Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում

հեղինակ՝ Մարկ Տվեն թարգմանիչ՝ Կ․ Դալլաքյան (անգլերէնից) աղբյուր՝ «Կոնեկտիկուտցի Յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում»

Նախաբան

Այս գրքի մեջ տարածվող կոպիտ օրենքներն ու սովորությունները պատմականորեն հավաստի են։ Պատմականորեն հավաստի են նաև դրանք լուսաբանելու համար օգտագործված դեպքերը։ Չենք պնդում, թե այդ օրենքներն ու սովորությունները գոյություն են ունեցել Անգլիայում ճիշտ վեցերորդ դարում, ոչ, պարզապես գտնում ենք, որ եթե դրանք գոյություն են ունեցել Անգլիայում և ուրիշ քաղաքակիրթ երկրներում շատ ավելի ուշ ժամանակներում, ապա, առանց զրպարտիչ կոչվելու վախի, կարելի է ենթադրել, որ վեցերորդ դարում նույնպես դրանք եղել են։ Բոլոր հիմքերն ունենք կարծելու, որ եթե նույնիսկ այստեղ նկարագրված այս կամ այն օրենքն ու սովորությունը գոյություն չի ունեցել այդ հեռավոր ժամանակներում, ապա դրան լիովին փոխարինե՞լ է մի ուրիշ էլ ավելի վատթարը։

Այն հարցը, թե իրոք գոյություն ունի՞ արդյոք թագավորների աստվածային իրավունք՝ այս գրքում չի քննարկվում։ Այդ հարցը շատ բարդ է ու խրթին։ Ակնհայտ է և անառարկելի, որ պետության գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած մարդը պետք է վսեմ հոգու և երևելի ընդունակությունների տեր անձնավորություն լինի։ Նույնքան ակնհայտ է և անառարկելի, որ միայն նախախնամությունը կարող է անսխալ ընտրել այդպիսի մարդուն։ Այստեղից էլ, ակնհայտաբար ու անառարկելիորեն հետևում է, որ նման մարդու ընտրությունը միշտ էլ կատարում է նախախնամությունը, քանի որ այդ կետին է հանգեցնում անխուսափելի եզրակացությունը։ Գո՞ւցե այդպես էր թվում այս գրքի հեղինակին, մինչև որ նա երես առ երես չեկավ տիկին Պոմպադուրի, լեդի Քասլմենի և գործադիր իշխանության գլուխ կանգնած նման կարգի այլ ներկայացուցիչների հետ։ Սրանց այնքան դժվար էր վերը շարադրված կաղապարի մեջ առնելը, որ հեղինակը որոշեց այս գիրքը (որ պետք է լույս տեսնի աշնանը) նվիրել ուրիշ խնդիրների, իսկ հետո ավելի փորձ ձեռք բերել և հարցը լուծել առանձին գրքի մեջ։ Իսկ այդ հարցը, անշուշտ, այնպիսի մի թնճուկ է, որ պետք է անպատճառ լուծել․ և ձմռանն էլ, ի դեպ, ես ուրիշ անելիք չունեմ։

Մարկ Տվեն

Երկու խոսք լուսաբանման համար

Այդ տարօրինակ անծանոթին, որի մասին պատմելու եմ, ես հանդիպեցի Վարվիկ ամրոցում։ Նա գրավեց իմ ուշադրությունը իր երեք հատկանիշներով․ անկեղծ պարզությամբ, հինավուրց զենքի զարմանալի գիտակությամբ և այն բանով, որ նրա ներկայությամբ ես ինձ բոլորովին հանգիստ էի զգում, քանի որ միայն ինքն էր խոսում։ Որպես համեստ մարդիկ, մենք հայտնվեցինք ամրոցի սրահներով առաջացող մարդկային նախիրի ամենավերջում, և նա անմիջապես սկսեց վերին աստիճանի հետաքրքրական բաներ պատմել։ Խոսում էր մեղմ, հաճելի, սահուն և կարծես այս աշխարհից ու ժամանակից աննշմարելիորեն դուրս փոխադրվում, ընկնում մի հեռու֊հեռավոր ժամանակաշրջան, հին ու դարերի խորքում մոռացված երկիր։ Նա աստիճանաբար այնպես կախարդեց ինձ, որ աչքերիս առջև սկսեց թվալ, թե շուրջս վխտում են մոխրագույն, բորբոսնած ու փոշեծածկ հնության ուրվականներն ու ստվերները, և որ ես զրուցում են նրա մի մասունքի հետ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ես կխոսեի իմ անձնական բարեկամների, թշնամիների կամ մերձավոր հարևանների մասին, նա էլ խոսում էր սըր Բեդիվերի, սըր Քորս դը Գանիսի, սըր Լանսելոտ Լճացու, սըր Գալահադի ու Կլոր Սեղանի մյուս բոլոր մեծանուն ասպետների մասին, և որքա՜ն հին, հին, անասելիորեն հինավուրց, խունացած, չորացած, մգլոտ և հնամենի տեսք ուներ նա ինքը այդ պահին։ Հանկարծ նա դարձավ դեպի ինձ և այնպես պարզ ու հանգիստ, ինչպես մարդ կարող է խոսել եղանակի կամ էլ ուրիշ առօրյա բաների մասին, ասաց․

― Դուք, իհարկե, գիտեք, հոգիների փոխադրման մասին։ Բայց լսե՞լ եք արդյոք մարմինների փախադրման մասին մի ժամանակահատվածից մյուսը։

Պատասխանեցի, որ չեմ լսել։ Նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց իմ պատասխանին, կարծես իրոք խոսքը եղանակի մասին լիներ։ Լռություն տիրեց, որն անմիջապես խախտեց վարձու ուղեկցողի ձանձրալի ձայնը․

― Հնամենի օղազրահ։ Վեցերորդ դար։ Արթուր թագավորի և Կլոր Սեղանի ժամանակաշրջան։ Ըստ ավանդության, պատկանել է սըր Սագրամոր Ցանկալի ասպետին։ Ուշադրություն դարձրեք կրծքի ձախ կողմի հանգույցների միջի կլոր ծակին։ Դրա ծագումը անհայտ է։ Ենթադրում են, որ օղազրահը ծակված է եղել փամփուշտով՝ հրազենի գյուտից հետո։ Հնարավոր է, որ Կրոմվելի զինվորներից մեկն է կատակով կրակել։

Իմ անծանոթը ժպտաց (տարօրինակ էր այդ ժպիտը, երևի մարդիկ շատ ու շատ դարեր առաջ են դադարել այդպես ժպտալուց) և քթի տակ մրթմրթաց․

― Ի՜նչ էլ խելոքն է։ Ե՛ս հո գիտեմ, թե ինչպես է ծակվել։ ― Ապա, քիչ հետո ավելացրեց։ ― Ինքս եմ արել։

Շշմեցի կայծակնահար եղածի նման և մինչ ուշքի կգայի, նա այլևս չկար։

Ամբողջ երեկոն անցկացրի Վարվիկ֊Արմսում կրակարանի մոտ նստած և հինավուրց ժամանակների մասին երազների մեջ ընկղմված։ Անձրևը անխնա ծեծում էր պատուհանս և քամին ոռնում էր դրսում։ Երբեմն֊երբեմն թերթում էի սըր Թոմաս Մելորիի հրաշափառ պատմություններով ու արկածներով լեցուն հինավուրց սքանչելի գիրքը և նորից ընկնում երազների աշխարհը։ Արդեն կեսգիշեր էր, երբ քնելուց առաջ մի պատմություն էլ կարդացի այն մասին․

Թե ինչպես սըր Լանսելոտը երկու հսկա սպանեց և ամրոցը ազատեց

«․․․Հանկարծ նրա առջև հայտնվեցին երկու վիթխարի հսկաներ, մինչև գլուխը երկաթե զրահների մեջ և ձեռքներին սոսկալի դագանակներ բռնած։ Սըր Լանսելոտը վահանը առաջ պարզեց և վանեց հսկաներից մեկի հարվածը և իր սրով մեջտեղից կիսեց նրա գլուխը։ Երբ մյուսը տեսավ այդ, գլխապատառ փախավ, վախենալով ահարկու հարվածներից, իսկ սըր Լանսելոտը ետևից ընկավ որքան ոտքերում ուժ ուներ, սուրը իջեցրեց նրա ուսին և ճիշտ երկու կես արեց։ Ապա սըր Լանսելոտը սրահ մտավ, և նրան ընդառաջ եկան երեք անգամ տասներկու տիկիններ ու օրիորդներ, և բոլորը ծունկի իջան նրա առջև ու գոհություն հայտնեցին աստծուն և նրան՝ իրենց ազատագրության համար։ «Քանզի սըր, ― ասացին նրանք, ― ահա յոթ տարի է, ինչ մենք գերված ենք այստեղ և մեր սննդի համար մետաքսյա ձեռագործներ ենք անում, մինչդեռ բոլորս էլ ազնվազարմ ծագում ունենք, և թող օրհնված լինի այն ժամը, սըր, ասպետ, երբ դու ծնվեցիր, քանզի դու աշխարհի բոլոր ասպետներից շատ ավելի ես արժանի փառաբանության, և մենք բոլորս աղաչում ենք, շնորհիր մեզ քո անունը, որպեսզի պատմենք մեր բարեկամներին, թե ով է մեզ ազատողը»։ «Գեղեցկատես օրիորդներ, ― ասաց նա, ― իմ անունը սըր Լանսելոտ Լճացի է»։ Ապա նա բաժանվեց օրիորդներից և հանձնեց նրանց աստծուն։ Եվ նա հեծավ իր նժույգը և քշեց անցավ շատ զարմանահրաշ ու վայրի երկրներով, շատ ջրերով ու հովիտներով, բայց ոչ մի տեղ իրեն վայել ընդունելություն չգտավ։ Եվ, վերջապես, մի երեկո, պատահեց, որ նա մի գեղեցիկ դաստակերտի հասավ, և այնտեղ հանդիպեց մի ազնվազարմ պառավ տիկնոջ, որը նրան վայել ընդունելություն ցույց տվեց և հոգ տարավ նրա և ձիու մասին։ Եվ երբ պահը եկավ, հյուրընկալ տիկինը առաջնորդեց նրան դարպասների վրա գտնվող գեղեցիկ աշտարակը, որտեղ նրան հարմարավետ մահիճ էր սպասում։ Այդտեղ սըր Լանսելոտը հանեց իր զրահները, զենքը դրեց կողքին, անկողին մտավ և անմիջապես ընկղմվեց քնի մեջ։ Եվ ահա շուտով մի հեծյալ ժամանեց և սկսեց փութով թակել դարպասը։ Իսկ սըր Լանսելոտը աղմուկը լսելով, վեր կացավ, դուրս նայեց պատուհանից և լուսնի լույսով տեսավ երեք ասպետների, որոնք նժույգները խթանած շտապում էին առաջինի ետևից և միանգամից սրերը մերկացրած հարձակվեցին նրա վրա, իսկ առաջինը դեմքը դարձրեց դեպի նրանց և ասպետորեն սկսեց պաշտպանվել։ «Ճշմարիտ աստված, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― ես պետք է օգնեմ ասպետին, քանզի վայել չէ ինձ դիտել, թե ինչպես են երեքը մեկի վրա հարձակվում, և եթե ասպետը սպանվի, ես մեղսակից կլինեմ նրա սպանության մեջ»։ Եվ նա հագավ զրահները, սավանով պատուհանից ցած իջավ չորս ասպետների մոտ և բարձրաձայն ասաց․ «Դարձեք դեպի ինձ, ասպետներ, և թողեք ձեր մարտը այդ ասպետի հետ»։ Անմիջապես նրանք թողեցին սըր Քեյին և դարձան Լանսելոտի դեմ, և մեծ մարտ ծայր առավ, քանզի ասպետները ցած իջան նժույգներից և սկսեցին հարվածներ տեղալ բոլոր կողմերից։ Այդ ժամանակ սըր Քեյը առաջ եկավ օգնելու համար սըր Լանսելոտին։ «Ոչ, սըր, ― ասաց վերջինս, ― ես կարիք չունեմ ձեր օգնության, դուք կարող եք օգնել այն բանով, որ մենակ թողնեք ինձ սրանց դեմ»։ Սըր Քեյը ասպետին հաճույք պատճառած լինելու համար, ստիպեց իրեն կատարելու նրա կամքը և մի կողմ կանգնեց։ Եվ ապա սըր Լանսելոտը վեց հարվածներով նրանց գետին գլորեց։

Այդ ժամանակ բոլոր երեքը աղաչեցին․ «Սըր ասպետ, մենք անձնատուր ենք լինում քեզ, քանզի զորությամբ քեզ հավասար ասպետ չկա»։ «Ես չեմ ընդունում ձեր անձնատվությունը, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Բայց եթե դուք անձնատուր լինեք սըր Քեյ Մատակարարին, ես կշնորհեմ ձեզ ձեր կյանքը»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― ասացին նրանք, չենք ուզում պատվազուրկ լինել, քանզի մենք սըր Քեյին հետապնդում էինք մինչև այս դարպասները և կհաղթեինք նրան, եթե դու չլինեիր, այլևս ինչո՞ւ նրան անձնատուր լինենք»։ «Ինչպես ուզում եք, ― ասաց սըր Լանսելոտը։ ― Դուք կարող ենք ընտրել մահը կամ կյանքը, իսկ անձնատուր լինել կարող եք միայն սըր Քեյին»։ «Ազնվափայլ ասպետ, ― պատասխանեցին նրան այդ ժամանակ, ― մեր կյանքը փրկելու համար կանենք այնպես, ինչպես դու հրամայում ես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― առաջիկա Հոգեգալուստի օրը, դուք պետք է ներկայանաք Արթուր թագավորի արքունիք և ձեր կյանքը հանձնեք Գինեվըր թագուհու ձեռքը, նրա գթությունը ու նրա ողորմածությունը հայցեք և ասեք, որ ձեզ իր մոտ է ճամփել սըր Քեյը, հրամայելով դառնալ թագուհու գերիները»։ Առավոտյան սըր Լանսելոտը արթնացավ շատ վաղ, իսկ սըր Քեյը դեռ քնած էր, և սըր Լանսելոտը հագավ սըր Քեյի զրահները, վերցրեց նրա վահանը և զենքը, գնաց գոմ, հեծավ նրա նժույգը և, հրաժեշտ տալով հյուրընկալ տիկնոջը, մեկնեց։ Շուտով արթնացավ սըր Քեյը և տեսավ, որ սըր Լանսելոտը մենել է, և հետո նկատեց, որ սըր Լանսելոտը տարել է իր զենքը և նժույգը։ «Երդվում եմ, որ Արթուր թագավորի ասպետներից շատերը փորձանքի պիտի գան, քանզի, խաբվելով իմ զրահներից, քաջաբար պիտի հարձակվեն սըր Լանսելոտի վրա, նրան իմ տեղն ընդունելով։ Իսկ ես նրա զրահները հագնելով և նրա վահանի պաշտպանությամբ, անվտանգ տեղ կհասնեմ»։ Եվ, հրաժեշտ առնելով հյուրընկալ տիկնոջից, սըր Քեյը ճանապարհ ընկավ․․․»։

Նոր էի գիրքը մի կողմ դրել, երբ դուռը թակեցին, ու ներս մտավ իմ օտարականը։ Ես նրան ծխամորճ ու աթոռ առաջարկեցի և ընդունեցի շատ սիրալիր։ Մի գավաթ տաք շոտլանդական վիսկի հրամցրի, ապա մի ուրիշը, նորից մի գավաթ էլ, հույս ունենալով լսելու նրա պատմությունը։ Չորրորդ գավաթից հետո նա ինքը խոսք սկսեց, պարզ ու բնական եղանակով։

Օտարականի պատմածը

Ես ամերիկացի եմ։ Ծնվել և մեծացել եմ Հարթֆորդում, Կոնեկտիկուտ նահանգում, անմիջապես գետից այն կողմ, արվարձանում։ Այնպես որ ես յանկի եմ, յանկիներից սերված, և ինչպես վայել է իսկական յանկիին, գործնական մարդ եմ, հեռու ամեն տեսակի զգացակացությունից, այլ խոսքով ասած՝ պոեզիայից։ Հայրս դարբին է եղել, հորեղբայրս՝ անասնաբույժ, իսկ ես սկզբում և՛ դարբին էի, և՛ անասնաբույժ։ Հետո մտա մի մեծ զինագործարան և ուսումնասիրեցի իմ իսկական արհեստը, տիրապետեցի կատարելապես, սովորեցի պատրաստել ամեն ինչ՝ հրացաններ, ատրճանակներ, հրանոթներ, շոգեկաթսաներ, շոգեքարշեր, ձեռքի աշխատանքին փոխարինող ամեն տեսակ մեքենաներ։ Եվ կարողանում էի պատրաստել աշխարհիս երեսին ամեն ինչ և, եթե գոյություն չունենար անհրաժեշտ իրը արագ պատրաստելու նորագույն եղանակը, ինքս էի հնարում այն և անում նույնքան հեշտ ու հանգիստ, ինչպես կոճղ գլորելը։ Վերջ ի վերջո ինձ ավագ վարպետ կարգեցին․ ձեռքիս տակ մի երկու հազար մարդ էր աշխատում։

Էհ, ինքնին հասկանալի է, որ նման պաշտոնի տեր անձը մարտական մարդ պետք է լինի։ Եթե ձեռքիդ տակ երկու հազար կոշտ ու կոպիտ ստահակ կա, ապա, անշուշտ, զվարճալիքներն անպակաս են լինում։ Իմ գլխից որ, գոնե, անպակաս էին։ Մի խոսքով բանն այնտեղ հասավ, որ ես էլ ստացա իմ հասանելիքը։ Թյուրիմացություն պատահեց իմ և մի աժդահայի միջև, որին մենք Հերկուլես էինք կոչում։ Նա այնպես հասցրեց գլխիս, որ գանգս ճարճատեց, կարերը տեղից ելան ու իրար խառնվեցին։ Աշխարհը մթնեց, ու ես երկար ժամանակ ոչինչ չէի գիտակցում և չէի զգում։

Երբ նորից ուշքի եկա, նստած էի մի կաղնու տակ, խոտերի վրա, հոյակապ ու գեղատեսիլ բնության գրկում, մենակ։ Բայց ոչ բոլորովին մենակ։ Քիչ հետո, ձիու վրա մի կտրիճ էր լեռնացել ու աչքերը վերից վար տնկել վրաս, մի կտրիճ, որ ասես հենց նոր էր իջել պատկերազարդ գրքի էջից։ Նա ոտքից գլուխ ծածկված էր հնօրյա զրահով, գլուխը երկայնակի ճեղքերով երկաթյա տակառ հիշեցնող սաղավարտի մեջ էր, ձեռքին բռնել էր վահան, սուր և երկար նիզակ։ Երկաթյա զրահ էր կրում նաև ձին, որի ճակատին պողպատե եղջյուր էր ցցված, և շքեղ, կարմրականաչ մետաքսյա սթարը վերմակի նման կախ էր ընկած մինչև գետին։

― Ազնվափայլ սըր, դուք պատրա՞ստ եք, ― ասաց այս կտրիճը։

― Ի՞նչ։

― Պատրա՞ստ եք ինձ հետ մարտնչելու հանուն կալվածքի, հանուն տիկնոջ կամ հանուն․․․

― Ի՞նչ եք ոզում ինձնից, ― ասացի ես։ ― Կորեք ձեր կրկեսը, այլապես ոստիկանությանը կհայտնեմ։

Իսկ ձեր կարծիքով, ի՞նչ արեց նա։ Մի երկու հարյուր յարդ ետ գնաց ու ձին թափով քշեց ինձ վրա, իր երկաթյա տակառը կռացրած մինչև ձիու վիզը, երկար նիզակը առաջ պարզած։ Տեսա, որ կատակ չի անում, և մինչ նա քառատրոփ ինձ կհասներ, ես արդեն ծառի վրա էի։

Նա հայտարարեց, որ իր սեփականությունն եմ, իր նիզակի գերին։ Նրա փաստարկները համոզիչ էին, առավելագույնը մեծապես իր կողմն էր, այնպես որ վճռեցի չառարկել։ Պայման կապեցինք, ըստ որի ես պետք է գնայի նրա հետ, իսկ նա պետք է ձեռք չտար ինձ։ Իջա ծառից, և մենք ճանապարհ ընկանք, ես քայլում էի նրա ձիու կողքից։ Առաջ էինք գնում անշտապ, անցնում դաշտեր և գետակներ, և ես անչափ զարմանում էի, որ նախկինում երբեք այդ դաշտերն ու գետակները չէի տեսել։ Շուրջս էի նայում, աչք ածում, բայց այդպես էլ որևէ կրկես կամ նույնիսկ կրկեսի նշաններ չտեսա։ Այնպես որ հրաժարվեցի կրկեսի գաղափարից և եզրակացրի, որ նա հիմարանոցից է փախել։ Բայց ճանապարհին ոչ մի տեղ հիմարանոց էլ չհանդիպեց և պատկերացրեք, թե ինչ ապուշային վիճակի մեջ ընկա։ Ես հարցրի նրան, թե դեռ որքա՞ն հեռու ենք Հարթֆորդից։ Նա պատասխանեց, որ երբեք նման անուն չի լսել։ Մտքումս որոշեցի, որ ստում է, բայց առարկելու հարկ չկար։ Մի ժամ քայլելուց հետո, վերջապես հեռվում քաղաք երևաց։ Այն փռված էր ոլորապտույտ գետի ափին, հովտի մեջ, իսկ քաղաքից վեր, բլուրի վրա բազմել էր մի հին ամրոց՝ աշտարակներով ու բուրգերով։ Նման ամրոց ես միայն գրքերի մեջ էի տեսել։

― Բրի՞ջպորտ, ― հարցրի ես, մատս տնկելով։

― Քամելոտ, ― պատասխանեց նա։

Իմ օտարականը քնելու նշաններ էր ցույց տալիս։ Նա մի քանի անգամ դանթեց, ժպտաց իրեն հատուկ հուզիչ հնօրյա ժպիտով և ասաց․

― Ես, կարծես, այլևս պատմել չեմ կարող, բայց եկեք ինձ հետ, ես այդ ամենը գրի եմ առել և դուք կարող եք կարդալ, եթե ցանկություն ունեք։

Արդեն իր սենյակում, նա ասաց․

― Սկզբում օրագիր էի պահում, հետագայում, տարիներ անց, օրագիրը գրքի վերածեցի։ Օ՜, որքան վաղուց է այդ եղել։

Նա ինձ հանձնեց ձեռագիրը և մատնացույց արեց այն տեղը, որտեղից պետք է սկսեի կարդալ։

― Սկսեցեք այստեղից, սրանից առաջ պատահածը ես արդեն պատմել եմ ձեզ։

Նա արդեն համարյա մրափում էր։ Դռներից դուրս գալիս ականջիս հասավ նրա մեղմ քնկոտ շշնջյունը․

― Բարի գիշեր, ազնվափայլ սըր։

Նստեցի կրակարանիս առջև և սկսեցի դիտել իմ գանձը։ Նրա առաջին և ամենամեծ մասը դարերի ընթացքում դեղնած մագաղաթ էր։ Ուշադրությամբ զննեցի մի թերթը և համոզվեցի, որ դա կրկնագիր մագաղաթ էր։ Պատմագիր յանկիի գրչին պատկանող դժվարընթեռնելի խունացած տողերի տակից, հազիվ նշմարվում էին ավելի հին, խունացած, էլ ավելի անընթեռնելի տողերի հետքերը՝ լատիներեն բառեր ու դարձվածքներ, որ հավանաբար հնամենի կրոնական առասպելներից մնացած պատառիկներ էին։ Ես վերադարձա օտարականի նշած տեղին և սկսեցի կարդալ․․․ ահա թե ինչ․

Գլուխ I

Քամելոտ

― Քամելոտ․․․ Քամելոտ, ― ասում էի ինքս ինձ։ ― Ոչ, կարծես երբեք այդպիսի անվանում չեմ լսել։ Հավանաբար, այդպես է կոչվում հիմարանոցը։

Տեղանքի պատկերը մեղմ էր, հանգիստ, երազի նման գեղեցիկ և բոլորովին ամայի։ Օդը լեցուն էր ծաղիկների բույրերով, միջատների բզզոցով, թռչունների ճռվողյունով, բայց ոչ մի տեղ ո՛չ մարդ էր երևում, ո՛չ էլ մարդկային գոյության նշույլ կար։ Ճանապարհ ասածը պարզապես մի կածան էր, սմբակների հետքերը տպված վրան և մեկ֊մեկ էլ խոտերին նշմարվում էին անիվների հետքեր։ Դատելով այդ հետքերից, անվագոտու լայնքը մարդկային աչքի չափ էր։

Հանկարծ մեր առաջ դուրս եկավ մոտ տաս տարեկան մի սիրունիկ աղջնակ․ նրա ոսկեգույն մազերը ծածկել էին ուսերը․ կարմրաբոց կակաչների մի պսակ կար գլխին։ Պարզապես հաճելի էր նրան նայելը, այնպես էր սազում այդ պսակը։ Օրոր֊շորոր քայլում էր անշտապ, և անմեղ դեմքի վրա արտացոլվում էր հոգու խաղաղությունը։ Ուղեկիցս ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա, երևի նույնիսկ չնկատեց էլ։ Իսկ աղջնա՞կը։ Նա բոլորովին չզարմացավ ուղեկցիս ֆանտաստիկ հագուստի վրա, կարծես ամեն օր միայն այդպիսի հագուստով մարդկանց էր տեսնում։ Աղջնակը նրա կողքից անցավ նույնքան անտարբեր, ինչպես կանցներ կովի մոտից, բայց երբ հայացքը դիպավ ինձ, այ, այդ ժամանակ տեսնել էր պետք։ Ձեռքերը ակամայից վեր տարածվեցին, բերանը բացվեց ու մնաց բաց, աչքերը չռվեցին ու ինքը զարմանքից քար կտրեց։ Ամբողջովին կարծես հետաքրքրության և վախի մարմնացում լիներ։ Այդպես էլ մնաց կանգնած, ասես գամված լիներ տեղում, և հայացքով ուղեկցեց ինձ, մինչև որ մենք անհայտացանք նրա տեսադաշտից։ Ես ոչ մի կերպ չկարողացա գլուխ հանել, թե ինչու նա այդպես ապշեց ոչ թե ուղեկցիս, այլ իմ սեփական տեսքից։ Մի ուրիշ անհանգստացնող հարց էր նաև այն, թե ինչու այդ աղջնակը ոչ թե ինքն իրեն, այլ հենց ինձ էր համարում տեսարժան երևույթ և, թե ինչու էր նա աչքը տնկել վրաս, այդքան դեռահաս էակի համար պարզապես անհնարին զարմանքով, չէ՞ որ նրանց հատուկ է մանկական մեծահոգությունը։ Մի խոսքով, մտածելու համար որքան ուզեք նյութ կար։ Ես քայլում էի կարծես երազում։

Երբ մոտենում էինք քաղաքին, կյանքի նշաններ սկսեցին երևալ։ Մենք անցնում էինք մերթ ծոտե տանիքով որևէ խարխուլ խրճիթի, մերթ բավականին վատ մշակված փոքրիկ այգիների ու դաշտերի կողքով։ Մարդիկ էլ էին հանդիպում, որ նման էին բանող անասունների, մարմնեղ մարդիկ, որոնց կոշտ ու երկար, չսանրված մազերը կախ էին ընկնում երեսներից։ Եվ տղամարդիկ, և կանայք կրում էին տնայնագործ շապիկներ, որ հասնում էին սրունքներին, և կոպիտ տրեխներ։ Նրանցից շատերը երկաթյա վզնոցներ ունեին։ Փոքրիկ աղջիկներն ու տղաները բոլորովին մերկ էին, բայց կարծես ոչ ոք այդ չէր նկատում։ Եվ բոլոր այդ մարդիկ ինձ վրա էին չռում աչքերը, իմ մասին էին խոսում, խրճիթներն էին վազում տանը մնացածներին դուրս կանչելու և ինձ ցույց տալու համար։ Ուղեկցիս տեսքը, սակայն, ոչ ոքի չէր զարմացնում․ խոնարհ գլուխ էին տալիս նրան և ուշադրության չէին արժանանում։

Քաղաքում, անկանոն ցրված խրճիթների արանքում տեղ֊տեղ բարձրանում էին մեծ, անպատուհան քարե տներ, փողոցները ծուռտիկ էին և չսալարկված, շների և մերկ երեխաների ոհմակը աղմկոտ խաղ էր անում արևի տակ, ամենուրեք խոզեր էին թափառում․ ամբողջովին ցեխակոլոլ մի մերուն առոք֊փառոք պառկել էր գարշահոտ ջրափոսի մեջ, ուղիղ գլխավոր փողոցի կենտրոնում և կերակրում էր իր խոճկորներին։ Հանկարծ հեռվից ռազմական երաժշտության հնչյուններ հասան ականջներիս։ Երաժշտությունն ավելի ու ավելի էր մոտենում, և շուտով մի հեծելախումբ երևաց, որը արտակարգ փառաշուք տեսք ուներ՝ փետուրազարդ սաղավարտներ, պսպղուն զրահներ, ծփացող դրոշներ, շքեղ հագուստներ և սթարներ, ոսկեզօծ նիզակներ։ Հեծելախումբը հանդիսավոր անցավ ցեխաջրերի, խոզերի, մերկ երեխաների, զվարթ շների, թշվառ խրճիչների արանքով, և մենք գնացինք նրա ետևից։ Անցանք մի կեղտոտ փողոց, ապա երկրորդը, անընդհատ բարձրանալով բլուրն ի վեր, մինչև որ հասանք քամաշատ կատարին, որտեղ կանգնած էր ամրոցը։ Եղջրափողի ազդանշաններ փոխանակվեցին, բանակցություններ վարվեցին․ մեզ պատասխանում էին պատերի վրայից, որտեղ փողփողացող վիշապանկար դրոշների ներքո ետ ու առաջ էին քայլում լայնջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած, ուսերին գեղարդներ կրող զինվորներ։ Ապա բացվեցին վիթխարի դարպասները, իջավ կամուրջը և հեծելախմբի գլխավորը շարժվեց դեպի խստատես կամարներից ներս։ Մենք էլ, նրան հետևելով, շուտով հայտնվեցինք մի բավական ընդարձակ սալարկված բակում, որը բոլոր չորս կողմերից շրջափակված էր դեպի երկնքի կապույտը խոյացող բուրգերով ու աշտարակներով։ Շուրջ բոլորը զվարթ աղմուկ ու շփոթ էր տիրում․ ձիերից իջնելը, ողջագուրանքը, ետ ու առաջ վազվզելը, խայտաբղետ և զվարթ եռուզեռը իրար էին խառնվել։

Գլուխ II

Արթուր թագավորի արքունիքը

Հարմար պահ գտնելով, ես մի կողմ քաշվեցի և արտաքինից համեմատաբար պարզ տեսքով մի ծերուկի ուսին դիպչելով, հարցրի սիրաշահող֊խորհրդակցական ձայնով․

― Բարեկամս, չէի՞ք ասի ինձ․ արդյոք դուք ծառայո՞ւմ եք այս հիմարանոցում, թե այցլեության եկել որևէ հիվանդի․․․

Նա բութ հայացք գցեց վրաս և արտաբերեց․

― Ազնվափայլ սըր, ինձ թվում է․․․

― Բավական է, ― ասացի։ ― Տեսնում եմ, որ դուք հիվանդներից եք։

Հեռացա, մտածմունքի մեջ ընկնելով։ Աչք էի ածում, թե գուցե պատահմամբ մի խելքը գլխին մարդ գտնեմ, որ կարողանա մի քիչ լույս սփռել այս ամենի վրա։ Վերջապես ինձ թվաց, թե նման մեկին գտել եմ։ Մոտեցա և շշնջացի ականջին․

― Ինչպե՞ս կարելի է տեսնել ավագ վերակացուին․․․ միայն մեկ րոպեով․․․

― Մի խոչընդոտիր ինձ։

― Ի՞նչ ասացի՞ք։

― Մի խանգարիր, եթե այս բառը քեզ ավելի հաճելի է։

Նա բացատրեց, որ ինքը խոհարարի օգնականն է և, որ այժմ շատախոսելու բոլորովին ժամանակ չունի, թերևս հետո, հաճույքով հետս կզրուցի, որովհետև մահու չափ ուզում է իմանալ, թե որտեղից եմ ճարել իմ հագուստը։ Այդ պահին նա ինչ֊որ ուղղությամբ տնկեց մատը, ասելով, թե ահա ինձ ավելի հարմար զրուցընկեր է գալիս և, թե սա ժամանակ շատ ունի, մանավանդ որ անկասկած, հենց ինձ է փնտրում։ Առջևս կանգնած էր մի նիհար փոքրիկ տղա՝ վառ կարմիր տաբատը հագին, որ նրան երկճյուղ արած գազարի տեսք էր տալիս․ մնացած հագուստը կարված էր կապույտ մետաքսից և նրբին ժանյակներից։ Երկար ոսկեգույն գանգուրներ ուներ և գլխին կրում էր սնդուսի փետրազարդ գլխարկ, որը թեթևակի թեքված էր դեպի ականջը։ Դեմքից դատելով նա բարի տղա էր, քայլվածքից դատելով՝ լիովին գոհ էր իրենից։ Մի խոսքով, կատարյալ պատկեր էր և մնում էր միայն շրջանակի մեջ առնել։ Նա մոտեցավ, ոտքից գլուխ զննեց ինձ ժպտալով և չթաքցրած հետաքրքրասիրությամբ հայտնեց, որ եկել է իմ ետևից և, որ ինքը էջ է։

― Ի՞նչ էջ, ― ասացի ես, ― դու հազիվ մի պարբերություն լինես։

Բավականին կոպիտ ստացվեց, բայց ես կատաղած էի։ Ասենք, դա նրան չկանգնեցնրեց, նա կարծես, չգիտակցեց, որ ես վիրավորել եմ իրեն և սկսեց խոսել ու ծիծաղել թեթևսոլիկ, զվարթ, տղայավարի անհոգ ձևով, և մինչ մենք քայլում էինք, շուտով մտերմացանք։ Հարց հարցի ետևից էր տալիս իմ զգեստների և իմ անձի վերաբերյալ, բայց երբեք պատասխանի չէր սպասում, այլ շարունակում էր շատախոսել, կարծես մոռանալիս լիներ, որ հարց է տվել և պետք է պատասխանի սպասի, մինչև որ, վերջապես, պատահաբար ասաց, թե ծնվել է հինգ հարյուր տասներեք թվականի սկզբներին։

Ես փշաքաղվեցի։ Կանգ առա և հարցրի թուլացած ձայնով․

― Գուցե ես քեզ ճիշտ չլսեցի։ Կրկնի՛ր․․․ կրկնիր դանդաղ։ Ո՞ր թվականին ես ծնվել։

― Հինգ հարյուր տասներեք։

― Հինգ հարյուր տասներեք։ Ոչ, քո տեսքից այդ ասել չի լինի։ Լսիր, տղաս, ես օտարական եմ և այստեղ բարեկամներ չունեմ, ազնիվ եղիր ինձ հետ և ճշմարտախոս։ Քո գլխի մեջ ամեն ինչ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ ամեն ինչ տեղում է։

― Իսկ բոլոր այս մարդկանց խելքն էլ տեղո՞ւմ է։

Նա ասաց, որ տեղում է։

― Եվ սա հիմարանոց չէ՞։ Այսինքն մի այնպիսի վայր չէ՞, որտեղ խելագարներ են բուժում։

Նա պատասխանեց, որ ոչ։

― Ուրեմն այդ դեպքում, ― ասացի ես, ― կամ ես եմ ցնդել, կամ էլ մի սոսկալի բան է պատահել։ Իսկ հիմա ասա ինձ ազնիվ և ուղիղ, որտե՞ղ եմ ես գտնվում։

― Արթուր թագավորի արքունիքում։

Մի րոպե լուռ մնացի, որպեսզի լսածս մինչև վերջ հասներ գիտակցությանս, ապա հարցրի․

― Ուրեմն, ըստ քո կարծիքի, հիմա ո՞ր թվականն է։

― Հինգ հարյուր քսանութ, տասնինն հունիսի։

Զգացի, թե ինչպես է ճմլվում սիրտս, և շշնջացի․

― Այլևս երբեք չեմ տեսնի իմ բարեկամներին, երբեք, երբեք այլևս։ Նրանք պիտի ծնվեն տասներեք հարյուրամյակ հետո։

Չգիտեմ ինչու, հավատացի տղային։ Ինչ֊որ ներքին զգացումով հավատացի նրան, բայց գիտակցությունս հրաժարվում էր հավատալ։ Գիտակցությունս ապստամբում էր, և դա միանգամայն բնական էր։ Ես չգիտեի, թե ինչպես բավարարեմ իմ գիտակցությանը․ ուրիշ մարդկանց վկայությունը չէր օգնի գործին, որովհետև իմ գիտակցությունը նրանց խելագար կանվաներ և մի կողմ կնետեր նրանց փաստարկները։ Եվ հանկարծ, երջանիկ պատահականությամբ, գլխովս մի սքանչելի գաղափար անցավ։ Գիտեի, որ մ․ թ․ վեցերորդ դարում արևի միակ լրիվ խավարումը տեղի է ունեցել 528 թվականի հունիսի 21֊ին և սկսվել է ցերեկվա 12 անց 03 րոպեին։ Գիտեի նաև, որ ինձ համար ընթացիկ համարվող տարում, այսինքն 1879 թվականին, արևի լրիվ խավարում չէր սպասվում։ Այնպես որ, ես պետք է քառասունութ ժամ զսպեի իմ համբերությունն ու հետաքրքրությունը, որպեսզի դրանք սիրտս վերջնականապես չպայթեցնեին, և ապա ստույգ կպատասխանեի այն հարցին, թե այդ տղան ճշմարտություն էր ասում, թե ոչ։

Ուստի, որպես կոնեկտիկուտցի գործնական մարդ, ես հետաձգեցի այդ թնճուկի լուծումը մինչև նշանակված օրն ու ժամը, դադարեցի այդ մասին մտածելուց և ամբողջ ուշադրությունս կենտրոնացրի տվյալ պահի պարագաների վրա, որպեսզի առավելագույնս քաղեի այդ վիճակից։ «Թղթախաղի մեջ ժամանակին օգտագործիր հաղթաթուղթը», ― ահա իմ նշանաբանը, բայց թե որ արդեն ստիպված ես խաղալ, ուրեմն խաղա, եթե նույնիսկ ձեռքիդ ունես երկու զույգ և մի կենտ։ Ես երկու վճիռ ընդունեցի․ եթե դեռ, այնուամենայնիվ, տասնիններորդ դարն է, և ես գտնվում եմ հիմարանոցում ու այստեղից դուրս գալու հնար չկա, ես ես չեմ լինի, թե որ այստեղ տեր ու տնօրենը չդառնամ և, մյուս կողմից, եթե իրոք վեցերորդ դարն է, ուրեմն շատ լավ, ավելին ինձ ուրիշ ի՞նչ է պետք․ երեք ամիսը չլրացած կլինեմ ամբողջ երկրի տերն ու տնօրենը, չէ որ ես ամբողջ թագավորության ամենազարգացած մարդն եմ, քանի որ ծնվել եմ բոլորից տասներեք դար հետո։ Ես այն մարդկանցից չեմ, որ վճիռ ընդունելուց հետո ժամանակ են կորցնում, և անմիջապես հարցրի մանկլավիկին․

― Լսիր, Քլարենս, տղաս, եթե ես ճիշտ հասկացա քո անունը, եթե դեմ չես, ինձ մի փոքր ծանոթացրու իրերի վիճակին։ Ի՞նչ է այդ ուրվականի անունը, որն ինձ այստեղ բերեց։

― Իմ և քո տիրո՞ջ։ Դա ազնվափայլ ասպետ և մեծ լորդ սըր Քեյ Մատակարարն է, մեր տեր թագավորի կաթնեղբայրը։

― Շատ լավ, շարունակիր, պատմիր նրա մասին, ինչ որ գիտես։

Նա մի երկար պատմություն պատմեց, բայց ինձ անմիջականորեն հետաքրքրող մասը այսպիսին էր։ Նա հայտնեց, որ ես սըր Քեյնի գերին եմ և, ըստ սովորության, ինձ զնդան պետք է նետեն և պահեն այնտեղ միայն հացով ու ջրով, մինչև որ իմ բարեկամները փրկագին վճարեն, եթե, իհարկե, մինչ այդ ինքս չսատկեմ։ Տեսա, որ վերջին հնարավորությունը շատ ավելի իրական է, բայց հոգ չարեցի, ժամանակը շատ սուղ էր։ Այնուհետև մանկլավիկը ասաց, որ ճաշը մեծ սրահում արդեն ավարտին է մոտենում և, որ խոսք ու զրույցը և խնջույքը սկսելուց անմիջապես հետո, սըր Քեյը կհրամայի ներս տանել ինձ, ցույց կտա Արթուր թագավորին և Կլոր Սեղանի շուրջ նստած հռչակավոր ասպետներին և կսկսի պարծենալ՝ ինձ գերի բռնելիս իր կատարած սխրագործությամբ։ Ընդսմին, հնարավոր է, որ մի փոքր չափազանցնի, բայց ես պետք չէ ուղղեմ նրան, դա անքաղաքավարի կլինի և մեկ էլ ոչ անվտանգ, իսկ երբ ինձ վրա կուշտ կնայեն, հետո կքշեն զնդան, նա՛ Քլարենսը, անպատճառ միջոց կգտնի երբեմն֊երբեմն ինձ այցելելու և կօգնի լուր հաղորդել իմ բարեկամներին։

Լո՜ւր հաղորդել իմ բարեկամներին։ Ես շնորհակալություն հայտնեցի, ուրիշ էլ ի՞նչ կարող էի անել։ Այդ պահին մոտեցավ սպասավորը և ասաց, որ ինձ պահանջում են։ Քլարենսը ինձ ներս առաջնորդեց, նստեցրեց և ինքն էլ նստեց իմ կողքին։

Աչքերիս առջև մի զարմանահրաշ և հետաքրքրական տեսարան բացվեց։ Համարյա մերկ պատերով մի վիթխարի սրահ էր, որը լեցուն էր ճչացող հակապատկերներով։ Շատ բարձր, անչափ բարձր տանիքով սրահ էր, այնքան բարձր, որ աղջամուղջի մեջ հազիվ նկատվում էին առաստաղի կամարների միջև նետված հեծաններից ու գերաններից կախ ընկած դրոշները։ Յուրաքանչյուր ծայրում քարե բազիրքով բարձր պատշգամբներ կային, մի կողմում երաժիշտներն էին նստած, մյուս կողմում՝ կանայք, շլացուցիչ հագուստներով։ Հատակը սալարկված էր սև ու սպիտակ քառակուսի մեծ քարե սալերով, որոնք ժամանակի ընթացքում մաշվել ու վերանորոգման կարիք էին զգում։ Զարդեր, ճիշտն ասած, չկային, թեպետ պատերից կախ էին տված ահռելի գորգեր, որոնք, հավանաբար, արվեստի գործեր էին համարվում։ Դրանց վրա ռազմի տեսարաններ էին պատկերված, բայց ձիերը նման էին ճիշտ այնպիսի մարմինների, որոնց երեխաներն են կտրատում թղթից կամ էլ սարքում խմորից, իսկ մարդիկ պատկերված էին թեփուկավոր զրահով, ընդ որում թեփուկները մի֊մի կլոր ծակեր էին, այնպես որ մարկանց հագուստը կարծես ծակծկված լիներ խմորեղենի պատառաքաղով։ Կրակարանը այնքան մեծ էր, որ մի ամբողջ ճամբար կտեղավորեր։ Նրա սյուները քանդակված ու հղկված քարից էին և հիշեցնում էին տաճարի դուռը։ Պատերի երկայնքով լանջապանակ և թեթև սաղավարտ հագած զինվորներ էին կանգնած, գեղարդները ձեռքներին, որպես միակ զենք․ կանգնած էին այնպես անշարժ, որ կարելի էր նրանց արձանի տեղ ընդունել։

Այս կամարածածկ և տապանասալարկ շուկայական հրապարակի մեջտեղում մի կաղնի սեղան էր դրված, որը նրանք Կլոր Սեղան էին կոչում։ Այն կրկեսի մրցասպարեզի նման ընդարձակ էր, և շուրջը նստած էր տղամարդկանց մի մեծ բազմություն, որոնք հագնված էին այնպես բազմազան և շլացուցիչ գույներով, որ պարզապես նայելիս աչքդ էր ցավում։ Գլուխներին փետրազարդ գլխարկներ էին կրում և փոքր֊ինչ բարձրացնում էին գլխարկները միայն այն դեպքում, երբ դիմում էին հենց իրեն՝ թագվորին։

Մեծ մասը խմելով էր զբաղված, խմիչքը ուղղակի բերանների մեջ էին դատարկում եզան ամբողջական պոզերից, իսկ մի քանիսը դեռ հաց էին ծամում կամ էլ տավարի ոսկորներ կրծում։ Ամեն մարդուն ընկնում էր ամենաքիչը երկուական շուն, որոնք նստած էին աչքները մարդկանց բերաններին տնկած և, երբ նրանց ոսկոր էին շպրտում, բոլորը միանգամից նետվում էին առաջ, ամբողջ բրիգադներով ու դիվիզիաներով։ Սկսվում էր շնակռիվը՝ գլուխները, մարմինները, պոչերը խառնվում էին իրար մի համատարած քաոսի մեջ, սրահով մեկ այնպիսի ոռնոց, վնգստոց ու հաչոց էր բարձրանում, որ բոլոր զրույցները ստիպված էին լինում առժամանակ դադարեցնել։ Բայց ոչ ոք դրա համար չէր բողոքում, որովհետև շնակռիվները ավելի հետաքրքրական էին, քան զրույցները։ Տղամարդիկ երբեմն վեր էին ցատկում, որպեսզի ավելի լավ տեսնեն և գրազ էին գալիս, թե որ շունը կհաղթի, իսկ տիկիններն ու երաժիշտները կռանում էին բազիրքի վրա, և բոլոր կողմերից հիացական բացականչություններ էին լսվում։ Վերջ ի վերջո հաղթող շունը ոսկորը թաթերի մեջ բռնած, հարմարավետ մեկնվում էր հատակի վրա մի հիսուն ուրիշ հաղթված շների կողքին, և գռմռալով սկսում էր կրծել, կեղտոտելով հատակը, իսկ արքունիքը նորից վերադառնում էր իր նախկին զբաղմունքներին ու հաճույքներին։

Որպես կանոն այդ մարդկանց խոսքերն ու շարժուձևերը վայելուչ էին ու քաղաքավարի։ Ես նկատեցի, որ նրանք ուշադրությամբ և լրջորեն ունկնդրում էին, երբ մեկը խոսում էր շնակռիվների արանքներում պատահող ընդմիջումների պահին։ Ընդսմին, նրանք մանկականորեն միամիտ էին ու պարզահոգի։ Ամեն մեկը ստում էր որքան կարող էր, ստում էր բարեհոգի ու զինաթափող միամտությամբ և հաճույքով ականջ էր դնում ուրիշի ստերին ու հավատում էր ամեն ինչի։ Անչափ դժվար էր նրանց էությանը զուգորդել դաժանության և սարսափելիության պատկերացումը, և թեպետ նրանք խոսում էին արյան ու չարչարանքների մասին, բայց այնպիսի անկեղծ հափշտակությամբ էին պատմում, որ ես դադարեցի սոսկալուց։

Ես այդտեղ գտնվող միակ գերին չէի։ Ինձնից բացի մի քսան մարդ էլ կար կամ գուցե ավելին։ Այդ թշվառներից շատերը այլանդակված էին, բզկտված, վիրավորված ամենաահավոր ձևով, նրանց մազերը, դեմքերը, հագուստը դաջված էին սև արյունով։ Նրանք, անշուշտ, սուր մարմնական ցավեր էին զգում, հոգնություն, քաղց և ծարավ, անկասկած, և ոչ ոք հոգ չէր տարել նրանց լվացվելու, նրանց վերքերը դարմանելու մասին, այնուամենայնիվ, ոչ մի ծպտուն չէին հանում, ոչ տնքոց, ոչ բողոք, հոգնության ոչ մի նշան չէին դրսևորում։ Եվ ես ակամայից մտածեցի․ «Նրանք, երևի, իրենք էլ իրենց ժամանակին ճիշտ նույն կերպ են վարվել գերիների հետ, այժմ իրենց հերթն է վրա հասել, նրանք որևէ ուրիշ բան չեն էլ ակնկալում։ Հետևաբար, նրանց փիլիսոփայական տոկունությունը արդյունք չէ ինքնատիրապետման, մտքի, բանականության ուժի, դա անասնական համբերություն է, նրանք պարզապես սպիտակամորթ հնդիկներ են»։

Գլուխ III

Կլոր Սեղանի ասպետները

Կլոր Սեղանի շուրջ ծավալված զրույցները գլխավորապես մեծախոսություններ էին։ Ասպետները պատմում էին, թե ինչպես են գերիներ բռնել, սպանել նրանց բարեկամներին ու կողմնակիցներին, տիրացել նրանց ձիերին և զրահներին։ Որքան կարողացա հասկանալ, ընդհանրապես այդ սպանությունները կատարվում էին ոչ որպես վրեժ՝ կրած վիրավորանքի դիմաց, ոչ որպես հին թշնամության կամ հանկարծակի գժտության արդյունք։ Ո՛չ երբեք։ Որպես կանոն դրանք պարզապես մենամարտեր էին իրար անծանոթ մարդկանց միջև, որոնք երբեք մեկը մյուսին չէին վիրավորել։ Շատ է պատահել, որ տեսնեմ, թե ինչպես երկու անծանոթ երեխաներ իրար հանդիպելիս միաբերան գոչել են․ «Ես քեզ կդնեմ» և սկսել են կռվել, բայց մինչև այս պահը միշտ կարծել եմ, որ նման երևույթը հատուկ է միայն երեխաներին, պարզապես մանկական հասակի հատկանիշը լինելով։ Այստեղ, սակայն, այս մեծ երեխաները ճիշտ նույն ձևով են վարվում ու հպարտանում իրենց արարքներով, չնայած իրենց առաջացած տարիքին։

Եվ, այնուամենայնիվ, այս մեծահասակ բարեհոգի էակների մեջ ինչ֊որ սիրելի ու գրավիչ բան կար։ Այս ամբողջ մանկանոցում հազիվ այնքան ուղեղ ճարվեր, որպեսզի բավարարեր ձուկ բռնելու համար կարթի վրա հագցնելու նպատակին, բայց հարցն էլ այն է, որ նման հասարակության մեջ ուղեղը պետք չէ, ընդհակառակն, ուղեղի առկայությունը միայն կխանգարեր և բոլորին նեղություն կպատճառեր, կզրկեր այդ հասարակությանը իր ավարտուն համաչափությունից և, հավանաբար, անհնարին կդարձներ այս հասարակության գոյությունն իսկ։

Համարյա բոլորի դեմքերը հաճելի արիությամբ էին շնչում, իսկ ոմանք այնպիսի արժանապատվությամբ և վայելչորեն էին իրենց պահում, որ ամեն մի քննադատություն ակամայից պետք է լռեր։ Հատկապես ազնվածին բարության և մաքրության մարմնավորում էր այն ասպետի դեմքը, որին նրանք սըր Գալահադ էին կոչում, ինչպես նաև թագավորի դեմքը․ կատարյալ վեհություն և իսկական մեծություն կար սըր Լանսելոտ Լճացու վիթխարի մարմնի ու վեհապանծ կեցվածքի մեջ։

Հանկարծ մի դեպք պատահեց, որը սըր Լանսելոտի վրա կենտրոնացրեց բոլորի ուշադրությունը։ Ինչ֊որ մեկի, հավանաբար արարողապետի, տված նշանի համաձայն, վեց, թե ութ գերիներ մի մարդու նման առաջ եկան, ծունկի իջան, ձեռքերը վեր պարզեցին դեպի տիկնանց պատշգամբը և սկսեցին թույլտվություն խնդրել մի խոսք ուղղելու թագուհուն։ Կանացի գեղեցկության և թովչության այս ծաղկանոցում ամենաերևացող տեղը նստած տիկինը ի նշան համաձայնության հակեց գլուխը։ Այդ ժամանակ գերիներից մեկը բոլորի անունից ասաց, որ հանձնում է ինքն իրեն և իր ընկերներին թագուհու ձեռքը, և թող թագուհին որոշի ինչ անել՝ ներում շնորհել իրենց, փրկագին պահանջել, զնդան նետել, թե մահապատժի ենթարկել։ Խոսնակը հայտնեց նաև, որ ինքը դրանով կատարում է Քեյ Մատակարարի հրամանը, որի գերիներն են իրենք, և որը հաղթել է իրենց ազնիվ մարտի մեջ և գերեվարել։

Զարմանքը թևածեց դեմքից֊դեմք սրահով մեկ։ Սըր Քեյի անունի վրա մարեց թագուհու ժպիտը, նա նկատելիորեն հիասթափված էր, և մանկլավիկը փսփսաց ականջիս մեջ ամենակծու հեգնանքով․

― Չէ մի, չէ՛, սըր Քեյի։ Հավատացինք հա՜։ Կարող եք ինձ աղջկա անուն կպցնել, սիրելիներս, կամ էլ ծովառնետ կոչել։ Մարդիկ պետք է երկու անգամ հազար տարի գլուխ կոտրեն, որպեսզի կարողանան մի ուրիշ այսպիսի վիթխարի փչոց հորինել։

Դաժան հարցապնդումով լեցուն բոլոր աչքերը հառվեցին սըր Քեյին։ Բայց նա իր բարձրության վրա գտնվեց։ Ոտքի ելավ և ձեռքով վեհապանծ շարժում արեց։ Հայտարարեց, որ հիմա պատմելու է ամեն ինչ, միայն ու միայն փաստերի վրա հենվելով, պարզապես պատմելու է ճշմարիտ փաստերը, առանց որևէ մեկնաբանության։

― Եվ այն ժամանակ, ― ասաց նա, ― եթե դուք կուզենաք փառք ու պատիվ տալ մեկին, ապա կտաք այդ նրան, ով նստած է այստեղ, ով ամենահզորն է բոլոր ասպետների մեջ, որոնք երբևէ վահան են բռնել և սուր գործածել քրիստոնեական մարտիկների շարքերում։

Եվ նա մատնացույց արեց սըր Լանսելոտին։ Օ, սըր, Քեյը շշմեցրեց բոլորին։ Հետո նա շարունակեց և պատմեց, թե ինչպես սըր Լանսելոտը, արկածներ փնտրելիս, իր սրի մի հարվածով սպանել է յոթ հսկաների և ազատել գերության կապանքներից հարյուր քառասուներկու տիկինների ու օրիորդների, թե ինչպես առաջ գնալով նոր արկածներ փնտրելու, գտել է իրեն (սըր Քեյին) ինը օտար ասպետների հետ անհավասար մարտ մղելիս և անմիջապես ինքը մենակ իր վրա վերցրել ամբողջ մարտը և հաղթել բոլոր ինը ասպետներին, ապա առավոտյան սըր Լանսելոտը վաղ է արթնացել, հագել սըր Քեյի զրահը, վերցրել սըր Քեյի ձին և հեռացել դեպի օտար երկրներ, և մի մարտում հաղթել է տասնվեց, իսկ մի ուրիշում երեսունչորս ասպետների, և թե ինչպես բոլոր պարտվածներին, և այս, և նախկին պարտվածներին, նա ստիպել է երդվել, որ նրանք Հոգեգալստյան օրը պիտի հայտնվեն Արթուր թագավորի արքունիքում, հանձնվեն Գինեվըր թագուհու ձեռքը, իրենց կոչելով սըր Քեյ Մատակարարի գերիները, նրա ասպետական խիզախության վկայությունը ներկայացնելով, և ահա մի վեց ասպետ արդեն եկել են, իսկ մյուսները կհայտնվեն, հենց որ ծանր վերքերը մի փոքր ապաքինվեն։

Հուզիչ էր տեսնել, թե ինչպես էր շառագունում և ժպտում թագուհին, ինչպես էր ամոթխած և երջանիկ գողունի հայացքներ նետում սըր Լանսելոտի վրա, այնպես որ, եթե դա Արկանզասում լիներ, վերջինիս մարմնի մեջ տեղն ու տեղը ատրճանակ կպարպեին։

Բոլորը փառաբանում էին սըր Լանսելոտի քաջությունը և մեծահոգությունը, իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ես պարզապես զարմանում էի, թե ինչպես մի մարդ կարողացել է հաղթել և գերեվարել կռիվների մարզված այսքան մարտիկների։ Զարմանքս հայտնեցի Քլարենսին, բայց այս քամիգլուխ ծաղրասերը միայն ասաց․

― Եթե սըր Քեյը հասցրած լիներ կոնծելու թթու գինու ևս մի տիկ, պարտվածների թիվը կկրկնապատկվեր։

Հանկարծ Քլարենսի դեմքին այնպիսի խոր վհատության ամպ իջավ, որ խղճացի նրան։ Ես հետևեցի նրա հայացքի ուղղությանը և տեսա ծածանվող սև հագուստով մի շատ ծեր, սպիտակամորուս մարդու, որը խախուտ ոտքերով սեղանի մոտ կանգնած, թեթևակի տարուբերում էր իր հնամենի գլուխը և ջրակալած աչքերի թափառող հայացքով դիտում ներկաներին։ Բոլորի դեմքերին նկատելի էր ճիշտ նույն վհատության արտահայտությունը, ինչ որ տեսել էի մանկլավիկի դեմքին։ Դա կարծես դատապարտված էակների նախազգացում լիներ, թե իրենք պետք է տառապանքներ կրեն և չեն էլ կարող նույնիսկ բողոքել։

― Աստված իմ, նորից պիտի լսենք, ― հառաչեց տղան, ― նույն հին ու ձանձրալի պատմությունը, որ նա պատմել է ճիշտ նույն բառերով արդեն հազար անգամ և որ միշտ պիտի պատմի, քանի դեռ չի մեռել, ամեն անգամ, երբ մի գավաթ գինուց գործի անցնի նրա երևակայության քամաղացը։ Տեր իմ, ինչու ես չմեռա, որպեսզի այս օրը չտեսնեի։

― Ո՞վ է նա։

― Մերլինը, մեծագույն ստախոսը և ամենակարող մոգը։ Թող կործանվի նա։ Այնպես է ձանձրացրել մեզ իր միակ պատմությունով։ Բայց բոլորը վախենում են նրանից, որովհետև նրան են հպատակվում փոթորիկներն ու կայծակները, և դժոխքի բոլոր չարքերը այդ ծերուկի հրամանի տակ են, թե չէ մենք վաղուց դուրս տված կլինեինք դրա փորոտիքը, ազատվելու համար նրա այդ պատմությունից։ Նա միշտ էլ այն պատմում է երրորդ դեմքով, իբր հավատացնել է ուզում, թե ինքը շատ համեստ է, որպեսզի իրեն փառաբանի։ Թող անեծքի կրակը իջնի նրա վրա, թող միշտ դժբախտությունը լինի նրա բաժինը։ Լավ, բարեկամս, խնդրում եմ, զարթեցրեք ինձ, երբ վերջացնի։

