Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում

հեղինակ՝ Մարկ Տվեն թարգմանիչ՝ Կ․ Դալլաքյան (անգլերէնից) աղբյուր՝ «Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում»

Նախաբան

Այս գրքի մեջ տարածվող կոպիտ օրենքներն ու սովորությունները պատմականորեն հավաստի են։ Պատմականորեն հավաստի են նաև դրանք լուսաբանելու համար օգտագործված դեպքերը։ Չենք պնդում, թե այդ օրենքներն ու սովորությունները գոյություն են ունեցել Անգլիայում ճիշտ վեցերորդ դարում, ոչ, պարզապես գտնում ենք, որ եթե դրանք գոյություն են ունեցել Անգլիայում և ուրիշ քաղաքակիրթ երկրներում շատ ավելի ուշ ժամանակներում, ապա, առանց զրպարտիչ կոչվելու վախի, կարելի է ենթադրել, որ վեցերորդ դարում նույնպես դրանք եղել են։ Բոլոր հիմքերն ունենք կարծելու, որ եթե նույնիսկ այստեղ նկարագրված այս կամ այն օրենքն ու սովորությունը գոյություն չի ունեցել այդ հեռավոր ժամանակներում, ապա դրան լիովին փոխարինե՞լ է մի ուրիշ էլ ավելի վատթարը։

Այն հարցը, թե իրոք գոյություն ունի՞ արդյոք թագավորների աստվածային իրավունք՝ այս գրքում չի քննարկվում։ Այդ հարցը շատ բարդ է ու խրթին։ Ակնհայտ է և անառարկելի, որ պետության գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած մարդը պետք է վսեմ հոգու և երևելի ընդունակությունների տեր անձնավորություն լինի։ Նույնքան ակնհայտ է և անառարկելի, որ միայն նախախնամությունը կարող է անսխալ ընտրել այդպիսի մարդուն։ Այստեղից էլ, ակնհայտաբար ու անառարկելիորեն հետևում է, որ նման մարդու ընտրությունը միշտ էլ կատարում է նախախնամությունը, քանի որ այդ կետին է հանգեցնում անխուսափելի եզրակացությունը։ Գո՞ւցե այդպես էր թվում այս գրքի հեղինակին, մինչև որ նա երես առ երես չեկավ տիկին Պոմպադուրի, լեդի Քասլմենի և գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած նման կարգի այլ ներկայացուցիչների հետ։ Սրանց այնքան դժվար էր վերը շարադրված կաղապարի մեջ առնելը, որ հեղինակը որոշեց այս գիրքը (որ պետք է լույս տեսնի աշնանը) նվիրել ուրիշ խնդիրների, իսկ հետո ավելի փորձ ձեռք բերել և հարցը լուծել առանձին գրքի մեջ։ Իսկ այդ հարցը, անշուշտ, այնպիսի մի թնճուկ է, որ պետք է անպատճառ լուծել․ և ձմռանն էլ, ի դեպ, ես ուրիշ անելիք չունեմ։

Մարկ Տվեն

Երկու խոսք լուսաբանման համար

Այդ տարօրինակ անծանոթին, որի մասին պատմելու եմ, ես հանդիպեցի Վարվիկ ամրոցում։ Նա գրավեց իմ ուշադրությունը իր երեք հատկանիշներով․ անկեղծ պարզությամբ, հինավուրց զենքի զարմանալի գիտակությամբ և այն բանով, որ նրա ներկայությամբ ես ինձ բոլորովին հանգիստ էի զգում, քանի որ միայն ինքն էր խոսում։ Որպես համեստ մարդիկ, մենք հայտնվեցինք ամրոցի սրահներով առաջացող մարդկային նախիրի ամենավերջում, և նա անմիջապես սկսեց վերին աստիճանի հետաքրքրական բաներ պատմել։ Խոսում էր մեղմ, հաճելի, սահուն և կարծես այս աշխարհից ու ժամանակից աննշմարելիորեն դուրս փոխադրվում, ընկնում մի հեռու֊հեռավոր ժամանակաշրջան, հին ու դարերի խորքում մոռացված երկիր։ Նա աստիճանաբար այնպես կախարդեց ինձ, որ աչքերիս առջև սկսեց թվալ, թե շուրջս վխտում են մոխրագույն, բորբոսնած ու փոշեծածկ հնության ուրվականներն ու ստվերները, և որ ես զրուցում են նրա մի մասունքի հետ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ես կխոսեի իմ անձնական բարեկամների, թշնամիների կամ մերձավոր հարևանների մասին, նա էլ խոսում էր սըր Բեդիվերի, սըր Քորս դը Գանիսի, սըր Լանսելոտ Լճացու, սըր Գալահադի ու Կլոր Սեղանի մյուս բոլոր մեծանուն ասպետների մասին, և որքա՜ն հին, հին, անասելիորեն հինավուրց, խունացած, չորացած, մգլոտ և հնամենի տեսք ուներ նա ինքը այդ պահին։ Հանկարծ նա դարձավ դեպի ինձ և այնպես պարզ ու հանգիստ, ինչպես մարդ կարող է խոսել եղանակի կամ էլ ուրիշ առօրյա բաների մասին, ասաց․

― Դուք, իհարկե, գիտեք, հոգիների փոխադրման մասին։ Բայց լսե՞լ եք արդյոք մարմինների փախադրման մասին մի ժամանակահատվածից մյուսը։

Պատասխանեցի, որ չեմ լսել։ Նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց իմ պատասխանին, կարծես իրոք խոսքը եղանակի մասին լիներ։ Լռություն տիրեց, որն անմիջապես խախտեց վարձու ուղեկցողի ձանձրալի ձայնը․

― Հնամենի օղազրահ։ Վեցերորդ դար։ Արթուր թագավորի և Կլոր Սեղանի ժամանակաշրջան։ Ըստ ավանդության, պատկանել է սըր Սագրամոր Ցանկալի ասպետին։ Ուշադրություն դարձրեք կրծքի ձախ կողմի հանգույցների միջի կլոր ծակին։ Դրա ծագումը անհայտ է։ Ենթադրում են, որ օղազրահը ծակված է եղել փամփուշտով՝ հրազենի գյուտից հետո։ Հնարավոր է, որ Կրոմվելի զինվորներից մեկն է կատակով կրակել։

Իմ անծանոթը ժպտաց (տարօրինակ էր այդ ժպիտը, երևի մարդիկ շատ ու շատ դարեր առաջ են դադարել այդպես ժպտալուց) և քթի տակ մրթմրթաց․

― Ի՜նչ էլ խելոքն է։ Ե՛ս հո գիտեմ, թե ինչպես է ծակվել։ ― Ապա, քիչ հետո ավելացրեց։ ― Ինքս եմ արել։

Շշմեցի կայծակնահար եղածի նման և մինչ ուշքի կգայի, նա այլևս չկար։

Ամբողջ երեկոն անցկացրի Վարվիկ֊Արմսում կրակարանի մոտ նստած և հինավուրց ժամանակների մասին երազների մեջ ընկղմված։ Անձրևը անխնա ծեծում էր պատուհանս և քամին ոռնում էր դրսում։ Երբեմն֊երբեմն թերթում էի սըր Թոմաս Մելորիի հրաշափառ պատմություններով ու արկածներով լեցուն հինավուրց սքանչելի գիրքը և նորից ընկնում երազների աշխարհը։ Արդեն կեսգիշեր էր, երբ քնելուց առաջ մի պատմություն էլ կարդացի այն մասին․

