տեսնեով, սըր Գալիհոդինը մարտահրավեր նետեց սըր Գարեթին, և սըր Գարեթը նրան գետին գլորեց։ Ապա սըր Գալիհուդը վերցրեց տեգը վրեժխնդիր լինելու իր եղբոր համար, բայց սըր Գարեթը վայր նետեց սրան էլ, սըր Դայնընդենին ու նրա եղբայր Լա Քոթ֊Մել֊Թելին էլ, սըր Սագրամոր Ցանկալիին էլ, սըր Դոդինաս Վայրագին էլ։ Նա դրանց բոլորին հաղթեց մի նիզակով։ Սըր Գարեթին նայելով, Իռլանդիայի արքա Էգվիզենսը ուղղակի զարմանում էր․ հենց նոր այս ասպետը կանաչ էր և հանկարծ կապույտ դարձավ։ Եվ այդպես ամեն անգամ, երբ նա ետ ու առաջ էր արշավում, փոխում էր իր հագուստի գույնը, այնպես որ ոչ թագավորը, ոչ էլ ասպետները չէին կարողանում նրան անմիջապես ճանաչել։ Ապա սըր Գարեթի դեմ ելավ սըր Էգվիզենս արքան Իռլանդիայի, նա սրան թամբի հետ միասին գետին գլորեց։ Այդ ժամանակ առաջ եկավ Շոտլանդիայի արքա Կարադոսը, և սըր Գարեթը նրան էլ ձիու հետ գետին գլորեց։ Սըր Գարեթը նույնպես վարվեց նաև Պերոզ երկրի արքա Ուրիենսի հետ։ Ապա առաջ եկավ սըր Բագդեմագուսը, և սըր Գարեթը նրան էլ ձիու հետ գետին նետեց։ Այդ ժամանակ Բագդեմագուսի որդի սըր Մելիգանուսը արիամարդ ու ասպետավայել կոտրեց իր տեգը սըր Գարեթի վրա։ Այդ ժամանակ սըր Գալահոլտ ազնվազարմ արքայազնը բարձրաձայն գոռաց․ « ― Բազմագույն ասպետ, դու լավ ես մարտնչում, բայց պատրաստվիր, քանզի ես եմ գալիս քեզ վրա»։ Սըր Գարեթը լսեց նրան և մի երկար նիզակ վերցրեց, ու նրանք իրար դեմ ելան, և արքայազնը ուղղեց իր տեգը նրա կրծքին, բայց սըր Գարեթը այնպես հարվածեց նրա սաղավարտի ձախ կողմին, որ նա օրորվեց և ցած պիտի ընկներ, եթե իր մարդիկ օգնության չհասնեին։ « ― Իսկապես, ― ասաց Արթուր թագավորը, ― այդ բազմագույն ասպետը քաջ ասպետ է»։ Եվ թագավորը իր մոտ կանչեց սըր Լանսելոտին ու խնդրեց նրան դուրս գալ այդ ասպետի դեմ։ « ― Սըր, ― ասաց Լանսելոտը, ― սիրտս ասում է, որ ես այսօր պիտի դուրս չգամ նրա դեմ։ Նա այսօր բավականին հոգնած է և, եթե քաջ ասպետը մի օրում այդքան սխրանքներ է արել, վայել չէ մի ուրիշ քաջ ասպետի խլել նրանից նրա վաստակած փառքը, մանավանդ, երբ տեսնում ես, որ այդ ասպետը այդքան քրտինք է թափել, քանզի այստեղ, ասպետների մեջ գուցե ներկա է նրա ախոյանը, և, գուցե, նրա ընտրյալ տիկինը գերադասում է սույն ախոյանին և, գուցե նա հավաքել է վերջին ուժերը այս մեծ սխրանքները կատարելու համար։ Ահա թե ինչու նաև, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― ես ցանկանում եմ, որ ամբողջ պատիվը այսօր նրան բաժին ընկնի, և ես չեմ զրկի նրան այդ փառքից, թեպետ կարող եմ»։

Նույն օրը մի փոքրիկ տհաճ դեպք պատահեց, որը ես պետական նկատառումներից ելնելով, դուրս եմ նետել իմ քահանայի հաշվետվությունից։ Դուք արդեն նկատել եք, որ Գարրին բոլորից շատ էր մարտնչել այդ տուրուդմբոցի ընքացքում։ Գարրի ասելով ես նկատի ունեմ սըր Գարեթին։ Ես նրան պարզապես Գարրի անվանեցի, և այդ, հավանաբար, ձեզ հուշում է այն միտքը, թե ես բարեկամաբար էի տրամադրված նրա նկատմամբ։ Ինչ կա որ, հենց այդպես էլ էր։ Ասենք, այդ մտերմիկ անունը ես երբեք բարձրաձայն չէի արտասանում ուրիշների, առավել ևս իր ներկայությամբ․ լինելով ազնվազարմ մարդ, նա երբեք չէր հանդուրժի նման տնավարություն իմ կողմից։ Ուրեմն այսպես։ Ես նստած էի առանձին օթյակում, որը ինձ էր տրամադրված որպես թագվորի մինիստրի։ Սըր Դայնըդենը, որը մարտնչելու իր հերթին էր սպասում, եկավ ինձ մոտ, նստեց ու սկսեց շատախոսել։ Նա միշտ փնտրում էր իմ ընկերակցությունը, որովհետև ես օտարական էի, իսկ նա սիրում էր իր կատակների համար թարմ շուկա ունենալ։ Համա թե կատակներ եմ ասել, հա՜։ Դրանք այնքան էին մաշված, քաշկոտված, որ պատմելիս ծիծաղում էր միայն ինքը, իսկ մյուսների սիրտն էր խառնում։ Այնուամենայնիվ, ես աշխատում էի նրա նկատմամբ հնարավորին չափ լավ վերաբերմունք ցույց տալ և այդ անում էի միայն այն պատճառով, որ նա երբեք չէր պատմում ինձ կյանքումս ամենից շատ զզվեցրած անեկդոտը, թեպետ այդ անեկդոտը, դժբախտաբար, նրան հայտնի էր։ Այդ անեկդոտը ես ամենից հաճախ էի լսել և ամենից ավելի էի նզովել ու ատել։ Դա վերագրում էին ամեն մի կատակաբանի, որը երբևէ ոտք էր դրել ամերիկյան հողի վրա Կոլումբոսից մինչև Արտեմիս Ուորդը։ Ըստ այդ անեկդոտի մի կատակաբան դասախոս ամբողջ կլոր ժամ իր ունկնդիրներին հրամցնում էր շատ սրամիտ կատակներ և նույնիսկ ոչ մի ժպիտ չէր կարողանում կորզել։ Իսկ երբ արդեն մեկնելու վրա է լինում, մի քանի ալեհեր ապուշներ սեղմում են նրա ձեռքը ու ասում, թե երբեք ավելի ծիծաղելի բան չեն լսել և, թե «ամբողջ եկեղեցական արարողության ընթացքում դժվարությամբ էին զսպում ծիծաղները»։ Այդ անեկդոտը իր օրում երբեք տեղին չի պատմվել և, այնուամենայնիվ, իմ կյանքում այն առիթ եմ ունեցել հարյուրավոր, հազարավոր, միլիոնավոր և միլիարդավոր անգամ լսել, և լսելիս լաց եղել, անիծելով ամեն ինչ։ Այժմ ո՞վ չի կարող պատկերացնել, թե ինչ զգացի ես, երբ այս զրահակիր էշը սկսեց պատմել դա, ալեհեր հնության մթնշաղին, պատմության արշալույսին, երբ նույնիսկ Լակտանցիուսին կարելի էր կոչել «նորոգ հանգուցյալ Լակտանցիուս» և մինչև խաչակիրների ծնունդը դեռ մի հինգ հարյուր տարի կար։ Հազիվ էր նա ավարտել, երբ ներս ընկավ տղա֊սուրհանդակը ու նրան մրցախաղի կանչեց։ Սատանայական քրքիջով, որոտալով ու զնգալով ինչպես երկու երկաթով լի զամբյուղը, նա դուրս եկավ օթյակից, և ես կորցրի գիտակցությունս։ Ուշքի եկա, բացեցի աչքերս հենց այն պահին, երբ սըր Գարեթը նրան մի սոսկալի հարված հասցրեց, և ես ակամայից արտաբերեցի․ «Օ՜, աստված իմ, գոնե սպանեիր»։ Բայց բախտի դժխեմ խաղով, դեռ բառերիս կեսը չարտասանած, սըր Գարեթը ձիուց վար նետեց սըր Սագրամոր Ցանկալիին, և սըր Սագրամորը իմ բացականչությունը իր հաշվին ընդունեց։

Իսկ եթե մարդկանցից մեկը իր գլուխը մի բան է մտցնում, այլևս այնտեղից դուրս բերելու հնար չկա։ Ես դա գիտեի, այնպես որ խնայեցի շունչս և չփորձեցի բացատրություններ տալ։ Հենց որ սըր Սագրամորը ապաքինվեց, նա հայտարարեց, որ մենք մի փոքր հաշիվ ունենք հարթելիք։ Նշանակեց օրը՝ երեք թե չորս տարի հետո, և տեղը՝ ճիշտ այն վայրը, որտեղ վիրավորանքը հասցվել էր։ Ես ասացի, որ մինչ նա վերադառնա, ես պատրաստ կլինեմ։ Բանը այն է, որ նա մեկնում էր փնտրելու սուրբ Գրաալը։ Բոլոր մեր տղաները ժամանակ առ ժամանակ չվում էին սուրբ Գրաալի կողմերը։ Այդ ճանապարհորդությունը մի քանի տարի էր տևում, և նրանք ամենաբարեխիղճ կերպով թափառում էին երկրից երկիր, թեպետ ոչ մեկը ոչ մի գաղափար չուներ սուրբ Գրաալի գտնվելիք վայրի մասին և, իմ կարծիքով, հազիվ էլ հոգու խորքում հուսալիս լիներ, թե կգտնի այդ, և, եթե նույնիսկ պատահմամբ էլ հանդիպեր, չէր իմանա, թե ինչ աներ այդ սուրբ Գրաալ կոչվածը։ Գիտե՞ք, դա մեր Հյուսիս֊Արեևմտյան Անցուղու որոնումների նման մի բան էր, և ուրիշ ոչինչ։ Ամեն տարի սուրբգրաալյան արշավախմբեր էին մեկնում, իսկ հաջորդ տարին նոր արշավախմբեր էին ճանապարհ ընկնում, նախորդ տարվանը որոնելու համար։ Այդ արշավների ժամանակ կարելի էր փառք վաստակել, բայց ոչ երբեք փող։ Եվ դեռ ուզում էին ինձ էլ քարշ տալ։ Ես միայն ծիծաղում էի։

Գլուխ X

Քաղաքակրթության ծիլերը

Կլոր սեղանը շուտով լսեց մարտահրավերի մասին և, իհարկե, այդ գործը մի կուշտ քննարկեց, քանի որ նման բաները շատ էին հետաքրքրում մեր տղաներին։ Թագավորը գտնում էր, որ ես հիմա պարտավոր էի արկածների մեկնելու, որպեսզի փառք վաստակեի և մի քանի տարի հետո արժանի լինեի չափվելու սըր Սագրամորի հետ։ Ես ներողություն խնդրեցի և ասացի, որ մի երեք֊չորս տարի է պահանջվում գործերը կարգի բերելու և ընթացքի մեջ դնելու համար, որից հետո ես պատրաստ կլինեմ։ Իմ կարծիքով այդ ժամկետի վերջում սըր Սագրամորը դեռ Գրաալի ետևից քարշ գալիս կլիներ, այնպես որ ես լիուլի կհասցների փառք վաստակել առանց թանկարժեք ժամանակը վատնելու, քանի որ պաշտոնս գրավելուց հետո անցած կլիներ արդեն մի վեց֊յոթ տարի, մինչ այդ պետական մեքենան, համոզված էի, այնքան լավ կաշխատեր, որ ես կկարողանայի արձակուրդ վերցնել առանց գործին վնաս հասցնելու։

Ես լիովին բավարարված էի այն ամենով, ինչ ինձ արդեն հաջողվել էր իրագործել։ Երկրի տարբեր հանդարտ անկյուններում ու խորշերում ես անաղմուկ հաջողացրել էի արդյունաբերության զանազան ճյուղերի սկիզբը դնել, դրանք իմ ապագա քաղաքակրթության՝ պողպատի և երկաթի խոշոր գործարանների սաղմերն էին։ Այդտեղ ես հավաքագրում էի ամենաընդունակ երիտասարդներին, և իմ գործակալները թափառում էին երկրով մեկ, նորանոր թեկնածուներ որոնելով։ Բազմաքանակ տգետ մարդկանց ես մասնագետներ դարձրի, զանազան արհեստների ու գիտությունների գիտակներ։ Երկրի խորշերում բույն դրած այդ տնկարաններում գործը առաջ էր գնում հանգիստ, հարթ և անխոչընդոտ, քանի որ ոչ ոք իրավունք չուներ առանց թույլտվության այնտեղ թափանցելու։ Ես բոլորից ավելի վախենում էի եկեղեցուց։

Ամենից առաջ ես հիմնեցի ուսուցչական ինստիտուտ և բավականին թվով կիրակնօրյա դպրոցներ։ Արդյունքը եղավ այն, որ այդ գաղտնի տեղերում ստեղծվեց ժողովրդական կրթության մի սքանչելի միասնական սիստեմ, ինչպես նաև ծաղկող և ընդարձակվող բողոքական միաբանությունների ամբողջ ցանց։ Յուրաքանչյուրին հնարավորություն էր տրվում իր համար ընտրելու ցանկացած քրսիտոնեական ճյուղը․ հավատի հարցում լրիվ ազատություն էր սահմանվել։ Սակայն ես ներփակեցի կրոնի ուսուցումը եկեղեցիներից և կիրակնօրյա դպրոցներից ներս, արգելելով նման բաները իմ մյուս կրթական հաստատություններում։ Ես, իհարկե, կարող էի արտոնյալ վիճակ ստեղծել իմ սեփական աղանդի համար և առանց դժվարության բոլորին պրեսվիտերականություն ընդունել տալ, բայց դա կնշանակեր բռնություն կատարել մարդկային բնության նկատմամբ։ Մարդկանց հոգևոր պահանջները ու հակումները այնքան զանազան են, որքան նրանց մարմնական պահանջները, մաշկի գույնը, դիմագծերը, և մարդս իրեն բարոյապես լավ է զգում միայն այն ժամանակ, երբ կրում է գույնով, ձևով ու բանականությամբ իր հոգեկան կազմվածքին ամենից լավ համապատասխանող կրոնի հագուստները։ Բացի այդ, ես վախենում էի միասնական եկեղեցի ստեղծել, այդպիսի եկեղեցին հզոր իշխանություն է, մյուս բոլոր իշխանություններից ավելի ուժեղ․ սովորաբար եկեղեցական իշխանությունը իրենց բռի մեջ են հավքում շահախնդիր մարդիկ և նման իշխանությունը աստիճանաբար սպանում է մարդկային ազատությունն ու անդամալուծում մարդկային միտքը։

Բոլոր հանքերը թագավորական սեփականությունն էին համարվում և դրանց թիվը շատ էր։ Ինձնից առաջ դրանք մշակվում էին այնպես, ինչպես վայրենիները կարող էին անել՝ գետնի մեջ փոս էին փորում և այնտեղից ձեռքով հանքանյութ հանում պարկերի մեջ, օրեկան մեկական տոննա․ ես, իհարկե, անմիջապես աշխատեցի, որպեսզի հանքերի մշակման գործը փութով դնեմ գիտական հիմքերի վրա։

Այո, բավականին շատ էի առաջադիմել, երբ Սըր Սագրամոնը մարտահրավեր նետեց ինձ։

Անցել էր ընդամենը չորս տարի, իսկ որքա՜ն գործ էր արվել։ Դուք նույնիսկ երևակայել չեք կարող։ Անսահմանափակ իշխանությունը ամենաիդեալական բանն է, եթե, իհարկե, գտնվում է վստահելի ձեռքերում։ Երկնային բռնապետությունը կառավարման ամենալավ եղանակն է։ Երկրային բռնապետությունն էլ կառավարման ամենալավ եղանակը կարող էր լինել, եթե պայմանները նույնը լինեին, այսինքն, եթե բռնապետը աշխարհիս ամենալավ մարդը լիներ և եթե նրա կյանքը հավիտյան շարունակվեր։ Բայց քանի որ նույնիսկ ամենակարող մարդը մահկանացու է և թողնելու է իր իշխանությունը բնավ էլ ոչ կատարյալ մարդու, երկրային բռնապետությունը պարզապես կառավարման վատ ձև չէ, այն հնարավոր ձևերից ամենավատն է։

Իմ գործերով ես ցույց տվեցի, թե ինչի կարող է հասնել բռնապետը, երբ իր տրամադրության տակ են թագավորության բոլոր միջոցները։ Խավարի մեջ խարխափող այդ երկիրը նույնիսկ չէր էլ կասկածում, որ ես հենց իր քթի տակ տնկել էի տասնիններորդ դարի քաղաքակրթությունը։ Այդ քաղաքակրթությունը թաքցված էր ամբոխի հայացքից, բայց գոյություն ուներ, դա վիթխարի և անհերքելի փաստ էր, և դրա մասին դեռ կլսեն, եթե միայն ես չմեռնեմ և բախտը երես չթեքի ինձնից։ Այդ քաղաքակրթությունը գոյություն ուներ նույնքան անկասկած և նույնքան թաքնված, ինչպես լռիկ հրաբուխը, որը անմեղ կանգնած է մարած ծխամորճը կապուտակ ամպերի մեջ բռնած և ոչ մի նշանով ցույց չի տալիս, թե իր ընդերքում արդեն դժոխքն է փոթորկվում։ Չորս տարի առաջ իմ դպրոցներն ու եկեղեցիները դեռ մանկիկներ էին, այժմ աճել, առնականացել էին։ Իմ նախկին արհեստանոցները այժմ ընդարձակ գործարաններ էին դարձել, որտեղ մեկ տասնյակ վարժված մարդկանց փոխարեն այժմ հազարը ունեի, որտեղ ոչ մի փայլուն մասնագետ չկար, այժմ հիսունը ունեի։ Ձեռքս պահում էի, այսպես ասած, կոճակի վրա և ամեն պահի կարող էի խավար աշխարհը լուսավորել լույսի հեղեղով։ Բայց ես բնավ էլ չէի ուզում լույսը միացնել այդպես հանկարծակի։ Հանկարծակիությունը խորթ էր իմ քաղաքականությանը։ Ժողովուրդը չ էր հանդուրժի հանկարծակիությունը, իսկ տիրապետող հռոմեական֊կաթոլիկ եկեղեցին անմիջապես հարձակման կանցներ։

Ոչ, ես զգույշ էի գործում։ Ամբողջ երկրով մեկ ուղարկում էի իմ վստահելի գործակալներին, որոնց հանձնարարված էր աննկատելի կերպով կամաց֊կամաց փորել ասպետության հիմքերը և աստիճանաբար խարխլել մերթ այս, մերթ մյուս սնահավատությունը, այդպիսով երկիրը քայլ առ քայլ նախապատրաստել իրերի նոր վիճակի համար։ Մի խոսքով, ես իմ լույսը առժամանակ վառում էի մոմի հզորությամբ և մտադիր էի աստիճանաբար ուժեղացնել այն։