Տղան գլուխը դրեց ուսիս և քնած ձևացավ։ Ծերունին սկսեց իր պատմությունը, և մանկլավիկը իրոք անմիջապես քնեց, քնեցին նաև շները, արքունիքը, ծառաները, զինվորները։ Միապաղաղ հնչում էին ձանձրալի ձայնը, բոլոր կողմերից լսվում էր մեղմ խռմփոցը, որը կարծես փողային գործիքների ուղեկցություն լիներ այդ ձայնին։ Մի քանիսը գլուխները դրել էին ձեռքերի վրա, ուրիշները մեջքով ետ էին հենվել և բերանները լայն բաց արած՝ երաժշտություն էին արտաբերում։ Ճանճերին այլևս քշող չկար, նրանք տզզում էին և կծում․ մի հարյուր անցքերից ու ծակերից անշշուկ ներս խուժեցին առնետների բազմությունները և սկսեցին վազվզել դես ու դեն, զգալով իրենց ինչպես սեփական տանը․ նրանցից մեկը, սկյուռի նման ետին թաթերի վրա նստել էր թագավորի գլխին ու պանիր էր կրծում, միամիտ անամոթությամբ փշրանքները թագավորի դեմքին թափելով։ Տեսարանը շատ խաղաղ էր, հանգստավետ՝ հոգնած աչքերի և տանջահար հոգու համար։

Ահա, թե ինչ էր պատմում ծերուկը․

― ․․․ Եվ այսպես, թագավորն ու Մերլինը ճանապարհ ընկան ու հասան ճգնավորի մոտ, որը մի բարի մարդ էր և մեծ հեքիմ։ Հեքիմը զննեց թագավորի վերքերը և տվեց նրան լավ դարմաններ։ Թագավորը այնտեղ մնաց երեք օր, վերքերը լրիվ բուժվեցին, այնպես որ նա կարող էր ձի նստել ու գնալ, և նրանք մեկնեցին։ Ճանապարհին Արթուրը ասաց․ «Ես սուր չունեմ»։ «Ոչինչ, ― ասաց Մերլինը, ― շուտով ես սուր կճարեմ»։ Նրանք քշեցին ձիերը և հասան մի մեծ, խոր լճի, և տեսավ Արթուրը, որ ճիշտ լճի կենտրոնում ոսկեմետաքս թևքով մի ձեռք հոյակապ սուր է բռնել։ «Ահա, ― ասաց Մերլինը, ― այն սուրը, որի մասին ես ասում էի»։ Այդ միջոցին նրանք տեսան մի օրիորդի, որը քայլում էր լճի վրայով։ «Ի՞նչ օրիորդ է սա», ― հարցրեց Արթուրը։ «Դա լճի տիրուհին է, ― ասաց Մերլինը։ ― Այդ լճի մեջտեղը մի ժայռ կա, ժայռի վրա էլ աշխարհիս ամենագեղեցիկ ամրոցը։ Հիմա այդ օրիորդը կմոտենա քեզ, եթե քաղցր խոսես նրա հետ, սուրը քոնը կլինի»։ Օրիորդը մոտեցավ Արթուրին և ողջունեց նրան։ Նա էլ՝ օրիորդին։ «Օրիորդ, ― ասաց Արթուրը, ― ի՞նչ սուր է դա, որը ջրից վեր բռնել է այդ ձեռքը։ Ես կուզենայի ունենալ այն, քանզի սուր չունեմ»։ «Սըր Արթուր թագավոր, ― ասաց օրիորդը, ― սուրը իմն է, և եթե դու ինձ նվեր տաս, երբ ես քեզ խնդրեմ այդ մասին, սուրը քոնը կլինի»։ «Պատվովս եմ երդվում, ― ասաց Արթուրը, ― ես կտամ այն նվերը, ինչ որ դու խնդրես»։ «Այդ դեպքում, ― ասաց օրիորդը, ― նստիր այն մակույկը, գնա և վերցրու սուրը պատյանի հետ միասին, և ես կխնդրեմ իմ նվերը, երբ ժամանակը գա»։ Արթուրն ու Մերլինը իջան ձիերից, ձիերը կապեցին երկու ծառերից, մակույկ նստեցին և, երբ մոտեցան սուր բռնած ձեռքին, սըր Արթուրը բռնեց կոթից և պոկեց սուրը։ Ձեռքը ջրի տակ անցավ, իսկ նրանք ափ վերադարձան ու շարունակեցին ճանապարհը։ Շուտով սըր Արթուրը մի շքեղ վրան տեսավ։ «Ո՞ւմ վրանն է սա»։ «Սըր Պելինորի վրանն է, այն ասպետի, որի հետ վերջերս մենամարտեցիր, բայց այժմ նա ներսը չէ։ Գնացել է մենամարտելու քո ասպետներից մեկի, ազնվափայլ Էգլեմի հետ։ Նրանք երկար մարտնչել են և Էգլեմը փախուստի է դիմել փրկվելու համար ստույգ մահից, իսկ Պելինորը հետապնդել է նրան մինչև Քարլիոն, և հիմա շուտով մենք նրան կհանդիպենք մեծ ճանապարհի վրա»։ «Այդ շատ լավ է, ― ասաց Արթուրը, ― այժմ ես սուր ունեմ, կմարտնչեմ նրա հետ և վրեժ կլուծեմ»։ «Սըր, դու պետք չէ այդ անես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի ասպետը հոգնած է մարտնչելուց և հետապնդելուց, և մեծ պատիվ չէ հոգնած ասպետի հետ մարտնչելը, բացի այդ, սըր Պելինորին հավասար ասպետ ամբողջ աշխարհում չկա։ Եվ ահա, լսիր խորհուրդս, թող նա գնա, քանզի շատ կարճ միջոցում նա քեզ բարի ծառայություն կմատուցի, իսկ իր մահից հետ նրա զավակները քեզ հավատարիմ կծառայեն։ Կգա օրը, շուտով, երբ դու ուրախ կլինես, քո քրոջը նրան կնության տալու»։ «Երբ տեսնեմ նրան, ― ասաց Արթուրը, ― կանեմ այնպես, ինչպես խորհուրդ ես տալիս»։ Հետո սըր Արթուրը զննեց իր սուրը և գոհ մնաց։ «Ո՞րն է քեզ ավելի դուր գալիս, ― ասաց Մերլինը, ― սո՞ւրը․ թե պատյանը»։ «Ավելի շատ սուրն եմ հավանում» ― պատասխանեց Արթուրը։ «Դու իմաստուն չես, ― ասաց Մերլինը, ― քանզի այդ պատյանը տասն անգամ ավելի արժե սրից։ Քանի այդ պատյանը ունես, քեզ ոչ ոք վերք չի հասցնի, դու ոչ մի կաթիլ արյուն չես կորցնի։ Երբեք մի բաժանվիր այդ պատյանից»։ Այսպես նրանք մոտեցան Քարլիոնին և ճանապարհին հանդիպեցին սըր Պելինորին։ Մերլինը, սակայն, այնպես արեց, որ Պելինորը չնկատեց Արթուրին և անցավ առանց խոսք արտասանելու։ «Զարմանում եմ, ― ասաց Արթուրը։ ― Ինչո՞ւ այդ ասպետը ոչինչ չասաց»։ «Սըր, ― պատասխանեց Մերլինը, ― նա չնկատեց քեզ, քանզի եթե նկատեր, այդքան հեշտությամբ չէիք բաժանվի իրարից»։ Եվ նրանք ժամանեցին Քարլիոն, որտեղ Արթուրի ասպետներն էին գտնվում։ Եվ երբ նրանք լսեցին թագավորի արկածները, զարմացան, թե որքան խիզախությամբ է նա վտանգում իր թագավորական կյանքը։ Բայց ամենաանվանի ասպետները հայտարարեցին, թե հաճելի է ծառայել այնպիսի թագավորի, որը հասարակ ու աղքատ ասպետների նման երկրե երկիր է թափառում և արկածներ փնտրում։

Գլուխ IV

Սըր Դայնըդեն կատակաբանը

Ինձ թվաց, թե այս տարօրինակ սուտ պատմությունը պատմվեց շատ քաղցրիկ և սիրունիկ ձևով, բայց ես այն լսում էի առաջին անգամ, և դա, իհարկե, կարևոր հանգամանք է։ Անկասկած, մյուսների ականջներին էլ դա հաճելի է եղել, երբ դեռ թարմ էր ու չէր հասցրել ձանձրացնել։

Առաջին արթնացողը սըր Դայնըդեն Կատակաբանն էր, որը մյուսներին էլ արթնացրեց մի բավականին ցածրորակ կատակով։ Նա մետաղյա թասեր կապեց մի շան պաչից և բաց թողեց նրան։ Շունը վախից խենթանալով սկսեց պտույտներ գործելով սլանալ սրահով մեկ, մյուս շներն էլ ոռնոցով ու հաչոցով սլացան նրա ետևից, իրենց ճանապարհին շուռ տալով ու ջարդոտելով ամեն ինչ և այնպիսի մի աներևակայելի աղմուկ բարձրացրին, որ ոչինչ ջոկել հնարավոր չէր այդ քաոսում։ Տղամարդիկ ու կանայք ծիծաղից արտասվում էին, շատերը աթոռներից վայր էին ընկնում և մոլուցքի մեջ թավալգլոր տալիս հատակին։ Կարծես կատարյալ երեխաներ լինեին։ Սըր Դայնըդենը այնքան հպարտ էր իր մտահղացումից, որ չէր կարողանում անընդհատ ու անվերջ չպատմել, թե ինչպես է այդ անմահ գաղափարը իր մտքում ծագել։ Եվ ինչպես պատահում է իր տեսակի կատակաբանների հետ, նա դեռ ծիծաղում էր ու ծիծաղում, երբ մյուսները արդեն վաղուց դադարել էին։ Նա այնքան էր ոգևորվել, որ որոշեց մի ճառ արտասանել, իհարկե, կատակային ճառ։ Իմ կարծիքով, կյանքումս երբեք այդքան մաշված, մորուքավոր կատակներ չէի լսել։ Նա սրախոսում էր ամենաետին էստրադային կատակաբանից, ամենավերջին կրկեսային ծաղրածուից էլ վատ։ Որքան թախծալի էր նստել այստեղ, ծննդիցս տասներեք հարյուրամյակ առաջ և նորից ականջ դնել այդ խղճուկ, տափակ, ցնցոտիապատ կատակներին, որոնցից ես արդեն զզվել էի, երբ դեռ փոքրիկ տղա էի տասներեք հարյուրամյակ հետո։ Ես համարյա այն համոզմանն էի եկել, որ նոր սրախուոսություն հնարել անհնարին է։ Բոլորը ծիծաղում էին այդ հնամենի կատակների վրա, բայց ի՞նչ կարող ես անել․ հնամենի կատակների վրա ծիծաղում են միշտ և ամենուրեք, ես այդ արդեն նկատել եմ հարյուրամյակներ հետո։ Այնուամենայնիվ, իսկական ծաղրասերը չէր ծիծաղում, ես նկատի ունեմ տղային։ Ոչ, նա ծաղրում էր կատակաբանին, նա միշտ ծաղրում էր ամեն ինչ։ Նա ասաց, որ Դայնըդենի կատակներից շատերը պարզապես հիմարություններ են, իսկ մնացածն էլ իսկական քարացած բաներ։ Ես ասացի, թե «քարացած» բառը կատակների վերաբերյալ օգտագործելը ինձ շատ է դուր գալիս, ես համոզված եմ, որ հնամենի սրախոսություններն ու կատակները պետք է դասակարգել ըստ երկրաբանական դարաշրջաննեերի։ Բայց տղան բնավ չհասկացավ իմ սրախոսությունը, որովհետև այն ժամանակներում երկրաբանությունը դեռ հայտնագործված չէր։ Ինչևէ, ես գրի առա այս հաջողված համեմատությունը ծոցատետրիս մեջ, հուսալով երջանկացնել հանրությանը, եթե անշուշտ, երբևէ ինձ հաջողվի տասնիներորդ դար վերադառնալ։ Հո չէի կարող լավ ապրանքը դեն նետել միայն այն պատճառով, որ շուկան դեռ չի հասունացել նրա համար։

Նորից ոտքի կանգնեց սըր Քեյը և նորից գործի գցվեց նրա հեքիաթների գործարանը․ բայց վառելանյութը այս անգամ ես էի։ Այ, այստեղ արդեն լրջանալու պահը եկավ։ Սըր Քեյը պատմեց, թե ինչպես է ինձ գերեվարել հեռավոր բարբարոսների երկրում, որոնք նույն ծիծաղաշարժ հագուստն են կրում, ինչ որ ես, և որ այդ հագուստները ստեղծվում են հմայության շնորհիվ ու դրանց կրողին անխոցելի դարձնելու հատկություն ունեն։ Բայց ինքը աղոթքով ի չիք է դարձրել հմայքի ուժը և ինձ հետ մղած երեք ժամ տևող մարտում սպանել է տասներեք ասպետներին, իսկ ինձ, խնայելով կյանքս, գերի վերցրել, որպեսզի ցույց տա թագավորին և հարգո արքունիքին որպես զարմանքի արժանի հրաշք էակի։ Ընդսմին, նա ինձ անընդհատ հաճոյախոսում էր, անվանելով մեկ «այս վիթխարի հսկան», մեկ «ամպերին ուս տված այս հրեշը», մեկ «ժանիքավոր և ճանկավոր այս մարդակերը», և նրանք բոլորը միամտորեն հավատում էին այդ պատմությանը, ու ոչ ոք չէր ծիծաղում, ոչ ոք նույնիսկ չէր նկատում, թե այդ աներևակայելի չափազանցությունները որքան չեն համապատասխանում իմ համեստ անձին։ Նա ասաց, որ իբր ես, փորձելով նրանից փախչել, մագլցել էի երկու հարյուր արմունկ բարձրության ծառի կատարը, բայց ինքը ինձ այնտեղից ցած էր գցել կովի մեծության մի քար շպրտելով ու ջարդելով ոսկորներս և հետո ստիպել էր ինձ երդվել, որ ես պիտի ներկայանամ Արթուրի արքունիք իմ դատավճիռը ստանալու։ Սըր Քյեը վերջացրեց իր ճառը, ինձ մահվան դատապարտելով ամսույս 21 կեսօրին, և այնքան անտարբեր էր իմ ճակատագրի նկատմամբ, որ նույնիսկ հորանջեց, ամսաթիվը ասելուց առաջ։

Ես այնպիսի հուսահատության մեջ ընկա, որ նույնիսկ չէի կարողանում հետևել Կլոր Սեղանի շուրջ ծայր առած վեճին այն մասին, թե ինչ եղանակով ինձ մահապատժի ենթարկեն, ասենք շատերը նույնիսկ թերահավատ էին, թե ինձ առհասարակ հնարավոր է սպանել, որովհետև իմ հագին իբր հմայված հագուստ էր։ Մինչդեռ ինձ վրա մի ամենասովորական կոստյում էր, որ տասնհինգ դոլարով գնել էի պատրաստի հագուստի խանութից։ Այնուամենայնիվ, ես նկատեցի մի մանրամասնություն․ երկրի այս ամենանշանավոր լեդիներն ու ջենտլմենները՝ իրար գլխի հավաքված, այնպիսի բառեր էին օգտագործում ամենասովորական ձևով, որ կստիպեին կարմրատակել նույնիսկ վայրի կոմանչին։ Ասել, թե նրանք անփափկանկատ էին արտահայտվում, անչափ մեղմ կլիներ։ Ես կարդացել էի սակայն «Թոմ Ջոնսը» և «Ռոդերիկ Ռենդոմը», ինչպես նաև այս կարգի ուրիշ գրքեր և գիտեի, որ Անգլիայի ամենանշանավոր լեդիներն ու ջենտլմենները դեռ ընդամենը մեկ հարյուրամյակ առաջ նույնքան անվայելուչ էին՝ ինչպես իրենց զրույցներում, այնպես էլ վարքում։ Միայն մեր, տասնիններորդ դարի Անգլիայում, ասենք և ամբողջ Եվրոպայում, հայտնվեցին առաջին իսկական լեդիներն ու ջենտլմենները։ Ի՞նչ կպատահեր, եթե սըր Վալտեր Սկոտը, իր սեփական բառերը հերոսների բերանը դնելու փոխարեն, արտոներ նրանց խոսելու այնպես, ինչպես խոսել են իրականում։ Ռեբեկան և Այվենգոն, չքնաղ լեդի Ռովենան այնպիսի լեզվով կխոսեին, որը կամաչեցներ նույնիսկ մեր օրերի թափառաշրջիկին։ Ինչևէ, չգիտակցված անպատշաճությունը արդեն անպատշաճություն չէ։ Արթուր թագավորի մարդիկ գաղափար էլ չունեին, որ իրենք անպարկեշտ են, իսկ ես այնքան խելք ունեցա, որ նրանց այդ զգալ չտվեցի։

Նրանք այնքան անհանգստացած էին իմ հմայված հագուստներով, որ բոլորի համար, վերջապես, մեծ թեթևություն եղավ, երբ ծերուկ Մերլինը նրանց մի շատ բնական խորհուրդ տվեց։ Նա հարցրեց, թե ինչո՞ւ այդքան բութ են, որ գլխի չեն ընկնում ինձ մերկացնել։ Մի րոպե անց ես ճիշտ այնպես մերկ էի, ինչպես ունելին։ Օ, աստված իմ, պատկերացնել միայն, որ ես այդտեղ միակ մարդն էի, որին ամաչեցնում էր իմ մերկությունը։ Ամեն ոք իր պարտքն էր համարում քննարկելու իմ մարմինը, և անում էին այդ այնպիսի անտարբեր եղանակով, ասես ես կաղամբի գլուխ լինեի։ Գինեվըր թագուհին նույնքան պարզամտորեն հետաքրքրված էր ինձնով, ինչպես մյուսները և նկատեց, որ երբեք նախկինում իմ ոտքերի նման ոտքեր չի տեսել։ Դա միակ հաճոյախոսությունն էր իմ հասցեին, եթե, իհարկե, այդ կարելի է հաճոյախոսություն համարել։

Վերջ ի վերջո ինձ մի կողմ քարշ տվին և իմ հմայված հագուստը՝ մի ուրիշ կողմ։ Ինձ նետեցին մութ ու նեղլիկ զնդանի մեջ, որտեղ ճաշի փոխարեն պետք է բավարարվեի խղճուկ մնացորդներով, անկողնի փոխարեն՝ փտած ծղոտով և հասարակության փոխարեն՝ առնետների առատությամբ։

Գլուխ V

Ներշնչում

Այնպես էի հոգնած, որ նույնիսկ վախս ինձ չկարողացավ երկար ժամանակ ետ պահել քնելուց։

Երբ նորից ուշքի եկա, ինձ թվում էր, թե մի շատ երկար քուն եմ ունեցել։ Իմ առաջին միտքը եղավ․ « Ի՞նչ զարմանալի երազ տեսա։ Լավ էր, որ ճիշտ ժամանակին արթնացա, այլապես ինձ կկախեին, ջրում կխեղդեին, խարույկի վրա կայրեին, կամ էլ․․․ մի քիչ էլ ննջեմ, մինչև շչակը հնչի, ապա կգնամ զինագործարան և կմաքրեմ այդ Հերկուլեսի հաշիվը։

Բայց այդ պահին ականջիս հասավ ժանգոտ շղթաների և սողնակի զնգոցը, մի լույս ծակեց աչքերս, և այդ թիթեռնիկ Քլարենսը բուսնեց առջևս։ Զարմանքից բերանս բաց մնաց, շունչս կտրվեց։

― Ի՞նչ, ― ասացի, ― դու դեռ այստե՞ղ ես։ Երազս ավարտվեց, բայց դու մնացի՞ր, չքվի՛ր։

Բայց նա միայն ծիծաղեց իր թեթևսոլիկ ծիծաղով և սկսեց կատակներ անել իմ խղճուկ վիճակի առիթով։

― Էհ, ինչ արած, ― ասացի ես հանձնվելով, ― թող երազը շարունակվի, ես չեմ շտապում։

― Ի՞նչ երազ, խնդրեմ․․․

― Ի՞նչ երազ։ Այն երազը, որ ես իբր գտնվում եմ Արթուրի արքունիքում, մի անձնավորության, որը երբեք գոյություն չի ունեցել, և այն երազը, որ ես զրուցում եմ քեզ հետ, բայց դու ոչ այլ ինչ ես, քան իմ երևակայության արգասիքը։

― Ահա թե ի՜նչ։ Իսկ որ վաղը քեզ այրելու են՝ դա էլ երա՞զ է։ Հա՜֊հա՜, դե պատասխանիր տեսնենք։

Այդ բառերը ինձ ստիպեցին ցնցվել։ Ես սկսեցի հասկանալ, որ վիճակս ծայրահեղ լուրջ է, անկախ այն բանից երազ է սա, թե երազ չէ, քանի որ ես իմ նախորդ փորձից գիտեի, որ երազները երբեմն իրական կյանքի նման վառ են լինում և խարույկի վրա այրվելը նույնիսկ երազում այնքան էլ հեշտ բան չէ, ուստի անհրաժեշտ է ամեն գնով խույս տալ դրանից։ Ես սկսեցի աղաչել մանկլավիկին։

― Ահ, Քլարենս, բարի տղաս, իմ միակ բարեկամը, ― դու իմ բարեկամն ես չէ՞, մի լքիր ինձ, օգնիր ինձ փախչելու այստեղից։

― Բայց դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։ Փախչե՞լ։ Բոլոր միջանցքները լեցուն են զինվորներով։

― Այո՛, այո՛, անկասկած։ Բայց շա՞տ են նրանք, Քլարենս։ Շատ չեն, չէ՞։

― Մի քսանյակ։ Ոչ ոք չի կարող փախուստի հույս ունենալ։ ― Քիչ հետո, նա անվճռական ավելացրեց, ― և, բացի այդ, ուրիշ ավելի ծանրակշիռ պատճառներ կան։

― Ուրի՞շ։ Որո՞նք են դրանք։

― Ասում են․․․ բայց ես չեմ համարձակվում․․․ Օ, իրոք չեմ համարձակվում․․․

― Ինչո՞ւ, մանչուկս, ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ այդպես գունատվեցիր, ինչու ես այդպես դողում։

― Օ՜, ինչպես չդողամ․․․ Ես քեզ ամեն ինչ կասեի, բայց․․․

― Լա՛վ, լա՛վ, քա՛ջ եղիր, տղամա՛րդ եղիր, բարի մանչուկս, ասա՛ ամեն ինչ։

Նա տատանվում էր պատմելու ցանկության և վախի միջև, ապա գողունի մոտեցավ դռանը, դուրս նայեց, ականջ դրեց, վերջապես կիպ մոտ եկավ ինձ, կռացավ, շշնջաց ականջիս մեջ իր սոսկալի գաղտնիքը։ Վախից նա փշաքաղվում էր, կարծես խոսելիս լիներ այնպիսի բաների մասին, որոնց միայն հիշատակումը մահ է սպառնում։

― Մերլինը, իր կատաղության մեջ, կախարդանքով է պատել այս զնդանը, և այժմ ամբողջ թագավորության մեջ հնարավոր չէ գտնել նույնիսկ մի մարդ, որը համաձայներ քեզ հետ միասին ոտքը դուրս դնել այս շեմքից։ Այժմ, թող աստված գթա ինձ, ես ամեն ինչ ասացի։ Ահ, բարի եղիր իմ նկատմամբ, գթա դժբախտիս, որը քո լավն է ցանկանում։ Եթե ինձ մատնես, կորած եմ։

Վաղուց, շատ վաղուց այդպես հոգու խորքից ծիծաղած չկայի։ Ես գոռացի․

― Մերլինը կախարդանքո՜վ է պատել զնդանը։ Մերլի՞նը, ահա թե ինչ։ Այդ էժանագին ծեր ստախո՜սը, այդ ստախոս քաֆթառ էշը։ Անմտություն է, մաքուր անմտություն, աշխարհիս ամենահիմար անմտությունը։ Իմ կարծիքով դա բոլոր մանկական, ապուշ, հիմար, վախկոտ նախապաշարումներցից ամենա․․․ Օ՛հ, գրողը տանի այդ Մերլինին։

Դեռ կեսն էլ չէի ասել, երբ Քլարենսը արդեն չոքել էր առջևս ու կարծես վախից խենթացել։

― Օ՜, զգուշացիր, դրանք սոսկալի խոսքեր են։ Եթե այդպիսի բաներ ասես, այս պատերը ամեն վայրկյան կարող են փլվել ու ճզմել մեզ։ Օ՜, ետ կոչիր խոսքերդ, քանի դեռ ուշ չէ։

Այդ տարօրինակ վախը ինձ դրդեց մտածելու և լավ գաղափար հուշեց։ Եթե այստեղ բոլորը Քլարենսի նման ազնվասիրտ ու անկեղծորեն հավատում են Մերլինի խաբեբայություններին ու այդպես վախենում նրանից, ինչո՞ւ ինձ նման խելոք մեկը չի կարող օգտվել իր առավելություններից։ Ես սկսեցի միտք անել և գործողությունների ծրագիր մշակեցի։ Ապա ասացի․

― Վե՛ր կաց։ Քեզ հավաքիր։ Ուղիղ աչքերիս նայիր։ Դու գիտե՞ս, թե ինչու եմ ծիծաղում։

― Ոչ․․․ Բայց ի սեր աստվածամոր, այլևս մի՛ ծիծաղիր։

― Լավ։ Ես քեզ կասեմ, թե ինչու եմ ծիծաղում։ Ես ի՛նքս կախարդ եմ։

― Դո՞ւ։

Շշմած երեխան ետ ընկրկեց և պահեց շունչը։ Այդ բանը նա չէր սպասում։ Բայց նա անմիջապես իմ նկատմամբ խորը հարգանքով համակվեց։ Ես այդ նկատեցի․ դա նշանակում է, որ այս հիմարանոցում ստախոսից ոչ մի ապացույց չի պահանջվում, բոլորն էլ պատրաստ են նույնիսկ առանց ապացույցների հավատալ նրա խոսքին։ Ես շարունակեցի․

― Մերլինին ճանաչում եմ ահա արդեն յոթ հարյուր տարի, և նա․․․

― Յոթ հար․․․

― Մի ընդհատիր ինձ։ Նա մեռել և նորից կենդանություն է առել տասներեք անգամ և միշտ նորանոր անունների տակ՝ Սմիթ Ջոնս, Ռոբինսոն, Ջեքսոն, Պիտըրս, Հասկինս, Մերլին։ Ես միշտ էլ իմացել եմ նրա այդ վերափոխումները։ Երեք հարյուր տարի առաջ ես հանդիպել եմ նրան Եգիպտոսում, հինգ հարյուր տարի առաջ նրան հանդիպել եմ Հնդկաստանում։ Նա միշտ էլ ամենուրեք իմ ճանապարհին է հայտնվում և դա ինձ վերջնականապես ձանձրացրել է։ Նա վատ կախարդ է, մի քանի հին աճապարություններ գիտի, երբեք սկզբնագծից առաջ չի անցել և չի էլ անցնի։ Նա բավականին լավ է գավառների համար, միայն պայմանով, որ ամեն տեղ մի անգամ երևա։ Բայց իրեն գիտակի տեղ դնել, այն էլ իսկական վարպետի ներկայությամբ, դա արդեն չափից անց է։ Այժմ լսիր ինձ, Քլարենս, ես միշտ քո բարեկամը կլինեմ, և դու էլ պետք է իմ բարեկամը լինես։ Ես ուզում եմ, որ դու ինձ մի շնորհ անես։ Գնա թագավորի մոտ և հայտնիր նրան, որ ես ինքս կախարդ եմ, մոգերի առաջնորդ Ծայրագույն֊Գլխավոր֊Ցեխի֊Մեջ֊Ընկիրը։ Ես նրանց գլխին մի այնպիսի աղետ եմ պատրաստում, որ բոլորի փետուրները ցրիվ պիտի տամ, եթե միայն սըր Քեյի առաջարկը իրագործեն ու իմ անձին վնաս հասցնեն։ Դու իմ անունից կհայտնե՞ս դա թագավորին։

Խեղճ տղան այնպիսի վիճակի մեջ էր, որ չէր կարողանում պատասխանել։ Պարզապես ցավս էր գալիս տեսնելու այդքան ահաբեկված, այդքան բարոյալքված, այդքան շշմած մի արարածի։ Բայց նա խոստացավ անել ամեն ինչ, և իր հերթին ինձ ստիպեց քանի՜֊քանի՜ անգամ կրկնել, որ ես միշտ իր բարեկամը կմնամ և իր դեմ չեմ ուղղի իմ կախարդանքները։ Հետո դուրս գնաց, հիվանդի նման ձեռքը պատերին հենելով։

Հանկարծ մի միտք ծագեց գլխումս․ որքան անզգույշ վարվեցի ես։ Երբ տղան ուշքի գա, նա կզարմանա, թե ինչու այդպիսի մեծ կախարդը, ինչպիսին ես եմ, պետք է իր նման տղայի խնդրի օգնել ազատվելու այս զնդանից։ Նա իրար կհամադրի դրանք և հեշտությամբ գլխի կընկնի, որ ես ստախոսի մեկն եմ։

Մի ժամի չափ անիծում էի իմ անզգուշությունը և հայհոյում ինձ բոլոր կծու հիշոցներով։ Բայց, վերջում, բոլորովին հանկարծ միտքս եկավ, որ այս անասունները բանականություն չունեն, որ նրանք երբեք իրերը չեն համադրում, որ բոլոր նրանց զրույցները ապացուցում էին, թե նրանք բոլորովին անընդունակ են հակասությունները նկատելու։ Եվ հանգստացա։

Բայց այսպես է արդեն աշխարհիս կարգը․ մարդը հանգստանում է մի հարցի համար, և անմիջապես մի ուրիշ հարց սկսում է անհանգստացնել նրան։ Հանկարծ գլխի ընկա, որ մի սխալ եմ գործել, ուղարկել եմ երեխային հայտնելու իր թագավորին իմ ահավոր սպառնալիքները, թե ես մտադիր եմ իմ առանձնության մեջ մի հրաշք գործել և այժմ, չէ՞որ հրաշքներին այդպես դյուրությամբ հավատացող մարդիկ, նույնքան դյուրությամբ էլ ծարավի են հրաշքի։ Ի՞նչ կպատահի, եթե նրանք խնդրեն, որ ես որևէ հրաշագործություն անեմ։ Դիցուք նրանք ուզենան, որ ես ասեմ, թե ինչ աղետ էի նախապատրաստում իրենց համար։ Այո, սխալ գործեցի։ Պետք էր նախապես հնարել այդ աղետը։ Ի՞նչ պետք է անեմ։ Ի՞նչ պետք է ասեմ, որպեսզի գոնե մի փոքր ժամանակ շահեմ։ Ես նորից հուզվում էի, խորապես հուզվում․․․ Ահա ոտնաձայն է լսվում․․․ նրանք գալիս են, գոնե ժամանակ ունենայի մտածելու․․․ Սքանչելի է։ Գտա։ Ամեն ինչ կարգին է։

Ինձ կփրկի խավարումը։ Ես հանկարծ հիշեցի, թե ինչպես Կոլումբոսը, կամ գուցե Կորտեզը, կամ էլ այդ կարգի մարդկանցից մեկը, վայրենիների ձեռքն ընկնելով, իր փրկության համար օգտվել է խավարումից, և իմ հոգու մեջ հույս արթնացավ։ Ես հիմա ինքս պետք է փորձեի նույն բանը, և ոչ ոք ինձ չի կշտամբի բանագողության համար, քանի որ ես այդ պետք է անեի նրանցից մի հազար տարի առաջ։

Ներս մտավ Քլարենսը հնաղանդ, ճնշված տեսքով և ասաց․

― Ես շտապեցի քո պատգամը հաղորդելու մեր տեր թագավորին, և նա ինձ անմիջապես իր մոտ կանչեց։ Նա մահու չափ վախեցավ և ահա արդեն ուզում էր հրաման արձակել քեզ անմիջապես ազատելու, շքեղ հագուստներ և քո այդքան մեծ անձին վայել կացարան տրամադրելու մասին, երբ ներս մտավ Մերլինը ու ամեն ինչ փչացրեց։ Նա սկսեց համոզել թագավորին, որ դու ցնորվածի մեկն ես և ինքդ էլ չես հասկանում, թե ինչ ես ասում։ Հայտարարեց նաև, որ քո սպառնալիքը հիմարություն է և դատարկ պարծենկոտություն։ Նրանք երկար վիճեցին, բայց վերջում Մերլինը հեգնանքով ասաց․ «Իսկ ինչո՞ւ նա չի անվանել այն աղետը, ինչ ուզում է բերել մեր գլխին։ Որովհետև չգիտի»։ Սրանով նա փակեց թագավորի բերանը, և թագավորը ոչինչ չկարողացավ առարկել։ Բայց, իր կամքից անկախ քեզ հետ անպատշաճ վարվելով, նա աղաչում է մտնես իր դրության մեջ և անվանես այն աղետը, որով դու սպառնում ես․ ի՞նչ աղետ է դա և ե՞րբ պետք է տեղի ունենա։ Օ՜, աղաչում եմ, մի հապաղիր, այսպիսի ժամանակ հապաղելը նշանակում է կրկնապատկել ու եռապատկել քո նկատմամբ կուտակվող վտանգները։ Օ՜հ, եղիր ուրեմն խելամիտ, ասա աղետի անունը։

Ձգեցի, որպեսզի լռությունը ավելի ազդեցիկ դարձնի իմ պատասխանը, և ապա հարցրի․

― Որքա՞ն ժամանակ է ինչ ես փակված եմ այս փոսի մեջ։

― Քեզ այստեղ նետեցին, երբ երեկվա օրը վերջանում էր։ Իսկ այժմ առավոտյան ինն է։

― Հըմ։ Ուրեմն ես հիանալի քնել եմ։ Առավոտյան ինն է։ Իսկ այստեղ այնպիսի խավար է, կարծես կեսգիշեր լինի։ Ուրեմն, այսօր ամսի քսանն է, այո՞։

― Քսանն է, այո։

― Եվ ինձ պետք է խարույկի վրա ողջ֊ողջ այրեն վաղը։ ― Տղան ցնցվեց։ ― Ո՞ր ժամին։

― Ճիշտ կեսօրին։

― Դե լավ։ Ես քեզ կասեմ, թե ինչ հաղորդես թագավորին։

Լռեցի և մի ամբողջ րոպե ահավոր լռության մեջ կանգնած մնացի սարսափած տղայի առջև։ Ապա խոսեցի խոր, հատ֊հատ, ճակատագրական ձայնով։ Ձայնս անընդհատ ահագնանում էր ու ահագնանում, մինչև որ դարձավ ամպրոպային, և ես հանդիսավոր ու վեհ ազդարարեցի իմ կամքը, կյանքումս երբեք այդպիսի ձայնով չէի խոսել։

― Վերադարձիր և հայտնիր թագավորին, որ այդ պահին ես ամբողջ աշխարհը կպատեմ կեսգիշերի խավարով, կմարեմ արևը և նա այլևս երբեք չի փայլփլա, երկրային պտուղները կփտեն լույսի ու ջերմության պակասից, և մարդիկ երկրի վրա, մինչև վերջին մարդը, կմեռնեն քաղցից։

Ստիպված էի տղային շեմքից դուրս տանել, քանի որ նա կորցրել էր գիտակցությունը։ Ես նրան հանձնեցի զինվորներին և ետ վերադարձա։

Գլուխ VI

Խավարումը

Լռության և խավարի մեջ երևակայությունս գործի անցավ։ Փաստի իմացությունը ինքնըստինքյան մի անգույն բան է, բայց երբ մարդ սկսում է պատկերացնել այդ փաստը, այն վառ գույներով է երևում։ Բոլորովին տարբեր բաներ են՝ իմանալ, որ մեկի սիրտը դանակ ես խրել, և նույն բանը տեսնել սեփական աչքերով։ Լռության և խավարի մեջ այն բանի գիտակցությունը, որ ինձ մահացու վտանգ է սպառնում, անընդհատ ու անընդհատ խորանում էր․ այդ վտանգի գիտակցումը մատնաչափ առ մատնաչափ ներծծվում էր երակներիս մեջ և սառեցնում արյունս։

Բայց օրհնյալ բնությունը այնպես է նախատեսել, որ երբ մարդուս հոգու ջերմաչափի սնդիկը հասնում է ինչ֊որ որոշակի կետի, անմիջապես սկսում է նորից վեր բարձրանալ։ Հույսը ծագում է, և դրա հետ մեկտեղ գալիս է ստույգությունը, ու մարդը նորից հնարավորություն է ստանում ինքն իրեն օգնելու, եթե, իհարկե, դեռ կարելի է օգնել։ Ես շուտով առույգացա հոգեպես և ասացի ինքս ինձ․ «Խավարումը վստահաբար կփրկի ինձ և, ավելին՝ կդարձնի թագավորության ամենամեծ մարդը»։ Ու անմիջապես սնդիկը ցատկեց մինչև վերին կետը, և բոլոր իմ տագնապները փարատվեցին։ Աշխարհում այլևս ինձնից ավելի երջանիկ մարդ չկար։ Ես նույնիսկ անհամբեր էի, թե երբ է գալու վաղվա օրը, այնքան որ ծարավ էի ցուցադրելու իմ խոշոր հաղթանակը և դառնալու ամբողջ երկրի զարմանքի ու հարգանքի կենտրոնը։ Բացի այդ, գիտակցում էի, որ բիզնեսի տեսանկյունից, դա շատ օգուտներ կբերեր ինձ։

Մինչ այս, մինչ այն, հոգուս խորքում մի նոր կռահում էր գլուխ բարձրացնում։ Համարյա համոզված էի, որ երբ այդ նախապաշարված մարդկանց հայտնեն իմ սպառնալիքի էությունը, նրանք կվախենան և կփորձեն փոխհամաձայնության գալ։ Եվ, լսելով մոտեցող ոտնաձայները, ինքս ինձ ասացի․ «― Ահա և փոխհամաձայնությունը։ Ինչ կա որ, եթե օգտակար լինի, ես այն կընդունեմ, եթե ոչ, իմը կպնդեմ և խաղը մինչև վերջ կհասցնեմ։

Դուռը բացվեց և մի քանի զինվորներ հայտնվեցին։ Նրանց գլխավորը ասաց․

― Խարույկը պատրաստ է, գնանք։

― Խարո՞ւյկը։ Ուժերս լքեցին ինձ, քիչ էր մնում վար ընկնեի։ Այդպիսի պահերին դժվար է լինում շնչելը, կոկորդիդ ինչ֊որ բան է դեմ առնում, և բերանդ բաց ու խուփ ես անում։ Հենց որ խոսելու ընդունակությունս վերադարձավ, ասացի․

― Սխալմունք է պատահել, մահապատիժը վաղը պետք է լինի։

― Հրամանը փոխված է, մեկ օրով առաջ է գցված։ Շտապի՛ր։

Ես կորած եմ։ Այլևս փրկություն չկա։ Ես շշմել էի, շփոթվել, ինքս ինձ տիրապետել չէի կարողանում, միայն խենթի նման պատեպատ էի զարնվում։ Զինվորները բռնեցին ինձ, քարշ տվեցին իրենց հետ ստորերկրյա երկար միջանցքներով և վերջապես վեր բարձրացան, դուրս բերելով արևի վառ լույսի տակ։ Հայտնվելով ամրոցի ընդարձակ ցանկապատված բակում, ես ցնցվեցի, որովհետև անմիջապես տեսա բակի կենտրոնում տնկված սյունը, իսկ նրա ստորոտին էլ չոր ճյուղերի կույտը և մի վանականի։ Բոլոր չորս կողմերից նստարաններ էին շարված մեկը մյուսից վեր, որոնց վրա շարք առ շարք հանդիսականներ էին նստած, արևի տակ փայլփլացնելով շքեղ գույնզգույն հագուստները։ Թագավորն ու թագուհին նստած էին իրենց գահերին, և նրանց անմիջապես կարելի էր ջոկել ամբոխի միջից։

Այս ամբողջը նկատելը ինձնից մի վայրկյան իսկ չխլեց։ Հաջորդ վայրկյանին չգիտեմ որտեղից առջևս բուսնեց Քլարենսը և փայլկտող երջանիկ հայացքով նայելով ինձ, ականջիս մեջ շշնջաց․

― Այդ ես ստիպեցի փոխել ժամկետը։ Եվ որքա՜ն շատ աշխատեցի դրա համար։ Հենց որ հայտնեցի, թե ինչ աղետ ես դու բերելու և տեսա, թե ինչպես վախեցան նրանք, ես հասկացա, որ հարվածը պետք է անմիջապես հասցնել։ Անմիջապես մտա մեկի, մյուսի, երրորդի ականջը և փսփսացի, որ քո իշխանությունը արևի նկատմամբ իր գագաթին կհասնի միայն վաղը, և եթե ուզում են փրկել արևն ու ամբողջ աշխարհը, քեզ պետք է սպանեն այսօր, քանի դեռ հմայքները չեն հասցրել լրիվ հասունանալ։ Երդվում եմ պատվովս, դա միայն հիմար սուտ էր, մի պատահական միտք, բայց վախից տանջահար, նրանք այնպես կառչեցին այդ մտքից, կարծես երկինքն էր այն առաքել նրանց փրկելու համար։ Ես սկզբում ինքս ինձ ծիծաղում էի, հետո փառք տվի աստծուն, որ նա իր արարածներից ստորագույնին քո փրկության գործիքը դարձրեց։ Ահ, ինչ երջանիկ դասավորվեց ամեն ինչ։ Դու կարիք չես ունենա վերջնականապես մարելու արևը։ Օ՜, խնդրեմ, չմոռանաս այդ։ Միայն մի փոքր խավար քաշիր, ամենապստիկ խավարով պատիր ու թող, որ նա նորից փայփլա։ Դա լրիվ բավական կլինի։ Նրանք կտեսնեն, որ ես իրենց խաբել եմ, ակամայից իհարկե, և, հենց որ սկսի մթնել, նրանք վախից կխենթանան, կազատեն քեզ և կմեծարեն։ Դե՛, ընդառաջ գնա այլևս քո փառքին։ Բայց հիշիր, իմ բարի բարեկամ, մի մոռանա իմ խնդրանքը և վնաս մի պատճառիր մեր օրհնված արևին։ Հանուն ինձ, քո հավատարիմ բարեկամիդ։

Սեփական վշտից ճնշված, ես ինչ֊որ բառեր արտաբերեցի, ասելու համար, թե կխնայեմ արևը, և տղայի աչքերում այնպիսի խոր ու սիրատոչոր երախտագիտություն շողշողաց, որ այլևս սիրտ չունեցա կշտամբելու նրան, որ իր բարեսիրտ հիմարություններով խորտակել է ինձ և մահվան դատապարտել։

Երբ զինվորները ինձ անց էին կացնում բակով, այնպիսի լռություն էր տիրում, որ, եթե աչքերս կապված լինեին, ես կարող էի ենթադրել, թե շուրջս ամայի մի տափաստան է և ոչ չորսհազարանոց ամբոխ։ Մարդկային այս ամբողջ զանգվածը անշարժ էր։ Մարդիկ գունատված դեմքերով քար էին կտրել արձանների նման, նրանց աչքերի մեջ սարսափն էր տիրակալում։ Այդ լռությունը շարունակվում էր, մինչ ինձ շղթայում էին սյունին, շարունակվում էր, մինչ զգուշությամբ չոր ցախ էին դնում պճեղներիս, ծնկներիս, ազդրերիս, մարմնիս շուրջ։ Հետո միջոց եղավ, և ավելի խոր լռություն տիրեց, եթե արդեն դա հնարավոր էր, երբ դեպի ոտքերս կռացավ ձեռքին բոցավառվող ջահը բռնած մարդը․ ամբոխը, հայացք դարձած, առաջ թեքվեց, բոլորը ակամայից փոքր֊ինչ վեր կացան իրենց նստարաններից, վանականը ձեռքերը տարածեց իմ գլխավերև, աչքերը կապուտակ երկնքին ուղղեց և ինչ֊որ բան մրթմրթաց լատիներենով, նա բավականին երկար ժամանակ մրթմրթում էր, մրթմրթում և հանկարծ լռեց։ Ես սպասեցի մի քանի վայրկյան, ապա նայեցի նրան․ վանականը քար էր կտրել։ Ամբողջ բազմությունը, մի ընդհանուր մղումով, ոտքի էր կանգնել ու երկինք էր նայում։ Ես էլ երկինք նայեցի։ Վահ, գրողը տանի, խավարումը սկսվում էր։ Կյանքը սկսեց եռալ երակներիս մեջ։ Ես վերակենդանացել էի։ Սև շուրթը դանդաղ սողում էր արևի սկավառակի մեջ, սիրտս ավելի ու ավելի ուժգին էր զարկում, իսկ բազմությունն ու վանականը շարժվելու ունակությունից դեռ զրկված, երկնքին էին գամված։ Ես գիտեի, որ շուտով այդ հայացքը շրջվելու է դեպի ինձ։ Եվ երբ այդ կատարվեց, ես պատրաստ էի։ Իմ կեցվածքին մի վեհ տեսք տվեցի և ձեռքս դեպի արևը մեկնեցի։ Սքանչելի պատկեր ստացվեց։ Դողը ալիքի ձևով անցավ բազմության միջով։ Եվ այդ պահին երկու ճիչեր հնչեցին, մեկը անմիջապես մյուսից հետո։

― Վառե՛լ։

― Արգելո՛ւմ եմ։

Առաջինը Մերլինի ձայն էր, երկրորդը՝ թագավորի։ Մերլինը պոկվեց տեղից, ըստ երևույթին, որպեսզի ինքը վառի խարույկը, և ես ասացի․

― Մնացեք ձեր տեղում։ Եթե որևէ մեկը, նույնիսկ թագավորը, շարժվի, առանց իմ թույլտվության, ես կայծակ կիջեցնեմ նրա գլխին, մոխիր կդարձնեմ։

Ինչպես և սպասում էի, ամբողջ բազմությունը հնազանդ նստեց տեղերում։ Միայն Մերլինն էր մի քանի վայրկյան տատանվում, և ես ինձ փշերի վրա էի զգում, մինչև որ նա նստեց տեղը, իսկ ես խոր շունչ քաշեցի։ Այժմ արդեն դրության տերն էի։ Թագավորն ասաց․

― Գթառատ եղիր, ազնվափայլ սըր, դադարեցրու այդ ահավոր գործը, ազատիր մեզ աղետից։ Մեզ ասել էին, որ քո հզորությունը իր լրումին կհանգի միայն վաղը, բայց․․․

― Ձերդ վեհափառությունը ուզում է ասել, որ ստե՞լ են։ Այո, ձեզ սուտ են ասել։

Սա արտակարգ արդյունք տվեց։ Բոլորը ձեռքերը տարածեցին դեպի թագավորը, աղաչելով նրան, որպեսզի ամեն գնով համոզի ինձ դադարեցնել աղետը։ Թագավորը հաճույքով համաձայնեց։ Նա ասաց․

― Ասա քո պայմանները, հարգարժան սըր, նույնիսկ թագավորությանս կեսը կարող ես խնդրել, միայն թե դադարեցրու աղետը, ազատ արձակիր արևը։

Հաջողությունն արդեն ապահովված էր։ Մենք, իհարկե, անմիջապես լեզու կգտնեինք իրար հետ, բայց ես ի վիճակի չէի դադարեցնել խավարումը։ Այդ մասին խոսք անգամ լինել չէր կարող։ Այնպես որ ես խնդրեցի ինձ ժամանակ տան մտածելու։ Թագավորը ասաց․

― Որքա՞ն ժամանակ․․․ օ՜հ, որքա՞ն ժամանակ, բարի սըր։ Գթառատ եղիր, տես ավելի ու ավելի է խավարը տիրում, վայրկյան առ վայրկյան ավելի է մթնում։ Խնդրում եմ ասա, որքա՞ն ժամանակ է պետք մտածելու համար։

― Շատ չէ։ Կես ժամ, գուցե և մի ժամ։

Հազարավոր կրքոտ բողոքներ եղան, բայց ես չէի կարող կրճատել ժամկետը, որովհետև չէի հիշում, թե որքան է տևում արևի լրիվ խավարումը։ Եվ առհասարակ ես վարանումի մեջ էի և ուզում էի մտածել։ Խավարումի հարցում ինչ֊որ բան այնպես չէր, և դա ինձ շատ էր անհանգստացնում։ Եթե սա այն խավարումը չէր, որը ես սպասում էի, ինչպե՞ս այլևս ես կարող եմ պարզել՝ գտնվո՞ւմ եմ արդյոք վեցերորդ դարում, թե սա երազ է։ Աստված իմ, որքան կուզենայի համոզվել, որ ճիշտը վերջինն է։ Մեջս մի նոր բարի հույս էր ծագում։ Եթե տղան չի սխալվել, և այսօր իսկապես քսանն է, ուրեմն սա վեցերորդ դարը չէ։ Ես, հուզված, բռնեցի վանականի թևքը և հարցրեցի նրան, թե այսօր ամսի քանիսն է։

Գրողը տանի։ Նա պատասխանեց, որ այսօր քսանմեկն է։ Արյունս պաղեց, երբ այդ լսեցի։ Խնդրեցի, որ լավ վերհիշի, հո չի՞ սխալվում, բայց նա վստահաբար գիտեր, որ այսօր քսանմեկն է։ Ուրեմն, այդ քամի գլուխ տղան նորից ամեն ինչ խառնել է։ Խավարումը սկսվեց ճիշտ նույն այն պահին, երբ պետք է սկսվեր, ես ինքս այդ տեսա ոչ հեռու տեղադրված արևի ժամացույցով։ Այո, այլևս ոչ մի կասկած, ես Արթուր թագավորի արքունիքում եմ և պետք է ամեն ջանք թափեմ այդ վիճակից առավելագույնը քաղելու համար։

Խավարը էլ ավելի էր խտանում, մարդիկ առավել հուսաբեկվում էին։ Վերջապես ես ասացի․

― Ես ամեն ինչ մտածեցի, սըր թագավոր։ Որպեսզի դաս լինի, ես թույլ կտամ, որ այս մթությունը պարուրի ամբողջ աշխարհը և ձեզնից կլինի կախված՝ կվերադարձնեմ արդյոք արևը, թե ընդմիշտ կմարեմ այն։ Ահա իմ պայմանները․ դուք թագավոր կմնաք ձեր բոլոր տիրույթների վրա և ձեզ կմատուցեն թագավորական արժանապատվությանը վայել բոլոր պատիվներն ու փառքը, բայց դուք ինձ կնշանակեք ձեր մշտական մինիստրը՝ գործադիր իշխանության ողջ իրավունքով, և իմ ծառայությունների դիմաց ինձ կվճարեք մեկ տոկոսը այն եկամուտների ավելցուկից, որը ես հույս ունեմ ստեղծելու պետության համար։ Եթե դրանով ես չկարողանամ ապրել, ոչ ոքից օգնություն չեմ խնդրի։ Բավարարո՞ւմ են արդյոք իմ պայմանները։

Ծափահարությունների մի ահավոր որոտ պայթեց, և լսվեց թագավորի ձայնը, որը ասում էր․

― Քանդեցեք նրա կապանքները։ Արձակեցեք նրան։ Եվ բոլորդ, ազնվազարմ ու ոչ ազնվազարմ, հարուստ ու աղքատ, բոլորդ, բոլորդ մատուցեցեք նրան պատիվներ, որովհետև հետ այսու նա թագավորի աջ ձեռքն է, նա կունենա ամբողջ իշխանությունը և հեղինակությունը, և նրա աթոռը կլինի ամենաբարձր աստիճանի վրա, գահից հետո։ Այժմ, փարատիր այս առաջացող խավարը, նորից լույս ու խնդություն բեր մարդկանց, և ամբողջ աշխարհը կօրհնի քեզ։

Բայց ես ասացի․

― Եթե ի տես աշխարհի անպատիվ արվեր մի հասարակ մահկանացու, դա դեռ ոչինչ, բայց անպատվությունը կընկնի հենց թագավորի վրա, եթե նրա մինիստրի մերկությունը տեսնող մարդիկ, նրան նաև վարձատրված չտեսնեն խայտառակության դիմաց։ Կուզենայի խնդրել, որ իմ հագուստը բերեն․․․

― Ոչ, դու այժմ այդպիսի հագուստի չես արժանի, ― մրմնջաց թագավորը։ ― Նրան ուրիշ հագուստ բերեք, հագցրեք նրան ինչպես արքայազնի։

Իմ մտահղացումը արդեն արդյունքներ էր բերում։ Ես պետք է որևէ կերպ ժամանակ շահեի մինչև լրիվ խավարումը, այլապես նրանք նորից կսկսեին պաղատել ինձ՝ փարատելու խավարը, որը, իհարկե, ես անել չէի կարող։ Հագուստի ետևից ուղարկելը որոշակի հետաձգում էր նշանակում, բայց ոչ բավարար։ Եվ ես նոր հետաձգում հղացա։ Ասացի, որ վախենամ, թե թագավորը մտածելուց հետո միտքը փոխի և հետագայում չեղյալ հայտարարի հանկարծակի մղումի ազդեցության տակ ընդունած որոշումը։ Դրա համար էլ ես կստիպեմ խավարին էլ առավել խտանալ, և եթե թագավորը այդ ընթացքում չփոխի իր վճիռը, ես կփարատեմ այն։ Այս պայմանը դուր չեկավ ոչ թագավորին, ոչ էլ հանդիսականներին, բայց ես անդրդվելի մնացի։

Մինչ ես տանջվում էի, վրաս քաշելով վեցերորդ դարի սոսկալի հագուստները, օրն ավելի ու ավելի էր մթնում, ավելի ու ավելի սևանում։ Վերջապես այնպես մթնեց, ինչպես հանքախորշի ներսում և ամբողջ բազմությունը սարսափից ոռնաց, զգալով ցուրտ խորհրդավոր գիշերային քամու շունչը և երկնքի վրա տեսնելով առկայծող աստղերը։ Վերջապես խավարումը իր լրումին հասավ, և ես շատ ուրախ էի, բայց բոլորը հուսաբեկ էին, որը, ի դեպ, միանգամայն բնական էր։

― Թագավորը իր լռությամբ հաստատում է պայմանները։

Ասացի և դեպի երկինք պարզեցի ձեռքերս, մնացի այդպես կանգնած մի քանի վայրկյան, և խոսեցի, որքան կարելի է խորհրդավոր․

― Թող կախարդանքները փարատվեն և անվնաս չքվեն։

Մի պահ, մեռելային խավարի ու լռության մեջ ոչ մի շշուկ չէր լսվում, բայց երբ արևի արծաթազօծ շուրթը սկսեց դուրս սողալ խավարից, ամբողջ բակը լցվեց բարձրաձայն աղաղակներով և օրհնության ու երախտագիտության հեղեղը թափվեց ինձ վրա։ Օրհնողների և երախտիք հայտնողների մեջ Քլարենսը, իհարկե, վերջինը չէր։

Գլուխ VII

Մերլինի աշտարակը

Ես դարձա թագավորության երկրորդ դեմքը, իմ ձեռքի մեջ կենտրոնացնելով ամբողջ գործադիր իշխանությունը, և վերաբերմունքը իմ նկատմամբ գերազանց էր։ Հագնում էի միայն մետաքսե, թավշե և ոսկեզօծ հագուստ, այսինքն շատ շքեղ և շատ անհարմար։ Բայց ես վստահ էի, որ շուտով կընտելանամ այդ հագուստին։ Թագավորից հետո ես զբաղեցնում էի ամրոցի ամենաներկայանալի հարկաբաժինը։ Պատերը պատած էին գույնզգույն մետաքսով, բայց քարե հատակին գորգերի փոխարեն ամենակոպիտ տնայնագործ, ծուռտիկ֊մուռտիկ խսիրներ էին փռված։ Ճիշտն ասած, ոչ մի հարմարություն չկար։ Ես նկատի ունեմ փոքրիկ հարմարությունները։ Հենց փոքրիկ հարմարություններն են, որ կյանքը հաճելի են դարձնում։ Կոպիտ զարդաքանդակով խոշոր կաղնի բազկաթոռները, ճիշտ է, այնքան էլ վատ չէին, բայց հո չի կարելի յոլա գնալ միայն բազկաթոռներով։ Չկար ո՛չ օճառ, ո՛չ լուցկի, ո՛չ հայելի, բացի մետաղյա մի հայելուց, որի մեջ նայած, թե մի դույլ ջրի մեջ, նույն բանն էր։ Եվ պատերի վրա ապահովագրական ընկերության ոչ մի գունավոր ռեկլամ։ Շատ տարիների ընթացքում ես այնպես էի վարժվել գունավոր ռեկլամին, որ անկախ ինձնից, սերը դեպի այդ արվեստը ներծծվել էր արյանս մեջ և դարձել էությանս մի մասնիկը։ Այս գոռոզատես, շքեղ, բայց անհոգի պատերը ինձ ստիպում էին ցավով կարոտել իմ հայրենիքին․ ես մտաբերում էի մեր տնակը Արևելյան Հարթֆորդում, որտեղ, չնայած ամբողջ կահավորանքի անհավակնոտությանը, յուրաքանչյուր սենյակում կախված էր ապահովագրական գունավոր ազդը կամ էլ ծայրահեղ դեպքում եռագույն տպագրված նշանաբանը՝ «Աստված թող օրհնի այս տունը», իսկ հյուրասենյակում ինը գունավոր ազդեր էին կախված։ Իսկ այստեղ, իմ մինիստրական մեծ սրահի պատերին, ոչ մի նկար չկար, եթե նկատի չունենանք, որ այնուամենայնիվ, կար վերմակի մեծության մի բան, որը ոչ այն է թե գործվածք էր, ոչ այն է թե ձեռագործ, այն էլ որոշ տեղերում կարկատված։ Դրա վրա պատկերված առարկաները ապշեցնում էին գույների և ձևերի ահավոր անճշտությամբ, և այնքան մեծ էին, որ ինքը Ռաֆայելը, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ նա աշխատել ավարտել էր «Նշանավոր Հեմպտոնքրտյան ստվարաթղթերը», ավելի խոշոր նկարել չէր կարող։ Ռաֆայելը շատ կարևոր թռչուն է եղել։ Մենք ունեցել ենք նրա մի քանի նկարները, մեկի վրա պատկերված էր «Ձկան զարմանահրաշ որսը», որտեղ հենց ինքն է իր սեփական հրաշքը գործում․ երեք մարդ է նստեցրել մի մակույկի մեջ, մինչդեռ այդ մակույկը շուռ կգար, եթե նույնիսկ նրա մեջ միայն մի շուն լիներ։ Ես միշտ հիացմունքով եմ ուսումնասիրել Ռաֆայելի կտավները, նրանք այնքան թարմ են ու ոչ պայմանադրական։

Ամբողջ ամրոցում ո՛չ զանգ կար, ո՛չ հեռախոս։ Ինձ շատ ծառաներ էին տվել։ Հերթապահողները միջանցքում էին կանգնում և, երբ անհրաժեշտ էր լինում նրանց կանչել, ինքս ստիպված գնում էի նրանց ետևից։ Ո՛չ գազ կար, ո՛չ իսկ մոմ․ բրոնզյա թաս, մինչև կեսը լցված սովորական յուղով և յուղի մեջ լողացող վառած լաթ՝ ահա, թե ինչն էր այստեղ լուսավորություն կոչվում։ Այդպիսի բազմաթիվ թասեր էին կախ տված պատերից, նրանք հազիվ փարատում էին խավարը, որը այդ պատճառով առավել մռայլ էր թվում։ Եթե երեկոյան բակից դուրս էիք գալիս, ծառաները ձեր առջևից ջահեր էին տանում։ Չկար ո՛չ գիրք, ո՛չ գրիչ, ո՛չ թուղթ, ո՛չ թանաք, ո՛չ ապակի այն անցքերում, որոնք այստեղ պատուհաններ էին կոչվում։ Թվում է, թե ինչ բան է ապակին, չէ՞։ Բայց եթե ապակի չլինի, արդեն դա բնավ էլ փոքր բան չի։ Բայց ամենից վատը շաքարի, սուրճի, թեյի և ծխախոտի պակասն էր։ Ես նման էի անմարդաբնակ կղզի ընկած Ռոբինզոն Կրուզոյին․ նրա պես էլ ստիպված էի բավարարվել տնային կենդանիների ընկերակցությամբ, և, որպեսզի կյանքը գոնե մի փոքր տանելի դառնար, պետք է վարվեի, ինչպես նա՝ գյուտեր անեի, հնարեի, ստեղծեի, փոփոխեի արդեն գոյություն ունեցողը․ պետք է անընդհատ աշխատեցնեի իմ ուղեղն ու ձեռքերը։ Ինչ կա որ, դա հենց այն է, ինչ ես ուզում եմ։