Թե ինչպես սըր Լանսելոտը երկու հսկա սպանեց և ամրոցը ազատեց

«․․․Հանկարծ նրա առջև հայտնվեցին երկու վիթխարի հսկաներ, մինչև գլուխը երկաթե զրահների մեջ և ձեռքներին սոսկալի դագանակներ բռնած։ Սըր Լանսելոտը վահանը առաջ պարզեց և վանեց հսկաներից մեկի հարվածը և իր սրով մեջտեղից կիսեց նրա գլուխը։ Երբ մյուսը տեսավ այդ, գլխապատառ փախավ, վախենալով ահարկու հարվածներից, իսկ սըր Լանսելոտը ետևից ընկավ որքան ոտքերում ուժ ուներ, սուրը իջեցրեց նրա ուսին և ճիշտ երկու կես արեց։ Ապա սըր Լանսելոտը սրահ մտավ, և նրան ընդառաջ եկան երեք անգամ տասներկու տիկիններ ու օրիորդներ, և բոլորը ծունկի իջան նրա առջև ու գոհություն հայտնեցին աստծուն և նրան՝ իրենց ազատագրության համար։ «Քանզի սըր, ― ասացին նրանք, ― ահա յոթ տարի է, ինչ մենք գերված ենք այստեղ և մեր սննդի համար մետաքսյա ձեռագործներ ենք անում, մինչդեռ բոլորս էլ ազնվազարմ ծագում ունենք, և թող օրհնված լինի այն ժամը, սըր, ասպետ, երբ դու ծնվեցիր, քանզի դու աշխարհի բոլոր ասպետներից շատ ավելի ես արժանի փառաբանության, և մենք բոլորս աղաչում ենք, շնորհիր մեզ քո անունը, որպեսզի պատմենք մեր բարեկամներին, թե ով է մեզ ազատողը»։ «Գեղեցկատես օրիորդներ, ― ասաց նա, ― իմ անունը սըր Լանսելոտ Լճացի է»։ Ապա նա բաժանվեց օրիորդներից և հանձնեց նրանց աստծուն։ Եվ նա հեծավ իր նժույգը և քշեց անցավ շատ զարմանահրաշ ու վայրի երկրներով, շատ ջրերով ու հովիտներով, բայց ոչ մի տեղ իրեն վայել ընդունելություն չգտավ։ Եվ, վերջապես, մի երեկո, պատահեց, որ նա մի գեղեցիկ դաստակերտի հասավ, և այնտեղ հանդիպեց մի ազնվազարմ պառավ տիկնոջ, որը նրան վայել ընդունելություն ցույց տվեց և հոգ տարավ նրա և ձիու մասին։ Եվ երբ պահը եկավ, հյուրընկալ տիկինը առաջնորդեց նրան դարպասների վրա գտնվող գեղեցիկ աշտարակը, որտեղ նրան հարմարավետ մահիճ էր սպասում։ Այդտեղ սըր Լանսելոտը հանեց իր զրահները, զենքը դրեց կողքին, անկողին մտավ և անմիջապես ընկղմվեց քնի մեջ։ Եվ ահա շուտով մի հեծյալ ժամանեց և սկսեց փութով թակել դարպասը։ Իսկ սըր Լանսելոտը աղմուկը լսելով, վեր կացավ, դուրս նայեց պատուհանից և լուսնի լույսով տեսավ երեք ասպետների, որոնք նժույգները խթանած շտապում էին առաջինի ետևից և միանգամից սրերը մերկացրած հարձակվեցին նրա վրա, իսկ առաջինը դեմքը դարձրեց դեպի նրանց և ասպետորեն սկսեց պաշտպանվել։ «Ճշմարիտ աստված, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― ես պետք է օգնեմ ասպետին, քանզի վայել չէ ինձ դիտել, թե ինչպես են երեքը մեկի վրա հարձակվում, և եթե ասպետը սպանվի, ես մեղսակից կլինեմ նրա սպանության մեջ»։ Եվ նա հագավ զրահները, սավանով պատուհանից ցած իջավ չորս ասպետների մոտ և բարձրաձայն ասաց․ «Դարձեք դեպի ինձ, ասպետներ, և թողեք ձեր մարտը այդ ասպետի հետ»։ Անմիջապես նրանք թողեցին սըր Քեյին և դարձան Լանսելոտի դեմ, և մեծ մարտ ծայր առավ, քանզի ասպետները ցած իջան նժույգներից և սկսեցին հարվածներ տեղալ բոլոր կողմերից։ Այդ ժամանակ սըր Քեյը առաջ եկավ օգնելու համար սըր Լանսելոտին։ «Ոչ, սըր, ― ասաց վերջինս, ― ես կարիք չունեմ ձեր օգնության, դուք կարող եք օգնել այն բանով, որ մենակ թողնեք ինձ սրանց դեմ»։ Սըր Քեյը ասպետին հաճույք պատճառած լինելու համար, ստիպեց իրեն կատարելու նրա կամքը և մի կողմ կանգնեց։ Եվ ապա սըր Լանսելոտը վեց հարվածներով նրանց գետին գլորեց։

Այդ ժամանակ բոլոր երեքը աղաչեցին․ «Սըր ասպետ, մենք անձնատուր ենք լինում քեզ, քանզի զորությամբ քեզ հավասար ասպետ չկա»։ «Ես չեմ ընդունում ձեր անձնատվությունը, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Բայց եթե դուք անձնատուր լինեք սըր Քեյ Մատակարարին, ես կշնորհեմ ձեզ ձեր կյանքը»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― ասացին նրանք, չենք ուզում պատվազուրկ լինել, քանզի մենք սըր Քեյին հետապնդում էինք մինչև այս դարպասները և կհաղթեինք նրան, եթե դու չլինեիր, այլևս ինչո՞ւ նրան անձնատուր լինենք»։ «Ինչպես ուզում եք, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Դուք կարող ենք ընտրել մահը կամ կյանքը, իսկ անձնատուր լինել կարող եք միայն սըր Քեյին»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― պատասխանեցին նրան այդ ժամանակ, ― մեր կյանքը փրկելու համար կանենք այնպես, ինչպես դու հրամայում ես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― առաջիկա Հոգեգալուստի օրը, դուք պետք է ներկայանաք Արթուր թագավորի արքունիք և ձեր կյանքը հանձնեք Գինեվըր թագուհու ձեռքը, նրա գթությունը ու նրա ողորմածությունը հայցեք և ասեք, որ ձեզ իր մոտ է ճամփել սըր Քեյը, հրամայելով դառնալ թագուհու գերիները»։ Առավոտյան սըր Լանսելոտը արթնացավ շատ վաղ, իսկ սըր Քեյը դեռ քնած էր, և սըր Լանսելոտը հագավ սըր Քեյի զրահները, վերցրեց նրա վահանը և զենքը, գնաց գոմ, հեծավ նրա նժույգը և, հրաժեշտ տալով հյուրընկալ տիկնոջը, մեկնեց։ Շուտով արթնացավ սըր Քեյը և տեսավ, որ սըր Լանսելոտը մենել է, և հետո նկատեց, որ սըր Լանսելոտը տարել է իր զենքը և նժույգը։ «Երդվում եմ, որ Արթուր թագավորի ասպետներից շատերը փորձանքի պիտի գան, քանզի, խաբվելով իմ զրահներից, քաջաբար պիտի հարձակվեն սըր Լանսելոտի վրա, նրան իմ տեղն ընդունելով։ Իսկ ես նրա զրահները հագնելով և նրա վահանի պաշտպանությամբ, անվտանգ տեղ կհասնեմ»։ Եվ, հրաժեշտ առնելով հյուրընկալ տիկնոջից, սըր Քեյը ճանապարհ ընկավ․․․»։

Նոր էի գիրքը մի կողմ դրել, երբ դուռը թակեցին, ու ներս մտավ իմ օտարականը։ Ես նրան ծխամորճ ու աթոռ առաջարկեցի և ընդունեցի շատ սիրալիր։ Մի գավաթ տաք շոտլանդական վիսկի հրամցրի, ապա մի ուրիշը, նորից մի գավաթ էլ, հույս ունենալով լսելու նրա պատմությունը։ Չորրորդ գավաթից հետո նա ինքը խոսք սկսեց, պարզ ու բնական եղանակով։

Օտարականի պատմածը

Ես ամերիկացի եմ։ Ծնվել և մեծացել եմ Հարթֆորդում, Կոնեկտիկուտ նահանգում, անմիջապես գետից այն կողմ, արվարձանում։ Այնպես որ ես յանկի եմ, յանկիներից սերված, և ինչպես վայել է իսկական յանկիին, գործնական մարդ եմ, հեռու ամեն տեսակի զգացակացությունից, այլ խոսքով ասած՝ պոեզիայից։ Հայրս դարբին է եղել, հորեղբայրս՝ անասնաբույժ, իսկ ես սկզբում և՛ դարբին էի, և՛ անասնաբույժ։ Հետո մտա մի մեծ զինագործարան և ուսումնասիրեցի իմ իսկական արհեստը, տիրապետեցի կատարելապես, սովորեցի պատրաստել ամեն ինչ՝ հրացաններ, ատրճանակներ, հրանոթներ, շոգեկաթսաներ, շոգեքարշեր, ձեռքի աշխատանքին փոխարինող ամեն տեսակ մեքենաներ։ Եվ կարողանում էի պատրաստել աշխարհիս երեսին ամեն ինչ և, եթե գոյություն չունենար անհրաժեշտ իրը արագ պատրաստելու նորագույն եղանակը, ինքս էի հնարում այն և անում նույնքան հեշտ ու հանգիստ, ինչպես կոճղ գլորելը։ Վերջ ի վերջո ինձ ավագ վարպետ կարգեցին․ ձեռքիս տակ մի երկու հազար մարդ էր աշխատում։

