Լուսնաքար
հեղինակ՝ Ուիլկի Քոլինզ |
|
Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում |
Բովանդակություն
Սերինգապատամի գրոհը. 1799
(Նամակ տոհմական արխիվից)
I
Այս տողերը դրում եմ Հնդկաստանից՝ Անգլիայում ապրող իմ ազգականներին, որպեսզի բացատրեմ, թե ինչու ես չուզեցի բարեկամաբար սեղմել իմ զարմիկ Ջոն Հեռնկաստլի ձեոքը։ Այդ հարցի նկատմամբ իմ լռությունը սխալ են մեկնաբանել մեր գերդաստանի անդամները, որոնց բարի կարծիքից չեմ ուզում զրկվել։ Խնդրում եմ, որ նրանք եզրակացություններ չանեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն կարդացել իմ պատմածը։ Ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ ստույգ ու բացարձակ ճշմարտությունը կգրեմ։
Իմ զարմիկի և իմ միջև թաքնված անհամաձայնություն առաջացավ այն մեծ իրադարձության ժամանակ, որին երկուսս էլ մասնակցում էինք,— 1799 թվականի մայիսի 4-ին գեներալ Բերդի հրամանատարությամբ Սերինգապատամի վրա գրոհելիս։
Որպեսի, հանգամանքները լրիվ հասկանալի լինեն, ես պետք է դիմեմ պաշարմանը նախորդած շրջանին և Սերինգապատամի պալատում պահվող թանկարժեք քարերի ու ոսկու կույտերի մասին մեր ճամբարում պտտվող պատմություններին։
II
Ամենաանհավատալի պատմություններից մեկը վերաբերում է դեղին ալմաստին, մի իր, որն այնքան հայտնի է Հնդկաստանի տարեգրություններում։
Ավանդություններից հնագույնն ասում է, որ այդ քարը զարդարել է Լուսնի հնդկական չորսձեռնանի աստծու ճակատը։ Մասամբ իր առանձնահատուկ գույնի շնորհիվ, մասամբ էլ այն ավանդազրույցի շնորհիվ, թե այդ քարն, իբր, ենթարկվում է իր զարդարած աստվածության ազդեցությանը և նրա փայլն ավելանում ու պակասում է լուսնի լրման ու նվազման հետ մեկտեղ, նա ստացել է այն անունը, որով մինչև հիմա էլ հայտնի է Հնդկաստանում՝ Լուսնաքար։ Լսել եմ, որ նման սնահավատություն ժամանակին եղել է և՛ հին Հունաստանում, և՛ Հռոմում, սակայն դա վերաբերել է ոչ թե աստվածությանը նվիրված ալմաստին (ինչպես Հնդկաստանում), այլ ցածր կարգի կիսաթափանցիկ մի քարի, որը ենթակա է լուսնի ազդեցությանը և ճիշտ նույն ձևով էլ նրանից ստացել է իր անունը, որով և այն մինչև օրս հայտնի է մեր ժամանակի հանքաբաններին։
Դեղին ալմաստի արկածներն սկսվում են մեր թվարկության տասնմեկերորդ հարյուրամյակից։
Այդ ժամանակաշրջանում մահմեդական նվաճող Մահմուգ Ղազնևին խուժեց Հնդկաստան, տիրեց Սոմնաթ սրբազան քաղաքին ու բռնագրավեց այն նշանավոր տաճարի գանձերը, որը մի քանի հարյուրամյակ հրապուրել էր հնդիկ ուխտագնացներին և համարվել Արևելքի հրաշք։
Այդ տաճարում երկրպագվող բոլոր աստվածություններից միայն Լուսնի աստվածը խուսափեց մահմեդական հաղթողների ագահությունից։ Ճակատին դեղին ալմաստ ունեցող չպղծված կուռքը, երեք բրահմանների պահպանությամբ, վերցվեց ու փոխադրվեց Հնդկաստանի՝ իր նշանակությամբ երկրորդ սրբազան քաղաքը՝ Բենարես։
Այնտեղ, նոր մեհյանում՝ թանկագին քարերով զարդարված ապարանքում, ոսկե սյուների վրա հանգչող կամարների տակ տեղավորվեց Լուսնի աստվածը, որը նորից դարձավ պաշտամունքի առարկա։ Այն գիշեր, երբ մեհյանի կառուցումն ավարտվեց, Վիշնու հիմնարկիչը երազում երևաց երեք բրահմաններին։ Նա իր շունչը ներշնչեց, կուռքի ճակատը գարդարող ալմաստին, և բրահմանները ծնկի իջան նրա առաջ ու երեսները ծածկեցին հագուստով։ Վիշնուն հրամայեց, որպեսզի երեք քուրմերը Լուսնաքարը պահպանեն օր ու գիշեր, մինչև աշխարհի վերջը։ Բրահմանները խոնարհվեցին աստվածային կամքի առաջ։ Վիշնուն դժբախտություն գուշակեց այն հանդուգն արարածի համար, ով կհամարձակվի տիրել սրբազան քարին, և նրա բոլոր սերունդների համար, որոնց կանցնի քարը նրանից հետո։ Բրահմանները կարգադրեցին այդ գուշակությունը ոսկե տառերով գրել տաճարի դռների վրա։