Մի բան ինձ սկզբից շատ էր նեղում՝ մարդկանց վիթխարի հետաքրքրասիրությունը իմ անձի նկատմամբ։ Կարծես ամբողջ ժողովուրդը ուզում էր ինձ տեսնել։ Շուտով հայտնի դարձավ, որ խավարումը ահ ու սարսափ էր պատճառել ամբողջ Բրիտանիային, որ նրա տևողության ընթացքին ամբողջ երկիրը ծայրից ծայր պարուրված է եղել անսահման խուճապով, և բոլոր եկեղեցիները, վանքերն ու ճգնարանները լցվել են աղոթքի և լացող մարդկանցով, որոնք համոզված են եղել, թե աշխարհի վերջը եկել է։ Հետո բոլորը իմացել են, որ այդ սոսկալի աղետը բերել է Արթուր թագավորի արքունիքում ապրող մի օտարական հզոր կախարդ, որ նա կարող էր կանթեղի նման մարել արևը և ուզում էր հենց այդպես էլ անել, բայց նրան խնդրել են փարատել կախարդանքը և, որ հետայսու նրան անհրաժեշտ է մեծարել որպես մի մարդու, որը իր անսպառ զորությամբ փրկել է աշխարհը կործանումից և մարդկությանը ոչնչացումից։ Եթե դուք նկատի առնեք, որ ամեն ոգ հավատացել է դրան, ոչ միայն հավատացել, այլ նույնիսկ կասկածի նշույլ անգամ չի ունեցել, ապա պարզ կդառնա, թե ինչպես ամբողջ Բրիտանիայում չկար մեկը, որը չուզենար այդ կախարդին տեսնելու համար ոտքով հիսուն մղոն կտրել։ Բնականաբար, զրուցում էին միայն իմ մասին, մնացած բոլոր նյութերը մոռացության էին տրվել, նույնիսկ թագավորի նկատմամբ սկսեցին անտարբեր վերաբերմունք ցույց տալ և չհետաքրքրվել նրանով։ Քսանչորս ժամից հետո արդեն սկսեցին պատվիրակություններ երևալ, և գալիս էին նրանք ամբողջ երկու շաբաթ շարունակ։ Շրջակա բոլոր գյուղերը լեցուն էին եկվորներով, օրական մի տաս֊տասներկու անգամ ես ստիպված էի լինում երևալ այդ հարգարժան և սարսափից զարկված բազմություններին։ Անշուշտ, դա շատ հոգնեցուցիչ էր ու բավականին ժամանակ էր խլում, բայց դրա հետ մեկտեղ, իհարկե, շատ հաճելի է, երբ ինքդ քեզ զգում ես այդպես նշանավոր և մեծարանքի առարկա։ Ծերուկ Մերլինը կանաչ էր կտրում զայրույթից, և դա ինձ մեծագույն հաճույք էր պատճառում։ Բայց մի բան կար, որը ես ոչ մի կերպ հասկանալ չէի կարողանում․ ոչ ոք ինձնից ինքնագիր չէր խնդրում։ Այդ մասին ես ասացի Քլարենսին։ Գրողը տանի, ես ստիպված եղա բացատրել նրան, թե ինչ բան է ինքագիրը։ Նա ասաց, որ ամբողջ երկրում մի քանի տասնյակ տերտերներից բացի ոչ ոք չի կարող ո՛չ կարդալ, ո՛չ գրել։ Այ թե երկիր է, հա՜։

Մի հանգամանք էլ կար, որը ինձ փոքր֊ինչ անհանգստացնում էր։ Այդ բազմությունները ծարավի էին նոր հրաշքի։ Դա անշուշտ բնական էր։ Հեռավոր ճանապարհորդությունից տուն վերադառնալ ու պարծենալ, որ ինքը սեփական աչքերով տեսել է երկնային արևը սանձող մարդուն, և դրանով ինքն իրեն բարձրացնել հարևանների աչքում, ― դա, անշուշտ, լավ է, բայց շատ ավելի լավ է հնարավորություն ունենալ պատմելու նաև, որ ինքը սեփական աչքերով տեսել է, թե ինչպես է նա հրաշքներ գործել։ Իհարկե, այսպիսի նպատակի համար հեռավորությունը ոչ մի խոչընդոտ չէր կարող լինել մարդկանց առջև։ Ճնշումն ինձ վրա անընդհատ ուժեղանում էր։ Առաջիկայում լուսնային խավարում էր սպասվում, և ես գիտեի օրն ու ժամը, բայդ դա ուշ պետք է տեղի ունենար։ Ամբողջ երկու տարի հետո։ Շատ բան կտայի, որպեսզի մոտեցնեի այդ դեպքը և օգտվեի դրանից հենց այժմ, երբ շուկան խավարումների այդպիսի պահանջարկ էր ներկայացնում։ Շատ ափսոս, որ այդ խավարումը իզուր կկորչի և տեղի կունենա այն ժամանակ, երբ ոչ ոքի ոչ մի օգուտ չի բերի։ Եթե այդ խավարումը, դիցուկ, նշանակված լիներ մեկ ամիս հետո, ես կանխավ կվաճառեի այն, բայց այժմ դրանից ոչ մի օգուտ չէր սպասվում, և ես նույնիսկ դադարեցի այդ մասին մտածելուց։ Այդ ժամանակ էլ Քլարենսը պատահաբար իմացավ, որ Մերլինը պղտորում է ամբոխի հոգին։ Նա լուրեր էր տարածում, թե ես ստախոսի մեկն եմ, թե ես որևէ հրաշ չեմ անում, որովհետև չեմ կարող անել։ Տեսա, որ որևէ բան պետք է ձեռնարկեի։ Եվ տեղն ու տեղը գործողության ծրագիր կազմեցի։

Օգտվելով ինձ հանձնված գործադիր իշխանությունից, Մերլինին նետեցի նույն զնդանը, որտեղ նախապես ես էի նստած։ Ապա, մունետիկների ու փողհարների միջոցով իմաց տվեցի ամբոխին, որ առաջիկա երկու շաբաթվա ընթացքում ես զբաղված կլինեմ պետական գործերով, իսկ հետո ազատ ժամանակ կգտնեմ և երկնքից իջած կրակով կոչնչացնեմ Մերլինի քարաշեն աշտարակը, իսկ մինչ այդ, իմ մասին չարամիտ լուրերին ականջ դնողները թող զգուշանան։ Այնուհետև ազդարարեցի, որ դա վերջին հրաշքն է լինելու, բայց եթե այդ հրաշքից հետո էլ, որոշ մարդիկ չբավարարվեն ու չարախոսեն իմ հասցեին, ես նրանց բանող ձիեր կդարձնեմ։ Անդորրը վերականգնվեց։

Ես Քլարենսին մասամբ վստահեցի գաղտնիքներս և մենք զգուշությամբ գործի անցանք։ Ասացի նրան, որ իմ հրաշքը որոշ նախապատրաստական աշխատանք է պահանջում, և ամեն ոք, ով բերանը բաց անի այդ աշխատանքների մասին, տեղն ու տեղը կմեռնի։ Այս նախազգուշացումը փակեց նրա բերանը։ Մենք գաղտնի մի քանի պարկ առաջնակարգ վառոդ պատրաստեցինք, իսկ զինագործները իմ ղեկավարությամբ շանթարգել և լարեր սարքեցին։ Հին քարաշեն աշտարակը շատ զանգվածային էր, թեպետ տեղ֊տեղ քարերը շարժվում էին, որովհետև կառուցվել էր դեռ հռոմեացիների կողմից, մի չորս հարյուր տարի առաջ։ Այո, աշտարակը գեղեցիկ էր իր յուրահատուկ կոպիտ գեղեցկությամբ, և հիմքից մինչև կատարը պատված էր բաղեղով, ասես թեփուկավոր օղազրահ հագած լիներ։ Այն կանգնած էր առանձնության մեջ, ամրոցից լավ տեսանելի և մի կես մղոն հեռավորության վրա։

Աշխատելով գիշերները, մենք վառոդով լցրինք աշտարակը՝ հիմքում տասնհինգ ոտք լայնության պատերի միջից քարեր դուրս քաշեցինք և անցքերը լցրինք վառոդով։ Այդպիսի լիցքեր սարքեցինք մի տաս֊տասներկու տեղ։ Մենք այնքան վառոդ ունեինք, որ կարելի էր պայթեցնել նաև Լոնդոնի Թաուերը։ Տասներեքերորդ գիշերը կատարին ամրացրինք մեր շանթարգելը, ցածի ծայրը միացնելով լիցքերից մեկին և այդ լիցքից դեպի մյուսները լարեր տարանք։ Ժողովրդին ուղղածս կոչը հրապարակելուց հետո արդեն ոչ մեկը աշտարակի մոտից չէր անցնում, բայց, այնուամենայնիվ, տասնչորսերորդ օրվա առավոտյան ես մունետիկների միջոցով ազդարարեցի, որ ոչ ոք քառորդ մղոնից ավելի մոտ գալու իրավունք չունի։ Իսկ հետո էլ ավելացրի, որ հրաշքը պիտի կատարեմ առաջիկա քսանչորս ժամերի ընթացքում և դրա համար էլ նախապես պայմանական նշանով իմաց կտամ՝ եթե ցերեկ լինի, ապա ամրոցի աշտարակներին դրոշներ կտնկվեն, եթե գիշեր, ապա ջահեր կվառվեն։

Վերջին ժամանակները ամպրոպներ հաճախ էին լինում, այնպես որ ձախողումից այնքան էլ չէի վախենում, մանավանդ, որ միշտ էլ կարող էի մեկ֊երկու օրով հետաձգել հրաշքը պետական գործերով զբաղված լինելու պատճառաբանությամբ, և մարդիկ կսպասեին։

Իհարկե, օրը վառ արևոտ էր՝ վերջին շաբաթվա ընթացքում միակ անամպ օրն էր դա․ միշտ այդպես է պատահում։ Ես փակվեցի իմ սենյակում և հետևում էի եղանակին։ Ժամանակ առ ժամանակ գալիս էր Քլարենսը ու հայտնում, որ ամբոխի մեջ հուզումը անընդհատ աճում է, որ հրակնատներից երևում է, թե ինչպես են անընդհատ նորանոր խմբեր ժամանում։ Վերջապես, երբ արդեն մթնում էր, քամի բարձրացավ և մի ամպ երևաց, հենց ճիշտ այնտեղ, որտեղ որ պետք էր։ Սպասեցի մի փոքր էլ, հետևելով, թե ինչպես է այդ հեռավոր ամպը ուռճանում ու մթագնում, ապա վճռեցի, որ արդեն ժամանակն է։ Կարգադրեցի վառել ջահերը, արձակել Մերլինին և ինձ մոտ ուղարկել։ Քառորդ ժամ անց պատշգամբ դուրս եկա։ Այնտեղ արդեն գտնվում էին թագավորն ու ամբողջ արքունիքը։ Նրանք խավարի մեջ աչքները հառել էին Մերլինի աշտարակի ուղղությամբ։ Խավարը այնպես էր խտացել, որ հեռվում ոչինչ տեսնել հնարավոր չէր։ Մարդկային այդ զանգվածը և վեր խոյացող բուրգերը, որ մասամբ ստվերներով էին պարուրված, մասամբ էլ վառ լուսավորված էին ջահերի լույսերով, արտակարգ գեղեցիկ պատկեր էին ներկայացնում։

Հայտնվեց Մերլինը բավականին վատ տրամադրության մեջ։ Ես ասացի․

Դու ուզում էիր ինձ ողջ֊առողջ այրել, թեպետ ես քեզ ոչ մի վատ բան չէի արել, իսկ հետո էլ փորձում էիր աղտոտել իմ պրոֆեսիոնալ վարկը։ Դրա համար էլ ես երկնքից կրակ կիջեցնեմ և կոչնչացնեմ քո աշտարակը, բայց հանուն արդարության քեզ հնարավորություն կտամ ցուցադրելու քո ուժը․ եթե կարծում ես, որ կարող ես փարատել իմ կախարդանքը և վանել երկնային կրակը, խնդրեմ, հարված կատարիր, հերթը քոնն է։

― Ես կարող եմ փարատել քո հմայքները, ազնվափայլ սըր, և ես կփարատեմ, չկասկածես, ― հայտարարեց Մերլինը։

Նա հատակի սալերի վրա երևակայական շրջագիծ գծեց և ներսում մի պտղունց փոշի վառեց, որից բարձրացավ հոտավետ ծխի մի փոքրիկ քուլա։ Բոլորը վախից ետ ընկրկեցին, ու խաչ հանեցին։ Հետո նա ինչ֊որ բան սկսեց մրթմրթալ և ձեռքերը թափահարել։ Կամաց֊կամաց նա իրեն մոլեգնության վիճակի հասցրեց ու նրա ձեռքերը սկսեցին պտտվել ինչպես հողմաղացի թևերը։ Մինչ այդ ամպրոպը բոլորովին մոտեցավ, ուժգին քամին բորբոքում էր ջահերի բոցը և տարուբերում ստվերները, ընկան անձրևի առաջին խոշոր կաթիլները, շուրջը անթափանցելի խավար էր, երբեմն֊երբեմն կայծակ էր ճայթում։ Հապաղել այլևս չէր կարելի։ Եվ ես ասացի․

― Դու բավականին ժամանակ ունեիր։ Ես քեզ բոլոր հնարավորությունները ընձեռեցի և չմիջամտեցի։ Բոլորին արդեն պարզ է, որ քո կախարդությունը ոչ մի արժեք չունի։ Իսկ հիմա իմ հերթն է։

Երեք անգամ թափահարեցի ձեռքերս, և այնպիսի խլացուցիչ որոտ հնչեց, որ կարծես հրաբուխ էր ժայթքել․ հին աշտարակի բեկորները երկինք թռան կրակի հեղեղով պարուրված, խավար գիշերը լույս ցերեկի վերածվեց և շուրջը հսկայական տարածության վրա նկատելի եղավ, թե ինչպես մարդկային արարածները սարսափահար գետնին էին փռվել։ Մի խոսքով, հետո ամբողջ շաբաթը ավազի և խճի անձրև էր գալիս։ Այդպիսին էին լուրերը, գուցե, իհարկե, մի քիչ չափազանցված։

Դա մի շատ տպավորիչ հրաշք էր։ Հետաքրքրասերների արշավը անմիջապես դադարեց։ Հաջորդ առավոտ ցեխի վրա հազարավոր ոտնահետքեր կային, բայց բոլորն էլ հակառակ ուղղությամբ էին տանում։ Եթե ես մի ուրիշ հրաշք ազդարարեի, ինձ այլևս չէր հաջողվի հանդիսականներ հավաքել նույնիսկ շերիֆի օգնությամբ։

Մերլինի արժեթղթերն ընկան։ Թագավորը ցանկանում էր նրան այլևս աշխատավարձ չվճարել, նույնիսկ ուզում էր վտարել, բայց ես միջամտեցի։ Ասացի, որ նա կարող է օգտակար լինել եղանակի գուշակության և նման փոքր բաների հարցում, իսկ եթե նրա խղճուկ, սալոնային կախարդանքներից ոչինչ չստացվի, ես երբեմն֊երբեմն կօգնեմ նրան։ Նրա աշտարակից ոչինչ չէր մնացել, բայց ես ստիպեցի կառավարությանը նորը կառուցել և նրան խորհուրդ տվեցի վարձով տալ սենյակները, բայց նա շատ քիթը վեր տնկածն էր և ոչ մի երախտագիտության զգացում չուներ իմ նկատմամբ, նույնիսկ շնորհակալություն չասաց։ Ինչ էլ որ ասելու լինենք, շար կարծր ծերուկ էր Մերլինը, և դժվար էլ է քաղցր վերաբերմունք սպասել մեկից, որին դու այդպես ետնագծերն ես քշել։

Գլուխ VIII

Տնօրենը

Անսահման իշխանություն ունենալը շատ հաճելի է, բայց առավել հաճելի է գիտակցել, որ բոլորը գոհ են քո իշխանությունից։ Աշտարակի հետ կապված դեպքը ամրապնդեց իմ իշխանությունը և անդրդվելի դարձրեց։ Բոլոր նրանք, ով նախանձով ու քննադատաբար էին վերաբերվում ինձ, անմիջապես սսկվեցին։ Այժմ ամբողջ թագավորության մեջ չկար մեկը, որ ողջամտություն համարեր իմ գործերին խառնվելը։

Ես արագությամբ համակերպվեցի իրադրությանն ու պարագաներին։ Սկզբնական շրջանում դեռ արթնանում էի առավոտները, ծիծաղում «երազիս» վրա և սպասում Կոլտ գործարանի շչակին, բայց աստիճանաբար դա անցավ, և ես վերջնականապես հասկացա, որ ապրում եմ վեցերորդ դարում, Արթուր թագավորի արքունիքում, այլ ոչ թե հիմարանոցում։ Այնուհետև ինձ զգում էի ինչպես իմ տանը, և եթե գործը հասներ ընտրության, վեցերորդը չէի փոխի քսաներորդ դարի հետ։ Ապա մի տեսեք, թե ինչ ընդարձակ հնարավորություններ է ընձեռում վեցերորդ դարը գիտակ, խելոք, գործունյա մարդուն՝ առաջ գնալու, երկրի հետ մեկտեղ աճելու համար։ Գործունեության ամենալայն դաշտ, ընդ որում ամբողջը միայն ինձ տրամադրված, ոչ մի մրցակից, ոչ մի մարդ, որ իր գիտելիքներով և ընդունակություններով իմ համեմատ պարզապես մանկիկ չլիներ։ Իսկ ի՞նչ կվիճակվեր ինձ քսաներորդ դարում։ Լավագույն դեպքում վարպետ կլինեի գործարանում, ահա և ամբողջը, և ուզածդ օրը, ուզածդ փողոցում կարելի կլիներ մատնացույց անել հարյուրավոր ինձնից առավել արժանավոր մարդկանց։

Ի՜նչ մեծ թռիչք էի արել ես։ Չէի կարողանում չմտածել այդ մասին, և չհիանալ սեփական հաջողությունովս, ինչպես մեկը կարող է հիանալ ի տես իր հողամասից շատրվանող նավթի։ Անցյալի մեջ օրինակներ էի փնտրում համեմատելու համար և ոչինչ չէի գտնում, բացի գուցե Հովսեփի պատմությունից։ Նույնիսկ Հովսեփի պատմությունը, թեպետ նման էր իմին, բայց ոչ մի համեմատության չէր դիմանում։ Որովհետև միանգամայն ակնառու էր, որ Հովսեփի փայլուն ֆինանսական ընդունակությունները արքայից բացի ուրիշ ոչ ոքի օգուտ չբերեցին և, հետևաբար, հասարակությունը լրիվ իրավունք ուներ նրա նկատմամբ անբարյացակամություն տածելու, մինչդեռ ես, խնամելով արևը, բարեգործություն էի արել բոլորի համար և այդ պատճառով համընդհանուր սիրո արժանացել։

Ես թագավորի ստվերը չէի, ես նրա էությունն էի, իսկ թագավորը ինքն էր ստվերը։ Իմ իշխանությունը վիթխարի էր և ոչ միայն աստիճանով, ինչպես հաճախ պատահում է, այլ իրականում։ Ես կանգնած էի համաշխարհային պատմության երկրորդ մեծագույն շրջանի ակունքների մոտ և կարող էի դիտել, թե ինչպես պատմության նվազ առվակը անընդհատ խորանում է, լայնանում և տանում իր հզոր հոսանքը դեպի հեռավոր դարերը։ Անհամար գահերի ծածկույթի տակ տեսնում էի նույնպիսի արկածախնդիրների, ինչպիսին ես էի՝ Մոնֆորների, Գեյվսթոնների, Մարտիմերների, Վիլիերսների, տեսնում էի պատերազմներ մղող և արշավներ առաջացնող ֆրանիսկան շնորհառուներին և Կառլոս երկրորդի՝ երկիրը կառավարող սիրուհիներին, բայց այդ թափորի մեջ ինձ հավասարը չէի գտնում։ Ես եզակի էի և հրճվանքով գիտակցում էի, որ տասներեք ու ավելի հարյուրամյակներ շարունակ այդ փաստը ոչ ոքի չի հաջողվի ո՛չ թաքցնել, ո՛չ էլ հերքել։

Այո, իշխանությամբ ես հավասարազոր էի թագավորին։ Միևնույն ժամանակ կար մի ուրիշ իշխանություն, որը առավել ուժեղ էր մեզնից՝ երկուսիցս էլ միասին վերցրած։ Դա եկեղեցին էր։ Ես չեմ ուզում թաքցնել այդ փաստը։ Չեմ էլ կարող, եթե նույնիսկ ցանկանայի։ Բայց չարժե այդ մասին հիմա խոսել, կպատմեմ իր տեղում, երբ ժամանակը գա։ Եկեղեցին ինձ սկզբում որևէ նկատելի անախորժություն չէր պատճառում։

Մի խոսքով, դա մի զարմանահրաշ և հետաքրքիր երկիր էր։ Իսկ մարդի՜կ։ Զմայլելի, պարզամիտ, դյուրահավատ, պարզապես ճագարներ։ Ազատության մթնոլորտի մեջ ծնված մարդու համար ցավալի էր լսել, թե որքան անկեղծ ու հնազանդ էին նրանք երդվում թագավորին, եկեղեցուն ու ազնվականությանը իրենց հավատարմության մասին, մինչդեռ նրանք ավելի հիմք չունեին սիրելու և մեծարելու թագավորին ու ազնվականությանը, քան ստրուկը՝ մտրակը, կամ էլ շունը՝ իր մեջքին դագանակ իջեցնող օտարական ճամփորդին։ Աստված վկա, որևէ միապետություն, որքան էլ որ չափավոր լինի, որևէ ազնվականություն, որքան էլ որ համեստ լինի, վիրավորական է, բայց եթե դու ծնվել ու մեծացել ես միապետության ու ազնվականության իշխանության ներքո, երբեք այդ քեզ համար վիրավորական չես համարում և չես էլ հավատում, երբ այդ մասին քեզ ասում են։ Պարզապես ամոթ ես զգում քո ժողովրդի համար, երբ մտածում ես, թե ինչ ոչնչություններ են միշտ նստել նրա գահերին առանց իսկ իրավունքի կամ բանականության ստվերը ունենալու, և թե ինչպիսի յոթերորդական մարդուկներ են մշտապես համարվել նրա ազնվականությունը։ Եթե բոլոր այդ միապետների ու ազնվականների ամբոխը ձգես սեփական բախտի քմահաճույքին, ինչպես բախտի քմահաճույքին են ձգված շատ առավել արժանավոր մարդիկ, երբեք չի կարողանա վեր բարձրանալ աղքատության և անհայտության ճիրաններից։

Արթուր թագավորի օրոք բրիտանական ժողովրդի մեծ մասը ստրուկ էր, ամենաիսկական ստրուկ, և նրանք հենց այդպես էլ կոչվում էին և վզներին կրում երկաթյա վզնոցներ։ Մնացած մասը ստրուկ էր ըստ էության, բայց առանց անվանման․ նրանք իրենց ազատ մարդիկ էին երևակայում և այդպես էլ կոչվում էին։ Ճշմարտությունն այն է, որ ազգը ամբողջությամբ գոյություն ուներ թագավորի, եկեղեցու և ազնվականության առջև սողալու համար, ստրկաբար ծառայելու համար, նրանց համար արյուն թափելու քաղցելու, որպեսզի նրանք կարողանան կուշտ լինել, աշխատելու, որպեսզի նրանք կարողանան զվարճանալ, մինչև հատակը ըմպելու թշվառությունը, որպեսզի նրանք կարողանան երջանիկ լինել, մերկ մնալու, որպեսզի նրանք կարողանան մետաքս և գոհար կրել, հարկեր վճարելու, որպեսզի նրանք կարողանան ման գալ հպարտ ու կարծել իրենց այս երկրի աստվածները։ Եվ այդ բոլորի դիմաց, որպես երախտիքի նշան, ստանալ միայն ծեծ ու արհամարհանք, և այնքան թշվառական հոգու տեր լինել, որ նույնիսկ ծեծն ու արհամարհանքը ընդունեն որպես շնորհ։

Ժառանգական գաղափարները զարմանալի բաներ են և շատ հետաքրքիր է դրանք դիտելն ու քննարկելը։ Ես ունեի իմ ժառանգական գաղափարները, թագավորն ու նրա ժողովուրդը՝ իրենցը։ Երկու դեպքում էլ այդ գաղափարները հոսել են ժամանակի ու սովորությունների փորած խոր հունով, և եթե մեկը ցանկանա փոխել հոսանքի ուղղությունը բանականության փաստարկների հիման վրա, ապա ստիպված կլինի շատ քրտինք թափել։ Օրինակ, ըստ այս ժողովրդի ժառանգած համոզման, տիտղոսից և երկար ազգաբանությունից զուրկ մարդիկ, որքան էլ որ բնությունից առատորեն օժտված լինեն, բոլորովին էլ բարձր չեն անասուններից, փայտոջիլներից, միջատներից։ Մինչդեռ ըստ իմ ժառանգած համոզմունքի, մարդանման ագռավները, որ ժառանգական արժանիքների և անիրավի ձեռք գցած տիտղոսների սիրամարգյան փետուրներ են հագնում, պիտանի են միայն այն բանի համար, որպեսզի նրանց վրա ծիծաղեն։ Եվ միանգամայն բնական է, որ ինձ վրա այնտեղ նայում էին փոքր֊ինչ տարօրինակ ձևով։ Գիտեք չէ՞, թե ինչպես են գազանանոցի տերը և ժողովուրդը նայում փղի վրա։ Այ, հենց այդպես էլ ինձ վրա էին նայում։ Նրանք հիանում են փղի հասակով ու արտակարգ ուժով, հպարտությամբ են խոսում, թե նա կարող է հարյուր անգամ ավելին անել, քան իրենք ի վիճակի են, նույն հպարտությամբ ասում են, որ բարկության պահին նա կարող է փախուստի մատնել հազար մարդու։ Բայց մի՞թե դրա պատճառով նրանք փղին իրենց հավասար են համարում։ Ոչ, ամենավերջին թափառաշրջիկը նույնիսկ կծիծաղեր այդ մտքի վրա։ Այդ միտքը երբեք չէր անցնի նրանց գլխով, նա նույնիսկ չէր կարող նման գաղափարի գոյությունը թույլ տալ։ Եվ ահա, թագավորի, ազնվականների և ամբողջ ազգի համար մինչև ամենավերջին ստրուկն ու թափառաշրջիկը, ես այդ փղի նման մի բան էի և ոչ առավել։ Ինձնով հիանում էին, նաև վախենում, բայց հիանում էին ինչպես անասունով, նաև վախենում էին ինչպես անասունից։ Անասունից չեն ակնածում, ինձնից նույնպես չէին ակնածում, ավելին, չէին էլ հարգում։ Ես ոչ ազգաբանական ծառ ունեի, և ոչ էլ ժառանգական տիտղոս, այնպես որ թագավորի ու ազնվականության աչքում ես պարզապես ցեխ էի, իսկ ժողովուրդը նայում էր ինձ վրա զարմանքով ու վախով, բայց առանց հարգանքի նշույլի։ Իր ժառանգած գաղափարների համաձայն նա ոչ մի բանի նկատմամբ հարգանք չէր տածում, բացի տոհմականությունից և ազնվականությունից։ Ահա այդտեղ էր երևում հզոր, հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու սարսափազդու ձեռքը։ Մի երկու֊երեք հարյուրամյակների ընթացքում նա մարդկային ցեղը վեր էր ածել ճիճուների ցեղի։ Մինչ աշխարհում եկեղեցու իշխանության տարածումը, մարդը մարդ էր և գլուխը վեր էր պահում, արժանապատվություն ուներ, կյանքի և անկախության տեր էր, և եթե որևէ մեծ դիրքի էր հասնում, ապա միայն շնորհիվ իր ձիրքերի և ոչ թե ծնունդի։ Բայց ահա եկեղեցին աշխարհ եկավ ու գործի անցավ։ Նա խելամիտ էր, ճարպիկ և շատ եղականկներ գիտեր, թե ինչպես կատվին, այսինքն ժողովրդին քերթել։ Նա հայտնագործեց «Թագավորների աստվածային իրավունքը» և շրջափակեց այն տասը պատվիրաններով, ինչպես աղյուսներով, դուրս կորզելով այդ աղյուսները բարի նպատակի համար կառուցված շինանյութից և օգտագործելով դրանք չար նպատակով կառուցվող շինության մեջ։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին) հեզություն, հնազանդություն տերերին, ինքնազոհաբերության գեղեցկություն։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին) չարին չհակառակվել։ Նա քարոզում էր (հասարակ ժողովրդին, միշտ և միայն հասարակ ժողովրդին) համբերություն, հոգու աղքատություն, չդիմադրել ճնշումին։ Նա ժառանգական աստիճաններ ու տիտղոսներ ներմուծեց և սովորեցրեց ամբողջ քրիստոնյա աշխարհին գլուխ տալ և մեծարել նրանց։ Այդ թույնը քրիստոնեական աշխարհի արյան մեջ շրջանառություն էր գործում ընդհուպ մինչև իմ հարազատ դարը, երբ անգլիական հասարակ ժողովրդի լավագույն ներկայացուցիչները շարունակվում էին համակերպվել այն երևույթի հետ, երբ իրենցից բազմիցս անգամ անարժան մարդիկ պահպանում էին որոշակի աստիճաններ, ինչպես օրինակ լորդի և թագավորի կոչումները, որոնց նկատմամբ, իրենց երկրի անիմաստ օրենքները այդ արժանավոր մարդկանց արգելում էին հավակնություններ ունենալ։ Անգլիացին ոչ միայն հանդուրժում է իրերի այդ տարօրինակ վիճակը, այլ նույնիսկ համոզում ինքն իրեն, որ իբր հպարտանում է դրանով։ Մարդ ընդունակ է համակերպվելու ամեն կարգի անարդարության հետ, եթե ինքը ծնվել ու մեծացել է նույն պայմաններում։ Իհարկե, աստիճանի և տիտղոսի առջև ակնածելու այդ թույնը ժամանակով ապրում էր նաև մեր՝ ամերիկացիներիս արյան մեջ, բայց Ամերիկայից իմ հեռանալու շրջանում, այդ վարակը արդեն անհետացել էր։ Դրա խղճուկ մնացորդները դեռ պահպանում էին որոշ ցուցամոլ տղամարդիկ և կանայք, բայց երբ համաճարակը նվազում է մինչև այն աստիճան, ապա կարելի է համարել, որ անցել է։

Վերադառնանք սակայն, Արթուրի թագավորության մեջ իմ անբնական կյանքին։ Այստեղ ես հսկա էի թզուկների մեջ, մեծահասակ երեխաների մեջ, մտածող՝ մտավոր խլուրդների մեջ, մի խոսքով միակ իրական մարդը ամբողջ բրիտանական աշխարհում։ Բայց, այնուամենայնիվ, ինչպես և իմ հարազատ դարաշրջանի հեռավոր Անգլիայում ոչխարի ուղեղով մի որևէ կոմս, որը կարողանար ապացուցել, թե Լոնդոնի ետնախորշերից սերած իր մայրը հաջողացրել է կենակցել թագավորի հետ, ավելի շատ պատվի էր արժանանում, քան ես։ Արթուրի թագավորության մեջ այդպիսի մարդուն հարգում էին բոլորը, եթե նույնիսկ նրա արտաքինը նույնքան խղճուկ լիներ, որքան գլխի պարունակությունը, և բարոյական նկարագիրը նույնքան խախուտ լիներ, որքան ծագումը։ Դեպքեր էին լինում, երբ նրան թույլատրում էին նստել թագավորի ներկայությամբ, իսկ ինձ՝ ոչ։ Ես հեշտությամբ կարող էի տիտղոս ձեռք գցել, և դա ինձ կբարձրացներ բոլորի աչքում, այդ թվում նաև թագավորի աչքում, թեպետ նա ինքը պետք է ինձ տիտղոս շնորհեր։ Բայց ես տիտղոս չէի խնդրում, մերժեցի այն, երբ ինձ առաջարկեցին։ Իմ համոզմունքների տեր մարդուն տիտղոսը չի կարող հաճույք պատճառել, բացի այդ, ես դա ստացած կլինեի ոչ օրինական ճանապարհով, քանի որ, որքան ինձ հայտնի է, իմ տոհմաբանության մեջ ազնվական լինելու բախտը ոչ ոքի չի ժպտացել։ Ես գոհ կլինեի և կհպարտանայի միայն այնպիսի տիտղոսով, որ շնորհեր ինձ ինքը ժողովուրդը՝ իշխանության միակ օրինական աղբյուրը։ Այդպիսի տիտղոս ես հույս ունեի վաստակել, և իրոք, վերջ ի վերջո վաստակեցի։ Իմ երկար տարիների բարեխիղճ, ազնիվ աշխատանքով և սկսեցի կրել այն բարձր ու մաքուր հպարտությամբ։ Այդ տիտղոսը, որ պատահմամբ ընկել էր մի գյուղական դարբնի շուրթերից, որպես մի երջանիկ միտք վեր էր բարձրացել և ծիծաղի հետ բերնե֊բերան հաղորդվելով, տաս օրում շրջել ամբողջ թագավորությունը ու դարձել նույնքան հանրածանոթ, որքան թագավորի անունը։ Հետագայում, և ժողովրդական խոսք ու զրույցների մեջ, և՛ պետական կարևորության գործերի մասին վեճերի ժամանակ թագավորական խորհրդում, ինձ միայն այդպես էին կոչում։ Այդ տիտղոսը, մեր ժամանակակից խոսակցական լեզվից թարգմանված, նշանակում է Տնօրեն։ Ինձ դուր էր գալիս, որովհետև ժողովուրդն էր շնորհել։ Եվ դա բավականին բարձր տիտղոս էր, միակը իր տեսակի մեջ։ Եթե խոսքը գնար հերցոգի, կոմսի, եպիսկոպոսի մասին, ո՞վ կարող էր ասել, թե հենց դրանցից որին նկատի ունեին։ Մի՞թե աշխարհիս երեսին քիչ հերցոգներ, կոմսեր, եպիսկոպոսներ կան։ Բայց ուրիշ բան է, երբ խոսում էին թագավորի, թագուհու, կամ էլ Տնօրենի մասին։

Թագավորը ինձ դուր էր գալիս, և որպես թագավորի ես հարգում էի նրան, հարգում էի նրա կոչումը, հարգում էի գոնե այնքան, որքան առհասարակ ընդունակ էի հարգել որևէ անիրավի ստացած աստիճանը։ Բայց որպես մարդու, ես նրա ու նրա ազնվականների վրա նայում էի վերից վար, իհարկե, ինքս իմ մեջ։ Ես էլ էի դուր գալիս և թագավորին, և ազնվականներին, ու նրանք ինձ հարգում էին որպես պետական գործչի, բայց քանի որ ես տիտղոս չունեի և անունս էլ նշանավոր չէր, նրանք իրենց հերթին ինձ վրա նայում էին վերից֊վար և այդ անում էին բոլորովին բացահայտ։ Ես նրանց չէի պարտադրում իմ կարծիքը իրենց մասին, նրանք էլ ինձ չէին պարտադրում իրենց կարծիքը իմ մասին։ Մի խոսքով մենք քվիտ էինք, և ամեն ոք գոհ էր։

Գլուխ IX

Մրցախաղը

Քամելոտում մշտապես մեծ մրցախաղեր էին կազմակերպվում։ Այդ մարդկային ցլամարտերը շատ մոլեգին էին, գունեղ ու ծիծաղելի, բայց մի փոքր ձանձրալի՝ գործնական խելքի տեր մարդու համար։ Ինչևէ, ես միշտ ներկա էի լինում այդ մրցախաղերին երկու պատճառով․ նախ այն պատճառով, որ դուր գալ ցանկացող և մանավանդ պետական կոչվող մարդը չպետք է խուսափի այն բանից, ինչ մոտ է իր բարեկամների սրտին և այն հասարակությանը, որի մեջ ինքը ապրում է, ապա այն պատճառով, որ որպես և՛ գործունյա մարդ, և՛ պետական գործիչ ես ուզում էի ուսումնասիրել մրցախաղերը՝ ուսումնասիրելու համար, թե չե՞մ կարող արդյոք որևէ կերպ կատարելագործել դրանք։ Ես մոռացել եմ ասել, որ պաշտոնիս անցնելու առաջին իսկ օրը իրագործածս առաջին պետական միջոցառումը եղել է արտոնագրերի բյուրոյի հիմնումը, քանի որ ես գիտեի, որ առանց արտոնագրերի բյուրոյի և առանց գյուտարարների իրավունքը պաշտպանող հատուկ օրենքների, երկիրը նման է խեցգետնի և կարող է շարժվել միայն դեպի կողք ու ետ։

Մրցախաղերը տեղի էին ունենում ամեն շաբաթ, և երբեմն֊երբեմն մեր տղաները, նկատի ունեմ սըր Լանսելոտին և մյուսներին, համոզում էին ինձ մասնակցել, բայց ես ասացի, որ կամաց֊կամաց այդ էլ կլինի, շտապելու հարկ չկա, այժմ զբաղված եմ պետական մեքենան յուղելով, որը անհրաժեշտ է շուտով կարգի բերել և գործի գցել։

Պատահեց այնպես, որ մրցախաղերից մեկը տևեց մինչև մի շաբաթ, և մի հինգ հարյուր ասպետ մասնակցեց դրան, սկսած ամենանշանավորներից վերջացրած մանրուքով։ Նրանք ժամանել էին շաբաթներ առաջ։ Գալիս էին բոլոր կողմերից ձիերը հեծած, երկրի ամենահեռավոր ծայրերից, նույնիսկ ծովի մյուս կողմից։ Շատերը իրենց հետ տիկիններ էին բերում և բոլորը՝ զինակիրներ և ծառաների ամբողջ բանակներ։ Հագուստի տեսակետից դա մի շքեղ ու ճչացող ամբոխ էր, որը իր սանձարձակ անասնական զվարթությամբ, խոսակցության անմեղ անպատշաճությամբ և բարոյական ըմբռնումների նկատմամբ երջանիկ անտարբերությամբ շատ բնութագրական էր դարի և երկրի համար։ Ամեն օր կամ կռվում էին, կամ կռիվ դիտում, ամեն գիշեր երգում էին, պարում, խաղում և կոնծում։ Այդ ամբողջը նրանց մոտ համարվում էր ազնվականին վայել ժամանց։ Երբեք այդպիսի տարօրինակ մարդկանց չէի տեսել։ Նստարաններին տեղավորվում էին գեղեցիկ տիկինները, իրենց բարբարոսական հագուստների շքեղությունը փայլփլեցնելով և նայում էին, թե ինչպես են ձիուց ցած գլորում ասպետին՝ ոտնաթաթի հաստության նիզակը խրելով նրա կուրծքը, ինչպես էր արյունը շատրվանում և, ուշաթափվելու փախարեն, ծափ էին զարկում ու իրար գլխի թառում ավելի լավ տեսնելու համար։ Միայն երբեմն֊երբեմն նրանցից որևէ մեկը ցուցադրական ծածկում էր դեմքը թաշկինակով և վշտոտ տեսք էր ընդունում, այդ ժամանակ կարող էիք գրազ գալ, որ այդտեղ սիրային պատմություն կա և, որ տիկինը վախենում է, թե հանկարծ հասարակությունը անուշադրության մատնի այն։

Սովորաբար, ես տանել չեմ կարողանում գիշերային աղմուկը, բայց տվյալ պարագաներում նույնիսկ ուրախ էի, որովհետև դա չէր թողնում լսեի, թե ինչպես են հեքիմները սղոցում ցերեկը վնասվածների ոտքերն ու ձեռքերը։ Նրանք բթացրին իմ հազվադեպ լավ, հին սղոցի ատամները և նույնիսկ կոտրեցին բռնակը, բայց ես դա անհետևանք թողեցի։ Ես, այնուամենայնիվ, որոշեցի, որ, եթե վիրաբույժները խնդրեն իմ կացինն էլ, ապա ես ավելի լավ կլինի իմ դարը վերադառնամ։

Ես ոչ միայն օրեցօր հետևում էի այդ մրցաշարին, այլ իմ հասարակական բարոյականության և հողագործության դեպարտամենտում ընտրեցի ամենաբանիմաց քահանային ու հանձնարարեցի նրան հաշվետվություն կազմել, որովհետև մտադրություն ունեի մի լրագիր հիմնելու, երբ ինձ կհաջողվի փոքր֊ինչ քաղաքակրթել իմ ժողովուրդը։ Նոր երկիր ընկնելով, դուք նախ պետք է հիմնեք արտոնագրային բյուրո, ապա ստեղծեք կրթական ցանց և դրանից հետո էլ լույս ընծայեք լրագիր։ Լրագիրը իր թերություններն ունի, և դրանք քիչ չեն, բայց ոչինչ, այն կարող է դագաղի միջից ոտքի կանգնեցնել մեռյալ ազգին, և դա մոռանալ չի կարելի։ Առանց լրագիր դուք չեք կարող մեռյալ ազգին հարություն տալ, ուրիշ միջոց չկա։ Եվ ահա ես ուզում էի փորձ անել և տեսնել, թե ինչ կարգի թղթակցական նյութ կարող էի ստանալ վեցերորդ դարում, եթե դրա կարիքը ունենայի։

Է՛, իմ քահանան ըստ էության վատ չէր աշխատել։ Այն ամենը, ինչ նկարագրել էր, նկարագրել էր շատ մանրամասն, իսկ տեղական լուրերի բաժնի համար հենց այդ էր պետք։ Գիտե՞ք, երիտասարդ ժամանակ նա եկեղեցում վարել է թաղումների գրառումները, իսկ այդ գործում հիմնական եկամուտը գոյանում է մանրամասնությունների հաշվին, որքան շատ մանրամասնություն, այնքան շատ դրամ՝ բեռնակիրներ, ջահակիրներ, մոմեր, աղոթքներ, ամեն ինչ գրանցվում է հաշվի մեջ և, եթե ննջեցյալի հարազատները քիչ աղոթքներ են պատվիրում, ապա դուք երկսայր մատիտով կրկնապատկում եք մոմերի թիվը և ձեր հաշվի մեջ նորից ամեն ինչ կարգին է։ Բացի այդ, նա այստեղ֊այնտեղ հաճոյախոսություն էր անում այն ասպետի հասցեին, որը կարող էր տեղադրել շահավետ ազդ․․․ ո՛չ, ներողություն, ուզում եմ ասել, որը ազդեցություն ուներ արքունիքում։ Եվ առհասարակ, նա չափազանցնելու շնորհքով էր օժտված, որովհետև ժամանակին որպես դռնապան էր ծառայել մի բարեպաշտ ճգնավորի մոտ, որը ապրում էր խոզանոցում և հրաշքներ արտադրում։

Ինքնին հասկանալի է, որ այս սկսնակի հաշվետվության մեջ բացակայում էին աղմուկը, ճարճատյունը, սարսուռ ազդող բառերը, գուցե և պետք էր հնչեղություն ավելացնել, բայց նրա հնամենի ոճը քմածին էր, քաղցր ու պարզ, իր ժամանակի անուշաբույրով լեցուն, և այդ փոքրիկ արժանիքները հայտնի չափով նվազեցնում էին նրա խոշոր թերությունները։ Ահա մի քաղվածք․

«․․․Այդ ժամանակ արքունական ասպետները սըր Բրայեն դը լեզ֊Այլսը և Գրումմոր Գրումմորսումը դեմ դիմաց եկան սըր Ագլովեյլի և սըր Թորի հետ, և սըր Թորը գետին շպրտեց սըր Գրումմեր Գրումմորսումին։ Ապա առաջ եկան արքունական ասպետներ սըր Քարադոսը՝ թախծաշատ աշտարակից և սըր Թարքիլը, և նրանց դիմաց ելան սըր Պերսիվեյլ դը Գալիս և սըր Լամորակ դը Գալիս երկու եղբարյները, և սըր Պերսիվեյլը մարտնչեց սըր Քարադոսի հետ ու երկուսն էլ ջարդեցին իրենց տեգերը, իսկ սըր Թարքիլը՝ սըր Լամորակի հետ ու երկուսն էլ ձիերով և զենք ու զրահով գետին գլորվեցին, բայց նրանց օգնության հասան ու նորից ձի նստեցրին։ Արքունի ասպետներ սըր Արնոլդը և սըր Գոտերը դեմ դիմաց ելան սըր Բրենդայլսի և սըր Քեյլի հետ, և այդ չորս ասպետները մարտնչեցին ահեղ և իրար ձեռքերից դուրս գցեցին նիզակները։ Ապա առաջ եկավ արքունի ասպետ Պերտոլոպը և նրա դեմը ելավ Լայոնելին, և կանաչ ասպետ սըր Պերտոլոպը գետին շպրտեց սըր Լայոնելին, սըր Լանսելոտի եղբորը։ Ազնվազարմ մունետիկները նրան հաղթող հայտարարեցին և փառաբանեցին նրա անունը։ Ապա սըր Բլերբարիսը ջարդեց իր նիզակը սըր Գարեթի վրա, բայց ինքը իր հարվածի ուժից գետին գլորվեց։ Այս տեսնեով, սըր Գալիհոդինը մարտահրավեր նետեց սըր Գարեթին, և սըր Գարեթը նրան գետին գլորեց։ Ապա սըր Գալիհուդը վերցրեց տեգը վրեժխնդիր լինելու իր եղբոր համար, բայց սըր Գարեթը վայր նետեց սրան էլ, սըր Դայնընդենին ու նրա եղբայր Լա Քոթ֊Մել֊Թելին էլ, սըր Սագրամոր Ցանկալիին էլ, սըր Դոդինաս Վայրագին էլ։ Նա դրանց բոլորին հաղթեց մի նիզակով։ Սըր Գարեթին նայելով, Իռլանդիայի արքա Էգվիզենսը ուղղակի զարմանում էր․ հենց նոր այս ասպետը կանաչ էր և հանկարծ կապույտ դարձավ։ Եվ այդպես ամեն անգամ, երբ նա ետ ու առաջ էր արշավում, փոխում էր իր հագուստի գույնը, այնպես որ ոչ թագավորը, ոչ էլ ասպետները չէին կարողանում նրան անմիջապես ճանաչել։ Ապա սըր Գարեթի դեմ ելավ սըր Էգվիզենս արքան Իռլանդիայի, նա սրան թամբի հետ միասին գետին գլորեց։ Այդ ժամանակ առաջ եկավ Շոտլանդիայի արքա Կարադոսը, և սըր Գարեթը նրան էլ ձիու հետ գետին գլորեց։ Սըր Գարեթը նույնպես վարվեց նաև Պերոզ երկրի արքա Ուրիենսի հետ։ Ապա առաջ եկավ սըր Բագդեմագուսը, և սըր Գարեթը նրան էլ ձիու հետ գետին նետեց։ Այդ ժամանակ Բագդեմագուսի որդի սըր Մելիգանուսը արիամարդ ու ասպետավայել կոտրեց իր տեգը սըր Գարեթի վրա։ Այդ ժամանակ սըր Գալահոլտ ազնվազարմ արքայազնը բարձրաձայն գոռաց․ « ― Բազմագույն ասպետ, դու լավ ես մարտնչում, բայց պատրաստվիր, քանզի ես եմ գալիս քեզ վրա»։ Սըր Գարեթը լսեց նրան և մի երկար նիզակ վերցրեց, ու նրանք իրար դեմ ելան, և արքայազնը ուղղեց իր տեգը նրա կրծքին, բայց սըր Գարեթը այնպես հարվածեց նրա սաղավարտի ձախ կողմին, որ նա օրորվեց և ցած պիտի ընկներ, եթե իր մարդիկ օգնության չհասնեին։ « ― Իսկապես, ― ասաց Արթուր թագավորը, ― այդ բազմագույն ասպետը քաջ ասպետ է»։ Եվ թագավորը իր մոտ կանչեց սըր Լանսելոտին ու խնդրեց նրան դուրս գալ այդ ասպետի դեմ։ « ― Սըր, ― ասաց Լանսելոտը, ― սիրտս ասում է, որ ես այսօր պիտի դուրս չգամ նրա դեմ։ Նա այսօր բավականին հոգնած է և, եթե քաջ ասպետը մի օրում այդքան սխրանքներ է արել, վայել չէ մի ուրիշ քաջ ասպետի խլել նրանից նրա վաստակած փառքը, մանավանդ, երբ տեսնում ես, որ այդ ասպետը այդքան քրտինք է թափել, քանզի այստեղ, ասպետների մեջ գուցե ներկա է նրա ախոյանը, և, գուցե, նրա ընտրյալ տիկինը գերադասում է սույն ախոյանին և, գուցե նա հավաքել է վերջին ուժերը այս մեծ սխրանքները կատարելու համար։ Ահա թե ինչու նաև, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ― ես ցանկանում եմ, որ ամբողջ պատիվը այսօր նրան բաժին ընկնի, և ես չեմ զրկի նրան այդ փառքից, թեպետ կարող եմ»։

Նույն օրը մի փոքրիկ տհաճ դեպք պատահեց, որը ես պետական նկատառումներից ելնելով, դուրս եմ նետել իմ քահանայի հաշվետվությունից։ Դուք արդեն նկատել եք, որ Գարրին բոլորից շատ էր մարտնչել այդ տուրուդմբոցի ընքացքում։ Գարրի ասելով ես նկատի ունեմ սըր Գարեթին։ Ես նրան պարզապես Գարրի անվանեցի, և այդ, հավանաբար, ձեզ հուշում է այն միտքը, թե ես բարեկամաբար էի տրամադրված նրա նկատմամբ։ Ինչ կա որ, հենց այդպես էլ էր։ Ասենք, այդ մտերմիկ անունը ես երբեք բարձրաձայն չէի արտասանում ուրիշների, առավել ևս իր ներկայությամբ․ լինելով ազնվազարմ մարդ, նա երբեք չէր հանդուրժի նման տնավարություն իմ կողմից։ Ուրեմն այսպես։ Ես նստած էի առանձին օթյակում, որը ինձ էր տրամադրված որպես թագվորի մինիստրի։ Սըր Դայնըդենը, որը մարտնչելու իր հերթին էր սպասում, եկավ ինձ մոտ, նստեց ու սկսեց շատախոսել։ Նա միշտ փնտրում էր իմ ընկերակցությունը, որովհետև ես օտարական էի, իսկ նա սիրում էր իր կատակների համար թարմ շուկա ունենալ։ Համա թե կատակներ եմ ասել, հա՜։ Դրանք այնքան էին մաշված, քաշկոտված, որ պատմելիս ծիծաղում էր միայն ինքը, իսկ մյուսների սիրտն էր խառնում։ Այնուամենայնիվ, ես աշխատում էի նրա նկատմամբ հնարավորին չափ լավ վերաբերմունք ցույց տալ և այդ անում էի միայն այն պատճառով, որ նա երբեք չէր պատմում ինձ կյանքումս ամենից շատ զզվեցրած անեկդոտը, թեպետ այդ անեկդոտը, դժբախտաբար, նրան հայտնի էր։ Այդ անեկդոտը ես ամենից հաճախ էի լսել և ամենից ավելի էի նզովել ու ատել։ Դա վերագրում էին ամեն մի կատակաբանի, որը երբևէ ոտք էր դրել ամերիկյան հողի վրա Կոլումբոսից մինչև Արտեմիս Ուորդը։ Ըստ այդ անեկդոտի մի կատակաբան դասախոս ամբողջ կլոր ժամ իր ունկնդիրներին հրամցնում էր շատ սրամիտ կատակներ և նույնիսկ ոչ մի ժպիտ չէր կարողանում կորզել։ Իսկ երբ արդեն մեկնելու վրա է լինում, մի քանի ալեհեր ապուշներ սեղմում են նրա ձեռքը ու ասում, թե երբեք ավելի ծիծաղելի բան չեն լսել և, թե «ամբողջ եկեղեցական արարողության ընթացքում դժվարությամբ էին զսպում ծիծաղները»։ Այդ անեկդոտը իր օրում երբեք տեղին չի պատմվել և, այնուամենայնիվ, իմ կյանքում այն առիթ եմ ունեցել հարյուրավոր, հազարավոր, միլիոնավոր և միլիարդավոր անգամ լսել, և լսելիս լաց եղել, անիծելով ամեն ինչ։ Այժմ ո՞վ չի կարող պատկերացնել, թե ինչ զգացի ես, երբ այս զրահակիր էշը սկսեց պատմել դա, ալեհեր հնության մթնշաղին, պատմության արշալույսին, երբ նույնիսկ Լակտանցիուսին կարելի էր կոչել «նորոգ հանգուցյալ Լակտանցիուս» և մինչև խաչակիրների ծնունդը դեռ մի հինգ հարյուր տարի կար։ Հազիվ էր նա ավարտել, երբ ներս ընկավ տղա֊սուրհանդակը ու նրան մրցախաղի կանչեց։ Սատանայական քրքիջով, որոտալով ու զնգալով ինչպես երկու երկաթով լի զամբյուղը, նա դուրս եկավ օթյակից, և ես կորցրի գիտակցությունս։ Ուշքի եկա, բացեցի աչքերս հենց այն պահին, երբ սըր Գարեթը նրան մի սոսկալի հարված հասցրեց, և ես ակամայից արտաբերեցի․ «Օ՜, աստված իմ, գոնե սպանեիր»։ Բայց բախտի դժխեմ խաղով, դեռ բառերիս կեսը չարտասանած, սըր Գարեթը ձիուց վար նետեց սըր Սագրամոր Ցանկալիին, և սըր Սագրամորը իմ բացականչությունը իր հաշվին ընդունեց։

Իսկ եթե մարդկանցից մեկը իր գլուխը մի բան է մտցնում, այլևս այնտեղից դուրս բերելու հնար չկա։ Ես դա գիտեի, այնպես որ խնայեցի շունչս և չփորձեցի բացատրություններ տալ։ Հենց որ սըր Սագրամորը ապաքինվեց, նա հայտարարեց, որ մենք մի փոքր հաշիվ ունենք հարթելիք։ Նշանակեց օրը՝ երեք թե չորս տարի հետո, և տեղը՝ ճիշտ այն վայրը, որտեղ վիրավորանքը հասցվել էր։ Ես ասացի, որ մինչ նա վերադառնա, ես պատրաստ կլինեմ։ Բանը այն է, որ նա մեկնում էր փնտրելու սուրբ Գրաալը։ Բոլոր մեր տղաները ժամանակ առ ժամանակ չվում էին սուրբ Գրաալի կողմերը։ Այդ ճանապարհորդությունը մի քանի տարի էր տևում, և նրանք ամենաբարեխիղճ կերպով թափառում էին երկրից երկիր, թեպետ ոչ մեկը ոչ մի գաղափար չուներ սուրբ Գրաալի գտնվելիք վայրի մասին և, իմ կարծիքով, հազիվ էլ հոգու խորքում հուսալիս լիներ, թե կգտնի այդ, և, եթե նույնիսկ պատահմամբ էլ հանդիպեր, չէր իմանա, թե ինչ աներ այդ սուրբ Գրաալ կոչվածը։ Գիտե՞ք, դա մեր Հյուսիս֊Արեևմտյան Անցուղու որոնումների նման մի բան էր, և ուրիշ ոչինչ։ Ամեն տարի սուրբգրաալյան արշավախմբեր էին մեկնում, իսկ հաջորդ տարին նոր արշավախմբեր էին ճանապարհ ընկնում, նախորդ տարվանը որոնելու համար։ Այդ արշավների ժամանակ կարելի էր փառք վաստակել, բայց ոչ երբեք փող։ Եվ դեռ ուզում էին ինձ էլ քարշ տալ։ Ես միայն ծիծաղում էի։

Գլուխ X

Քաղաքակրթության ծիլերը

Կլոր սեղանը շուտով լսեց մարտահրավերի մասին և, իհարկե, այդ գործը մի կուշտ քննարկեց, քանի որ նման բաները շատ էին հետաքրքրում մեր տղաներին։ Թագավորը գտնում էր, որ ես հիմա պարտավոր էի արկածների մեկնելու, որպեսզի փառք վաստակեի և մի քանի տարի հետո արժանի լինեի չափվելու սըր Սագրամորի հետ։ Ես ներողություն խնդրեցի և ասացի, որ մի երեք֊չորս տարի է պահանջվում գործերը կարգի բերելու և ընթացքի մեջ դնելու համար, որից հետո ես պատրաստ կլինեմ։ Իմ կարծիքով այդ ժամկետի վերջում սըր Սագրամորը դեռ Գրաալի ետևից քարշ գալիս կլիներ, այնպես որ ես լիուլի կհասցների փառք վաստակել առանց թանկարժեք ժամանակը վատնելու, քանի որ պաշտոնս գրավելուց հետո անցած կլիներ արդեն մի վեց֊յոթ տարի, մինչ այդ պետական մեքենան, համոզված էի, այնքան լավ կաշխատեր, որ ես կկարողանայի արձակուրդ վերցնել առանց գործին վնաս հասցնելու։

Ես լիովին բավարարված էի այն ամենով, ինչ ինձ արդեն հաջողվել էր իրագործել։ Երկրի տարբեր հանդարտ անկյուններում ու խորշերում ես անաղմուկ հաջողացրել էի արդյունաբերության զանազան ճյուղերի սկիզբը դնել, դրանք իմ ապագա քաղաքակրթության՝ պողպատի և երկաթի խոշոր գործարանների սաղմերն էին։ Այդտեղ ես հավաքագրում էի ամենաընդունակ երիտասարդներին, և իմ գործակալները թափառում էին երկրով մեկ, նորանոր թեկնածուներ որոնելով։ Բազմաքանակ տգետ մարդկանց ես մասնագետներ դարձրի, զանազան արհեստների ու գիտությունների գիտակներ։ Երկրի խորշերում բույն դրած այդ տնկարաններում գործը առաջ էր գնում հանգիստ, հարթ և անխոչընդոտ, քանի որ ոչ ոք իրավունք չուներ առանց թույլտվության այնտեղ թափանցելու։ Ես բոլորից ավելի վախենում էի եկեղեցուց։

Ամենից առաջ ես հիմնեցի ուսուցչական ինստիտուտ և բավականին թվով կիրակնօրյա դպրոցներ։ Արդյունքը եղավ այն, որ այդ գաղտնի տեղերում ստեղծվեց ժողովրդական կրթության մի սքանչելի միասնական սիստեմ, ինչպես նաև ծաղկող և ընդարձակվող բողոքական միաբանությունների ամբողջ ցանց։ Յուրաքանչյուրին հնարավորություն էր տրվում իր համար ընտրելու ցանկացած քրսիտոնեական ճյուղը․ հավատի հարցում լրիվ ազատություն էր սահմանվել։ Սակայն ես ներփակեցի կրոնի ուսուցումը եկեղեցիներից և կիրակնօրյա դպրոցներից ներս, արգելելով նման բաները իմ մյուս կրթական հաստատություններում։ Ես, իհարկե, կարող էի արտոնյալ վիճակ ստեղծել իմ սեփական աղանդի համար և առանց դժվարության բոլորին պրեսվիտերականություն ընդունել տալ, բայց դա կնշանակեր բռնություն կատարել մարդկային բնության նկատմամբ։ Մարդկանց հոգևոր պահանջները ու հակումները այնքան զանազան են, որքան նրանց մարմնական պահանջները, մաշկի գույնը, դիմագծերը, և մարդս իրեն բարոյապես լավ է զգում միայն այն ժամանակ, երբ կրում է գույնով, ձևով ու բանականությամբ իր հոգեկան կազմվածքին ամենից լավ համապատասխանող կրոնի հագուստները։ Բացի այդ, ես վախենում էի միասնական եկեղեցի ստեղծել, այդպիսի եկեղեցին հզոր իշխանություն է, մյուս բոլոր իշխանություններից ավելի ուժեղ․ սովորաբար եկեղեցական իշխանությունը իրենց բռի մեջ են հավքում շահախնդիր մարդիկ և նման իշխանությունը աստիճանաբար սպանում է մարդկային ազատությունն ու անդամալուծում մարդկային միտքը։