Էհ, ինքնին հասկանալի է, որ նման պաշտոնի տեր անձը մարտական մարդ պետք է լինի։ Եթե ձեռքիդ տակ երկու հազար կոշտ ու կոպիտ ստահակ կա, ապա, անշուշտ, զվարճալիքներն անպակաս են լինում։ Իմ գլխից որ, գոնե, անպակաս էին։ Մի խոսքով բանն այնտեղ հասավ, որ ես էլ ստացա իմ հասանելիքը։ Թյուրիմացություն պատահեց իմ և մի աժդահայի միջև, որին մենք Հերկուլես էինք կոչում։ Նա այնպես հասցրեց գլխիս, որ գանգս ճարճատեց, կարերը տեղից ելան ու իրար խառնվեցին։ Աշխարհը մթնեց, ու ես երկար ժամանակ ոչինչ չէի գիտակցում և չէի զգում։

Երբ նորից ուշքի եկա, նստած էի մի կաղնու տակ, խոտերի վրա, հոյակապ ու գեղատեսիլ բնության գրկում, մենակ։ Բայց ոչ բոլորովին մենակ։ Քիչ հետո, ձիու վրա մի կտրիճ էր լեռնացել ու աչքերը վերից վար տնկել վրաս, մի կտրիճ, որ ասես հենց նոր էր իջել պատկերազարդ գրքի էջից։ Նա ոտքից գլուխ ծածկված էր հնօրյա զրահով, գլուխը երկայնակի ճեղքերով երկաթյա տակառ հիշեցնող սաղավարտի մեջ էր, ձեռքին բռնել էր վահան, սուր և երկար նիզակ։ Երկաթյա զրահ էր կրում նաև ձին, որի ճակատին պողպատե եղջյուր էր ցցված, և շքեղ, կարմրականաչ մետաքսյա սթարը վերմակի նման կախ էր ընկած մինչև գետին։

― Ազնվափայլ սըր, դուք պատրա՞ստ եք, ― ասաց այս կտրիճը։

― Ի՞նչ։

― Պատրա՞ստ եք ինձ հետ մարտնչելու հանուն կալվածքի, հանուն տիկնոջ կամ հանուն․․․

― Ի՞նչ եք ոզում ինձնից, ― ասացի ես։ ― Կորեք ձեր կրկեսը, այլապես ոստիկանությանը կհայտնեմ։

Իսկ ձեր կարծիքով, ի՞նչ արեց նա։ Մի երկու հարյուր յարդ ետ գնաց ու ձին թափով քշեց ինձ վրա, իր երկաթյա տակառը կռացրած մինչև ձիու վիզը, երկար նիզակը առաջ պարզած։ Տեսա, որ կատակ չի անում, և մինչ նա քառատրոփ ինձ կհասներ, ես արդեն ծառի վրա էի։

Նա հայտարարեց, որ իր սեփականությունն եմ, իր նիզակի գերին։ Նրա փաստարկները համոզիչ էին, առավելագույնը մեծապես իր կողմն էր, այնպես որ վճռեցի չառարկել։ Պայման կապեցինք, ըստ որի ես պետք է գնայի նրա հետ, իսկ նա պետք է ձեռք չտար ինձ։ Իջա ծառից, և մենք ճանապարհ ընկանք, ես քայլում էի նրա ձիու կողքից։ Առաջ էինք գնում անշտապ, անցնում դաշտեր և գետակներ, և ես անչափ զարմանում էի, որ նախկինում երբեք այդ դաշտերն ու գետակները չէի տեսել։ Շուրջս էի նայում, աչք ածում, բայց այդպես էլ որևէ կրկես կամ նույնիսկ կրկեսի նշաններ չտեսա։ Այնպես որ հրաժարվեցի կրկեսի գաղափարից և եզրակացրի, որ նա հիմարանոցից է փախել։ Բայց ճանապարհին ոչ մի տեղ հիմարանոց էլ չհանդիպեց և պատկերացրեք, թե ինչ ապուշային վիճակի մեջ ընկա։ Ես հարցրի նրան, թե դեռ որքա՞ն հեռու ենք Հարթֆորդից։ Նա պատասխանեց, որ երբեք նման անուն չի լսել։ Մտքումս որոշեցի, որ ստում է, բայց առարկելու հարկ չկար։ Մի ժամ քայլելուց հետո, վերջապես հեռվում քաղաք երևաց։ Այն փռված էր ոլորապտույտ գետի ափին, հովտի մեջ, իսկ քաղաքից վեր, բլուրի վրա բազմել էր մի հին ամրոց՝ աշտարակներով ու բուրգերով։ Նման ամրոց ես միայն գրքերի մեջ էի տեսել։

― Բրի՞ջպորտ, ― հարցրի ես, մատս տնկելով։

― Քամելոտ, ― պատասխանեց նա։

Իմ օտարականը քնելու նշաններ էր ցույց տալիս։ Նա մի քանի անգամ դանթեց, ժպտաց իրեն հատուկ հուզիչ հնօրյա ժպիտով և ասաց․

― Ես, կարծես, այլևս պատմել չեմ կարող, բայց եկեք ինձ հետ, ես այդ ամենը գրի եմ առել և դուք կարող եք կարդալ, եթե ցանկություն ունեք։

Արդեն իր սենյակում, նա ասաց․

― Սկզբում օրագիր էի պահում, հետագայում, տարիներ անց, օրագիրը գրքի վերածեցի։ Օ՜, որքան վաղուց է այդ եղել։

Նա ինձ հանձնեց ձեռագիրը և մատնացույց արեց այն տեղը, որտեղից պետք է սկսեի կարդալ։

― Սկսեցեք այստեղից, սրանից առաջ պատահածը ես արդեն պատմել եմ ձեզ։

Նա արդեն համարյա մրափում էր։ Դռներից դուրս գալիս ականջիս հասավ նրա մեղմ քնկոտ շշնջյունը․

― Բարի գիշեր, ազնվափայլ սըր։

Նստեցի կրակարանիս առջև և սկսեցի դիտել իմ գանձը։ Նրա առաջին և ամենամեծ մասը դարերի ընթացքում դեղնած մագաղաթ էր։ Ուշադրությամբ զննեցի մի թերթը և համոզվեցի, որ դա կրկնագիր մագաղաթ էր։ Պատմագիր յանկիի գրչին պատկանող դժվարընթեռնելի խունացած տողերի տակից, հազիվ նշմարվում էին ավելի հին, խունացած, էլ ավելի անընթեռնելի տողերի հետքերը՝ լատիներեն բառեր ու դարձվածքներ, որ հավանաբար հնամենի կրոնական առասպելներից մնացած պատառիկներ էին։ Ես վերադարձա օտարականի նշած տեղին և սկսեցի կարդալ․․․ ահա թե ինչ․

Գլուխ առաջին

Քամելոտ

― Քամելոտ․․․ Քամելոտ, ― ասում էի ինքս ինձ։ ― Ոչ, կարծես երբեք այդպիսի անվանում չեմ լսել։ Հավանաբար, այդպես է կոչվում հիմարանոցը։

Տեղանքի պատկերը մեղմ էր, հանգիստ, երազի նման գեղեցիկ և բոլորովին ամայի։ Օդը լեցուն էր ծաղիկների բույրերով, միջատների բզզոցով, թռչունների ճռվողյունով, բայց ոչ մի տեղ ո՛չ մարդ էր երևում, ո՛չ էլ մարդկային գոյության նշույլ կար։ Ճանապարհ ասածը պարզապես մի կածան էր, սմբակների հետքերը տպված վրան և մեկ֊մեկ էլ խոտերին նշմարվում էին անիվների հետքեր։ Դատելով այդ հետքերից, անվագոտու լայնքը մարդկային աչքի չափ էր։