Անցնում էին դարեր՝ դարերի ետևից, և երեք բրահմանների հաջորդները սերնդե-սերունդ օր ու գիշեր պահպանում էին թանկարժեք Լուսնաքարը։ Անցնում էին դարերն իրար ետևից, մինչև որ մեր թվարկության տասնութերորդ դարի սկզբում գահ բարձրացավ Աուրանգղերը՝ Մեծ Մողոլների դինաստիայից։ Նրա հրամանով Բրահմային երկրպագողների տաճարները վերստին մատնվեցին կողոպուտի ու քայքայման, չորսձեռնանի աստծու մեհյանը պղծվեց սուրբ կենդանիների սպանությամբ, կուռքերը ջարդուփշուր արվեցին, իսկ Լուսնաքարը հափշտակեց Աուրանգզեբի զորահրամանատարներից մեկը։
Ի վիճակի չլինելով ուժով վերադարձնելու իրենց կորցրած գանձը՝ երեք պահապան քրմերը, զգեստափոխված, հետևում էին նրան։ Մի սերնդին փոխարինում էր մյուսը, սրբապղծություն կատարած զինվորը մեռավ ահավոր մահով. Լուսնաքարը, իր հետ անեծք բերելով, մի ապօրինի տիրոջից անցնում էր մյուսին, և, չնայած բոլոր պատահականություններին ու փոփոխություններին, երեք պահապան քրմերի հաջորդները շարունակում էին հետևել իրենց գանձին, սպասելով այն օրվան, երբ Վիշնու հիմնարկիչի կամքը իրենց կվերադարձնի սրբազան քարը։ Այդպես շարունակվեց մինչև տասնութերորդ դարի վերջին թվականը։ Ալմաստն անցավ Սերինգապատամի սուլթան Տիպպուի տնօրինության տակ, որը այդ քարը որպես զարդ զետեղեց իր դաշույնի կոթի վրա և պահեց իր զինապաշտի ամենաթանկ գանձերի մեջ։ նույնիսկ այդ ժամանակ (հենց սուլթանի պալատում) երեք պահապան քրմերը շարունակում էին գաղտնի պահպանել ալմաստը։ Տիպպուի շքախմբի մեջ կային երեք օտարերկրացիներ, որոնք իրենց տիրակալի վստահությանն էին արժանացել մահմեդական հավատ ընդունելով (գուցե՝ առերես), ըստ լուրերի՝ հենց դրանք էլ զգեստափոխված քրմերն էին։
III
Այսպես էին մեր ճամբարում Լուսնաքարի ֆանտաստիկ պատմությունն անում։ Դա լուրջ տպավորություն չէր թողել մեզնից ոչ մեկի վրա, բացի իմ զարմիկից. հրաշալիքի նկատմամբ սերը նրան ստիպել էր հավատալ այդ առասելելին։ Սերինգապատամի վրա գրոհելուց առաջ, գիշերը նա շատ անմիտ ձևով նեղացավ ինձնից ու մյուսներից այն բանի համար, որ մենք հեքիաթ էինք համարել այդ պատմությունը։ Մի շատ հիմար վեճ ծագեց, և թշվառական Հեռնկաստլը էլ չհամբերեց։ Իրեն հատուկ պարծենկոտությամբ հայտարարեց, որ եթե անգլիական բանակը գրավի Սերինգապատամը, ապա մենք ալմաստը կտեսնենք իր մատին։ Այս ելույթն ընդունվեց բարձրաձայն հռհռոցով, և բանը դրանով էլ ավարտվեց, ինչպես կարծում էինք բոլորս։
Հիմա թույլ տվեք ինձ դառնալ գրոհի օրվան։
Ես ու իմ զարմիկը բաժանվեցինք գրոհի հենց սկզբում։ Ես նրան չտեսա, երբ մենք անցնում էինք գետը, նրան չտեսա, երբ անգլիական դրոշը կանգնեցրինք առաջին ճեղքման տեղում, նրան չտեսա, երբ անցանք խրամատը և, յուրաքանչյուր քայլը նվաճելով, մտանք քաղաք։ Միայն մթնշաղին, երբ քաղաքն արդեն մերն էր և գեներալ Բերդն ինքը սպանվածների կույտի տակ գտավ Տիպպոլի դիակը, ես հանդիպեցի Հեռնկաստլին։