Բոլոր հանքերը թագավորական սեփականությունն էին համարվում և դրանց թիվը շատ էր։ Ինձնից առաջ դրանք մշակվում էին այնպես, ինչպես վայրենիները կարող էին անել՝ գետնի մեջ փոս էին փորում և այնտեղից ձեռքով հանքանյութ հանում պարկերի մեջ, օրեկան մեկական տոննա․ ես, իհարկե, անմիջապես աշխատեցի, որպեսզի հանքերի մշակման գործը փութով դնեմ գիտական հիմքերի վրա։

Այո, բավականին շատ էի առաջադիմել, երբ Սըր Սագրամոնը մարտահրավեր նետեց ինձ։

Անցել էր ընդամենը չորս տարի, իսկ որքա՜ն գործ էր արվել։ Դուք նույնիսկ երևակայել չեք կարող։ Անսահմանափակ իշխանությունը ամենաիդեալական բանն է, եթե, իհարկե, գտնվում է վստահելի ձեռքերում։ Երկնային բռնապետությունը կառավարման ամենալավ եղանակն է։ Երկրային բռնապետությունն էլ կառավարման ամենալավ եղանակը կարող էր լինել, եթե պայմանները նույնը լինեին, այսինքն, եթե բռնապետը աշխարհիս ամենալավ մարդը լիներ և եթե նրա կյանքը հավիտյան շարունակվեր։ Բայց քանի որ նույնիսկ ամենակարող մարդը մահկանացու է և թողնելու է իր իշխանությունը բնավ էլ ոչ կատարյալ մարդու, երկրային բռնապետությունը պարզապես կառավարման վատ ձև չէ, այն հնարավոր ձևերից ամենավատն է։

Իմ գործերով ես ցույց տվեցի, թե ինչի կարող է հասնել բռնապետը, երբ իր տրամադրության տակ են թագավորության բոլոր միջոցները։ Խավարի մեջ խարխափող այդ երկիրը նույնիսկ չէր էլ կասկածում, որ ես հենց իր քթի տակ տնկել էի տասնիններորդ դարի քաղաքակրթությունը։ Այդ քաղաքակրթությունը թաքցված էր ամբոխի հայացքից, բայց գոյություն ուներ, դա վիթխարի և անհերքելի փաստ էր, և դրա մասին դեռ կլսեն, եթե միայն ես չմեռնեմ և բախտը երես չթեքի ինձնից։ Այդ քաղաքակրթությունը գոյություն ուներ նույնքան անկասկած և նույնքան թաքնված, ինչպես լռիկ հրաբուխը, որը անմեղ կանգնած է մարած ծխամորճը կապուտակ ամպերի մեջ բռնած և ոչ մի նշանով ցույց չի տալիս, թե իր ընդերքում արդեն դժոխքն է փոթորկվում։ Չորս տարի առաջ իմ դպրոցներն ու եկեղեցիները դեռ մանկիկներ էին, այժմ աճել, առնականացել էին։ Իմ նախկին արհեստանոցները այժմ ընդարձակ գործարաններ էին դարձել, որտեղ մեկ տասնյակ վարժված մարդկանց փոխարեն այժմ հազարը ունեի, որտեղ ոչ մի փայլուն մասնագետ չկար, այժմ հիսունը ունեի։ Ձեռքս պահում էի, այսպես ասած, կոճակի վրա և ամեն պահի կարող էի խավար աշխարհը լուսավորել լույսի հեղեղով։ Բայց ես բնավ էլ չէի ուզում լույսը միացնել այդպես հանկարծակի։ Հանկարծակիությունը խորթ էր իմ քաղաքականությանը։ Ժողովուրդը չ էր հանդուրժի հանկարծակիությունը, իսկ տիրապետող հռոմեական֊կաթոլիկ եկեղեցին անմիջապես հարձակման կանցներ։

Ոչ, ես զգույշ էի գործում։ Ամբողջ երկրով մեկ ուղարկում էի իմ վստահելի գործակալներին, որոնց հանձնարարված էր աննկատելի կերպով կամաց֊կամաց փորել ասպետության հիմքերը և աստիճանաբար խարխլել մերթ այս, մերթ մյուս սնահավատությունը, այդպիսով երկիրը քայլ առ քայլ նախապատրաստել իրերի նոր վիճակի համար։ Մի խոսքով, ես իմ լույսը առժամանակ վառում էի մոմի հզորությամբ և մտադիր էի աստիճանաբար ուժեղացնել այն։

Ես գաղտնի կերպով ճյուղային դպրոցներ էի ցրել այս ու այն կողմ, և դրանք հիանալի աշխատում էին։ Ես մտադիր էի այդ գործը առավել ընդարձակել, եթե ոչինչ ինձ չխրտնեցներ։ Իմ ամենագաղտնի ձեռնարկներից մեկը Վեստ Փոյինթն էր՝ իմ ռազմական ակադեմիան։ Ես դա ամենից խնամքով էի մարդկանց աչքից գաղտնի պահում, նույն բանը անում էի իմ ծովային ակադեմիայի նկատմամբ, որը հիմնել էի մի հեռավոր նավահանգստում։ Երկուսն էլ ծաղկում էին ապրում ի գոհություն ինձ։

Քլարենսի քսաներկու տարին լրացել էր, և նա այժմ իմ գլխավոր գործակատարն էր, իմ աջ ձեռքը։ Նա սքանչելի տղա էր, ամեն ինչ նրա ձեռքից գալիս էր, ամեն ինչից գլուխ էր հանում։ Ավելի ուշ ես նրան լրագրության գործը սովորեցրի, որովհետև ինձ թվում էր, թե արդեն ժամանակն է լրագրով զբաղվելու։ Ես ուզում էի սկսել ոչ թե մեծ լրագրից, այլ փոքրի շաբաթաթերթիկից, որը ուզում էի փորձի համար շրջանառության մեջ դնել քաղաքակրթության իմ տնկարաններում։ Այդ գործում Քլարենսը իրեն հիանալի էր զգում, նրա ներսում, անկասկած, մի իսկական խմբագիր էր նստած։ Նա ասես երկատվել էր, խոսում էր վեցերորդ դարի և գրում՝ տասնիններորդ դարի լեզվով։ Նրա լրագրային ոճը համառորեն առնականանում էր, զարգանում։ Նա արդեն հասել էր Ալաբամա նահանգի գավառային քաղաքների լրագրերի մակարդակին և նրա խմբագրականները ո՛չ իրենց խորքով, ո՛չ էլ ոճով չէին զիջում այնտեղի լրագրերին։

Մեր ձեռքում կար նաև մի ուրիշ խոշոր գործ՝ հեռախոսը և հեռագիրը։ Այդ մարզում էլ արդեն որոշակի նվաճումներ ունեինք։ Մեր առաջին գծերը միայն մեզ համար էին և առժամանակով մենք դրանք գաղտնի էինք պահում։ Այդ աշխատանքները կատարում էր բանվորների մի հատուկ խումբ, որը գիշերներն էր գործում։ Լարերը գետնի միջով էինք քաշում, սյուներ չէինք տնկում, վախենալով ավելորդ ուշադրություն գրավելուց։ Ստորգետնյա լարերը աննկատելի էին և աշխատում էին գերազանց, քանի որ ծածկվում էին իմ հայտնագործած մեկուսիչով, որը մի հիանալի բան էր ստացվել։ Իմ բանվորներին հրամայված էր խուսափել ճանապարհներից, լարերը քաշել ուղիղ գծով, կապ հաստատել բոլոր կարևոր քաղաքների միջև, հայտնաբերելով դրանք ըստ լույսերի, և ամենուրեք թողնել հսկիչ մասնագետների։ Ոչ ոք չէր կարող ասել, թե ինչպես գտնել թագավորության այս կամ այն վայրը, որովհետև ոչ ոք երբեք նախապես մտածված մտադրությամբ որևէ տեղ չէր գնում, պարզապես թափառումների ժամանակ պատահմամբ գալիս էին մի վայր, և մեկնում էին, առանց հարցնելու, թե որտեղ են եղել իրենք։ Մի երկու անգամ մենք տեղաչափական արշավախմբեր ուղարկեցինք թագավորության քարտեզը ստեղծելու համար, բայց միշտ էլ տերտերները միջամտում էին և աղմուկ բարձրացնում։ Այնպես որ որոշեցինք առժամանակով հետաձգել այդ բանը, անխելքություն կլիներ եկեղեցին մեր դեմ հանելը։

Ինչ վերաբերում է երկրի ընդհանուր վիճակին, ապա դա նույն դրության մեջ էր, ինչ իմ հայտնվելու ժամանակ։ Ես որոշ փոփոխություններ արեցի, բայց դրանք անհրաժեշտաբար մանր էին և քիչ նկատելի։ Ես դեռ նույնիսկ ձեռք չէի տվել հարկերին, բացի այն հարկերից, որոնք անմիջապես մտնում էին թագավորի գանձատունը։ Կարգի բերեցի դրանք և դրեցի գործնական ու արդարացի հիմքի վրա։ Արդյունքը եղավ այն, որ եկամուտները համարյա քառապատկվեցին, բայց քանի որ ծանրությունը այժմ արդարացիորեն բաշխված էր ավելի հավասարաչափ, ամբողջ թագավորությունը թեթևություն զգաց և ամենուրեք իմ կառավարչությունը գովաբանվում էր սրտանց։

Այժմ անձնապես ես էի ուզում արձակուրդ վերցնել, քանի որ ավելի լավ ժամանակ հազիվ թե պատահեր։ Ավելի վաղ ես մեկնել չէի կարող, որովհետև անհանգիստ կլինեի, բայց այժմ ամեն ինչ վստահելի ձեռքերի մեջ էր և սահուն էր լողում։ Վերջերս, թագավորը մի քանի անգամ ինձ հիշեցրել էր, թե չորս տարի առաջ խնդրածս հետաձգումը այժմ արդեն իր լրումին է հասել։ Դա անսքող ակնարկ էր այն մասին, որ ես պետք է արկածներ փնտրելու մեկնեմ և այնքան փառք վաստակեմ, որպեսզի արժանի լինեմ զենք խաղացնելու սըր Սագրամորի հետ, որը դեռ գրաալություն էր անում, բայց նրա ետևից արդեն մի քանի փրկարար արշավախմբեր էին ուղարկվել և, ըստ երևույթին, եթե ոչ այս, ապա մյուս տարի նրան կգտնեին։ Ինչպես տեսնում եք, լիովին նախապատրաստված էի արձակուրդ գնալու և թույլ չտվեցի, որպեսզի ինձ հանկարծակիի բերեին։

Գլուխ XI

Յանկին արկածներ է փնտրում

Աշխարհումս երբեք ու ոչ մի երկրում այդքան շատ թափառական ստախոսներ չեն եղել․ այստեղ ստում էին բոլորը, և՛ տղամարդիկ, և՛ կանայք։ Ամիս չէր լինում, որ որևէ թափառաշրջիկ չհայտնվեր ու հեքիաթներ չպատմեր, թե այսպես ու այսպես, մի արքայադուստր կամ ազնվազարմ տիկին օգնություն է խնդրում ազատվելու համար ինչ֊որ հեռավոր ամրոցից, որտեղ նրան գերել է անօրեն ստահակի մեկը, որը սովորաբար հսկա է լինում։ Դուք, իհարկե, կարծում եք, թե անծանոթի բերանից այս հեքիաթը լսելուն պես, թագավորը հարցնում է նրա ինքնության վկայականը, կամ էլ որևէ նշան պահանջում այդ ամրոցի գտնված վայրի և դեպի այն տանող ճանապարհի մասին և այլն և այլն։ Բայց այդպիսի պարզ և հասարակ բաներ ոչ մեկի մտքով չէր անցնում։ Ո՛չ։ Ամեն ոք կլլում էր նման մարդկանց սուտը ամբողջությամբ և երբեք որևէ կարգի հարց չէր տալիս։ Եվ ահա մի անգամ, իմ բացակայությամբ ժամանել է այդ թափառաշրջիկներից մեկը, այս անգամ իգական սեռի, և պատմել սովորական հեքիաթը․ նրա տիրուհին կալանված է վիթխարի ու մռայլ ամրոցում, քառասունհինգ ուրիշ ջահել ու սիրուն օրիորդների հետ, որոնց մեծ մասը արքայադուստրեր են․ ահա արդեն քսանվեց տարի է, ինչ նրանք նվաղում, հյուծվում են այդ դաժան գերության մեջ․ ամրոցի տերերը երեք եղբայր֊հսկաներ են, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի չորս ձեռք և մեկ աչք, աչքը ճիշտ ճակատի կենտրոնում է և պտուղի մեծությամբ։ Թե ինչ պտուղի, դա չի հայտնվել․ սովորական արհամարհանք ճշգրտության նկատմամբ։

Դուք կհավատայի՞ք դրան։ Թագավորն ու Կլոր Սեղանի բոլոր ասպետները խենթացել են արկածների մեկնելու այս անհեթեթ առիթից։ Կլոր Սեղանի բոլոր ասպետները ոտքի են ցատկել և խնդրել իրենց հանձնարարել այդ գործը, բայց թագավորը, նրանց վշտի և զայրույթի մեջ ձգելով, այդ շնորհը արել է ինձ, թեպետ ես բնավ չէի խնդրել։

Դժվարությամբ զսպեցի զգացմունքներս, երբ Քլարենսը բերեց նորությունը։ Բայց նա․․․ նա իր զգացմունքները զսպել չէր կարողանում։ Նա համակված էր հիացմունքով և երախտագիտությամբ, հիացմունքով՝ ինձ բաժին ընկած երջանիկ բախտի համար, և երախտագիտությամբ՝ թագավորի նկատմամբ, որ այդպես հիանալի ձևով է շնորհ արել ինձ։ Նա չէր կարողանում հանգիստ կանգնել և, երջանկությունից արբած, պարում էր տեղում։

Ես, իհարկե, մտքումս անիծեցի արքայական այդ շնորհը, բայց դիվանագիտական նկատառումներով զսպեցի զայրույթս և աշխատեցի գոհ տեսք ընդունել։ Այո, ես իրոք ասացի, որ ուրախ եմ։ Եվ որոշ իմաստով դա ճշմարտություն էր․ ես նույնքան ուրախ էի, որքան ուրախ է լինում այն մարդը, որի գանգի կաշին մաշկել են։

Ի՞նչ արած, մարդս պետք է իրերից առավելագույնս քաղի և, իզուր նեղսրտության վրա ժամանակ չկորցնելով, պետք է գործին նայի, թե ինչ կարելի է անել։ Յուրաքանչյուր ստի մեջ ճշմարտության հատիկ կա, այդ հատիկն էլ ես պետք է գտնեմ։ Դրա համար էլ ինձ մոտ կանչեցի աղջկան, և նա եկավ։ Նա բավականին հաճելի, քնքուշ և համեստ արարած էր, բայց նրա ցուցմունքների ճշտությունը կարելի էր համեմատել միայն կանացի ժամացույցի ճշտության հետ։ Ես ասացի․

― Սիրելիս, քեզ հարցուփորձ արե՞լ են մանրամասնությունների մասին։

Ոչ, նրանք հարցուփորձ չեն արել։

― Է՜, ես չէի ակնկալում, որ հարցուփորձ արած լինեն, բայց հարց տվեցի վստահ լինելու համար, այդպես եմ ես դաստիարակվել։ Դու, խնդրեմ, չնեղանաս, եթե ես քեզ մի փոքր երկար պահեմ։ Դա անհրաժեշտ է, որովհետև մենք քեզ չենք ճանաչում։ Շատ հնարավոր է, որ դու միայն ճշմարտությունն ես ասում, ես հաճույքով համաձայնում եմ, բայց գործը մնում է գործ և գործի մեջ հավատալը շատ քիչ է։ Դու հասկանո՞ւմ ես ինձ։ Ես ստիպված եմ մի քանի հարց տալու քեզ, պատասխանիր ուղիղ և հստակ ու ոչնչից մի վախենա։ Որտե՞ղ էիր դու ապրում, երբ դեռ տանն էիր։

― Մոդեր երկրում, ազնվափայլ սըր։

― Մոդեր երկի՞ր։ Չեմ հիշում, թե նման բան լսած լինեմ։ Ծնողներդ կենդանի՞ են։

― Չգիտեմ, կենդանի՞ են արդյոք։ Չէ՞ որ ես այդքան տարիներ կալանված էի ամրոցում։

― Քո անո՞նը, խնդրեմ։

― Եթե քեզ հաճելի է․ օրիորդ Ալիսանդ լա Քարթելուազ։

― Իսկ դու այստեղ ճանաչո՞ւմ ես որևէ մեկին, որ քո ինքնությունը կարող է հաստատել։

― Հազիվ թե, ազնվափայլ լորդ, այստեղ ես առաջին անգամ եմ լինում։

― Գուցե դու որևէ նամակ ես բերել․․․ կամ փաստաթղթեր ունես, որոնք ապացուցեն, որ քեզ կարելի է վստահել։

― Իհարկե ոչ, և ինչո՞ւ համար։ Մի՞թե ես լեզու չունեմ և ինքս այդ չեմ կարող ասել։

― Բայց, գիտե՞ս, քո ասելը և ուրիշի ասելը տարբեր բաներ են։

― Տարբե՞ր։ Ինչպե՞ս դա կարող է լինել։ Վախենամ, որ ես քեզ չեմ հասկանում։

― Չե՞ս հասկանում։ Անիծյալ երկիր․․․ գիտե՞ս․․․ դե, ինչպե՞ս ասեմ․․․ Գրողը տանի, մի՞թե դու չես կարող հասկանալ այդպիսի պարզ բանը։ Մի՞թե դու չես կարող հասկանալ տարբերությունը քո․․․ Ինչո՞ւ ես այդպես անմեղ֊ապուշային տեսք ընդունել։

― Ե՞ս։ Երդվում եմ չգիտեմ։ Երևի աստծո կամքն է։

― Այո, այո, աստծո կամքն է։ Երևի քեզ թվում է, թե ես մի փոքր բարկանում եմ, այո՞։ Մի նեղացիր, ես բոլորովին էլ չեմ բարկանում։ Խոսենք ուրիշ բանի մասին։ Այսպես ուրեմն, այդ երեք մարդակերների ամրոցը, որի մեջ քառասունհինգ արքայադուստրեր են կալանված․․․ որտե՞ղ է այդ հարեմը։

― Հարե՞մը։

― Այսինքն ամրոցը, հասկանո՞ւմ ես։ Որտե՞ղ է այդ ամրոցը։

― Օ՜, ամրոցը։ Դա մի վիթխարի, անմատչելի ու գեղեցիկ ամրոց է և գտնվում է մի հեռավոր երկրում։ Այստեղից մինչև այնտեղ շատ լիգ է։

― Որքա՞ն լիգ։

― Է՛հ, ազնվափայլ սըր, շատ դժվար է ասել, թե որքան, որովհետև դրանք այնքան շատ են, և որովհետև նրանք մեկը մյուսի վրա են ընկնում, և որովհետև բոլորն էլ մի տեսքի են, մի գույնի, և հնարավոր չէ մեկը մյուսից տարբերել․ համ էլ ով կարող է դրանք համրել, երբ անհրաժեշտ է համրել առանձին֊առանձին, իսկ նման աշխատանքը միայն աստված է ի վիճակի անելու, և ոչ թե մարդը, քանզի դու ինքդ կհասկանաս․․․

― Բավական է, բավական։ Թող գրողի ծոցը գնա տարածությունը։ Ասա, ո՞ր կողմում է ընկած այդ ամրոցը։ Այստեղից ո՞ր ուղղությամբ պետք է գնալ։

― Ա՛, ներիր խնդրեմ, սըր, նա այստեղից ոչ մի ուղղություն էլ չունի, որովհետև ճանապարհը, ուղիղ չի տանում, այլ անընդհատ կեռմաններ է տալիս, ու ճանապարհի ուղղությունը հասկանալ հնարավոր չէ․ այն երբեմն գնում է մի երկնքի, ապա մի ուրիշ երկնքի տակ, քեզ թվում է, թե արևելք ես գնում, բայց կես շրջան անելով նկատում ես, որ հայտնվել ես արևմուտքում․ այդ հրաշքը կրկնվում է նորից ու նորից, բազմաթիվ անգամ, և վերջապես դու սկսում ես հասկանալ մարդու բանականության ունայնությունը, մարդ, որը միտք էր դրել գնալ բարձրյալի կամքին հակառակ, մինչդեռ միայն Նա կարող է, եթե կամենա, ցույց տալ քեզ ամրոցի ճիշտ ուղղությունը, իսկ թե որ չկամենա, կոչնչացնի աշխարհիս բոլոր ամրոցներն ու ուղղությունները և կթողնի միայն դատարկ տարածություն, այսպիսով կապացուցի իր ստեղծած էակներին, թե եթե Նա կամենում է, ապա կամենում է, իսկ եթե Նա չի կամենում, ապա․․․

― Օ, այդ ամենը ճիշտ է, ճիշտ է, միայն թե թույլ տուր շունչ առնենք։ Թողնենք ուղղությունը, գրողի ծոցը ուղղությունը, ներողություն, հազար ներողություն, ես ինչ֊որ այսօր լավ չեմ զգում․ ուշադրություն մի՛ դարձրու, երբ ինքս ինձ հետ եմ խոսում, դա պարզապես հին սովորություն է, և դժվար է դրանից ազատագրվել այն մարդու համար, որը փչացրել է իր առողջությունը իր ծնունդից աստված գիտի, թե քանի տարիներ առաջ պատրաստված կերակուրով։ Զարմանալի չէ, անշուշտ, ստամոքսի խանգարում ստանալ այնպիսի հավի ճուտեր ուտելուց, որոնց տարիքը տասներեք դար է։ Բայց շարունակիր․․․ ուշադրություն մի դարձրու ինձ վրա․․․ շարունակիր․․․ Արդյոք պատահմամբ այդ շրջանի քարտեզը չունե՞ս։ Լավ քարտեզը․․․

― Դու երևի խոսում ես այն բանի մասին, որ վերջերս անհավատները բերել էին մեծ ծովերի մյուս կողմից և, և որը եփում են յուղով ու սոխով և աղ ավելացնում, և․․․

― Ի՞նչը։ Քարտե՞զը։ Ինչի՞ մասին ես դու խոսում։ Դու չգիտե՞ս, թե ինչ բան է քարտեզը։ Լավ, լավ, վնաս չունի, մի բացատրի, ես ատում եմ բացատրությունները, նրանք միայն խառնաշփոթություն են ստեղծում և հետո արդեն ոչինչ հասկանալ հնարավոր չի լինում։ Գնա՛, սիրելիս, ցտեսություն։ Ուղեկցիր նրան Քլարենս։

Դե, այժմ արդեն միանգամայն պարզ էր, թե ինչու այդ ավանակները ստախոսներից ոչ մի մանրամասնություն չեն պահանջում։ Գուցե և այդ աղջիկը որևէ ճշմարիտ փաստ գիտեր, բայց ես չեմ կարծում, թե նրանից դա հնարավոր էր դուրս կորզել պոմպի, ոչ էլ նույնիսկ վառոդի վաղ շրջանի տեսակների օգնությամբ, երևի դինամիտ էր անհրաժեշտ։ Նա մի կատարյալ ապուշ էր, բայց նորից թագավորներն ու ասպետները այնպես էին նրան լսում, կարծես ավետարանի մի էջ լիներ։ Որքա՜ն բնութագրական է այդ նրանց համար։ Եվ պատկերացրեք, թե ինչ պարզ բարքեր էին տիրում այդ արքունիքում․ այս թափառաշրջիկուհին թագավորի մոտ է մտել նույնքան հեշտ ու հանգիստ, որպես նա կարող էր իմ երկրում մուտք գործել մի աղքատախնամ տուն։ Եվ թագավորը ուրախ է եղել ընդունելու նրան, ուրախ է եղել լսելու նրա հեքիաթը․ նա իր արկածների մասին պատմությամբ նույնքան հաճելի գյուտ էր, որքան դիակը՝ քննիչի համար։

Հենց նոր էի ավարտում այդ խոհերը, երբ Քլարենսը ետ վերադարձավ։ Ես հայտնեցի, որ այդ աղջկանից որևէ բան իմանալու ջանքերս ապարդյուն են անցել, նույնիսկ մի եզակի լուր իսկ չստացա, որը օգներ ինձ գտնելու ամրոցի տեղը։ Երիտասարդը, ըստ երևույթին, զարմացավ և խոստովանեց, որ ամբողջ ժամանակ մտածում էր, թե ինչու եմ ես նրան հարցուփորձ անում։

― Ինչո՞ւ, գրողը տանի, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե ես չեմ ուզում ամրոցը գտնել։ Ուրիշ էլ ի՞նչ կերպ կարող եմ այդ անել։

― Դե, ձերդ ողորմածություն, այդ հարցին ամեն ոք կարող է հեշտությամբ պատասխանել։ Նա կգա քեզ հետ։ Միշտ այդպես է արվում։ Նա կնստի քո ձիու գավակին և կգա քեզ հետ։

― Իմ ձիու գավակի՞ն։ Ի՞նչ անհեթեթ բան ես ասում։

― Ճիշտ եմ ասում։ Նա կնստի քո ձիու գավակին։ Այ կտեսնես։

― Ի՞նչ։ Նա ինձ հետ պիտի լեռներն ու անտառները չափչփի՞․․․ միայնա՞կ․․․ թեպետ ես արդեն նշանված եմ։ Բայց դա խայտառակություն է։ Մտածիր, թե ինչ կասեն մարդիկ։

Աստված իմ, սա ինչ սիրունիկ փոխակերպություն էր իմ աչքերի առջև։ Պատանին ջերմեռանդ անհամբերությամբ ուզում էր իմ սրտային գործին վերաբերող ամեն ինչ իմանալ։ Ես ստիպեցի նրան երդվել՝ գաղտնի պահելու հայտնելիքս և շշնջացի նրա ականջին հարսնացուիս անունը․ «Փուսս Ֆլանագեն»։ Նա կարծես միանգամից հուսախաբ եղավ և ասաց, որ նման կոմսուհի չի հիշում։ Որքան բնական էր այդ փոքրիկ պալատականի համար հարսնացուիս անմիջապես տիտղոս շնորհելը։ Քլարենսը հարցրեց ինձ, թե որտեղ է նա ապրում։

― Արևելյան Հարթ․․․ ― կծեցի լեզուս ու կանգ առա, մի քիչ շփոթված, ապա ասացի։ ― Հիմա չարժե խոսել այդ մասին։ Մի օր կպատմեմ։

Իսկ կարո՞ղ է նա տեսնել հարսնացուիս։ Թույլ կտա՞մ, որ մի օր տեսնի նրան։

Խոստանալիքս ի՞նչ էր որ, մի չնչին բան, ընդամենը տասներեք դար կամ մոտ այդքան, մանավանդ, որ պատանին այդպես ջերմեռանդ հետաքրքրված էր, և ես ասացի․ «Այո՛»։ Ասացի, բայց հառաչեցի, չկարողացա զսպել ինձ։ Այդ հառաչանքը, սակայն, անհեթեթություն էր, չէ որ հարսնացուս դեռ չէր էլ ծնվել։ Բայց մարդս այդպես է ստեղծված․ երբ զգացումը խլրտում է ներսդ, բանականությունը մի կողմ է դրվում, մեզ համար կարևոր է լինում զգալը, իսկ թե երբ ու որտեղ ես ունենում այդ զգացումը, դա նշանակությունից զրկվում է։

Ամբողջ օրն ու գիշերը միայն իմ մեկնումն էր զրույցների թեման, և տղաները շատ ուշադիր էին իմ նկատմամբ, բարեհաճ, կարծես մոռացել էին իրենց վրդովմունքն ու հուսախաբությունը։ Նրանք այնպես մտահոգ էին, թե կկարողանա՞մ արդյոք ես հաղթել մարդակեր ճիվաղներին ու ազատ արձակել այդ գերհասուն կույսերին, կարծես հենց իրենք պետք է կատարեին այդ սխրագործությունը։ Հիանալի երեխաներ էին նրանք, բայց միայն երեխաներ։ Նրանք մի գլուխ խորհուրդներ էին տալիս, թե ինչպես աննկատելի մերձենալ հսկաներին և ինչպես հարձակվել նրանց վրա, սովորեցնում էին կախարդությունները ոչնչացնող հմայքներ ու տալիս էին դարմաններ և ուրիշ փուչ բաներ՝ վերքերիս վրա դնելու համար։ Բայց ոչ մեկի մտքով իսկ չանցավ անդրադառնալ, որ եթե ես այդպիսի հրաշագործ կախարդ եմ, որպիսին ինձ ներկայացնում եմ, ուրեմն պիտի կարիք չունենայի ո՛չ դարմանների, ո՛չ հրահանգների, ո՛չ կախարդությունների դեմ գործածվող հմայքների և, ոչ էլ առավել ևս զենքի ու զրահի, նույնիսկ, եթե պետք է մարտնչեի կրակ ժայթքող վիշապների կամ էլ դժոխքի չարքերի հետ, էլ ուր մնաց այդ խղճուկ հակառակորդների դեմ, որոնք պարզապես ոչ այլ ինչ էին, քան գավառական ետնախորշային ամենասովորական մարդակերներ։

Առավոտյան վաղ պետք է նախաճաշեի և մեկնեի արևածագին, այդպես էր սովորությունը, բայց ես շատ երկար չարչարվեցի իմ գրողի տարած զրահների պատճառով և դա ինձ ուշացրեց։ Շատ դժվար է դրանց մեջ մտնելը և նույնքան դժվար դրանց բոլոր մանրամասները մտքում պահելը։ Նախ անհրաժեշտ է ամբողջ մարմինդ փաթաթես երկու տակ սավանով, մի տեսակ բարձիկ ստեղծես, որը քեզ ապահովի սառը երկաթից, հետո հագնես թեզանիքդ ու օղազրահը, սրանք պատրաստված են երկաթյա մանր, իրար հանգուցված օղերից և այնքան դյուրաճկուն են, որ եթե հատակին նետես, ապա կույտի տեսք կընդունեն, ինչպես թրջված ձկնորսական թոռը։ Այդ հագուստը շատ ծանր է և առհասարակ գիշերանոցի համար ավելի անհարմար նյութ հնարել չի կարելի, բայց դրանից օգտվում են շատերը՝ հարկահավքները, ռեֆորմատորները, միայն մի ձի և կասկածելի տիտղոս ունեցող թագավորները և նման կարգի ամբոխը։ Ապա անհրաժեշտ է հագնել պողպատյա միջադիր շերտիկներով կոշիկները և ամրացնել տձև խթանները։ Այնուհետև ծնկներիդ հագնում ես ոտնազրահներդ և ազդրերիդ՝ զիստազրահները, հետո հերթը հասնում է կրծքային և մեջքային պնակներին և սկսում ես զգալ, որ արդեն չափից դուրս ծանր բեռ է դրվել վրադ։ Ապա կրծքապանակիդ ամրացնում ես լայն պողպատյա շերտերից պատրաստված կարճ կիսաշրջազգեստը, որը առջևից միազանգված ցած է կախվում, իսկ ետևի մասում ընդարձակ ճեղք ունի՝ նստելու համար․ այդ շրջազգեստը նման է ածուխի շրջված արկղի և նույնքան նվազ պիտանի է հագնելու, որքան և դրանով ձեռքերը սրբելու համար։ Այնուհետև պետք է սուրը կապել մեջքին, ձեռքերին հագնել թաթմաններ կոչվող երկաթյա ծխնելույզները, գլխին՝ ետևի կողմից ծոծրակը ծածկող պողպատյա ցանցով երկաթյա մկնաթակարդ։ Ահա և վերջապես դու կաղապարված ես, ինչպես մոմը մոմակաղապարի մեջ։ Դե, պարիր խնդրեմ այդ հագուստի մեջ։ Ինչ խոսք, այս ձևով կաղապարված մարդը մի ընկույզ է, որը չարժե իսկ ջարդել, որովհետև պարունակությունը շատ չնչին է կեղևի համեմատ։

Տղաները ինձ օգնեցին, այլապես ես չէի կարող հագնվել։ Հազիվ էին իմ արդուզարդը ավարտել, ներս մտավ սըր Բեդիվերը, և, նրան նայելով, ես անմիջապես հասկացա, որ երկար ճանապարհորդության համար բոլորովին էլ հարմար հագուստներ չէի ընտրել։ Ի՜նչ վեհաշուք տեսք ուներ նա՝ երկայնահասակ, լայնաթիկունք ու վայելչակազմ։ Նրա գլխին կոնաձև պողպատյա սաղավարտ էր դրված, որը միայն մինչև ականջներն էր հասնում, իսկ դեմքին երեսկալի փոխարեն միայն պողպատյա մի նեղ շերտիկ, որ հասնում էր մինչև շրթունքները և պահպանում քիթը։ Ամբողջ մարմինը՝ վզից մինչև կրունկները ծածկված էր դյուրաճկուն օղազրահով, որը բաղկացած էր շապիկից ու տաբատից։ Այս բոլորի վրա ուսերից մինչև ոտքերը հագել էր նույնպես օղազրահից պատրաստված թիկնոց, որը և՛ առջևից, և՛ ետևից կեսից մինչև վար երկփեղկված էր, որպեսզի ձի նստելիս ազատ ցած կախվեին երկու կողմից էլ։ Նա գրաալության էր մեկնում և իր հագուստը հիանալիորեն հարմարեցված էր ճանապարհորդության համար։ Ես շատ բան կտայի այդպիսի բաճկոնի համար, բայց արդեն ուշ էր և ժամանակ կորցնել չէր կարելի։ Արևն արդեն ծագել էր, թագավորն ու արքունիքը դուրս էին եկել ինձ ճանապարհ դնելու և հաջողություն ցանկանալու։ Եթե ուշանայի, խախտած կլինեի կարգ ու ձևը։ Ոչ մի դեպքում չի հաջողվի ինքնուրույն ձի նստել, եթե փորձես էլ, հիասթափություն պիտի ապրես։ Ինձ դուրս են տանում ճիշտ այնպես, ինչպես արևահար մեկին դեղատուն են քարշ տալիս, դնում են ձիու վրա, օգնում են հարմար տեղավորվելու թամբին, ոտքերս խոթում են ասպանդակների մեջ, իսկ ինքս ինձ այդ ընթացքում թվում եմ անտանելիորեն անհեթեթ ու մեծամարմին, կարծես ուրիշ մարդ լինեմ, որը կամ հենց նոր անսպասելի ամուսնացել է, կամ կայծակնահար եղել և դեռ մի տեսակ խուլ ու համր է ու չի կարողանում ուշքի գալ։ Ապա նրանք ձախ ոտքիս թաթի վրա մի կայմ են տնկում, որը նիզակ են կոչում, և ես ձեռքերով կառչում եմ դրանից, վերջապես նրանք վզիցս կախ են տալիս իմ վահանը և ես ամբողջովին կազմ ու պատրաստ եմ խարիսխս վեր առնելու և բաց ծով դուրս գալու։ Բոլորը իմ հանդեպ անչափ բարեկամական են և մի սպասուհի նույնիսկ հրաժեշտի գավաթ է մատուցում։ Ինձ այլևս ոչինչ չէր մնում անելու, քան գավակիս առնել այն օրիորդին․ նստելով, նա գրկում է մեջքս, վար չընկնելու համար։

Մենք ճանապարհ ենք ընկնում և բոլորը մեզ բարի ճանապարհ են մաղթում, թափահարում թաշկինակները կամ սաղավարտները։ Բլուրն ի վար գյուղի միջով անցնելիս հանդիպող բոլոր մարդիկ խոնարհ հարգանք էին մատուցում, բացի ծայրամասերի մի քանի ցեխակոլոլ մանչուկներից, որոնք գոռգոռում էին․

― Խրտվիլա՜կ, խրտվիլա՜կ, ― հողակոշտներ էին շպրտում մեր ետևից։ Իմ փորձից գիտեմ, որ մանչուկները միշտ նույնն են բոլոր դարերում։ Ոչ մի բանի նկատմամբ հարգանք չունեն, ոչ ոքից ու ոչինչից չեն քաշվում։ Նրանք «Չքվի՛ր, քաչալ էին գոռում մարգարեին, որը հնադարի խորքերում գնում էր իր ճանապարհով, ոչ ոքի նեղություն չտալով։ Նրանք ձեռք էին առնում ինձ միջին դարերի սրբազան մռայլության մեջ։ Նույն ձևով էին վարվում Բյուքենենի պրեզիդենտության շրջանում, այս ես լավ հիշում եմ, որովհետև ինքս էլ մանչուկ էի ու նրանցից ետ չէի մնում։ Մարգարեն արջեր ուներ, և նրանք մաքրեցին այն ժամանակվա մանչուկների հաշիվը, ես էլ ուզում էի ցած իջնել ձիուց և մաքրել հիմիկվա մանչուկների հաշիվը, բայց դա անիրագործելի էր, որովհետև չէի կարող նորից ձի նստել։ Անիծյալ երկիր, որտեղ վերամբարձ սարքեր չկան։

Գլուխ XII

Համընթաց տառապանք

Մենք անմիջապես բաց տարածություն դուրս եկանք։ Որքա՜ն գեղեցիկ, որքա՜ն հաճելի էին այդ ամայի անտառները աշնանային վաղ այգաբացի զովին։ Բլուրների կատարներից մենք տեսնում էինք ցածում փռված սքանչելի հովիտները, որոնցում ոլոր֊մոլոր գետակներ էին հոսում, և այստեղ֊այնտեղ կղզյակներով բուսած ծառերը, և միայնակ վիթխարի կաղնիները, որոնք թանձր ստվեր էին նետում իրենց շուրջ։ Իսկ հովիտներից այն կողմ մենք տեսնում էինք բլուրների ալիքաձև շղթաները, որոնք կապտավուն մեգով էին պարուրված և ձգվում էին մինչև հորիզոնը։ Նրանց կատարներին, իրարից հեռու, երբեմն սպիտակ, երբեմն մոխրագույն կետեր էին փայլփլում, և մենք գիտեինք, որ դրանք ամրոցներ են։ Կտրում էինք ցողից շողշողացող ընդարձակ մարգագետինները, առաջ էինք ընթանում անշշուկ՝ հողը այնքան փափուկ էր, որ ձիու սմբակների ձայնը չէր լսվում։ Կարծես երազի մեջ, գնում էինք մեր գլխավերևից սաղարթի տանիքի միջով թափանցող կանաչավուն լույսով ողողված անտառային կածաններով, իսկ իմ ձիու սմբակների մոտ քարերի վրայից թռչկոտելով, զվարթ կարկաչում էին վճիտ զով առվակները, և նրանց կարկաչյունը երաժշտության նման շոյում էր մեր լսողությունը։ Երբեմն֊երբեմն ետևում թողնելով դաշտերի ընդարձակությունը, սուզվում էինք թավուտների հանդիսավոր խորքերը և ընկնում անտառային մթնշաղի մեջ, որտեղ շրշալով այս ու այն կողմ էին փախչում ինչ֊որ հանելուկային կենդանիներ և այնպես արագ էին կորչում, որ նույնիսկ չէինք հասցնում կռահել, թե որ կողմից էր հասնում շրշյունը․ որտեղ հենց նոր արթնացել էին ամենից վաղ զարթնող թռչուններն ու սկսել իրենց երգերն ու վեճերը․ որտեղ ականջիդ էր հասնում անանցանելի անտառների մեջ ինչ֊որ մի ծառաբնի կեղևի տակ գործի անցած միջատների խորհրդավոր բզզոցն ու դժժոցը։ Եվ հետո, կամաց֊կամաց նորից արևի լույսի տակ էինք հայտնվում։

Թավուտից երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ անգամ արևի լույսի տակ դուրս գալը, երբ արդեն արևածագից հետո մի երկու ժամ էր անցել, այլևս այնքան հաճելի չէր, ինչպես սկզբում։ Սկսվում էր տապը։ Այդ միանգամայն նկատելի էր։ Ու հենց այդ պահին էլ մենք ստիպված էինք երկար ժամանակ գնալ արևի տակ առանց ստվերի իսկ նշույլի։ Պարզապես զարմանալի է, թե ինչպես փոքրիկ անհարմարությունները մի անգամ ծագելուց հետո աստիճանաբար ուռճանում և բազմանում են։ Սկսում ես նկատել այնպիսի բաներ, որոնց վրա նախկինում ուշադրություն չէիր դարձնի, և քանի գնում, այնքան ավելի շատ ես զգում այդ բանը։ Առաջին տաս֊տասնհինգ անգամը, երբ թաշկինակի կարիք ունեցա, ես ուշադրություն չդարձրի, ասելով ինքս ինձ, թե յոլա կգնամ և անմիջապես մոռանալով այդ մասին։ Բայց այժմ տարբեր էր․ այժմ թաշկինակը անընդհատ ինձ պետք էր, և այդ միտքը շաղափում էր, շաղափում, շաղափում գլուխս անվերջ, ու ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում մոռանալ այդ մասին, վերջապես կատաղեցի և գրողի ծոցն ուղարկեցի այն մարդուն, որը պատրաստել է զրահները, բայց գրպաններ չի ստեղծել։ Պատկերացնո՞ւմ եք, ես թաշկինակս ու էլի ուրիշ բաներ սաղավարտիս մեջ էի դրել, բայց դա այնպիսի սաղավարտ էր, որ ինքդ քո ուժերով հանել չես կարող։ Երբ թաշկինակը այնտեղ էի դնում, այդ մասին նույնիսկ չմտածեցի էլ և ճիշտն ասած չգիտեի էլ։ Կարծում էի, թե դա ամենահարմար տեղն է։ Եվ այժմ, ինձ հատկապես կատաղեցնում էր այն միտքը, որ թաշկինակը այդքան մոտ է, բայց անմատչելի։ Այո, այն, ինչ որ հնարավոր չէ ձեռք գցել, ամենից ավելի ցանկալի է դառնում․ այդ երևույթը նկատել են բոլորը։ Եվ հիմա էլ, միտքս արդեն կտրվել էր ամեն ինչից, կտրվել էր լրիվ ու վերջնականապես և կենտրոնացել միայն սաղավարտիս մեջ․ մղոն առ մղոն առաջ էինք գնում, բայց մտքիցս դուրս չէր գալիս, երևակայում էի թաշկինակը, պատկերացնում էի թաշկինակը։ Կսկծալի էր ու ցավալի․ որ աղի քրտինքը ճակատիցս աչքերս էր թափվում, իսկ ես սրբել չէի կարող։ Այդ մասին կարդալը, իհարկե, հեշտ է, բայց եկեք ապա մի փորձեցեք նման տառապանքը տանել։ Եթե այդ տառապանքը իրոք տանջալի չլիներ, ես չէի հիշատակի այդ մասին։ Ինքս ինձ խոստացա, որ հաջորդ անգամ հետս կանացի պայուսակ կվերցնեմ, թող ինչ ուզում է մտածեն և խոսեն իմ մասին։ Իհարկե, Կլոր Սեղանի երկաթյա պճնամոլները դա անվայելուչ կգտնեն և ինձ ծիծաղի թիրախ կդարձնեն, բայց ինչ վերաբերում է ինձ, ապա նախ՝ հարմարավետություն և հետո նոր միայն՝ արտաքին ոճ։ Այդպես մենք տմտմբալով առաջ էինք գնում, երկինք առաքելով փոշու ամպեր․ փոշին քիթս էր խուժում ստիպելով փռշտալ ու լաց լինել, և, իհարկե, ես այնպիսի բառեր էի ասում, որոնք պետք չէր որ ասեի․ ես այդ չեմ հերքում, չէ որ ես ուրիշներից լավը չեմ։

Թվում էր, թե այդ ամայի Բրիտանիայում ոչ մի մարդու հնարավոր չէր հանդիպել, ոչ իսկ մարդակերի։ Այնպիսի մի հոգեկան խռովքի մեջ, ինչպիսին իմն էր, ես նույնիսկ ուրախ կլինեի մարդակերի հանդիպել, իհարկե, թաշկինակավոր մարդակերի։ Եթե նման մեկին հանդիպեին ուրիշ ասպետները, կմտածեին միայն այն մասին, թե ինչպես տիրանան նրա զենք ու զրահին, ես կձգտեի տիրանալ նրա թաշկինակին, իսկ իր ամբողջ մետաղյա ջարդոնը հաճույքով իրեն կթողնեի։

Մինչ այս, մինչ այն տապը ավելի ու ավելի հեղձուցիչ էր դառնում։ Արևը անխնա կծում էր ու անընդհատ ուժեղ տաքացնում իմ երկաթները։ Դե, եթե մարդս այդպես ողջ֊ողջ խորովվում է, ամենափոքր բանն էլ նրան կարող է համբերությունից հանել։ Երբ ձին քշում էի վարգով, այնպես էի զնգում, ինչպես ափսեներով լի զամբյուղը, վահանս շրխկում էր և զարկում մերթ կրծքիս, մերթ մեջքիս և դա ինձ կատաղեցնում էր։ Իսկ երբ սովորական քայլքի էի անցնում, հոդերս սկսում էին ճռնչալ ու ճռռալ, ինչպես սայլակի անիվը, ավելին, դադարում էր գոնե փոքր֊ինչ զովություն բերող քամին, և ես նորից տապակվում էի ինչպես վառարանի մեջ, բացի այդ որքան դանդաղ գնաք, այնքան ավելի ծանր է թվում ձեր վրայի երկաթը, կարծես ամեն րոպե նորանոր տոննա բեռ են դնում վրադ։ Դրան գումարած նաև, որ անընդհատ ստիպված ես նիզակը բռնած ձեռքդ փոխել, այն մի ոտքից մյուսի վրա դնել, որովհետև անընդհատ մի ձեռքով բռնելուց, մատներդ ուղղակի նվում են։

Ինչպես հայտնի է, երբ քրտինքը առվակով հոսում է, ապա մի պահ է գալիս, երբ դուք․․․ երբ դուք․․․ Էհ, ներեցեք, ― երբ դուք քոս եք ընկնում։ Դուք ներսն եք, ձեր ձեռքերը դուրսը, իսկ արանքում երկաթ։ Դե, համաձայնեցեք, որ թեթև վիճակ չէ։ Սկզբում մի տեղում է քորվում, իսկ հետո մի քանի, և տարածվում է, տարածվում, բռնում ամբողջ մարմինդ, ու ոչ ոք չի կարող պատկերացնել, թե որքան տհաճ բան է դա։ Եվ երբ այնքան վատ եղավ վիճակս, որ այլևս տեսնել չէի կարողանում, որտեղից որտեղ մի ճանճ մտավ երեսկալիս տակ ու բազմեց քթիս։ Երեսկալս դժվարավ էր վեր բարձրանում, իսկ ես այդ անել չէի կարողանում։ Ես միայն թափահարում էի գլուխս, որը այդ պահին առանց այն էլ շոգից պայթում էր, և ճանճը (դուք, իհարկե, գիտեք, թե ինչ աներես է իրեն պահում ճանճը, երբ հասկանում է, որ վտանգ չի սպառնում), միայն քթիցս շրթունքիս էր թռչում, շրթունքիցս ականջիս նստում, ու տզզում, մի գլուխ տզզում և այնպես կծում, որ ես արդեն մի լավ հալի չէի ու այլևս համբերությունս վերջացավ։ Ես չդիմացա ու կարգադրեցի Ալիսանդին արձակել սաղավարտս և ազատել ինձ ճանճից։ Նա սաղավարտից հանեց պարունակությունը, ջրի տակը տվեց և մեկնեց ինձ խմելու, իսկ, երբ ես կուշտ խմեցի, մնացած ջուրը նա լցրեց օղազրահիս տակ։ Օ՛հ, ինչ թարմացնող բան էր դա։ Նա շարունակ ջուր էր շփում վրաս, մինչև որ ես ոտից գլուխ թրջվեցի ու ինձ ամբողջովին լավ զգացի։

Որքա՜ն հաճելի էր հանգիստն ու անդորրը։ Բայց այս կյանքում ոչ մի բան կատարյալ չի լինում։ Մեկնելուց քիչ առաջ ես ծխամորճ էի պատրաստել, ինչպես նաև ծխախոտ, իհարկե, ոչ իսկական ծխախոտ, այլ նրանից, որ սովորություն ունեն ծխել հնդիկները՝ ուռենու չորացած կեղևից։ Ծխամորճն ու ծխախոտը սաղավարտի մեջ էին, այժմ ես նորից կարող էի դրանք տնօրինել, բայց լուցկի չունեի։

Աստիճանաբար, մինչ հանգիստ էի առնում և ժամանակը առաջ էր սահում, գիտակցությանս հասավ նաև մի ուրիշ տհաճ փաստ։ Մենք ամբողջովին կախման մեջ էինք պատահականությունից։ Զրահավորված սկսնակը չի կարող ձի նստել առանց կողմնակի օգնության։ Սենդիի ուժը չէր բավարարի գոնե ինձ բարձրացնելու համար։ Մենք ստիպված էինք սպասել, թե երբ մեկն ու մեկը կանցներ մեր կողմերով։ Ես հաճույքով կհամաձայնեի սպասել լռության մեջ, քանի որ մտածելու շատ նյութ ունեի։ Ուզում էի մտածել այն մասին, թե ինչպես բանական կամ էլ կիսաբանական մարդիկ սովորել են կրել այս երկաթյա հագուստը, չնայած սրա բոլոր անհարմարություններին, և ինչպես է նրանց հաջողվել պահպանել հագուստի այդ ձևը սերնդե սերունդ, երբ միանգամայն պարզ է, որ այսօրվա իմ տառապանքը նրանք կրում են իրենց կյանքի բոլոր օրերին։ Ես ուզում էի մտածել այդ մասին, ավելին, ուզում էի մտածել՝ միջոց գտնել ուղղելու համար սույն չարիքը և ստիպելու մարդկանց հրաժարվել այդ հիմար տարազից։ Բայց մտածելու մասին խոսք իսկ չէր կարող լինել ներկա պարագաների մեջ։ Դուք չեք կարող մտածել, եթե ձեր կողքին Սենդին է գտնվում։

Նա հեզ, բարի սրտով աղջիկ էր, բայց խոսում էր, խոսում անդադար, բերանը հողմաղացի նման աղում էր աղում, մինչև որ գլուխդ սկսում էր ցավալ, ինչպես ցավում է քաղաքային բեռնասայլերի ու կառքերի աղմուկից։ Նա շատ լավ աղջիկ կլիներ, եթե հնար լիներ բերանը խցանով փակել։ Բայց այդ կարգի արարածների բերանը խցանել չի կարելի, եթե նրանց զրկես խոսելու հնարավորությունից, անմիջապես կմեռնեն։ Նա շաղակրատում էր օրն ի բուն, և մարդ ակամայից մտածում էր, թե ահա, ուր որ է նրա ներսը ինչ֊որ բան կփչանա, բայց ոչ, այդպիսինները չեն փչանում։ Նա երբեք դադար չէր առնում գոնե բառեր փնտրելու համար։ Կարող էր ամբողջ շաբաթներով աղալ, հորդել, հարել, բզզալ ու երբեք կանգ չառնել խոսքի մեքենան յուղելու կամ էլ քամհարելու համար։ Եվ նորից այդ ամբողջ տքնության արդյունքը լինում էր ոչ այլ ինչ, քան քամի։ Նա երբեք ոչ մի միտք չէր ունենում, միայն մշուշն է լցնում գլուխը։ Մի կատարյալ չաչանակ էր Սենդին, շատախոսում էր, շատախոսում, շատախոսում, աղում էր, աղում, աղում, ճտպտում, ճտպտում, ճտպտում, բայց կարող էր և ավելի վատը լինել։ Առավոտյան ես դեռ ուշադրություն չէի դարձնում նրա հողմաղացին, քանի որ ուրիշ անհանգստությունների մի ամբողջ իշամեղվի բույն էր բզզում ներսս, բայց կեսօրից հետո արդեն որերորդ անգամ ես նրան ասում էի․

― Դադար տուր, աղջիկս, եթե այդպես ծախսես մեր տեղական օդը, վաղը մյուս օրը թագավորությունը ստիպված կլինի ներմուծել արտասահմանից, իսկ գանձարանը առանց այդ էլ դատարկ է։

Գլուխ XIII

Ազատ մարդիկ

Այո, տարօրինակ է, թե որքան կարճատև է մարդ ինքն իրենից գոհ լինում։ Դեռ քիչ առաջ, երբ ես ձիու վրա տառապում էի, ինչպիսի դրախտ կարող էր թվալ ինձ այս անդորրը, այս հանգիստը, կարկաչող առվակի ափին այս ստվերաշատ առանձնարանի քաղցր լռությունը, որտեղ ժամանակ առ ժամանակ ջուր էի շփում օղազրահիցս ներս ու թարմություն զգում։ Իսկ հիմա ես արդեն դժգոհ էի, մասամբ այն պատճառով, որ չէի կարող ծխամորճս վառել, որովհետև, թեպետ վաղուց ի վեր լուցկու գործարան էի հիմնել, մոռացել էի լուցկի վերցնել և մասամբ էլ այն պատճառով, որ մենք ուտելու բան չունեինք։ Ահա ձեզ այդ դարի ու մարդկանց մանկական անհեռատեսության նաև մի ուիրշ վկայություն։ Զրահավորված մարդը երբեք հետը ուտելիք չէր առնում։ Զայրույթից կպայթեր, եթե նրան խորհուրդ տային նիզակից կախ տալ սանդվիչներով լի մի կողով։ Կլոր Սեղանի յուրաքանչյուր ասպետ կգերադասեր սովամահ լինել, քան մարդկանց աչքին երևալ այդպիսի կողովը նիզակափայտից կախ տված։ Բայց, այնուամենայնիվ, կարծես դրանից ավելի ողջամիտ բան չէր կարող լինել։ Ես մտադիր էի մի երկու սանդվիչ դնել սաղավարտիս մեջ, բայց այդ կատարելու պահին միջամտեցին։ Ստիպված եղա ներողություն խնդրել ու դեն նետել, և դրանք բաժին ընկան շանը։

Գիշերը մոտենում էր և գիշերվա հետ՝ ամպրոպը։ Արագորեն մթնում էր։ Անհրաժեշտ էր գիշերելու պատրաստվել։ Օրիորդի համար ես մի լավ ծածկ գտա ժայռի տակ, իսկ ինքս հեռացա ու մի ուրիշը գտա ինձ համար։ Բայց ես ստիպված էի մնալու զրահներիս մեջ, քանի որ առանց ուրիշի օգնության դրանց միջից դուրս գալ չէի կարող և Ալիսանդի օգնությանն էլ դիմել հնարավոր չէր, որովհետև այդ կնշանակեր մերկանալ կողմնակի անձի ներկայությամբ։ Ճիշտ է, իմ զրահների տակ կրում էի սովորական հագուստս, բայց դաստիարակությամբ ներարկված նախապաշարումներից անմիջապես ազատվել հնարավոր չէ, և ես գիտեի, որ, երբ հանելու լինեմ իմ երկաթյա կարճ շրջազգեստը, ամոթից գետինը կմտնեմ։

Ամպրոպի հետ փոխվեց նաև եղանակը․ որքան ուժեղ էր փչում քամին, որքան կատաղի էր մտրակում անձրևը, այնքան ավելի ու ավելի էր ցրտում օդը։ Շատ շուտով զանազան բզեզներ, մրջյուններ, որդեր, որ թրջվել չէին ուզում, բոլոր կողմերից սողացին, մտան օղազրահիս տակ՝ տաքանալու համար։ Եվ մինչ նրանցից ոմանք իրենց վայելուչ էին պահում ու մտնելով սպիտակեղենիս ծալքերի մեջ սսկվեցին, մնացած մեծ մասը անհանգիստ ու շարժուն տեսակից էր ու երբեք դադար չառավ։ Այս ու այն կողմ էին սողում, որս անում, իրենք էլ չիմանալով՝ ինչ։ Մանավանդ մրջյունները անտանելի էին․ նրանք շարան֊շարան ու անընդհատ մարմնիս մի ծայրից մյուսն էին գնում և խտուտ տալիս ինձ։ Այդ արարածների հետ այլևս երբեք քնել չէի ցանկանա։ Խորհուրդ կտայի իմ վիճակի մեջ ընկնող մարդուն երբեք թավալ չտալ ու չգալարվել գետնին, որովհետև դա բոցավառում է զանազան տիպի բոլոր արարածների հետաքրքրասիրությունը և նրանցից նույնիսկ ամենավերջինը իր պարտք է համարում գնալ տեսնել, թե ինչ է պատահել։ Դրանով ձեր դրությունը ավելի կծանրանա և դուք առավել կարծր և կծու կհայհոյեք, եթե, իհարկե, ի վիճակի լինեք։ Սակայն, եթե դուք թավալ չտաք ու չգալարվեք, ապա, վստահաբար, կմեռնեք, հետևապես, կարող եք վարվել ինչպես ցանկանաք, քանի որ այստեղ, ըստ էության, ընտրություն չկա։ Նույնիսկ ցրտից փայտանալով, ես դեռ զգում էի խտուտները ու ցնցվում, ճիշտ ինչպես դիակը էլեկտրական հոսանքից։ Ինքս ինձ խոսք տվեցի, որ բավ է, այս ճանապարհորդությունից հետո այլևս երբեք զրահներ չեմ հագնելու։

Բոլոր այդ տառապալի ժամերի ընթացքում, երբ միաժամանակ սառչում էի և, ինչպես ասում են, այրվում մարմանդ կրակի վրա քոր ու քոսի պատճառով, նույն անպատասխանելի հարցը անընդհատ պտտվում էր իմ հոգնած գլխի մեջ․ ինչպե՞ս եմ մարդիկ հանդուրժում այս թշվառական զրահը։ Ինչպե՞ս են նրանք հանդուրժել այսքան սերունդների ժամանակ։ Ինչպե՞ս են նրանք կարողանում քնել գիշերները, չվախենալով հաջորդ օրվա տառապանքներից։

Երբ վերջապես լույսը բացվեց, ես արդեն բոլորովին վատ էի զգում․ ջարդված, թմրած, թթված՝ անքնությունից, տրորված՝ թավալգլոր տալուց, թուլացած՝ երկար ծոմապահությունից, կուչ եկած՝ հոդացավից․ ծարավի՝ լոգանք ընդունելու և միջատներից ազատվելու։ Իսկ ինչպե՞ս էր իրեն զգում ազնվազարմ, տիտղոսավոր ազնվականուհի օրիորդ Ալիսանդ լա Քարթելուազը։ Օ՜, նա թարմ էր, ինչպես սկյուռը, քնել էր մեռածի նման, իսկ ինչ վերաբերում է լոգանքին, ոչ նա, ոչ էլ այս երկրի որևէ ուրիշ ազնվազարմ մարդ կյանքում չէր լսել այդ մասին և, բնականաբար, դրա պակասությունը չէր զգում։ Ժամանակակից տեսանկյունից դատելով, այդ ժամանակվա բոլոր մարդիկ, ըստ էության, վայրենիներ էին։ Այս ազնվազարմ օրիորդը ոչ մի անհամբերություն չէր դրսևորում շուտափույթ նախաճաշելու նկատմամբ, սա ևս վայրենու հատկանիշ էր։ Իրենց ճանապարհորդությունների ժամանակ այդ բրիտանացիները սովոր էին երկարատև ծոմապահությունների․ մեկնելուց առաջ նրանք մի քանի օրվա կերակուր էին ներս լցնում, ինչպես անում են հնդիկներն ու վիշապօձերը։ Եվ կարող եք վստահ լինել, որ Սենդին կերել էր ամենաքիչը երեք օրվա համար։