Հանկարծ մեր առաջ դուրս եկավ մոտ տաս տարեկան մի սիրունիկ աղջնակ․ նրա ոսկեգույն մազերը ծածկել էին ուսերը․ կարմրաբոց կակաչների մի պսակ կար գլխին։ Պարզապես հաճելի էր նրան նայելը, այնպես էր սազում այդ պսակը։ Օրոր֊շորոր քայլում էր անշտապ, և անմեղ դեմքի վրա արտացոլվում էր հոգու խաղաղությունը։ Ուղեկիցս ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա, երևի նույնիսկ չնկատեց էլ։ Իսկ աղջնա՞կը։ Նա բոլորովին չզարմացավ ուղեկցիս ֆանտաստիկ հագուստի վրա, կարծես ամեն օր միայն այդպիսի հագուստով մարդկանց էր տեսնում։ Աղջնակը նրա կողքից անցավ նույնքան անտարբեր, ինչպես կանցներ կովի մոտից, բայց երբ հայացքը դիպավ ինձ, այ, այդ ժամանակ տեսնել էր պետք։ Ձեռքերը ակամայից վեր տարածվեցին, բերանը բացվեց ու մնաց բաց, աչքերը չռվեցին ու ինքը զարմանքից քար կտրեց։ Ամբողջովին կարծես հետաքրքրության և վախի մարմնացում լիներ։ Այդպես էլ մնաց կանգնած, ասես գամված լիներ տեղում, և հայացքով ուղեկցեց ինձ, մինչև որ մենք անհայտացանք նրա տեսադաշտից։ Ես ոչ մի կերպ չկարողացա գլուխ հանել, թե ինչու նա այդպես ապշեց ոչ թե ուղեկցիս, այլ իմ սեփական տեսքից։ Մի ուրիշ անհանգստացնող հարց էր նաև այն, թե ինչու այդ աղջնակը ոչ թե ինքն իրեն, այլ հենց ինձ էր համարում տեսարժան երևույթ և, թե ինչու էր նա աչքը տնկել վրաս, այդքան դեռահաս էակի համար պարզապես անհնարին զարմանքով, չէ՞ որ նրանց հատուկ է մանկական մեծահոգությունը։ Մի խոսքով, մտածելու համար որքան ուզեք նյութ կար։ Ես քայլում էի կարծես երազում։

Երբ մոտենում էինք քաղաքին, կյանքի նշաններ սկսեցին երևալ։ Մենք անցնում էինք մերթ ծոտե տանիքով որևէ խարխուլ խրճիթի, մերթ բավականին վատ մշակված փոքրիկ այգիների ու դաշտերի կողքով։ Մարդիկ էլ էին հանդիպում, որ նման էին բանող անասունների, մարմնեղ մարդիկ, որոնց կոշտ ու երկար, չսանրված մազերը կախ էին ընկնում երեսներից։ Եվ տղամարդիկ, և կանայք կրում էին տնայնագործ շապիկներ, որ հասնում էին սրունքներին, և կոպիտ տրեխներ։ Նրանցից շատերը երկաթյա վզնոցներ ունեին։ Փոքրիկ աղջիկներն ու տղաները բոլորովին մերկ էին, բայց կարծես ոչ ոք այդ չէր նկատում։ Եվ բոլոր այդ մարդիկ ինձ վրա էին չռում աչքերը, իմ մասին էին խոսում, խրճիթներն էին վազում տանը մնացածներին դուրս կանչելու և ինձ ցույց տալու համար։ Ուղեկցիս տեսքը, սակայն, ոչ ոքի չէր զարմացնում․ խոնարհ գլուխ էին տալիս նրան և ուշադրության չէին արժանանում։

Քաղաքում, անկանոն ցրված խրճիթների արանքում տեղ֊տեղ բարձրանում էին մեծ, անպատուհան քարե տներ, փողոցները ծուռտիկ էին և չսալարկված, շների և մերկ երեխաների ոհմակը աղմկոտ խաղ էր անում արևի տակ, ամենուրեք խոզեր էին թափառում․ ամբողջովին ցեխակոլոլ մի մերուն առոք֊փառոք պառկել էր գարշահոտ ջրափոսի մեջ, ուղիղ գլխավոր փողոցի կենտրոնում և կերակրում էր իր խոճկորներին։ Հանկարծ հեռվից ռազմական երաժշտության հնչյուններ հասան ականջներիս։ Երաժշտությունն ավելի ու ավելի էր մոտենում, և շուտով մի հեծելախումբ երևաց, որը արտակարգ փառաշուք տեսք ուներ՝ փետուրազարդ սաղավարտներ, պսպղուն զրահներ, ծփացող դրոշներ, շքեղ հագուստներ և սթարներ, ոսկեզօծ նիզակներ։ Հեծելախումբը հանդիսավոր անցավ ցեխաջրերի, խոզերի, մերկ երեխաների, զվարթ շների, թշվառ խրճիչների արանքով, և մենք գնացինք նրա ետևից։ Անցանք մի կեղտոտ փողոց, ապա երկրորդը, անընդհատ բարձրանալով բլուրն ի վեր, մինչև որ հասանք քամաշատ կատարին, որտեղ կանգնած էր ամրոցը։ Եղջրափողի ազդանշաններ փոխանակվեցին, բանակցություններ վարվեցին․ մեզ պատասխանում էին պատերի վրայից, որտեղ փողփողացող վիշապանկար դրոշների ներքո ետ ու առաջ էին քայլում լայնջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած, ուսերին գեղարդներ կրող զինվորներ։ Ապա բացվեցին վիթխարի դարպասները, իջավ կամուրջը և հեծելախմբի գլխավորը շարժվեց դեպի խստատես կամարներից ներս։ Մենք էլ, նրան հետևելով, շուտով հայտնվեցինք մի բավական ընդարձակ սալարկված բակում, որը բոլոր չորս կողմերից շրջափակված էր դեպի երկնքի կապույտը խոյացող բուրգերով ու աշտարակներով։ Շուրջ բոլորը զվարթ աղմուկ ու շփոթ էր տիրում․ ձիերից իջնելը, ողջագուրանքը, ետ ու առաջ վազվզելը, խայտաբղետ և զվարթ եռուզեռը իրար էին խառնվել։

Գլուխ երկրորդ

Արթուր թագավորի արքունիքը

Հարմար պահ գտնելով, ես մի կողմ քաշվեցի և արտաքինից համեմատաբար պարզ տեսքով մի ծերուկի ուսին դիպչելով, հարցրի սիրաշահող֊խորհրդակցական ձայնով․

― Բարեկամս, չէի՞ք ասի ինձ․ արդյոք դուք ծառայո՞ւմ եք այս հիմարանոցում, թե այցլեության եկել որևէ հիվանդի․․․

Նա բութ հայացք գցեց վրաս և արտաբերեց․

― Ազնվափայլ սըր, ինձ թվում է․․․

― Բավական է, ― ասացի։ ― Տեսնում եմ, որ դուք հիվանդներից եք։

Հեռացա, մտածմունքի մեջ ընկնելով։ Աչք էի ածում, թե գուցե պատահմամբ մի խելքը գլխին մարդ գտնեմ, որ կարողանա մի քիչ լույս սփռել այս ամենի վրա։ Վերջապես ինձ թվաց, թե նման մեկին գտել եմ։ Մոտեցա և շշնջացի ականջին․

― Ինչպե՞ս կարելի է տեսնել ավագ վերակացուին․․․ միայն մեկ րոպեով․․․

― Մի խոչընդոտիր ինձ։

― Ի՞նչ ասացի՞ք։

― Մի խանգարիր, եթե այս բառը քեզ ավելի հաճելի է։

Նա բացատրեց, որ ինքը խոհարարի օգնականն է և, որ այժմ շատախոսելու բոլորովին ժամանակ չունի, թերևս հետո, հաճույքով հետս կզրուցի, որովհետև մահու չափ ուզում է իմանալ, թե որտեղից եմ ճարել իմ հագուստը։ Այդ պահին նա ինչ֊որ ուղղությամբ տնկեց մատը, ասելով, թե ահա ինձ ավելի հարմար զրուցընկեր է գալիս և, թե սա ժամանակ շատ ունի, մանավանդ որ անկասկած, հենց ինձ է փնտրում։ Առջևս կանգնած էր մի նիհար փոքրիկ տղա՝ վառ կարմիր տաբատը հագին, որ նրան երկճյուղ արած գազարի տեսք էր տալիս․ մնացած հագուստը կարված էր կապույտ մետաքսից և նրբին ժանյակներից։ Երկար ոսկեգույն գանգուրներ ուներ և գլխին կրում էր սնդուսի փետրազարդ գլխարկ, որը թեթևակի թեքված էր դեպի ականջը։ Դեմքից դատելով նա բարի տղա էր, քայլվածքից դատելով՝ լիովին գոհ էր իրենից։ Մի խոսքով, կատարյալ պատկեր էր և մնում էր միայն շրջանակի մեջ առնել։ Նա մոտեցավ, ոտքից գլուխ զննեց ինձ ժպտալով և չթաքցրած հետաքրքրասիրությամբ հայտնեց, որ եկել է իմ ետևից և, որ ինքը էջ է։