Ես գաղտնի կերպով ճյուղային դպրոցներ էի ցրել այս ու այն կողմ, և դրանք հիանալի աշխատում էին։ Ես մտադիր էի այդ գործը առավել ընդարձակել, եթե ոչինչ ինձ չխրտնեցներ։ Իմ ամենագաղտնի ձեռնարկներից մեկը Վեստ Փոյինթն էր՝ իմ ռազմական ակադեմիան։ Ես դա ամենից խնամքով էի մարդկանց աչքից գաղտնի պահում, նույն բանը անում էի իմ ծովային ակադեմիայի նկատմամբ, որը հիմնել էի մի հեռավոր նավահանգստում։ Երկուսն էլ ծաղկում էին ապրում ի գոհություն ինձ։

Քլարենսի քսաներկու տարին լրացել էր, և նա այժմ իմ գլխավոր գործակատարն էր, իմ աջ ձեռքը։ Նա սքանչելի տղա էր, ամեն ինչ նրա ձեռքից գալիս էր, ամեն ինչից գլուխ էր հանում։ Ավելի ուշ ես նրան լրագրության գործը սովորեցրի, որովհետև ինձ թվում էր, թե արդեն ժամանակն է լրագրով զբաղվելու։ Ես ուզում էի սկսել ոչ թե մեծ լրագրից, այլ փոքրի շաբաթաթերթիկից, որը ուզում էի փորձի համար շրջանառության մեջ դնել քաղաքակրթության իմ տնկարաններում։ Այդ գործում Քլարենսը իրեն հիանալի էր զգում, նրա ներսում, անկասկած, մի իսկական խմբագիր էր նստած։ Նա ասես երկատվել էր, խոսում էր վեցերորդ դարի և գրում՝ տասնիններորդ դարի լեզվով։ Նրա լրագրային ոճը համառորեն առնականանում էր, զարգանում։ Նա արդեն հասել էր Ալաբամա նահանգի գավառային քաղաքների լրագրերի մակարդակին և նրա խմբագրականները ո՛չ իրենց խորքով, ո՛չ էլ ոճով չէին զիջում այնտեղի լրագրերին։

Մեր ձեռքում կար նաև մի ուրիշ խոշոր գործ՝ հեռախոսը և հեռագիրը։ Այդ մարզում էլ արդեն որոշակի նվաճումներ ունեինք։ Մեր առաջին գծերը միայն մեզ համար էին և առժամանակով մենք դրանք գաղտնի էինք պահում։ Այդ աշխատանքները կատարում էր բանվորների մի հատուկ խումբ, որը գիշերներն էր գործում։ Լարերը գետնի միջով էինք քաշում, սյուներ չէինք տնկում, վախենալով ավելորդ ուշադրություն գրավելուց։ Ստորգետնյա լարերը աննկատելի էին և աշխատում էին գերազանց, քանի որ ծածկվում էին իմ հայտնագործած մեկուսիչով, որը մի հիանալի բան էր ստացվել։ Իմ բանվորներին հրամայված էր խուսափել ճանապարհներից, լարերը քաշել ուղիղ գծով, կապ հաստատել բոլոր կարևոր քաղաքների միջև, հայտնաբերելով դրանք ըստ լույսերի, և ամենուրեք թողնել հսկիչ մասնագետների։ Ոչ ոք չէր կարող ասել, թե ինչպես գտնել թագավորության այս կամ այն վայրը, որովհետև ոչ ոք երբեք նախապես մտածված մտադրությամբ որևէ տեղ չէր գնում, պարզապես թափառումների ժամանակ պատահմամբ գալիս էին մի վայր, և մեկնում էին, առանց հարցնելու, թե որտեղ են եղել իրենք։ Մի երկու անգամ մենք տեղաչափական արշավախմբեր ուղարկեցինք թագավորության քարտեզը ստեղծելու համար, բայց միշտ էլ տերտերները միջամտում էին և աղմուկ բարձրացնում։ Այնպես որ որոշեցինք առժամանակով հետաձգել այդ բանը, անխելքություն կլիներ եկեղեցին մեր դեմ հանելը։

Ինչ վերաբերում է երկրի ընդհանուր վիճակին, ապա դա նույն դրության մեջ էր, ինչ իմ հայտնվելու ժամանակ։ Ես որոշ փոփոխություններ արեցի, բայց դրանք անհրաժեշտաբար մանր էին և քիչ նկատելի։ Ես դեռ նույնիսկ ձեռք չէի տվել հարկերին, բացի այն հարկերից, որոնք անմիջապես մտնում էին թագավորի գանձատունը։ Կարգի բերեցի դրանք և դրեցի գործնական ու արդարացի հիմքի վրա։ Արդյունքը եղավ այն, որ եկամուտները համարյա քառապատկվեցին, բայց քանի որ ծանրությունը այժմ արդարացիորեն բաշխված էր ավելի հավասարաչափ, ամբողջ թագավորությունը թեթևություն զգաց և ամենուրեք իմ կառավարչությունը գովաբանվում էր սրտանց։

Այժմ անձնապես ես էի ուզում արձակուրդ վերցնել, քանի որ ավելի լավ ժամանակ հազիվ թե պատահեր։ Ավելի վաղ ես մեկնել չէի կարող, որովհետև անհանգիստ կլինեի, բայց այժմ ամեն ինչ վստահելի ձեռքերի մեջ էր և սահուն էր լողում։ Վերջերս, թագավորը մի քանի անգամ ինձ հիշեցրել էր, թե չորս տարի առաջ խնդրածս հետաձգումը այժմ արդեն իր լրումին է հասել։ Դա անսքող ակնարկ էր այն մասին, որ ես պետք է արկածներ փնտրելու մեկնեմ և այնքան փառք վաստակեմ, որպեսզի արժանի լինեմ զենք խաղացնելու սըր Սագրամորի հետ, որը դեռ գրաալություն էր անում, բայց նրա ետևից արդեն մի քանի փրկարար արշավախմբեր էին ուղարկվել և, ըստ երևույթին, եթե ոչ այս, ապա մյուս տարի նրան կգտնեին։ Ինչպես տեսնում եք, լիովին նախապատրաստված էի արձակուրդ գնալու և թույլ չտվեցի, որպեսզի ինձ հանկարծակիի բերեին։

Գլուխ XI

Յանկին արկածներ է փնտրում

Աշխարհումս երբեք ու ոչ մի երկրում այդքան շատ թափառական ստախոսներ չեն եղել․ այստեղ ստում էին բոլորը, և՛ տղամարդիկ, և՛ կանայք։ Ամիս չէր լինում, որ որևէ թափառաշրջիկ չհայտնվեր ու հեքիաթներ չպատմեր, թե այսպես ու այսպես, մի արքայադուստր կամ ազնվազարմ տիկին օգնություն է խնդրում ազատվելու համար ինչ֊որ հեռավոր ամրոցից, որտեղ նրան գերել է անօրեն ստահակի մեկը, որը սովորաբար հսկա է լինում։ Դուք, իհարկե, կարծում եք, թե անծանոթի բերանից այս հեքիաթը լսելուն պես, թագավորը հարցնում է նրա ինքնության վկայականը, կամ էլ որևէ նշան պահանջում այդ ամրոցի գտնված վայրի և դեպի այն տանող ճանապարհի մասին և այլն և այլն։ Բայց այդպիսի պարզ և հասարակ բաներ ոչ մեկի մտքով չէր անցնում։ Ո՛չ։ Ամեն ոք կլլում էր նման մարդկանց սուտը ամբողջությամբ և երբեք որևէ կարգի հարց չէր տալիս։ Եվ ահա մի անգամ, իմ բացակայությամբ ժամանել է այդ թափառաշրջիկներից մեկը, այս անգամ իգական սեռի, և պատմել սովորական հեքիաթը․ նրա տիրուհին կալանված է վիթխարի ու մռայլ ամրոցում, քառասունհինգ ուրիշ ջահել ու սիրուն օրիորդների հետ, որոնց մեծ մասը արքայադուստրեր են․ ահա արդեն քսանվեց տարի է, ինչ նրանք նվաղում, հյուծվում են այդ դաժան գերության մեջ․ ամրոցի տերերը երեք եղբայր֊հսկաներ են, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի չորս ձեռք և մեկ աչք, աչքը ճիշտ ճակատի կենտրոնում է և պտուղի մեծությամբ։ Թե ինչ պտուղի, դա չի հայտնվել․ սովորական արհամարհանք ճշգրտության նկատմամբ։

Դուք կհավատայի՞ք դրան։ Թագավորն ու Կլոր Սեղանի բոլոր ասպետները խենթացել են արկածների մեկնելու այս անհեթեթ առիթից։ Կլոր Սեղանի բոլոր ասպետները ոտքի են ցատկել և խնդրել իրենց հանձնարարել այդ գործը, բայց թագավորը, նրանց վշտի և զայրույթի մեջ ձգելով, այդ շնորհը արել է ինձ, թեպետ ես բնավ չէի խնդրել։

Դժվարությամբ զսպեցի զգացմունքներս, երբ Քլարենսը բերեց նորությունը։ Բայց նա․․․ նա իր զգացմունքները զսպել չէր կարողանում։ Նա համակված էր հիացմունքով և երախտագիտությամբ, հիացմունքով՝ ինձ բաժին ընկած երջանիկ բախտի համար, և երախտագիտությամբ՝ թագավորի նկատմամբ, որ այդպես հիանալի ձևով է շնորհ արել ինձ։ Նա չէր կարողանում հանգիստ կանգնել և, երջանկությունից արբած, պարում էր տեղում։

Ես, իհարկե, մտքումս անիծեցի արքայական այդ շնորհը, բայց դիվանագիտական նկատառումներով զսպեցի զայրույթս և աշխատեցի գոհ տեսք ընդունել։ Այո, ես իրոք ասացի, որ ուրախ եմ։ Եվ որոշ իմաստով դա ճշմարտություն էր․ ես նույնքան ուրախ էի, որքան ուրախ է լինում այն մարդը, որի գանգի կաշին մաշկել են։

Ի՞նչ արած, մարդս պետք է իրերից առավելագույնս քաղի և, իզուր նեղսրտության վրա ժամանակ չկորցնելով, պետք է գործին նայի, թե ինչ կարելի է անել։ Յուրաքանչյուր ստի մեջ ճշմարտության հատիկ կա, այդ հատիկն էլ ես պետք է գտնեմ։ Դրա համար էլ ինձ մոտ կանչեցի աղջկան, և նա եկավ։ Նա բավականին հաճելի, քնքուշ և համեստ արարած էր, բայց նրա ցուցմունքների ճշտությունը կարելի էր համեմատել միայն կանացի ժամացույցի ճշտության հետ։ Ես ասացի․

― Սիրելիս, քեզ հարցուփորձ արե՞լ են մանրամասնությունների մասին։

Ոչ, նրանք հարցուփորձ չեն արել։

― Է՜, ես չէի ակնկալում, որ հարցուփորձ արած լինեն, բայց հարց տվեցի վստահ լինելու համար, այդպես եմ ես դաստիարակվել։ Դու, խնդրեմ, չնեղանաս, եթե ես քեզ մի փոքր երկար պահեմ։ Դա անհրաժեշտ է, որովհետև մենք քեզ չենք ճանաչում։ Շատ հնարավոր է, որ դու միայն ճշմարտությունն ես ասում, ես հաճույքով համաձայնում եմ, բայց գործը մնում է գործ և գործի մեջ հավատալը շատ քիչ է։ Դու հասկանո՞ւմ ես ինձ։ Ես ստիպված եմ մի քանի հարց տալու քեզ, պատասխանիր ուղիղ և հստակ ու ոչնչից մի վախենա։ Որտե՞ղ էիր դու ապրում, երբ դեռ տանն էիր։

― Մոդեր երկրում, ազնվափայլ սըր։

― Մոդեր երկի՞ր։ Չեմ հիշում, թե նման բան լսած լինեմ։ Ծնողներդ կենդանի՞ են։

― Չգիտեմ, կենդանի՞ են արդյոք։ Չէ՞ որ ես այդքան տարիներ կալանված էի ամրոցում։

― Քո անո՞նը, խնդրեմ։

― Եթե քեզ հաճելի է․ օրիորդ Ալիսանդ լա Քարթելուազ։

― Իսկ դու այստեղ ճանաչո՞ւմ ես որևէ մեկին, որ քո ինքնությունը կարող է հաստատել։

― Հազիվ թե, ազնվափայլ լորդ, այստեղ ես առաջին անգամ եմ լինում։

― Գուցե դու որևէ նամակ ես բերել․․․ կամ փաստաթղթեր ունես, որոնք ապացուցեն, որ քեզ կարելի է վստահել։

― Իհարկե ոչ, և ինչո՞ւ համար։ Մի՞թե ես լեզու չունեմ և ինքս այդ չեմ կարող ասել։

― Բայց, գիտե՞ս, քո ասելը և ուրիշի ասելը տարբեր բաներ են։

― Տարբե՞ր։ Ինչպե՞ս դա կարող է լինել։ Վախենամ, որ ես քեզ չեմ հասկանում։

― Չե՞ս հասկանում։ Անիծյալ երկիր․․․ գիտե՞ս․․․ դե, ինչպե՞ս ասեմ․․․ Գրողը տանի, մի՞թե դու չես կարող հասկանալ այդպիսի պարզ բանը։ Մի՞թե դու չես կարող հասկանալ տարբերությունը քո․․․ Ինչո՞ւ ես այդպես անմեղ֊ապուշային տեսք ընդունել։

― Ե՞ս։ Երդվում եմ չգիտեմ։ Երևի աստծո կամքն է։

― Այո, այո, աստծո կամքն է։ Երևի քեզ թվում է, թե ես մի փոքր բարկանում եմ, այո՞։ Մի նեղացիր, ես բոլորովին էլ չեմ բարկանում։ Խոսենք ուրիշ բանի մասին։ Այսպես ուրեմն, այդ երեք մարդակերների ամրոցը, որի մեջ քառասունհինգ արքայադուստրեր են կալանված․․․ որտե՞ղ է այդ հարեմը։

― Հարե՞մը։

― Այսինքն ամրոցը, հասկանո՞ւմ ես։ Որտե՞ղ է այդ ամրոցը։

― Օ՜, ամրոցը։ Դա մի վիթխարի, անմատչելի ու գեղեցիկ ամրոց է և գտնվում է մի հեռավոր երկրում։ Այստեղից մինչև այնտեղ շատ լիգ է։

― Որքա՞ն լիգ։

― Է՛հ, ազնվափայլ սըր, շատ դժվար է ասել, թե որքան, որովհետև դրանք այնքան շատ են, և որովհետև նրանք մեկը մյուսի վրա են ընկնում, և որովհետև բոլորն էլ մի տեսքի են, մի գույնի, և հնարավոր չէ մեկը մյուսից տարբերել․ համ էլ ով կարող է դրանք համրել, երբ անհրաժեշտ է համրել առանձին֊առանձին, իսկ նման աշխատանքը միայն աստված է ի վիճակի անելու, և ոչ թե մարդը, քանզի դու ինքդ կհասկանաս․․․

― Բավական է, բավական։ Թող գրողի ծոցը գնա տարածությունը։ Ասա, ո՞ր կողմում է ընկած այդ ամրոցը։ Այստեղից ո՞ր ուղղությամբ պետք է գնալ։

― Ա՛, ներիր խնդրեմ, սըր, նա այստեղից ոչ մի ուղղություն էլ չունի, որովհետև ճանապարհը, ուղիղ չի տանում, այլ անընդհատ կեռմաններ է տալիս, ու ճանապարհի ուղղությունը հասկանալ հնարավոր չէ․ այն երբեմն գնում է մի երկնքի, ապա մի ուրիշ երկնքի տակ, քեզ թվում է, թե արևելք ես գնում, բայց կես շրջան անելով նկատում ես, որ հայտնվել ես արևմուտքում․ այդ հրաշքը կրկնվում է նորից ու նորից, բազմաթիվ անգամ, և վերջապես դու սկսում ես հասկանալ մարդու բանականության ունայնությունը, մարդ, որը միտք էր դրել գնալ բարձրյալի կամքին հակառակ, մինչդեռ միայն Նա կարող է, եթե կամենա, ցույց տալ քեզ ամրոցի ճիշտ ուղղությունը, իսկ թե որ չկամենա, կոչնչացնի աշխարհիս բոլոր ամրոցներն ու ուղղությունները և կթողնի միայն դատարկ տարածություն, այսպիսով կապացուցի իր ստեղծած էակներին, թե եթե Նա կամենում է, ապա կամենում է, իսկ եթե Նա չի կամենում, ապա․․․

― Օ, այդ ամենը ճիշտ է, ճիշտ է, միայն թե թույլ տուր շունչ առնենք։ Թողնենք ուղղությունը, գրողի ծոցը ուղղությունը, ներողություն, հազար ներողություն, ես ինչ֊որ այսօր լավ չեմ զգում․ ուշադրություն մի՛ դարձրու, երբ ինքս ինձ հետ եմ խոսում, դա պարզապես հին սովորություն է, և դժվար է դրանից ազատագրվել այն մարդու համար, որը փչացրել է իր առողջությունը իր ծնունդից աստված գիտի, թե քանի տարիներ առաջ պատրաստված կերակուրով։ Զարմանալի չէ, անշուշտ, ստամոքսի խանգարում ստանալ այնպիսի հավի ճուտեր ուտելուց, որոնց տարիքը տասներեք դար է։ Բայց շարունակիր․․․ ուշադրություն մի դարձրու ինձ վրա․․․ շարունակիր․․․ Արդյոք պատահմամբ այդ շրջանի քարտեզը չունե՞ս։ Լավ քարտեզը․․․

― Դու երևի խոսում ես այն բանի մասին, որ վերջերս անհավատները բերել էին մեծ ծովերի մյուս կողմից և, և որը եփում են յուղով ու սոխով և աղ ավելացնում, և․․․

― Ի՞նչը։ Քարտե՞զը։ Ինչի՞ մասին ես դու խոսում։ Դու չգիտե՞ս, թե ինչ բան է քարտեզը։ Լավ, լավ, վնաս չունի, մի բացատրի, ես ատում եմ բացատրությունները, նրանք միայն խառնաշփոթություն են ստեղծում և հետո արդեն ոչինչ հասկանալ հնարավոր չի լինում։ Գնա՛, սիրելիս, ցտեսություն։ Ուղեկցիր նրան Քլարենս։

Դե, այժմ արդեն միանգամայն պարզ էր, թե ինչու այդ ավանակները ստախոսներից ոչ մի մանրամասնություն չեն պահանջում։ Գուցե և այդ աղջիկը որևէ ճշմարիտ փաստ գիտեր, բայց ես չեմ կարծում, թե նրանից դա հնարավոր էր դուրս կորզել պոմպի, ոչ էլ նույնիսկ վառոդի վաղ շրջանի տեսակների օգնությամբ, երևի դինամիտ էր անհրաժեշտ։ Նա մի կատարյալ ապուշ էր, բայց նորից թագավորներն ու ասպետները այնպես էին նրան լսում, կարծես ավետարանի մի էջ լիներ։ Որքա՜ն բնութագրական է այդ նրանց համար։ Եվ պատկերացրեք, թե ինչ պարզ բարքեր էին տիրում այդ արքունիքում․ այս թափառաշրջիկուհին թագավորի մոտ է մտել նույնքան հեշտ ու հանգիստ, որպես նա կարող էր իմ երկրում մուտք գործել մի աղքատախնամ տուն։ Եվ թագավորը ուրախ է եղել ընդունելու նրան, ուրախ է եղել լսելու նրա հեքիաթը․ նա իր արկածների մասին պատմությամբ նույնքան հաճելի գյուտ էր, որքան դիակը՝ քննիչի համար։