Մենք ճանապարհ ընկանք արևածագից առաջ, Սենդին՝ ձիու վրա, իսկ ես ետևից կաղին տալով։ Կես ժամից հանդիպեցինք ցնցոտիավոր թշվառական ամբոխի, որը նորոգում էր ճանապարհ անունը կրող անհեթեթությունը։ Նրանք ինձ դիմավորեցին անասունների նման խոնարհ և, երբ առաջարկեցի բաժանել ինձ իրենց նախաճաշը, նրանք այնպես շշմեցին իմ այդ արտասովոր բարեհաճությունից, որ ոչ անմիջապես հավատցին անկեղծությանս։ Օրիորդս արհամարհանքով ուռցրեց շրթունքները և մի կողմ քշեց ձին։ Նա բարձրաձայն հայտարարեց, որ մտադիր չէ որևէ բան ուտել ամեն տեսակ անասունների հետ, ընդսմին նրա բառերը բնավ էլ չվիրավորեցին այդ թշվառականներին, այլ միայն վախեցրին։ Մինչդեռ նրանք ոչ ստրուկներ էին և ոչ էլ ճորտեր։ Կարծես ծաղրի համար «ազատ մարդիկ» էին կոչվում։ Երկրի ազատ բնակչության յոթ տասներորդ մասը նրանց դասակարգի և աստիճանի մարդիկ էին՝ փոքրիկ «անկախ» ֆերմերներ, արհեստավորներ և այլն, ուրիշ խոսքով ասած, հենց դա էր ժողովուրդը, իրական ազգը։ Այդ ազգը պարունակում էր այն ամենը, ինչ օգտակար էր և հարգանքի արժանի։ Բացառեցեք այդ խավը ազգից, և կմնան միայն տականքներն ու վիժվաժքները, ինչպես օրինակ թագավորը, ազնվականությունը, ավագանին՝ ծույլ, անօգտակար մարդիկ, որոնք ծանոթ են գլխավորապես վատնելու և ավերելու արվեստին և ոչ մի արժեք չեն ներկայացնում բանական կառուցվծք ունեցող հասարակության համար։ Մինչդեռ, այդ ոսկեզօծ փոքրամասնությունը, փոխանակ քարշ գալու պոչից, որտեղ իր իսկական տեղն էր, ընթանում էր առջևից՝ փողփողացող դրոշները պարզած։ Նա միայն իրեն էր ազգ համարում, իսկ անհամար աշխատավորները թույլատրում էին այդ խայտառակությունը այնքան երկար ժամանակ, մինչև իրենք էլ վերջապես ընդունեցին, թե դա ճշմարտություն է, և դեռ ավելին, հավատացին, թե նման վիճակը արդարացի է և, որ հենց այդպես էլ պետք է լիներ։ Տանտերերը ասում էին նրանց հայրերին և հենց իրենց, որ այդ ծաղրուծանակը աստվածային կարգ է, և, չմտածելով, թե աստծուն հատուկ չէ նման կատակներով զվարճանալը, այն էլ այդպիսի խղճուկ ու տհաս կատակներով, նրանք հավատում էին տանտերերին ու հեզորեն խոնարհում գլուխները։

Այդ հլու հնազանց մարդկանց խոսքերը բավականին տարօրինակ էին հնչում իմ՝ դեռ վերջերս ամերիկյան ականջի համար։ Նրանք ազատ մարդիկ էին, բայց առանց թույլտվության չէին կարող հեռանալ իրենց լորդի կամ եպիսկոպոսի կալվածքից։ Նրանք իրավունք չունեին թխելու իրենց հացը, պարտավոր էին հատիկը տանել լորդի հողմաղացը, ալյուրը՝ նրա փուռը և մի լավ վճարել։ Նրանք իրավունք չունեին վաճառելու իրենց սեփականության մի պատառիկն անգամ առանց ստացված դրամից չաղլիկ տոկոս վճարելու լորդին, ոչ էլ գնելու ուրիշի սեփականությունը, առանց վճարելու լորդին նման գնումը արտոնելու համար։ Նրանք պարտավոր էին անվճար քաղել լորդի ցորենը և հայտնվել նրա առաջին իսկ կանչով, սեփական հատիկը ձգելով վայրագ հողմի բերանը։ Նրանք պարտավոր էին թույլ տալ լորդին իրենց արտերում պտղատու ծառեր տնկել և ապա զսպել իրենց զայրույթը, երբ պտուղ հավաքողները ոտնատակ էին տալիս արտերը։ Նրանք պետք է սրտի խորքում ճնշեին վրդովմունքը, երբ լորդը իր հյուրերի հետ որսի ժամանակ արշավում էր իրենց դաշտերով ու ոչնչացնում քրտնաջան աշխատանքով ձեռք բերված բերքը։ Նրանք իրավունք չունեին աղավնիներ պահելու, իսկ եթե միլորդի աղավնիների երամը նստեր նրանց արտերին, նրանք պետք է համբերեին և չսպանեին ոչ մի թռչուն, այլապես պատիժը ահավոր կլիներ։ Երբ բերքը վերջապես հավաքվում էր, անմիջապես վրա էր տալիս գիշատիչների ոհմակը․ սկզբում եկեղեցին տանում էր իր չաղլիկ տասնորդը, ապա թագավորի հարկահավաքը վերցնում էր իր քսաներորդը, հետո միլորդի մարդիկ պոկում էին մնացածի ազդրը։ Ազատ մարդու կաշին այդպես քերթելուց հետո, նա կարող էր շտեմարան փոխադրել իր բերքը, եթե, իհարկե, փոխադրելու բան էր մնում, և ապա հարկեր, հարկեր, հարկեր ու նորից հարկեր, հարկեր, հարկեր և ուրիշ հարկեր, հարկեր, որոնք պետք է վճարեր միայն նա, ազատ ու անկախ աղքատը, բայց ոչ նրա տիրակալ բարոնը, ոչ եպիսկոպոսը, ոչ շռայլորեն վատնող ավագանին, ոչ ամենակուլ եկեղեցին։ Եթե բարոնի քունը չէր տանում, ազատ մարդը աշխատանքային օրից հետո պարտավոր էր գիշերը մինչև լույս նստել լճափին ու ճիպոտով ծեծել ջուրը, որպեսզի գորտերը չկռկռային։ Եթե ազատ մարդու դուստրը․․․ բայց միապետական վարչաձևի այս վերջին ստորությունը աննկարագրելի է։ Եվ, վերջապես, եթե ազատ մարդը, տառապանքներից հուսահատ, իր կյանքը այլևս անտանելի գտներ այդ պայմաններում և ուզենար անձնասպանություն գործել, մահվան մոտ փրկություն և գութ փնտրելով, մարդասեր եկեղեցին նրան դատապարտում էր դժոխքի մշտնջենական կրակներին, մարդասեր օրենքը թաղում էր նրան գիշերով, ճանապարհների խաչմերուկներում, ցիցը մեջտեղը խրելով, և նրա տիրակալ բարոնը կամ եպիսկոպոսը յուրացնում էր նրա բոլոր ունեցվածքը և դուրս նետում նրա արյուն ու որբերին։

Եվ ահա ազատ մարդիկ հազիվ լույսը բացված հավաքվել էին այստեղ անվճար նորոգելու իրենց տիրակալ֊եպիսկոպոսի ճանապարհը։ Ամեն մի ընտանիքի հայր և զավակ պետք է անվճար աշխատեր երեք օր, իսկ նրանց ծառաները՝ մի օր ավելի։ Կարծես թե ես կարդում էի Ֆրանսիայի և ֆրանսիացիների մասին, մինչ նրանց հավիտենապես հիշելի և օրհնված հեղափոխությունը, որը մի արյունոտ ալիքով քշեց տարավ նման աղտեղությունների հազարամյա լեռը և գանձեց հնադարյան պարտքը՝ կես֊կես կաթիլ արյուն այն ամեն մի տակառ արյան դիմաց, որ քամել էին ժողովրդի դանդաղ տառապանքների տասը հարյուրամյակ, նույնիսկ դժոխքում չտեսնված կեղծիքի, խայտառակության և թշվառության ընթացքում։ Պետք է հիշել և մտքում պահել, որ գոյություն է ունեցել երկու «տեռորի թագավորություն»։ Մեկի ժամանակ սպանությունները կատարվել են կրքերի բորբոքված պահին, մյուսի ժամանակ՝ սառնասրտորեն ու մտածված․ մեկը տևել է մի քանի ամիս, մյուսը՝ հազար տարիներ․ մեկը տարել է տաս հազար կյանքեր, մյուսը՝ հարյուր միլիոններ։ Բայց մեզ, չգիտես ինչու, ցնցում են փոքրիկ, այսպես ասած րոպեական տեռորի «սարսափները», մինչդեռ ի՞նչ է կացնի տակ վայրկյանական մահի սարսափը ամբողջ կյանքի ընթացքում սովից, ցրտից, վիրավորանքներից, դաժանություններից ու հոգեկան տառապանքից եկող դանդաղ մահվան համեմատ։ Ի՞նչ է վայրկյանական մահը կայծակնահարությունից, մարմանդ խարույկի վրա մեռնելու համեմատ։ Այդ կարճընթաց տեռորի բոլոր զոհերը, որոնց առթիվ մեզ ջանացողաբար սովորեցրել են արցունք թափել և սարսափել, կտեղավորվեն քաղաքային մի գերեզմանոցի մեջ, բայց ամբողջ Ֆրանսիան չի կարող տեղավորվել հնադարյան ու իսկապես աննկարագրելիորեն դառն ու ահավոր տեռորի զոհերին, որի առթիվ մեզ ոչ ոք չի սովորեցրել հասկանալ նրանց ամբողջ սարսափելիությունը և ցնցվել նրա զոհերի նկատմամբ խղճահարության զգացումից։

Այդ թշվառ երևակայական ազար մարդիկ, որ ինձ հետ բաժանում էին իրենց նախաճաշն ու զրույցները, այնպես խոնարհությամբ էին մեծարում իրենց թագավորին, եկեղեցուն և ավագանուն, որ նրանց ամենակատաղի թշնամին իսկ ավելի վատ բան ցանկալ չէր կարող։ Ցավալիորեն ծիծաղելի էր նրանց նայելը։ Ես հարցրեցի, թե կարո՞ղ են նրանք արդյոք պատկերացնել մի ժողովրդի, որը, ազատ քվեի իրավունք ունենալով, մի եզակի ընտանիք ընտրեր և թույլ տար, որ նրա սերունդները, անկախ այն բանից շնորհալի մարդիկ են դրանք, թե հիմար գլուխներ, ընդմիշտ կառավարեին երկիրը, իսկ որևէ ուրիշ ընտանիք, այդ թվում և ընտրողի ընտանիքը, երբեք չկարողանար նման իշխանության հասնել․ ինչպես նաև, ընտրեր նաև մի քանի հարյուր ընտանիքներ, դներ նրանց իր գլխի վերև ու զարդարեր այլոց համար վիրավորական, ժառանգաբար փոխանցվող մեծարանքներով ու արտոնություններով, իսկ երկրի որևէ ուրիշ ընտանիք, այդ թվում և ընտրողի ընտանիքը զրկված լինեին նույն մեծարանքներից ու արտոնություններից։

Նրանք ինձ լսեցին անտարբեր և պատասխանեցին, թե իրենք չգիտեն, թե երբեք այդ մասին չեն մտածել և, թե երբեք իրենց մտքով իսկ չի անցել, որ որևէ երկիր կարող է այնպես կառուցված լինել, որպեսզի ամեն մարդ կարողանար իր կարծիքը ասել պետական գործերի մասին։ Ես պատասխանեցի, որ տեսել եմ մի այդպիսի երկիր և, որ ժողովուրդը այնտեղ իր իրավունքները կպահի այնքան ժամանակ, քանի դեռ միասնական տիրապետող եկեղեցի չի ստեղծվել։ Նրանք սկզբում նորից անտարբեր լսեցին ինձ։ Բայց հանկարծ մեկը ինձ նայեց և խնդրեց կրկնել ասածս, կրկնել հանդարտ, որպեսզի հասնի իր գիտակցությանը։ Ես կրկնեցի, և նա, փոքր միջոցից հետո, մինչ ասածս տեղ էր հասնում, բռունցքը թափով իջեցրեց ու ասաց, որ ինքը չի հավատում, թե քվեի իրավունք ունեցող ժողովուրդը կամավոր կերպով կիջնի, կթաղվի այսպիսի ցեխի մեջ և, որ ժողովրդից նրա կամքն ու ընտրության իրավունքը կողոպտելը հանցագործություն է, բոլոր հանցագործություններից ամենածանրը։ Ես ասացի ինքս ինձ․

― Այս մեկը մարդ է։ Եթե սրա նման մարդկանց թիվը իմ թիկունքին շատ լիներ, ես կհասնեի այս երկրի բարեկեցության վերելքին, ու կապացուցեի իմ հավատարմությունը նրան, արմատականորեն փոխելով կառավարման ամբողջ սիստեմը։

Ինչպես հասկանում եք, հավատարմություն ասելով ես նկատի ունեմ հավատարմություն հայրենիքին և ոչ թե նրա հաստատություններին և տիրողներին։ Հայրենիքը իրական է, հիմնական, հավիտենական․ այն պետք է պահպանել, սիրել, հավատարիմ լինել նրան։ Հաստատությունները հագուստի նման արտաքին երևույթ են, և հագուստները կարող են մաշվել, պատառոտվել, անհարմարավետ դառնալ, դադարել մարմինը ցրտից, հիվանդություններից և մահից պահպանելուց։ Հավատարիմ լինել ցնցոտիներին, փառաբանել ցնցոտիները, խոնարհվել ցնցոտիների առջև, մեռնել ցնցոտիների համար, ― դա անմիտ հավատարմություն է, անասնական հավատարմություն է․ դա պատկանում է միապետությանը, հայտնագործված է միապետության կողմից, թող միապետությունն էլ պահպանի այն։ Ես կոնեկտիկուցի եմ, որի սահմանադրությունը ազդարարում է․«ամբողջ քաղաքական իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին և բոլոր ազատ կառավարությունները հիմնվում են նրա հեղինկության վրա և ստեղծվում են նրա բարեկեցության համար, և ժողովրդի անվիճելի ու անկապտելի իրավունքն է փոփոխել կառավարության ձևը ամեն ժամանակ, ինչպես անհրաժեշտ գտնի։

Այս տեսանկյունից, բոլոր քաղաքացիները, որոնք տեսնում են, որ իրենց երկրում քաղաքական հագուստները մաշվել են և միաժամանակ պահպանում են իրենց անդորրը, լռում են, աշխատանք չեն տանում նոր հագուստներ ստեղծելու համար, նրանք անհավատարիմ են իրենց հայրենիքին, նրանք դավաճաններ են։ Նույնիսկ, եթե այդպիսի քաղաքացին միակն է, որ նկատում է երկրի հագուստների մաշվածությունը, այդ էլ նրա համար ներելի չի կարող նկատվել, նրա պարտքն է համապատասխան աշխատանք տանել ոչ մի բանի առջև կանգ չառնելով, իսկ ուրիշների պարտքն է քվե տալ նրա դեմ, եթե իրենք այդ չեն նկատում։

Եվ ահա ես մի երկիր էի ընկել, որտեղ երկրի կառավարման ձևի մասին կարծիքի իրավունքը պատկանում էր նրա բնակչության յուրաքանչյուր հազարից միայն վեց մարդու։ Եթե մնացած ինն հարյուր իննսունչորսը իրենց դժգոհությունը հայտնեին կառավարման ձևից և առաջարկեին փոխել այն, այդ վեց «ընտրյալները» զայրույթից կփրփրեին․ ի՜նչ ստորություն, ի՜նչ անազնվություն, ի՜նչ սև դավաճանություն։ Ուրիշ խոսքով ասած, ես դարձել էի բաժնեթղթերի տեր տեր մի ընկերության, որի ինը հարյուր իննսունչորս մասնակիցը հայթայթում են ամբողջ դրամագլուխը և կատարում ամբողջ աշխատանքը, իսկ մնացած վեցը վարչության մշտական անդամներ են ընտրել իրենց և բոլոր շահաբաժինները։ Ինձ թվում էր, թե ինը հարյուր իննսունչորս խաբվածներին ուրիշ էլ բան չէր մնում, քան խառնել խաղաթղթերը ու նորից բաժանել։ Իմ բնավորությանը շատ ավելի բնորոշ կլիներ վար դնել Տնօրենի բարձր կոչումը․ ապստամբություն բարձրացնել և վերածել այն հեղափոխության, բայց ես գիտեի, որ եթե որևէ Ջեկ Քեդ կամ Ուոթ Թայլեր հեղափոխություն սկսելու փորձ անի առանց կանխավ նախապատրաստելու իրենց զինակիցներին, նա անպատճառ անհաջողության կմատնվի։ Իսկ ես սովոր չէի անհաջողություններ կրելու։ Դրա համար էլ իմ մտածած «խաղաթղթերի խառնում ու նորից բաժանումը» բնավ էլ Քեդ֊Թայլերյան չէր։

Եվ ո՛չ արյան, ո՛չ էլ ապսատմբության մասին էի այժմ խոսում այդ մարդու հետ, որը, սև հացը ծամելով, նստած էր երկոտանի ոչխարների հարստահարված ու տգետ հոտի մեջ, ո՛չ։ Ես նրան մի կողմ տարա և խոսեցի բոլորովին ուրիշ նյութի մասին։ Եվ երբ ավարտեցի, խնդրեցի նրան իր երակներից մի քիչ թանաք փոխ տալ և, նրա մեջ թաթախեցի ձողիկը, գրեցի կեղևի մի բեկորի վրա․

«Ուղարկիր նրան Մարդկային Գործարան», ― և տվեցի ու ասացի․

― Տար Քամելոտ, արքայական պալատ և հանձնիր անձամբ Ամյաս լը Պուլետին, որին ես Քլարենս եմ կոչում, նա կհասկանա։

― Ուրեմն նա տերտեր է, ― ասաց մարդը և նրա դեմքից չքացավ ոգևորությունը։

― Ինչպե՞ս թե տերտեր։ Մի՞թե ես քեզ չասացի, որ իմ գործարանը ոտք դնել չեն կարող ոչ եկեղեցու ստրուկները, ոչ էլ նրա սպասավորները, տերտերներն ու եպիսկոպոսները։ Մի՞թե ես քեզ չասացի, թե դու էլ կարող ես ընդունվել, պայմանով, որ քո հավատը, ինչ էլ որ այն լինի, պիտի մնա քո անձնական գործը։

― Այո, այդպես է, և ես ուրախ էի դրա համար, բայց այժմ ինձ դուր չի գալիս, սառը կասկած է ընկնում սիրտս, երբ իմացա, որ այնտեղ տերտեր կա։

― Բայց նա տերտեր չէ, ասում եմ։

Մարդը կարծես թե բնավ բավարարված չէր։ Նա ասաց․

― Նա տերտեր չէ, հապա ինչպե՞ս է, որ կարդալ գիտե։

― Նա տերտեր չէ և կարդալ գիտե, այո, գրել էլ գիտե։ Ես ինքս եմ սովորեցրել։ ― Քեզ էլ գործարանում ամենից առաջ կարդալ կսովորեցնեն․․․

― Ի՞նձ։ Ես պատրաստ եմ սրտիս ամբողջ արյունը տալու, միայն թե սովորեմ այդ արվեստը։ Ես ձեր ստրուկը կդառնամ, ձեր․․․

― Ոչ, դրա անհրաժեշտությունը չկա, դու ոչ մեկի ստրուկը չես լինի։ Վերցրու ընտանիքդ ու գնա։ Քո տեր եպիսկոպոսը կգրավի չնչին ինչքդ, բայդ դու դրա համար մի ափսոսա։ Քլարենսը կվարձատրի քեզ։

Գլուխ XIV

«Պաշտպանվիր, լորդ»

Նախաճաշիս համար երեք պենս վճարեցի։ Դա արտակարգ առատաձեռն վարձատրություն էր, քանի որ այդպիսի գումարով կարելի էր տասներկու մարդ կերակրել։ Բայց ես բավականին լավ էի զգում ու հիանալի հանգստացել էի և բացի այդ, վաղուց ի վեր դրամ շռայլելու հակում ունեի։ Ավելացնենք նաև այն, որ այս մարդիկ պատրաստ էին առանց վարձատրության բաժանելու ինձ հետ իրենց աղքատիկ պաշարները, և ինձ մեծագույն հաճույք էր պատճառում արտահայտել իմ անկեղծ երախտագիտությունը և գնահատանքը այդպիսի առատաձեռն դրամական պարգևով։ Մանավանդ, որ այդ փողերը նրանց մոտ կարող էին ավելի օգուտ բերել, քան իմ սաղավարտի մեջ ընկած, քանզի պետք է հիշել, որ դրամը այն ժամանակ կտրվում էր էր երկաթից և սահմանափակված չէր ծանրությամբ, ուստի հետս վերցրած կես դոլարի մանրուքը բավականին ծանր բեռ էր։ Պիտի խոստովանեմ, որ այդ օրերին ես առհասարակ շատ շռայլ էի, բայց դա մասամբ բացատրվում է այն հանգամանքով, որ ես, թեպետ արդեն երկար ժամանակ էր, ինչ ապրում էի Բրիտանիայում, դեռ չէի կարողացել ընտելանալ իրերի համադրությանը, և ինձ հաշիվ չէի տալիս, թե Արթուրի երկրում պենսը և Կոնեկտիկուտի մի զույգ դոլարը գնողունակությամբ համազոր էին, ինչպես ասում են, երկվորյակներ։ Եթե իմ մեկնումը Քամելոտից մի քանի օր ուշանար, ես կկարողանայի այս մարդկանց վճարել գեղեցիկ, փոքրիկ ստակներ, որոնք մենք էինք կտրում, և դա ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, ինչպես և նրանց համար։ Որպես հիմք ես ընդունել էի բացառապես ամերիկյան դրամային սիստեմը։ Մեկ֊երկու շաբաթից ցենտը, տասցենտանոցը, քառորդ դոլարը, կես դոլարը, ինչպես նաև ոսկի ստակը բարակ, բայց հաստատուն հոսանքով կլցվեն թագավորության բոլոր առևտրական երակների մեջ, և ես արդեն կանխավ պատկերացնում էի, թե այդ նոր արյունը ինչպես է թարմացնելու նրա կյանքը։

Ֆերմերները ամեն գնով ուզում էին վարձահատույց լինել իմ առատաձեռնության դիմաց․ ես թույլ տվեցի, որպեսզի նրանք ինձ մի կայծքար ու հրահան նվիրեն և, երբ նրանք ինձ ու Սենդիին հարմարավետ ամբարձեցին ձիու վրա, ես վառեցի ծխամորճս։ Հազիվ էր ծխի առաջին քուլան դուրս թափանցել երեսկալի ցանցի միջով, երբ բոլոր այդ մարդիկ անտառ փախան, իսկ Սենդին սահեց ձիու գավակից ու թրմփաց գետնին։ Նրանք կարծեցին, թե ես այն կրակ շնչող վիշապներից մեկն եմ, որոնց մասին այդքան շատ էին լսել ասպետներից և ուրիշ պրոֆեսիոնալ ստախոսներից։ Մեծագույն դժվարությամբ ինձ հաջողվեց համոզել այդ մարդկանց մոտ գալ այնքան, որպեսզի կարողանայի բացատրել եղելությունը։ Ապա ասացի, որ դա մի փոքրիկ կախարդություն է և իմ թշնամիներից բացի, ոչ մեկին վնաս չի հասցնում։ Հետո ձեռքս սրտիս դրած խոստացա, որ նրանք, ովքեր իմ նկատմամբ թշնամություն չունեն, թող մոտ գան ինձ ու կտեսնեն, որ նրանք, ովքեր կհրաժարվեն մոտենալ, տեղն ու տեղը կմեռնեն։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես պոկ եկան տեղից ու վազեցին դեպի ինձ։ Դժբախտ դեպքեր չեղան, որովհետև ոչ ոք այնքան հետաքրքրասիրություն չունեցավ, որպեսզի մնար տեղում և տեսներ, թե ինչ էր պատահելու։

Բավականին ժամանակ կորցրեցի այդտեղ, քանի որ այդ մեծահասակ երեխաները, երբ վախն անցավ, այնպիսի հիացմունք դրսևորեցին կրակ և ծուխ շնչելու իմ ունակության նկատմամբ, որ ստիպված էի ևս երկու ծխամորճ ծխել օձիքս ազատելու համար։ Ասենք, հապաղումը անօգուտ չանցավ․ Սենդին հասցրեց որոշ չափով ընտելանալ ծխամորճին, իսկ դա համատեղ ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ էր։ Բացի այդ, նա ժամանակավոր դադար տվեց իր հողմաղացի աշխատանքին, և դա էլ արդեն շատ մեծ շահ էր։ Բայց ամենից կարևորն այն էր, որ այժմ ես որոշ բան էի սովորել և պատրաստ էի դիմագրավելու բոլոր տեսակ հսկաներին ու մարդակեր հրեշներին։

Մենք գիշերեցինք մի սուրբ ճգնավորի մոտ, իսկ հաջորդ կեսօրին առիթ ունեցա օգտվելու իմ փորձառությունից։ Մենք գնում էինք մի ընդարձակ բացատով, և ես այնպես էի սուզվել մտքերիս մեջ, որ ոչինչ չէի տեսնում, ոչինչ չէի լսում, երբ հանկարծ Սենդին ընդմիջեց դեռ առավոտյան սկսած իր մի պատմությունը և ճչաց․

― Պաշտպանվի՛ր լորդ․ կյանքիդ վտանգ է սպառնում։

Նա ցած սահեց ձիու գավակից, մի կողմ նետվեց ու կանգնեց։ Հայացքս վեր բարձրացրի և հեռվում, մի ծառի ստվերում տեսա կես տասնյակ ասպետների, իրենց զինակիրների հետ։ Նրանք փութով իրար անցան, սկսեցին արագ թամբերը ամրացնել՝ ձիերի վրա թռչելու համար։ Ծխամորճս պատրաստ էր և վաղուց վառած կլինեի, եթե սուզված չլինեի մտքերիս մեջ, թե ինչպես, առանց որևէ մեկին նեղացնելու, ազատեի այս երկիրը հարստահարությունից, և մարդկանց վերադարձնեի նրանց բոլոր կողոպտված իրավունքները։ Ես անմիջապես վառեցի ծխամորճս և, բերանիս մեջ ծուխ կուտակելով, սպասեցի հարձակման։ Նրանք նետվեցին դեպի ինձ բոլորը միասին, բնավ էլ ոչ ասպետական ձևով․ իզուր են նրանց մասին գրքերում գրում, թե սովորաբար հարձակվում է մի բարեկիրթ անզգամ, իսկ մյուսները իբր մի կողմ են քաշվում և հետևում, որ մարտը բոլոր կանոններով ընթանա։ Ոչ, նրանք սլանում էին մի մարմին դարձած, սլանում էին հողմի նման, սլանում ինչպես հրանոթի արկը, սլանում ծածանվող փետուրներով գլուխները կռացրած և նիզակները առաջ մեկնած։ Դա սքանչելի տեսարան էր, եթե, իհարկե, նայելու լինեիր ծառի կատարից։ Ես հանգիստ էի ձգել նիզակը և տրոփող սրտով սպասում էի, թե երբ է այդ երկաթյա ալիքը կիպ մոտենալու, ապա սպիտակ ծխի մի քուլա թողեցի երեսակալիս ցանցի արանքներից դուրս։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես ալիքը ջարդուփշուր եղավ և ցրվեց։ Սա առավել գեղեցիկ տեսարան էր։

Բայց այդ մարդիկ չփախան, կանգ առան մի երկու֊երեք հարյուր յարդի վրա, և դա ինձ անհանգստացրեց։ Ինքնագոհությունս չքվեց և վախը սողոսկեց սիրտս․ վճռեցի, որ կորած մարդ եմ։ Սենդին, սակայն, ցնծում էր։ Նա այն է, ուզում էր գործի դնել իր պերճախոսությունը, բայց ես ընդմիջեցի և ասացի, որ իմ կախարդությունը չգիտեմ ինչու չի հաջողվել և, որ նա պետք է աճապարի ձի նստել, քանի որ ծլկել է անհրաժեշտ։ Ոչ, նա փախչել չէր ուզում։ Նա վստահեցնում էր, որ իմ կախարդությունը ուժասպառ էր արել այդ ասպետներին, և նրանք չեն մեկնում միայն այն պատճառով, որ չեն կարողանում, եթե մի փոքր սպասենք, նրանք ուր որ է ցած կթափվեն թամբերից և մենք կարող ենք վերցնել նրանց ձիերն ու զրահները։ Ես չէի կարող թույլ տալ, որպեսզի նա իր պարզամիտ դյուրահավատությամբ պատրանքներ կառուցեր և ասացի, որ նա սխալվում է, որ իմ շնչած կրակը սպանում է միայն անմիջապես, իսկ եթե այդ մարդիկ դեռ կենդանի են, ուրեմն ինչ֊որ բան է փչացել իմ մեքենայի մեջ և ինքս չգիտեմ, թե հատկապես ինչ․ մեզ մնում է շտապել ու հեռանալ, որովհետև այդ մարդիկ մի րոպեից նորից կհարձակվեն։ Սենդին ծիծաղեց ու պատասխանեց․

― Ավա՜ղ, սըր, դրանք այն պտուղը չեն, եթե սըր Լանսելոտը լիներ, ուրիշ բան, նա կմարտնչեր վիշապների դեմ, կհարձակվեր, կգրոհեր, նորից կհարձակվեր, նորից կգրոհեր, մինչև որ հաղթեր ու ոչնչացներ նրանց և, այդպես կանեին գուցե նաև սըր Պելինորը, սըր Էգլովեյլը, սըր Քարադոսը և էլի մի քանիսը, բայց մյուսները երբեք սիրտ չեն անի, որքան էլ որ գլուխ գովեն, մի՞թե կարծում ես, հոխորտացող ստահակների համար քիչ է իրենց ստացածը և դեռ էլի կուզենային ստանալ։

― Է՛, այդ դեպքում ինչի՞ են սպասում։ Ինչո՞ւ չեն մեկնում։ Ոչ ոք նրանց չի արգելում։ Արևս վկա, ես բնավ էլ նրանց հետ հաշիվ մաքրելու միտք չունեմ։

― Դու ուզում ես նրանց ազա՞տ արձակել։ Է, ոչ, այդքան հեշտ չեն պրծնի, և նրանք այդ մասին նույնիսկ երազել չեն համարձակվում և ուզում են քեզ հնազանդվել։

― Իսկապե՞ս։ Ա՞յդ է իրողությունը։ Էլ ինչո՞ւ են ուրեմն հապաղում։

― Դա նրանց շատ նման է և եթե իմանայիր, թե այստեղ որքան հարգի են վիշապները, ապա նրանց չէիր մեղադրի։ Պարզապես վախենում են մոտ գալ։

― Է, այդ դեպքում գուցե ես մոտենամ և․․․

― Օ ոչ, եթե դու տեղիցդ շարժվես, նրանց սիրտը կպայթի։ Ես ինքս կգնամ։

Եվ նա գնաց։ Նրա հետ ճանապարհ գնալը շատ ձեռնտու էր։ Ինքս էլ թերևս վախենայի նման հանձնարարություն կատարել։ Քիչ անց տեսա, թե ինչպես ասպետները շրջեցին ձիերի գլուխները ու մեկնեցին, իսկ Սենդին վերադարձավ։ Ես թեթևացած շունչ քաշեցի։ Մտքումս որոշեցի, որ նա ձախողվել է առաջին իսկ բառից, այլապես բանակցությունները այդքան կարճ չէին տևի։ Բայց պարզվեց, որ նա այդ գործը միանգամայն լավ է գլուխ բերել, պարզապես հիանալի։ Նա պատմեց, որ երբ ինքը հայտնել է ասպետներին, թե ես Տնօրենն եմ, նրանք տեղն ու տեղը քար են կտրել, Սենդիի խոսքերով ասած․ «վախից պապանձվել» և ապա համաձայնվել կատարելու այն ամենը, ինչ կկամենար։ Այդ ժամանակ Սենդին ստիպել է նրանց երդվել, որ երկու օրից կներկայանան Արթուր թագավորի արքունիքը, գերի կհանձնվեն իրենց ձիերով ու զրահներով հանդերձ և այսուհետև ինձ հլու հնազանդ կլինեն ու իմ հրամանին ենթակա։ Օ՜, հրաշալի աղջիկ։ Որքան ավելի լավ էր կատարել նա այդ ամենը, քան ինքս կանեի։

Գլուխ XV

Սենդիի պատմածը

― Եվ այսպես, ես մի քանի ասպետների սեփականատեր եմ, ― ասացի ես, երբ մենք ճանապարհ ընկանք։ ― Ով կարող էր մտածել, թե նման բարիք պիտի կուտակեմ։ Ի՞նչ անեմ դրանց, չգիտեմ։ Գուցե վիճակահանության մեջ մսխեմ։ Ասում ես քանի՞սն էին, Սենդի։

― Յոթը, սըր, և նրանց զինակիրները։

― Վատ որս չէ։ Ովքե՞ր են դրանք։ Որտեղի՞ց լույս ընկան։

― Որտեղի՞ց լույս ընկան։

― Հա էլի, որտե՞ղ են նրանք ապրում։

― Ա՜, ես քեզ չհասկացա, և հիմա կպատասխանեմ։

Եվ մտքերի մեջ թաղված նա քնքուշ ու արտահայտիչ արտաբերեց․

― Լույս ընկան․․․ լույս ընկան․․․ որտեղի՞ց լույս ընկան․․․ որտեղի՞ց լույս ընկան։ Այո, այո, որտեղի՞ց լույս ընկան։ Օ՜, ինչ նրբին արտահայտություն, բառերի ինչպիսի՜ քնքուշ զուգորդություն։ Որտեղի՞ց լույս ընկան․․․ Այս բառերը այնքան պիտի կրկնեմ, մինչև որ բերանացի սովորեմ։ Որտեղի՞ց լույս ընկան։ Իսկապես որ։ Այժմ այս բառերը անընդհատ պտտվում են լեզվիս վրա, և երբ․․․

― Բայց կաց, Սենդի, կովբոյների մասին չմոռանաս։

― Կովբոյների՞։

― Հա էլի, ասպետների։ Դու ուզում էիր ինձ նրանց մասին պատմել։ Մի քիչ առաջ, հիշո՞ւմ ես։ Պատկերավոր ասած, խաղն սկսված է․․․

Խա՞ղը․․․

― Այո, այո, խաղը։ Հերթը քոնն է, հասցրու գնդակին։ Այսինքն ուզում եմ ասել, պատմությանդ տոպրակը բաց արա, էլ շատ դես ու դեն մի ընկնի։ Պատմիր այդ ասպետների մասին։

― Կպատմեմ։ Հիմա կսկսեմ։ Եվ այդպես նրանք երկուսով ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և․․․

― Աստված իմ․․․

Կարծում եք, թե ես չհասկացա՞ իմ սխալը։ Անմիջապես հասկացա։ Ես գործի էի դրել նրա պերճախոսության հողմաղացը, և այժմ մի կլոր ամիս աղուն կաղար, մինչև որ հասներ փաստերին։ Նա սովորաբար սկսում էր առանց նախաբանի և ավարտում առանց հետևությունների։ Եթե ընդհատես նրան, կամ ընդմիջես, որևէ բանի տեղ չի դնի ու կշարունակի իր պատմությունը, կամ էլ կպատասխանի մի երկու խոսքով, ետ կդառնա, ամբողջ նախադասությունը նորից կկրկնի։ Այնպես որ նրան ընդմիջելը նշանակում էր ավելի փչացնել գործը։ Այնուամենայնիվ, ես ստիպված էի նրան ընդմիջել ու բավականին հաճախ էի ընդմիջում հանուն սեփական կյանքիս փրկության, քանի որ օրն ի բուն նրա միապաղաղ քչքչոցը կարող էր մարդ սպանել։

― Աստված իմ, ասացի ես հուսաբեկ։ Նա անմիջապես ետ վերադարձավ և կրկնեց․

― Եվ այդպես նրանք երկուսով ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և․․․

― Ի՞նչ երկուս։

― Սըր Գոունենը և սըր Ուենը։ Եվ այդպես նրանք վանականների մենաստան հասան, որտեղ լավ ընդունելություն գտան, և առավոտյան մենաստանում ժամերգությունը լսելուց հետո, նրանք նորից ճանապարհ ընկան և մի մեծ անտառ մտան, և հանկարծ հովտում, աշտարակի մոտ սըր Գոուենը տեսավ տասներկու գեղեցիկ օրիորդներ և երկու զինված ասպետներ՝ վիթխարի ձիերի վրա, և օրիորդները ետ ու առաջ էին քայլում մի ծառի տակ, և հետո սըր Գոուենը ծառի վրա մի սպիտակ վահան նշմարեց և տեսավ, թե ինչպես ամեն անգամ անցնելիս, օրիորդները թքում էին վահանի վրա, իսկ ոմանք էլ ցեխ էին շպրտում․․․

― Լսիր, եթե այս երկրում նման արարքներ տեսած չլինեի, Սենդի, քեզ երբեք չէի հավատա։ Բայց տեսել եմ ու հիմա էլ կենդանի պատկերացնում եմ, թե ինչպես են այդ էակները տողանցում վահանի առջևով և թքում նրա վրա։ Այստեղի կանայք իրենց այնպես են պահում, կարծես դիվահարներ լինեն։ Ես նկատի ունեմ նույնիսկ ամենաբարձր հասարակության լավագույն կանանց։ Տասը հազար մղոն երկարության հեռախոսային լարը սպասարկող ամենասովորական հեռախոսավարաուհին կարող է քաղաքավարության, համբերության, համեստության և շարժուձևի դաս տալ Արթուրի երկրի ամենաբարձրաշխարհիկ հեցոգուհուն։

― Հեռախոսավարուհի՞ն․․․

― Այո, բայց մի խնդրիր, որ բացատրեմ, դա մի նոր տեսակի աղջիկ է, դրանցից այստեղ չկան։ Երբեմն մարդ կոպիտ է խոսում նրա հետ, թեպետ նա բոլորովին էլ մեղք չի ունենում, իսկ հետո ամաչում է և զղջում իր արարքի համար տասներեք հարյուր տարի շարունակ, քանի որ առհասարակ կոպտելը ստոր բան է, մանավանդ երբ կոպտելու համար որևէ առիթ չի եղել։ Ոչ մի իսկական ջենտլմեն չի կոպտի հեռախոսավարուհուն․․․ թեպետ ես․․․ ասենք ես ինքս, խոստովանում եմ․․․

― Թերևս նա․․․

― Լավ, հանգիստ ձգիր նրան, աստված նրա հետ, միևնույն է, դու նրանից ոչինչ չես հասկանա, որքան էլ որ բացատրեմ։

― Թող լինի, ինչպես ուզում ես։ Ապա սըր Գոուենը և սըր Ուենը մոտեցան նրանց, ողջունեցին և հարցրին, թե ինչու են այդպես անպատվում սույն վահանը։ «Միլորդներ, ― ասացին օրիորդները, ― մենք կպատասխանենք ձեզ։ Այս սպիտակ վահանը պատկանում է մեր երկրում ապրող մի ասպետի, նա խիզախ ասպետ է, սակայն ատում է մեր երկրում ապրող բոլոր տիկիններին ու երևելի կանանց, և դրա համար էլ մենք անպատվում ենք նրա վահանը»։ «Ահա թե ինչ կասեմ ձեզ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― խիզախ ասպետին վայել չէ ատել բոլոր տիկիններին և երևելի կանանց, և եթե նա այնպես խիզախ է, ինչպես դուք հաստատում եք․․․»։

― Խիզախ․․․ Այո, կանայք միայն խիզախությունն են գնահատում, Սենդի։ Ուղեղի տեր մարդը ոչինչ է։ Թոմ Սեյերս, Ջոն Հինեն, Ջոն Լ․ Սելլիվան, ափսոս, որ այստեղ չեք։ Քսանչորս ժամը չլրացած դուք իրավունք նվաճած կլինեիք ձեր ոտքերը Կլոր Սեղանի տակ մեկնելու և անվանը «սըր» կցելու, իսկ ևս մի քսանչորս ժամ հետո նորից խառնած ու դասավորած կլինեիք արքունիքի բոլոր ամուսնացայլ արքայադուստրերին ու հերցոգուհիներին։ Այստեղի արքունիքը հիշեցնում է կոմանչների արքունիքը, որտեղ յուրաքանչյուր հնդկուհին պատրաստ է ամուսնուն տեղն ու տեղը փոխելու ցանկացածդ մարմնեղ տղամարդու հետ, միայն թե նրա գոտու մեջ շատ գանգամաշկեր լինեն խրված։

― ․․․«Եթե նա այնպես խիզախ է, ինչպես դուք հաստատում եք, ― ասաց սըր Գոուենը, ― հայտնեցեք ինձ նրա անունը»։ «Սըր, ― պատասխանեցին նրանք, ― նրա անունը Մարհաուզ է, Իռլանդիայի թագավորական որդին»։

― Այսինքն ուզում ես ասել Իռլանդիայի թագավորի որդին, թե չէ քո ասածը առհասարակ ոչինչ չի նշանակում։ Իսկ հիմա ամուր բռնիր, մենք ցատկելու ենք այդ փոսի վրայով․․ Կեցցե՛ս։ Այս ձին լավ կսազեր կրկեսում։ Նա իր ժամանակից շուտ է ծնվել։

― «Այդ ասպետին ես լավ եմ ճանաչում, ― ասաց սըր Ուենը։ ― Նա ներկայումս յուր կենաց գոյությունը պահպանող ոչ մի ուրիշ ասպետից վատ չէ»։

― «Յուր կենաց գոյությունը»։ Եթե աշխարհում ոորևէ թերություն ունես, Սենդի, ապա դա այն է, որ ոճդ փոքր֊ինչ հնօրյա է։

― «Ես տեսել եմ, թե ինչպես էր նա մրցախաղում մարտնչում շատ ասպետների հետ, և ոչ մեկը չկարողացավ հաղթել նրան»։ «Ա՛հ օրիորդներ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― կարծում եմ, որ դուք անզգույշ եք վարվում, քանզի նա, ով կախ է տվել այստեղ իր վահանը, շուտով կվերադառնա, և դուք այն ժամանակ կտեսնեք, որ այդ երկու ասպետները չեն կարողանա դիմակայել նրան, և դուք կհասկանաք, որ այս վահանը ավելի արժանի է մեծարման, քան անպատվության։ Ես որ չեմ ուզում այլևս այստեղ մնալ և տեսնել ասպետական վահանի անպատվումը»։ Սըր Ուենը և սըր Գոուենը մի փոքր հեռացան և հանկարծ տեսան սըր Մարհաուզին, որը ուղիղ իրենց կողմն էր քշում վիթխարի ձին, և սըր Մարհաուզին նկատելով, տասներկու օրիորդները խենթացած փախան դեպի աշտարակը և այնպես էին շտապում, որ մի քանիսը վար ընկան, և այդ ժամանակ աշտարակի ասպետներից մեկը բարձրացրեց իր վահանը և հոխորտաց․ «Սըր Մարհաուզ, պատշպանվիր», և նրանք կատաղի իրար վրա սլացան, և ասպետը սըր Մարհաուզի վրա կոտրեց իր նիզակը, իսկ սըր Մարհաուզը այնպես ուժգին հարվածեց նրան, որ նա գետին գլորվելով կոտրեց վիզը և ձիու մեջքը․․․

― Ի՞նչ անիմաստ սովորություն։ Ուղղակի դժբախտություն է, թե քանի ձի է իզուր տեղը ոչնչանում։

― ․․․Այդ նկատեց աշտարակի մյուս ասպետը և նետվեց Մարհաուզի վրա և նրանք իրար դեմ սլացան այնպես կատաղի, որ աշտարակի ասպետը շուտով ցած շպրտվեց ձիու հետ, և երկուսն էլ տեղն ու տեղը մեռան․․․

― Մի ձի էլ ոչնչացավ։ Ասում եմ չէ՞, որ այդ սովորությանը վերջ պետք է տալ։ Չեմ հասկանում, թե խելոք մարդիկ ինչպես կարող են ծափահարել ու խրախուսել դա։

― ․․․Եվ ահա այդ երկու ասպետները կատաղի իրար վրա նետվեցին․․․

Ըստ երևույթին ես ննջել էի ու բաց թողել մի ամբողջ գլուխ, բայց այդ մասին ոչինչ չասացի Սենդիին։ Ենթադրեցի, որ այդ ընթացքում իռլանդացի ասպետը հասցրել է կռվել եկվորների հետ, և պարզվեց, որ այդպես էլ եղել է։

― ․․․Աըր Ուենը այնպիսի ուժով հարվածեց սըր Մարհաուզին, որ ջարդեց իր նիզակը նրա վահանի վրա, և սըր Մարհաուզը այնպիսի ուժով հարվածեց, որ նրան իր ձիու հետ գետին գլորեց և խոցեց նրա ձախ կողը․․․

― Ճիշտն ասած, Ալիսանդ, բոլոր այդ հնադարյան պատմությունները շատ պարզունակ են։ Բառապաշարը շատ սահմանափակ է և, հետևաբար, նկարագրությունները զուրկ են բազմազանությունից, նրանցում միայն փաստեր են, մերկ, ինչպես Սահարան և բոլորովին քիչ են պատկերավոր մանրամասնությունները, դա նրանց միապաղաղության շունչ է հաղորդում, բոլոր մարտերը դառնում են միատեսակ․ մի զույգ մարդ կատաղի իրար վրա են նետվում, ― «Կատաղին» լավ բառ է, բայց ինչու, օրինակ, չի կարելի ասել «սուրբ գիրքը մեկնողի նման խենթ», կամ «դրամաշորթի նման գիշատիչ կերպով» և հարյուրավոր ուրիշ բառերով, թե չէ գրողը տանի, ի՞նչ է ստացվում․ նրանք կատաղի իրար վրա են նետվում, նիզակները ջարդում, ապա մի կողմը մյուսի վահանն է փշրում, և սա գետին է գլորվում ձիու հետ կամ էլ ցած ընկնում ու կոտրում վիզը, հետո կենդանի մնացածի վրա նոր թեկնածու է կատաղի նետվում ու ջարդում իր նիզակը, իսկ հակառակորդն էլ նրա վահանն է փշրում, և սա գետին է գլորվում իր ձիու հետ, կամ ցած ընկնում ու կոտրում իր վիզը, այնուհետև էլի մեկը կատաղի նետվում է, հետո էլի ու էլի, մինչև որ ծախսվում է ամբողջ հումքը, և եթե ուզենաք հաշվեկշիռ անել, ձեզ երբեք չի հաջողվի ոչ զանազանել մի մարտը մյուսից, ոչ էլ հասկանալ, թե ով է հաղթողը։ Եվ կենդանի, մոլեգին, մռնչյուններով լեցուն մարտապատկերի փոխարեն ստացվում է մի անգույն ու համր բան, կարծես ինչ֊որ ուրվականներ են մարտնչել մառախուղի մեջ։ Աստված իմ, ինչպե՞ս կարելի է այդ բառապաշարով նկարագրել այնպիսի մի վիթխարի ներկայացում, ինչպես օրինակ, Հռոմի հրդեհը Ներոնի օրոք։ Երևի այսպես, չէ՞․ «Քաղաքը այրվեց․ ոչ մի ապահովագրական վճար․ տղան մի պատուհան ջարդեց․ հրդեհաշեջը իր վիզը կոտրեց»։ Բայց սա հրդեհի նկարագրություն չէ։

Իմ կարծիքով ես մի լավ դասախոսություն էի կարդացել, բայց դա բնավ էլ ազդեցություն չգործեց Սենդիի վրա, և հենց որ ես կափարիչը փոքր֊ինչ բարձրացրի, նրա պերճախոսության շոգին սկսեց նորից հորդալ։

― ․․․Այդ ժամանակ սըր Մարհաուզը դարձրեց ձին և նետվեց Գոուենի վրա, նրա դեմ պարզելով նիզակը, և, երբ սըր Գոուենը տեսավ այդ, բարձրացրեց իր վահանը, և նրանք երկուսն էլ, նիզակները առաջ պարզած, սլացան իրար դեմ, և զարնվեցին մեկը մյուսի վահանին, բայց սըր Գոուենի նիզակը ջարդվեց․․․

― Ես այդ նախապես գիտեի։

― ․․․Իսկ սըր Մարհաուզի նիզակը չջարդվեց, և սըր Գոուենը իր ձիու հետ գետնին գլորվեց․․․

― Հապա ես ինչ էի ասում․․․ և կոտրեց իր մեջքը․․․

― ․․․ Բայց սըր Գոուենը թեթևությամբ ոտքի ցատկեց և իր սուրը դուրս քաշեց ու հետիոտն նետվեց սըր Մարհաուզի վրա, և սա էլ իջավ ձիուց, ու նրանք սկսեցին սրամարտել այնպիսի կատաղությամբ, որ նրանց վահանները կտոր֊կտոր եղան, սաղավարտներն ու լանջապանակները ճեղքվեցին, և նրանք միմյանց վիրավորեցին, և արդեն խփել էր ժամը ինը, նրանք մարտնչում էին երեք ժամից ավելի, և սըր Գոուենը ժամ առ ժամ ավելի էր զորանում, և նրա ուժերը եռապատկվեցին, և սըր Մարհաուզը նկատեց այդ և անչափ զարմանում էր, թե ինչու իր հակառակորդի ուժը աճում է, թեպետ նրանք երկուսն էլ վիրավոր էին, և երբ վերջապես կեսօր եղավ․․․

Սենդիի միապաղաղ երգեցիկ ձայնը ինձ փոխադրեց մանկությանս ձայների ու պատկերների աշխարհը․

«Նյու֊ո՜ւ֊ու Հեյվըն։ Կանգառը տասը րոպե․․․ Մեկնումից երկու րոպե առաջ ուղեկցողը կխփի զանգը․․․ Մերձծովյան ճանապարհով գնացող ուղևորներին խնդրվում է տեղեր գրավել ետևի վագոնում, այս վագոնը այլևս չի գնալու․․․ Խըն֊ձո՜֊որ, նա֊րի՜նջ, բա֊ան֊ա՜ն, սա֊ան֊դը֊վի՜չ, շա֊ա֊քա՜ր»։

․․․ և կեսօրը անցավ, և օրը սկսեց դեպի իրիկնամուտ թեքվել, և սըր Գոուենի ուժը սկսեց ցամաքել, և նա անընդհատ թուլանում էր ու այլևս մարտնչել չէր կարողանում, իսկ սըր Մարհաուզը ավելի ու ավելի ուռճանում էր ու ուռճանում․․․

― Եվ, իհարկե, նա նեղվածք էր զգում իր զրահների մեջ։ Բայց այդ մարդիկ ունակ չեն նման մանրուքներին ուշադրություն ընծայելու։

― «․․․Սըր ասպետ, ― ասաց սըր Մարհաուզը, ― ես տեսնում եմ, որ դու քաջարի ասպետ ես և անսովոր զորության տեր, բայց քո ուժերը սկսում են լքել քեզ և քանի որ մեր վեճը կարևոր պատճառներ չունի, ինձ համար ցավալի կլիներ քեզ սպանել այժմ, երբ դու բոլորովին թուլացել ես»։ «Ահ, ― ասաց սըր Գոուենը, ― պարկեշտ ասպետ, դու արտասանեցիր այն բառերը, ինչ ես կասեի, եթե քո տեղը լինեի», և նրանք հանեցին սաղավարտներն ու համբուրվեցին և երդվեցին, որ պիտի սիրեն իրար ինչպես եղբայրները․․․

Այստեղ ես կորցրեցի թելը և նինջ եկավ վրաս, մշուշապատ մտածելով այն մասին, թե որքան ափսոս է, որ այդպիսի գերբնական ուժի տեր մարդիկ, ուժ, որը նրանց հնարավորություն է տալիս ոչ միայն քրտնքի մեջ լողալով կրելու այդ անտանելիորեն ծանր երկաթյա զրահները, այլևս վեց ժամ շարունակ կտրատել, զարնել, զարկվել, քոթակել միմյանց, չեն ծնվել այնպիսի ժամանակներում, երբ կարող էին իրենց ուժը որևէ օգտակար նպատակի հատկացնել։ Վերցնենք, օրինակ, ավանակը։ Ավանակը ճիշտ այդպիսի ուժ ունի և իր ուժը գործադրում է օգտակար նպատակների համար, և հենց այն բանի համար է արժեք ստանում այս աշխարհի աչքում, որ նա ավանակ է։ Բայց ազնվականին ոչ ոք չի գնահատի այն բանի համար, որ նա ավանակ է։ Ազնվականի ու ավանակի խառնուրդից ոչ մի արդյունավետ բան սպասել չի կարելի, և ազնվականը երբեք առաջին հերթին իր ավանակային ուժը չպետք է ցուցադրի։ Բայց ինչ կարող ես անել, քանի որ սկսել ես սխալից, այլևս աղետը թույլ է տրված և ոչ ոք չի կարող իմանալ, թե վերջը ինչ է լինելու։

Զարթնելով ու ականջ դնելով, ես հասկացա, որ նորից մի ամբողջ գլուխ բաց եմ թողել և որ Ալիսանդը հասցրել է շատ հեռու տանել իր հերոսներին։

― ․․․ և այպես նրանք գնացին ու մտան մի խոր հովիտ, որը լեցուն էր քարերով, և տեսան մի մաքուր ջրի հոսանք, և հոսանքը գալիս էր մի ջինջ աղբյուրից, որի շուրջ երեք օրիորդներ էին նստած։ «Այն պահից ի վեր, երբ այս երկիրը քրիստոնեություն է ընդունել, այստեղ յուրաքանչյուր ժամանող ասպետի հետ, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում․․․»։

― Դու լավ չես հաղորդում նրա խոսքը, Ալիսանդ։ Սըր Մարհաուզը՝ Իռլանդիայի արքայազնը, քեզ մոտ այնպես է խոսում, ինչպես մյուսները։ Դու նրան պետք է իռլանդական առոգանություն տրամադրես, կամ էլ գոնե նրա բերանը այնպիսի բնորոշիչ բառեր դնես, որ երբ սկսի խոսել, անմիջապես ճանաչեն նրան և անհրաժեշտություն չլինի ամեն անգամ անունը տալու։ Խոշոր հեղինակների մոտ դա շատ տարածված գրական ոճ է։ Այ, օրինակ, թող նա այսպես խոսի․ «Այն պահից ի վեր, երբ այս երկիրը, թող խոցը նրան տանի, քրիստոնեություն է ընդունել, այստեղ ժամանող յուրաքանչյուր ասպետի, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում, թող խոցը նրան տանի»։ Տեսնում ես, չէ՞, որքան ավելի լավ է հնչում։

― ․․․«Յուրաքանչյուր ասպետի հետ, անպատճառ, տարօրինակ արկածներ են պատահում, թող խոցը նրան տանի»։ Օ, իրոք, ազնվափայլ լորդ, այդպես ավելի լավ է հնչում, ինձ համար դժվար է այդ արտասանելը, բայց ժամանակով ես կվարժվեմ, և նրանք մոտեցան օրիորդներին ու իրար ողջունեցին, և ավագ օրիորդի գլխին փայլփլում էր ոսկյա պսակը, և նա երեք անգամ քսան ձմեռ էր բոլորել ու նույնիսկ ավելին․․․

― Օրիո՞րդը։

― Այո, թանկագին լորդ, և նրա պսակի տակ մազերը սպիտակ էին․․․

― Եվ ատամներն էլ, կարելի է գրազ գալ, ցելուլոիդից էին, իննական դոլար արժողությամբ յուրաքանչյուր ծնոտի համար, ճիշտ այն տեսակներից, որոնք կախ դռան նման վեր ու վար են թռչում ուտելու ժամանակ և դուրս ընկնում, երբ ծիծաղում եք։

― ․․․ երկրոդ օրիորդը երեսուն ձմեռ էր բոլորել, և նրա գլխին մի փոքրիկ ոսկյա պսակ կար և երրորդ օրիորդը միայն տասնհինգ տարեկան էր․․․

Հուշերիս հորձանքը տակնուվրա արեց հոգիս և խլացրեց Սենդիի ձայնը։

Տասնհինգ տարեկան․․․ օ՜, սիրտ իմ, փշրվիր, օ՜, իմ կորուսյալ սեր։ Նա էլ տասնհինգ տարեկան էր, այնպես քնքուշ, այնպես սիրունիկ։ Ես նրան աշխարհումս ամենից շատ էի սիրում, և երբեք այլևս չեմ տեսնի։ Եվ անմիջապես նրա մասին մտքերս, հուշերիս ընդարձակ ծովերի վրայով փոխադրեցին ինձ հեռավոր երջանիկ ժամանակները, շատ ու շատ հարյուրամյակներ հետո, երբ ես ամռան տաք ու հաճելի առավոտները արթնանում, կտրվում էի նրա մասին քաղցր երազներից և ասում․ «Հելլո, Կենտրոն», միայն ու միայն նրա սիրելի ձայնը լսելու համար, որը հալվելով ականջիս էր հասնում «Հելլո, Հենկ»֊ի ձևով և որպես ոլորտների երաժշտություն։ Նա շաբաթական երեք դոլար էր վաստակում, և միանգամայն արժանի էր այդ գումարին։

Ալիսանդի հետագա բացատրություններից այդպես էլ չհասկացա, թե ովքեր էին մեր գերած ասպետները, ասենք Սենդին էլ չէր փորձում դա բացատրել։ Հետաքրքրասիրությունս մարել էր, մտքերս թախծալի էին ու թևածում էին հեռուներում։ Նրա պատմածի պատահական բեկորներից դատելով, աղոտ գլխի ընկա, որ այդ երեք ասպետներից յուրաքանչյուրը իր ձիու գավակին է նստեցրել երեք օրիորդներից մեկին և, որ նրանք տարբեր կողմեր են մեկնել, մեկը՝ հյուսիս, մյուսը՝ արևելք, երրորդը՝ հարավ, արկածներ փնտրելու և մեկ տարի ու մեկ օր անց հանդիպելու ու ստին զոռ տալու։ Մեկնել են մեկ տարով ու մեկ օրով և․․․ առանց բագաժի։ Ահա ձեզ այստեղի բարքերի պարզության մի ուրիշ օրինակ։

Արևը արդեն մայր էր մտնում։ Ալիսանդը դեռ կեսօրվա ժամը երեքին մոտ էր սկսել իր պատմությունը այն մասին, թե ովքեր էին մեր գերած կովբոյները, բայց, եթե նկատի առնենք նրա զրույցների սովորական տարածականությունը, նա, ինչպես տեսնում եք, այնուամենայնիվ, բավականին առաջխաղացում էր արել։ Իհարկե, անկասկած, նա այսօր չէ, վաղը իր պատմությունը վախճանին կհասցներ, նրա նմաններին շտապեցնելը անհնարին է։

Մենք մոտեցանք բլուրի կատարին բազմած մի ամրոցի։ Դա հնադարյան զանգվածեղեն, ամրակուռ մի կառույց էր, որի մոխրագույն աշտարակներն ու վանդակորմերը սուզված էին գեղատեսիլ բաղեղի մեջ, և այդ ամբողջ վեհապանծ շինությունը պարուրված էր մայր մտնող արևի շողերով։ Դա մեր ճանապարհին հանդիպած ամենամեծ ամրոցն էր, և ես մտածեցի․ արդյո՞ք մեր փնտրածը հենց սա չէ։ Բայց Սենդին ասաց․ «Ոչ»։ Նա չգիտեր, թե ում է պատկանում սույն ամրոցը։ Քամելոտ գալիս, նա անցել էր այս ամրոցի կողքով առանց ներս մտնելու։