― Ի՞նչ էջ, ― ասացի ես, ― դու հազիվ մի պարբերություն լինես։

Բավականին կոպիտ ստացվեց, բայց ես կատաղած էի։ Ասենք, դա նրան չկանգնեցնրեց, նա կարծես, չգիտակցեց, որ ես վիրավորել եմ իրեն և սկսեց խոսել ու ծիծաղել թեթևսոլիկ, զվարթ, տղայավարի անհոգ ձևով, և մինչ մենք քայլում էինք, շուտով մտերմացանք։ Հարց հարցի ետևից էր տալիս իմ զգեստների և իմ անձի վերաբերյալ, բայց երբեք պատասխանի չէր սպասում, այլ շարունակում էր շատախոսել, կարծես մոռանալիս լիներ, որ հարց է տվել և պետք է պատասխանի սպասի, մինչև որ, վերջապես, պատահաբար ասաց, թե ծնվել է հինգ հարյուր տասներեք թվականի սկզբներին։

Ես փշաքաղվեցի։ Կանգ առա և հարցրի թուլացած ձայնով․

― Գուցե ես քեզ ճիշտ չլսեցի։ Կրկնի՛ր․․․ կրկնիր դանդաղ։ Ո՞ր թվականին ես ծնվել։

― Հինգ հարյուր տասներեք։

― Հինգ հարյուր տասներեք։ Ոչ, քո տեսքից այդ ասել չի լինի։ Լսիր, տղաս, ես օտարական եմ և այստեղ բարեկամներ չունեմ, ազնիվ եղիր ինձ հետ և ճշմարտախոս։ Քո գլխի մեջ ամեն ինչ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ ամեն ինչ տեղում է։

― Իսկ բոլոր այս մարդկանց խելքն էլ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ տեղում է։

― Եվ սա հիմարանոց չէ՞։ Այսինքն մի այնպիսի վայր չէ՞, որտեղ խելագարներ են բուժում։

Նա պատասխանեց, որ ոչ։

― Ուրեմն այդ դեպքում, ― ասացի ես, ― կամ ես եմ ցնդել, կամ էլ մի սոսկալի բան է պատահել։ Իսկ հիմա ասա ինձ ազնիվ և ուղիղ, որտե՞ղ եմ ես գտնվում։

― Արթուր թագավորի արքունիքում։

Մի րոպե լուռ մնացի, որպեսզի լսածս մինչև վերջ հասներ գիտակցությանս, ապա հարցրի․

― Ուրեմն, ըստ քո կարծիքի, հիմա ո՞ր թվականն է։

― Հինգ հարյուր քսանութ, տասնինն հունիսի։

Զգացի, թե ինչպես է ճմլվում սիրտս, և շշնջացի․

― Այլևս երբեք չեմ տեսնի իմ բարեկամներին, երբեք, երբեք այլևս։ Նրանք պիտի ծնվեն տասներեք հարյուրամյակ հետո։

Չգիտեմ ինչու, հավատացի տղային։ Ինչ֊որ ներքին զգացումով հավատացի նրան, բայց գիտակցությունս հրաժարվում էր հավատալ։ Գիտակցությունս ապստամբում էր, և դա միանգամայն բնական էր։ Ես չգիտեի, թե ինչպես բավարարեմ իմ գիտակցությանը․ ուրիշ մարդկանց վկայությունը չէր օգնի գործին, որովհետև իմ գիտակցությունը նրանց խելագար կանվաներ և մի կողմ կնետեր նրանց փաստարկները։ Եվ հանկարծ, երջանիկ պատահականությամբ, գլխովս մի սքանչելի գաղափար անցավ։ Գիտեի, որ մ․ թ․ վեցերորդ դարում արևի միակ լրիվ խավարումը տեղի է ունեցել 528 թվականի հունիսի 21֊ին և սկսվել է ցերեկվա 12 անց 03 րոպեին։ Գիտեի նաև, որ ինձ համար ընթացիկ համարվող տարում, այսինքն 1879 թվականին, արևի լրիվ խավարում չէր սպասվում։ Այնպես որ, ես պետք է քառասունութ ժամ զսպեի իմ համբերությունն ու հետաքրքրությունը, որպեսզի դրանք սիրտս վերջնականապես չպայթեցնեին, և ապա ստույգ կպատասխանեի այն հարցին, թե այդ տղան ճշմարտություն էր ասում, թե ոչ։

Ուստի, որպես կոնեկտիկուտցի գործնական մարդ, ես հետաձգեցի այդ թնճուկի լուծումը մինչև նշանակված օրն ու ժամը, դադարեցի այդ մասին մտածելուց և ամբողջ ուշադրությունս կենտրոնացրի տվյալ պահի պարագաների վրա, որպեսզի առավելագույնս քաղեի այդ վիճակից։ «Թղթախաղի մեջ ժամանակին օգտագործիր հաղթաթուղթը», ― ահա իմ նշանաբանը, բայց թե որ արդեն ստիպված ես խաղալ, ուրեմն խաղա, եթե նույնիսկ ձեռքիդ ունես երկու զույգ և մի կենտ։ Ես երկու վճիռ ընդունեցի․ եթե դեռ, այնուամենայնիվ, տասնիններորդ դարն է, և ես գտնվում եմ հիմարանոցում ու այստեղից դուրս գալու հնար չկա, ես ես չեմ լինի, թե որ այստեղ տեր ու տնօրենը չդառնամ և, մյուս կողմից, եթե իրոք վեցերորդ դարն է, ուրեմն շատ լավ, ավելին ինձ ուրիշ ի՞նչ է պետք․ երեք ամիսը չլրացած կլինեմ ամբողջ երկրի տերն ու տնօրենը, չէ որ ես ամբողջ թագավորության ամենազարգացած մարդն եմ, քանի որ ծնվել եմ բոլորից տասներեք դար հետո։ Ես այն մարդկանցից չեմ, որ վճիռ ընդունելուց հետո ժամանակ են կորցնում, և անմիջապես հարցրի մանկլավիկին․

― Լսիր, Քլարենս, տղաս, եթե ես ճիշտ հասկացա քո անունը, եթե դեմ չես, ինձ մի փոքր ծանոթացրու իրերի վիճակին։ Ի՞նչ է այդ ուրվականի անունը, որն ինձ այստեղ բերեց։

― Իմ և քո տիրո՞ջ։ Դա ազնվափայլ ասպետ և մեծ լորդ սըր Քեյ Մատակարարն է, մեր տեր թագավորի կաթնեղբայրը։

― Շատ լավ, շարունակիր, պատմիր նրա մասին, ինչ որ գիտես։

Նա մի երկար պատմություն պատմեց, բայց ինձ անմիջականորեն հետաքրքրող մասը այսպիսին էր։ Նա հայտնեց, որ ես սըր Քեյնի գերին եմ և, ըստ սովորության, ինձ զնդան պետք է նետեն և պահեն այնտեղ միայն հացով ու ջրով, մինչև որ իմ բարեկամները փրկագին վճարեն, եթե, իհարկե, մինչ այդ ինքս չսատկեմ։ Տեսա, որ վերջին հնարավորությունը շատ ավելի իրական է, բայց հոգ չարեցի, ժամանակը շատ սուղ էր։ Այնուհետև մանկլավիկը ասաց, որ ճաշը մեծ սրահում արդեն ավարտին է մոտենում և, որ խոսք ու զրույցը և խնջույքը սկսելուց անմիջապես հետո, սըր Քեյը կհրամայի ներս տանել ինձ, ցույց կտա Արթուր թագավորին և Կլոր Սեղանի շուրջ նստած հռչակավոր ասպետներին և կսկսի պարծենալ՝ ինձ գերի բռնելիս իր կատարած սխրագործությամբ։ Ընդսմին, հնարավոր է, որ մի փոքր չափազանցնի, բայց ես պետք չէ ուղղեմ նրան, դա անքաղաքավարի կլինի և մեկ էլ ոչ անվտանգ, իսկ երբ ինձ վրա կուշտ կնայեն, հետո կքշեն զնդան, նա՛ Քլարենսը, անպատճառ միջոց կգտնի երբեմն֊երբեմն ինձ այցելելու և կօգնի լուր հաղորդել իմ բարեկամներին։

Լո՜ւր հաղորդել իմ բարեկամներին։ Ես շնորհակալություն հայտնեցի, ուրիշ էլ ի՞նչ կարող էի անել։ Այդ պահին մոտեցավ սպասավորը և ասաց, որ ինձ պահանջում են։ Քլարենսը ինձ ներս առաջնորդեց, նստեցրեց և ինքն էլ նստեց իմ կողքին։