Հենց նոր էի ավարտում այդ խոհերը, երբ Քլարենսը ետ վերադարձավ։ Ես հայտնեցի, որ այդ աղջկանից որևէ բան իմանալու ջանքերս ապարդյուն են անցել, նույնիսկ մի եզակի լուր իսկ չստացա, որը օգներ ինձ գտնելու ամրոցի տեղը։ Երիտասարդը, ըստ երևույթին, զարմացավ և խոստովանեց, որ ամբողջ ժամանակ մտածում էր, թե ինչու եմ ես նրան հարցուփորձ անում։

― Ինչո՞ւ, գրողը տանի, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե ես չեմ ուզում ամրոցը գտնել։ Ուրիշ էլ ի՞նչ կերպ կարող եմ այդ անել։

― Դե, ձերդ ողորմածություն, այդ հարցին ամեն ոք կարող է հեշտությամբ պատասխանել։ Նա կգա քեզ հետ։ Միշտ այդպես է արվում։ Նա կնստի քո ձիու գավակին և կգա քեզ հետ։

― Իմ ձիու գավակի՞ն։ Ի՞նչ անհեթեթ բան ես ասում։

― Ճիշտ եմ ասում։ Նա կնստի քո ձիու գավակին։ Այ կտեսնես։

― Ի՞նչ։ Նա ինձ հետ պիտի լեռներն ու անտառները չափչփի՞․․․ միայնա՞կ․․․ թեպետ ես արդեն նշանված եմ։ Բայց դա խայտառակություն է։ Մտածիր, թե ինչ կասեն մարդիկ։

Աստված իմ, սա ինչ սիրունիկ փոխակերպություն էր իմ աչքերի առջև։ Պատանին ջերմեռանդ անհամբերությամբ ուզում էր իմ սրտային գործին վերաբերող ամեն ինչ իմանալ։ Ես ստիպեցի նրան երդվել՝ գաղտնի պահելու հայտնելիքս և շշնջացի նրա ականջին հարսնացուիս անունը․ «Փուսս Ֆլանագեն»։ Նա կարծես միանգամից հուսախաբ եղավ և ասաց, որ նման կոմսուհի չի հիշում։ Որքան բնական էր այդ փոքրիկ պալատականի համար հարսնացուիս անմիջապես տիտղոս շնորհելը։ Քլարենսը հարցրեց ինձ, թե որտեղ է նա ապրում։

― Արևելյան Հարթ․․․ ― կծեցի լեզուս ու կանգ առա, մի քիչ շփոթված, ապա ասացի։ ― Հիմա չարժե խոսել այդ մասին։ Մի օր կպատմեմ։

Իսկ կարո՞ղ է նա տեսնել հարսնացուիս։ Թույլ կտա՞մ, որ մի օր տեսնի նրան։

Խոստանալիքս ի՞նչ էր որ, մի չնչին բան, ընդամենը տասներեք դար կամ մոտ այդքան, մանավանդ, որ պատանին այդպես ջերմեռանդ հետաքրքրված էր, և ես ասացի․ «Այո՛»։ Ասացի, բայց հառաչեցի, չկարողացա զսպել ինձ։ Այդ հառաչանքը, սակայն, անհեթեթություն էր, չէ որ հարսնացուս դեռ չէր էլ ծնվել։ Բայց մարդս այդպես է ստեղծված․ երբ զգացումը խլրտում է ներսդ, բանականությունը մի կողմ է դրվում, մեզ համար կարևոր է լինում զգալը, իսկ թե երբ ու որտեղ ես ունենում այդ զգացումը, դա նշանակությունից զրկվում է։

Ամբողջ օրն ու գիշերը միայն իմ մեկնումն էր զրույցների թեման, և տղաները շատ ուշադիր էին իմ նկատմամբ, բարեհաճ, կարծես մոռացել էին իրենց վրդովմունքն ու հուսախաբությունը։ Նրանք այնպես մտահոգ էին, թե կկարողանա՞մ արդյոք ես հաղթել մարդակեր ճիվաղներին ու ազատ արձակել այդ գերհասուն կույսերին, կարծես հենց իրենք պետք է կատարեին այդ սխրագործությունը։ Հիանալի երեխաներ էին նրանք, բայց միայն երեխաներ։ Նրանք մի գլուխ խորհուրդներ էին տալիս, թե ինչպես աննկատելի մերձենալ հսկաներին և ինչպես հարձակվել նրանց վրա, սովորեցնում էին կախարդությունները ոչնչացնող հմայքներ ու տալիս էին դարմաններ և ուրիշ փուչ բաներ՝ վերքերիս վրա դնելու համար։ Բայց ոչ մեկի մտքով իսկ չանցավ անդրադառնալ, որ եթե ես այդպիսի հրաշագործ կախարդ եմ, որպիսին ինձ ներկայացնում եմ, ուրեմն պիտի կարիք չունենայի ո՛չ դարմանների, ո՛չ հրահանգների, ո՛չ կախարդությունների դեմ գործածվող հմայքների և, ոչ էլ առավել ևս զենքի ու զրահի, նույնիսկ, եթե պետք է մարտնչեի կրակ ժայթքող վիշապների կամ էլ դժոխքի չարքերի հետ, էլ ուր մնաց այդ խղճուկ հակառակորդների դեմ, որոնք պարզապես ոչ այլ ինչ էին, քան գավառական ետնախորշային ամենասովորական մարդակերներ։

Առավոտյան վաղ պետք է նախաճաշեի և մեկնեի արևածագին, այդպես էր սովորությունը, բայց ես շատ երկար չարչարվեցի իմ գրողի տարած զրահների պատճառով և դա ինձ ուշացրեց։ Շատ դժվար է դրանց մեջ մտնելը և նույնքան դժվար դրանց բոլոր մանրամասները մտքում պահելը։ Նախ անհրաժեշտ է ամբողջ մարմինդ փաթաթես երկու տակ սավանով, մի տեսակ բարձիկ ստեղծես, որը քեզ ապահովի սառը երկաթից, հետո հագնես թեզանիքդ ու օղազրահը, սրանք պատրաստված են երկաթյա մանր, իրար հանգուցված օղերից և այնքան դյուրաճկուն են, որ եթե հատակին նետես, ապա կույտի տեսք կընդունեն, ինչպես թրջված ձկնորսական թոռը։ Այդ հագուստը շատ ծանր է և առհասարակ գիշերանոցի համար ավելի անհարմար նյութ հնարել չի կարելի, բայց դրանից օգտվում են շատերը՝ հարկահավքները, ռեֆորմատորները, միայն մի ձի և կասկածելի տիտղոս ունեցող թագավորները և նման կարգի ամբոխը։ Ապա անհրաժեշտ է հագնել պողպատյա միջադիր շերտիկներով կոշիկները և ամրացնել տձև խթանները։ Այնուհետև ծնկներիդ հագնում ես ոտնազրահներդ և ազդրերիդ՝ զիստազրահները, հետո հերթը հասնում է կրծքային և մեջքային պնակներին և սկսում ես զգալ, որ արդեն չափից դուրս ծանր բեռ է դրվել վրադ։ Ապա կրծքապանակիդ ամրացնում ես լայն պողպատյա շերտերից պատրաստված կարճ կիսաշրջազգեստը, որը առջևից միազանգված ցած է կախվում, իսկ ետևի մասում ընդարձակ ճեղք ունի՝ նստելու համար․ այդ շրջազգեստը նման է ածուխի շրջված արկղի և նույնքան նվազ պիտանի է հագնելու, որքան և դրանով ձեռքերը սրբելու համար։ Այնուհետև պետք է սուրը կապել մեջքին, ձեռքերին հագնել թաթմաններ կոչվող երկաթյա ծխնելույզները, գլխին՝ ետևի կողմից ծոծրակը ծածկող պողպատյա ցանցով երկաթյա մկնաթակարդ։ Ահա և վերջապես դու կաղապարված ես, ինչպես մոմը մոմակաղապարի մեջ։ Դե, պարիր խնդրեմ այդ հագուստի մեջ։ Ինչ խոսք, այս ձևով կաղապարված մարդը մի ընկույզ է, որը չարժե իսկ ջարդել, որովհետև պարունակությունը շատ չնչին է կեղևի համեմատ։

Տղաները ինձ օգնեցին, այլապես ես չէի կարող հագնվել։ Հազիվ էին իմ արդուզարդը ավարտել, ներս մտավ սըր Բեդիվերը, և, նրան նայելով, ես անմիջապես հասկացա, որ երկար ճանապարհորդության համար բոլորովին էլ հարմար հագուստներ չէի ընտրել։ Ի՜նչ վեհաշուք տեսք ուներ նա՝ երկայնահասակ, լայնաթիկունք ու վայելչակազմ։ Նրա գլխին կոնաձև պողպատյա սաղավարտ էր դրված, որը միայն մինչև ականջներն էր հասնում, իսկ դեմքին երեսկալի փոխարեն միայն պողպատյա մի նեղ շերտիկ, որ հասնում էր մինչև շրթունքները և պահպանում քիթը։ Ամբողջ մարմինը՝ վզից մինչև կրունկները ծածկված էր դյուրաճկուն օղազրահով, որը բաղկացած էր շապիկից ու տաբատից։ Այս բոլորի վրա ուսերից մինչև ոտքերը հագել էր նույնպես օղազրահից պատրաստված թիկնոց, որը և՛ առջևից, և՛ ետևից կեսից մինչև վար երկփեղկված էր, որպեսզի ձի նստելիս ազատ ցած կախվեին երկու կողմից էլ։ Նա գրաալության էր մեկնում և իր հագուստը հիանալիորեն հարմարեցված էր ճանապարհորդության համար։ Ես շատ բան կտայի այդպիսի բաճկոնի համար, բայց արդեն ուշ էր և ժամանակ կորցնել չէր կարելի։ Արևն արդեն ծագել էր, թագավորն ու արքունիքը դուրս էին եկել ինձ ճանապարհ դնելու և հաջողություն ցանկանալու։ Եթե ուշանայի, խախտած կլինեի կարգ ու ձևը։ Ոչ մի դեպքում չի հաջողվի ինքնուրույն ձի նստել, եթե փորձես էլ, հիասթափություն պիտի ապրես։ Ինձ դուրս են տանում ճիշտ այնպես, ինչպես արևահար մեկին դեղատուն են քարշ տալիս, դնում են ձիու վրա, օգնում են հարմար տեղավորվելու թամբին, ոտքերս խոթում են ասպանդակների մեջ, իսկ ինքս ինձ այդ ընթացքում թվում եմ անտանելիորեն անհեթեթ ու մեծամարմին, կարծես ուրիշ մարդ լինեմ, որը կամ հենց նոր անսպասելի ամուսնացել է, կամ կայծակնահար եղել և դեռ մի տեսակ խուլ ու համր է ու չի կարողանում ուշքի գալ։ Ապա նրանք ձախ ոտքիս թաթի վրա մի կայմ են տնկում, որը նիզակ են կոչում, և ես ձեռքերով կառչում եմ դրանից, վերջապես նրանք վզիցս կախ են տալիս իմ վահանը և ես ամբողջովին կազմ ու պատրաստ եմ խարիսխս վեր առնելու և բաց ծով դուրս գալու։ Բոլորը իմ հանդեպ անչափ բարեկամական են և մի սպասուհի նույնիսկ հրաժեշտի գավաթ է մատուցում։ Ինձ այլևս ոչինչ չէր մնում անելու, քան գավակիս առնել այն օրիորդին․ նստելով, նա գրկում է մեջքս, վար չընկնելու համար։

Մենք ճանապարհ ենք ընկնում և բոլորը մեզ բարի ճանապարհ են մաղթում, թափահարում թաշկինակները կամ սաղավարտները։ Բլուրն ի վար գյուղի միջով անցնելիս հանդիպող բոլոր մարդիկ խոնարհ հարգանք էին մատուցում, բացի ծայրամասերի մի քանի ցեխակոլոլ մանչուկներից, որոնք գոռգոռում էին․

― Խրտվիլա՜կ, խրտվիլա՜կ, ― հողակոշտներ էին շպրտում մեր ետևից։ Իմ փորձից գիտեմ, որ մանչուկները միշտ նույնն են բոլոր դարերում։ Ոչ մի բանի նկատմամբ հարգանք չունեն, ոչ ոքից ու ոչինչից չեն քաշվում։ Նրանք «Չքվի՛ր, քաչալ էին գոռում մարգարեին, որը հնադարի խորքերում գնում էր իր ճանապարհով, ոչ ոքի նեղություն չտալով։ Նրանք ձեռք էին առնում ինձ միջին դարերի սրբազան մռայլության մեջ։ Նույն ձևով էին վարվում Բյուքենենի պրեզիդենտության շրջանում, այս ես լավ հիշում եմ, որովհետև ինքս էլ մանչուկ էի ու նրանցից ետ չէի մնում։ Մարգարեն արջեր ուներ, և նրանք մաքրեցին այն ժամանակվա մանչուկների հաշիվը, ես էլ ուզում էի ցած իջնել ձիուց և մաքրել հիմիկվա մանչուկների հաշիվը, բայց դա անիրագործելի էր, որովհետև չէի կարող նորից ձի նստել։ Անիծյալ երկիր, որտեղ վերամբարձ սարքեր չկան։

Գլուխ XII

Համընթաց տառապանք

Մենք անմիջապես բաց տարածություն դուրս եկանք։ Որքա՜ն գեղեցիկ, որքա՜ն հաճելի էին այդ ամայի անտառները աշնանային վաղ այգաբացի զովին։ Բլուրների կատարներից մենք տեսնում էինք ցածում փռված սքանչելի հովիտները, որոնցում ոլոր֊մոլոր գետակներ էին հոսում, և այստեղ֊այնտեղ կղզյակներով բուսած ծառերը, և միայնակ վիթխարի կաղնիները, որոնք թանձր ստվեր էին նետում իրենց շուրջ։ Իսկ հովիտներից այն կողմ մենք տեսնում էինք բլուրների ալիքաձև շղթաները, որոնք կապտավուն մեգով էին պարուրված և ձգվում էին մինչև հորիզոնը։ Նրանց կատարներին, իրարից հեռու, երբեմն սպիտակ, երբեմն մոխրագույն կետեր էին փայլփլում, և մենք գիտեինք, որ դրանք ամրոցներ են։ Կտրում էինք ցողից շողշողացող ընդարձակ մարգագետինները, առաջ էինք ընթանում անշշուկ՝ հողը այնքան փափուկ էր, որ ձիու սմբակների ձայնը չէր լսվում։ Կարծես երազի մեջ, գնում էինք մեր գլխավերևից սաղարթի տանիքի միջով թափանցող կանաչավուն լույսով ողողված անտառային կածաններով, իսկ իմ ձիու սմբակների մոտ քարերի վրայից թռչկոտելով, զվարթ կարկաչում էին վճիտ զով առվակները, և նրանց կարկաչյունը երաժշտության նման շոյում էր մեր լսողությունը։ Երբեմն֊երբեմն ետևում թողնելով դաշտերի ընդարձակությունը, սուզվում էինք թավուտների հանդիսավոր խորքերը և ընկնում անտառային մթնշաղի մեջ, որտեղ շրշալով այս ու այն կողմ էին փախչում ինչ֊որ հանելուկային կենդանիներ և այնպես արագ էին կորչում, որ նույնիսկ չէինք հասցնում կռահել, թե որ կողմից էր հասնում շրշյունը․ որտեղ հենց նոր արթնացել էին ամենից վաղ զարթնող թռչուններն ու սկսել իրենց երգերն ու վեճերը․ որտեղ ականջիդ էր հասնում անանցանելի անտառների մեջ ինչ֊որ մի ծառաբնի կեղևի տակ գործի անցած միջատների խորհրդավոր բզզոցն ու դժժոցը։ Եվ հետո, կամաց֊կամաց նորից արևի լույսի տակ էինք հայտնվում։

Թավուտից երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ անգամ արևի լույսի տակ դուրս գալը, երբ արդեն արևածագից հետո մի երկու ժամ էր անցել, այլևս այնքան հաճելի չէր, ինչպես սկզբում։ Սկսվում էր տապը։ Այդ միանգամայն նկատելի էր։ Ու հենց այդ պահին էլ մենք ստիպված էինք երկար ժամանակ գնալ արևի տակ առանց ստվերի իսկ նշույլի։ Պարզապես զարմանալի է, թե ինչպես փոքրիկ անհարմարությունները մի անգամ ծագելուց հետո աստիճանաբար ուռճանում և բազմանում են։ Սկսում ես նկատել այնպիսի բաներ, որոնց վրա նախկինում ուշադրություն չէիր դարձնի, և քանի գնում, այնքան ավելի շատ ես զգում այդ բանը։ Առաջին տաս֊տասնհինգ անգամը, երբ թաշկինակի կարիք ունեցա, ես ուշադրություն չդարձրի, ասելով ինքս ինձ, թե յոլա կգնամ և անմիջապես մոռանալով այդ մասին։ Բայց այժմ տարբեր էր․ այժմ թաշկինակը անընդհատ ինձ պետք էր, և այդ միտքը շաղափում էր, շաղափում, շաղափում գլուխս անվերջ, ու ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում մոռանալ այդ մասին, վերջապես կատաղեցի և գրողի ծոցն ուղարկեցի այն մարդուն, որը պատրաստել է զրահները, բայց գրպաններ չի ստեղծել։ Պատկերացնո՞ւմ եք, ես թաշկինակս ու էլի ուրիշ բաներ սաղավարտիս մեջ էի դրել, բայց դա այնպիսի սաղավարտ էր, որ ինքդ քո ուժերով հանել չես կարող։ Երբ թաշկինակը այնտեղ էի դնում, այդ մասին նույնիսկ չմտածեցի էլ և ճիշտն ասած չգիտեի էլ։ Կարծում էի, թե դա ամենահարմար տեղն է։ Եվ այժմ, ինձ հատկապես կատաղեցնում էր այն միտքը, որ թաշկինակը այդքան մոտ է, բայց անմատչելի։ Այո, այն, ինչ որ հնարավոր չէ ձեռք գցել, ամենից ավելի ցանկալի է դառնում․ այդ երևույթը նկատել են բոլորը։ Եվ հիմա էլ, միտքս արդեն կտրվել էր ամեն ինչից, կտրվել էր լրիվ ու վերջնականապես և կենտրոնացել միայն սաղավարտիս մեջ․ մղոն առ մղոն առաջ էինք գնում, բայց մտքիցս դուրս չէր գալիս, երևակայում էի թաշկինակը, պատկերացնում էի թաշկինակը։ Կսկծալի էր ու ցավալի․ որ աղի քրտինքը ճակատիցս աչքերս էր թափվում, իսկ ես սրբել չէի կարող։ Այդ մասին կարդալը, իհարկե, հեշտ է, բայց եկեք ապա մի փորձեցեք նման տառապանքը տանել։ Եթե այդ տառապանքը իրոք տանջալի չլիներ, ես չէի հիշատակի այդ մասին։ Ինքս ինձ խոստացա, որ հաջորդ անգամ հետս կանացի պայուսակ կվերցնեմ, թող ինչ ուզում է մտածեն և խոսեն իմ մասին։ Իհարկե, Կլոր Սեղանի երկաթյա պճնամոլները դա անվայելուչ կգտնեն և ինձ ծիծաղի թիրախ կդարձնեն, բայց ինչ վերաբերում է ինձ, ապա նախ՝ հարմարավետություն և հետո նոր միայն՝ արտաքին ոճ։ Այդպես մենք տմտմբալով առաջ էինք գնում, երկինք առաքելով փոշու ամպեր․ փոշին քիթս էր խուժում ստիպելով փռշտալ ու լաց լինել, և, իհարկե, ես այնպիսի բառեր էի ասում, որոնք պետք չէր որ ասեի․ ես այդ չեմ հերքում, չէ որ ես ուրիշներից լավը չեմ։