Գլուխ XVI

Փերի Մորգանը

Եթե հավատանք թափառական ասպետներին, ոչ բոլոր ամրոցներում պետք է հյուրընկալություն փնտրել։ Ճշմարտության նկատմամբ մեր ժամանակակից հայացքների տեսանկյունից դիտելու դեպքում, թափառական ասպետները, իհարկե, այն մարդիկ չեն, որոնց պետք է հավատալ, բայց, եթե նրանց մոտենանք իրենց ժամանակաշրջանի տեսանկյունից և համապատասխան զիջում անենք, կարելի է ճշմարտության հասնել։ Դա շատ հասարակ բան է․ դեն նետեցեք իննիսունյոթ տոկոսը, մնացածը փաստն է։ Այդպիսի հաշվարկ անելուց հետո, ես այն եզրակացության եկա, որ ամրոցի զանգը խփելուց առաջ, ուզում եմ ասել պահակախմբին ձայն տալուց առաջ, անհրաժեշտ է իմանալ, թե ինչ ամրոց է դա։ Ես շատ ուրախացա, հեռվում տեսնելով հեծյալի, որը դեպի մեզ էր սլանում ամրոցից սկիզբ առնող ոլորապտույտ ճանապարհով։

Երբ մեր միջև տարածությունը կրճատվեց, տեսա, որ նրա գլխին փետրազարդ սաղավարտ էր, ինքը հագել էր պողպատյա զրահ, բայց զրահի վրայից մունետիկի թիկնոցի նման կրում էր նաև մի ծիծաղաշարժ լրացում․ հայտարարություն պարունակող քառակուսի տախտակներ՝ ետևից ու առջևից։ Ինչևէ, ես ակամայից ծիծաղեցի իմ մոռացկոտության վրա, երբ բավականին մոտեցա ու թիկնոցատախտակի վրա կարդացի այս ազդը․

Պերսիմոնսի օճառ։

Բոլոր պրիմադոննաներն օգտագործում են այս օճառը։

Դա իմ սեփական գաղափարն էր և մի քանի օգտակար նպատակներ էր հետապնդում ժողովրդի քաղաքակարթման ճանապարհին։ Նախ՝ դա մի գաղտնի, թիկունքից հասցված հարված էր այն անմտությանը, որը թափառական ասպետություն էր կոչվում, թեպետ այդ հարվածի մասին ինձնից բացի ոչ ոք չէր կասկածում։ Բավականին թվով քաջարի ասպետներ էի արդեն ուղարկել երկրի տարբեր անկյունները, որոնց սանդվիչի նման սեղմել էի տարբեր ազդեր պարունակող երկու տախտակների միջև։ Մտածում էի, որ ժամանակով, երբ դրանց թիվը շատանա, նրանք արդեն ծիծաղելի չեն թվա, ընդհակառակն, յուրաքանչյուր պողպատապատ ավանակ առանց նման տախտակի իրեն ծիծաղելի կզգա, քանի որ նորաձևության վերջին խոսքով հագնված կլինի։

Երկրորդ՝ այդ միսիոներները, աստիճանաբար, ոչ ոքի չխրտնեցնելով և ոչ ոքի կասկածը չհարուցելով, ավագանիին կվարժեցնեին մաքրասիրության պարզագույն կանոններին, իսկ ավագանիից այդ բանը կանցներ ժողովրդին, եթե, իհարկե, տերտերները խոչընդոտ չդնեին։ Դա եկեղեցին ականհարել կնշանակեր։ Ավելի ճիշտ՝ ականահարումի սկիզբ, առաջին քայլ։ Հաջորդ քայլը կրթությունը կլիներ, մյուսը՝ ազատությունը, և այն ժամանակ եկեղեցին կսկսեր փշուր֊փշուր լինել։ Ես համոզված եմ, որ տիրապետող եկեղեցին՝ դա տիրապետող հանցագործություն է և տիրապետող բանտ ստրուկների համար ու, առանց տատանվելու, պատրաստ եմ պայքարելու նրա դեմ ամեն տեսակ զենքով, միայն թե այդ զենքը նրան վնաս հասցնի։ Չէ որ և իմ վաղեմի տարիներին, այն գալիք դարերում, որոնք դեռ նույնիսկ չեն էլ սկսել շարժվել ժամանակների արգանդի մեջ, ծեր անգլիացիներ կային, որոնք երևակայում էին, թե իրենք ծնվել են ազատ երկրում․ «ազատ» երկիր, որ ուներ կորպորացիաների մասին օրենքը, որը արգելում էր տիրապետող եկեղեցուն չպատկանող անձանց գրավել պետական պաշտոններ, դրանք մարդկային ազատության, ոտնատակ տրված խղճի մեջ խրված գերաններ էին՝ նեցուկ լինելու համար տիրապետող Անախրոնիզմին։

Ես սովորեցրել էի իմ միսսիոներներին կարդալ իրենց թիկնոցատախտակների ոսկեգիր ազդերը։ Հիանալի գաղափար էր ոսկեգիր կիրառելը, ինքը թագավորն էլ դեմ չէր լինի վզից կախ տալ նման տախտակը, այնքան որ բարբարոսական վեհություն կար դրանց մեջ։ Միսսիոներները պետք է կարդային այդ ազդերը լորդերին ու լեդիներին և ապա բացատրեին, թե ինչ բան է օճառը և, եթե լորդերը կամ լեդիները վախենային օգտագործել, առաջարկեին, որ նրանք դա փորձեին շների վրա։ Այնուհետև միսսիոները պարտավոր էր մեկտեղել ամբողջ ընտանիքը և իր իսկ անձի վրա ցուցադրել օճառի գործողությունը։ Նա պետք է չընկրկեր որևէ դժվարության առջև, նույնիսկ ամենատհաճ փորձերի առջև, միայն թե համոզեր ազնվականությանը, որ օճառը բոլորովին անվնաս բան է։ Բայց թե որ նորից կասկած մնար, միսսիոները պարտավոր էր բռնել որևէ ճգնավորի (անտառները լեցուն էին ճգնավորներով, ճգնավորները իրենց սուրբ էին կոչում, և բոլորն էլ հավատում էին նրանց սրբությանը, նրանք անպատմելիորեն աստվածավախ էին և հրաշքներ էին գործում, ոը բոլորը ակնածում էին նրանցից)։ Եթե ճգնավորին լողացնեին օճառով և նա դրանից չմեռներ, իսկ ականատես հերցոգը, այնուամենայնիվ, հավատ չնծայեր օճառին, այդպիսի հերցոգին պետք է հանգիստ թողնել և ձեռք քաշել նրանից։

Եթե իմ միսսիոներներին հաջողվում էր հաղթել որևէ թափառական ասպետի, նրանք լողացնում էին պարտվածին, և երբ սա իրեն լավ էր զգում, ստիպում էին երդվել, որ նա էլ կճարի նման տախտակ և մինչև իր կյանքի վերջին օրերը օճառ ու քաղաքակրթություն կտարածի։ Արդյունքը լինում էր այն, որ այդ մարզում մեր գործակիցների թիվը անընդհատ մեծանում էր, իսկ օճառի սպառումը՝ անընդհատ աճում։ Իմ օճառի գործարանը դա շատ շուտով զգաց։ Սկզբում ես այնտեղ երկու բանվորական ձեռք ունեի, բայց իմ մեկնումից առաջ արդեն տասնհինգ բանվորներ կային, և նրանք աշխատում էին օր ու գիշեր։ Գործարանից տարածվող հոտը այնքան ուժեղ էր, որ թագավորը մի անգամ քիչ էր մնում ուշաթափվեր։ Շնչահեղձ լինելով, նա հայտարարեց, որ չի հավատում, թե այլևս ինքը կարող է այդ հոտը հանդուրժել։ Իսկ սըր Լանսելոտը մի գլուխ ետ ու առաջ էր գնում տանիքի վրա ու հայհոյում, թեպետ ես նրան ասացի, որ տանիքի վրա հոտը շատ ավելի ուժեղ է զգացվում, քան որևէ ուրիշ տեղ, բայց նա պատասխանեց, որ այնտեղ գոնե շնչելու օդ կա։ Ամեն առիթով նա հայհոյանքներին ավելացնում էր, թե պալատը բոլորովին հարմար տեղ չէ օճառի գործարանի համար և, թե անիծված լինի ինքը, եթե սեփական ձեռքերով չխեղդի այն անզգամին, որը սիրտ անի իր տան մեջ նման գործարան սարքել։ Նա հայհոյում էր նաև տիկինների ներկայությամբ․ նման մարդիկ այդպիսի բաները հաշվի չեն առնում։ Իսկ երբ համընթաց քամին գործարանից հոտ էր բերում, նրանք հայհոյում էին նույնիսկ երեխաների ներկայությամբ։

Այս միսսիոներ ասպետի անունը Լա Քոթ Մել Թել էր, և նա հայտնեց, որ ամրոցում ապրում է փերի Մորգանը, Արթուր թագավորի քույրը և Ուրինա թագավորի կինը, որի ամբողջ թագավորությունը Կոլումբիա գավառի մեծության էր, ուրիշ խոսքով, կարելի էր կանգնել այդ թագավորության կենտրոնում և քարեր նետել հարևան պետությունների սահմաններից ներս։ «Թագավորներն» և «թագավորությունները» Բրիտանիայում նույնքան էին, որքան Պաղեստինում Հեսու Նավիի Օրերին, երբ բնակիչները ստիպված էին լինում քնել ծնկները ծալած, որովհետև նրանք չէին կարող ոտքերը մեկնել առանց արտասահմանյան աձնագրի։

Լա Քոթը շատ ընկճված էր, որովհետև իր ամբողջ ճանապարհորդության ընթացքում ամենավատ ձախողումը նա կրել էր այդ ամրոցում։ Նրան չէր հաջողվել ոչ մի կտոր օճառ վաճառել, չնայած այն բանին, որ ձեռնարկել էր պահանջվող բոլոր միջոցները, նույնիսկ ճգնավորի էր լողացրել, բայց ճգնավորը մեռել էր։ Սա, իրոք, խոշոր ձախողություն էր, որովհետև այդ անասունը այժմ նահատակ կհամարվի և իր տեղը կգրավի հռոմեական֊կաթոլիկ եկեղեցու սրբերի շարքում։ Այդպես էր գնահատվում այդ սըր Լա Քոթ Մել Թելը և ողբում էր իր չար բախտը։ Սիրտս ցավում էր նրա համար, ուզում էի մխիթարել նրան և հանգստացնել, դրա համար էլ ասացի․

― Մի վշտանար, ազնվափայլ ասպետ, որովհետև դա դեռ պարտություն չէ։ Մենք ուղեղ ունենք, դուք և ես, իսկ ովքեր ուղեղ ունեն, նրանց համար միայն հաղթանակներ կան։ Տեսեք, թե ինչպես մենք այդ թվացող դժբախտությունը կվերածենք ռեկլամի, ռեկլամի՝ մեր օճառի օգտին, ռեկլամի, որը կսրբի այդ աննշան ձախողության մասին հուշն անգամ, ռեկլամի, որը Վաշինգտոնյան բլուրի բարձրության պարտությունը կփոխակերպի Մատտերհորնի գագաթին հասնող հաղթության։ Մենք ձեր տախտակի վրա կգրենք․ «Գտնվում է սուրբ նահատակի հովանավորության տակ»։ Դա ձեզ դո՞ւր է գալիս։

― Անչափ։ Սքանչելի գաղափար է։

― Այո, ամեն ոք կհամաձայնի, որ մի տողում ավելի լավ ասել հնարավոր չէ, ուղղակի նպատակին է զարկում։

Այսպիսով, թշվառ վաճառորդի վշտերը չքացան։ Նա քաջ տղա էր և իր ժամանակին զորավոր հաղթանակներ էր տարել։ Նշանավոր էր դարձել, սակայն, իմ ճանապարհորդության նման մի ճանապարհորդությամբ, որը նա կատարել էր Մալեդիզանտ անունով մի օրիորդի հետ։ Սա նույնպիսի չաչանակի մեկն է եղել, որպիսին և Սենդին, թեպետ տարբեր ձևով․ նրա լեզուն միայն կոպտություններ ու վիրավորանքներ է արտադրել, մինչդեռ Սենդիի երաժշտությունը քաղցր տեսակի էր։ Ես լավ գիտեի այդ պատմությունը և միանգամից գլխի ընկա, թե ինչ էր նշանակում նրա դեմքին հայտնված կարեկցական արտահայտությունը, երբ հրաժեշտ էր տալիս ինձ։ Նա ենթադրում էր, որ իմ վիճակն էլ մի բանի նման չէր։

Ճանապարհ ընկնելով, Սենդին ու ես սկսեցինք քննարկել նրա պատմությունը, և Սենդին ասաց, որ Լա Քոթի բախտը չի բանել հենց ամենասկզբից․ առաջին իսկ օրը թագավորի ծաղրածուն նրան վար է նետել ձիուց։ Նման դեպքերում աղջիկը պետք է լքեր պարտվածին և անցներ հաղթողին, բայց Մալեդիզանտը հրաժարվել է բաժանվել Լա Քոթից և հետագայում էլ միշտ կպած է մնացել նրան, չնայած նրա բոլոր պարտություններին։

― Բայց, ենթադրենք, ― ասացի ես, ― որ հաղթողը հրաժարվում է նման ավար վերցնել։ Ուրեմն ի՞նչ։

Նա պատասխանեց, որ այդպիսի հարց ծագել չի կարող, հաղթողը պարտավոր է ընդունել ավարը։ Նա չի կարող հրաժարվել, դա օրինական չի լինի։ Ես ամեն պարագայի համար մտքումս պահեցի այդ։ Եթե Սենդիի շատախոսությունը անտանելի դառնա, ես թույլ կտամ որևէ ասպետի հաղթել ինձ․ գուցե այդ դեպքում Սենդին նրան անցնի։

Ամրոցի պատերից պահակները ձայն տվեցին մեզ և սովորական բանակցություններից հետո թույլ տվեցին ներս մտնել։ Այդ այցելության մասին ոչ մի լավ բան չեմ կարող ասել։ Բայց և որևէ հիասթափություն չունեցա, քանի որ միսիս փերիի վարկը ինձ հայտնի էր և որևէ հաճելի բան չէի ակնկալում։ Ամբողջ թագավորությունը դողում էր նրա առջև, որովհետև նա բոլորին ստիպել էր հավատալ, թե ինքը մեծ վհուկ է։ Նրա բոլոր ցանկություններն ու արարքները լի էին դիվային չարությամբ։ Նա ինքը լեցուն էր սառը ոխակալությամբ։ Նրա ամբողջ կյանքի պատմությունը սև էր հանցագործություններից, և հանցագործությունների մեջ մարդու սպանությունը շատ սովորական բան էր։ Ինձ համար անչափ հետաքրքիր էր նրան տեսնել, ինչպես կարող է հետաքրքիր լինել սատանային տեսնելը։ Ի զարմանս իմ, նա գեղեցկուհի էր․ սև մտքերը նրա դեմքի արտահայտությունը բոլորովին վանող չէին դարձրել․ տարիքը կնճիռներ չէր գծել նրա սնդուսե մաշկին ու չէր դիպել ծաղկուն թարմությանը։ Նա կարող էր անցնել ծերուկ Ուրիենսի թոռան տեղ, նրան կարելի էր շփոթել իր իսկ սեփական որդու քրոջ հետ։

Հենց որ մենք մտանք ամրոցի դարպասներից ներս, նա կարգադրեց մեզ իր մոտ տանել։ Մենք տեսանք Ուրիենս թագավորին, բարի դեմքով այդ ծերունուն, որը չէր համարձակվում աչքը բարձրացնել, և նրա որդուն, սըր Ուեն լա Բլանշմենին, որի նկատմամբ ես մեծ հետաքրքրասիրություն ունեի նախ այն պատճառով, որ, ըստ ավանդության, նա մի անգամ երեսուներեք ասպետի է հաղթել, և ապա, որ նա, ինչպես պատմել էր Սենդին, ճանապարհորդել է սըր Գոուենի և սըր Մարհաուզի հետ։ Բայց, անշուշտ, ինձ ամենից շատ հետաքրքրում էր ինքը՝ փերի Մորգանը։ Անմիջապես ակնբախ էր, որ նա է այստեղ տեր ու տիրակալը։ Նա մեզ աթոռ առաջարկեց և քաղցրիկ բարեհամբուրությամբ սկսեց ինձ հարցուփորձ անել։ Աստված իմ, նրա ձայնը հիշեցնում էր թռչունի ճռվողյուն, սրնգի գեղգեղանք։ Ինձ սկսեց թվալ, թե այս կնոջը զրպարտել են, նրա մասին ստեր են տարածել։ Նա գեղգեղաց, գեղգեղաց մինչև այն պահը, երբ զեփյուռի նման թեթև և ծիածանի նման վառվռուն հագուստներով մի սիրունիկ մանկլավիկ ինչ֊որ բան մատուցեց նրան ոսկյա սկուտեղի վրա, աշխատելով որքան կարելի է նրբագեղ ծունկի գալ նրա առջև, բայց կորցրեց հավասարակշռությունը և թեթևակի կպավ նրա ոտքին։ Այն ժամանակ տիրուհին այնպես հանգիստ ու սառնասիրտ դաշույնը խրեց նրա մարմինը, ասես առնետ սպանելիս լիներ։

Խե՜ղճ երեխա։ Նա փռվեց հատակին, ցավը ջղաձգեց մետաքսազարդ քնքուշ մարմինը, ու նա մեռավ։ Ծերունի թագավորի շրթունքներից խղճահարության ակամա մի «օ՜հ» դուրս թռավ։ Բայց փերի Մորգանը նրա վրա այնպիսի շանթող հայացք նետեց, որ նա սսկվեց և այլևս բերանը բացել իսկ չհամարձակվեց։ Սըր Ուենը, մոր նշանի վրա, նախասենյակ դուրս եկավ և ծառաներ կանչեց, իսկ մինչ այդ տիկինը շարունակում էր քաղցր գեղգեղել։

Նա, անկասկած, լավ տանտիրուհի էր․ մեզ հետ զրույց վարելով, նա աչքի պոչով անընդհատ հետևում էր, որ մարմինը դուրս տանող ծառաները որևէ սխալ չգործեն և, երբ նրանք մաքուր սրբիչներ բերեցին, տիրուհին նրանց ետ ուղարկեց ուրիշները բերելու, իսկ երբ ավարտեցին հատակը մաքրելը ու դուրս էին գնում, տիրուհին հայացքով ցույց տվեց արյան աննշմարելի մի փոքրիկ բիծ, որը նրանց բութ աչքերը չէին նկատել։ Ինձ պարզ դարձավ, որ Լա Քոթ Մել Թելին չէր հաջողվել տեսնել այս տան տիրուհուն։ Հաճախ, լեզվից ավելի բարձր ու հասկանալի կարող են խոսել համր վկայությունները։

Փերի Մորգանի ձայնը երաժշտություն էր ծորում առաջվա նման։ Զարմանալի՜ կին։ Եվ ի՜նչ հայացք ուներ նա․ ծառաները ցնցվում էին նրա հայացքից, ինչպես երկյուղած մարդիկ՝ կայծակի փայլատակումից։ Ինձ էլ քիչ էր մնում դողը բռներ։ Իսկ թշվառական Ուրիենսը կարծես ասեղների վրա նստած լիներ, սարսափը ոչ մի վայրկյան չէր լքում նրան, նա ցնցվում էր նույնիսկ ավելի շուտ, քան տիրուհին հայացք էր նետում վրան։

Զրույցի ժամանակ ես անզգուշորեն մի քանի շահեկան խոսքեր ասացի Արթուր թագավորի մասին, մոռանալով մի պահ, թե ինչպես է այդ կինը ատում իր եղբորը։ Այդ մի հատիկ մեծարանքն էլ բավական էր։ Նա նոթերը կիտեց փոթորիկի նման, կանչեց պահակներին ու ասաց․

― Զնդանը նետեցեք այս ստահակներին։

Աչքերս մթնեցին։ Նրա զնդանների համբավը տարածված էր երկրով մեկ։ Ես գլուխս կորցրի, չգիտեի ինչ անել։ Բայց Սենդիի գլուխը տեղը մնաց։ Երբ զինվորը ձեռքը դեպի ինձ մեկնեց, հանկարծ սառնասրտորեն ու աներկյուղ հնչեց նրա ձայնը․

― Դու մա՞հ ես փնտրում, խելագար։ Սա Տնօրենն է։

Ի՞նչ երջանիկ գաղափար։ Եվ այդքան պարզ։ Բայց այն իմ մտքով չանցավ․ բնությունից ես համեստ մարդ եմ, իհարկե, ոչ միշտ, այլ որոշ րոպեների, և հիմա համեստությունս բռնել էր հենց նման րոպեներից մեկում։

Այդ լուրը տիրուհու վրա ազդեց էլեկտրական հոսանքի արագությամբ։ Ամպերը վայրկյանաբար չքվեցին դեմքից, նորից ժպիտ խաղաց շրթունքներին, ու նրբագեղությունը դարձյալ թառեց նրա շարժուձևերին, սակայն նրան չհաջողվեց թաքցնել վախը։ Նա ասաց․

― Վահ, տես թե ինչ հիմարություն է դուրս տալիս քո սպասուհին։ Մի՞թե պարզ չէ, որ դա կատակ էր։ Հո չե՞ս կարծում, որ իմ համեստ ուժի տեր մեկը կարող է լրջորեն նման բան ասել Մերլինի հաղթողին։ Շնորհիվ իմ հմայությունների ես կանխատեսել էի քո գալուստը, շնորհիվ իմ հմայությունների ես անմիջապես ճանաչեցի քեզ, երբ ներս մտար։ Ես պարզապես դիտմամբ խաղացի այդ փոքրիկ կատակը, հուսալով անակնկալի բերել քեզ, որպեսզի ցույց տայիր քո արվեստը․ կախարդական կրակ թափեիր այդ զինվորների գլխին և մոխիր դարձնեիր նրանց։ Ես ինքս չեմ կարող նման հրաշք գործել, բայց միշտ էլ երեխայի նման հետաքրքրասիրությունս ինձ հանգիստ չի տվել։

Զինվորները պակաս հետաքրքրասեր էին և փութաջան հեռացան, հենց որ թույլտվություն ստացան։

Գլուխ XVII

Թագավորական խնջույք

Տիրուհին, տեսնելով, որ ես խաղաղ եմ և չեմ բարկանում, անկասկած, եզրակացրեց, որ իրեն հաջողվել է ինձ խաբել։ Նրա երկյուղը փարատվեց, և նա այնպես համառ խնդրեց ցուցադրելու իմ արվեստը և որևէ մեկին սպանելու, որ ես չգիտեի ինչպես օձիքս թոթափեմ։ Բարեբախտաբար, այդ պահին բոլորիս աղոթքի կանչեցին։ Պետք է ասեմ, որ ազնվականությունը, չնայած բռնակալության նկատմամբ ունեցած հակումներին, խորապես ու խանդավառ կրոնամոլ էր։ Ոչ մի բան նրանց չէր կարող ետ պահել եկեղեցու սահմանած ծեսերը բարեխղճորեն կատարելուց։ Հաճախ եմ ինքս տեսել, թե ինչպես թշնամուն հանկարծակիի բերած ազնվականը, նրա գլուխը կտրելուց առաջ, կանգ է առել աղոթելու համար, հաճախ եմ ինքս տեսել, թե ինչպես թաքստոցից թշնամու վրա հարձակվող և նրան սպանող ազնվականը, անմիջապես գնում էր ծունկի իջնելու մոտակա ճանապարհամերձ սրբարանի առջև՝ խոնարհաբար փառք տալու տիրոջը, նույնիսկ չհասցնելով կողոպտել ննջեցյալին։ Նրանց հղկված բարեպաշտության համեմատ ինքը Բենվենուտո Չելլինին, որ աշխարհ պիտի գար տասը դար հետո, անտաշ սուրբ էր թվում։ Բրիտանիայի ամբողջ ավագանին ընտանիքների հետ միասին ամեն օր առավոտյան և երեկոյան իրենց տնային եկեղեցիներում ժամերգության էին մասնակցում և, բացի այդ, նույնիսկ ամենաետին ազնվականները էլի մի հինգ֊վեց անգամ ընդհանուր ընտանեկան աղոթքի էին հավաքվում։ Այդ ամբողջը պետք է եկեղեցու վաստակը համարել։ Թեպետ ես կաթոլիկ եկեղեցու բարեկամը չեմ, բայց պարտավոր եմ ընդունելու այդ։ Եվ հաճախ, կամքիս հակառակ, ինքս ինձ հարցնում էի․ «Ի՞նչ կլիներ, այս երկիրը առանց եկեղեցու»։

Աղոթքից հետո մենք ճաշեցինք ճարպայրոցներով լուսավորված խնջույքների սրահում, որտեղ ամեն ինչից ճչում էր մեր հյուրընկալների թագավորական աստիճանին վայել փարթամություն, առատաձեռնություն և բարբարոս շքեղություն։ Սրահի վերին մասում, հարթակի վրա գտնվում էր թագավորի, թագուհու և նրանց որդու՝ արքայազն Ուենի սեղանը, իսկ հատակին, ամբողջ սրահի երկայնքով ձգվում էր ընդհանուր սեղանը։ Վերջինիս շուրջը, աղաթասից դեպի վեր բազմած էր պալատական դասը՝ ավագանին և նրանց ընտանիքների երկսեռ տարեց անդամները, ընդամենը վաթսունմեկ մարդ․ աղաթասից դեպի ցած նստած էին կարևորագույն թագավորական աստիճանավորները իրենց ստորադրյալների հետ միասին․ ընդամենը սեղանի շուրջ նստած էր հարյուր տասնութ մարդ, իսկ նրանց աթոռների ետև կանգնած էին ծառաների համազգեստով նույնքան սպասավորներ, որոնք ուտելիք էին մատուցում։ Դա մի սքանչելի տեսարան էր։ Պատշգամբում բամբիռներից, եղջյուրներից, տավիղներից և ուրիշ սարսափներից բաղկացած նվագախումբը բացեց խնջույքը մի այնպիսի օրհասական աղմուկով, որը կարծես հում նախատիպը լիներ հետագա դարերում տարածված « Ես դրախտում եմ, ես երգում եմ» նշանավոր երգի։ Այդ ժամանակներում սույն երգը բոլորովին նոր էր, և նվագախումբը, հավանաբար, չէր հասցրել ինչպես հարկն է յուրացնել։ Չգիտեմ, այդ պատճառով էր, թե մի ուրիշ, բայց թագուհին հրամայեց երգահանին կախել ճաշից հետո։

Երաժշտությունից հետո, թագավորական սեղանի ետևը կանգնած քահանան լատիներենով մի բավականին պատվարժան տևողությամբ քարոզ կարդաց։ Ապա սպասավորների գումարտակները պոկվեցին տեղերից, վազեցի իրար խռնվեցին, ափսեները սրընթաց դես ու դեն տանելով, և զորավոր կերուխումը սկսվեց․ ոչ ոք չէր խոսում, բոլորը գործով էին զբաղված։ Ծնոտների շարքերը բացվում ու փակվում էին միաժամանակ, և ծամելու ձայնը նման էր ստորգետնյա մեքենաների խուլ աղմուկին։

Ավերածությունը շարունակվեց մեկ և կես ժամ․ այդ ընթացքում ոչնչացված ուտեստի քանակը անհնար է պատկերացնել։ Սեղանի մեջտեղում վեհորեն բազմած գլխավոր ուտելիքից՝ վարազից ոչինչ չմնաց, բացի ողներից, որոնք կանացի լայնուռույց շրջասզգեստի օղակապերն էին հիշեցնում։ Եվ սա օրինակ ու խորհրդանիշ էր, թե ինչ էր կատարվում մյուս ուտելիքների հետ։

Քաղցրավենիի հետ զուգահեռ շրջանառության մեջ դրվեց կոնծաբանությունը և․․․ զրույցը։ Գալոն֊գալոնի ետևից անհայտանում էին մեղրաջուրն ու գինին։ Տղամարդիկ և կանայք սկզբում գոհ եղան, ապա՝ երջանիկ, քիչ հետո՝ խենթանման զվարթ ու աղմկոտ։ Տղամարդիկ այնպիսի անեկդոտներ էին պատմում, որ սարսափելի էր լսելը, բայց ոչ ոք չէր կարմրում յուրաքանչյուր անեկդոտից հետո բոլորն այնպես էին խրխնջում, որ դողդողում էին ամրոցի քարակոփ պատերը։ Տիկիններն էլ, ի պատասխան, այնպիսի պատմություններ էին պատմում, որոնք, անկասկած, կստիպեին Մարգըրեթ Նավարացի թագուհուն կամ նույնիսկ Մեծն Էլիզաբեթ Անգլիացուն երեսները թաշկինակով ծածկել, բայց այստեղ ոչ ոք թաշկինակի ետևն չէր թաքնվում, բոլորը միայն ծիծաղում էին, եթե կուզեք, ոռնում։ Համարյա բոլոր այդ ահավոր պատմությունների մեջ գլխավոր դերակատարները եկեղեցականներ էին, բայց դա բնավ էլ չէր անհանգստացոնում տաներեցին․ նա էլ ծիծաղում էր բոլորի հետ միասին, դեռ ավելին, սեղանակիցների խնդրանքով նա այնպիսի մի երգ ոռնաց, որը բնավ էլ ավելի պատշաճ չէր, քան այդ երեկո երգված մյուս երգերը։

Կեսգիշերի դեմ բոլորը հոգնել էին, ծիծաղից ուժասպառ եղել, հարբել։ Ոմանք լաց էին լինում, ուրիշները խանդատանքով համբույրներ էին փնտրում, մի մասն էլ՝ կռիվ, ոմանք ծիծաղում էին, ուրիշները մեկնվել էին սեղանի տակ մեռելի նման։ Տիկիններից իրեն ամենից վատ պահում էր մի սիրունատես ջահել հերցոգուհի, որի համար այդ երեկոն իր հարսանիքի նախօրեն էր։ Այո, դա մի կատարյալ տեսարան էր։ Այդպիսի վիճակով նա կարող էր բնորդի դեր տանել Օռլեանի փոխարքայի դստեր դիմապատկերի համար, այն նշանավոր ճաշի ժամանակ, երբ նրան հարբած բերանը շաղ տալով և ուժասպառ՝ մահճակալ էին դնում, Ancien Regime֊ի հեռավոր անմոռանալի օրերին։

Հանկարծ, ճիշտ հենց այն րոպեին, երբ քահանան ձեռքերը վեր էր պարզել, իսկ բոլոր այն գլուխները, որոնց մեջ դեռ խելք էր մնացել, խոնարհվել էին օրհնություն ակնկալելով, ճիշտ այդ րոպեին սրահի խորքում, կամարի տակ հայտնվեց մի պառավ, կորացած, ալեհեր տիկին, որը հենվում էր ձեռնափայտի վրա։ Նա բարձրացրեց իր ձեռնափայտը, ուղղեց դեպի թագուհին ու գոռաց․

― Թող աստծո զայրույթը և աստծո անեծքը վրադ լինի, անխիղճ կին, որ դու սպանեցիր իմ անմեղ թոռնիկին և վշտացրիր իմ պառավ սիրտը, որը աշխարհումս այդ երեխայից բացի այլևս ո՛չ հենարան ունի, ո՛չ մխիթարություն, ո՛չ ուրախություն։

Բոլորը երկյուղած խաչակնքեցին, որովհետև այդ մարդիկ սոսկալի վախենում էին անեծքից, բայց թագուհին վեհորեն ոտքի կանգնեց՝ աչքերի մեջ մահաբեր չարությամբ և ուսի վրայից նետեց անգութ հրամանը․

― Կալանել նրան։ Խարույկի հանել։

Պահակները հնազանդ մոտեցան պառավին։ Ամոթ էր այդպիսի դաժանությանը նայել։ Բայց ի՞նչ կարելի էր անել։ Սենդին հայացք նետեց ինձ վրա։ Գլխի ընկա, որ նոր ներշնչում է ունեցել և ասացի․

― Արա ինչպես գիտես։

Նա անմիջապես կանգնեց, դեմքը դարձրեց դեպի թագուհին, ապա ինձ մատնացույց անելով, ասաց․

― Տիկին, նա չի արտոնում։ Ետս կոչիր հրամանը, այլապես նա կավերի ամրոցը և ցրիվ կտա օդում, ինչպես երերուն երազը։

Գրողը տանի, ինչ ցնորված պարտավորություն պետք է ես վերցնեմ։ Իսկ եթե թագուհին․․․

Բայց իմ երկյուղը անմիջապես փարատվեց, քանի որ թագուհին շփոթված և առանց որևէ դիմադրության, նշան արեց զինվորներին, թե հրամանը չեղյալ է, և սուզվեց աթոռի մեջ։ Նա միանգամից զգաստացավ։ Զգաստացան նաև շատերը։ Բոլորը իրենց տեղերից վեր թռան և, մոռանալով վայելչության կանոնները, խուռներամ նետվեցին դեպի դուռը, աթոռները շրջելով, ափսեները ջարդելով, արմունկներով իրար հրմշտելով, մեկը մյուսի ոտքերը կոխկրտելով, միայն թե հասցնեին րոպե առաջ փախչել, քանի դեռ ես չեմ փոխել վճիռս և ցրիվ չեմ տվել ամրոցը երկնային անհունի մեջ։ Ի՜նչ սնոտիապաշտ մարդիկ էին, վա՛հ։ Պարզապես դժվար է նույնիսկ պատկերացնել, թե որ աստիճան սնոտիապաշտ էին նրանք։

Թշվառ թագուհին այնպես էր վախեցել ու սսկվել, որ առանց իմ թույլտվության չէր համարձակվում նույնիսկ երգահանին կախել։ Ես խղճացի նրան, և ամեն ոք կխղճար, որովհետև նա իրոք տառապում էր այնպես, որ ես որոշեցի զիջումներ անել ու գործը ծայրահեղության չհասցնել։ Փոքր֊ինչ խորհելով, ես կանչեցի նվագախումբը և հրամայեցի մի անգամ էլ նվագել «Ես դրախտում եմ, ես երգում եմ»։ Նրանք նվագեցին։ Ես համոզվեցի, որ թագուհին իրավացի էր և նրան թույլ տվեցի կախաղան հանել ողջ նվագախումբը։ Այս աննշան զիջումը ամենաբարենպաստ ազդեցությունը գործեց թագուհու վրա։ Պետական գործիչը ոչինչ չի շահի, եթե բոլոր պարագաներում վճռաբար կարծրություն դրսևորի, քանի որ դա վիրավորում է իր իսկ հզորությունը։ Փոքրիկ զիջումները այս ու այն տեղում, որտեղ դրանք վնաս չեն բերում գործին, ամենաիմաստուն քաղաքականությունն է։

Այժմ, երբ թագուհին դարձյալ հանգիստ էր և նույնիսկ երջանիկ, գինին սկսեց նորից իր գործը տեսնել։ Ուզում եմ ասել, որ գինին արձակեց նրա լեզուն․ նրա ձայնը նորից հնչեց արծաթե զանգակի պես։ Այո, նա վարպետ էր այդ գործում։ Ինձ համար հարմար չէր հիշեցնել նրան, որ արդեն ուշ է, որ ես հոգնել էի և քնել էի ուզում։ Ափսո՜ս, որ ավելի վաղ չէի գնացել քնելու, երբ առիթ կար։ Իսկ այժմ մնում էր միայն գամվել մնալ այստեղ, ուրիշ էլ ելք չկար։ Եվ քուն մտած ամրոցի խորունկ ուրվականային լռության մեջ հնում էր ու հնչում էր նրա ճռվողյունը, մինչև որ ասես հեռու խորքերից մեր ականջներին հասավ ինչ֊որ մի խուլ ճիչ, այնպես օրհասական, որ ես ցնցվեցի։ Թագուհին լռեց, և նրա աչքերը հաճույքից փայլատակեցին, նա թռչնակի նման մի կողմ թեքեց իր սիրունիկ գլուխը և ականջ դրեց։ Եվ նորից խորունկ լռության մեջ մեր ականջներին հասավ նույն ձայնը։

― Դա ի՞նչ է, ― հարցրեցի ես։

― Իսկապես որ համառ հոգի է։ Որքան երկար է նա դիմանում, ահա արդեն քանի ժամ է։

Ինչի՞ն է դիմանում։

― Տանջանքներին։ Գնանք, դու մի ուրախ տեսարան կտեսնես։ Եթե նա հիմա էլ չխոստովանի, կտեսնես, թե ինչպես են նրան քառահատելու։

Այսպիսի գեղեցկուհին էլ լինի դժոխային ստեղծագործություն, աստված իմ։ Նա հանգիստ էր ու հոգին անխռով, մինչդեռ իմ ոտքերի բոլոր ջղերը նվում էին տառապյալի նկատմամբ խղճահարությունից։ Զինված պահակների ուղեկցությամբ, որոնք բոցկլտացող ջահեր էին տանում, գնում էին մեր քայլերին արձագանքող միջանցքներով, ցած իջնում խոնավ, բորբոսի և դարավոր բանտային խավարի հոտ արձակող քարե սանդուղքներով։ Դա մի ճնշող, ահավոր և երկար ճանապարհ էր, որը բնավ էլ կարճ և հաճելի չդարձավ տառապյալի և նրա մեղքի մասին կախարդ կնոջ շատախոսությունից։ Տառապյալը մեղադրվում էր մի անհայտ մատնիչի կողմից, որ իբր եղջերու է սպանել արքունական արգելարաններում։ Ես ասացի․

― Անհայտ մարդու մատնությունը ապացույց չէ։ Ձերդ բարձրություն։ Ավելի ճիշտ կլիներ երես առ երես բերել մեղադրյալին ու մեղադրողին։

― Գործը այնքան չնչին բան է, որ ես այդ մասին չեմ մտածել։ Բայց եթե մտածեի էլ, միևնույն է, չէի կարող, որովհետև մեղադրողը ծպտված հայտնվել է ճանապարհին գիշերով, պատմել նրան ամեն ինչ և անհայտացել, ու անտառապահը նրան չի ճանաչում։

― Ուրեմն այդ ծպտյալը միակ մարդն է, որ տեսել է, թե ո՞վ է սպանել եղջերուին։

― Օ՜, ոչ։ Ոչ մի մարդ էլ չի տեսել եղջերուի սպանությունը։ Բայց այդ ծպտյալը տեսել է այս թշվառականին այնտեղի մոտերքում, որտեղ գտնվելիս է եղել սպանված եղջերուն և, հավատարմության պարտքը կատարելով հայտնել այդ մասին անտառապահին։

― Ուրե՞մն ծպտյալն էլ մոտ է եղել այն տեղին, որտեղ սպանվել է եղջերուն։ Մի՞թե հնարավոր չէ, որ նա ինքը սպանած լինի եղջերուն։ Նրա հավատարմությունը․․․ դիմակավորված․․․ բավականին կասկածելի է թվում։ Բայց ինչո՞ւ դուք, Ձերդ բարձրություն, վճռեցիք տանջանքների ենթարկել կալանավորին։ Ի՞նչ իմաստ կա դրա մեջ։

― Այլապես նա չի խոստովանի, այդ դեպքում նրա հոգին դժոխք կգնա։ Նրա հանցագործության համար օրենքը մահապատիժ է նախատեսում, և ես, իհարկե, կհետևեմ, որ նա խույս չտա պատժից։ Բայց ես ինքս խորտակած կլինեմ սեփական հոգիս, եթե թույլ տամ, որ նա մեռնի առանց զղջալու և մեղքերի թողություն ստանալու։ Ոչ, ես այդպիսի հիմար չեմ, որ նրա պատճառով ինքս դժոխք գնամ։

― Բայց, Ձերդ բարձրություն, իսկ եթե նա զղջալու բան չունի՞։

― Դա մենք հիմա կիմանանք։ Եթե նա տանջանքների տակ մեռնի ու, այնուամենայնիվ, չզղջա, որովհետև զղջալու բան չունի, ուրեմն ավելի լավ։ Հո ես դժոխք չեմ ընկնի չզղջացած մարդու պատճառով, որը զղջալու բան չուներ։

Դա ժամանակի համառ անբնականության դրսևորումն էր։ Նրա հետ վիճելը անօգուտ էր։ Այն ամենը, ինչ մանկությունից էին լցրել գլուխը, ոչ մի փաստարկով դուրս մղել հնարավոր չէ, բոլոր փաստարկները փշրվում են, ինչպես ալիքները ապառաժին զարնվելիս։ Եվ նրա գլուխն էլ լցրել էին այն, ինչ բոլորի գլուխները։ Երկրի ամենալուսավոր ուղեղներն անգամ չէին կարող տեսնել նրա դատողությունների թույլ կողմերը։

Տանջանքների խուցը մտնելով ես մի պատկեր տեսա, որը մինչև այժմ աչքերիս առջև կանգնած է, որքան կուզենայի, որ այդ պատկերը հեռանար, հանգիստ թողներ ինձ։ Տեղացի, երեսունի շուրջ մի երիտասարդ պրկված էր գելոցի վրա, դեմքով դեպի վեր։ Նրա դաստակներն ու ոտնաթաթերը պարաններով կապված էին կեռերին։ Տանջանքներից ջղաձգված դեմքին գույն չկար, քրտնքի կաթիլները կարկամել էին ճակատին։ Մի քահանա կռացել էր նրա վրա, քահանայի կողքին կանգնած էր դահիճը, քիչ հեռու՝ պահակները։ Պատերի մեջ խոթած ջահերը բոցկլտում էին, անկյունում կծկված նստել էր ծռմռված դեմքով և ցնորված ու տանջահար հայացքով մի թշվառ երիտասարդ կին, որի գրկին խաղաղ քնած էր մանկիկը։ Հենց որ մենք շեմքը անցանք, դահիճը թեթևակի դարձրեց անիվը, մի միատեղ ճիչ պոկվեց կալանավորի ու կնոջ կրծքից, բայց ես գոռացի դահճի վրա, և նա անմիջապես թուլացրեց պարանը, նույնիսկ չնայելով, թե ով է հրամայողը։ Ես չէի կարող թույլատրել, որ այդ սոսկալի գործը շարունակվեր, ես պարզապես չէի դիմանա ու կմեռնեի կանգնածս տեղը։ Խնդրեցի թագուհուն դուրս գալ և հնարավորություն տալ ինձ առանձին զրուցել կալանավորի հետ։ Երբ նա սկսեց վիճել, ես կիսաձայն ասացի, որ իր ծառաների ներկայությամբ չեմ ուզում գժտվել հետը, բայց իմ կամքը պետք է կատարվի, քանի որ ես Արթուր թագավորի ներկայացուցիչն եմ և խոսում եմ նրա անունից։ Նա հասկացավ, որ պետք է տեղի տա։ Ես խնդրեցի ներկայացնել ինձ այս մարդկանց և հետո դուրս գնալ։ Դա հաճելի չէր նրան, բայց նա կլլեց դեղահաբը և նույնիսկ ավելին արեց, քան սպասում էի։ Ես միայն ուզում էի հենվել նրա իշխանության վրա, բայց նա ասաց․

― Կանեք այնպես, ինչպես ձեզ կասի այս լորդը։ Նա Տնօրենն է։

Այդ բառը կախարդական ներգործություն ունեցավ․ բանտային առնետները խոնարհվեցին իմ առջև։ Թագուհու զինվորները շարվեցին և, ջահերը տանելով, դուրս եկան նրա ետևից․ նրանց համաչափ քայլքը հեռանալով արձագանքում էր միջանցքներում։ Հրամայեցի արձակել կալանավորին գելոցից և դնել մահճակալի վրա։ Վերքերին սպեղանի դրեցին, նրան գինի մատուցեցին։ Կինը մոտ սողաց և նայում էր նրա վրա ագահ, քնքուշ, բայց երկյուղած հայացքով։ Նա վախենում էր, թե իրեն կհեռացնեն։ Նա մեկնեց ձեռքը, որպեսզի գողունի դիպչի ամուսնուն, բայց երբ ես պատահմամբ շրջվեցի, սարսափած ետ ընկրկեց։ Պարզապես խիղճս տանջում էր նրան նայելիս։

― Աստված իմ, ― ասացի, ― փայփայիր նրան, աղջիկս։ Արա, ինչ ուզում ես, ինձ վրա ուշադրություն մի դարձնի։

Նրա հայացքում երախտագիտություն էր շողում, այնպես, ինչպես որևէ կենդանու աչքերում, երբ նա հասկանում է, որ դու բարի ես վարվում իր հետ։ Մանկիկին մի կողմ դնելով, նա այտով հպվեց ամուսնու այտին, մատներով շոյեց մազերը։ Աչքերից արցունքներ էին հոսում։ Ամուսինը ուշքի եկավ և քնքուշ նայեց կնոջը, բայց ավելին անել նա ի վիճակի չէր։ Ես որոշեցի, որ ժամանակն է մնացած մարդկանցից օդը մաքրելու, այդպես էլ արեցի, թողնելով միայն կնոջը երեխայի հետ։ Ապա ասացի․

― Աստված իմ, ― ասացի, ― փայփայիր նրան, աղջիկս։ Արա, ինչ ուզում ես, ինձ վրա ուշադրություն մի դարձնի։

Նրա հայացքում երախտագիտություն էր շողում, այնպես, ինչպես որևէ կենդանու աչքերում, երբ նա հասկանում է, որ դու բարի ես վարվում իր հետ։ Մանկիկին մի կողմ դնելով, նա այտով հպվեց ամուսնու այտին, մատներով շոյեց մազերը։ Աչքերից արցունքներ էին հոսում։ Ամուսինը ուշքի եկավ և քնքշանքով նայեց կնոջը, բայց ավելին անել նա ի վիճակի չէր։ Ես որոշեցի, որ ժամանակն է մնացած մարդկանցից օդը մաքրելու, այդպես էլ արեցի, թողնելով միայն կնոջը երեխայի հետ։ Ապա ասացի․

― Դե, բարեկամս, հիմա պատմիր, թե դու ինչպես ես նայում այս պատմությանը։ Մյուս կողմի տեսակետը ես արդեն գիտեմ։

Մարդը մերժողական շարժեց գլուխը։ Բայց կինը կարծես շոյված էր, ինչպես ինձ թվաց, շոյված էր իմ առաջարկությունից։ Ես շարունակեցի․

― Դու գիտե՞ս, թե ով եմ ես։

― Այո։ Արթուրի թագավորության մեջ քեզ բոլորը ճանաչում են։

― Եթե իմ մասին քեզ ճիշտ բաներ են պատմել, ապա դու չպետք է վախենաս խոսելուց։

Կինը փութաջան ընդմիջեց ինձ․

― Օ՜հ, ազնվափայլ լորդ, համոզիր նրան։ Դու կարող ես նրան համոզել, եթե ուզենաս։ Օ՜, նա այնպիսի տանջանքներ կրեց, և այդ բոլորը իմ պատճառով։ Իսկ ես չեմ կարող դիմանալ, երբ նրան տանջում են։ Որքան կուզենայի, որ նա մեռներ հեշտ, արագ մահով։ Օհ, իմ Հուգո, ես չեմ կարող դիմանալ, երբ քեզ տանջում են։

Նա հեկեկաց և ոտքերս ընկավ, աղաչելով ինձ։ Ի՞նչ էր նա աղաչում։ Ամուսնու մա՞հը։ Ես չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում։ Բայց Հուգոն ընդմիջեց նրան․

― Լռիր։ Ինքդ չգիտես, թե ինչ ես խնդրում։ Մի՞թե ես հանուն թեթև մահի սովամահության պիտի մատնեմ նրանց, ում սիրում եմ։ Ես կարծում էի, թե դու ինձ ավելի լավ ես ճանաչում։

― Է՜, ― ասացի, ― ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինձ համար դեռ հանելուկ է։ Ուրեմն․․․

― Օ՜հ, իմ թանկագին լորդ, համոզիր նրան։ Տես, թե ինչպես են ինձ տանջում նրա տառապանքները։ Նա լռում է, նա չի ուզում խոստովանել։ Իսկ ես այնքան ուրախ կլինեի, որ նա արագ մահով մեռներ․․․

― Դու ի՞նչ ես դուրս տալիս։ Նա այստեղից ելնելու է որպես ազատ մարդ։ Նա չի մեռնելու։

Տղամարդու գունատ դեմքը բռնկվեց, իսկ կինը ուրախության մոլուցքի մեջ նետվեց դեպի ինձ, ճչալով․

― Նա փրկված է։ Քանզի Արթուր թագավորն է խոսում իր ծառայի բերանով, իսկ Արթուր թագավորի խոսքը ոսկի է։

― Դե, ուրեմն, դուք վերջապես հավատացիք, որ ինձ կարելի է վստահել։ Իսկ ինչո՞ւ սկզբում չէիք վստահում։

― Իսկ ո՞վ էր կասկածում։ Ոչ ես, ոչ կինս։

― Այդ դեպքում ինչո՞ւ չէիք ուզում ինձ պատմել։

― Դու ինձ ոչինչ չէիր խոստացել, այլապես ամեն ինչ կպատմեի։

― Հասկանում եմ, հասկանում եմ․․․ Բայց, այնուամենայնիվ, կարծես լրիվ չեմ հասկանում։ Դու այդպիսի տառապանքներ էիր կրում և մերժում խոստովանել։ Այդ բանը բավականին ակներև ցույց է տալիս, նույնիսկ ամենաբութ հասկացողության տեր մարդուն, որ դու խոստովանելիք չունեիր․․․

― Ե՞ս, միլորդ։ Ինչպե՞ս թե։ Չէ՞ որ ես եմ սպանել եղջերուն։

― Դո՞ւ ես սպանել։ Օ, աստված իմ, սա ինչ խճճված գործ է, որ ես երվևէ․․․

― Թանկագին լորդ, ես ծնկաչոք աղաչում էի նրան խոստովանել, բայց․․․

― Դու աղաչո՞ւմ էիր։ Գործը ավելի ու ավելի է խճճվում։ Իսկ ինչո՞ւ էիր ուզում, որ նա այդ աներ։

― Դա նրան արագ մահ կընծայեր և կազատեր վայրենի ցավերից։

― Այո՜․․․ դրանում իմաստ կա։ Բայց չէ՞ որ նա արագ մահ չէր ուզում։

― Նա՞։ Իհարկե, ուզում էր։

― Է՜, գրողը տանի, ապա էլ ինչո՞ւ չէր խոստովանում։

― Օհ, քաղցր սըր, խոստովանեի և կնոջս ու երեխայիս անտուն, անտեղ ու քաղցած թողնեի, այո՞։

― Ա՜, ոսկի սիրտ, այժմ գլխի եմ ընկնում։ Դառը օրենքը խլում է դատապարտվածի ունեցվածքը և մուրացկանության գիրկը նետում նրա կնոջն ու որբուկներին։ Նրանք կարող էին տանջամահ անել քեզ, բայց առանց խոստովանության չէին կարող կողոպտել կնոջդ ու երեխայիդ։ Դու իսկական տղամարդու նման տոկացել ես, իսկ դու ― քո ամուսնու հավատարիմ կողակից և իսկական կին, պատրաստ ես եղել տառապանքներից նրա ազատագրումը խլելու սեփական անձիդ դանդաղ սովամահության գնով․․․ Այո, կանայք ընդունակ են անձնազոհությունների։ Ես ձեզ երկուսիդ էլ կվերցնեմ իմ գաղութը, ձեզ այնտեղ դուր կգա, դա մի գործարան է, որտեղ ես կեղտի մեջ խարխափող ավտոմատներից մարդ եմ պատրաստում։

Գլուխ XVIII

Թագուհու զնդաններում

Այո, ես անեն ինչ հաջողացրի․ ստիպեցի այդ մարդուն ազատ արձակել։ Մեծ ցանկություն ունեի դահճին պրկելու գելոցի վրա, ոչ թե այն բանի համար, որ նա լավ մարդկանց ջանասիրաբար չարչարող գործակատար էր, այլ այն պատճառով, որ նա առանց հիմքի ծեծլ էր ու ամեն կերպ նեղություններ էր տվել կալանավորի կնոջը։ Այդ մասին ինձ պատմեցին քահանաները, ջերմորեն պահանջելով պատժել նրան։ Այդպիսի անհամատեղելի բաներ երբեմն֊երբեմն պատահում էին։ Ես նկատի ունեմ այն դեպքերը, որոնք ապացուցում էին, թե ոչ բոլոր քահանաներն էին նենգ ու եսասեր և, թե նրանցից շատերը, մանավանդ ժողովրդի հետ նույն կյանքով ապրողները ազնվորեն, հոգեպես ու նվիրվածությամբ աշխատում էին թեթևացնել մարդկանց տառապանքներն ու վշտերը։ Այդ ինձ շատ էր անհանգստացնում, բայց ես ոչինչ փոխել չէի կարող և ահա թե ինչու հրաժարվում էի դրանով զբաղեցնել մտքս․ ես սովորություն չունեի մտորելու այնպիսի բաների մասին, որոնք ինքս ի վիճակի չեմ փոփոխելու։ Ինչևէ, նման քահանաների գործունեությունը ինձ բնավ դուր չէր գալիս, որովհետև ժողովրդին կապում էր տիրապետող եկեղեցուն։ Հատուկ նշելու հարկ չկա, որ առայժմ առանց կրոնի յոլա գնալ չի լինի, բայց ես կուզենայի, որ եկեղեցին բաժանված լիներ իրար թշնամի քառասուն ինքնուրույն աղանդների, ինչպիսի վիճակ գոյություն ուներ իմ ժամանակների Միացյալ Նահանգներում։ Իշխանության կենտրոնացումը որևէ քաղաքական կազմակերպության ձեռքում միշտ էլ վատ բան է, իսկ տիրապետող եկեղեցին միայն քաղաքական կազմակերպություն է․ նա ստեղծված է քաղաքական նպատակների համար, սնուցանվել և աճեցվել է նույն նպատակների համար, նա մարդկային ազատության թշնամին է, իսկ այն բարիքը, որ նա, այնուամենայնիվ, անում է, կարող էր առավել լավ անել բազմաթիվ աղանդների բաժանված վիճակում։ Սա, իհարկե, պարտադիր օրենք չէ, ավետարան չէ, սա պարզապես մի անհատական կարծիք է, իմ սեփական կարծիքը, իսկ ես միայն մի անձնավորություն եմ, մի անհատ մարդ և իմ կարծիքը ավելին չարժե, քան Հռոմի Պապի կարծիքը, բայց և պակաս չարժե։

Դահճին գելոցի վրա պրկել չէի ուզում, բայց չէի կարող նաև անուշադրության մատնել քահանաների արդարացի բողոքը։ Այսպես թե այնպես նա պետք է պատժվեր, և ես հանեցի նրան դահճի պաշտոնից ու նոր կազմակերպվող նվագախմբի խմբավար նշանակեցի։ Մարդը աղաչանք֊պաղատանք արեց, ասաց, որ ինքը նվագել չգիտե․ առարկությունը առհասարակ ընդունելի էր, բայց այս պարագայի համար շատ նվազ․ ամբողջ երկրում արդեն ոչ մի երաժիշտ չկար, որ նվագել իմանար։

Հաջորդ առավոտ թագուհին պարզապես կատաղել էր, իմանալով, որ չի ստանալու ո՛չ Հուգոյի կյանքը, ո՛չ էլ նրա ունեցվածքը։ Բայց ես բացատրեցի, որ նա ստիպված է համբերությամբ կրելու իր խաչը, քանի որ, թեպետ օրենքն ու սովորությունը նրան իրավունք են վերապահում այդ մարդու կյանքի և ունեցվածքի նկատմամբ, բայց ես սույն գործի մեջ մեղմացուցիչ հանգամանքներ եմ նկատել և ներում շնորհել այդ մարդուն՝ հանուն Արթուր թագավորի։ Եղջերուն ամայացրել է մարդու դաշտերը, և նա սպանել է նրան հանկարծակի բորբոքման պահին, այլ ոչ թե շահի նպատակով։ Հետո նա եղջերուն թագավորական անտառ է տարել, հույս ունենալով կորցնել հետքերը։ Բայց դե եկեք այս կնոջը, թող անիծյալ լինի նա, հասկացրեք, որ հանկարծակի բորբոքվելը մեղմացուցիչ պարագա է որսի կամ մարդու սպանության ժամանակ։ Ես որ չկարողացա, դրա համար էլ լռեցի և թողեցի կատաղի, որքան սիրտն ուզում է։ Նրան բացատրելիս, ես ի դեպ նշեցի, որ մանկլավիկին սպանելու պահին նրան բռնած զայրույթի պոռթկումը, օրինակ, այնպիսի պարագա է, որը որոշ չափով մեղմացնում է նրա հանցագործությունը։

― Հանցագործությո՞ւնը, ― բացականչեց նա։ ― Ի՞նչ ես ասում։ Հանցագործությո՜ւնը, աստվա՜ծ իմ։ Չէ որ ես պետք է վճարեմ նրա համար։

Օ՜հ, նրան համոզելը անօգուտ էր։ Մանկությունից սերտած գաղափարները ոչ մի կերպ նրա գլխից հանել չես կարող․ դաստիարակությունը ամեն ինչ է։ Ասում ենք բնավորությունն է այդպես։ Հիմար բան։ Ոչ մի բնավորություն էլ գոյություն չունի։ Այն, ինչ մենք բնավորություն ենք կոչում, պարզապես դաստիարակություն է և ժառանգականություն։ Մենք չունենք սեփական մտքեր, սեփական կարծիքներ, դրանք փոխանցվել են մեզ, կամ ներարկվել դաստիարակությամբ։ Այն ամենը, ինչ մեր սեփականն է, հետևաբար հանդիսանում է մեր վաստակը կամ մեղքը, կարող է տեղավորվել ասեղի ծայրին, իսկ մնացած բոլորը մեզ է փոխանցել մեր նախնիների երկար շարքը, սկսած մեդուզայից, մորեխից, կամ կապիկից, որոնցից սերել է մեր ցեղը, բիլլիոն տարիների այդքան տաղտկալի, ցուցամոլ և անշահաբեր զարգացումից հետո։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա սույն հավիտենականությունների միջև այս դժվարին և անուրախ ուխտագնացության ընթացքում ձգտում են միայն մի բանի, որպեսզի իմ կյանքը մաքուր ապրեմ, վեհ, անաղարտ և պահպանեմ մեջս այն միկրոսկոպիկ մասնիկը, որը և իմ իրական եսն է․մնացածը կարող է գրողի ծոցը գնալ, իմ պետքը չէ։

Ոչ, թող անիծված լինի այդ թագուհին։ Գլխին բավականին խելք կար, բայց դաստիարակությունը նրան ավանակ էր դարձրել, իհարկե, բազմաթիվ հարյուրամյակներ հետո ծնված մարդկանց տեսանկյունից դիտած։ Մանկլավիկին սպանելը հանցագործություն չէր․ դա նրա իրավունքն էր, և նա հանգիստ պնդում էր իր իրավունքը, չգիտակցելով իր անարդարացիությունը։ Նա դաստիարակվել էր չհանդուրժող և ստուգում չպահանջող համոզմունքներով, թե այն օրենքը, որը թույլ է տալիս սպանել հպատակներին, երբ ինքը ցանկանա, ճիշտ է և արդարացի։