Աչքերիս առջև մի զարմանահրաշ և հետաքրքրական տեսարան բացվեց։ Համարյա մերկ պատերով մի վիթխարի սրահ էր, որը լեցուն էր ճչացող հակապատկերներով։ Շատ բարձր, անչափ բարձր տանիքով սրահ էր, այնքան բարձր, որ աղջամուղջի մեջ հազիվ նկատվում էին առաստաղի կամարների միջև նետված հեծաններից ու գերաններից կախ ընկած դրոշները։ Յուրաքանչյուր ծայրում քարե բազիրքով բարձր պատշգամբներ կային, մի կողմում երաժիշտներն էին նստած, մյուս կողմում՝ կանայք, շլացուցիչ հագուստներով։ Հատակը սալարկված էր սև ու սպիտակ քառակուսի մեծ քարե սալերով, որոնք ժամանակի ընթացքում մաշվել ու վերանորոգման կարիք էին զգում։ Զարդեր, ճիշտն ասած, չկային, թեպետ պատերից կախ էին տված ահռելի գորգեր, որոնք, հավանաբար, արվեստի գործեր էին համարվում։ Դրանց վրա ռազմի տեսարաններ էին պատկերված, բայց ձիերը նման էին ճիշտ այնպիսի մարմինների, որոնց երեխաներն են կտրատում թղթից կամ էլ սարքում խմորից, իսկ մարդիկ պատկերված էին թեփուկավոր զրահով, ընդ որում թեփուկները մի֊մի կլոր ծակեր էին, այնպես որ մարկանց հագուստը կարծես ծակծկված լիներ խմորեղենի պատառաքաղով։ Կրակարանը այնքան մեծ էր, որ մի ամբողջ ճամբար կտեղավորեր։ Նրա սյուները քանդակված ու հղկված քարից էին և հիշեցնում էին տաճարի դուռը։ Պատերի երկայնքով լանջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած զինվորներ էին կանգնած, գեղարդները ձեռքներին, որպես միակ զենք․ կանգնած էին այնպես անշարժ, որ կարելի էր նրանց արձանի տեղ ընդունել։

Այս կամարածածկ և տապանասալարկ շուկայական հրապարակի մեջտեղում մի կաղնի սեղան էր դրված, որը նրանք Կլոր Սեղան էին կոչում։ Այն կրկեսի մրցասպարեզի նման ընդարձակ էր, և շուրջը նստած էր տղամարդկանց մի մեծ բազմություն, որոնք հագնված էին այնպես բազմազան և շլացուցիչ գույներով, որ պարզապես նայելիս աչքդ էր ցավում։ Գլուխներին փետրազարդ գլխարկներ էին կրում և փոքր֊ինչ բարձրացնում էին գլխարկները միայն այն դեպքում, երբ դիմում էին հենց իրեն՝ թագվորին։

Մեծ մասը խմելով էր զբաղված, խմիչքը ուղղակի բերանների մեջ էին դատարկում եզան ամբողջական պոզերից, իսկ մի քանիսը դեռ հաց էին ծամում կամ էլ տավարի ոսկորներ կրծում։ Ամեն մարդուն ընկնում էր ամենաքիչը երկուական շուն, որոնք նստած էին աչքները մարդկանց բերաններին տնկած և, երբ նրանց ոսկոր էին շպրտում, բոլորը միանգամից նետվում էին առաջ, ամբողջ բրիգադներով ու դիվիզիաներով։ Սկսվում էր շնակռիվը՝ գլուխները, մարմինները, պոչերը խառնվում էին իրար մի համատարած քաոսի մեջ, սրահով մեկ այնպիսի ոռնոց, վնգստոց ու հաչոց էր բարձրանում, որ բոլոր զրույցները ստիպված էին լինում առժամանակ դադարեցնել։ Բայց ոչ ոք դրա համար չէր բողոքում, որովհետև շնակռիվները ավելի հետաքրքրական էին, քան զրույցները։ Տղամարդիկ երբեմն վեր էին ցատկում, որպեսզի ավելի լավ տեսնեն և գրազ էին գալիս, թե որ շունը կհաղթի, իսկ տիկիններն ու երաժիշտները կռանում էին բազիրքի վրա, և բոլոր կողմերից հիացական բացականչություններ էին լսվում։ Վերջ ի վերջո հաղթող շունը ոսկորը թաթերի մեջ բռնած, հարմարավետ մեկնվում էր հատակի վրա մի հիսուն ուրիշ հաղթված շների կողքին, և գռմռալով սկսում էր կրծել, կեղտոտելով հատակը, իսկ արքունիքը նորից վերադառնում էր իր նախկին զբաղմունքներին ու հաճույքներին։

Որպես կանոն այդ մարդկանց խոսքերն ու շարժուձևերը վայելուչ էին ու քաղաքավարի։ Ես նկատեցի, որ նրանք ուշադրությամբ և լրջորեն ունկնդրում էին, երբ մեկը խոսում էր շնակռիվների արանքներում պատահող ընդմիջումների պահին։ Ընդսմին, նրանք մանկականորեն միամիտ էին ու պարզահոգի։ Ամեն մեկը ստում էր որքան կարող էր, ստում էր բարեհոգի ու զինաթափող միամտությամբ և հաճույքով ականջ էր դնում ուրիշի ստերին ու հավատում էր ամեն ինչի։ Անչափ դժվար էր նրանց էությանը զուգորդել դաժանության և սարսափելիության պատկերացումը, և թեպետ նրանք խոսում էին արյան ու չարչարանքների մասին, բայց այնպիսի անկեղծ հափշտակությամբ էին պատմում, որ ես դադարեցի սոսկալուց։

Ես այդտեղ գտնվող միակ գերին չէի։ Ինձնից բացի մի քսան մարդ էլ կար կամ գուցե ավելին։ Այդ թշվառներից շատերը այլանդակված էին, բզկտված, վիրավորված ամենաահավոր ձևով, նրանց մազերը, դեմքերը, հագուստը դաջված էին սև արյունով։ Նրանք, անշուշտ, սուր մարմնական ցավեր էին զգում, հոգնություն, քաղց և ծարավ, անկասկած, և ոչ ոք հոգ չէր տարել նրանց լվացվելու, նրանց վերքերը դարմանելու մասին, այնուամենայնիվ, ոչ մի ծպտուն չէին հանում, ոչ տնքոց, ոչ բողոք, հոգնության ոչ մի նշան չէին դրսևորում։ Եվ ես ակամայից մտածեցի․ «Նրանք, երևի, իրենք էլ իրենց ժամանակին ճիշտ նույն կերպ են վարվել գերիների հետ, այժմ իրենց հերթն է վրա հասել, նրանք որևէ ուրիշ բան չեն էլ ակնկալում։ Հետևաբար, նրանց փիլիսոփայական տոկունությունը արդյունք չէ ինքնատիրապետման, մտքի, բանականության ուժի, դա անասնական համբերություն է, նրանք պարզապես սպիտակամորթ հնդիկներ են»։

Գլուխ երրորդ

Կլոր Սեղանի ասպետները

Կլոր Սեղանի շուրջ ծավալված զրույցները գլխավորապես մեծախոսություններ էին։ Ասպետները պատմում էին, թե ինչպես են գերիներ բռնել, սպանել նրանց բարեկամներին ու կողմնակիցներին, տիրացել նրանց ձիերին և զրահներին։ Որքան կարողացա հասկանալ, ընդհանրապես այդ սպանությունները կատարվում էին ոչ որպես վրեժ՝ կրած վիրավորանքի դիմաց, ոչ որպես հին թշնամության կամ հանկարծակի գժտության արդյունք։ Ո՛չ երբեք։ Որպես կանոն դրանք պարզապես մենամարտեր էին իրար անծանոթ մարդկանց միջև, որոնք երբեք մեկը մյուսին չէին վիրավորել։ Շատ է պատահել, որ տեսնեմ, թե ինչպես երկու անծանոթ երեխաներ իրար հանդիպելիս միաբերան գոչել են․ «Ես քեզ կդնեմ» և սկսել են կռվել, բայց մինչև այս պահը միշտ կարծել եմ, որ նման երևույթը հատուկ է միայն երեխաներին, պարզապես մանկական հասակի հատկանիշը լինելով։ Այստեղ, սակայն, այս մեծ երեխաները ճիշտ նույն ձևով են վարվում ու հպարտանում իրենց արարքներով, չնայած իրենց առաջացած տարիքին։