Թվում էր, թե այդ ամայի Բրիտանիայում ոչ մի մարդու հնարավոր չէր հանդիպել, ոչ իսկ մարդակերի։ Այնպիսի մի հոգեկան խռովքի մեջ, ինչպիսին իմն էր, ես նույնիսկ ուրախ կլինեի մարդակերի հանդիպել, իհարկե, թաշկինակավոր մարդակերի։ Եթե նման մեկին հանդիպեին ուրիշ ասպետները, կմտածեին միայն այն մասին, թե ինչպես տիրանան նրա զենք ու զրահին, ես կձգտեի տիրանալ նրա թաշկինակին, իսկ իր ամբողջ մետաղյա ջարդոնը հաճույքով իրեն կթողնեի։

Մինչ այս, մինչ այն տապը ավելի ու ավելի հեղձուցիչ էր դառնում։ Արևը անխնա կծում էր ու անընդհատ ուժեղ տաքացնում իմ երկաթները։ Դե, եթե մարդս այդպես ողջ֊ողջ խորովվում է, ամենափոքր բանն էլ նրան կարող է համբերությունից հանել։ Երբ ձին քշում էի վարգով, այնպես էի զնգում, ինչպես ափսեներով լի զամբյուղը, վահանս շրխկում էր և զարկում մերթ կրծքիս, մերթ մեջքիս և դա ինձ կատաղեցնում էր։ Իսկ երբ սովորական քայլքի էի անցնում, հոդերս սկսում էին ճռնչալ ու ճռռալ, ինչպես սայլակի անիվը, ավելին, դադարում էր գոնե փոքր֊ինչ զովություն բերող քամին, և ես նորից տապակվում էի ինչպես վառարանի մեջ, բացի այդ որքան դանդաղ գնաք, այնքան ավելի ծանր է թվում ձեր վրայի երկաթը, կարծես ամեն րոպե նորանոր տոննա բեռ են դնում վրադ։ Դրան գումարած նաև, որ անընդհատ ստիպված ես նիզակը բռնած ձեռքդ փոխել, այն մի ոտքից մյուսի վրա դնել, որովհետև անընդհատ մի ձեռքով բռնելուց, մատներդ ուղղակի նվում են։

Ինչպես հայտնի է, երբ քրտինքը առվակով հոսում է, ապա մի պահ է գալիս, երբ դուք․․․ երբ դուք․․․ Էհ, ներեցեք, ― երբ դուք քոս եք ընկնում։ Դուք ներսն եք, ձեր ձեռքերը դուրսը, իսկ արանքում երկաթ։ Դե, համաձայնեցեք, որ թեթև վիճակ չէ։ Սկզբում մի տեղում է քորվում, իսկ հետո մի քանի, և տարածվում է, տարածվում, բռնում ամբողջ մարմինդ, ու ոչ ոք չի կարող պատկերացնել, թե որքան տհաճ բան է դա։ Եվ երբ այնքան վատ եղավ վիճակս, որ այլևս տեսնել չէի կարողանում, որտեղից որտեղ մի ճանճ մտավ երեսկալիս տակ ու բազմեց քթիս։ Երեսկալս դժվարավ էր վեր բարձրանում, իսկ ես այդ անել չէի կարողանում։ Ես միայն թափահարում էի գլուխս, որը այդ պահին առանց այն էլ շոգից պայթում էր, և ճանճը (դուք, իհարկե, գիտեք, թե ինչ աներես է իրեն պահում ճանճը, երբ հասկանում է, որ վտանգ չի սպառնում), միայն քթիցս շրթունքիս էր թռչում, շրթունքիցս ականջիս նստում, ու տզզում, մի գլուխ տզզում և այնպես կծում, որ ես արդեն մի լավ հալի չէի ու այլևս համբերությունս վերջացավ։ Ես չդիմացա ու կարգադրեցի Ալիսանդին արձակել սաղավարտս և ազատել ինձ ճանճից։ Նա սաղավարտից հանեց պարունակությունը, ջրի տակը տվեց և մեկնեց ինձ խմելու, իսկ, երբ ես կուշտ խմեցի, մնացած ջուրը նա լցրեց օղազրահիս տակ։ Օ՛հ, ինչ թարմացնող բան էր դա։ Նա շարունակ ջուր էր շփում վրաս, մինչև որ ես ոտից գլուխ թրջվեցի ու ինձ ամբողջովին լավ զգացի։

Որքա՜ն հաճելի էր հանգիստն ու անդորրը։ Բայց այս կյանքում ոչ մի բան կատարյալ չի լինում։ Մեկնելուց քիչ առաջ ես ծխամորճ էի պատրաստել, ինչպես նաև ծխախոտ, իհարկե, ոչ իսկական ծխախոտ, այլ նրանից, որ սովորություն ունեն ծխել հնդիկները՝ ուռենու չորացած կեղևից։ Ծխամորճն ու ծխախոտը սաղավարտի մեջ էին, այժմ ես նորից կարող էի դրանք տնօրինել, բայց լուցկի չունեի։

Աստիճանաբար, մինչ հանգիստ էի առնում և ժամանակը առաջ էր սահում, գիտակցությանս հասավ նաև մի ուրիշ տհաճ փաստ։ Մենք ամբողջովին կախման մեջ էինք պատահականությունից։ Զրահավորված սկսնակը չի կարող ձի նստել առանց կողմնակի օգնության։ Սենդիի ուժը չէր բավարարի գոնե ինձ բարձրացնելու համար։ Մենք ստիպված էինք սպասել, թե երբ մեկն ու մեկը կանցներ մեր կողմերով։ Ես հաճույքով կհամաձայնեի սպասել լռության մեջ, քանի որ մտածելու շատ նյութ ունեի։ Ուզում էի մտածել այն մասին, թե ինչպես բանական կամ էլ կիսաբանական մարդիկ սովորել են կրել այս երկաթյա հագուստը, չնայած սրա բոլոր անհարմարություններին, և ինչպես է նրանց հաջողվել պահպանել հագուստի այդ ձևը սերնդե սերունդ, երբ միանգամայն պարզ է, որ այսօրվա իմ տառապանքը նրանք կրում են իրենց կյանքի բոլոր օրերին։ Ես ուզում էի մտածել այդ մասին, ավելին, ուզում էի մտածել՝ միջոց գտնել ուղղելու համար սույն չարիքը և ստիպելու մարդկանց հրաժարվել այդ հիմար տարազից։ Բայց մտածելու մասին խոսք իսկ չէր կարող լինել ներկա պարագաների մեջ։ Դուք չեք կարող մտածել, եթե ձեր կողքին Սենդին է գտնվում։

Նա հեզ, բարի սրտով աղջիկ էր, բայց խոսում էր, խոսում անդադար, բերանը հողմաղացի նման աղում էր աղում, մինչև որ գլուխդ սկսում էր ցավալ, ինչպես ցավում է քաղաքային բեռնասայլերի ու կառքերի աղմուկից։ Նա շատ լավ աղջիկ կլիներ, եթե հնար լիներ բերանը խցանով փակել։ Բայց այդ կարգի արարածների բերանը խցանել չի կարելի, եթե նրանց զրկես խոսելու հնարավորությունից, անմիջապես կմեռնեն։ Նա շաղակրատում էր օրն ի բուն, և մարդ ակամայից մտածում էր, թե ահա, ուր որ է նրա ներսը ինչ֊որ բան կփչանա, բայց ոչ, այդպիսինները չեն փչանում։ Նա երբեք դադար չէր առնում գոնե բառեր փնտրելու համար։ Կարող էր ամբողջ շաբաթներով աղալ, հորդել, հարել, բզզալ ու երբեք կանգ չառնել խոսքի մեքենան յուղելու կամ էլ քամհարելու համար։ Եվ նորից այդ ամբողջ տքնության արդյունքը լինում էր ոչ այլ ինչ, քան քամի։ Նա երբեք ոչ մի միտք չէր ունենում, միայն մշուշն է լցնում գլուխը։ Մի կատարյալ չաչանակ էր Սենդին, շատախոսում էր, շատախոսում, շատախոսում, աղում էր, աղում, աղում, ճտպտում, ճտպտում, ճտպտում, բայց կարող էր և ավելի վատը լինել։ Առավոտյան ես դեռ ուշադրություն չէի դարձնում նրա հողմաղացին, քանի որ ուրիշ անհանգստությունների մի ամբողջ իշամեղվի բույն էր բզզում ներսս, բայց կեսօրից հետո արդեն որերորդ անգամ ես նրան ասում էի․

― Դադար տուր, աղջիկս, եթե այդպես ծախսես մեր տեղական օդը, վաղը մյուս օրը թագավորությունը ստիպված կլինի ներմուծել արտասահմանից, իսկ գանձարանը առանց այդ էլ դատարկ է։

Գլուխ XIII

Ազատ մարդիկ

Այո, տարօրինակ է, թե որքան կարճատև է մարդ ինքն իրենից գոհ լինում։ Դեռ քիչ առաջ, երբ ես ձիու վրա տառապում էի, ինչպիսի դրախտ կարող էր թվալ ինձ այս անդորրը, այս հանգիստը, կարկաչող առվակի ափին այս ստվերաշատ առանձնարանի քաղցր լռությունը, որտեղ ժամանակ առ ժամանակ ջուր էի շփում օղազրահիցս ներս ու թարմություն զգում։ Իսկ հիմա ես արդեն դժգոհ էի, մասամբ այն պատճառով, որ չէի կարող ծխամորճս վառել, որովհետև, թեպետ վաղուց ի վեր լուցկու գործարան էի հիմնել, մոռացել էի լուցկի վերցնել և մասամբ էլ այն պատճառով, որ մենք ուտելու բան չունեինք։ Ահա ձեզ այդ դարի ու մարդկանց մանկական անհեռատեսության նաև մի ուիրշ վկայություն։ Զրահավորված մարդը երբեք հետը ուտելիք չէր առնում։ Զայրույթից կպայթեր, եթե նրան խորհուրդ տային նիզակից կախ տալ սանդվիչներով լի մի կողով։ Կլոր Սեղանի յուրաքանչյուր ասպետ կգերադասեր սովամահ լինել, քան մարդկանց աչքին երևալ այդպիսի կողովը նիզակափայտից կախ տված։ Բայց, այնուամենայնիվ, կարծես դրանից ավելի ողջամիտ բան չէր կարող լինել։ Ես մտադիր էի մի երկու սանդվիչ դնել սաղավարտիս մեջ, բայց այդ կատարելու պահին միջամտեցին։ Ստիպված եղա ներողություն խնդրել ու դեն նետել, և դրանք բաժին ընկան շանը։

Գիշերը մոտենում էր և գիշերվա հետ՝ ամպրոպը։ Արագորեն մթնում էր։ Անհրաժեշտ էր գիշերելու պատրաստվել։ Օրիորդի համար ես մի լավ ծածկ գտա ժայռի տակ, իսկ ինքս հեռացա ու մի ուրիշը գտա ինձ համար։ Բայց ես ստիպված էի մնալու զրահներիս մեջ, քանի որ առանց ուրիշի օգնության դրանց միջից դուրս գալ չէի կարող և Ալիսանդի օգնությանն էլ դիմել հնարավոր չէր, որովհետև այդ կնշանակեր մերկանալ կողմնակի անձի ներկայությամբ։ Ճիշտ է, իմ զրահների տակ կրում էի սովորական հագուստս, բայց դաստիարակությամբ ներարկված նախապաշարումներից անմիջապես ազատվել հնարավոր չէ, և ես գիտեի, որ, երբ հանելու լինեմ իմ երկաթյա կարճ շրջազգեստը, ամոթից գետինը կմտնեմ։

Ամպրոպի հետ փոխվեց նաև եղանակը․ որքան ուժեղ էր փչում քամին, որքան կատաղի էր մտրակում անձրևը, այնքան ավելի ու ավելի էր ցրտում օդը։ Շատ շուտով զանազան բզեզներ, մրջյուններ, որդեր, որ թրջվել չէին ուզում, բոլոր կողմերից սողացին, մտան օղազրահիս տակ՝ տաքանալու համար։ Եվ մինչ նրանցից ոմանք իրենց վայելուչ էին պահում ու մտնելով սպիտակեղենիս ծալքերի մեջ սսկվեցին, մնացած մեծ մասը անհանգիստ ու շարժուն տեսակից էր ու երբեք դադար չառավ։ Այս ու այն կողմ էին սողում, որս անում, իրենք էլ չիմանալով՝ ինչ։ Մանավանդ մրջյունները անտանելի էին․ նրանք շարան֊շարան ու անընդհատ մարմնիս մի ծայրից մյուսն էին գնում և խտուտ տալիս ինձ։ Այդ արարածների հետ այլևս երբեք քնել չէի ցանկանա։ Խորհուրդ կտայի իմ վիճակի մեջ ընկնող մարդուն երբեք թավալ չտալ ու չգալարվել գետնին, որովհետև դա բոցավառում է զանազան տիպի բոլոր արարածների հետաքրքրասիրությունը և նրանցից նույնիսկ ամենավերջինը իր պարտք է համարում գնալ տեսնել, թե ինչ է պատահել։ Դրանով ձեր դրությունը ավելի կծանրանա և դուք առավել կարծր և կծու կհայհոյեք, եթե, իհարկե, ի վիճակի լինեք։ Սակայն, եթե դուք թավալ չտաք ու չգալարվեք, ապա, վստահաբար, կմեռնեք, հետևապես, կարող եք վարվել ինչպես ցանկանաք, քանի որ այստեղ, ըստ էության, ընտրություն չկա։ Նույնիսկ ցրտից փայտանալով, ես դեռ զգում էի խտուտները ու ցնցվում, ճիշտ ինչպես դիակը էլեկտրական հոսանքից։ Ինքս ինձ խոսք տվեցի, որ բավ է, այս ճանապարհորդությունից հետո այլևս երբեք զրահներ չեմ հագնելու։

Բոլոր այդ տառապալի ժամերի ընթացքում, երբ միաժամանակ սառչում էի և, ինչպես ասում են, այրվում մարմանդ կրակի վրա քոր ու քոսի պատճառով, նույն անպատասխանելի հարցը անընդհատ պտտվում էր իմ հոգնած գլխի մեջ․ ինչպե՞ս եմ մարդիկ հանդուրժում այս թշվառական զրահը։ Ինչպե՞ս են նրանք հանդուրժել այսքան սերունդների ժամանակ։ Ինչպե՞ս են նրանք կարողանում քնել գիշերները, չվախենալով հաջորդ օրվա տառապանքներից։

Երբ վերջապես լույսը բացվեց, ես արդեն բոլորովին վատ էի զգում․ ջարդված, թմրած, թթված՝ անքնությունից, տրորված՝ թավալգլոր տալուց, թուլացած՝ երկար ծոմապահությունից, կուչ եկած՝ հոդացավից․ ծարավի՝ լոգանք ընդունելու և միջատներից ազատվելու։ Իսկ ինչպե՞ս էր իրեն զգում ազնվազարմ, տիտղոսավոր ազնվականուհի օրիորդ Ալիսանդ լա Քարթելուազը։ Օ՜, նա թարմ էր, ինչպես սկյուռը, քնել էր մեռածի նման, իսկ ինչ վերաբերում է լոգանքին, ոչ նա, ոչ էլ այս երկրի որևէ ուրիշ ազնվազարմ մարդ կյանքում չէր լսել այդ մասին և, բնականաբար, դրա պակասությունը չէր զգում։ Ժամանակակից տեսանկյունից դատելով, այդ ժամանակվա բոլոր մարդիկ, ըստ էության, վայրենիներ էին։ Այս ազնվազարմ օրիորդը ոչ մի անհամբերություն չէր դրսևորում շուտափույթ նախաճաշելու նկատմամբ, սա ևս վայրենու հատկանիշ էր։ Իրենց ճանապարհորդությունների ժամանակ այդ բրիտանացիները սովոր էին երկարատև ծոմապահությունների․ մեկնելուց առաջ նրանք մի քանի օրվա կերակուր էին ներս լցնում, ինչպես անում են հնդիկներն ու վիշապօձերը։ Եվ կարող եք վստահ լինել, որ Սենդին կերել էր ամենաքիչը երեք օրվա համար։

Մենք ճանապարհ ընկանք արևածագից առաջ, Սենդին՝ ձիու վրա, իսկ ես ետևից կաղին տալով։ Կես ժամից հանդիպեցինք ցնցոտիավոր թշվառական ամբոխի, որը նորոգում էր ճանապարհ անունը կրող անհեթեթությունը։ Նրանք ինձ դիմավորեցին անասունների նման խոնարհ և, երբ առաջարկեցի բաժանել ինձ իրենց նախաճաշը, նրանք այնպես շշմեցին իմ այդ արտասովոր բարեհաճությունից, որ ոչ անմիջապես հավատցին անկեղծությանս։ Օրիորդս արհամարհանքով ուռցրեց շրթունքները և մի կողմ քշեց ձին։ Նա բարձրաձայն հայտարարեց, որ մտադիր չէ որևէ բան ուտել ամեն տեսակ անասունների հետ, ընդսմին նրա բառերը բնավ էլ չվիրավորեցին այդ թշվառականներին, այլ միայն վախեցրին։ Մինչդեռ նրանք ոչ ստրուկներ էին և ոչ էլ ճորտեր։ Կարծես ծաղրի համար «ազատ մարդիկ» էին կոչվում։ Երկրի ազատ բնակչության յոթ տասներորդ մասը նրանց դասակարգի և աստիճանի մարդիկ էին՝ փոքրիկ «անկախ» ֆերմերներ, արհեստավորներ և այլն, ուրիշ խոսքով ասած, հենց դա էր ժողովուրդը, իրական ազգը։ Այդ ազգը պարունակում էր այն ամենը, ինչ օգտակար էր և հարգանքի արժանի։ Բացառեցեք այդ խավը ազգից, և կմնան միայն տականքներն ու վիժվաժքները, ինչպես օրինակ թագավորը, ազնվականությունը, ավագանին՝ ծույլ, անօգտակար մարդիկ, որոնք ծանոթ են գլխավորապես վատնելու և ավերելու արվեստին և ոչ մի արժեք չեն ներկայացնում բանական կառուցվծք ունեցող հասարակության համար։ Մինչդեռ, այդ ոսկեզօծ փոքրամասնությունը, փոխանակ քարշ գալու պոչից, որտեղ իր իսկական տեղն էր, ընթանում էր առջևից՝ փողփողացող դրոշները պարզած։ Նա միայն իրեն էր ազգ համարում, իսկ անհամար աշխատավորները թույլատրում էին այդ խայտառակությունը այնքան երկար ժամանակ, մինչև իրենք էլ վերջապես ընդունեցին, թե դա ճշմարտություն է, և դեռ ավելին, հավատացին, թե նման վիճակը արդարացի է և, որ հենց այդպես էլ պետք է լիներ։ Տանտերերը ասում էին նրանց հայրերին և հենց իրենց, որ այդ ծաղրուծանակը աստվածային կարգ է, և, չմտածելով, թե աստծուն հատուկ չէ նման կատակներով զվարճանալը, այն էլ այդպիսի խղճուկ ու տհաս կատակներով, նրանք հավատում էին տանտերերին ու հեզորեն խոնարհում գլուխները։