Երկուսս էլ գործուղված էինք այն ջոկատը, որը գեներալի հրամանով ուղարկվել էր կասեցնելու մեր հաղթանակին հաջորդած կողոպուտն ու անկարգությունները։ Զինվորներն անձնատուր էին լինում ահավոր սանձարձակությունների և, որ ավելի վատ է, խուժել էին պալատի պահեստարանները, թալանել ոսկին ու թանկարժեք քարերը։ Ես իմ զարմիկին հանդիպեցի պահեստարանների առջևի բակում, ուր մենք եկել էինք մեր զինվորների մեջ կարգ ու կանոն հաստատելու համար։ Ես անմիջապես տեսա, որ կրակոտ Հեռնկաստլը ծայր աստիճան բորբոքված է ահավոր կոտորածից, որին մենք ստիպված էինք եղել մասնակցել։ Իմ կարծիքով՝ նա ընդունակ չէր կատարելու իր պարտականությունը։
Պահեստարաններում տիրում էր եռուզեռ ու շփոթ, բայց բռնություն դեռ չէի տեսել։ Զինվորներն իրենց խայտառակում էին շատ խաղաղ ձևով, եթե կարելի է այդպես արտահայտվել։ Բավական էր կողոպուտը թուլանար մի տեղում, երբ «Իսկ ո՞վ է գտել Լուսնաքարը» բացականչությունը ստիպում էր, որ այն բորբոքվեր մեկ ուրիշ տեղում։ Մինչ ես ապարդյուն փորձում էի կարգուկանոնը վերականգնել, բակի հակառակ ծայրում լսվեց մի ահավոր աղաղակ, և ես անմիջապես վազեցի այնտեղ՝ վախենալով որևէ նոր սանձարձակությունից։
Ես մոտեցա բաց դռանը և դեմ առա երկու մեռած հնդիկների մարմիններին, որ ընկած էին շեմին։ (Հագուստից ճանաչեցի, որ պալատական սպաներ էին։)
Վերստին լսված աղաղակն ինձ ստիպեց շտապել այն սրահը, որը, ինչպես պարզվեց, զինապալատն էր։ Երրորդ հնդիկը, մահացու վիրավոր, հոգեվարքի ջղաձգումնեբի մեջ թավալվում էր թիկունքով դեպի ինձ կանգնած մարդու ոտքերի առաջ։ Այս մարգը շրջվեց այն պահին, երբ ես ներս էի մտնում, և ես Ջոն Հեռնկաստլին տեսա մի ձեռքում՝ ջահ, մյուսում՝ արյունոտ դաշույն։ Երբ նա շրջվեց իմ կողմր՝ դաշույնի կոթի վրա ամրացված քարը փայլատակեց հուրհրատող կայծի պես։ Մեռնող հնդիկը բարձրացավ ծնկների վրա, մատնացույց արեց Հեռնկաստլի ձեռքի դաշույնը և, խռխռացնելով իր մայրենի լեզվով. «Լուսնաքարի անեծքը քեզ վրա ու քո սերունդների վրա»— անշնչացած ընկավ գետնին։
Նախքան ես կհասցնեի որևէ բան ասել՝ ետևիցս եկող զինվորները խուժեցին պալատ։ Իմ զարմիկը խելագարի պես նետվեց նրանց ընդառաջ։
— Ագատե՜ք սրահը,— գոռաց նա ինձ,— և պահակներ կարգեք դռան մոտ։
Երբ Հեռնկաստլը ջահով ու դաշույնով հարձակվեց զինվորների վրա, սրանք նահանջեցին։ Ես իմ ջոկատից երկու հավատարիմ մարդու պահակ կանգնեցրի դռան մոտ։ Գիշերվա մնացած բոլոր ժամերին իմ զարմիկին այլևս չհանդիպհցի։
Կողոպուտը վաղ առավոտյան դեռևս շարունակվում էր, և գեներալ Բերդը հրապարակորեն հայտարարեց, որ հանցանքի վայրում բռնված ամեն մի գող, ով էլ որ նա լինի, կկախվի։ Զինվորական ոստիկանապետի ներկայությունն ապացուցում էր, որ գեներալ Բերդը չի կատակում, և այդ հրամանը լսող բազմության մեջ ես դարձյալ հանդիպեցի Հեռնկաստլին։
Բարևելիս նա սովորականի նման ձեռքը մեկնեց ինձ։
Ես չկարողացա ձեռք տալ նրան։
— Նախ ինձ պատասխանեք,— ասացի ես,— ո՞վ սպանեց հնդիկին զինապալատում և ի՞նչ էին նշանակում նրա վերջին բառերը, երբ նա մատնացույց արեց ձեր ձեռքում գտնվող դաշույնը։
— Հնդիկը, կարծում եմ, մեռավ մահացու վերքից,— պատասխանեց Հեռնկաստլը։— Իսկ թե ինչ էին նշանակում նրա վերշին բառերը, ապա ես էլ գիտեմ այնքան, որքան և դուք։
Ես սևեռուն նայեցի նրան։ նախօրյակին նրան համակած կատաղությունը բոլորովին շիջել էր։ Որոշեցի արդարանալու հնարավորություն տալ նրան։
— Դուք ուրիշ ոչինչ չունե՞ք ինձ ասելու,— հարցրի ես։
Նա պատասխանեց.