Եվ, այնուամենայնիվ, այս մեծահասակ բարեհոգի էակների մեջ ինչ֊որ սիրելի ու գրավիչ բան կար։ Այս ամբողջ մանկանոցում հազիվ այնքան ուղեղ ճարվեր, որպեսզի բավարարեր ձուկ բռնելու համար կարթի վրա հագցնելու նպատակին, բայց հարցն էլ այն է, որ նման հասարակության մեջ ուղեղը պետք չէ, ընդհակառակն, ուղեղի առկայությունը միայն կխանգարեր և բոլորին նեղություն կպատճառեր, կզրկեր այդ հասարակությանը իր ավարտուն համաչափությունից և, հավանաբար, անհնարին կդարձներ այս հասարակության գոյությունն իսկ։

Համարյա բոլորի դեմքերը հաճելի արիությամբ էին շնչում, իսկ ոմանք այնպիսի արժանապատվությամբ և վայելչորեն էին իրենց պահում, որ ամեն մի քննադատություն ակամայից պետք է լռեր։ Հատկապես ազնվածին բարության և մաքրության մարմնավորում էր այն ասպետի դեմքը, որին նրանք սըր Գալահադ էին կոչում, ինչպես նաև թագավորի դեմքը․ կատարյալ վեհություն և իսկական մեծություն կար սըր Լանսելոտ Լճացու վիթխարի մարմնի ու վեհապանծ կեցվածքի մեջ։

Հանկարծ մի դեպք պատահեց, որը սըր Լանսելոտի վրա կենտրոնացրեց բոլորի ուշադրությունը։ Ինչ֊որ մեկի, հավանաբար արարողապետի, տված նշանի համաձայն, վեց, թե ութ գերիներ մի մարդու նման առաջ եկան, ծունկի իջան, ձեռքերը վեր պարզեցին դեպի տիկնանց պատշգամբը և սկսեցին թույլտվություն խնդրել մի խոսք ուղղելու թագուհուն։ Կանացի գեղեցկության և թովչության այս ծաղկանոցում ամենաերևացող տեղը նստած տիկինը ի նշան համաձայնության հակեց գլուխը։ Այդ ժամանակ գերիներից մեկը բոլորի անունից ասաց, որ հանձնում է ինքն իրեն և իր ընկերներին թագուհու ձեռքը, և թող թագուհին որոշի ինչ անել՝ ներում շնորհել իրենց, փրկագին պահանջել, զնդան նետել, թե մահապատժի ենթարկել։ Խոսնակը հայտնեց նաև, որ ինքը դրանով կատարում է Քեյ Մատակարարի հրամանը, որի գերիներն են իրենք, և որը հաղթել է իրենց ազնիվ մարտի մեջ և գերեվարել։

Զարմանքը թևածեց դեմքից֊դեմք սրահով մեկ։ Սըր Քեյի անունի վրա մարեց թագուհու ժպիտը, նա նկատելիորեն հիասթափված էր, և մանկլավիկը փսփսաց ականջիս մեջ ամենակծու հեգնանքով․

― Չէ մի, չէ՛, սըր Քեյի։ Հավատացինք հա՜։ Կարող եք ինձ աղջկա անուն կպցնել, սիրելիներս, կամ էլ ծովառնետ կոչել։ Մարդիկ պետք է երկու անգամ հազար տարի գլուխ կոտրեն, որպեսզի կարողանան մի ուրիշ այսպիսի վիթխարի փչոց հորինել։

Դաժան հարցապնդումով լեցուն բոլոր աչքերը հառվեցին սըր Քեյին։ Բայց նա իր բարձրության վրա գտնվեց։ Ոտքի ելավ և ձեռքով վեհապանծ շարժում արեց։ Հայտարարեց, որ հիմա պատմելու է ամեն ինչ, միայն ու միայն փաստերի վրա հենվելով, պարզապես պատմելու է ճշմարիտ փաստերը, առանց որևէ մեկնաբանության։

― Եվ այն ժամանակ, ― ասաց նա, ― եթե դուք կուզենաք փառք ու պատիվ տալ մեկին, ապա կտաք այդ նրան, ով նստած է այստեղ, ով ամենահզորն է բոլոր ասպետների մեջ, որոնք երբևէ վահան են բռնել և սուր գործածել քրիստոնեական մարտիկների շարքերում։

Եվ նա մատնացույց արեց սըր Լանսելոտին։ Օ, սըր, Քեյը շշմեցրեց բոլորին։ Հետո նա շարունակեց և պատմեց, թե ինչպես սըր Լանսելոտը, արկածներ փնտրելիս, իր սրի մի հարվածով սպանել է յոթ հսկաների և ազատել գերության կապանքներից հարյուր քառասուներկու տիկինների ու օրիորդների, թե ինչպես առաջ գնալով նոր արկածներ փնտրելու, գտել է իրեն (սըր Քեյին) ինը օտար ասպետների հետ անհավասար մարտ մղելիս և անմիջապես ինքը մենակ իր վրա վերցրել ամբողջ մարտը և հաղթել բոլոր ինը ասպետներին, ապա առավոտյան սըր Լանսելոտը վաղ է արթնացել, հագել սըր Քեյի զրահը, վերցրել սըր Քեյի ձին և հեռացել դեպի օտար երկրներ, և մի մարտում հաղթել է տասնվեց, իսկ մի ուրիշում երեսունչորս ասպետների, և թե ինչպես բոլոր պարտվածներին, և այս, և նախկին պարտվածներին, նա ստիպել է երդվել, որ նրանք Հոգեգալստյան օրը պիտի հայտնվեն Արթուր թագավորի արքունիքում, հանձնվեն Գինեվըր թագուհու ձեռքը, իրենց կոչելով սըր Քեյ Մատակարարի գերիները, նրա ասպետական խիզախության վկայությունը ներկայացնելով, և ահա մի վեց ասպետ արդեն եկել են, իսկ մյուսները կհայտնվեն, հենց որ ծանր վերքերը մի փոքր ապաքինվեն։

Հուզիչ էր տեսնել, թե ինչպես էր շառագունում և ժպտում թագուհին, ինչպես էր ամոթխած և երջանիկ գողունի հայացքներ նետում սըր Լանսելոտի վրա, այնպես որ, եթե դա Արկանզասում լիներ, վերջինիս մարմնի մեջ տեղն ու տեղը ատրճանակ կպարպեին։

Բոլորը փառաբանում էին սըր Լանսելոտի քաջությունը և մեծահոգությունը, իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ես պարզապես զարմանում էի, թե ինչպես մի մարդ կարողացել է հաղթել և գերեվարել կռիվների մարզված այսքան մարտիկների։ Զարմանքս հայտնեցի Քլարենսին, բայց այս քամիգլուխ ծաղրասերը միայն ասաց․

― Եթե սըր Քեյը հասցրած լիներ կոնծելու թթու գինու ևս մի տիկ, պարտվածների թիվը կկրկնապատկվեր։

Հանկարծ Քլարենսի դեմքին այնպիսի խոր վհատության ամպ իջավ, որ խղճացի նրան։ Ես հետևեցի նրա հայացքի ուղղությանը և տեսա ծածանվող սև հագուստով մի շատ ծեր, սպիտակամորուս մարդու, որը խախուտ ոտքերով սեղանի մոտ կանգնած, թեթևակի տարուբերում էր իր հնամենի գլուխը և ջրակալած աչքերի թափառող հայացքով դիտում ներկաներին։ Բոլորի դեմքերին նկատելի էր ճիշտ նույն վհատության արտահայտությունը, ինչ որ տեսել էի մանկլավիկի դեմքին։ Դա կարծես դատապարտված էակների նախազգացում լիներ, թե իրենք պետք է տառապանքներ կրեն և չեն էլ կարող նույնիսկ բողոքել։

― Աստված իմ, նորից պիտի լսենք, ― հառաչեց տղան, ― նույն հին ու ձանձրալի պատմությունը, որ նա պատմել է ճիշտ նույն բառերով արդեն հազար անգամ և որ միշտ պիտի պատմի, քանի դեռ չի մեռել, ամեն անգամ, երբ մի գավաթ գինուց գործի անցնի նրա երևակայության քամաղացը։ Տեր իմ, ինչու ես չմեռա, որպեսզի այս օրը չտեսնեի։