Այդ հլու հնազանց մարդկանց խոսքերը բավականին տարօրինակ էին հնչում իմ՝ դեռ վերջերս ամերիկյան ականջի համար։ Նրանք ազատ մարդիկ էին, բայց առանց թույլտվության չէին կարող հեռանալ իրենց լորդի կամ եպիսկոպոսի կալվածքից։ Նրանք իրավունք չունեին թխելու իրենց հացը, պարտավոր էին հատիկը տանել լորդի հողմաղացը, ալյուրը՝ նրա փուռը և մի լավ վճարել։ Նրանք իրավունք չունեին վաճառելու իրենց սեփականության մի պատառիկն անգամ առանց ստացված դրամից չաղլիկ տոկոս վճարելու լորդին, ոչ էլ գնելու ուրիշի սեփականությունը, առանց վճարելու լորդին նման գնումը արտոնելու համար։ Նրանք պարտավոր էին անվճար քաղել լորդի ցորենը և հայտնվել նրա առաջին իսկ կանչով, սեփական հատիկը ձգելով վայրագ հողմի բերանը։ Նրանք պարտավոր էին թույլ տալ լորդին իրենց արտերում պտղատու ծառեր տնկել և ապա զսպել իրենց զայրույթը, երբ պտուղ հավաքողները ոտնատակ էին տալիս արտերը։ Նրանք պետք է սրտի խորքում ճնշեին վրդովմունքը, երբ լորդը իր հյուրերի հետ որսի ժամանակ արշավում էր իրենց դաշտերով ու ոչնչացնում քրտնաջան աշխատանքով ձեռք բերված բերքը։ Նրանք իրավունք չունեին աղավնիներ պահելու, իսկ եթե միլորդի աղավնիների երամը նստեր նրանց արտերին, նրանք պետք է համբերեին և չսպանեին ոչ մի թռչուն, այլապես պատիժը ահավոր կլիներ։ Երբ բերքը վերջապես հավաքվում էր, անմիջապես վրա էր տալիս գիշատիչների ոհմակը․ սկզբում եկեղեցին տանում էր իր չաղլիկ տասնորդը, ապա թագավորի հարկահավաքը վերցնում էր իր քսաներորդը, հետո միլորդի մարդիկ պոկում էին մնացածի ազդրը։ Ազատ մարդու կաշին այդպես քերթելուց հետո, նա կարող էր շտեմարան փոխադրել իր բերքը, եթե, իհարկե, փոխադրելու բան էր մնում, և ապա հարկեր, հարկեր, հարկեր ու նորից հարկեր, հարկեր, հարկեր և ուրիշ հարկեր, հարկեր, որոնք պետք է վճարեր միայն նա, ազատ ու անկախ աղքատը, բայց ոչ նրա տիրակալ բարոնը, ոչ եպիսկոպոսը, ոչ շռայլորեն վատնող ավագանին, ոչ ամենակուլ եկեղեցին։ Եթե բարոնի քունը չէր տանում, ազատ մարդը աշխատանքային օրից հետո պարտավոր էր գիշերը մինչև լույս նստել լճափին ու ճիպոտով ծեծել ջուրը, որպեսզի գորտերը չկռկռային։ Եթե ազատ մարդու դուստրը․․․ բայց միապետական վարչաձևի այս վերջին ստորությունը աննկարագրելի է։ Եվ, վերջապես, եթե ազատ մարդը, տառապանքներից հուսահատ, իր կյանքը այլևս անտանելի գտներ այդ պայմաններում և ուզենար անձնասպանություն գործել, մահվան մոտ փրկություն և գութ փնտրելով, մարդասեր եկեղեցին նրան դատապարտում էր դժոխքի մշտնջենական կրակներին, մարդասեր օրենքը թաղում էր նրան գիշերով, ճանապարհների խաչմերուկներում, ցիցը մեջտեղը խրելով, և նրա տիրակալ բարոնը կամ եպիսկոպոսը յուրացնում էր նրա բոլոր ունեցվածքը և դուրս նետում նրա արյուն ու որբերին։

Եվ ահա ազատ մարդիկ հազիվ լույսը բացված հավաքվել էին այստեղ անվճար նորոգելու իրենց տիրակալ֊եպիսկոպոսի ճանապարհը։ Ամեն մի ընտանիքի հայր և զավակ պետք է անվճար աշխատեր երեք օր, իսկ նրանց ծառաները՝ մի օր ավելի։ Կարծես թե ես կարդում էի Ֆրանսիայի և ֆրանսիացիների մասին, մինչ նրանց հավիտենապես հիշելի և օրհնված հեղափոխությունը, որը մի արյունոտ ալիքով քշեց տարավ նման աղտեղությունների հազարամյա լեռը և գանձեց հնադարյան պարտքը՝ կես֊կես կաթիլ արյուն այն ամեն մի տակառ արյան դիմաց, որ քամել էին ժողովրդի դանդաղ տառապանքների տասը հարյուրամյակ, նույնիսկ դժոխքում չտեսնված կեղծիքի, խայտառակության և թշվառության ընթացքում։ Պետք է հիշել և մտքում պահել, որ գոյություն է ունեցել երկու «տեռորի թագավորություն»։ Մեկի ժամանակ սպանությունները կատարվել են կրքերի բորբոքված պահին, մյուսի ժամանակ՝ սառնասրտորեն ու մտածված․ մեկը տևել է մի քանի ամիս, մյուսը՝ հազար տարիներ․ մեկը տարել է տաս հազար կյանքեր, մյուսը՝ հարյուր միլիոններ։ Բայց մեզ, չգիտես ինչու, ցնցում են փոքրիկ, այսպես ասած րոպեական տեռորի «սարսափները», մինչդեռ ի՞նչ է կացնի տակ վայրկյանական մահի սարսափը ամբողջ կյանքի ընթացքում սովից, ցրտից, վիրավորանքներից, դաժանություններից ու հոգեկան տառապանքից եկող դանդաղ մահվան համեմատ։ Ի՞նչ է վայրկյանական մահը կայծակնահարությունից, մարմանդ խարույկի վրա մեռնելու համեմատ։ Այդ կարճընթաց տեռորի բոլոր զոհերը, որոնց առթիվ մեզ ջանացողաբար սովորեցրել են արցունք թափել և սարսափել, կտեղավորվեն քաղաքային մի գերեզմանոցի մեջ, բայց ամբողջ Ֆրանսիան չի կարող տեղավորվել հնադարյան ու իսկապես աննկարագրելիորեն դառն ու ահավոր տեռորի զոհերին, որի առթիվ մեզ ոչ ոք չի սովորեցրել հասկանալ նրանց ամբողջ սարսափելիությունը և ցնցվել նրա զոհերի նկատմամբ խղճահարության զգացումից։

Այդ թշվառ երևակայական ազար մարդիկ, որ ինձ հետ բաժանում էին իրենց նախաճաշն ու զրույցները, այնպես խոնարհությամբ էին մեծարում իրենց թագավորին, եկեղեցուն և ավագանուն, որ նրանց ամենակատաղի թշնամին իսկ ավելի վատ բան ցանկալ չէր կարող։ Ցավալիորեն ծիծաղելի էր նրանց նայելը։ Ես հարցրեցի, թե կարո՞ղ են նրանք արդյոք պատկերացնել մի ժողովրդի, որը, ազատ քվեի իրավունք ունենալով, մի եզակի ընտանիք ընտրեր և թույլ տար, որ նրա սերունդները, անկախ այն բանից շնորհալի մարդիկ են դրանք, թե հիմար գլուխներ, ընդմիշտ կառավարեին երկիրը, իսկ որևէ ուրիշ ընտանիք, այդ թվում և ընտրողի ընտանիքը, երբեք չկարողանար նման իշխանության հասնել․ ինչպես նաև, ընտրեր նաև մի քանի հարյուր ընտանիքներ, դներ նրանց իր գլխի վերև ու զարդարեր այլոց համար վիրավորական, ժառանգաբար փոխանցվող մեծարանքներով ու արտոնություններով, իսկ երկրի որևէ ուրիշ ընտանիք, այդ թվում և ընտրողի ընտանիքը զրկված լինեին նույն մեծարանքներից ու արտոնություններից։

Նրանք ինձ լսեցին անտարբեր և պատասխանեցին, թե իրենք չգիտեն, թե երբեք այդ մասին չեն մտածել և, թե երբեք իրենց մտքով իսկ չի անցել, որ որևէ երկիր կարող է այնպես կառուցված լինել, որպեսզի ամեն մարդ կարողանար իր կարծիքը ասել պետական գործերի մասին։ Ես պատասխանեցի, որ տեսել եմ մի այդպիսի երկիր և, որ ժողովուրդը այնտեղ իր իրավունքները կպահի այնքան ժամանակ, քանի դեռ միասնական տիրապետող եկեղեցի չի ստեղծվել։ Նրանք սկզբում նորից անտարբեր լսեցին ինձ։ Բայց հանկարծ մեկը ինձ նայեց և խնդրեց կրկնել ասածս, կրկնել հանդարտ, որպեսզի հասնի իր գիտակցությանը։ Ես կրկնեցի, և նա, փոքր միջոցից հետո, մինչ ասածս տեղ էր հասնում, բռունցքը թափով իջեցրեց ու ասաց, որ ինքը չի հավատում, թե քվեի իրավունք ունեցող ժողովուրդը կամավոր կերպով կիջնի, կթաղվի այսպիսի ցեխի մեջ և, որ ժողովրդից նրա կամքն ու ընտրության իրավունքը կողոպտելը հանցագործություն է, բոլոր հանցագործություններից ամենածանրը։ Ես ասացի ինքս ինձ․

― Այս մեկը մարդ է։ Եթե սրա նման մարդկանց թիվը իմ թիկունքին շատ լիներ, ես կհասնեի այս երկրի բարեկեցության վերելքին, ու կապացուցեի իմ հավատարմությունը նրան, արմատականորեն փոխելով կառավարման ամբողջ սիստեմը։

Ինչպես հասկանում եք, հավատարմություն ասելով ես նկատի ունեմ հավատարմություն հայրենիքին և ոչ թե նրա հաստատություններին և տիրողներին։ Հայրենիքը իրական է, հիմնական, հավիտենական․ այն պետք է պահպանել, սիրել, հավատարիմ լինել նրան։ Հաստատությունները հագուստի նման արտաքին երևույթ են, և հագուստները կարող են մաշվել, պատառոտվել, անհարմարավետ դառնալ, դադարել մարմինը ցրտից, հիվանդություններից և մահից պահպանելուց։ Հավատարիմ լինել ցնցոտիներին, փառաբանել ցնցոտիները, խոնարհվել ցնցոտիների առջև, մեռնել ցնցոտիների համար, ― դա անմիտ հավատարմություն է, անասնական հավատարմություն է․ դա պատկանում է միապետությանը, հայտնագործված է միապետության կողմից, թող միապետությունն էլ պահպանի այն։ Ես կոնեկտիկուցի եմ, որի սահմանադրությունը ազդարարում է․«ամբողջ քաղաքական իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին և բոլոր ազատ կառավարությունները հիմնվում են նրա հեղինկության վրա և ստեղծվում են նրա բարեկեցության համար, և ժողովրդի անվիճելի ու անկապտելի իրավունքն է փոփոխել կառավարության ձևը ամեն ժամանակ, ինչպես անհրաժեշտ գտնի։

Այս տեսանկյունից, բոլոր քաղաքացիները, որոնք տեսնում են, որ իրենց երկրում քաղաքական հագուստները մաշվել են և միաժամանակ պահպանում են իրենց անդորրը, լռում են, աշխատանք չեն տանում նոր հագուստներ ստեղծելու համար, նրանք անհավատարիմ են իրենց հայրենիքին, նրանք դավաճաններ են։ Նույնիսկ, եթե այդպիսի քաղաքացին միակն է, որ նկատում է երկրի հագուստների մաշվածությունը, այդ էլ նրա համար ներելի չի կարող նկատվել, նրա պարտքն է համապատասխան աշխատանք տանել ոչ մի բանի առջև կանգ չառնելով, իսկ ուրիշների պարտքն է քվե տալ նրա դեմ, եթե իրենք այդ չեն նկատում։

Եվ ահա ես մի երկիր էի ընկել, որտեղ երկրի կառավարման ձևի մասին կարծիքի իրավունքը պատկանում էր նրա բնակչության յուրաքանչյուր հազարից միայն վեց մարդու։ Եթե մնացած ինն հարյուր իննսունչորսը իրենց դժգոհությունը հայտնեին կառավարման ձևից և առաջարկեին փոխել այն, այդ վեց «ընտրյալները» զայրույթից կփրփրեին․ ի՜նչ ստորություն, ի՜նչ անազնվություն, ի՜նչ սև դավաճանություն։ Ուրիշ խոսքով ասած, ես դարձել էի բաժնեթղթերի տեր տեր մի ընկերության, որի ինը հարյուր իննսունչորս մասնակիցը հայթայթում են ամբողջ դրամագլուխը և կատարում ամբողջ աշխատանքը, իսկ մնացած վեցը վարչության մշտական անդամներ են ընտրել իրենց և բոլոր շահաբաժինները։ Ինձ թվում էր, թե ինը հարյուր իննսունչորս խաբվածներին ուրիշ էլ բան չէր մնում, քան խառնել խաղաթղթերը ու նորից բաժանել։ Իմ բնավորությանը շատ ավելի բնորոշ կլիներ վար դնել Տնօրենի բարձր կոչումը․ ապստամբություն բարձրացնել և վերածել այն հեղափոխության, բայց ես գիտեի, որ եթե որևէ Ջեկ Քեդ կամ Ուոթ Թայլեր հեղափոխություն սկսելու փորձ անի առանց կանխավ նախապատրաստելու իրենց զինակիցներին, նա անպատճառ անհաջողության կմատնվի։ Իսկ ես սովոր չէի անհաջողություններ կրելու։ Դրա համար էլ իմ մտածած «խաղաթղթերի խառնում ու նորից բաժանումը» բնավ էլ Քեդ֊Թայլերյան չէր։

Եվ ո՛չ արյան, ո՛չ էլ ապսատմբության մասին էի այժմ խոսում այդ մարդու հետ, որը, սև հացը ծամելով, նստած էր երկոտանի ոչխարների հարստահարված ու տգետ հոտի մեջ, ո՛չ։ Ես նրան մի կողմ տարա և խոսեցի բոլորովին ուրիշ նյութի մասին։ Եվ երբ ավարտեցի, խնդրեցի նրան իր երակներից մի քիչ թանաք փոխ տալ և, նրա մեջ թաթախեցի ձողիկը, գրեցի կեղևի մի բեկորի վրա․

«Ուղարկիր նրան Մարդկային Գործարան», ― և տվեցի ու ասացի․

― Տար Քամելոտ, արքայական պալատ և հանձնիր անձամբ Ամյաս լը Պուլետին, որին ես Քլարենս եմ կոչում, նա կհասկանա։

― Ուրեմն նա տերտեր է, ― ասաց մարդը և նրա դեմքից չքացավ ոգևորությունը։

― Ինչպե՞ս թե տերտեր։ Մի՞թե ես քեզ չասացի, որ իմ գործարանը ոտք դնել չեն կարող ոչ եկեղեցու ստրուկները, ոչ էլ նրա սպասավորները, տերտերներն ու եպիսկոպոսները։ Մի՞թե ես քեզ չասացի, թե դու էլ կարող ես ընդունվել, պայմանով, որ քո հավատը, ինչ էլ որ այն լինի, պիտի մնա քո անձնական գործը։

― Այո, այդպես է, և ես ուրախ էի դրա համար, բայց այժմ ինձ դուր չի գալիս, սառը կասկած է ընկնում սիրտս, երբ իմացա, որ այնտեղ տերտեր կա։

― Բայց նա տերտեր չէ, ասում եմ։

Մարդը կարծես թե բնավ բավարարված չէր։ Նա ասաց․

― Նա տերտեր չէ, հապա ինչպե՞ս է, որ կարդալ գիտե։

― Նա տերտեր չէ և կարդալ գիտե, այո, գրել էլ գիտե։ Ես ինքս եմ սովորեցրել։ ― Քեզ էլ գործարանում ամենից առաջ կարդալ կսովորեցնեն․․․

― Ի՞նձ։ Ես պատրաստ եմ սրտիս ամբողջ արյունը տալու, միայն թե սովորեմ այդ արվեստը։ Ես ձեր ստրուկը կդառնամ, ձեր․․․

― Ոչ, դրա անհրաժեշտությունը չկա, դու ոչ մեկի ստրուկը չես լինի։ Վերցրու ընտանիքդ ու գնա։ Քո տեր եպիսկոպոսը կգրավի չնչին ինչքդ, բայդ դու դրա համար մի ափսոսա։ Քլարենսը կվարձատրի քեզ։

Գլուխ XIV

«Պաշտպանվիր, լորդ»

Նախաճաշիս համար երեք պենս վճարեցի։ Դա արտակարգ առատաձեռն վարձատրություն էր, քանի որ այդպիսի գումարով կարելի էր տասներկու մարդ կերակրել։ Բայց ես բավականին լավ էի զգում ու հիանալի հանգստացել էի և բացի այդ, վաղուց ի վեր դրամ շռայլելու հակում ունեի։ Ավելացնենք նաև այն, որ այս մարդիկ պատրաստ էին առանց վարձատրության բաժանելու ինձ հետ իրենց աղքատիկ պաշարները, և ինձ մեծագույն հաճույք էր պատճառում արտահայտել իմ անկեղծ երախտագիտությունը և գնահատանքը այդպիսի առատաձեռն դրամական պարգևով։ Մանավանդ, որ այդ փողերը նրանց մոտ կարող էին ավելի օգուտ բերել, քան իմ սաղավարտի մեջ ընկած, քանզի պետք է հիշել, որ դրամը այն ժամանակ կտրվում էր էր երկաթից և սահմանափակված չէր ծանրությամբ, ուստի հետս վերցրած կես դոլարի մանրուքը բավականին ծանր բեռ էր։ Պիտի խոստովանեմ, որ այդ օրերին ես առհասարակ շատ շռայլ էի, բայց դա մասամբ բացատրվում է այն հանգամանքով, որ ես, թեպետ արդեն երկար ժամանակ էր, ինչ ապրում էի Բրիտանիայում, դեռ չէի կարողացել ընտելանալ իրերի համադրությանը, և ինձ հաշիվ չէի տալիս, թե Արթուրի երկրում պենսը և Կոնեկտիկուտի մի զույգ դոլարը գնողունակությամբ համազոր էին, ինչպես ասում են, երկվորյակներ։ Եթե իմ մեկնումը Քամելոտից մի քանի օր ուշանար, ես կկարողանայի այս մարդկանց վճարել գեղեցիկ, փոքրիկ ստակներ, որոնք մենք էինք կտրում, և դա ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, ինչպես և նրանց համար։ Որպես հիմք ես ընդունել էի բացառապես ամերիկյան դրամային սիստեմը։ Մեկ֊երկու շաբաթից ցենտը, տասցենտանոցը, քառորդ դոլարը, կես դոլարը, ինչպես նաև ոսկի ստակը բարակ, բայց հաստատուն հոսանքով կլցվեն թագավորության բոլոր առևտրական երակների մեջ, և ես արդեն կանխավ պատկերացնում էի, թե այդ նոր արյունը ինչպես է թարմացնելու նրա կյանքը։

Ֆերմերները ամեն գնով ուզում էին վարձահատույց լինել իմ առատաձեռնության դիմաց․ ես թույլ տվեցի, որպեսզի նրանք ինձ մի կայծքար ու հրահան նվիրեն և, երբ նրանք ինձ ու Սենդիին հարմարավետ ամբարձեցին ձիու վրա, ես վառեցի ծխամորճս։ Հազիվ էր ծխի առաջին քուլան դուրս թափանցել երեսկալի ցանցի միջով, երբ բոլոր այդ մարդիկ անտառ փախան, իսկ Սենդին սահեց ձիու գավակից ու թրմփաց գետնին։ Նրանք կարծեցին, թե ես այն կրակ շնչող վիշապներից մեկն եմ, որոնց մասին այդքան շատ էին լսել ասպետներից և ուրիշ պրոֆեսիոնալ ստախոսներից։ Մեծագույն դժվարությամբ ինձ հաջողվեց համոզել այդ մարդկանց մոտ գալ այնքան, որպեսզի կարողանայի բացատրել եղելությունը։ Ապա ասացի, որ դա մի փոքրիկ կախարդություն է և իմ թշնամիներից բացի, ոչ մեկին վնաս չի հասցնում։ Հետո ձեռքս սրտիս դրած խոստացա, որ նրանք, ովքեր իմ նկատմամբ թշնամություն չունեն, թող մոտ գան ինձ ու կտեսնեն, որ նրանք, ովքեր կհրաժարվեն մոտենալ, տեղն ու տեղը կմեռնեն։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես պոկ եկան տեղից ու վազեցին դեպի ինձ։ Դժբախտ դեպքեր չեղան, որովհետև ոչ ոք այնքան հետաքրքրասիրություն չունեցավ, որպեսզի մնար տեղում և տեսներ, թե ինչ էր պատահելու։