Էհ, ինչ արած, պատահում է, որ սատանային էլ են պատշաճը տալիս։ Թագուհին, ըստ էության, նույնիսկ գովասանքի էր արժանի, և ես փորձեցի գովասանական խոսք ասել, բայց բառերը կպան կոկորդիս ու հրաժարվեցին դուրս գալ։ Նա իրավունք ուներ սպանելու տղային, բայց նա բնավ պարտավոր չէր վճարելու դրա փոխարեն։ Սպանության համար փոխվճարում պահանջող օրենքը վերաբերում էր ուրիշներին, բայց ոչ նրան։ Նա լիովին գիտակցում էր, որ ինքը մեծահոգի ու ազնիվ է վարվում, վճարելով այդ երեխայի համար և, որ ես, արդարացիության սիրուն, պետք է գովաբանեմ այդ քայլը, բայց ես չէի կարող, լեզուս հրաժարվում էր ենթարկվել։ Անընդհատ աչքերիս առջև էր կոտրված սրտով դժբախտ պառավը և սիրունիկ տղան, որի արյունը ներկել էր նրա մետաքսյա հագուստը։ Ինչպե՞ս կարող է նա վճարել երեխայի համար։ Ո՞ւմ պետք է վճարի։ Եվ գիտենալով, որ այդ դաստիարակության տեր կինը արժանի է գովասանքի, նույնիսկ հիացմունքի, ես, որ ուրիշ դաստիարակություն էի ստացել, չէի կարող գովաբանել նրան։ Միակ բանը, որ կարողացա ասել, բնավ չէր արտացոլում իմ զգացմունքների վիճակը և ոչ մի կապ չուներ նրանց հետ։ Ես ասացի, որ նրան ուրիշները կգովաբանեն իր քայլի համար, և ցավն էլ այն էր, որ դա ճշմարտություն էր։

― Տիկին, ձեր ժողովուրդը կպաշտի ձեզ դրա համար։

Այո, դա ճշմարտություն էր, բայց ես հոգուս խորքում ցանկանում էի ապրել մինչև այն օրը, երբ կարողանայի կախել նրան նույն բանի համար։ Շատ վատ էին օրենքները, անչափ վատ։ Տերը իրավունք ուներ սպանել իր ստրուկին առանց որևէ պատճառի՝ թեթև բարկության պահին, թե չարությունից կամ էլ պարզապես հաճույքի համար։ Եվ թագակիր գլուխները նույնպես իրավունք ունեին սպանելու իրենց ստրուկին, այսինքն յուրաքանչյուր մարդու։ Ազնվականը իրավունք ուներ սպանել հասարակ մարդուն, բայց պետք է սպանության համար վճարեր դրամով կամ հացով։ Ազնվականը ըստ օրենքի իրավունք ուներ բոլորովին անվճար սպանելու ուրիշ ազնվականի, բայց կարող էր վրեժ ակնկալել։ Ամեն ոք, բացի հասարակ մարդուց և ստրուկից, իրավունք ուներ սպանել ամեն մեկի։ Եթե հասարակ մարդը կամ ստրուկը սպանում էր որևէ մեկի, ապա դա սպանություն էր համարվում, իսկ օրենքը արգելում էր սպանությունները։ Եթե սպանվողը ավելի վեր էր կանգնած հասարակական աստիճանի վրա, քան սպանողը, ապա սպանողին ու նրա ընտանիքին դաժան պատիժ էր սպասում։ Եթե հասարակ մարդը ազնվականի կյանքին վտանգ չսպառնող ամենաթեթև քերծվածք էր պատճառում, նրան դրա դիմաց լրիվ վճար էին հատուցում․ կապում էին ձիերի պոչից և երկճղատում, ու ամբողխը վազում էր նայելու, զվարճանալու և հաճելի ժամանց ունենալու։ Այս նրբին հասարակության որոշ ժամանցները նույնքան անմատչելի և նույնքան անտպագրելի էին, ինչպես և նրանք, որոնց մասին պատմել է Կազանովան Լյուդովիկոս XV֊ի հզորագույն հակառակորդներից մեկի քառատմանը նվիրված գլխի մեջ։

Ես արդեն բավականին կշտացել էի այս ահավոր վայրից և ուզում էի մեկնել, բայց չէի կարող հեռանալ առանց իրագործելու իմ մի մտահղացումը, որի մասին խիղճս չէր թողնում մոռանալ։ Եթե ես նորից ստեղծելու լինեի մարդուն, ապա նրա մեջ խիղճ չէի դնի։ Խիղճը մարդուն շատ նեղություններ է պատճառում, և թեպետ շատ լավ բաներ էլ է անում, բայց վերջ ի վերջո չի կարելի ասել, թե ծախսերը հանում է, ուստի նախընտրելի է, որ լավը քիչ լինի, բայց հարմարավետությունը շատ։ Ասենք, դա իմ անձնական կարծիքն է, և ես ընդամենը մի մարդ եմ, ավելի նվազ փորձառության տեր մարդիկ կարող են ուրիշ կերպ մտածել։ Նրանք լրիվ իրավունք ունեն սեփական հայացակետի վրա պնդելու։ Իսկ ես պնդում եմ ահա թե ինչը․ բազմաթիվ տարիների ընթացքում ուշադրությամբ հետևելով իմ խղճին, ես համոզվել եմ, որ նա բավականին նեղություն ու տառապանքներ է պատճառում ինձ։ Հավանաբար, սկզբում ես գնահատում էի այդ, որովհետև սովորաբար մենք գնահատում ենք մեր ունեցածը, բայց այժմ ես տեսնում էի, որ հիմարություն է խղճի պատճառած նեղությունները գնահատելը։ Ամբողջ այս հարցի անհեթեթությունը ավելի ակնհայտ կլինի, եթե նրա վրա նայենք ուրիշ կողմից․ եթե իմ ներսը զնդան լիներ, պե՞տք է արդյոք ես գնահատեի այն։ Իհարկե ոչ։ Իսկ չէ՞ որ, ճիշտն ասած, հարմարավետության տեսակետից լրիվ միևնույնն է, թե ինչ ես կրում ներսդ՝ խիղճ թե զնդան։ Ես դա նկատել եմ հազար անգամ։ Ընդսմին, եթե դուք այլևս չդիմանաք, կարող եք որևէ թթվի մեջ լուծել զնդանը, բայց խղճից ազատվելու ոչ մի ճանապարհ չկա, մինչև որ նա ինքը չխլանա, ինձ որ գոնե այդպիսի ճանապարհ հայտնի չէ։

Մի խոսքով, ես մտահղացել էի մեկնելուց առաջ մի գործ անել, ի դեպ, շատ տհաճ գործ։ Եվ թեպետ այդ գործը իմ սրտովը չէր, բայց դրա մասին միտքը չարչարում էր ինձ ամբողջ առավոտը։ Անշուշտ, ես կարող էի այդ գործի մասին խոսել ծերունի թագավորի հետ, բայց միևնույն է, արդյունքի չէի հասնի։ Նա մարած հրաբուխ էր։ Իր ժամանակին գործող հրաբուխ է եղել, բայց բոցը արդեն վաղուց մարել է և նրանից միայն մոխիրի վեհաշուք կույտ է մնացել։ Ո՛չ, թագավորը բավականին բարի էր, սրտառուչ՝ իմ առաջադրանքները հասկանալու համար, բայց անօգտակար։ Նա ոչինչ էր, այդ այսպես կոչված թագավորը․ միակ իշխանությունը այդտեղ թագուհին էր։ Եվ նա մի կատարյալ Վեզուվ էր։ Շնորհ արած լինելու համար, նա կարող էր ձեր պատվին ճնճղուկների մի երամ տապակել, բայց անմիջապես, օգտվելով նույն առիթից, կարող էր ժայթքել ու ամբողջ քաղաքը թաղել։ Ինչևէ, պատահում է, որ ամենավատ ելքին ես սպասում, իսկ իրականում ամեն ինչ չէ, որ այնքան էլ վատ է ստացվում։

Այնպես որ ես քաջությամբ զինվեցի և շարադրեցի գործս նորին թագուհիական մեծության առջև։ Ասացի, որ վերջերս Քամելոտի ու շրջակա ամրոցների զնդանների ընդհանուր քննություն եմ արել և, եթե նա դեմ չէ, ապա կուզենայի տեսնել նաև իր կալանավորների հավաքածուն։ Թագուհին դիմադրեց, բայց ես սպասում էի դրան։ Իսկ հետո համաձայնեց։ Այդ էլ էի սպասում, բայց ոչ այդքան շուտ։ Ես թեթևություն զգացի։ Նա կանչեց իր զինվորներին ու ջահակիրներին, և մենք իջանք զնդանները։ Սրանք գտնվում էին ամրոցի հիմքերի տակ և հիմնականում ապառաժների մեջ փորված փոքրի խցեր էին։ Այդ խցերից ոմանց մեջ առհասարակ լույս չէր թափանցում։ Դրանցից մեկում, գետնին, ցնցոտիավոր մի կին էր նստած, որը ոչ մի բառ չէր պատասխանում հարցերին․ միայն մեկ, թե երկու անգամ մեզ նայեց դեմքի վրա թափված մազերի սարդոստայնի միջից, կարծես ուզում էր տեսնել, թե ով է այդպես աղմուկով ու լույսով խուժել իր կյանքի էությունը դարձած տրտում ու աղոտ երազների մեջ։ Հետո նորից հակեց գլուխը, կեղտոտ եղունգներով ձեռքերը ծալելով ծնկներին, և այլևս չշարժվեց։ Ոսկորների պարկ հիշեցնող այդ կնոջը արտաքինից քառասուն տարի կարելի էր տալ, բայց միայն արտաքինից․ նա նստել էր զնդանում ինը տարի և երբ այստեղ էր նետվել միայն տասնութ տարեկան էր եղել։ Նա ռամկուհի էր, իր հարսանյաց գիշերը նրան այստեղ էր նետել սըր Բրեզ֊Սանս֊Պիտեն, հարևան լորդը։ Աղջկա հայրը եղել է լորդի վասալը։ Այդ լորդին աղջիկը մերժել է այն, որը հետագայում կոչվել է սինյորի իրավունք և, ավելին, բռնության դիմաց բռնությամբ վրեժ առնելով, նա թափել է լորդի համարյա սրբազան արյան երկու կաթիլը։ Հարսնացուին օգնության է վազել փեսացուն, կարծելով, թե կյանքին վտանգ է սպառնում և լորդին հրել է ուղիղ հյուարսենայկի վախվորած, դողդողացող հյուրերի վրա։ Լորդը զարմանք է կտրել այդ տարօրինակ վարմունքից և խորապես վիրավորվել։ Նրա սեփական զնդանը լեփ֊լեցուն է եղել, և նա խնդրել է թագուհուն տեղ տալու երկու հանցագործներին։ Այդ պահից ի վեր նրանք նստած են այս զնդանում, նրանց այստեղ են նետել հանցարոգծությունից մեկ ժամ հետո և այլևս նրանք իրար երբեք չեն տեսել։ Ինը տարի գտնվել են անթափանց խավարի մեջ, նույն ապառաժի պատյանով պատված, իրարից հիսուն ոտքի վրա և ոչ մեկը մյուսի մասին ոչինչ չի իմացել։ Առաջին տարիներին նրանց միակ հարցը եղել է․ «Արդյո՞ք կենդանի է նա»։ Եվ տվել են այդ հարցը այնպիսի աղաչանքով ու արցունքներով, որ քարերն իսկ կարող են զգացվել, բայց սրտերը քարերից առավել կոշտ են եղել ու նրանք պատասխան չեն ստացել։ Վերջ ի վերջո դադարել են որևէ հարց տալուց։

Այս ամբողջը լսելուց հետո, ես ցանկացա տեսնել տղամարդուն։ Նա երեսունչորս տարեկան էր, բայց վաթսունի տեսք ուներ։ Նստած էր քառակուսի քարի վրա, գլուխը կախ, արմունկները ծնկներին դրած․ երկար մազերը ծածկում էին դեմքը․ ինչ֊որ բան էր մրթմրթում քթի տակ։ Նա դանդաղ բարձրացրեց գլուխը և անտարբեր ու ծույլ հայացքով չափեց մեզ, կկոցելով աչքերը ջահերի լույսից, հետո նորից կախ գցեց գլուխը, մրթմրթաց և այլևս ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց։ Բայց համր վկաներ կային, որոնք բավականին պերճախոս հաստատում էին, թե ինչ տառապանքներ է կրել։ Նրա ոտնամատներին ու կոճերին երևում էին հին, համարյա հարթված սպիներ, իսկ նստած քարին ամրացված էր ձեռնակապերի ու ոտնակապերի շղթան, բայց այդ շղթան ընկած էր գետնին և անգործությունից ժանգոտել էր։ Երբ կալանավորի հոգին չքվում է, շղթաների անհրաժեշտություն այլևս չի լինում։

Ինձ չհաջողվեց ուշքի բերել այդ մարդուն, և ես կարգադրեցի նրան տանել հարսնացուի մոտ, որը մի ժամանակ նրա համար եղել է աշխարհիս ամենասքանչելի էակը, եղել է մարմին առած վարդը, գոհարեղենը, ցողը, բնության հրաշափառ ու կատարյալ ստեղծագործությունը, ունեցել է աչքեր, որ ոչ ոք չի ունեցել, ձայն, որ նման չի եղել ուրիշների ձայնին, թարմություն, քնքշություն, գեղեցկություն, որ միայն, ինչպես տղային էր թվում, երազի ստեղծած արարածներին են հատուկ։ Աղջկան տեսնելիս, նրա երակներում նորից կեռա լճացած արյունը, աղջկան տեսնելիս․․․

Բայց ինձ հիասթափություն էր սպասում։ Նրանք կողք֊կողքի նստեցին գետնին և իրար նայեցին ինչ֊որ մթագնած զարմանքով և հազիվ նկատելի կենդանական հետաքրքրասիրությամբ։ Ապա անմիջապես մոռացան միմյանց ներկայությունը, իջեցրին գլուխները և նկատելի էր, որ նրանց խոհերը նորից թափառում են տեսիլների ու ստվերների հեռավոր աշխարհում, որի մասին մենք ոչինչ չգիտենք։

Կարգադրեցի արձակել նրանց և ուղարկել բարեկամների մոտ։ Թագուհուն դա այնքան էլ դուր չեկավ։ Նա ինքը անձնական շահագրգռություն չուներ, բայց նրան թվում էր, թե դա անվայելուչ է Բրեզ Սանս Պիտեի նկատմամբ։ Ես, սակայն, վստահեցրի, որ եթե լորդը անհանգստանա, ապա ես միջոցներ կգտնեմ նրան հանգստացնելու։

Այդ սարսափելի առնետային խորշերից ազատ արձակեցի քառասունյոթ կալանավորի և միայն մեկին թողեցի կալանքի տակ։ Դա մի լորդ էր, որը սպանել էր թագուհու հեռավոր ազգական մի ուրիշ լորդի։ Այդ երկրորդ լորդը ինքն էր ուզեցել սպանել առաջին լորդին և աշխատել էր որոգայթի մեջ գցել նրան, բայց առաջինը հաղթել էր երկրորդին և կտրել նրա վիզը։ Ես նրան զնդանում թողեցի բնավ էլ ոչ այդ սպանության համար, այլ այն բանի համար, որ նա մի առիթով, կատաղության պահին հողով լցնել էր տվել հասարակական ջրհորը իր աղքատ ու թշվառ գյուղերից մեկում։ Թագուհին տրամադիր էր կախել նրան իր ազգականին սպանելու համար, բայց ես արգելեցի, քանի որ հանցագգործություն չէ սպանել նրան, ով վրադ հարձակվում է սպանելու մտադրությամբ։ Սակայն ես մեծագույն հաճույքով թույլ տվեցի կախել նրան ջրհորը հողով լցնելու համար։ Թագուհին վճռեց, որ դա ավելի լավ է, քան ոչինչը և բավարարվեց այդքանով։

Աստված իմ, ի՜նչ չնչին զանցառությունների համար էր այդ քառասույոթ տղամարդկանց ու կանանց մեծ մասը ընկել զնդան։ Ոմանք առհասարակ ոչ մի մեղք չունեին և զնդանում հայտնվել էին պարզապես այն պատճառով, որ բարկացրել էին մեկն ու մեկին, երբեմն նույնիսկ ոչ թագուհուն, այլ պարզապես նրա բարեկամներից մեկին։ Այն կալանավորը, որը վերջինն էր ընկել այստեղ, նստած էր մի քանի անզգույշ բառերի պատճառով։ Նա ասել էր, որ բոլոր մարդիկ միատեսակ են և իրարից զանազանվում են միայն հագուստով։ Նա ասել էր, որ եթե ամբողջ ժողովրդին մերկացնեն ու ցույց տան օտարականին, ապա վերջինս չի զանազանի թագավորին հեքիմից և հերցոգին ծառայից։ Ըստ երևույթին, գործ ունեինք մի մարդու հետ, որի ուղեղը դեռ չէր հասցրել շիլա դառնալ ապուշ դաստիարակության հետևանքով։ Ես նրան ազատեցի զնդանից և ուղարկեցի գործարան։

Զառիթափի վրա կախված ապառաժի մեջ փորված խուցերից մի քանիսը նետի նման նեղ անցքեր ունեին, որոնվով արևի օրհնյալ ճառագայթ էր ներս թափանցում։ Այդպիսի խուցի մեջ բանտարկված կալանավորներից մեկին առանձնապես ծանր բախտ էր վիճակվել։ Իր խավար ծիծեռնակաբնից, բարձրաբերձ ժայռեղեն պատի անցքից նա կարող էր տեսնել սեփական տունը՝ այնտեղ ցածում, հովտի վրա, և ահա քսաներկու տարի շարունակ նա նայում էր իր տանը, սրտում կարոտ ու ցավ անթեղած։ Նա տեսնում էր, թե ինչպես գիշերները վառվում էին լույսերը և ցերեկները մարդիկ ներս ու դուրս էին անում, իր կինն ու երեխաները, բայց թե հատկապես ով, նա այդպիսի տարածության վրա ճանաչել չէր կարողանում։ Այդ տարիների ընթացքում շատ անգամներ տանը նա խրախճանքներ է տեսել, աշխատել է ուրախանալ և ինքն իրեն հարց տվել․ արդյո՞ք հարսանիք չէ այնտեղ։ Տեսել է նաև թաղման թափորներ։ Դրանք պատառ֊պատառ են արել նրա սիրտը։ Նա կարողացել է նշմարել դագաղը, բայց չի կարողացել որոշել նրա չափսերը, և այդպիսով հնարավորություն չի ունեցել գուշակելու, թե ով է մեռնողը՝ կի՞նը, երեխա՞ն։ Նա տեսնում էր, թե ինչպես թաղման թափորը տերտերների ու լացող կանանց ուղեկցությամբ հանդիսավոր հեռանում էր, իր հետ տանելով գաղտնիքը։ Տանը նա թողել էր կնոջը և հինգ երեխաներին․ տասնինը տարվա ընթացքում նա հինգ անգամ թաղման թափոր էր տեսել, և միշտ էլ այդ թափորները այնքան շքեղ են եղել, որ նա հասկացել է՝ մեռնողը ծառա չէ։ Ուրեմն, այսպիսով, նա կորցրել էր իր գանձերից հինգը, մեկը պետք է մնալիս լինի, անսահմանելիորեն, անսահմանալիորեն թանկարժեք մի գանձ, բայց ո՞րը։ Կի՞նը։ Թե՞ երեխան։ Այս հարցը տանջել է նրան, տանջել օր ու գիշեր, քնած թե արթուն։ Երբ որևէ հետաքրքրություն ունի մարդս, իսկ արևի նվազ շողն էլ զնդանից ներս է ընկնում, ապա պայմաններ են ստեղծվում, որ նա մարմնով ու մտքով առողջ մնա։ Այս մարդն էլ դեռ բավականին լավ վիճակի մեջ էր։ Երբ նա հաղորդեց ինձ իր թաղծաշատ պատմությունը, ես վերապրեցի այն, ինչ կվերապրեիք նաև դուք, եթե մի փոքր հետաքրքրասիրության տեր եք։ Ես նրանից պակաս չէի այրվում հետաքրքրասիրությունից՝ իմանալու համար, թե նրա ընտանիքից ով է կենդանի մնացել։ Ինքս նրան տուն տարա և վկա եղա հարազատների զարմանքին, խելահեղ ուրախության թայֆուններին ու ցիկլոններին, երջանիկ արտասուքների ամբողջ Նիագարային։ Եվ, օ՜ աստված, պարզվեց, որ նրա երբեմնի երիտասարդ կինը ալեհեր հիսունամյա տիկին էր, երեխաները՝ հասուն տղամարդիկ ու կանայք, և նրանցից ոմանք արդեն ընտանիքի տեր, և ամբողջ ընտանիքից ոչ ոք չէր մեռել։ Պատկերացրեք միայն, թե ինչի է դիմել թագուհին իր սատանայական հնարամտությամբ։ Նա մասնավոր ատելություն էր տածում այդ կալանավորի նկատմամբ և հենց ինքն էր կազմակերպել բոլոր այդ թաղման թափորները, կեղեքելու համար նրա սիրտը։ Եվ ամենից ավելի հանճարեղ էր թագուհու վերջին հնարամտությունը՝ ընտանիքի անդամներից մեկին թողնել չթաղված և տանջահար անել կալանավորի ծեր դժբախտ հոգին, դատապարտելով նրան անվերջանալի կռահումների։

Բայց եթե ես չլինեի, նա երբեք ազատություն չէր ստանա։ Փերի Մորգանը ատում էր նրան ամբողջ սրտով և երբեք մեղմություն չէր ցուցաբերի նրա նկատմամբ։ Մինչդեռ այդ մարդը հանցագործությունը կատարել էր թեթևամտության պատճառով, այլ ոչ թե չար դիտավորությամբ։ Նա ասել էր, որ թագուհու մազերը հրաշեկ են։ Այո, իհարկե, հրաշեկ էին, բայց այդպես արտահայտվել չէր կարելի։ Երբ շիկահեր մարդիկ բարձր դիրքեր են գրավում, նրանց մազերը պետք է շագանակագույն կոչել։

Քառասունյոթ կալանավորներից հինգի մասին արդեն ոչինչ հայտնի չէր, թե երբ են բանտարկվել, ինչ հանցագործություն են կատարել և, թե ինչպես են կոչվում։ Դրանք չորս տղամարդ էին ու մի կին՝ երկտակված, կնճռապատ ծերունիներ, մարած ուղեղներով։ Նրանք իրենք էլ վաղուց մոռացել էին այդ մանրուքները․ իրենց մասին որոշակի ոչինչ ասել չէին կարողանում, միայն ազատ կռահումներ էին անում, այն էլ ամեն անգամ տարբեր բաներ։ Տերտերների մի ամբողջ խումբ ամեն օր աղոթում էր կալանավորների հետ միասին, ներշնչում նրանց, որ իբր նրանք այստեղ են ընկել աստծո կամքով, որ իբր աստված իր իմաստությամբ ավելի լավ գիտի նրանց իրական կարիքները։ Տերտերները սովորեցնում էին նրանց, որ ցածր ծագումի տեր մարդկանց հնազանդությունը, համբերությունը ու խոնարհությունը հարստահարողների նկատմամբ հաճելի են աստծուն։ Մինչ այդ հինգը կալանված էին զնդանում, տերտերները փոխվել էին մի քանի անգամ և այդ մարդկային թշվառ բեկորների մասին միայն աղոտ ավանդություններ էին պահպանվել։ Ասենք ավանդություններն էլ միայն կարող էին պատկերացում տալ կալանավորման ժամկետների, բայց ոչ հանցագործությունների ու նրանց անունների մասին։ Այդ ավանդությունների օգնությամբ հաջողվեց պարզել, որ հինգից ոչ մեկը ցերեկվա լույս չէր տեսել առնվազն երեսունհինգ տարի, բայց թե մինչև այդ երեսունհինգ տարին դեռ որքան ժամանակ էլ նրանք արևի լույս չէին տեսել, անհնարին էր պարզել։ Թագավորն ու թագուհին այդ թշվառականների մասին գիտեին միայն այն, որ գահի հետ միասին նրանց ժառանգություն էին ստացել նախկին ֆիրմայից։ Մարդկանց հետ միասին ժառանգաբար չի փոխանցվել նաև նրանց պատմությունը և ժառանգատերերն էլ որոշել են, որ նրանք արժեք չեն ներկայացնում ու ոչ մի հետաքրքրություն չեն դրսևորել նրանց նկատմամբ։ Ես հարցրեցի թագուհուն․

― Ինչո՞ւ ուրեմն դուք նրանց ազատ չեք արձակել։

Հարցը շփոթեցրեց նրան։ Իրոք ինչո՞ւ։ Պարզապես այդ նրա մտքով չէր անցել։ Այսպիսով, ինքն էլ դրանում անտեղյակ, նա նախատեսել էր Իֆ ամրոցի գալիք կալանավորների պատմությունը։ Ես հասկանում էի, որ նրա տեսանկյունից դիտված այդ ժառանգված կալանավորները պարզապես գույք էին, ո՛չ ավելի, ո՛չ պակաս։ Էհ, եթե մարդը գույք է ժառանգում, նրա մտքով իսկ չի անցնում այդ գույքը շպրտել, եթե նույնիսկ որևէ արժեք չունենա։

Կատարյալ տեսարան էր մարդկային չղջիկների այդ թափորը, երբ ես նրանց դուրս բերեցի ետճաշյա վառ արևի տակ, կանխապես կապելով աչքերը, որպեսզի լույսից չկուրանան։ Կմախքներ, ուրվականներ, ագռավ փախցնող խրտվիլակներ, ահա թե ինչ էին դարձել միապետության օրինավոր զավակները աստծո և տիրապետող եկեղեցու ողորմածությունից։ Ես ցրված մրթմրթացի․

― Ա՜յ թե լուսանկարեի դրանց։

Դուք, իհարկե, հանդիպել եք այնպիսի մարդկանց, որոնք երբեք չեն խոստովանում, թե իրենց անհայտ է որևէ հնչեղ բառի նշանակությունը։ Եվ որքան նրանք տգետ են, այնքան ավելի են ջանում ցույց տալ, թե իրենց ոչնչով չես զարմացնի։ Թագուհին ճիշտ այդ տեսակի էր և այդ պատճառով միշտ ամենահիմար վրիպումներ էր կատարում։ Նա մի պահ տատանվեց, ապա նրա դեմքը բոցավառվեց հանկարծակի ծագած մտքից, և նա հայտարարեց, որ ինքը կանի այդ ինձ համար։

Ես մտածեցի․ «Ի՞նքը։ Ի՞նչ է նա հասկանում լուսանկարչությունից»։ Բայց երկար մտածելու ժամանակ չունեցա։ Նա արդեն շարժվում էր դեպի թափորը՝ կացինը ձեռքին բռնած։

Այ թե հետաքրքրական տիպ էր այդ փերի Մորգանը։ Կյանքումս շատ կանայք էի տեսել, ամենատարբեր տիպի ու տեսակի, բայց նա բոլորովին ուրիշ էր։ Եվ որքա՜ն բնութագրական էր այս դեպքը նրա համար։ Լուսանկարչությունից նա ավելի չէր հասկանում, քան ձին, բայց չհասկանալով հանդերձ, նրա համար խիստ բնորոշ էր փորձել այդ գործը անել կացնի օգնությամբ։

Գլուխ XIX

Թափառական ասպետությունը որպես արհեստ

Հաջորդ օրվա վառ, շողշողուն առավոտյան ես ու Սենդին նորից ճանապարհ ընկանք։ Որքան լավ էր շնչել ամբողջ կրծքով, թոքերի մեջ առնել օրհնյալ, մաքուր, ցողաշունչ, անտառաբույր օդի ամբողջ տակառներ, այն երկու օր ու երկու գիշերից հետո, որ մենք անցկացրինք հնամենի հավկուլի բնի անտանելի գարշահոտության մեջ, որտեղ մենք հոգեպես և մարմնապես շնչահեղձ էինք լինում։ Ես, իհարկե, նկատի ունեմ միայն ինձ։ Սենդին իր ամբողջ կյանքը անց էր կացրել բարձրաշխարհիկ ոլորտներում և իրեն միանգամայն լավ էր զգում այդ ամրոցում։

Խե՜ղճ աղջիկ։ Նրա լեզուն ստիպողական հանգիստ ունեցավ այնտեղ, և ես ակնկալում էի, որ այդ հանգստի բոլոր հետևանքները իմ գլխին են թափվելու։ Ես իրավացի էի․ բայց նա այնքան շատ էր փրկել ինձ և օգտակար եղել ամրոցում իր վիթխարի ապուշությամբ, որը, ի դեպ, ավելին արժեր, քան ցանկացածդ իմաստությունը, որ ես որոշեցի թույլ տալ նրան գործի դնելու իր հողմաղացը։ Եվ նույնիսկ չցնցվեցի, երբ նա սկսեց․

― ․․․Այժմ դառնանք սըր Մարհաուզին, որը հարավ գնաց երեսուն ձմեռ բոլորած օրիորդի հետ։

― Դու կարծում ես, որ այդ պատմությունը քեզ կօգնի՞ այն կովբոյների հետքերը գտնելու, այո՞, Սենդի։

― Անշուշտ, ազնվափայլ միրլորդ։

― Դե, շարունակիր, ուրեմն։ Ես չեմ ընդմիջի, եթե իհարկե, կարողանամ համբերել։ Սկսիր սկզբից, համարձակորեն զոռ տուր սմբակներդ, ես էլ կլցնեմ ծխամորճս ու ուշադիր ականջ կդնեմ։

― ․․․Այժմ դառնանք սըր Մարհաուզին, որը հարավ գնաց երեսուն ձմեռ բոլորած օրիորդի հետ։ Նրանք մտան մի թավ անտառ և անտառում գիշերը վրա հասավ, ու խորունկ ձորակի հատակով գնացին դեպի Հարավային Ճահճուտի հերցոգի ամրոցը և խնդրեցին թույլ տալ գիշերել։ Առավոտյան հերցոգը մարդ ուղարկեց սըր Մարհաուզի մոտ իմաց տալու համար, որպեսզի պատրաստվի, և սըր Մարհաուզը վեր կացավ, զրահները հագավ, պատարագ ունկնդրեց ու ամրոցի բակում, որտեղ մարտը պիտի տեղի ունենար, ձի հեծավ։ Հերցոգը, զրահավորված, արդեն սպասում էր և նրա հետ սպասում էին իր վեց որդիները նիզակները ձեռքներին, և նրանք իրար վրա նետվեցին․ հերցոգն ու երկու որդին ջարդեցին իրենց նիզակները սըր Մարհաուզի վրա, բայց սըր Մարհաուզը նիզակը բռնել էր սայրով դեպի վեր ու նրանցից ոչ մեկին ձեռք չտվեց, և այդ ժամանակ նրա վրա զույգ֊զույգ նետվեցին մնացած չորս որդիները, և սկզբում մի զույգը կոտրեց իր նիզակները, հետո էլ մյուս զույգը։ Բայց սըր Մարհաուզը սրանց էլ ձեռք չտվեց։ Նա ձին քշեց դեպի հերցոգը, հարվածեց իր նիզակով և հերցոգը գետնին գլորվեց, հետո Մարհաուզը գետնին գլորեց նրա վեց որդիներին, այդ ժամանակ սըր Մարհաուզը իջավ ձիուց և պահանջեց, որպեսզի հերցոգը հնազանդվեր, այլապես ինքը կսպաներ նրան։ Մինչ այդ հերցոգի որդիներից ոմանք ուշքի եկան և նորից ուզեցին հարձակվել սըր Մարհաուզի վրա, այդ ժամանակ սըր Մարհաուզը ասաց հերցոգին․ «Հրաման տուր որդիներիդ դադարեն, այլապես բոլորիդ կսպանեմ», և երբ հերցոգը տեսավ, որ մահից խույս չի կարող տալ, գոռաց իր որդիների վրա և ստիպեց հնազանդվել սըր Մարհաուզին, և նրանք ծունկի իջան ու իրենց սրերի կոթերը մեկնեցին ասպետին, իսկ ասպետը ընդունեց դրանք, և նրանք օգնեցին իրենց հորը ոտքի կանգնելու, և բոլորով ուխտեցին սըր Մարհաուզի առաջ՝ երբեք զենք չվերցնել Արթուր թագավորի դեմ և առաջիկա Հոգեգալուստի օրը ներկայանալ արքունիք ու հանձնվել թագավորի ողորմածությանը․․․ Ահա այսպես էր բանը, ազնվափայլ սըր Տնօրեն և այժմ դու, իհարկե, արդեն կռահեցիր, որ հերցոգն ու նրա վեց որդիները ճիշտ նույն ասպետներն են, որոնց դու մի քանի օր առաջ հաղթեցիր և նույնպես արքունիք ճամփեցիր։

― Չի՛ կարող պատահել, Սենդի՛, ի՞նչ ես ասում։

― Եթե սուտ եմ ասում, թող այդ սուտը բռնի ինձ։

― Լավ, լավ, լավ․․․ Բայց ո՞վ կարող էր մտածել։ Մի ամբողջ հերցոգ և վեց հերցոգիկներ։ Էհ, Սենդի, կարծես վատ որս չէր։ Թափառական ասպետությունը անիմաստ ու հոգնեցուցիչ արհեստ է, բայց այժմ ես սկսում եմ հավատալ, որ եթե մարդու բախտը ժպտա, դրանից լավ փող կարելի է շահել։ Ո՛չ, չկարծես, թե ես ուզում եմ այդ արհեստով զբաղվել, ո՛չ։ Ոչ մի ամուր և ազնիվ ձեռնարկ չի կարող հիմնվել սպեկուլայցիայի վրա։ Ի՞նչ կմնա թափառական ասպետի հաջողակ բախտից, եթե դեն նետենք բոլոր հիմարություններն ու վերցնենք միայն սառը փաստերը։ Ասպետի հաջողակ բախտը նույնն է, ինչ խոզի մսի վաճառականի բախտը․․․ Դու իհարկե կհարստանաս․․․ կհարստանաս հանկարծակի, մի օրով, գուցե և մի շաբաթով, իսկ հետո էլ ուրիշ որևէ մեկը շուկան կողողի խոզի մսով, և քո ամբողջ առևտրից հետք չի մնա։ Այդպես չէ՞, Սենդի։

― Իմ միտքը չի հասնում քո խելքի ետևից, և ամենապարզ բառերն անգամ ինձ երկար ու խորթ են թվում․․․

― Պատեպատ ընկնելու հարկ չկա, Սենդի։ Ինչպես ասացի, այդպես էլ կա։ Ես գիտեմ, որ այդպես է։ Ավելին կասեմ, եթե ինչպես պետք է քննենք հարցը, ապա թափառական ասպետությունը խոզավաճառությունից վատ է, քանի որ ձախողության դեպքում խոզի միսը, այնուամենայնիվ, կմնա և մեկն ու մեկը այն կուտի։ Իսկ ի՞նչ գույք կմնա թափառական ասպետներից, երբ շուկայում նրանք այլևս անպետք լինեն։ Կոտրատված մարմինների կույտ և երկու սայլ երկաթի ջարդոն։ Մի՞թե սա կարելի է գույք կոչել։ Ոչ, ես խոզի միսն եմ նախընտրում։ Ճիշտ չե՞մ ես, Սենդի։

― Օհ, երևի իմ գլուխը վնասվել է վերջին ժամանակներս մեր տեսած ու կրած դեպքերից ու արկածներից, և ոչ միայն գլուխը, այլ մեզնից ամեն մեկի գլուխը երևի․․․

― Ոչ, քո գլուխը այստեղ մեղք չունի, Սենդի։ Իրեն վերաբերող հարցերում քո գլուխը միշտ իր տեղում է, բայց գործնական ձեռնարկումներից դու ոչինչ չես հասկանում, ահա թե որն է վատը։ Դու ուզում ես վիճել գործնական ձեռնարկումների մասին և միշտ վրիպում ես։ Բայց, թողնենք այս զրույցը։ Մեր արած որսը լավ է, այդպիսի որսով անհարմար չի լինի Արթուր թագավորի արքունիքում երևալ։ Ի դեպ, կովբոյի մասին։ Ի՞նչ զարմանալի երկիր է սա։ Այստեղի կանայք ու տղամարդիկ չեն ծերանում։ Այ, օրինակ, փերի Մորգանը։ Արտաքինից նա ջահել է, ինչպես Վասսարի հավանոցների ճուտիկը։ Կամ էլ այդ ծերուկ Հարավային Ճահճուտի հերցոգը։ Նա մինչև օրս սուր է ճոճում կամ նիզակ և այն էլ իր տարիքում ու այդքան բազմանդամ ընտանիքով բեռնավորված։ Որքան ես հասկացա, սըր Գոուենը ապանել է նրա յոթ որդիներին, և նա դեռ վեց որդի է թողել սըր Մարհաուզի ու ինձ համար, որպեսզի նրանց գերեվարենք։ Կամ էլ վերցնենք այդ վաթսուն ձմեռ բոլորած օրիորդին, որը չնայած գերեզմանային սառնությամբ պարուրված իր զառամյալ տարիքին, դեռ չափչփում է աշխարհը․․․ Իսկ դու քանի՞ տարեկան ես, Սենդի։

Առաջին անգամ էր, որ նա ինձ չպատասխանեց։ Ըստ երևույթին հողմաղացը նորոգման համար էր կանգնել։

Գլուխ XX

Մարդակերի ամրոցը

Առավոտյան ժամը վեցից մինչև ինը մենք կտրեցինք տասը մղոն։ Դա բավականին շատ էր ձիու համար, որը եռակի բեռ էր տանում՝ տղամարդ, կին և երկաթյա զրահներ։ Հետո մենք տևական հանգիստ առանք ջինջ առվակի ափին ծառերի ստվերում։

Հանկարծ տեսանք մի հեծյալ ասպետի, որը դանդաղ մոտենում էր մեզ։ Նա դառնորեն գանգատվում էր իր չար բախտից, և նրա խոսքերին ականջ դնելով ես հասկացա, որ հայհոյում է վերջին բառերով։ Այնուամենայնիվ, շատ ուրախացա նրա հայտնվելու առթիվ, որովհետև այդ ասպետի կրծքից կախված էր ոսկետառ փայլփլուն ազդ պարունակող մի տախտակ․

Օգտագործեք Պետերսի պրոֆիլակտիկ

ատամի խոզանակները։ Վերջին նորույթ։

Նրա հայտնվելը ուրախացրեց ինձ, որովհետև այդ նշանից ես ճանաչեցի, որ նա իմ ասպետներից մեկն է։ Դա սըր Մեդոկ դե լա Մոնտենն էր, մի հաղթանդամ տղա, և հռչակվել էր այն բանով, որ մի անգամ քիչ էր մնացել ձիուց վար նետի սըր Լանսելոտին։ Նա երբեք առիթ չէր փախցնում որևէ անծանոթի ներկայությամբ պատմելու այդ մեծ իրողությունը։ Բայց նրա կյանքում մի ուրիշ, համարյա նույնքան մեծ իրողություն էր եղել, որի մասին երբեք սեր չուներ պատմելու, եթե հատուկ չէին հարցնում, բայց և չէր էլ հերքում։ Այդ երկրորդ իրողության էությունը այն է, որ նրան չէր հաջողվել ձիուց վար նետել Լանսելոտին միայն այն պատճառով, որ ինքը՝ սըր Լանսելոտն էր նրան վար նետել։ Այդ միամիտ մեծամարմին խեղճ ու կրակը որևէ մասնավոր տարբերություն չէր տեսնում հիշյալ երկու իրողությունների միջև։ Ես հավանում էի նրան, որովհետև նա արժեքավոր էր և բարեխիղճ՝ իր աշխատանքի մեջ։ Հաճելի էր նայել նրա լայն ուսերին, փետրազարդ առյուծատիպ գլխին, նրա վահանին, որ տարօրինակ զինանշան էր կրում՝ ատամի խոզանակ բռնած երկաթյա ձեռնոցով մի ձեռք և նշանաբան՝ «Նոյդոնտ փորձեք»։ Նոյդոնտ էր կոչվում իմ վաճառքի հանած ատամի մածուկը։

Նա ասաց, որ շատ հոգնած է, իսկապես, տեսքը այդպիսին էր, բայց ձիուց իջնել չցանկացավ։ Նա բացատրեց, որ հետապնդում է վառարանների փայլեցուցիչ տարածող մարդուն։ Եվ մտաբերելով այդ մարդուն, նա նորից սկսեց անխնա հայհոյել։ Խոսքը գնում էր սըր Օզես Սուրլուզացու, մի խիզախ ասպետի մասին, որը հռչակ էր վաստակել մի անգամ մրցախաղում մարտնչելով ոչ ուրիշ մեկի հետ, քան հենց իր՝ սըր Գահերիսի հետ, թեպետ բոլորովին էլ ոչ հաջող։ Նա ուրախ և կատակաբան տղա էր և նրա համար աշխարհումս լուրջ բան չկար։ Այդ հատկանիշն էլ ինձ մղեց նրան հանձնարարելու վառարանի փայլեցուցիչի պրոպագանդը։ Ճիշտ է, դեռ երկաթյա վառարաններ չկային, դրա համար էլ վառարանի փայլեցուցիչի մասին որևէ լուրջ բան ասել հնարավոր չէր։ Այդպիսի գործակալից միայն մի բան էր պահանջվում՝ զգուշությամբ և աստիճանաբար հասարակությանը նախապատրաստել մեծ փոփոխություններին, որպեսզի այն պահին, երբ բեմի վրա հայտնվեն երկաթյա վառարանները, հասարակությունը հասկանա դրանք մաքուր պահելու անհրաժեշտությունը։

Սըր Մեդոկը շատ էր բարկացած և կատաղի հայհոյանքներ էր տեղում։ Նա ասաց, որ գիտակցում է, թե այդ հայհոյանքները իր հոգին դժոխքի դուռը կհասցնեն, բայց այնուամենայնիվ, չէր ուզում իջնել ձիուց, չէր ուզում հանգստանալ, չէր ուզում որևէ մխիթարակն խոսք լսել, մինչև որ չգտներ սըր Օսեզին ու իր հաշիվները չմաքրեր։ Նրա անկապ խոսքերից պարզվեց, որ առավոտյան պատահամամբ հանդիպել է սըր Օսեզին և նա սրան ասել է, թե եթե սա ուղիղ կտրի անցնի լեռներն ու հովիտները, դաշտերն ու ճահիճները, կհասնի մի խումբ ճանապարհորդների, որոնք, անկասկած, կգնեն նրա ամբողջ ատամի մածուկը ու բոլոր խոզանակները։ Սըր Մեդոկը իրեն հատուկ ջանասիրությամբ անմիջապես բռնել է ցույց տված ճանապարհը և երեքժամյա տառապալի վարգից հետո հասել իր զոհերին։ Եվ ի՞նչ է պարզվել։ Դրանք այն հինգ զառամյալ կալանավորներն են եղել, որոնց մի օր առաջ արձակել էի զնդանից։ Խեղճ արարածներ, նրանց վերջին ատամները թափվել էին զնդանում քսան տարի առաջ և նույնիսկ արմատները չէին մնացել։

― Ես նրան փոշի կդարձնեմ, ― ասաց սըր Մեդոկը։ ― Ապա թող մի գտնեմ, ես նրանից վառարանի փայլեցուցիչ կսարքեմ։ Եթե իմ նկատմամբ այդ Օսեզից էլ փայլուն որևէ ասպետ նման ստորություն անի, ապա ես չեմ լինի, եթե նրա գլուխը իր ուսերի վրա մնա։ Միայն թե ձեռքս ընկնի։ Այսօր ես մեծ երդում եմ տվել վրժխնդիր լինել։

Այս և շատ ուրիշ բառերից հետո, նա թափահարեց իր տեգն ու քշեց ձին։ Իսկ երեկոյան դեմ, մի փոքրիկ խղճուկ գյուղում, արդեն ինքներս հանդիպեցինք այն զառամյալ ծերունիներից մեկին։ Նա տաքանում էր հարազատների և բարեկամների սիրող սրտերից հոսող ջերմության մեջ։ Ահա արդեն հիսուն տարի էր, ինչ նրանք չէին տեսել միմյանց։ Նրան էին հպվում, փայփայում իր սեփական մարմնից սերած սերունդները, որոնց նա երբեք չէր տեսել։ Եվ նրա համար բոլորը, բոլորը օտարներ էին, նրա հիշողությունը ցրվել էր, միտքը՝ մարել։ Պարզապես անհավանական էր թվում, որ մարդը կարող է կես դար առնետի նման նստել թանձրախավար որջի մեջ, բայց նրա պառավն ու զառամյալ ընկերները վկայեցին, որ դա այդպես է։ Նրանք հիշում էին, թե ինչպես նա, ջահել, առողջ մի տղամարդ, համբուրել էր իր դստրիկին, հանձնել մորը և հեռացել մոռացության խավարը։ Ամրոցի մարդիկ չկարողացան ասել, թե քանի տարի է նստել այդ մարդը մի ինչ֊որ վաղուց հիշողությունից ջնջված մեղքի համար։ Բայց պառավը գիտեր, գիտեր և նրա պառավ դուստրը, որը կանգնած էր այնտեղ իր ամուսնացած տղաներով ու աղջիկներով շրջապատված, և ագահությամբ նայում էր հորը, որը ամբողջ կյանքում իր համար միայն անուն է եղել, գաղափար, անմարմին պատկեր, ավանդություն, իսկ այժմ անսպասելիորեն մարմին է առել ու հայտնվել իր առջև։

Պարագան շատ հետաքրքիր էր, բայց, այնուամենայնիվ, դա չէր պատճառը, որ ես գրի առա այն, այլ մի ուրիշ, իմ կարծիքով, առավել հետաքրքիր բան։ Նույնիսկ այդպիսի ահավոր իրողությունը այդ ոտնատակ տրված մարդկանց մեջ իրենց ճնշողների նկատմամբ զայրույթի ոչ մի կայծ առաջ չբերեց։ Նրանք այնքան տևական ժամանակ են առարկա եղել անսահման դաժանությունների ու վիրավորանքների, որ նրանց ոչինչ չէր կարող զարմացնել, գուցե միայն բարությունը։ Այդ մարդիկ միանգամայն ընտելացել էին հնազանդությանը, համբերությանը, անշշուկ խոնարհությանը այն ամենի առջև, ինչ կյանքի ընթացքում թափվում էր նրանց գլխին։ Նույնիսկ նրանց երևակայությունը մեռած էր։ Իսկ երբ մարդու երևակայությունը մեռած է, ուրեմն նա արդեն հասել է հատակին և այլևս ավելի խոր գնալու տեղ չունի։

Ես ափսոսացի, որ այդ ճանապարհով էի գնացել։ Տպավորությունները բնավ հաճելի չէին պետական գործիչի համար, որը, իր մտքում խաղաղ հեղաշրջում էր ծրագրում։ Այդ տպավորությունները ապացուցում էին անվիճարկելի այն ճշմարտությունը, թե, որքան էլ լեզու թափեն բարեմիտ փիլիսոփաները, ջանալով հակառակն ապացուցել, աշխարհումս դեռ ոչ մի ժողովուրդ իր ազատությունը ձեռք չի բերել հաճելի զրույցներով ու բարոյական փաստարկներով և, թե անդրդվելի օրենք է, որ բոլոր հաղթական հեղափոխությունները սկսվում են արյունով, ինչ էլ որ ասելու լինեն հետագայում։ Եթե պատմությունը որևէ բան ուսուցանում է, ապա ուսուցանում է հենց այդ։ Հետևաբար այս ժողովուրդը կարիք ուներ տեռորի թագավորության և գիլյոտինի, իսկ ես, այդ դեպքում, նրանց համար պիտանի չէի։

Երկու օր հետո, կեսօրին մոտ, Սենդին սկսեց դրսևորել հուզմունքի և տենդագին սպասումի նշաններ։ Նա ասաց, որ մոտենում ենք մարդակերի ամրոցին։ Ես զարմացա, և խոստովանում եմ, տհաճ ցնցում ունեցա։ Մեր ճանապարհորդության նպատակը աստիճանաբար դուրս էր մնացել իմ գիտակցությունից և այժմ, երբ ինձ հանկարծ հիշեցրին այդ մասին, մի պահ թվաց, թե դա իրական բան է ու շատ մոտիկ, և ներսս հետաքրքրասիրությունը սկսեց գլուխ բարձրացնել։ Սենդիի հուզմունքը անընդհատ աճում էր, ես էլ էի հուզվում, քանի որ հուզմունքը վարակիչ բան է։ Սիրտս սկսեց տրոփել։ Սրտի հետ հո վիճել չես կարող․ նա կարող է տրոփել նաև այնպիսի պատճառներից, որոնց բանականությունդ արհամարհում է։ Երբ Սենդին, խնդրելով ինձ կանգ առնել, ցած սահեց ձիու գավակից և կուզեկուզ գնաց դեպի զառիթափի եզրին աճող թփերը, սիրտս սկսեց ավելի ուժեղ և արագ տրոփել։ Տրոփյունը չդադարեց նաև այն ժամանակ, երբ Սենդին, թփերի մեջ թաքնված, ուշադիր դիտում էր առջևը տարածվող ընդարձակությունը՝ հովտից այն կողմ և, երբ ես ծնկաչոք մոտ սողացի նրան։ Նրա աչքերը այրվում էին, մատը տնկելով դեպի հեռուն, նա, շնչահեղձ լինելով, շշնջաց․

― Ամրո՜ցը, ամրո՜ցը։ Տե՛ս։ Ահա՛ նա։

Օ՜, ինչ հաճելի հուսախաբություն։ Ես ասացի․

― Ամրո՞ցը։ Բայց չէ՞ որ դա խոզանոց է։ Հյուսածո ցանկապատով շրջափակված խոզանոց։

Սենդին ինձ նայեց զարմացած և վշտացած։ Նոթերը կիտվեցին, ոգևորությունը չքվեց նրա դեմքից և երկար միջոց նա սուզվեց մտքերի մեջ ու լուռ մնաց։ Վերջապես․

― Նախկինում այն կախարդված չէր, ― ասաց նա, կարծես լսելի խորհրդածելով։ ― Ի՜նչ տարօրինակ, ի՜նչ ահավոր հրաշք է սա․ ոմանց աչքերին ամրոցը կախարդությամբ մի ստոր ու ամոթալի երևույթ է՝ անփոփոխ, հզոր, գեղեցիկ․ կանգնած է իրեն շրջապատող խորունկ խանդակի կենտրոնում, ծածանում է դրոշները, երկնքի կապույտի մեջ մխրճված աշտարակի վրա։ Պահապան եղիր մեզ, տեր աստված։ Սիրտս մղկտում է այն մտքից, թե շուտով նորից կտեսնեմ գեղանի կալանավորուհիներին, թե վիշտը էլ ավելի է խորացել նրանց քաղցրիկ դեմքերի վրա։ Մենք շատ ուշ ենք հասել, և արժանի ենք պարսավանքի։

Ես գլխի ընկա, թե ինչ պետք է ասեմ։ Ամրոցը կախարդված է ինձ համար, և ոչ նրա։ Վիճել, համոզել նրան, ժամավաճառություն կնշանակեր։ Մնում էր միայն համաձայնել, և ես ասացի․

― Դա հաճախ է պատահում․ միևնույն բանը մի աչքի համար կախարդված է, ուրիշ աչքի համար՝ ոչ։ Դու, իհարկե, լսել ես նման դեպքերի մասին, Սենդի, թեպետ հանդիպելու առիթ չես ունեցել։ Բայց վնաս չունի։ Ճիշտն ասած, այսպես նույնիսկ ավելի լավ է։ Եթե այդ տիկինները խոզեր լինեին բոլորի աչքում և իրենց աչքում, ապա անհրաժեշտ կլիներ փարատել կախարդանքները, իսկ դա անհնարին է առանց իմանալու, թե ինչ միջոցներով է կախարդանքը գլուխ եկել։ Եվ վտանգավոր էլ է, որովհետև, եթե առանց ստույգ բանալին ունենալու փորձես փարատել կախարդանքը, կարող ես սխալվել և խոզերին շների փոխակերպել, շներին՝ կատուների, կատուներին՝ առնետների և այլն, և այլն, մինչև որ վերջապես սպառես հումքդ, կամ, ավելի ճիշտ, մինչև որ այն չվերածվի անգույն ու անհոտ գազի, որը, վերջին հաշվով նույն բանն է։ Բայց, բարեբախտաբար, նրանք կախարդված են միայն ինձ համար և կախարդանքը փարատելու կարիք չի լինի։ Այդ տիկինները տիկիններ են մնացել քեզ համար, իրենց համար, մնացած բոլորի համար, իսկ իմ մոլորությունից նրանց վնաս չի հասնի, քանի որ ես, խոզ տեսնելով, բայց իմանալով, որ այդ խոզը իրականում տիկին է, նրա հետ կվարվեմ այնպես, ինչպես ազնվազարմ տիկնոջ հետ։

― Օ՜, շնորհակալություն, իմ քաղցր լորդ, դու խոսում ես հրեշտակի նման։ Եվ ես գիտեմ, որ դու կազատես նրանց, քանզի դու հզոր ու խիզախ ասպետ ես, որի հետ աշխարհիս երեսին ապրող ոչ մի ասպետ չափվել չի կարող։

― Ես չեմ թողնի արքայադստերը խոզանոցի մեջ, Սենդի։ Բայց ասա ինձ, ովքե՞ր են այդ երեք մարդիկ, որոնք իմ կուրացած հայացքին թվում են թշվառ խոզարածներ․․․

― Մարդակերնե՞րը․․․ Ուրեմն նրա՞նք էլ են փոխակերպված։ Զարմանալի է։ Այժմ ես երկյուղ ունեմ, քանզի ինչպե՞ս դու կարող ես հասցնել քո հարվածները, երբ նրանց հասակը կազմող ինը արմունկից հինգը քեզ համար անտեսանելի են։ Օհ, զգույշ եղիր, ազնվափայլ սըր, սա առավել վտանգավոր արկած է, քան ես ենթադրում էի։

― Մի անհանգստանա, Սենդի։ Ինձ համար բավական է իմանալ, թե մարդակերի մարմնի որքան մասն է անտեսանելի և ես առանց դժվարության կիմանամ, թե որտեղ են նրա կենսական գործարանները։ Մի վախենա։ Ես կարճ կկապեմ գործս այդ ստահակների հետ։ Սպասիր ինձ այստեղ։

Ես թողեցի Սենդիին ծնկաչոք, մեռելագույն դեմքով, բայց խիզախությամբ ու հույսով լեցուն սրտով, ձին քշեցի ցած, դեպի խոզանոցը և առուտուր սկսեցի խոզարածների հետ։ Նրանք երախտապարտությամբ վաճառեցին ինձ իրենց բոլոր խոզերը միանգամից։ Ես նրանց վճարեցի տասնվեց պենս, որը շուկայական գնից զգալիորեն բարձր վարձատրություն էր։ Հայտնվել էի այստեղ շատ ի դեպ, քանի որ վաղվա օրը նրանք հյուր էին սպասում եկեղեցուն, լորդին և հարկահավաքին, որոնք, անկասկած, խոզարածներին առանց խոզերի կձգեին, իսկ Սենդիին՝ առանց արքայադստրերի։ Բայց այժմ նրանք հարկերը կարող էին դրամով վճարել և դեռ որոշ բան կմնար իրենց։ Այդ խոզարածներից մեկը տասը երեխա ուներ, նա պատմեց, որ երբ անցյալ տարի եկել է տերտերը և վերցրել տասը խոզերից ամենագերը, կինը նետվել է տերտերի առջև, մեկնել նրան երեխան և ճչացել․

― Անգութ գազան, երեխան էլ վերցրու, եթե ինձ զրկում ես նրան կերակրելու հնարավորությունից։

Զարմանալի զուգադիպությո՜ւն։ Ճիշտ նման դեպք եղել էր իմ ժամանակների Ուելսում, որտեղ տիրում էր նույն հնամենի տիրապետող եկեղեցին։ Շատերը կարծում են, թե նա փոխել է իր էությունը, բայց իրականում նա փոխել է միայն իր արտաքինը։

Ես ճամփու դրեցի այդ երեք մարդկանց, ապա բացեցի խոզանոցի դուռը և ձեռքով կանչեցի Սենդիին։ Նա եկավ, ոչ, սուրաց տափաստանային հրդեհի նման։ Եվ, երբ, տեսա, թե ինչպես է նա մի խոզից մյուսին նետվում, ինչպես են ուրախության արցունքները այտերով ցած հոսում, ինչպես է նա կրծքին սեղմում խոզերին, համբուրում նրանց, փայփայում, ինչպես է նրանց հնչեղ ազնվական անուններով մեծարում, ես ամոթ զգացի նրա համար, ամոթ զգացի մարդկության համար։

Մենք պետք է խոզերին տուն քշեինք՝ տասը մղոն, և ինչպիսի համառ ու անականջ տիկիններ էին դրանք։ Նրանք չէին ուզում գնալ ոչ ճանապարհով, ոչ էլ կածանով․ աջ ու ձախ էին փախչում, թփերի մեջ մտնում, ժայռերը, բլուրները բարձրանում, այնպիի տեղեր խցկվում, որ անհնարին էր լինում դուրս բերելը։ Իսկ նրանց մտրակելու կամ սաստելու իրավունք ես չունեի, որովհետև Սենդին պահանջում էր, որպեսզի ես նրանց հետ վարվեի այնպես, ինչպես վայել է վարվել բարձրաշուք անձերի հետ։ Նույնիսկ ամենապառավ ու անտանելի մերունին պարտավոր էի կոչել «միլեդի» և «Ձերդ մեծություն»։ Զրահավորված վիճակում դժվար ու տհաճ էր խոզերի ետևից այս ու այն կողմ վազելը։ Հատկապես շատ տառապանք պատճառեց երկաթյա օղակը մռութին մի փոքրիկ կոմսուհի, որը համարյա մազ չուներ մեջքին։ Մի կատարյալ դևի ծնունդ։ Նա ստիպեց ինձ իր ետևից վազել ամբողջ մեկ ժամ ամենաանանցելի տեղերով, և, երբ ես հասա նրան, մենք հայտնվեցինք ճիշտ այն կետում, որտեղ սկսվել էր վազքը առանց եզակի քայլ իսկ առաջադիմած լինելու։ Վերջապես բռնեցի նրա պոչից ու քարշ տվեցի, ուշադրություն չդարձնելով նրա խռնչյունին։ Բայց Սենդին սարսափ կտրեց և ասաց, որ վերջին աստիճանի անփափկանկատություն է կոմսուհուն քղանցքից բռնած քարշ տալը։

Արդեն մութ էր, երբ մենք ինչ֊որ մի դաստակերտ բերինք խոզերին․ ոչ բոլորին, իհարկե։ Պակասում էր արքայադուստր Ներովենս դը Մորգանորը, ինչպես նաև նրա երկու ընկերուհիները՝ միս Անջելա Բոհունը և օրիորդ Էլեն Քուրամենը։ Այս երկուսից առաջինը մի ջահել սևուկ մերուն էր ճակատային սպիտակ բծով, իսկ երկրորդը, շագանակագույն, առջևի աջ ոտքով թեթևակի կաղին տվող․ երկուսն էլ ինձ բոլորովին հալից գցել էին, այնքան որ շատ էի նրանց ետևից վազվզել։ Պակասում էին նաև մի քանի հասարակ բարոնուհիներ, և, պիտի խոստովանեմ, նրանց բացակայությունը ինձ բնավ չէր վշտացնում։ Բայց ոչ, ամբողջ այդ երշիկային հումքը պետք է գտնվեր, այնպես որ, ծառաները ջահերն առած անտառներն ու լեռները առաքվեցին։

Ամբողջ այդ հոտը, անշուշտ, տանը տեղավորեցին։ Աստված իմ, երբեք նման բան չէի տեսել։ Երբեք նման բան չէի լսել։ Երբեք նման գարշահոտություն չէի առել։