― Ո՞վ է նա։

― Մերլինը, մեծագույն ստախոսը և ամենակարող մոգը։ Թող կործանվի նա։ Այնպես է ձանձրացրել մեզ իր միակ պատմությունով։ Բայց բոլորը վախենում են նրանից, որովհետև նրան են հպատակվում փոթորիկներն ու կայծակները, և դժոխքի բոլոր չարքերը այդ ծերուկի հրամանի տակ են, թե չէ մենք վաղուց դուրս տված կլինեինք դրա փորոտիքը, ազատվելու համար նրա այդ պատմությունից։ Նա միշտ էլ այն պատմում է երրորդ դեմքով, իբր հավատացնել է ուզում, թե ինքը շատ համեստ է, որպեսզի իրեն փառաբանի։ Թող անեծքի կրակը իջնի նրա վրա, թող միշտ դժբախտությունը լինի նրա բաժինը։ Լավ, բարեկամս, խնդրում եմ, զարթեցրեք ինձ, երբ վերջացնի։

Տղան գլուխը դրեց ուսիս և քնած ձևացավ։ Ծերունին սկսեց իր պատմությունը, և մանկլավիկը իրոք անմիջապես քնեց, քնեցին նաև շները, արքունիքը, ծառաները, զինվորները։ Միապաղաղ հնչում էին ձանձրալի ձայնը, բոլոր կողմերից լսվում էր մեղմ խռմփոցը, որը կարծես փողային գործիքների ուղեկցություն լիներ այդ ձայնին։ Մի քանիսը գլուխները դրել էին ձեռքերի վրա, ուրիշները մեջքով ետ էին հենվել և բերանները լայն բաց արած՝ երաժշտություն էին արտաբերում։ Ճանճերին այլևս քշող չկար, նրանք տզզում էին և կծում․ մի հարյուր անցքերից ու ծակերից անշշուկ ներս խուժեցին առնետների բազմությունները և սկսեցին վազվզել դես ու դեն, զգալով իրենց ինչպես սեփական տանը․ նրանցից մեկը, սկյուռի նման ետին թաթերի վրա նստել էր թագավորի գլխին ու պանիր էր կրծում, միամիտ անամոթությամբ փշրանքները թագավորի դեմքին թափելով։ Տեսարանը շատ խաղաղ էր, հանգստավետ՝ հոգնած աչքերի և տանջահար հոգու համար։

Ահա, թե ինչ էր պատմում ծերուկը․

― ․․․ Եվ այսպես, թագավորն ու Մերլինը ճանապարհ ընկան ու հասան ճգնավորի մոտ, որը մի բարի մարդ էր և մեծ հեքիմ։ Հեքիմը զննեց թագավորի վերքերը և տվեց նրան լավ դարմաններ։ Թագավորը այնտեղ մնաց երեք օր, վերքերը լրիվ բուժվեցին, այնպես որ նա կարող էր ձի նստել ու գնալ, և նրանք մեկնեցին։ Ճանապարհին Արթուրը ասաց․ «Ես սուր չունեմ»։ «Ոչինչ, ― ասաց Մերլինը, ― շուտով ես սուր կճարեմ»։ Նրանք քշեցին ձիերը և հասան մի մեծ, խոր լճի, և տեսավ Արթուրը, որ ճիշտ լճի կենտրոնում ոսկեմետաքս թևքով մի ձեռք հոյակապ սուր է բռնել։ «Ահա, ― ասաց Մերլինը, ― այն սուրը, որի մասին ես ասում էի»։ Այդ միջոցին նրանք տեսան մի օրիորդի, որը քայլում էր լճի վրայով։ «Ի՞նչ օրիորդ է սա», ― հարցրեց Արթուրը։ «Դա լճի տիրուհին է, ― ասաց Մերլինը։ ― Այդ լճի մեջտեղը մի ժայռ կա, ժայռի վրա էլ աշխարհիս ամենագեղեցիկ ամրոցը։ Հիմա այդ օրիորդը կմոտենա քեզ, եթե քաղցր խոսես նրա հետ, սուրը քոնը կլինի»։ Օրիորդը մոտեցավ Արթուրին և ողջունեց նրան։ Նա էլ՝ օրիորդին։ «Օրիորդ, ― ասաց Արթուրը, ― ի՞նչ սուր է դա, որը ջրից վեր բռնել է այդ ձեռքը։ Ես կուզենայի ունենալ այն, քանզի սուր չունեմ»։ «Սըր Արթուր թագավոր, ― ասաց օրիորդը, ― սուրը իմն է, և եթե դու ինձ նվեր տաս, երբ ես քեզ խնդրեմ այդ մասին, սուրը քոնը կլինի»։ «Պատվովս եմ երդվում, ― ասաց Արթուրը, ― ես կտամ այն նվերը, ինչ որ դու խնդրես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց օրիորդը, ― նստիր այն մակույկը, գնա և վերցրու սուրը պատյանի հետ միասին, և ես կխնդրեմ իմ նվերը, երբ ժամանակը գա»։ Արթուրն ու Մերլինը իջան ձիերից, ձիերը կապեցին երկու ծառերից, մակույկ նստեցին և, երբ մոտեցան սուր բռնած ձեռքին, սըր Արթուրը բռնեց կոթից և պոկեց սուրը։ Ձեռքը ջրի տակ անցավ, իսկ նրանք ափ վերադարձան ու շարունակեցին ճանապարհը։ Շուտով սըր Արթուրը մի շքեղ վրան տեսավ։ «Ո՞ւմ վրանն է սա»։ «Սըր Պելինորի վրանն է, այն ասպետի, որի հետ վերջերս մենամարտեցիր, բայց այժմ նա ներսը չէ։ Գնացել է մենամարտելու քո ասպետներից մեկի, ազնվափայլ Էգլեմի հետ։ Նրանք երկար մարտնչել են և Էգլեմը փախուստի է դիմել փրկվելու համար ստույգ մահից, իսկ Պելինորը հետապնդել է նրան մինչև Քարլիոն, և հիմա շուտով մենք նրան կհանդիպենք մեծ ճանապարհի վրա»։ «Այդ շատ լավ է, ― ասաց Արթուրը, ― այժմ ես սուր ունեմ, կմարտնչեմ նրա հետ և վրեժ կլուծեմ»։ «Սըր, դու պետք չէ այդ անես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի ասպետը հոգնած է մարտնչելուց և հետապնդելուց, և մեծ պատիվ չէ հոգնած ասպետի հետ մարտնչելը, բացի այդ, սըր Պելինորին հավասար ասպետ ամբողջ աշխարհում չկա։ Եվ ահա, լսիր խորհուրդս, թող նա գնա, քանզի շատ կարճ միջոցում նա քեզ բարի ծառայություն կմատուցի, իսկ իր մահից հետ նրա զավակները քեզ հավատարիմ կծառայեն։ Կգա օրը, շուտով, երբ դու ուրախ կլինես, քո քրոջը նրան կնության տալու»։ «Երբ տեսնեմ նրան, ― ասաց Արթուրը, ― կանեմ այնպես, ինչպես խորհուրդ ես տալիս»։ Հետո սըր Արթուրը զննեց իր սուրը և գոհ մնաց։ «Ո՞րն է քեզ ավելի դուր գալիս, ― ասաց Մերլինը, ― սո՞ւրը․ թե պատյանը»։ «Ավելի շատ սուրն եմ հավանում» ― պատասխանեց Արթուրը։ «Դու իմաստուն չես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի այդ պատյանը տասն անգամ ավելի արժե սրից։ Քանի այդ պատյանը ունես, քեզ ոչ ոք վերք չի հասցնի, դու ոչ մի կաթիլ արյուն չես կորցնի։ Երբեք մի բաժանվիր այդ պատյանից»։ Այսպես նրանք մոտեցան Քարլիոնին և ճանապարհին հանդիպեցին սըր Պելինորին։ Մերլինը, սակայն, այնպես արեց, որ Պելինորը չնկատեց Արթուրին և անցավ առանց խոսք արտասանելու։ «Զարմանում եմ, ― ասաց Արթուրը։ ― Ինչո՞ւ այդ ասպետը ոչինչ չասաց»։ «Սըր, ― պատասխանեց Մերլինը, ― նա չնկատեց քեզ, քանզի եթե նկատեր, այդքան հեշտությամբ չէիք բաժանվի իրարից»։ Եվ նրանք ժամանեցին Քարլիոն, որտեղ Արթուրի ասպետներն էին գտնվում։ Եվ երբ նրանք լսեցին թագավորի արկածները, զարմացան, թե որքան խիզախությամբ է նա վտանգում իր թագավորական կյանքը։ Բայց ամենաանվանի ասպետները հայտարարեցին, թե հաճելի է ծառայել այնպիսի թագավորի, որը հասարակ ու աղքատ ասպետների նման երկրե երկիր է թափառում և արկածներ փնտրում։