— Ոչինչ։
Ես թիկունքով շրջվեցի դեպի նա, և այդ պահից մենք այլևս չենք խոսել իրար հետ։
IV
Խնդրում եմ հիշել, որ իմ զարմիկի մասին այստեղ գրվածը ամբողջությամբ (եթե միայն անհրաժեշտ չլինի այդ հանգամանքները հրապարակել) նախատեսվում է միայն մեր ընտանիքի անդամների համար։ Հեռնկաստլն այնպիսի բան չէր ասել, որը մեր գնդի հրամանատարին դիմելու առիթ տար ինձ։ Ալմաստի առնչությամբ իմ զարմիկին շարունակում են ձեռ առնել նրանք, ովքեր հիշում են նրա կրակոտ բռնկումը գրոհից առաջ, բայց նա լուռ է, հավանաբար, չմոռանալով այն հանգամանքները, որոնցում ես նրան տեսել եմ զինապալատում։ Լուրեր են պտտվում, թե նա մտադիր է ուրիշ գունդ փոխադրվել, հավանաբար նրա համար, որպեսզի ինձնից հեռու լինի։
Դա ճիշտ է, թե չէ, բայց ես նրա մեղադրողը դառնալ չեմ կարող մի շատ հիմնավոր պատճառով։ Եթե ես ամբողջ վերոշարադրյալը հրապարակեմ, ապա, ներքին համոզվածությունից բացի, ոչ մի ապացույց չեմ ունենա։ Ես ոչ միայն չեմ կարող ապացուցել, որ նա սպանել է դռան մոտ կանգնած երկու հնդիկներին, այլև չեմ էլ կարող պնդել, որ նա սպանել է երրորդին, շենքի ներսում, որովհետև ես իմ աչքով չեմ տեսել։
Ճիշտ է, ես լսել եմ մեռնող հնդիկի ասածները, բայց, եթե ինձ առարկեն, թե դրանք մահառաջի զառանցանքներ են եղել, ինչպե՞ս կարող եմ հերքել։ Թող թե այս, թե այն կողմի մեր ազգականներն իրենք կարծիք կազմեն ամբողջ վերը ասվածի մասին ու որոշեն՝ հիմնավո՞ր է, թե ոչ այն նողկանքը, որը ես հիմա էլ տածում եմ այդ մարդու նկատմամբ։
Թեև չեմ հավատում ալմաստի վերաբերյալ հնդկական ֆանտաստիկ առասպելին, բայց պետք է խոստովանեմ, որ ինքս էլ ազատ չեմ որոշ սնահավատությունից։ Համոզմունք է դա, թե խաբուսիկ ենթադրոլթյուն՝ միևնույն է, ես գտնում եմ, որ հանցագործությունն իր հետ բերում է պատիժ։ Ես ոչ միայն հավատացած եմ Հեռնկաստլի մեղավոր լինելու մեջ, այլև չեմ էլ կասկածում, որ նա կզղջա, եթե ալմաստը թողել է իր մոտ, և որ կզղջան նաև ուրիշները՝ վերցնելով այդ ալմաստը, եթե նա դա տա նրանց։
Մասն առաջին։ Ալմաստի կորչելը. 1848
Դեպքեր, որ պատմել է Գաբրիել Բետտերեջը՝ լեդի Ջուլիա Վերինդերի ծառայապետը։
Գլուխ I
Բացեք «Ռոբինզոն Կրուզոյի» առաջին մասը հարյուր քսանիններորդ էջում, և կգտնեք հետևյալ խոսքերը.
«Հիմա տեսնում եմ, թեև բավականաչափ ուշ, որքան անխոհեմ է որևէ գործ ձեռնարկել, չհաշվելով նրա բոլոր ծախսերը և չկշռադատելով՝ արդյո՞ք դա մեր ուժերից վեր չէ»։
Երեկ էր, որ ես բացեցի իմ «Ռոբինզոն Կրուզոն» հենց այդ էջում։ Իսկ արդեն այսօր առավոտյան, 1850 թվականի մայիսի 21-ին, ինձ մոտ եկավ միլեդիի քրոջ տղան՝ միստր Հերենկլին Բլեկը, և այսպիսի խոսակցություն սկսեց ինձ հետ։
— Բետտերեջ,— ասաց միստր Ֆրենկլինը,— ես ընտանեկան որոշ գործերով եղա մեր փաստաբանի մոտ, և մենք, իմիջիայլոց, խոսեցինք հնդկական ալմաստի կորչելուց, որ պատահել է Յորքշիրում, մորաքրոջս տանը։ Փաստաբանը ենթադրում է, ինչպես նաև ես, որ այդ ամբողջ պատմությունը պետք է գրառել ի շահ ճշմարտության, և որքան շուտ՝ այնքան լավ։
Դեռևս չհասկանալով նրա մտադրությունը և համարելով, որ հանուն խաղաղության ու անդորրության միշտ պետք է փաստաբանի կողմը լինել, ասացի, թե ես էլ ճիշտ այդպես եմ մտածում։
Միստր Ֆրենկլինը շարունակեց.