Բավականին ժամանակ կորցրեցի այդտեղ, քանի որ այդ մեծահասակ երեխաները, երբ վախն անցավ, այնպիսի հիացմունք դրսևորեցին կրակ և ծուխ շնչելու իմ ունակության նկատմամբ, որ ստիպված էի ևս երկու ծխամորճ ծխել օձիքս ազատելու համար։ Ասենք, հապաղումը անօգուտ չանցավ․ Սենդին հասցրեց որոշ չափով ընտելանալ ծխամորճին, իսկ դա համատեղ ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ էր։ Բացի այդ, նա ժամանակավոր դադար տվեց իր հողմաղացի աշխատանքին, և դա էլ արդեն շատ մեծ շահ էր։ Բայց ամենից կարևորն այն էր, որ այժմ ես որոշ բան էի սովորել և պատրաստ էի դիմագրավելու բոլոր տեսակ հսկաներին ու մարդակեր հրեշներին։

Մենք գիշերեցինք մի սուրբ ճգնավորի մոտ, իսկ հաջորդ կեսօրին առիթ ունեցա օգտվելու իմ փորձառությունից։ Մենք գնում էինք մի ընդարձակ բացատով, և ես այնպես էի սուզվել մտքերիս մեջ, որ ոչինչ չէի տեսնում, ոչինչ չէի լսում, երբ հանկարծ Սենդին ընդմիջեց դեռ առավոտյան սկսած իր մի պատմությունը և ճչաց․

― Պաշտպանվի՛ր լորդ․ կյանքիդ վտանգ է սպառնում։

Նա ցած սահեց ձիու գավակից, մի կողմ նետվեց ու կանգնեց։ Հայացքս վեր բարձրացրի և հեռվում, մի ծառի ստվերում տեսա կես տասնյակ ասպետների, իրենց զինակիրների հետ։ Նրանք փութով իրար անցան, սկսեցին արագ թամբերը ամրացնել՝ ձիերի վրա թռչելու համար։ Ծխամորճս պատրաստ էր և վաղուց վառած կլինեի, եթե սուզված չլինեի մտքերիս մեջ, թե ինչպես, առանց որևէ մեկին նեղացնելու, ազատեի այս երկիրը հարստահարությունից, և մարդկանց վերադարձնեի նրանց բոլոր կողոպտված իրավունքները։ Ես անմիջապես վառեցի ծխամորճս և, բերանիս մեջ ծուխ կուտակելով, սպասեցի հարձակման։ Նրանք նետվեցին դեպի ինձ բոլորը միասին, բնավ էլ ոչ ասպետական ձևով․ իզուր են նրանց մասին գրքերում գրում, թե սովորաբար հարձակվում է մի բարեկիրթ անզգամ, իսկ մյուսները իբր մի կողմ են քաշվում և հետևում, որ մարտը բոլոր կանոններով ընթանա։ Ոչ, նրանք սլանում էին մի մարմին դարձած, սլանում էին հողմի նման, սլանում ինչպես հրանոթի արկը, սլանում ծածանվող փետուրներով գլուխները կռացրած և նիզակները առաջ մեկնած։ Դա սքանչելի տեսարան էր, եթե, իհարկե, նայելու լինեիր ծառի կատարից։ Ես հանգիստ էի ձգել նիզակը և տրոփող սրտով սպասում էի, թե երբ է այդ երկաթյա ալիքը կիպ մոտենալու, ապա սպիտակ ծխի մի քուլա թողեցի երեսակալիս ցանցի արանքներից դուրս։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես ալիքը ջարդուփշուր եղավ և ցրվեց։ Սա առավել գեղեցիկ տեսարան էր։

Բայց այդ մարդիկ չփախան, կանգ առան մի երկու֊երեք հարյուր յարդի վրա, և դա ինձ անհանգստացրեց։ Ինքնագոհությունս չքվեց և վախը սողոսկեց սիրտս․ վճռեցի, որ կորած մարդ եմ։ Սենդին, սակայն, ցնծում էր։ Նա այն է, ուզում էր գործի դնել իր պերճախոսությունը, բայց ես ընդմիջեցի և ասացի, որ իմ կախարդությունը չգիտեմ ինչու չի հաջողվել և, որ նա պետք է աճապարի ձի նստել, քանի որ ծլկել է անհրաժեշտ։ Ոչ, նա փախչել չէր ուզում։ Նա վստահեցնում էր, որ իմ կախարդությունը ուժասպառ էր արել այդ ասպետներին, և նրանք չեն մեկնում միայն այն պատճառով, որ չեն կարողանում, եթե մի փոքր սպասենք, նրանք ուր որ է ցած կթափվեն թամբերից և մենք կարող ենք վերցնել նրանց ձիերն ու զրահները։ Ես չէի կարող թույլ տալ, որպեսզի նա իր պարզամիտ դյուրահավատությամբ պատրանքներ կառուցեր և ասացի, որ նա սխալվում է, որ իմ շնչած կրակը սպանում է միայն անմիջապես, իսկ եթե այդ մարդիկ դեռ կենդանի են, ուրեմն ինչ֊որ բան է փչացել իմ մեքենայի մեջ և ինքս չգիտեմ, թե հատկապես ինչ․ մեզ մնում է շտապել ու հեռանալ, որովհետև այդ մարդիկ մի րոպեից նորից կհարձակվեն։ Սենդին ծիծաղեց ու պատասխանեց․

― Ավա՜ղ, սըր, դրանք այն պտուղը չեն, եթե սըր Լանսելոտը լիներ, ուրիշ բան, նա կմարտնչեր վիշապների դեմ, կհարձակվեր, կգրոհեր, նորից կհարձակվեր, նորից կգրոհեր, մինչև որ հաղթեր ու ոչնչացներ նրանց և, այդպես կանեին գուցե նաև սըր Պելինորը, սըր Էգլովեյլը, սըր Քարադոսը և էլի մի քանիսը, բայց մյուսները երբեք սիրտ չեն անի, որքան էլ որ գլուխ գովեն, մի՞թե կարծում ես, հոխորտացող ստահակների համար քիչ է իրենց ստացածը և դեռ էլի կուզենային ստանալ։

― Է՛, այդ դեպքում ինչի՞ են սպասում։ Ինչո՞ւ չեն մեկնում։ Ոչ ոք նրանց չի արգելում։ Արևս վկա, ես բնավ էլ նրանց հետ հաշիվ մաքրելու միտք չունեմ։

― Դու ուզում ես նրանց ազա՞տ արձակել։ Է, ոչ, այդքան հեշտ չեն պրծնի, և նրանք այդ մասին նույնիսկ երազել չեն համարձակվում և ուզում են քեզ հնազանդվել։

― Իսկապե՞ս։ Ա՞յդ է իրողությունը։ Էլ ինչո՞ւ են ուրեմն հապաղում։

― Դա նրանց շատ նման է և եթե իմանայիր, թե այստեղ որքան հարգի են վիշապները, ապա նրանց չէիր մեղադրի։ Պարզապես վախենում են մոտ գալ։

― Է, այդ դեպքում գուցե ես մոտենամ և․․․

― Օ ոչ, եթե դու տեղիցդ շարժվես, նրանց սիրտը կպայթի։ Ես ինքս կգնամ։

Եվ նա գնաց։ Նրա հետ ճանապարհ գնալը շատ ձեռնտու էր։ Ինքս էլ թերևս վախենայի նման հանձնարարություն կատարել։ Քիչ անց տեսա, թե ինչպես ասպետները շրջեցին ձիերի գլուխները ու մեկնեցին, իսկ Սենդին վերադարձավ։ Ես թեթևացած շունչ քաշեցի։ Մտքումս որոշեցի, որ նա ձախողվել է առաջին իսկ բառից, այլապես բանակցությունները այդքան կարճ չէին տևի։ Բայց պարզվեց, որ նա այդ գործը միանգամայն լավ է գլուխ բերել, պարզապես հիանալի։ Նա պատմեց, որ երբ ինքը հայտնել է ասպետներին, թե ես Տնօրենն եմ, նրանք տեղն ու տեղը քար են կտրել, Սենդիի խոսքերով ասած․ «վախից պապանձվել» և ապա համաձայնվել կատարելու այն ամենը, ինչ կկամենար։ Այդ ժամանակ Սենդին ստիպել է նրանց երդվել, որ երկու օրից կներկայանան Արթուր թագավորի արքունիքը, գերի կհանձնվեն իրենց ձիերով ու զրահներով հանդերձ և այսուհետև ինձ հլու հնազանդ կլինեն ու իմ հրամանին ենթակա։ Օ՜, հրաշալի աղջիկ։ Որքան ավելի լավ էր կատարել նա այդ ամենը, քան ինքս կանեի։

Գլուխ XV

Սենդիի պատմածը

― Եվ այսպես, ես մի քանի ասպետների սեփականատեր եմ, ― ասացի ես, երբ մենք ճանապարհ ընկանք։ ― Ով կարող էր մտածել, թե նման բարիք պիտի կուտակեմ։ Ի՞նչ անեմ դրանց, չգիտեմ։ Գուցե վիճակահանության մեջ մսխեմ։ Ասում ես քանի՞սն էին, Սենդի։

― Յոթը, սըր, և նրանց զինակիրները։

― Վատ որս չէ։ Ովքե՞ր են դրանք։ Որտեղի՞ց լույս ընկան։

― Որտեղի՞ց լույս ընկան։

― Հա էլի, որտե՞ղ են նրանք ապրում։

― Ա՜, ես քեզ չհասկացա, և հիմա կպատասխանեմ։

Եվ մտքերի մեջ թաղված նա քնքուշ ու արտահայտիչ արտաբերեց․

― Լույս ընկան․․․ լույս ընկան․․․ որտեղի՞ց լույս ընկան․․․ որտեղի՞ց լույս ընկան։ Այո, այո, որտեղի՞ց լույս ընկան։ Օ՜, ինչ նրբին արտահայտություն, բառերի ինչպիսի՜ քնքուշ զուգորդություն։ Որտեղի՞ց լույս ընկան․․․ Այս բառերը այնքան պիտի կրկնեմ, մինչև որ բերանացի սովորեմ։ Որտեղի՞ց լույս ընկան։ Իսկապես որ։ Այժմ այս բառերը անընդհատ պտտվում են լեզվիս վրա, և երբ․․․

― Բայց կաց, Սենդի, կովբոյների մասին չմոռանաս։

― Կովբոյների՞։

― Հա էլի, ասպետների։ Դու ուզում էիր ինձ նրանց մասին պատմել։ Մի քիչ առաջ, հիշո՞ւմ ես։ Պատկերավոր ասած, խաղն սկսված է․․․

Խա՞ղը․․․

― Այո, այո, խաղը։ Հերթը քոնն է, հասցրու գնդակին։ Այսինքն ուզում եմ ասել, պատմությանդ տոպրակը բաց արա, էլ շատ դես ու դեն մի ընկնի։ Պատմիր այդ ասպետների մասին։

― Կպատմեմ։ Հիմա կսկսեմ։ Եվ այդպես նրանք երկուսով ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և․․․

― Աստված իմ․․․

Կարծում եք, թե ես չհասկացա՞ իմ սխալը։ Անմիջապես հասկացա։ Ես գործի էի դրել նրա պերճախոսության հողմաղացը, և այժմ մի կլոր ամիս աղուն կաղար, մինչև որ հասներ փաստերին։ Նա սովորաբար սկսում էր առանց նախաբանի և ավարտում առանց հետևությունների։ Եթե ընդհատես նրան, կամ ընդմիջես, որևէ բանի տեղ չի դնի ու կշարունակի իր պատմությունը, կամ էլ կպատասխանի մի երկու խոսքով, ետ կդառնա, ամբողջ նախադասությունը նորից կկրկնի։ Այնպես որ նրան ընդմիջելը նշանակում էր ավելի փչացնել գործը։ Այնուամենայնիվ, ես ստիպված էի նրան ընդմիջել ու բավականին հաճախ էի ընդմիջում հանուն սեփական կյանքիս փրկության, քանի որ օրն ի բուն նրա միապաղաղ քչքչոցը կարող էր մարդ սպանել։

― Աստված իմ, ասացի ես հուսաբեկ։ Նա անմիջապես ետ վերադարձավ և կրկնեց․

― Եվ այդպես նրանք երկուսով ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և․․․

― Ի՞նչ երկուս։

― Սըր Գոունենը և սըր Ուենը։ Եվ այդպես նրանք վանականների մենաստան հասան, որտեղ լավ ընդունելություն գտան, և առավոտյան մենաստանում ժամերգությունը լսելուց հետո, նրանք նորից ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և հանկարծ հովտում, աշտարակի մոտ սըր Գոուենը տեսավ տասներկու գեղեցիկ օրիորդներ և երկու զինված ասպետներ՝ վիթխարի ձիերի վրա, և օրիորդները ետ ու առաջ էին քայլում մի ծառի տակ, և հետո սըր Գոուենը ծառի վրա մի սպիտակ վահան նշմարեց և տեսավ, թե ինչպես ամեն անգամ անցնելիս, օրիորդները թքում էին վահանի վրա, իսկ ոմանք էլ ցեխ էին շպրտում․․․

― Լսիր, եթե այս երկրում նման արարքներ տեսած չլինեի, Սենդի, քեզ երբեք չէի հավատա։ Բայց տեսել եմ ու հիմա էլ կենդանի պատկերացնում եմ, թե ինչպես են այդ էակները տողանցում վահանի առջևով և թքում նրա վրա։ Այստեղի կանայք իրենց այնպես են պահում, կարծես դիվահարներ լինեն։ Ես նկատի ունեմ նույնիսկ ամենաբարձր հասարակության լավագույն կանանց։ Տասը հազար մղոն երկարության հեռախոսային լարը սպասարկող ամենասովորական հեռախոսավարաուհին կարող է քաղաքավարության, համբերության, համեստության և շարժուձևի դաս տալ Արթուրի երկրի ամենաբարձրաշխարհիկ հեցոգուհուն։

― Հեռախոսավարուհի՞ն․․․

― Այո, բայց մի խնդրիր, որ բացատրեմ, դա մի նոր տեսակի աղջիկ է, դրանցից այստեղ չկան։ Երբեմն մարդ կոպիտ է խոսում նրա հետ, թեպետ նա բոլորովին էլ մեղք չի ունենում, իսկ հետո ամաչում է և զղջում իր արարքի համար տասներեք հարյուր տարի շարունակ, քանի որ առհասարակ կոպտելը ստոր բան է, մանավանդ երբ կոպտելու համար որևէ առիթ չի եղել։ Ոչ մի իսկական ջենտլմեն չի կոպտի հեռախոսավարուհուն․․․ թեպետ ես․․․ ասենք ես ինքս, խոստովանում եմ․․․

― Թերևս նա․․․

― Լավ, հանգիստ ձգիր նրան, աստված նրա հետ, միևնույն է, դու նրանից ոչինչ չես հասկանա, որքան էլ որ բացատրեմ։

― Թող լինի, ինչպես ուզում ես։ Ապա սըր Գոուենը և սըր Ուենը մոտեցան նրանց, ողջունեցին և հարցրին, թե ինչու են այդպես անպատվում սույն վահանը։ «Միլորդներ, ― ասացին օրիորդները, ― մենք կպատասխանենք ձեզ։ Այս սպիտակ վահանը պատկանում է մեր երկրում ապրող մի ասպետի, նա խիզախ ասպետ է, սակայն ատում է մեր երկրում ապրող բոլոր տիկիններին ու երևելի կանանց, և դրա համար էլ մենք անպատվում ենք նրա վահանը»։ «Ահա թե ինչ կասեմ ձեզ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― խիզախ ասպետին վայել չէ ատել բոլոր տիկիններին և երևելի կանանց, և եթե նա այնպես խիզախ է, ինչպես դուք հաստատում եք․․․»։

― Խիզախ․․․ Այո, կանայք միայն խիզախությունն են գնահատում, Սենդի։ Ուղեղի տեր մարդը ոչինչ է։ Թոմ Սեյերս, Ջոն Հինեն, Ջոն Լ․ Սելլիվան, ափսոս, որ այստեղ չեք։ Քսանչորս ժամը չլրացած դուք իրավունք նվաճած կլինեիք ձեր ոտքերը Կլոր Սեղանի տակ մեկնելու և անվանը «սըր» կցելու, իսկ ևս մի քսանչորս ժամ հետո նորից խառնած ու դասավորած կլինեիք արքունիքի բոլոր ամուսնացայլ արքայադուստրերին ու հերցոգուհիներին։ Այստեղի արքունիքը հիշեցնում է կոմանչների արքունիքը, որտեղ յուրաքանչյուր հնդկուհին պատրաստ է ամուսնուն տեղն ու տեղը փոխելու ցանկացածդ մարմնեղ տղամարդու հետ, միայն թե նրա գոտու մեջ շատ գանգամաշկեր լինեն խրված։

― ․․․«Եթե նա այնպես խիզախ է, ինչպես դուք հաստատում եք, ― ասաց սըր Գոուենը, ― հայտնեցեք ինձ նրա անունը»։ «Սըր, ― պատասխանեցին նրանք, ― նրա անունը Մարհաուզ է, Իռլանդիայի թագավորական որդին»։

― Այսինքն ուզում ես ասել Իռլանդիայի թագավորի որդին, թե չէ քո ասածը առհասարակ ոչինչ չի նշանակում։ Իսկ հիմա ամուր բռնիր, մենք ցատկելու ենք այդ փոսի վրայով․․ Կեցցե՛ս։ Այս ձին լավ կսազեր կրկեսում։ Նա իր ժամանակից շուտ է ծնվել։

― «Այդ ասպետին ես լավ եմ ճանաչում, ― ասաց սըր Ուենը։ ― Նա ներկայումս յուր կենաց գոյությունը պահպանող ոչ մի ուրիշ ասպետից վատ չէ»։

― «Յուր կենաց գոյությունը»։ Եթե աշխարհում ոորևէ թերություն ունես, Սենդի, ապա դա այն է, որ ոճդ փոքր֊ինչ հնօրյա է։

― «Ես տեսել եմ, թե ինչպես էր նա մրցախաղում մարտնչում շատ ասպետների հետ, և ոչ մեկը չկարողացավ հաղթել նրան»։ «Ա՛հ օրիորդներ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― կարծում եմ, որ դուք անզգույշ եք վարվում, քանզի նա, ով կախ է տվել այստեղ իր վահանը, շուտով կվերադառնա, և դուք այն ժամանակ կտեսնեք, որ այդ երկու ասպետները չեն կարողանա դիմակայել նրան, և դուք կհասկանաք, որ այս վահանը ավելի արժանի է մեծարման, քան անպատվության։ Ես որ չեմ ուզում այլևս այստեղ մնալ և տեսնել ասպետական վահանի անպատվումը»։ Սըր Ուենը և սըր Գոուենը մի փոքր հեռացան և հանկարծ տեսան սըր Մարհաուզին, որը ուղիղ իրենց կողմն էր քշում վիթխարի ձին, և սըր Մարհաուզին նկատելով, տասներկու օրիորդները խենթացած փախան դեպի աշտարակը և այնպես էին շտապում, որ մի քանիսը վար ընկան, և այդ ժամանակ աշտարակի ասպետներից մեկը բարձրացրեց իր վահանը և հոխորտաց․ «Սըր Մարհաուզ, պատշպանվիր», և նրանք կատաղի իրար վրա սլացան, և ասպետը սըր Մարհաուզի վրա կոտրեց իր նիզակը, իսկ սըր Մարհաուզը այնպես ուժգին հարվածեց նրան, որ նա գետին գլորվելով կոտրեց վիզը և ձիու մեջքը․․․