— Ինչպես ձեզ հայտնի է, ալմաստի կորուստն արդեն կասկածի ստվեր է գցել անմեղ մարդկանց անվան վրա։ Անմեղների հիշատակը կարող է տուժել նաև հետագայում, քանզի չկան գրավոր փաստեր, որոնց կարողանային դիմել մեզնից հետո ապրողները։ Անտարակույս է, որ մեր տոհմական այդ տարօրինակ պատմությունը պետք է անել և, ինձ թվում է, Բետտերեջ, ես ու փաստաբանն այդ անելու ճիշտ ձևը գտել ենք։
Նրանք, անկասկած, շատ լավ էին մտածել, բայց ես դեռ չէի հասկանում, թե այդ ամենը ինչ կապ ունի ինձ հետ։
— Մենք պետք է պատմենք հայտնի դեպքերը,— շարունակեց միստր Ֆրենկլինը։— Կան մարդիկ, որոնք հաղորդակից են այդ դեպքերին և կարող են հաջորդաբար շարադրել դրանք։ Ահա թե ինչու է փաստաբանը մտածում, որ հերթով բոլորս պետք է գրենք Լուսնաքարի պատմությունը, որքան դա թույլ է տալիս մեր անձնական իրազեկությունը, և ոչ ավելին։ Պետք է սկսենք նրանից, թե ինչ ձևով է ալմաստն ընկել իմ քեռի Հեռնկաստլի ձեռքը, երբ նա սրանից հիսուն տարի առաջ ծառայելիս է եղել Հնդկաստանում։ Այդ պատմության սկիզբն արդեն կա. դա տոհմական հին ձեռագիր է, որտեղ ականատեսը շարադրում է բոլոր էական մանրամասնությունները։ Այնուհետև պետք է պատմող, թե ալմաստն ինչպես է երկու տարի առաջ ընկել Յորքշիրում ապրող մորաքրոջս տունը և ինչպես դրանից տասներկու ժամ հետո անհետացել է։ Բետտերեջ, ոչ ոք ձեզնից լավ չգիտե, թե այդ ժամանակ ինչ է կատարվել տանը։ Հետնաբար, հենց դուք էլ պետք է գրիչ վերցնեք ու սկսեք պատմել։
Ահա այսպիսի արտահայտություններով ինձ հաղորդեցին, թե ես ինչ մասնակցություն պետք է ունենամ ալմաստի շարադրյալ պատմության մեջ։ Եթե ձեզ համար հետաքրքիր է իմանալ, թե ես ինչպես վարվեցի այս պարագայում, ապա թույլ տվեք հաղորդել, որ ես արեցի այն, ինչ, հավանաբար, դուք կանեիք իմ փոխարեն։ Ես համեստորեն հայտարարեցի, որ խնդիրն իմ ուժերից վեր է, մինչդեռ ինքս ինձ մտածեցի, թե՝ կարողանալն, իհարկե, կկարողանամ, եթե միայն ինքս ինձ թույլ տամ բացվել։ Միստր Ֆրենկլինը դեմքիս վրա, կարծեմ, կարդաց իմ գաղտնի մտածումները։ նա չուզեց հավատալ իմ համեստությանը և պնդեց, որ ես ինձ տրամադրեմ բացվել հարկ եղածին պես։
Միստր Ֆրենկլինի գնալուց անցել էր երկու ժամ։ Նա դեռ չէր հասցրել թիկունքն ինձ անել, որ ետ գնացի դեպի իմ գրասեղանը՝ սկսելու պատմությունը։ Եվ ահա, չնայած իմ բոլոր ունակություններին, նստած եմ անօգնական և վերոհիշյալ Ռոբինզոն Կրուզոյի նման ավելի ու ավելի եմ համոզվում, որ անխոհեմություն է որևէ բան ձեռնարկել առանց նախապես դրա ծախսերը հաշվելու և առանց նախապես ծանր ու թեթև անելու՝ ուժդ պատում է, թե չէ։ Խնդրում եմ, ուշադրություն դարձրեք, որ ես պատահաբար գրքի հենց այդ էջը բացեցի այն օրվա նախօրյակին, երբ այնքան թեթևամտորեն համաձայնվեցի սկսել այժմ արդեն ձեռքիս եղած գործը։ Եվ թույլ տվեք հարցնել մի՞թե դա կանխագուշակություն չէր։ Ես սնահավատ չեմ, կյանքումս շատ գրքեր եմ կարդացել, կարելի է ասել, յուրատեսակ գիտնական եմ։ Թեև յոթանասունս լրացել է, բայց հիշողությունս լավ է, ոտքերս էլ ամուր են։ Այսպիսով, իմ կարծիքը ամենևին էլ տգետի կարծիք չէ, իսկ ես գտնում եմ, որ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» նման գիրք երբեք չի եղել ու չի էլ գրվի։ Շատ տարիներ եմ դիմել այդ գրքին (սովորաբար՝ այն րոպեներին, երբ ծխամորճս եմ քաշել), և նա իմ հավատարիմ բարեկամն ու խորհրդատուն է եղել այս երկրային կյանքի բոլոր դժվարություններում։ Եթե տրամադրությունս վատ է՝ գնում եմ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ։ Եթե ինձ խորհուրդ է հարկավոր՝ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ։ Անցած֊գնացած ժամանակներում, երբ կինս չափից դուրս ձանձրացրել է ինձ, հիմա էլ, երբ չափից դուրս եմ զոռ տալիս բաժակին, դարձյալ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ եմ գնում։ Կյանքումս վեց բոլորովին նոր «Ռոբինզոն Կրուզո» եմ քրքրել։ Իր վերջին ծննդյան օրը նշելիս միլեդին ինձ նվիրեց յոթերորդ օրինակը։ Այն ժամանակ այդ առիթով ես հարկ եղածից ավելին կոնծեցի, և «Ռոբինզոն Կրուզոն» նորից ուշքի բերեց ինձ։ Գիրքն արժե չորս շիլինգ վեց պենս, երկնագույն կազմ ունի, ու հետն էլ վրադիր մի նկար։
Բայց թե սա, կարծես, ալմաստի պատմությունն սկսելու նման չէ, այո՞։ Ես ասես թափառում եմ ու փնտրում աստված գիտե, թե ինչ, աստված գիտե, թե որտեղ։ Մենք, ձեր թույլտվությամբ, մի նոր թուղթ կվերցնենք ու նորից կսկսենք, իմ խորին հարգանքը հավաստելով։
Գլուխ II
Միլեդիի մասին ասել եմ սրանից մի քանի տող առաջ։ Կորած ալմաստը երբեք մեր տանը չէր լինի, եթե այն նվիրված չլիներ միլեդիի դստերը, իսկ միլեդիի դուստրը այդ նվերը չէր կարողանա ստանալ, եթե միլեդին տանջանքներով ու տառապանքներով լույս աշխարհ բերած չլիներ նրան։ Բայց եթե սկսելու լինենք միլեդիից, ապա հարկադրված կլինենք սկսել հեռվից, իսկ դա, թույլ տվեք ասել, ներկայանում է որպես մեծ մխիթարություն, երբ ձեր ձեռքին այնպիսի գործ կա, ինչպիսին իմ ձեռքին է։
Եթե դուք ինչ֊որ չափով ծանոթ եք բարձր հասարակությանը, ապա, հավանաբար, լսել եք Հեռնկաստլ երեք չքնաղ օրիորդների մասին՝ միսս Ադելաիդայի, միսս Կարոլինայի և միսս Ջուլիայի։ Վերջինս երեք քույրերից ամենափոքրն է և, իմ կարծիքով, ամենալավը, ես դատելու հնարավորություն ունեցել եմ, ինչպես հիմա կհամոզվեք։ Ես ծառայության մտա նրանց հոր՝ ծեր լորդի մոտ (փա՜ռք աստծու, նա ոչ մի կապ չունի ալմաստի պատմության հետ. երբեք ոչ ցածր, ոչ էլ բարձր խավում չեմ հանդիպել այդքան երկար լեզու և կատաղի բնավորություն ունեցող մարդու), ասում եմ՝ ծառայության մտա ծեր լորդի մոտ որպես նրա երեք ազնիվ դուստրերի պաժ, երբ տասնհինգ տարեկան էի։ Այնտեղ ապրեցի այնքան ժամանակ, մինչև միսս Ջուլիան ամուսնացավ հանգուցյալ սըր Ջոն Վերինդերի հետ։ Հոյակապ մարդ էր, միայն պետք էր, որ որևէ մեկը ղեկավարեր նրան և, մեր մեջ ասած, գտել էր այդպիսի մեկին, նա գիրացավ, աշխուժացավ և սկսեց երջանիկ ու բարօր ապրել այն օրվանից, երբ միլեդին նրան եկեղեցի տարավ պսակվելու, մինչև այն օրը, երբ միլեդին ընդունեց նրա վերջին շունչը և ընդմիշտ փակեց նրա աչքերը։
Մոռացա ասել, որ ես նորապսակի հետ տեղափոխվեցի նրա ամուսնու տունն ու կալվածքը։
«Սըր Ջոն,— ասաց միլեդին,— ես չեմ կարող յոլա գնալ առանց Գաբրիել Բետտերեջի»։
«Միլեդի,— պատասխանեց սըր Ջոնը,— ես էլ չեմ կարող առանց նրա յոլա գնալ»։
Այս ձևով էր նա միշտ խոսել միլեդիի հետ. և այս ձևով էլ ես ծառայության մտա նրա մոտ։ Ինձ համար միևնույն էր, թե ուր կգնայի, միայն թե չբաժանվեի իմ տիրուհուց։
Տեսնելով, որ միլեդին հետաքրքրվում է տնտեսությամբ, ֆերմայով ու նման բաներով, ես ինքս սկսեցի դրանով հետաքրքրվել, առավել ես, որ աղքատ ֆերմերի յոթերորդ որդին էի։ Միլեդին ինձ կարգեց կառավարչի օգնական, ես ջանում էի, ինչքան որ կարող էի, և պաշտոնս բարձրացվեց։ Մի քանի տարի անց, եթե չեմ սխալվում՝ երկուշաբթի օրը, միլեդին ասում է ամուսնուն.
«Սըր քո կառավարիչը հիմար ծերուկ է։ Լավ կենսաթոշակ տուր նրան և նրա փոխարեն նշանակիր Գաբրինլ Բետտհրեջին»։
Երեքշաբթի օրը սըր Ջոնը պատասխանում է նրան.