― Ի՞նչ անիմաստ սովորություն։ Ուղղակի դժբախտություն է, թե քանի ձի է իզուր տեղը ոչնչանում։

― ․․․Այդ նկատեց աշտարակի մյուս ասպետը և նետվեց Մարհաուզի վրա և նրանք իրար դեմ սլացան այնպես կատաղի, որ աշտարակի ասպետը շուտով ցած շպրտվեց ձիու հետ, և երկուսն էլ տեղն ու տեղը մեռան․․․

― Մի ձի էլ ոչնչացավ։ Ասում եմ չէ՞, որ այդ սովորությանը վերջ պետք է տալ։ Չեմ հասկանում, թե խելոք մարդիկ ինչպես կարող են ծափահարել ու խրախուսել դա։

― ․․․Եվ ահա այդ երկու ասպետները կատաղի իրար վրա նետվեցին․․․

Ըստ երևույթին ես ննջել էի ու բաց թողել մի ամբողջ գլուխ, բայց այդ մասին ոչինչ չասացի Սենդիին։ Ենթադրեցի, որ այդ ընթացքում իռլանդացի ասպետը հասցրել է կռվել եկվորների հետ, և պարզվեց, որ այդպես էլ եղել է։

― ․․․Աըր Ուենը այնպիսի ուժով հարվածեց սըր Մարհաուզին, որ ջարդեց իր նիզակը նրա վահանի վրա, և սըր Մարհաուզը այնպիսի ուժով հարվածեց, որ նրան իր ձիու հետ գետին գլորեց և խոցեց նրա ձախ կողը․․․

― Ճիշտն ասած, Ալիսանդ, բոլոր այդ հնադարյան պատմությունները շատ պարզունակ են։ Բառապաշարը շատ սահմանափակ է և, հետևաբար, նկարագրությունները զուրկ են բազմազանությունից, նրանցում միայն փաստեր են, մերկ, ինչպես Սահարան և բոլորովին քիչ են պատկերավոր մանրամասնությունները, դա նրանց միապաղաղության շունչ է հաղորդում, բոլոր մարտերը դառնում են միատեսակ․ մի զույգ մարդ կատաղի իրար վրա են նետվում, ― «Կատաղին» լավ բառ է, բայց ինչու, օրինակ, չի կարելի ասել «սուրբ գիրքը մեկնողի նման խենթ», կամ «դրամաշորթի նման գիշատիչ կերպով» և հարյուրավոր ուրիշ բառերով, թե չէ գրողը տանի, ի՞նչ է ստացվում․ նրանք կատաղի իրար վրա են նետվում, նիզակները ջարդում, ապա մի կողմը մյուսի վահանն է փշրում, և սա գետին է գլորվում ձիու հետ կամ էլ ցած ընկնում ու կոտրում վիզը, հետո կենդանի մնացածի վրա նոր թեկնածու է կատաղի նետվում ու ջարդում իր նիզակը, իսկ հակառակորդն էլ նրա վահանն է փշրում, և սա գետին է գլորվում իր ձիու հետ, կամ ցած ընկնում ու կոտրում իր վիզը, այնուհետև էլի մեկը կատաղի նետվում է, հետո էլի ու էլի, մինչև որ ծախսվում է ամբողջ հումքը, և եթե ուզենաք հաշվեկշիռ անել, ձեզ երբեք չի հաջողվի ոչ զանազանել մի մարտը մյուսից, ոչ էլ հասկանալ, թե ով է հաղթողը։ Եվ կենդանի, մոլեգին, մռնչյուններով լեցուն մարտապատկերի փոխարեն ստացվում է մի անգույն ու համր բան, կարծես ինչ֊որ ուրվականներ են մարտնչել մառախուղի մեջ։ Աստված իմ, ինչպե՞ս կարելի է այդ բառապաշարով նկարագրել այնպիսի մի վիթխարի ներկայացում, ինչպես օրինակ, Հռոմի հրդեհը Ներոնի օրոք։ Երևի այսպես, չէ՞․ «Քաղաքը այրվեց․ ոչ մի ապահովագրական վճար․ տղան մի պատուհան ջարդեց․ հրդեհաշեջը իր վիզը կոտրեց»։ Բայց սա հրդեհի նկարագրություն չէ։

Իմ կարծիքով ես մի լավ դասախոսություն էի կարդացել, բայց դա բնավ էլ ազդեցություն չգործեց Սենդիի վրա, և հենց որ ես կափարիչը փոքր֊ինչ բարձրացրի, նրա պերճախոսության շոգին սկսեց նորից հորդալ։

― ․․․Այդ ժամանակ սըր Մարհաուզը դարձրեց ձին և նետվեց Գոուենի վրա, նրա դեմ պարզելով նիզակը, և, երբ սըր Գոուենը տեսավ այդ, բարձրացրեց իր վահանը, և նրանք երկուսն էլ, նիզակները առաջ պարզած, սլացան իրար դեմ, և զարնվեցին մեկը մյուսի վահանին, բայց սըր Գոուենի նիզակը ջարդվեց․․․

― Ես այդ նախապես գիտեի։

― ․․․Իսկ սըր Մարհաուզի նիզակը չջարդվեց, և սըր Գոուենը իր ձիու հետ գետնին գլորվեց․․․

― Հապա ես ինչ էի ասում․․․ և կոտրեց իր մեջքը․․․

― ․․․ Բայց սըր Գոուենը թեթևությամբ ոտքի ցատկեց և իր սուրը դուրս քաշեց ու հետիոտն նետվեց սըր Մարհաուզի վրա, և սա էլ իջավ ձիուց, ու նրանք սկսեցին սրամարտել այնպիսի կատաղությամբ, որ նրանց վահանները կտոր֊կտոր եղան, սաղավարտներն ու լանջապանակները ճեղքվեցին, և նրանք միմյանց վիրավորեցին, և արդեն խփել էր ժամը ինը, նրանք մարտնչում էին երեք ժամից ավելի, և սըր Գոուենը ժամ առ ժամ ավելի էր զորանում, և նրա ուժերը եռապատկվեցին, և սըր Մարհաուզը նկատեց այդ և անչափ զարմանում էր, թե ինչու իր հակառակորդի ուժը աճում է, թեպետ նրանք երկուսն էլ վիրավոր էին, և երբ վերջապես կեսօր եղավ․․․

Սենդիի միապաղաղ երգեցիկ ձայնը ինձ փոխադրեց մանկությանս ձայների ու պատկերների աշխարհը․

«Նյու֊ո՜ւ֊ու Հեյվըն։ Կանգառը տասը րոպե․․․ Մեկնումից երկու րոպե առաջ ուղեկցողը կխփի զանգը․․․ Մերձծովյան ճանապարհով գնացող ուղևորներին խնդրվում է տեղեր գրավել ետևի վագոնում, այս վագոնը այլևս չի գնալու․․․ Խըն֊ձո՜֊որ, նա֊րի՜նջ, բա֊ան֊ա՜ն, սա֊ան֊դը֊վի՜չ, շա֊ա֊քա՜ր»։

․․․ և կեսօրը անցավ, և օրը սկսեց դեպի իրիկնամուտ թեքվել, և սըր Գոուենի ուժը սկսեց ցամաքել, և նա անընդհատ թուլանում էր ու այլևս մարտնչել չէր կարողանում, իսկ սըր Մարհաուզը ավելի ու ավելի ուռճանում էր ու ուռճանում․․․

― Եվ, իհարկե, նա նեղվածք էր զգում իր զրահների մեջ։ Բայց այդ մարդիկ ունակ չեն նման մանրուքներին ուշադրություն ընծայելու։

― «․․․Սըր ասպետ, ― ասաց սըր Մարհաուզը, ― ես տեսնում եմ, որ դու քաջարի ասպետ ես և անսովոր զորության տեր, բայց քո ուժերը սկսում են լքել քեզ և քանի որ մեր վեճը կարևոր պատճառներ չունի, ինձ համար ցավալի կլիներ քեզ սպանել այժմ, երբ դու բոլորովին թուլացել ես»։ «Ահ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― պարկեշտ ասպետ, դու արտասանեցիր այն բառերը, ինչ ես կասեի, եթե քո տեղը լինեի», և նրանք հանեցին սաղավարտներն ու համբուրվեցին և երդվեցին, որ պիտի սիրեն իրար ինչպես եղբայրները․․․

Այստեղ ես կորցրեցի թելը և նինջ եկավ վրաս, մշուշապատ մտածելով այն մասին, թե որքան ափսոս է, որ այդպիսի գերբնական ուժի տեր մարդիկ, ուժ, որը նրանց հնարավորություն է տալիս ոչ միայն քրտնքի մեջ լողալով կրելու այդ անտանելիորեն ծանր երկաթյա զրահները, այլևս վեց ժամ շարունակ կտրատել, զարնել, զարկվել, քոթակել միմյանց, չեն ծնվել այնպիսի ժամանակներում, երբ կարող էին իրենց ուժը որևէ օգտակար նպատակի հատկացնել։ Վերցնենք, օրինակ, ավանակը։ Ավանակը ճիշտ այդպիսի ուժ ունի և իր ուժը գործադրում է օգտակար նպատակների համար, և հենց այն բանի համար է արժեք ստանում այս աշխարհի աչքում, որ նա ավանակ է։ Բայց ազնվականին ոչ ոք չի գնահատի այն բանի համար, որ նա ավանակ է։ Ազնվականի ու ավանակի խառնուրդից ոչ մի արդյունավետ բան սպասել չի կարելի, և ազնվականը երբեք առաջին հերթին իր ավանակային ուժը չպետք է ցուցադրի։ Բայց ինչ կարող ես անել, քանի որ սկսել ես սխալից, այլևս աղետը թույլ է տրված և ոչ ոք չի կարող իմանալ, թե վերջը ինչ է լինելու։

Զարթնելով ու ականջ դնելով, ես հասկացա, որ նորից մի ամբողջ գլուխ բաց եմ թողել և որ Ալիսանդը հասցրել է շատ հեռու տանել իր հերոսներին։

― ․․․ և այպես նրանք գնացին ու մտան մի խոր հովիտ, որը լեցուն էր քարերով, և տեսան մի մաքուր ջրի հոսանք, և հոսանքը գալիս էր մի ջինջ աղբյուրից, որի շուրջ երեք օրիորդներ էին նստած։ «Այն պահից ի վեր, երբ այս երկիրը քրիստոնեություն է ընդունել, այստեղ յուրաքանչյուր ժամանող ասպետի հետ, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում․․․»։

― Դու լավ չես հաղորդում նրա խոսքը, Ալիսանդ։ Սըր Մարհաուզը՝ Իռլանդիայի արքայազնը, քեզ մոտ այնպես է խոսում, ինչպես մյուսները։ Դու նրան պետք է իռլանդական առոգանություն տրամադրես, կամ էլ գոնե նրա բերանը այնպիսի բնորոշիչ բառեր դնես, որ երբ սկսի խոսել, անմիջապես ճանաչեն նրան և անհրաժեշտություն չլինի ամեն անգամ անունը տալու։ Խոշոր հեղինակների մոտ դա շատ տարածված գրական ոճ է։ Այ, օրինակ, թող նա այսպես խոսի․ «Այն պահից ի վեր, երբ այս երկիրը, թող խոցը նրան տանի, քրիստոնեություն է ընդունել, այստեղ ժամանող յուրաքանչյուր ասպետի, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում, թող խոցը նրան տանի»։ Տեսնում ես, չէ՞, որքան ավելի լավ է հնչում։

― ․․․«Յուրաքանչյուր ասպետի հետ, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում, թող խոցը նրան տանի»։ Օ, իրոք, ազնվափայլ լորդ, այդպես ավելի լավ է հնչում, ինձ համար դժվար է այդ արտասանելը, բայց ժամանակով ես կվարժվեմ, և նրանք մոտեցան օրիորդներին ու իրար ողջունեցին, և ավագ օրիորդի գլխին փայլփլում էր ոսկյա պսակը, և նա երեք անգամ քսան ձմեռ էր բոլորել ու նույնիսկ ավելին․․․

― Օրիո՞րդը։

― Այո, թանկագին լորդ, և նրա պսակի տակ մազերը սպիտակ էին․․․

― Եվ ատամներն էլ, կարելի է գրազ գալ, ցելուլոիդից էին, իննական դոլար արժողությամբ յուրաքանչյուր ծնոտի համար, ճիշտ այն տեսակներից, որոնք կախ դռան նման վեր ու վար են թռչում ուտելու ժամանակ և դուրս ընկնում, երբ ծիծաղում եք։

― ․․․ երկրոդ օրիորդը երեսուն ձմեռ էր բոլորել, և նրա գլխին մի փոքրիկ ոսկյա պսակ կար և երրորդ օրիորդը միայն տասնհինգ տարեկան էր․․․

Հուշերիս հորձանքը տակնուվրա արեց հոգիս և խլացրեց Սենդիի ձայնը։

Տասնհինգ տարեկան․․․ օ՜, սիրտ իմ, փշրվիր, օ՜, իմ կորուսյալ սեր։ Նա էլ տասնհինգ տարեկան էր, այնպես քնքուշ, այնպես սիրունիկ։ Ես նրան աշխարհումս ամենից շատ էի սիրում, և երբեք այլևս չեմ տեսնի։ Եվ անմիջապես նրա մասին մտքերս, հուշերիս ընդարձակ ծովերի վրայով փոխադրեցին ինձ հեռավոր երջանիկ ժամանակները, շատ ու շատ հարյուրամյակներ հետո, երբ ես ամռան տաք ու հաճելի առավոտները արթնանում, կտրվում էի նրա մասին քաղցր երազներից և ասում․ «Հելլո, Կենտրոն», միայն ու միայն նրա սիրելի ձայնը լսելու համար, որը հալվելով ականջիս էր հասնում «Հելլո, Հենկ»֊ի ձևով և որպես ոլորտների երաժշտություն։ Նա շաբաթական երեք դոլար էր վաստակում, և միանգամայն արժանի էր այդ գումարին։

Ալիսանդի հետագա բացատրություններից այդպես էլ չհասկացա, թե ովքեր էին մեր գերած ասպետները, ասենք Սենդին էլ չէր փորձում դա բացատրել։ Հետաքրքրասիրությունս մարել էր, մտքերս թախծալի էին ու թևածում էին հեռուներում։ Նրա պատմածի պատահական բեկորներից դատելով, աղոտ գլխի ընկա, որ այդ երեք ասպետներից յուրաքանչյուրը իր ձիու գավակին է նստեցրել երեք օրիորդներից մեկին և, որ նրանք տարբեր կողմեր են մեկնել, մեկը՝ հյուսիս, մյուսը՝ արևելք, երրորդը՝ հարավ, արկածներ փնտրելու և մեկ տարի ու մեկ օր անց հանդիպելու ու ստին զոռ տալու։ Մեկնել են մեկ տարով ու մեկ օրով և․․․ առանց բագաժի։ Ահա ձեզ այստեղի բարքերի պարզության մի ուրիշ օրինակ։

Արևը արդեն մայր էր մտնում։ Ալիսանդը դեռ կեսօրվա ժամը երեքին մոտ էր սկսել իր պատմությունը այն մասին, թե ովքեր էին մեր գերած կովբոյները, բայց, եթե նկատի առնենք նրա զրույցների սովորական տարածականությունը, նա, ինչպես տեսնում եք, այնուամենայնիվ, բավականին առաջխաղացում էր արել։ Իհարկե, անկասկած, նա այսօր չէ, վաղը իր պատմությունը վախճանին կհասցներ, նրա նմաններին շտապեցնելը անհնարին է։

Մենք մոտեցանք բլուրի կատարին բազմած մի ամրոցի։ Դա հնադարյան զանգվածեղեն, ամրակուռ մի կառույց էր, որի մոխրագույն աշտարակներն ու վանդակորմերը սուզված էին գեղատեսիլ բաղեղի մեջ, և այդ ամբողջ վեհապանծ շինությունը պարուրված էր մայր մտնող արևի շողերով։ Դա մեր ճանապարհին հանդիպած ամենամեծ ամրոցն էր, և ես մտածեցի․ արդյո՞ք մեր փնտրածը հենց սա չէ։ Բայց Սենդին ասաց․ «Ոչ»։ Նա չգիտեր, թե ում է պատկանում սույն ամրոցը։ Քամելոտ գալիս, նա անցել էր այս ամրոցի կողքով առանց ներս մտնելու։

Գլուխ XVI

Փերի Մորգանը

Եթե հավատանք թափառական ասպետներին, ոչ բոլոր ամրոցներում պետք է հյուրընկալություն փնտրել։ Ճշմարտության նկատմամբ մեր ժամանակակից հայացքների տեսանկյունից դիտելու դեպքում, թափառական ասպետները, իհարկե, այն մարդիկ չեն, որոնց պետք է հավատալ, բայց, եթե նրանց մոտենանք իրենց ժամանակաշրջանի տեսանկյունից և համապատասխան զիջում անենք, կարելի է ճշմարտության հասնել։ Դա շատ հասարակ բան է․ դեն նետեցեք իննիսունյոթ տոկոսը, մնացածը փաստն է։ Այդպիսի հաշվարկ անելուց հետո, ես այն եզրակացության եկա, որ ամրոցի զանգը խփելուց առաջ, ուզում եմ ասել պահակախմբին ձայն տալուց առաջ, անհրաժեշտ է իմանալ, թե ինչ ամրոց է դա։ Ես շատ ուրախացա, հեռվում տեսնելով հեծյալի, որը դեպի մեզ էր սլանում ամրոցից սկիզբ առնող ոլորապտույտ ճանապարհով։

Երբ մեր միջև տարածությունը կրճատվեց, տեսա, որ նրա գլխին փետրազարդ սաղավարտ էր, ինքը հագել էր պողպատյա զրահ, բայց զրահի վրայից մունետիկի թիկնոցի նման կրում էր նաև մի ծիծաղաշարժ լրացում․ հայտարարություն պարունակող քառակուսի տախտակներ՝ ետևից ու առջևից։ Ինչևէ, ես ակամայից ծիծաղեցի իմ մոռացկոտության վրա, երբ բավականին մոտեցա ու թիկնոցատախտակի վրա կարդացի այս ազդը․

Պերսիմոնսի օճառ։

Բոլոր պրիմադոննաներն օգտագործում են այս օճառը։

Դա իմ սեփական գաղափարն էր և մի քանի օգտակար նպատակներ էր հետապնդում ժողովրդի քաղաքակարթման ճանապարհին։ Նախ՝ դա մի գաղտնի, թիկունքից հասցված հարված էր այն անմտությանը, որը թափառական ասպետություն էր կոչվում, թեպետ այդ հարվածի մասին ինձնից բացի ոչ ոք չէր կասկածում։ Բավականին թվով քաջարի ասպետներ էի արդեն ուղարկել երկրի տարբեր անկյունները, որոնց սանդվիչի նման սեղմել էի տարբեր ազդեր պարունակող երկու տախտակների միջև։ Մտածում էի, որ ժամանակով, երբ դրանց թիվը շատանա, նրանք արդեն ծիծաղելի չեն թվա, ընդհակառակն, յուրաքանչյուր պողպատապատ ավանակ առանց նման տախտակի իրեն ծիծաղելի կզգա, քանի որ նորաձևության վերջին խոսքով հագնված կլինի։