«Միլեդիի կառավարիչը լավ կենսաթոշակ ստացավ, իսկ Գաբրինլ Բետտերեջը ստացավ նրա պաշտոնը»։
Դուք քանիցս լսել եք ոչ երջանիկ ապրող ամուսինների մասին։ Ահա դրա բոլորովին հակադիր օրինակը։ Թող սա լինի նախազգուշացում ոմանց և խրախուսանք՝ այլոց համար։ Իսկ ես այդ միջոցին կշարունակեմ իմ պատմությունը։
Կասեք, թե սկսեցի առոք-փառոք ապրել։ Պատասխանատու և պատվավոր պաշտոն էի զբաղեցնում, ունեի իմ սեփական առանձնատունը, առավոտները շրջում էի կալվածքները, կեսօրին հաշվետվություն էի կազմում, երեկոյան ծխամորճ էի քաջում և «Ռոբինզոն Կրուզո» կարդում, էլ ի՞նչ կարող էի կամենալ ինձ երջանիկ համարելու համար։ Հիշեք, թե Ադամն ինչի կարիք ուներ, երբ մենակ էր ապրում դրախտում, և եթե չեք դատապարտում Ադամին, ապա մի դատապարտեք նաև ինձ։
Կինը, որի վրա բևեռեցի ուշադրությունս, տնտեսությամբ էր զբաղվում իմ առանձնատանը։ Անունը Սելինա Գոբի էր։ Կին ընտրելու հարցում ես համաձայն եմ Ուիլյամ Կոբբետի հետ։ Տեսեք, որ կինը լավ ծամի ուտելիքը ու հաստատուն քայլվածք ունենա, և սխալ չեք գործի։ Սելինա Գոբին հարկ եղածին պես ամեն ինչ ուներ և այս, և այն տեսակետից, և դա եղավ պատճառներից մեկը, որ ամուսնացա նրա հետ։ Ես մի ուրիշ հիմք էլ ունեի, որին կարողացա հանգել։ Երբ նա դեռ ամուսնացած չէր՝ ես պետք է նրան աշխատավարձ վճարեի ու պահեի։ Իմ կինը դառնալով՝ Սելինան ինձ պետք է ծառայեր ձրի։ Ահա, թե ինչ տեսանկյունից նայեցի այդ հարցին։ Խնայողություն՝ սիրո խառնուրդով։ Սա ես միլեդիին շարադրեցի պատշաճ ձևով, այնպես, ինչպես շարադրել էի ինքս ինձ։
«Ես մտածել եմ Սելինա Գոբիի մասին,— ասացի,— և ինձ թվում է, միլեդի, ինձ վրա ավելի էժան կնստի ամուսնանալ նրա հետ, քան նրան պահել ու կերակրել որպես սպասուհու»։
Միլեդին լիաթոք ծիծաղեց ու պատասխանեց, թե չգիտե ինչից ավելի շատ զայրանա՝ իմ արտահայտվելու ձևի՞ց, թե՞ իմ կանոններից։ Ենթադրում եմ՝ դա նրան ծիծաղելի թվաց այն պատճառսվ, ինչը դուք չեք կարող հասկանալ, եթե ազնվատոհմ տիկին չեք։ Չհասկանալով ոչինչ, բացի այն, որ ես Սելինային առաջարկություն անելու թույլտվություն ունեմ, գնացի ու առաջարկեցի։ Իսկ ի՞նչ ասաց Սելինան։ Աստվա՜ծ իմ, ինչքան քի՜չ եք ճանաչում կանանց, եթե այդպիսի հարց եք տալիս։ Հասկանալի է, նա ասաց «այո»։
Երբ մոտեցավ հարսանիքի ժամանակը և սկսեցին խոսել, թե հարկ է, որ նոր ֆրակ կարել տամ, ես մի փոքր վախեցա։ Հարցրի ուրիշ տղամարդկանց, թե իրենք ինչ են զգացել, երբ իմ վիճակում են եղել, և բոլորն էլ խոստովանեցին, որ պսակադրությունից մեկ շաբաթ առաջ շատ֊շատ են ուզեցել հրաժարվել դրանից։ Ես մի փոքր հեռու գնացի, աշխատեցի հրաժարվել։ Անշուշտ, ոչ ձրի։ Գիտեի, որ նա ձրի ձեռք չի քաշի ինձնից։ Փոխհատուցել կնոջը, երբ տղամարդը հրաժարվում է նրանից, այդպիսի բան նախատեսում են անգլիական օրենքները։ Օրենքներին ենթարկվելով և ամեն ինչ մի լավ ծանր ու թեթև անելով, Սելինա Գոբիին աոաջարկեցի փետրաներքնակ և հիսուն շիլինգ փոխհատուցում։ Գուցե չհավատաք, մինչդեռ դա զուտ ճշմարտություն է. նա, այնքան հիմարն էր, որ հրաժարվեց։
Հասկանալի է, դրանից հետո ոչինչ չէր մնում անել։ Ես նոր ֆրակ կարեցի, ամենաէժանը, և ընդհանրապես շատ էժան պրծա, թեև մենք երջանիկ զույգ չէինք, բայց թե դժբախտ էլ չէինք։ Կիսով չափ մեկն էինք, կիսով չափ՝ մյուսը։ Թե դա ինչպես եղավ՝ չեմ հասկանում, միայն թե մենք միշտ խանգարում էինք իրար։ Երբ ես ուզում էի աստիճաններով վեր բարձրանալ՝ կինս ներքև էր իջնում, իսկ երբ կինս էր ուզում ներքև իջնել ես վերև էի գնում։ Որքան որ կարող եմ դատել՝ այսպիսին է ամուսնական կյանքը։