Երկրորդ՝ այդ միսիոներները, աստիճանաբար, ոչ ոքի չխրտնեցնելով և ոչ ոքի կասկածը չհարուցելով, ավագանիին կվարժեցնեին մաքրասիրության պարզագույն կանոններին, իսկ ավագանիից այդ բանը կանցներ ժողովրդին, եթե, իհարկե, տերտերները խոչընդոտ չդնեին։ Դա եկեղեցին ականհարել կնշանակեր։ Ավելի ճիշտ՝ ականահարումի սկիզբ, առաջին քայլ։ Հաջորդ քայլը կրթությունը կլիներ, մյուսը՝ ազատությունը, և այն ժամանակ եկեղեցին կսկսեր փշուր֊փշուր լինել։ Ես համոզված եմ, որ տիրապետող եկեղեցին՝ դա տիրապետող հանցագործություն է և տիրապետող բանտ ստրուկների համար ու, առանց տատանվելու, պատրաստ եմ պայքարելու նրա դեմ ամեն տեսակ զենքով, միայն թե այդ զենքը նրան վնաս հասցնի։ Չէ որ և իմ վաղեմի տարիներին, այն գալիք դարերում, որոնք դեռ նույնիսկ չեն էլ սկսել շարժվել ժամանակների արգանդի մեջ, ծեր անգլիացիներ կային, որոնք երևակայում էին, թե իրենք ծնվել են ազատ երկրում․ «ազատ» երկիր, որ ուներ կորպորացիաների մասին օրենքը, որը արգելում էր տիրապետող եկեղեցուն չպատկանող անձանց գրավել պետական պաշտոններ, դրանք մարդկային ազատության, ոտնատակ տրված խղճի մեջ խրված գերաններ էին՝ նեցուկ լինելու համար տիրապետող Անախրոնիզմին։

Ես սովորեցրել էի իմ միսսիոներներին կարդալ իրենց թիկնոցատախտակների ոսկեգիր ազդերը։ Հիանալի գաղափար էր ոսկեգիր կիրառելը, ինքը թագավորն էլ դեմ չէր լինի վզից կախ տալ նման տախտակը, այնքան որ բարբարոսական վեհություն կար դրանց մեջ։ Միսսիոներները պետք է կարդային այդ ազդերը լորդերին ու լեդիներին և ապա բացատրեին, թե ինչ բան է օճառը և, եթե լորդերը կամ լեդիները վախենային օգտագործել, առաջարկեին, որ նրանք դա փորձեին շների վրա։ Այնուհետև միսսիոները պարտավոր էր մեկտեղել ամբողջ ընտանիքը և իր իսկ անձի վրա ցուցադրել օճառի գործողությունը։ Նա պետք է չընկրկեր որևէ դժվարության առջև, նույնիսկ ամենատհաճ փորձերի առջև, միայն թե համոզեր ազնվականությանը, որ օճառը բոլորովին անվնաս բան է։ Բայց թե որ նորից կասկած մնար, միսսիոները պարտավոր էր բռնել որևէ ճգնավորի (անտառները լեցուն էին ճգնավորներով, ճգնավորները իրենց սուրբ էին կոչում, և բոլորն էլ հավատում էին նրանց սրբությանը, նրանք անպատմելիորեն աստվածավախ էին և հրաշքներ էին գործում, ոը բոլորը ակնածում էին նրանցից)։ Եթե ճգնավորին լողացնեին օճառով և նա դրանից չմեռներ, իսկ ականատես հերցոգը, այնուամենայնիվ, հավատ չնծայեր օճառին, այդպիսի հերցոգին պետք է հանգիստ թողնել և ձեռք քաշել նրանից։

Եթե իմ միսսիոներներին հաջողվում էր հաղթել որևէ թափառական ասպետի, նրանք լողացնում էին պարտվածին, և երբ սա իրեն լավ էր զգում, ստիպում էին երդվել, որ նա էլ կճարի նման տախտակ և մինչև իր կյանքի վերջին օրերը օճառ ու քաղաքակրթություն կտարածի։ Արդյունքը լինում էր այն, որ այդ մարզում մեր գործակիցների թիվը անընդհատ մեծանում էր, իսկ օճառի սպառումը՝ անընդհատ աճում։ Իմ օճառի գործարանը դա շատ շուտով զգաց։ Սկզբում ես այնտեղ երկու բանվորական ձեռք ունեի, բայց իմ մեկնումից առաջ արդեն տասնհինգ բանվորներ կային, և նրանք աշխատում էին օր ու գիշեր։ Գործարանից տարածվող հոտը այնքան ուժեղ էր, որ թագավորը մի անգամ քիչ էր մնում ուշաթափվեր։ Շնչահեղձ լինելով, նա հայտարարեց, որ չի հավատում, թե այլևս ինքը կարող է այդ հոտը հանդուրժել։ Իսկ սըր Լանսելոտը մի գլուխ ետ ու առաջ էր գնում տանիքի վրա ու հայհոյում, թեպետ ես նրան ասացի, որ տանիքի վրա հոտը շատ ավելի ուժեղ է զգացվում, քան որևէ ուրիշ տեղ, բայց նա պատասխանեց, որ այնտեղ գոնե շնչելու օդ կա։ Ամեն առիթով նա հայհոյանքներին ավելացնում էր, թե պալատը բոլորովին հարմար տեղ չէ օճառի գործարանի համար և, թե անիծված լինի ինքը, եթե սեփական ձեռքերով չխեղդի այն անզգամին, որը սիրտ անի իր տան մեջ նման գործարան սարքել։ Նա հայհոյում էր նաև տիկինների ներկայությամբ․ նման մարդիկ այդպիսի բաները հաշվի չեն առնում։ Իսկ երբ համընթաց քամին գործարանից հոտ էր բերում, նրանք հայհոյում էին նույնիսկ երեխաների ներկայությամբ։

Այս միսսիոներ ասպետի անունը Լա Քոթ Մել Թել էր, և նա հայտնեց, որ ամրոցում ապրում է փերի Մորգանը, Արթուր թագավորի քույրը և Ուրինա թագավորի կինը, որի ամբողջ թագավորությունը Կոլումբիա գավառի մեծության էր, ուրիշ խոսքով, կարելի էր կանգնել այդ թագավորության կենտրոնում և քարեր նետել հարևան պետությունների սահմաններից ներս։ «Թագավորներն» և «թագավորությունները» Բրիտանիայում նույնքան էին, որքան Պաղեստինում Հեսու Նավիի Օրերին, երբ բնակիչները ստիպված էին լինում քնել ծնկները ծալած, որովհետև նրանք չէին կարող ոտքերը մեկնել առանց արտասահմանյան աձնագրի։

Լա Քոթը շատ ընկճված էր, որովհետև իր ամբողջ ճանապարհորդության ընթացքում ամենավատ ձախողումը նա կրել էր այդ ամրոցում։ Նրան չէր հաջողվել ոչ մի կտոր օճառ վաճառել, չնայած այն բանին, որ ձեռնարկել էր պահանջվող բոլոր միջոցները, նույնիսկ ճգնավորի էր լողացրել, բայց ճգնավորը մեռել էր։ Սա, իրոք, խոշոր ձախողություն էր, որովհետև այդ անասունը այժմ նահատակ կհամարվի և իր տեղը կգրավի հռոմեական֊կաթոլիկ եկեղեցու սրբերի շարքում։ Այդպես էր գնահատվում այդ սըր Լա Քոթ Մել Թելը և ողբում էր իր չար բախտը։ Սիրտս ցավում էր նրա համար, ուզում էի մխիթարել նրան և հանգստացնել, դրա համար էլ ասացի․

― Մի վշտանար, ազնվափայլ ասպետ, որովհետև դա դեռ պարտություն չէ։ Մենք ուղեղ ունենք, դուք և ես, իսկ ովքեր ուղեղ ունեն, նրանց համար միայն հաղթանակներ կան։ Տեսեք, թե ինչպես մենք այդ թվացող դժբախտությունը կվերածենք ռեկլամի, ռեկլամի՝ մեր օճառի օգտին, ռեկլամի, որը կսրբի այդ աննշան ձախողության մասին հուշն անգամ, ռեկլամի, որը Վաշինգտոնյան բլուրի բարձրության պարտությունը կփոխակերպի Մատտերհորնի գագաթին հասնող հաղթության։ Մենք ձեր տախտակի վրա կգրենք․ «Գտնվում է սուրբ նահատակի հովանավորության տակ»։ Դա ձեզ դո՞ւր է գալիս։

― Անչափ։ Սքանչելի գաղափար է։

― Այո, ամեն ոք կհամաձայնի, որ մի տողում ավելի լավ ասել հնարավոր չէ, ուղղակի նպատակին է զարկում։

Այսպիսով, թշվառ վաճառորդի վշտերը չքացան։ Նա քաջ տղա էր և իր ժամանակին զորավոր հաղթանակներ էր տարել։ Նշանավոր էր դարձել, սակայն, իմ ճանապարհորդության նման մի ճանապարհորդությամբ, որը նա կատարել էր Մալեդիզանտ անունով մի օրիորդի հետ։ Սա նույնպիսի չաչանակի մեկն է եղել, որպիսին և Սենդին, թեպետ տարբեր ձևով․ նրա լեզուն միայն կոպտություններ ու վիրավորանքներ է արտադրել, մինչդեռ Սենդիի երաժշտությունը քաղցր տեսակի էր։ Ես լավ գիտեի այդ պատմությունը և միանգամից գլխի ընկա, թե ինչ էր նշանակում նրա դեմքին հայտնված կարեկցական արտահայտությունը, երբ հրաժեշտ էր տալիս ինձ։ Նա ենթադրում էր, որ իմ վիճակն էլ մի բանի նման չէր։

Ճանապարհ ընկնելով, Սենդին ու ես սկսեցինք քննարկել նրա պատմությունը, և Սենդին ասաց, որ Լա Քոթի բախտը չի բանել հենց ամենասկզբից․ առաջին իսկ օրը թագավորի ծաղրածուն նրան վար է նետել ձիուց։ Նման դեպքերում աղջիկը պետք է լքեր պարտվածին և անցներ հաղթողին, բայց Մալեդիզանտը հրաժարվել է բաժանվել Լա Քոթից և հետագայում էլ միշտ կպած է մնացել նրան, չնայած նրա բոլոր պարտություններին։

― Բայց, ենթադրենք, ― ասացի ես, ― որ հաղթողը հրաժարվում է նման ավար վերցնել։ Ուրեմն ի՞նչ։

Նա պատասխանեց, որ այդպիսի հարց ծագել չի կարող, հաղթողը պարտավոր է ընդունել ավարը։ Նա չի կարող հրաժարվել, դա օրինական չի լինի։ Ես ամեն պարագայի համար մտքումս պահեցի այդ։ Եթե Սենդիի շատախոսությունը անտանելի դառնա, ես թույլ կտամ որևէ ասպետի հաղթել ինձ․ գուցե այդ դեպքում Սենդին նրան անցնի։

Ամրոցի պատերից պահակները ձայն տվեցին մեզ և սովորական բանակցություններից հետո թույլ տվեցին ներս մտնել։ Այդ այցելության մասին ոչ մի լավ բան չեմ կարող ասել։ Բայց և որևէ հիասթափություն չունեցա, քանի որ միսիս փերիի վարկը ինձ հայտնի էր և որևէ հաճելի բան չէի ակնկալում։ Ամբողջ թագավորությունը դողում էր նրա առջև, որովհետև նա բոլորին ստիպել էր հավատալ, թե ինքը մեծ վհուկ է։ Նրա բոլոր ցանկություններն ու արարքները լի էին դիվային չարությամբ։ Նա ինքը լեցուն էր սառը ոխակալությամբ։ Նրա ամբողջ կյանքի պատմությունը սև էր հանցագործություններից, և հանցագործությունների մեջ մարդու սպանությունը շատ սովորական բան էր։ Ինձ համար անչափ հետաքրքիր էր նրան տեսնել, ինչպես կարող է հետաքրքիր լինել սատանային տեսնելը։ Ի զարմանս իմ, նա գեղեցկուհի էր․ սև մտքերը նրա դեմքի արտահայտությունը բոլորովին վանող չէին դարձրել․ տարիքը կնճիռներ չէր գծել նրա սնդուսե մաշկին ու չէր դիպել ծաղկուն թարմությանը։ Նա կարող էր անցնել ծերուկ Ուրիենսի թոռան տեղ, նրան կարելի էր շփոթել իր իսկ սեփական որդու քրոջ հետ։

Հենց որ մենք մտանք ամրոցի դարպասներից ներս, նա կարգադրեց մեզ իր մոտ տանել։ Մենք տեսանք Ուրիենս թագավորին, բարի դեմքով այդ ծերունուն, որը չէր համարձակվում աչքը բարձրացնել, և նրա որդուն, սըր Ուեն լա Բլանշմենին, որի նկատմամբ ես մեծ հետաքրքրասիրություն ունեի նախ այն պատճառով, որ, ըստ ավանդության, նա մի անգամ երեսուներեք ասպետի է հաղթել, և ապա, որ նա, ինչպես պատմել էր Սենդին, ճանապարհորդել է սըր Գոուենի և սըր Մարհաուզի հետ։ Բայց, անշուշտ, ինձ ամենից շատ հետաքրքրում էր ինքը՝ փերի Մորգանը։ Անմիջապես ակնբախ էր, որ նա է այստեղ տեր ու տիրակալը։ Նա մեզ աթոռ առաջարկեց և քաղցրիկ բարեհամբուրությամբ սկսեց ինձ հարցուփորձ անել։ Աստված իմ, նրա ձայնը հիշեցնում էր թռչունի ճռվողյուն, սրնգի գեղգեղանք։ Ինձ սկսեց թվալ, թե այս կնոջը զրպարտել են, նրա մասին ստեր են տարածել։ Նա գեղգեղաց, գեղգեղաց մինչև այն պահը, երբ զեփյուռի նման թեթև և ծիածանի նման վառվռուն հագուստներով մի սիրունիկ մանկլավիկ ինչ֊որ բան մատուցեց նրան ոսկյա սկուտեղի վրա, աշխատելով որքան կարելի է նրբագեղ ծունկի գալ նրա առջև, բայց կորցրեց հավասարակշռությունը և թեթևակի կպավ նրա ոտքին։ Այն ժամանակ տիրուհին այնպես հանգիստ ու սառնասիրտ դաշույնը խրեց նրա մարմինը, ասես առնետ սպանելիս լիներ։

Խե՜ղճ երեխա։ Նա փռվեց հատակին, ցավը ջղաձգեց մետաքսազարդ քնքուշ մարմինը, ու նա մեռավ։ Ծերունի թագավորի շրթունքներից խղճահարության ակամա մի «օ՜հ» դուրս թռավ։ Բայց փերի Մորգանը նրա վրա այնպիսի շանթող հայացք նետեց, որ նա սսկվեց և այլևս բերանը բացել իսկ չհամարձակվեց։ Սըր Ուենը, մոր նշանի վրա, նախասենյակ դուրս եկավ և ծառաներ կանչեց, իսկ մինչ այդ տիկինը շարունակում էր քաղցր գեղգեղել։

Նա, անկասկած, լավ տանտիրուհի էր․ մեզ հետ զրույց վարելով, նա աչքի պոչով անընդհատ հետևում էր, որ մարմինը դուրս տանող ծառաները որևէ սխալ չգործեն և, երբ նրանք մաքուր սրբիչներ բերեցին, տիրուհին նրանց ետ ուղարկեց ուրիշները բերելու, իսկ երբ ավարտեցին հատակը մաքրելը ու դուրս էին գնում, տիրուհին հայացքով ցույց տվեց արյան աննշմարելի մի փոքրիկ բիծ, որը նրանց բութ աչքերը չէին նկատել։ Ինձ պարզ դարձավ, որ Լա Քոթ Մել Թելին չէր հաջողվել տեսնել այս տան տիրուհուն։ Հաճախ, լեզվից ավելի բարձր ու հասկանալի կարող են խոսել համր վկայությունները։

Փերի Մորգանի ձայնը երաժշտություն էր ծորում առաջվա նման։ Զարմանալի՜ կին։ Եվ ի՜նչ հայացք ուներ նա․ ծառաները ցնցվում էին նրա հայացքից, ինչպես երկյուղած մարդիկ՝ կայծակի փայլատակումից։ Ինձ էլ քիչ էր մնում դողը բռներ։ Իսկ թշվառական Ուրիենսը կարծես ասեղների վրա նստած լիներ, սարսափը ոչ մի վայրկյան չէր լքում նրան, նա ցնցվում էր նույնիսկ ավելի շուտ, քան տիրուհին հայացք էր նետում վրան։

Զրույցի ժամանակ ես անզգուշորեն մի քանի շահեկան խոսքեր ասացի Արթուր թագավորի մասին, մոռանալով մի պահ, թե ինչպես է այդ կինը ատում իր եղբորը։ Այդ մի հատիկ մեծարանքն էլ բավական էր։ Նա նոթերը կիտեց փոթորիկի նման, կանչեց պահակներին ու ասաց․

― Զնդանը նետեցեք այս ստահակներին։

Աչքերս մթնեցին։ Նրա զնդանների համբավը տարածված էր երկրով մեկ։ Ես գլուխս կորցրի, չգիտեի ինչ անել։ Բայց Սենդիի գլուխը տեղը մնաց։ Երբ զինվորը ձեռքը դեպի ինձ մեկնեց, հանկարծ սառնասրտորեն ու աներկյուղ հնչեց նրա ձայնը․

― Դու մա՞հ ես փնտրում, խելագար։ Սա Տնօրենն է։

Ի՞նչ երջանիկ գաղափար։ Եվ այդքան պարզ։ Բայց այն իմ մտքով չանցավ․ բնությունից ես համեստ մարդ եմ, իհարկե, ոչ միշտ, այլ որոշ րոպեների, և հիմա համեստությունս բռնել էր հենց նման րոպեներից մեկում։

Այդ լուրը տիրուհու վրա ազդեց էլեկտրական հոսանքի արագությամբ։ Ամպերը վայրկյանաբար չքվեցին դեմքից, նորից ժպիտ խաղաց շրթունքներին, ու նրբագեղությունը դարձյալ թառեց նրա շարժուձևերին, սակայն նրան չհաջողվեց թաքցնել վախը։ Նա ասաց․

― Վահ, տես թե ինչ հիմարություն է դուրս տալիս քո սպասուհին։ Մի՞թե պարզ չէ, որ դա կատակ էր։ Հո չե՞ս կարծում, որ իմ համեստ ուժի տեր մեկը կարող է լրջորեն նման բան ասել Մերլինի հաղթողին։ Շնորհիվ իմ հմայությունների ես կանխատեսել էի քո գալուստը, շնորհիվ իմ հմայությունների ես անմիջապես ճանաչեցի քեզ, երբ ներս մտար։ Ես պարզապես դիտմամբ խաղացի այդ փոքրիկ կատակը, հուսալով անակնկալի բերել քեզ, որպեսզի ցույց տայիր քո արվեստը․ կախարդական կրակ թափեիր այդ զինվորների գլխին և մոխիր դարձնեիր նրանց։ Ես ինքս չեմ կարող նման հրաշք գործել, բայց միշտ էլ երեխայի նման հետաքրքրասիրությունս ինձ հանգիստ չի տվել։

Զինվորները պակաս հետաքրքրասեր էին և փութաջան հեռացան, հենց որ թույլտվություն ստացան։