Աստիճանների վրա հինգ տարվա թյուրիմացություններից հետո իմաստնագույն նախախնամությանը հաճո եղավ մեզ ազատել իրարից՝ կնոջս կանչելով։ Մնացի իմ փոքրիկ Պենելոպեի հետ. ուրիշ երեխաներ չունեի։ Դրանից հետո շատ չանցած՝ մեռավ սըր Ջոնը, և միլեդին մնաց իր փոքրիկ դրստեր՝ միսս Ռեչելի հետ. նա ուրիշ երեխաներ չուներ։ Ուրեմն ես վատ եմ նկարագրել միլեդիին, եթե ձեզ պետք է բացատրել, որ փոքրիկ Պենելոպեն մեծացել է իմ բարի տիրուհու աչքի առաջ, ուղարկվել է դպրոց, դարձել է փութկոտ աղջիկ, իսկ մեծանալուց հետո կարգվել միսս Ռեչելի աղախին։
Իսկ ես կառավարչի պաշտոնը վարեցի մինչև 1847 թվականի ծննդյան օրը, երբ փոփոխություն կատարվեց իմ կյանքում։ Այդ օրը միլեդին բարեհաճեց գալ իմ առանձնատունը՝ մի բաժակ թեյ խմելու։ Խոսակցությունն սկսեց ասելով, թե ծեր լորդի մոտ որպես պաժ ընդունվելուց ի վեր ես հիսուն տարուց ավելի ծառայության մեջ եմ եղել իր՝ միլեդիի մոտ. և այս ասելուց հետո ինձ նվիրեց իր գործած բրդե մի հիանալի ժիլետ՝ ինձ ձմռան ցրտից պահպանելու համար։
Ես ընդունեցի այդ հոյակապ նվերը՝ չիմանալով, թե ինձ ցույց տրված պատվի համար երախտագիտության ինչպիսի խոսքեր ասեմ իմ տիրուհուն։ Բայց, ի մեծ զարմանս իմ, պարզվեց, որ ժիլետը ոչ թե պատիվ է, այլ կաշառք։ Ուրեմն, միլեդին նկատել էր, նախքան դա ինքս կզգայի, որ տարիքիս առաջանալուն համեմատ ես նահանջ եմ ապրել, և իմ առանձնատունն էր եկել շողոմելով ինձ համոզելու (եթե այսպիսի արտահայտություն կարելի է օգտագործել), որ հրաժարվեմ կառավարչի պաշտոնից և կյանքիս մնացած օրերն անցկացնեմ հանգիստ, լինելով ծառայապետ իր տանը։ Ինչքան որ կարող էի ընդդիմացա հանգիստ ապրելու վիրավորական առաջարկին։ Բայց տիրուհիս գիտեր իմ թույլ կողմը, նա այդ բանը ներկայացրեց որպես լավություն՝ հենց իր համար։ Մեր վեճն ավարտվեց նրանով, որ ես խելքը թռցրած պառավի պես աչքերս սրբեցի իմ նոր գործված ժիլետով ու ասացի, թե կմտածեմ։
Միլեդիի գնալուց հետո ես խիստ հուզվեցի ու որոշեցի դիմել մի միջոցի, որը դժվարին ու չկանխատեսված պարագաներում երբեք չէր դավաճանել ինձ։ Ծխեցի ծխամորճս ու ձեռքս առա «Ռոբինզոն Կրուզոն»։ Հինգ րոպե էլ չէր անցել, որ ես բացեցի այդ արտասովոր գիրքը, և ինձ ներկայացավ հետևյալ մխիթարական տողը (էջ հարյուր հիսունութ). «Մենք այսօր սիրում ենք այն, ինչ ատում ենք վաղը»։ Ես անմիջապես տեսա, թե ինչպես պետք է վարվեմ։ Այսօր դեռ ուզում եմ մնալ կառավարչի պաշտոնում, բայց վաղը, հիմնվելով «Ռոբինզոն Կրուզոյի» վրա, բոլորովին ուրիշ բան կցանկանամ։ Բավական է պատկերացնեմ վաղվա օրը ու վաղվա իմ տրամադրությունը՝ և ամեն ինչ լավ կլինի։ Այս ձևով հանգստացնելով ինձ՝ այդ գիշեր քնեցի որպես լեդի Վերինգերի կառավարիչ, իսկ առավոտյան արթնացա որպես նրա ծառայապետը։ Ամեն ինչ բավականաչափ լավ ստացվեց, և ամեն ինչ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» ողորմածությամբ։
Աղջիկս՝ Պենելոպեն, հենց այս պահին ուսիս վրայով նայեց՝ տեսնելու համար, թե ինչքան եմ գրել։ Նա նկատեց, որ ամեն ինչ գրված է հիանալի և բոլոր տեսակետներից արդարացի։ Բայց մի առարկություն արեց։ Նա ասում է, թե մինչև հիմա գրել եմ բոլորովին էլ ոչ այն, ինչ հարկ էր, որ գրեի։ Ինձ խնդրել են ալմաստի պատմությունն անել, մինչդեռ ես իմ սեվւական պատմությունն եմ շարադրում։ Տարօրինակ է, չեմ կարող բացատրել, թե ինչու է այդպես ստացվել։ Կուզեի իմանալ, մի՞թե պարոնայք գրողներն ինձ նման իրենք իրենց խառնում են իրենց պատմություններին։ Եթե այդպես է՝ կարեկցում եմ նրանց։ Բայց, ի միջի այլոց, դարձյալ այն չէ։ Ի՞նչ անեմ հիմա։ Որքան գիտեմ՝ ոչինչ, միայն թե դուք չկորցնեք ձեր համբերությունը, իսկ ես երրորդ անգամ նորից կսկսեմ։