Գլուխ XXI

Ուխտավորները

Վերջապես, երբ ես անկողին մտա, անասելի հոգնած էի։ Ինչ հաճելի, ինչ քաղցր էր ճմլկոտալ, բթացած մկանները թուլացնել։ Բայց, ամեն ինչ դրանով էլ սահմանափակվեց․ քնելու մասին խոսք իսկ չէր կարող լինել։ Ազնվականուհիները այնպես էին ծղրտում, խռնչում բոլոր միջանցքներում ու սրահներում, ինչպես դևերի խառնաժողովը և չէին թողնում աչք փակել։ Երբ ես չեմ քնում, բնականաբար, սկսում եմ մտածել, և միտք էի անում գլխավորապես Սենդիի տարօրինակ մոլորության վրա։ Նա, իհարկե, իր դարի ծնունդն էր և միանգամայն առողջ, բայց իմ հայացակետից դիտած, այնուամենայնիվ, իրեն պահում էր ցնդած կնոջ նման։ Ահա նա, դաստիարակության, ներշնչման, անխորտակելի ուժը։ Այն կարող էր ստիպել մարդուն հավատալու ամեն ինչի։ Ես ինձ դնում էի Սենդիի տեղ և համոզվում, որ նա բոլորովին էլ ցնդած չէ։ Եթե Սենդին էլ իմ տեղը լիներ, նա առանց դժվարության կհասկանար, թե մարդ որքան հեշտությամբ կարող է ուրիշի աչքում ցնդած երևալ, եթե նրան ուսուցանել և դաստիարակել են այլ կերպ։ Եթե ես ասեի Սենդիին, թե այնպիսի սայլ եմ տեսել, որը առանց կախարդանքի սլանում էր ժամը 50 մղոն արագությամբ, թե այնպիսի մարդ եմ տեսել, որը կախարդ չլինելով, նստում էր զամբյուղի մեջ և թռչում ամպերից վեր, թե ես, առանց կախարդի օգնության, զրուցել եմ ինձնից բազմահարյուր մղոն հեռավորության վրա գտնվող մարդու հետ, նա անմիջապես այն անսասան համոզմունքին կգար, որ ես ցնդած եմ։ Նրա շրջապատի բոլոր մարդիկ հավատում էին կախարդությանը, ոչ ոք կասկածի տակ չէր առնում կախարդության գոյությունը, ոչ ոք որևէ կասկած չուներ, որ ամրոցը կարող է խոզանոցի փոխակերպվել, և նրա բնակիչները՝ խոզերի, նմանապես և Կոնեկտիկուտի մարդիկ բնավ չէին կասկածում հեռախոսային զրույցների հնարավորությանը․ երկու դեպքում էլ կասկածը կարող էր խելագարության անհերքելի ապացույցը լինել։ Այո, Սենդին կատարելապես առողջ էր, ես ստիպված էի այդ ընդունել։ Եվ որպեսզի Սենդին էլ ինձ առողջ մարդ համարեր, ես պարտավոր էի իմ ներսը պահել առանց հմայքների ու կախարդանքների գործող շոգեքարշերի, օդապարիկների և հեռախոսների մասին տեղեկություններս։ Ես, օրինակ, հավատում էի, որ երկիրը տափակ չէ, որ կանգնած չէ հենասյուների վրա և ոչ էլ ամպահովանի ունի, որը նրան պաշտպաներ երկնքից վեր ամբողջ տարածությունը լեցուն ջրերից։ Բայց, քանի որ ամբողջ թագավորության մեջ ես նման անպատկառ և հանցագործ հայացքների տեր միակ մարդն էի, հասկանում էի, որ պարտավոր եմ բերանս փակ պահել, եթե չեմ ուզում, որպեսզի բոլորը ինձ մատով ցույց տան և խելագար համարեն։

Հաջորդ առավոտյան Սենդին խոզերին ճաշարան տարավ և նախաճաշ տվեց նրանց, ընդսմին ինքը անձնապես սպասարկում էր հարգանքի այնպիսի խորին զգացումով, որը նրա կղզու բնիկները, թե հին, թե ժամանակակից, միշտ էլ տածում են երևելի ծագման տեր մարդկանց նկատմամբ, անկախ նրանց մտավոր ու բարոյական հատկանիշներից։ Ինձ էլ տեղ կտային խոզերի կողքին, եթե իմ ծագումը համապատասխաներ գրավածս պաշտոնական դիրքի բարձրության, բայց ես այդպիսի ծագում չունեի, ստիպված էի նրանցից հեռու, առանձին նստել և, ճիշտն ասած, բողոքավոր չէի։ Սենդին ու ես նախաճաշեցինք մի երկրորդ սեղանի վրա։ Տան տերերը բացակայում էին։ Ես ասացի․

― Քանի՞ մարդուց է բաղկացած ընտանիքը, Սենդի, և ո՞ւր են նրանք թաքնվել։

― Ընտանի՞քը։

― Այո։

― Ի՞նչ ընտանիք, իմ բարի լորդ։

― Այս ընտանիքը։ Քո սեփական ընտանիքը։

― Պիտի խոստովանեմ, որ ես քեզ չեմ հասկանում։ Ես ընտանիք չունեմ։

― Ընտանիք չունե՞ս, Սենդի։ Մի՞թե սա քո տունը չէ։

― Ինչպե՞ս կարող է այն իմ տունը լինել։ Ես տուն չունեմ։

― Է, իսկ ո՞ւմն է, այդ դեպքում։

― Օ, ես հաճույքով կպատասխանեի, թե որ ինքս իմանայի։

― Սպասիր, սպասիր, դու նույնիսկ չե՞ս ճանաչում այս տան տերերին։ Ո՞վ է, հապա, մեզ հրավիրել այստեղ։

― Ոչ ոք էլ չի հրավիրել։ Մենք ինքերս եկանք և վերջ։

― Լսիր, աղջիկս, բայց սա ամենաարտակարգ անպատկառություն է։ Մենք անկոչ խցկվել ենք ուրիշի տուն, լեփ֊լցրել այնպիսի մի արժանավոր ազնվականությամբ, որպիսին աշխարհս դեռ չի օրորել, հետո էլ պարզվում է, որ մենք նույնիսկ չգիտենք տանտիրոջ անունը։ Ինչպե՞ս ես համարձակվել նման ինքնագլուխ բան անել։ Ես համոզված էի, որ սա քո տունն է։ Ի՞նչ կասի տանտերը։

― Ի՞նչ կասի տանտերը։ Իսկ ի՞նչ պետք է ասի, շնորհակալ կլինի և վերջ։

― Շնորհակա՞լ։ Ինչի՞ համար։

Նրա դեմքը կատարյալ զարմանք էր ճառագում։

― Քո խոսքերը մթագնում են իմ հասկացողությունը։ Մի՞թե դու կարծում ես, որ այս տանտիրոջը այլևս երբևէ նման պատիվ կվիճակվի իր հարկի տակ ընդունելու այնքան երևելի հյուրերի, որոնք մենք բերել ենք նրան շնորհ արած լինելու համար։

― Ոչ, երևի, նման պատիվ այլևս նրան երբեք չի վիճակվի։ Նույնիսկ գրազ կգամ, որ նման այցելության նա արժանացել է առաջին անգամ։

― Ուրեմն թող շնորհապարտ լինի և արտահայտի այդ քաղցր խոսքերով և պատշաճ խոնարհությամբ, այլապես նա շուն է, շներից սերված և շների նախահայր։

Ես, սակայն, վիճակը այնքան էլ լավ չէի գտնում։ Եվ դեռ ավելի կարող էր վատթարանալ։ Հավանաբար, լավագույնը կլիներ հավաքել խոզերը ու չքվել։ Եվ ես ասացի․

― Օրը անցնում է, Սենդի։ Ժամանակն է հավաքելու մեր ազնվականուհիներին և ճանապարհ ընկնելու։

― Դեպի ո՞ւր, ազնվափայլ սըր և Տնօրեն։

― Ինչպե՞ս թե ուր։ Պետք է նրանց իրենց տները տանել, չէ՞։

― Վա՜հ, տեսեք, թե ինչ է ասում։ Բայց նրանք ծնվել են աշխարհիս տարբեր ծայրերում։ Նրանցից ամեն մեկը պետք է տարվի իր սեփական տուն, իսկ մի՞թե դու կարծում ես, որ մենք ընդունակ ենք կատարելու բոլոր այդ ճանապարհորդությունները մեր կարճատև կյանքի ընթացքում, որին այդպիսի մոտակա սահման է նախատեսել Նա, ով ստեղծել է կյանքն ու մահը, արարչագործելով Ադամին, որը մեղսագործել է անսալով հորդորներին իր ընկերուհու, որին գայթակղել էր մարդկային ցեղի մեծագույն թշնամի օձերի իշխան Սատանան, որ դարեր շարունակ ձգտում էր դեպի այդ չարագործությունը առաջնորդված անկապտելի չարությամբ ու նախանձով, որ բույն էին հյուսել նրա սրտի մեջ չիրագործված փառամոլ հավակնությունների պատճառով, որոնք աղճատել և աղտոտել են այդ ոգիի կերպարը, որ երբեմն այնքան մաքուր և անարատ էր, որ նրան էլ արտոնված էր ճախրելու իր եղբայրակիցների արևածածան բազմության հետ նույն այն երկնային փառքի մեջ, որտեղ ճախրում են միայն արժանավորները և․․․

― Գրողը տանի։

― Միլո՞րդ։

― Բայց դու գիտես, որ մենք ժամանակ չունենք այդպիսի երկար դատողությունների համար։ Արդյոք չե՞ս գտնում, որ մենք կկարողանայինք բոլորին իրենց տները հասցնել այն ժամանակի ընթացքում, որը դու վատնում ես ապացուցելու համար, թե մենք այդ անել չենք կարող։ Հիմա խոսելու ժամանակը չէ, գործել է պետք։ Ուշադիր եղիր, որպեսզի հողմաղացդ նորից գործի չանցնի։ Այժմ ի գործ և ոչ մի խոսք։ Ո՞վ պետք է տանի այս ազնվականուհիներին իրենց տները։

― Իրենց բարեկամները։ Նրանք կգան աշխարհի բոլոր ծայրերից։

Անակնկալը նման էր պարզ երկնքից կայծակի ճայթելուն, և այդ անակնկալի թեթևությունն էլ քաղցր էր, ինչպես ներման լուրը կալանավորների համար։ Սենդին, իհարկե, կմնա այստեղ, որպեսզի առձեռն հանձնի իր ազնվականուհիներին։

― Այդ դեպքում, Սենդի, քանի որ մեզ հանձնարարված գործը բարեհաջող վախճանի ենք հասցրել, ես պարտավոր եմ մեկնել թագավորին զեկուցելու, և, երբևէ նորից․․․

― Ես պատրաստ եմ, ես կգամ քեզ հետ։

Սա արդեն նման էր ներումը ետս կոչելուն։

― Ինչպե՞ս։ Դու ուզում ես գա՞լ ինձ հետ։ Ինչո՞ւ։

― Մի՞թե ես ընդունակ եմ դավաճանելու իմ ասպետին։ Դա անպատվաբեր կլիներ։ Ես չեմ բաժանվի քեզնից, մինչև որ ասպետական մենամարտի մեջ ռազմի դաշտում չհաղթի որևէ ուրիշ ասպետ և ինձ չնվաճի օրինավոր կերպով։ Բայց ես արժանի կլինեմ պարսավանքի, եթե նույնիսկ մտքումս նման բան հնարավոր համարեի։

«Նա ինձ ընտրել է տևական ժամկետով, ― մտածեցի ես և հառաչեցի։ ― Ինչ արած, մնում է լավագույնս օգտվել նաև այս պարագայից»։ Ապա ասացի․

― Լավ, այդ դեպքում անմիջապես ճանապարհվենք։

Մինչ նա հեկեկալով հրաժեշտ էր տալիս երշիկացուներին, ես այդ ազնվականուհիներին հանձնեցի ծառաներին։ Խնդրեցի լաթեր վերցնել և սրբել այն սրահները, որտեղ հիմնականում ապրում և զբոսնում էին երևելի տիկինները, բայց ծառաները վճռեցին, որ չարժե մաքրել սրահները, քանի որ դա սովորությունների խախտում կնշանակեր և շատ ասեկոսների տեղիք կտար։ Սովորությունների խախտո՞ւմ, ոչ մի դեպքում․ այդ ազգը կարող է ամեն կարգի հանցագործություն կատարել, բայց ոչ այդպիսի։ Ծառաները հայտարարեցին, որ իրենք կվարվեն անհիշելի ժամանակներից եկող և հնությամբ սրբագործված սովորության․ նրանք սրահներում թարմ հարդ շաղ կտան և դրա շերտի տակ կթողնեն ազնվականուհիների այցելության հետքերը։ Դա յուրատեսակ ծաղր էր բնության նկատմամբ․ մեթոդը գիտական էր, երկրաբանական։ Այդ մեթոդով հավերժացվում է ընտանիքի պատմությունը՝ խավ խավի վրա կուտակելու ճանապարհով։ Հետագայում, հնէաբանը, պեղելով խավերը և դատելով ըստ յուրաքանչյուր դարաշրջանի մեթոդների, կարող է ստույգ ասել, թե ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել ընտանիքի սննդի մեջ հարյուրամյակ առ հարյուրամյակ։

Հենց նոր էինք ճանապարհ ընկել, երբ հանդիպեցինք ուխտավորների թափորի։ Մեր ճանապարհը նրանց հետ համընթաց չէր, բայց, այնուամենայնիվ, միացանք նրանց, քանի որ ներսս ժամ առ ժամ համոզմունքն էր ամրապնդվում, որ, եթե ես ուզում եմ այս երկիրը կառավարել իմաստուն, պետք է մտնեմ նրա կյանքի մանրամասնությունների մեջ և ոչ թե ուրիշի խոսքերով ուսումնասիրեմ, այլ անձնական, ուշադիր դիտումների ճանապարհով։

Ուխտավորների այս խուրներամը շատ էր հիշեցնում Չոսերի նկարագրածը․ այստեղ ներկա էին այն ժամանակվա Անգլիայի բոլոր արհեստներն ու համապատասխան բոլոր հագուստները։ Այստեղ կային երիտասարդներ ու ծեր տղամարդիկ, երիտասարդ ու պառավ կանայք, զվարթ ու վշտադեմ մարդիկ։ Նրանք գնում էին ձի ու ջորի հեծած, բայց ոչ մի կանացի թամբ չկար․ Անգլիայում դա հայտնի դարձավ միայն ինն հարյուր տարի հետո։

Դա մի հաճելի, բարեհամբույր, մարդամոտ ամբոխ էր, աստվածավախ, երջանիկ, զվարթ և չգիտակցված կոպտությամբ ու անմեղ անառակություններով լեցուն։ Այն, ինչ նրանք ուրախ պատմություններ էին համարում, փոխանցվում էր բերնից֊բերան և ոչ ոքի ամոթ չէր պատճառում ճիշտ այնպես, ինչպես նույն պատմությունները ոչ ոք չէին ստիպում շիկնել Անգլիայի բարձրաշխարհիկ հասարակության մեջ քսան հարյուրամյակ հետո։ Նրանք զվարթ կատակներ էին անում, որոնք վայել էին տասնիններորդ դարի առաջին քառորդի անգլիական սրամտությանը, և համընդհանուր հիացմունք էին առաջ բերում։ Երբեմն մեկն ու մեկի թևավոր խոսքը թևածում էր թափորի մի ծայրից մյուսը և նրա ճանապարհը կարելի էր հետևել ըստ մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ պայթող քրքիջի, ինչպես նաև ըստ ջորիների դնչներին բռնկվող ամոթխած շառագույնի։

Սենդին գիտեր, թե ուր են գնում ուխտավորները, և նա անմիջապես հայտնեց ինձ այդ մասին․

― Նրանք գնում են Սրբության Հովիտը, ստանալու ճգնավորների օրհնությունը, խմելու հրաշագործ ջուրը և մաքրվելու մեղքերից։

― Որտե՞ղ է այդ առողջարանը։

― Այստեղից երկու օրվա ճանապարհի վրա, այն երկրի սահմանների մոտ, որը կոչվում է Կկվի Թագավորություն։

― Պատմիր ինձ այդ առողջարանի մասին։ Երևի շատ հայտնի է, այո՞։

― Օ, իհարկե։ Նման երկրորդը չկա։ Հին ժամանակներում այնտեղ մի վանահայր էր ապրում իր վանականներով։ Ասում են, թե նրանցից առավել սուրբ աշխարհումս ոչ մի տեղ չի եղել և նրանք իրենց նվիրաբերել են սուրբ գրքերի սերտմանը և ոչ ոքի հետ չեն խոսել և նույնիսկ իրար հետ խոսք չեն փոխանակել և կերել են միայն խոտեր և քնել չոր գետնին և շատ աղոթել և երբեք չենք լողացել և չեն փոխել հագուստը, մինչև որ քայքայվելով այն ինքը չի թափվել նրանց վրայից, և նրանց սուրբ խստապարզության փառքը տարածվել է երկրե երկիր, և սկսել են նրանց մոտ գնալ հարուստն ու աղքատը, և բոլորը մեծարել են նրանց․․․

― Շարունակիր։

― Բայց մի դժբախտություն կար․ նրանք ջուր չունեին։ Եվ վանահայրը սկսեց աղոթք առաքել առ աստված, և աստված վարձատրեց նրան հրաշք գործելով․ անապատ տեղում ջրի վիթխարի շիթ խփեց գետնի տակից։ Բայց այդտեղ հոգեպես անտոկուն վանականներին սկսեց գայթակղել սատանան ու նրանք կպան իրենց վանահորից ու պոկ չեկան աղաչանք պաղատանք անելով, որպեսզի նա լոգարան կառուցի, և, երբ աբբահայրը հոգնեց ու այլևս դիմադրել չկարողացավ, նա ասաց․ «Թող ձեր ասածը լինի» և կատարեց նրանց խնդրանքը։ Այժմ դու կիմանաս, թե ինչ է նշանակում խախտել բարձրյալին հաճելի մաքրությունը և ընկնել աշխարհիկ մաքրության ետևից։ Այդ վանականները մտան լոգարան և դուրս եկան մաքուր ու սպիտակ, ինչպես ձյունը, բայց ավա՜ղ, նույն պահին բարձրյալի նշանակը երևաց ու պատիժը եկավ նրանց գլխին և Տիրոջ վիրավորված ջրերը դադարեցին խփել գետնի տակից, և աղբյուրը ցամաքեց։

― Նրանք հեշտ են պրծել, Սենդի, եթե նկատի առնենք, թե ինչպես են այս երկրում վարվում նման կարգի հանցագործությունների դեպքում։

― Հնարավոր է, բայց դա նրանց առաջին մեղքն էր․ մինչ այդ նրանց կյանքը անբիծ է եղել, նրանք հրեշտակների նման են ապրել, և աղոթքները, լաց ու կոծը, մարմինը տանջելը, ամեն ինչ իզուր անցավ, աղբյուրը այլևս չհոսեց, և նույնիսկ թափորները, նույնիսկ խնկարկելը, նույնիսկ սուրբ աստվածամոր պատկերի առջև մոմեր վառելը, ոչինչ, ոչինչ չօգնեց, և ամբողջ երկիրը զարմանք էր կտրել աստվածային պատժի առաջ։

― Ինչ տարօրինակ է, որ նույնիսկ արդյունաբերության այդ ճյուղի մեջ ֆինանսական խուճապներ են լինում, որոնց ժամանակ արժեթղթերը մինչև զրոյի են իջնում, և ամեն ինչ կանգ է առնում։ Շարունակիր, Սենդի։

― Անցավ մի տարի, և մի օր էլ անցավ, և բարի վանահայրը հնազանդվեց ու քանդեց լոգարանը և անմիջապես տիրոջ զայրույթը մեղմացավ, և ջրերը նորից լիառատ խփեցին գետնի տակից ու հոսում են մինչև օրս։

― Ուրեմն, այդ օրվանից ոչ ոք այլևս նրանց մեջ չի լողացել։

― Նա, ով փորձի այդ անել, անմիջապես կպատառոտվի։

Եվ վանքը այն օրից ծաղկո՞ւմ է։

― Այո, ճիշտ նույն օրից ի վեր և հրաշքի համբավը տարածվեց ամենուրեք, երկրե երկիր և վանականները սկսեցին ամեն կողմերից գալ, նրանք ձկների նման վտառներով էին գալիս, և վանքը շենք շենքի ետևից էր կառուցում, աճում, ընդարձակվում, մինչև որ իր գրկի մեջ չընդունեց բոլոր եկվորներին, և կուսաններ ու միանձնուհիներ էլ էին գալիս, նրանք իրենց համար առանձին մայրապետություն հիմնեցին հովտի մյուս ծայրում, նրանք շենք շենքի ետևից էին կառուցում, և վերջապես մի ընդարձակ կուսանոց վանք ստեղծվեց, և վանականներն ու կուսականներն իրար հետ հաշտ էին ապրում, միաբերելով իրենց ուժերը, նրանք միասնաբար մի հիանալի որբանոց կանգնեցրին ընկեցիկ մանկիկների համար ճիշտ երկու վանքերի կես ճանապարհին հովտի մեջտեղում։

― Դու ուզում էիր ճգնավորների մասին պատմել, Սենդի։

― Ճգնավորները հավաքվում էին այստեղ աշխարհիս բոլոր ծայրերից, քանզի ճգնավորը իրեն հարմարավետ է զգում այնտեղ, որտեղ շատ ուխտավորներ են լինում, և Սրբության Հովտում ճգնավորները ամենատարբեր տեսակի են։ Եթե մեկն ու մեկին պետք է այնպիսի ճգնավոր, որը, նրա կարծիքով, անկրկնելի է և լինում է միայն հեռու հեռավոր երկրներում, թող նա փնտրի Սրբության Հովտի փոսերի, անձավների, ճահիճների մեջ ու իր ուզածը անպատճառ կգտնի։

Ձիս քշեցի մի կլորիկ դեմքով, զվարթատես հաստլիկի կողքից, հույս ունենալով զրույցի բռնվել նրա հետ և հնարավոր մանրամասնություններ իմանալ։ Բայց հազիվ էինք ծանոթացել, որ նա, օ՜ սարսափ, սկսեց բոլորովին անշնորհք կերպով, բայց արտակարգ աշխուժությամբ պատմել ինձ ճիշտ նույն հինավուրց անեկդոտը, որը ինձ պատմել է սըր Դայնըդենը սըր Սագրամորի հետ ունեցած վեճի և նրա կողմից մարտահրավեր ստանալու օրը։ Ես ներողություն խնդրեցի և ետ մնացի, գնալու համար թափորի ամենավերջից․ սիրտս մղկտում էր, ուզում էի հեռանալ այս վտանգաշատ կյանքից, այս արցունքի աշխարհից, ընդհատված հանգստի այս կարճատև օրից, որը մթագնել էր ամպերով ու փոթորիկներով, հոգնեցուցիչ պայքարներով և միապաղաղ պարտություններով։ Եվ, այնուամենայնիվ, ես սարսափում էի մահից, մտաբերելով, թե որքան երկարաձիգ է մշտենջենականությունը և արդեն անեկդոտն իմացող քանի֊քանի մարդ է նրա գրկի մեջ հանգիստ առել։

Կեսօրից անմիջապես հետո մենք հասանք ուխտավորների մի ուրիշ խմբի, բայց այս խմբում ո՛չ երիտասարդների, ո՛չ ծերերի մեջ չէին հնչում ո՛չ կատակներ, ո՛չ էլ զվարթ հիմարություններ։ Մինչդեռ այդտեղ էլ կային և՛ ծերեր և՛ երիտասարդներ, ալեհեր տղամարդիկ ու կանայք և միջին տարիքի ուժեղ տղամարդիկ ու կանայք, երիտասարդ ամուսիններ, ջահել կանայք, փոքրիկ տղաներ ու աղջիկներ, և երեք կրծքի երեխաներ։ Նույնիսկ փոքրիկների երեսին ժպիտ չկար։ Բոլոր այդ կես հարյուրյակ մարդիկ քայլում էին գլուխները կախ, և նրանց դեմքերին անհուսության կնիքն էր դրոշմված՝ երկարատև, ծանր փորձությունների և հուսաբեկության հետ հինավուրց ծանոթության հետքը։ Նրանք ստրուկներ էին։ Նրանց ձեռքերն ու ոտքերը շղթաներով գամված էին կաշվե գոտիներին, ավելին, բոլորը, երեխաներից բացի, շղթայված էին նաև մի ընդհանուր շղթայով, որը մեկի վզնոցից դեպի մյուսի վզնոցն էր ձգվում, ստիպելով այդ թշվառներին քայլել իրար ետևից վեցական ոտք տարածության վրա։ Նրանք գնում էին ոտքով և տասնութ օրվա ընթացքում կտրել էին երեք հարյուր մղոն, սնվելով վատ ու աղքատիկ։ Գիշերները քնում էին շղթաներով, խոզերի նման գլուխ գլխի կուտակելով։ Նրանց մարմինների վրա խղճուկ ցնցոտիներ կային, բայց չէր կարելի ասել, թե նրանք հագուստ էին կրում։ Կոճերի մաշկը պոկվել էր շղթաներից, և բաց վերքի մեջ տնօրինություն էին անում որդերը։ Մերկ ոտքերը արնակոլոլ էին և չկար մեկը, որ չկաղար։ Սկզբում նրանց թիվը հարյուր է եղել, բայց ճանապարհին մոտ կեսը վաճառվել է։ Նրանց քշող ստրկավաճառը ձին հեծած գնում էր կողքից, ձեռքին կարճ կոթով մի մտրակ բռնած, որի երկար կաշվե ծայրը բաժանված էր բազմաթիվ հանգուցակապ թելերի։ Այդ մտրակով նա շամփրում էր մարդկանց ուսերը, ստիպելով ուղղվել նրանց, ովքեր հոգնությունից օրորվում էին։ Նա չէր խոսում, մտրակը պերճախոս բացատրում էր նրա ցանկությունը։ Այդ թշվառ արարածներից ոչ մեկը գլուխը վեր չբարձրացրեց, երբ մենք անցնում էինք նրանց կողքից, նրանք նույնիսկ չնկատեցին մեր ներկայությունը։ Նրանք քայլում էին լուռ, բայց ամեն անգամ, երբ քառասուներեք մարդ միանգամից բարձրացնում էր ոտքը, շարքի ծայրից մյուսը ձգվող շղթան մռայլ ու ահավոր ձգվում էր։ Նրանք պարուրված էին սեփական ոտքերի բարձրացրած փոշու ամպով։

Փոշին շերտերով նստած էր նրանց դեմքին։ Փոշու այդպիսի շերտեր մենք տեսնում ենք անմարդաբնակ սենյակի կահույքին նստած ու մատով նրանց վրա գրում ենք պարապ մտքեր։ Ես հիշեցի այդ մասին, երբ տեսա երիտասարդ կանանց, որոնց գրկի մանկիկները արդեն մոտ էին մահվան, հետևաբար, ազատության դռանը։ Այդ կանանց փոշեծածկ դեմքերին արցունքը պարզ և, օ՜ աստված, որքան ընթեռնելի գրել էր այն, ինչ կար նրանց սրտերի մեջ։ Այդ երիտասարդ մայրերից մեկը ինքը դեռ բոլորովին երեխա էր, և սիրտս ճմլվեց, երբ նրա դեմքին էլ կարդացի նույն գրերը, քանի որ նրա արցունքները երեխայի արցունքներ էին, որը պետք է հեռու լինի հոգսերից, վայելի կյանքի առավոտը և իհարկե․․․

Ջահել կինը հոգնատանջ գայթեց, և նրա վրա անմիջապես իջավ մտրակը, մերկ ուսերից մաշկի մի շերտ պոկելով։ Ես այնպես շանթահար եղա, կարծես հենց ինձ էին խփել։ Ստրկավաճառը կանգնեցրեց շարքը և ցած թռավ ձիուց։ Նա աղմկում և հայհոյում էր ու գոռում, որ այդ անպիտան աղջիկը բավականին ձանձրացրել է իր ծուլությամբ և, քանի որ սա վերջին առիթն է, հիմա նա հաշիվները կմաքրի այդ աղջկա հետ։ Աղջիկը ծունկի ընկավ, ձեռքերն առաջ պարզեց ու սկսեց աղաչել, հեկեկալ, սարսափած, բայց ստրկավաճառը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց։ Նա խլեց երեխային և մոտ գտնվող տղամարդ ստրուկներին հրամայեց գետին գլորել աղջկան, ու այդպես պահել, իսկ ինքը կանգնեց նրա գլխավերևը և մտրակով բզկտեց նրա մեջքը։ Կինը աղիողորմ լաց էր լինում և թպրտում։ Նրան բռնող տղամարդկանցից մեկը դարձրեց դեմքը, և այդ մարդկության համար նա հայհոյանքի ու ծեծի արժանացավ։

Մեր բոլոր ուխտավորները նայում էին և գիտակի ձևով քննարկում, թե արդյոք ստրկավաճառը լա՞վ է տիրապետում մտրակին։ Ամբողջ կյանքում շուրջը ստրկություն տեսնելով, նրանք այնքան էին հոգեպես կոշտացել, որ ընդունակ չէին այդ խոշտանգումներին որևէ ուրիշ տեսանկյունից նայելու։ Այ թե ստրկությունը ինչպես է սպանում մարդկային լավագույն զգացմունքները։ Չէ՞ որ այս ուխտավորները բարի սրտի տեր մարդիկ էին, և նրանք թույլ չէին տա այդ մարդուն նման ձևով վարվել ձիու հետ։

Ես ուզում էի դադարեցնել խոշտանգումը և ազատ արձակել բոլոր ստրուկներին, բայց այդպես վարվել չէի կարող։ Չէր կարելի չափից ավելի միջամտել ուրիշի գործերին, որպեսզի օրենքները խախտող և քաղաքացիների իրավունքները ոտնահարող մարդու համբավ չվաստակեի։ Ինքս ինձ խոսք տվեցի, որ եթե կենդանի մնայի և իշխանությունը չկորցնեի, պետք է մահապատժի ենթարկեի ստրկությունը, բայց անհրաժեշտ էր ձգտել այն բանին, որպեսզի ստրկության դահիճը դառնայի ժողովրդի կամքով։

Հենց այդտեղ ճանապարհի մոտ մի դարբնոց կար․ դեռ մի քանի մղոն հեռու այդ երիտասարդ կնոջը գնած մի հողատեր արդեն սպասում էր այստեղ, որպեսզի հաներ նրա շղթաները։ Նրան շղթայազերծ արեցին, և տեղն ու տեղը գնողը վեճի բռնվեց ստրկավաճառի հետ, թե ով պետք է վճարի դարբնին։ Հազիվ էին հանել աղջկա շղթաները, երբ նա հեկեկալով, նետվեց ստրուկի գիրկը, որը նրան ծեծելիս դարձրել էր դեմքը։ Ստրուկը սեղմեց նրան իր կրծքին, համբույրներով չորացրեց նրա և երեխայի դեմքը և ողողեց իր արցունքներով։ Ես սկսեցի կռահել։ Հարց ու փորձ արեցի։ Այո, ես ճիշտ էի։ Դրանք այր ու ու կին էին։ Նրանց իրարից ուժով բաժանեցին․ կնոջը տարան, և նա խելագարի նման դուրս էր պրծնում, թպրտում ու ճչում, մինչև որ ճանապարհի ոլորանը իր ետևը չառավ նրան, բայց հետո էլ դեռ երկար ժամանակ հեռվից լսվում էր նրա հեկեկոցը։ Իսկ ինչպե՞ս էր իրեն պահում ամուսինը և հայրը, որը երբեք այլևս չէր տեսնելու իր կնոջն ու երեխային։ Ոչ, նրան նայել հնարավոր չէր, և ես շրջեցի դեմքս, բայց գիտեի, որ նրա պատկերը երբեք չի ջնջվի իմ հիշողությունից, այն հիմա էլ կանգնած է աչքերիս առջև և ամեն անգամ, երբ հիշում եմ նրան, սիրտս կտոր֊կտոր է լինում։

Գիշերը լուսացրինք գյուղական իջևատանը, և, երբ առավոտյան արթնացա ու դուրս նայեցի, արշալույսի ոսկի շողերի մեջ մի հեծյալ տեսա և ճանաչեցի․ նա իմ ասպետներից մեկն էր՝ սըր Օզանա լը Քյոր֊Հարդին։ Նա մասնագիտացել էր տղամարդու հանդերձանքի գծով, մասնավորապես զբաղվում էր լայնեզր գլխարկներ տարածելով։ Նա կրում էր իր ժամանակի ամենագեղեցիկ պողպատյա զրահները և միայն գլխի վրա սաղավարտի փոխարեն վառարանի ծխնելույզը հիշեցնող պսպղուն գլխարկ էր դրել, և այնքան ծիծաղելի էր, որ միայն տեսնել էր պետք։ Դա իմ հերթական գաղտնի մտահղացումներից մեկն էր՝ հարված հասցնել ասպետությանը, նրան ծիծաղելի ու անհեթեթ դարձնելով։ Սըր Օզանայի թամբից կախված էին գլխարկների կաշվե տուփեր և, ամեն անգամ, որևէ թափառական ասպետի հաղթելով, Օզանան ստիպում էր նրան ինձ ծառայել ու գլխին էր քաշում գլխարկը։ Ես հագնվեցի ու ցած վազեցի ողջունելու սըր Օզանային և նորություններ իմանալու։

― Ինչպե՞ս է գնում առևտուրը, ― հարցրեցի ես։

― Դու պետք է տեսնես, որ մնացել է միայն չորս տուփ, իսկ երբ ես մեկնում էի Քամելոտից տուփերի թիվը տասնվեցն էր։

― Դուք փառավոր սխրագործություններ եք կատարել, սըր Օզանա։ Իսկ որտե՞ղ էիք այժմ թափառում։

― Հենց նոր գալիս եմ Սրբության Հովտից, սըր։

― Ինքս էլ այնտեղ եմ գնում։ Որևէ նոր բան կա՞ վանականների մոտ։

― Օ, մի հարցնի․․․ Է՛յ, ա՛յ տղա, վերցրու ձին, մի լավ կերակրիր, տես սոված չթողնես, եթե գլուխդ քեզ համար մի բան արժե, տար գոմ ու այնպես արա, ինչպես քեզ ասում են․․․ Սըր, ես վշտալի լուրեր եմ բերել և․․․ սրանք ուխտավորնե՞ր են։ Հավաքեցեք և ականջ արեք ինձ, բարի մարդիկ, քանզի այդ ձեզ է վերաբերում։ Իմ հայտնելիքը ձեզ վշտի կմատնի, քանզի դուք չեք գտնելու այն, ինչ փնտրում եք և որոնումները իզուր կանցնեն։ Թող ես մեռնեմ, եթե սուտ եմ ասում։ Պատահել է մի այնպիսի բան, ինչ չէր պատահել ահա արդեն երկու հարյուր տարի, բայց երկու հարյուր տարի առաջ ամենակարողի կամքով Սուրբ Հովտին պատահած դժբախտությունը ուներ իր ակնառու և հասկանալի պատճառները, մինչև այժմ․․․

― Հրաշագործ աղբյուրը ցամաքել է, ― ճիչ դուրս պրծավ ուխտավորների բերաններից միանգամից։

― Դուք ինքներդ ասացիք, բարի մարդիկ։ Ես էլ այդ էի ուզում ասել։

― Մեկն ու մեկը նորից լողացե՞լ է։

― Ոչ, թեպետ ոմանք կասկածում են, բայց ոչ ոք չի հավատում դրան։ Ենթադրում են, թե ինչ֊որ մի ուրիշ մեղք է գործվել։ Բայց թե ինչ մեղք ոչ ոք չգիտի։

― Իսկ ինչպե՞ս են վանականները տանում այդ աղետը։

― Հնարավոր չէ բառերով նկարագրել։ Աղբյուրը արդեն ինն օր է, ինչ չոր է։ Նրանք աղոթում են, քուրջ հագած ողբ ու կական անում, գլխներին մոխիր ցանում, սրբազան թափորներ սարքում, ո՛չ ցերեկ, ո՛չ գիշեր հանգիստ չունեն։ Վանականները, կուսանները, ընկեցիկները արդեն այնպես են հոգնել, որ նրանց ձայնը կտրվել է, և, հնարավորություն չունենալով լսելի աղոթելու, կախ են տալիս մագաղաթների վրա գրված աղոթքները։ Վերջապես, նրանք մարդ են ճամփել քո ետևից, սըր Տնօրեն, փորձելու համար քո հմայքներն ու կախարդության ուժը, և այն պարագայի համար, եթե դու չկարողանաս գալ, սուրհանդակ է գնացել Մերլինի ետևից, և նա արդեն երեք օր առաջ եկել է ու հայտարարել, որ ինքը կվերադարձնի ջուրը, եթե նույնիսկ դրա համար պահանջվի շուռ տալ ամբողջ աշխարհը և կործանել բոլոր թագավորությունները, և նա կախարդում է, կախարդում, օգնության կանչելով դժոխքի բոլոր քաջերը, սակայն մինչև օրս նույնիսկ այնքան խոնավություն չի հայտնվել, որքան հայտնվում է պղնձյա հայելիների վրա, երբ մարդս դիպչում է նրան իր շնչով, իսկ մինչդեռ անթիվ ու անհամար են քրտնքի այն տակառները, որ թափվում են նրա վրայից այգաբացից մինչ այգաբաց, և եթե դու․․․

Նախաճաշը պատրաստ էր։ Հենց որ նախաճաշը ավարտվեց, ես սըր Օզանային ցույց տվեցի այս բառերը, որոնք գրել էի նրա գլխարկի ներսի կողմից․ «Քիմիական դեպարտամենտ, լաբորատոր բաժին, «PxxP» բաժանմունք։ Ուղարկեցեք երկու առաջին կարգի, երկու՝ երկրորդ և վեց՝ չորրորդ, բոլոր անհրաժեշտ մասերի հետ միասին, ինչպես նաև երկու փորձառու օգնականների» ու ասացի․

― Այժմ քառատրոփ սլացեք Քամելոտ, քաջ ասպետ, ցույց տվեք այս գրությունը Քլարենսին և ասացեք նրան, որպեսզի հնարավորին չափ շուտ ուղարկի Սրբության Հովիտը այն ամենը, ինչ այստեղ գրված է։

― Հաճույքով կկատարեմ, սըր Տնօրեն, ― ասաց նա և չքացավ։

Գլուխ XXII

Սուրբ աղբյուրը

Ուխտավորները մարդ արարած էին։ Այլապես նրանք ուրիշ կերպ կվարվեին։ Նրանք կտրել էին երկար ու դժվարին ճանապարհ և այժմ, երբ այդ ճանապարհը արդեն համարյա ավարտվել էր, ու նրանք հանկարծ իմացել էին, որ իրենց գլխավոր նպատակը այլևս գոյություն չունի, նրանք վարվեցին ոչ այնպես, ինչպես նրանց տեղը կվարվեին ձիերը, կատուները, կամ որդերը։ Սրանք, հավանաբար, ետ կդառնային և որևէ առավել շահավետ զբաղմունք կգտնեին։ Բայց ոչ, մարդ արարածները նախկինում տենչում էին տեսնել հրաշագործ աղբյուրը, իսկ այժմ նրանք քառասուն անգամ ավելի ուժեղ էին տենչում տեսնել այն տեղը, որտեղ ժամանակին հրաշագործ աղբյուրն է խփել։ Մարդ արարածների վարքը անբացատրելի է։

Մենք շարժվում էինք արագ։ Եվ արդեն մայրամուտից մի ժամ առաջ կանգնած էինք Սրբության Հովիտը շրջափակող բարձրաբերձ բլուրների վրա և դիտում էինք հովտի բոլոր տեսարժան վայրերը։ Խոսքս վերաբերում է ամենագլխավոր առարկաներին՝ երեք զանգվածեղեն կառույցներին։ Միայնակ կանգնած այդ կառույցները անսահման տափաստանի մեջ խաղալիքի նման փխրուն էին թվում։ Այդպիսի տեսարանը միշտ էլ տխրառիթ է լինում, լռությունն ու անշարժությունը մեզ հիշեցնում են մահվան մասին։ Թեպետ լռությունը խանգարում էր հեռվից քամու թևով թռչող մի ձայն, բայց այդ ձայնից առավել ևս տխրություն էր տիրում․ դա թաղման զանգերի հեռավոր ղողանջն էր, այնքան թույլ, որ մենք չէինք կարողանում հասկանալ՝ արդյոք լսո՞ւմ էինք այն իրականում, թե մեզ միայն թվում էր։

Դեռ մութը չընկած մենք հասանք վանք։ Այստեղ տղամարդիկ օթևան գտան, իսկ կանանց ուղարկեցին ավելի հեռու, կուսանաց վանքը։ Զանգերը ղողանջում էին հիմա բոլորովին մոտ, և նրանց հանդիսավոր դժժոցը ականջ էր խցկվում, ինչպես վերջին դատաստանի պատգամը։ Հուսաբեկությունը տիրում էր վանականների սրտերին և պարզ արտացոլվում էր նրանց տառապահար դեմքերի վրա։ Նրանք թրև էին գալիս մեր շուրջը, սև փարաջաները հագներին, փափուկ հողաթափերը ոտքներին, դալուկ դեմքերով, անշշուկ և ուրվականատիպ, ինչպես ահասարսուռ պատկերները։

Ծերունի վանահայրը հանդիպեց ինձ հուզիչ ուրախությամբ։ Արցունքներ երևացին աչքերին, բայց նա զսպեց իրեն և ասաց․

― Մի հապաղիր, որդյակ իմ, սկսիր քո փրկարար գործը։ Եթե ամենաշուտափույթ կարգով չհաջողվի ետ բերել ջուրը, մենք կործանված ենք և հարյուր տարվա բարեխիղճ աշխատանքով ստեղծված ամեն ինչ կխորտակվի։ Եվ տես, որ քո կախարդությունները սրբազան լինեն, քանզի եկեղեցին չի կարող հանդուրժել սատանական հմայքները, եթե նույնիսկ դրանք իր օգտին լինեն։

― Իմ կախարդությանը, հայր, սատանան ոչ մի առնչություն չունի։ Ոչ մի սատանայական հմայքների ես չեմ դիմի։ Ես կօգտվեմ միայն այնպիսի նյութերից, որոնք ստեղծված են աստծու ձեռքով։ Բայց արդյո՞ք Մերլինը նույնքան աստվածահաճո եղանակով է գործում։

― Այո, որդյակ իմ, նա խոստացել է ինձ, և երդումով հաստատել խոստումը։

― Դե, այդ դեպքում, թող նա էլ շարունակի գործը։

― Բայց, հուսով եմ, որ դու պարապ չես նստի, դու նրան կօգնե՞ս։

― Պետք չէ իրար խառնել այդքան տարբեր մեթոդներ, հայր, և բացի այդ, դա պրոֆեսիոնալ վայելչության խախտում կլիներ։ Նույն արհեստի երկու մարդ պետք չէ իրար խոչընդոտներ հարուցեն։ Մենք կարող էինք իրարից անջատ գործել, իսկ թե մեզնից ով հաջողակ կլինի, կերևա հետագայում։ Դուք պայման ունեք Մերլինի մետ, այլևս ուրիշ ոչ մի կախարդ չի ցանկանա միջամտել նրա գործերին, մինչև որ ինքը ետ չկանգնի։

― Բայց ես ետ կառնեմ պայմանը։ Գործը վիթխարի կարևորության է և ես օրինական իրավունք ունեմ նրան վտարելու։ Իսկ եթե նույնիսկ այդպիսի իրավունք չունենամ էլ, ո՞վ կհամարձակվի եկեղեցուն օրենքներ պարտադրել։ Եկեղեցին ինքն է օրենքներ պարտադրում բոլորին։ Եկեղեցուն անհրաժեշտ ամեն ինչ պետք է իրագործվի, իսկ եթե որևէ մեկը այդ բանից նեղանա, է՜, թո՛ղ նեղանա։ Ես կվտարեմ նրան, սկսիր անհապաղ։

― Ոչ, այդպես չի կարելի, հայր։ Անկասկած, դուք իրավացի եք․ նա, ով բոլորից ուժեղ է, կարող է անել սրտի ուզածը, և ոչ ոք չի համարձակվի հակառակել, բայց մենք, թշվառ կախարդներս, յուրահատուկ կացության մեջ ենք գտնվում։ Մերլինը փոքր գործերի բավականին լավ կախարդ է և բնավ էլ վատ համբավ չունի գավառներում։ Նա ջանք է թափում անում կարելին, և ինձ համար անվայելուչ կլիներ խլել նրա գործը, մինչև ինքը չլքի այն։

Վանահոր դեմքը պայծառացավ։

― Ա՜, դա շատ հեշտ է։ Մենք միջոցներ կգտնենք ստիպելու, որ նա լքի այն։

― Ոչ, ոչ, հայր, դա հարմար ձև չէ։ Եթե նրան ստիպեն իր կամքին հակառակ, նա կկախարդի աղբյուրը, և ես շատ ժամանակ կկորցնեմ, մինչև որ գտնեմ կախարդության գաղտնիքը։ Գուցե մի ամբողջ ամիս։ Ինքս մի փոքրիկ կախարդություն ունեմ, որը ես հեռախոս եմ կոչում, և Մերլինը ստիպված կլիներ ամենաքիչը հարյուր տարի կորցնել, մինչև որ նա հասներ գաղտնիքին։ Այո, նա կարող է ձգձգել գործը ամբողջ մեկ ամսով։ Մի՞թե դուք համաձայն եք մի ամբողջ ամսով հետաձգելու գործը այսպիսի երաշտի պայմաններում։

― Մի ամբողջ ամսո՜վ։ Միայն այդ մասին միտքը ստիպում է ինձ դողդողալ։ Թող լինի, ինչպես ուզում ես, որդյակ իմ։ Բայց սիրտս ծանրապես հուսախաբ է լինում։ Գնա, թող ինձ մենակ իմ տառապանքի հետ, որը շամփրում է ինձ ահա ինն երկար օրեր, որոնց ընթացքում ես չեմ իմացել, թե ինչ բան է անդորրը, քանզի նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իմ տարածված մարմինը կարծես անդորր է վայելում, հոգուս խորքում այն բացակա է։

Իհարկե, Մերլինը խելամիտ վարված կլիներ, եթե մի կողմ դներ վայելչությունը ու լքեր այդ գործը։ Միևնույնն է, նրան երբեք չէր հաջողվի ջուրը բերել, քանի որ նա իր ժամանակի իսկական կախարդ էր, իսկ դա նշանակում է, որ նրա անվանը լայնորեն փառք բերած բոլոր խոշոր հրաշքները նա բախտ է ունեցել միշտ կատարելու այնպիսի պահերին, երբ իրենից բացի ոչ ոք ներկա չի եղել։ Այժմ էլ նա չէր կարող ջուր բերել այս ահռելի ամբոխի ներկայությամբ։ Այդ օրերին կախարդի հրաշագործության համար ամբոխի ներկայությունը նույնքան վճռական խոչընդոտ էր, որքան իմ սեփական հարյուրամյակում ոգեհարցների հրաշագործության համար․ միշտ էլ այդ ամբոխի մեջ կգտնվի կասկածելի մեկը, որը ամենավճռական պահին լույսը կվառի ու ամեն ինչ կփչացնի։ Բայց ես բնավ էլ չէի ուզում, որպեսզի Մերլինը գործը ինձ զիջեր շատ ավելի վաղ, քան ինքս կարող կլինեի այն ընդունել։ Չէ՞ որ ես անզոր էի գործը սկսել, մինչև որ Քամելոտից չբերեին ինձ անհրաժեշտ առարկաները, իսկ դա դեռ մի երկու֊երեք օր կտևեր։

Իմ ներկայացումը վանականներին վերադարձրեց կորուսյալ հույսը և նրանց այնպես առույգացրեց, որ երեկոյան առաջին անգամ ինն օրերի ընթացքում նրանք լավ ընթրեցին։ Երբ ստամոքսները լցվեցին կերակուրով, նրանց ոգին սկսեց փութաջան գլուխ բարձրացնել, իսկ երբ մեղրաջրով գավաթը դրվեց շրջանառության մեջ, նրանց ոգին արդեն միանգամից վեր սուրաց։ Կատարները տաքացրած սուրբ հայրերը ցրվել չէին ուզում, և մենք սեղանի շուրջ նստեցինք ամբողջ գիշերը։ Շատ ուրախ և զվարթ ամբոխ էր։ Կասկածելի որակի բարի հին պատմություններ էին պատմում և ստիպում, որ արցունքները ցած վազեն, երախները լայն բացվեն, կլորիկ փորերը վեր ու վար անեն։ Կասկածելի որակի երգեր էին երգում, զորավոր ոռնում էին խմբովին ու խլացնում զանգերի ղողանջը։

Վերջ ի վերջո ես համարձակվեցի մի պատմություն պատմել և մեծ հաջողություն ունեցա։ Ոչ անմիջապես, իհարկե, որովհետև այդ կղզու բնիկները, որպես կանոն, շուտ չեն գլխի ընկնում որևէ ծիծաղաշարժ բանի աղը, բայց երբ ես պատմեցի հինգերորդ անգամ, նրանք սկսեցին ճաթել տեղերում, երբ ութերորդ անգամ պատմեցի, սկսեցին փշուր֊փշուր գալ, տասներկուերորդ կրկնությանս վրա՝ մաս֊մաս եղան, իսկ արդեն տասնհինգերորդից հետո՝ քայքայվեցին, ցած թափվեցին։ Եվ ես մի ցախավել վերցրեցի ու նրանց ավլեցի, դուրս թափեցի այդ ամբողջը, անշուշտ պատկերավոր ասած։ Այդ կղզեցիները սկզբում չնչին գին են տալիս քո ներդրած ջանքերի դիմաց, բայց վերջում այնպես լայն են բացում գրպանները, որ նրանց վճարածի համեմատ մյուս բոլոր ազգերինը մնում է խղճուկ ու պստիկ։

Հաջորդ առավոտյան դեռ լույսը նոր էր բացված, ես աղբյուրի մոտ էի։ Մերլինը արդեն տեղում էր և կախարդում էր կուղբի ջանասիրությամբ, բայց նույնիսկ խոնավություն դուրս չէր եկել։ Նա բնավ էլ հաճելի տրամադրության մեջ չէր և ամեն անգամ, երբ ես ակնարկում էի, թե անփորձ մարդու համար այդպիսի բեռը անչափ ծանր է, նա ազատություն էր տալիս լեզվին և հայհոյում ինչպես եպիսկոպոսը ― Խնամակալության օրերի ֆրանսիական եպիսկոպոսը նկատի ունեմ։

Գործի վիճակը մոտավորապես այնպիսին էր, ինչ ես ակնկալում էի։ Պարզվեց, որ «աղբյուրը» մի սովորական ջրհոր էր, փորված սովորական եղանակով և քարերով երեսապատված նույնպես սովորական եղանակով։ Ոչ մի հրաշքի մատ իսկ խառը չէր այդ գործի մեջ։ Նույնիսկ նրա համբավը աշխարհով մեկ տարածված ստի մեջ էլ ոչ մի հրաշք չկար․ ես ինքս էլ կարող էի առանց որևէ դժվարության նման սուտ հորինել։ Ջրհորը գտնվում էր մի խավար խորշի մեջ, անտաշ քարից սարքած մատուռի ճիշտ կենտրոնում։ Մատուռի պատերից բարեպաշտ նկարներ էին կախ տված, որոնց համեմատ նույնիսկ ապահովագրական ընկերությունների ռեկլամները կարող էին պարծենալ իրենց կատարելությամբ։ Նկարները պատկերում էին աղբյուրի ջրերով հրաշագործ բուժումները, որոնք առանց բացառության տեղի էին ունենում ճիշտ այն պահերին, երբ ոչ ոք չէր տեսնում։ Ոչ ոք ասելով, ես նկատի չունեմ հրեշտակներին, նրանք միշտ էլ տախտակամածի վրա են լինում, երբ որևէ հրաշք է սպասվում, ― երևի նկարի մեջ ընկնելու համար։ Չէ որ նրանք այդ բանը ավելի պակաս չեն սիրում, քան հրշեջները․ նայեցեք հին վարպետների նկարները և դուք անմիջապես կհամոզվեք։

Մատուռ ջրհորը աղոտ լուսավորված էր կանթեղներով։ Վանականները ջուրը դուրս էին քաշում ոլորանի և շղթայակապ դույլի օգնությամբ, լցնում ջրհորդանը, որի միջով այն հոսում էր դեպի դուրսը գտնվող քարե ավազանը (անշուշտ նկատի ունեմ այն ժամանակը, երբ դեռ ջուր կար), և վանականներից բացի ոչ ոք իրավունք չուներ մտնելու մատուռը։ Բայց ես, ստանալով իմ արհեստակից եղբոր ու ստորադրյալի սիրալիր թույլտվությունը, ներս մտա։ Նա ինքը երբեք այնտեղ չէր մտել։ Ամեն ինչ նա անում էր կախարդության միջոցով ու երբեք չէր աշխատեցնում իր ուղեղը։ Եթե նա ոտք դներ այս շեմքից ներս և խանգարված ուղեղի փոխարեն օգտագործեր աչքերը, կարող էր բուժել աղբյուրը բնական միջոցներով, իսկ հետո հրաշքի տեղ ներկայացնել, ինչպես սովորաբար անում են։ Բայց ոչ, նա պարզապես ծերուկ ապուշ էր, կախարդ, որը հավատում էր իր կախարդությանը, իսկ նման սնոտիապաշտությամբ դիվահար եղած կախարդը հաջողության հասնել չի կարող։

Ես կասկածում էի, որ ջրհորը ճեղքվածք է տվել, որ հատակի մոտ մի քանի քարեր թափվել են և անցք է գոյացել, որով գնում էր ջուրը։ Չափեցի շղթան, իննսունութ ոտք էր։ Ապա երկու վանական կանչեցի, կողպեցի դուռը, մի մոմ վերցրի, և ստիպեցի նրանց ինձ դույլի վրա ցած իջեցնել։ Երբ շղթան ձգվեց ամբողջ երկարությամբ, մոմի լույսը հաստատեց իմ կասկածը․ պատի մի զգալի մասը ցած էր թափվել ու բավականին մեծ ճեղքվածք էր գոյացրել։

Ես համարյա ափսոսում էի, որ իմ կասկածները հաստատվեցին, որովհետև մի երկու ուրիշ գաղափարներ ունեի, որոնք ավելի ձեռնտու էին հրաշքի համար։ Ես մտաբերեցի, որ Ամերիկայում, շատ դարեր հետո, երբ նավթահորը դադարում էր խփելուց, նրան նորից կյանքի էին կոչում, դինամիտով պայթեցնելով հողը։ Եթե պարզվեր, որ այս ջրհորը ցամաքել է առանց մասնավոր պատճառների, ես վեհանձնորեն կարող էի բոլորին զարմացնել, ստիպելով մի ոչ այնքան էլ արժեքավոր անձնավորության դինամիտային ռումբ նետել ջրհորից ներս։ Նույնիսկ մտածում էի այդ նպատակի համար օգտագործել Մերլինին։ Բայց այժմ ես համոզվեցի, որ ռումբ նետելու անհրաժեշտություն չկար։ Իրադրությունները ոչ միշտ են մեր ուզած ձևով դասավորվում։ Գործնական մարդը չի կարող հուսախաբությանը տրվել, նա պարտավոր է ուղեղը շարժել, թե ինչպես իր ստանալիքը ստանա։ Ես այդպես էլ վարվեցի։ Ինքս ինձ ասացի, որ շտապելու հարկ չկա, դեռ կարող եմ սպասել, հերթը ռումբին էլ կհասնի։ Եվ իր ժամանակին հասավ։

Երբ ինձ նորից վեր հանեցին, ես վռնդեցի վանականներին և ցած իջեցրեցի ձկնորսական կարթաթելը․ ջրհորի խորությունը հարյուր հիսուն ոտք էր և հատակից քառասունմեկ ոտք բարձրության վրա արդեն ջուր կար։ Մի վանական կանչեցի ու հարցրի․

― Ի՞նչ խորություն ուներ ջրհորը։

― Չգիտեմ, սըր, ինչ ոչ ոք չի ասել։

― Սովորաբար ի՞նչ մակարդակի էր լինում ջուրը։

― Վերջին բոլոր երկու հարյուր տարիների ընթացքում, ջուրը պռունկին մոտ էր կանգնում, այդպես էր վկայում ավանդությունը, որ մեզ հասել է մեր նախորդներից։

Նա ճիշտ էր ասում, գոնե վերջին ժամանակների համար ավելի վստահելի վկաները այդ էին ապացուցում․ շղթայի միայն քսան֊երեսուն ոտք երկարությունն էր օգտագործվում, մնացած մասը ժանգոտ էր։ Ինչպե՞ս է անցած անգամ ջուրը սկզբում անհայտացել ու նորից հետո երևացել։ Անկասկած, որևէ գործնական մարդ ջրհոր է իջել, նորոգել ճեղքվածը և հետո եկել վանահոր մոտ, հայտարարել, որ եթե քանդեն լոգարանը, ջուրը կվերադառնա։ Իսկ հիմա նորից ճեղքվածք է գոյացել, և այս մանկամիտ մարդիկ կաղոթեին, սրբազան թափորներ կկազմեին, զանգերը ղողանջել կտային, մինչև որ հենց իրենք էլ չչորանային ու քամին ցրիվ չտար նրանց փոշին, և ոչ մեկի մտքով չէր անցնի ջրհորի մեջ իջեցնել կարթաթելը կամ էլ ինքն իջներ ու տեսներ, թե պատճառն ինչ է։ Հաղթահարել դարերով արմատներ ձգած մտածելակերպը շատ դժվար խնդիր է։ Այդ մտածելակերպը փոխանցվում է սերնդե սերունդ ինչպես դիմագծերը և, եթե այդ դարաշրջանի մարդու գլխում որևէ նոր միտք էր հայտնվում, որը նախապես չէր եղել նրա նախորդների գլուխներում, ապա այդպիսի մարդուն ապօրինի ծնունդ էին համարում։ Ես ասացի վանականին։

― Դժվար հրաշք է ջուրը չոր ջրհորը վերադարձնելը, բայց մենք փորձ կանենք, եթե մեր եղբայր Մերլինը ձախողվի։ Եղբայր Մերլինը շատ ընդունակ կախարդ է, բայց մասնագիտացել է միայն պալատական հմայությունների գծով, և նա այստեղ հաջողություն ունենալ չի կարող, այո, ըստ երևույթին, կձախողվի։ Բայց դրանում վարկաբեկիչ ոչինչ չկա, քանի որ այսպիսի հրաշագործությունների ընդունակ մարդը կարող է հյուրանոց բացել։

― Հյուրանո՞ց։ Ես կարծեմ չեմ լսել։

― Հյուրանոցի՞ մասին։ Դա նույնն է, ինչ դուք իջևանատուն եք կոչում։ Այսպիսի հրաշագործությունների ընդունակ մարդը կարող է իջևանատուն բացել։ Ես ընդունակ եմ այդպիսի հրաշագործության, և ես կարարչագործեմ այդ հրաշքը, բայց պետք է խոստովանեմ, որ այդ հրաշքը արարչագործելու համար, ես ստիպված պետք է լինեմ մինչև վերջ պրկելու բոլոր ուժերս։

― Ոչ ոքի այդ ճշմարտությունը ավելի լավ հայտնի չէ, քան մեր վանական եղբայրությանը, քանզի ավանդությունը ասում է, որ անցյալ անգամ աղբյուրի վերականգնումը շատ դժվարին գործ է եղել և պահանջել է մի ամբողջ տարի։ Ինչևէ, թող աստված քեզ բարի հաջողություն ճամփի, իսկ այդ նպատակի համար մենք աղոթքներ կառաքենք առ Նա։

Գործնական տեսանկյունից դիտած դա բավականին հաջող գաղափար էր՝ լուր տարածել, թե իբր նման հրաշքի արարչագործումը շատ դժվար է։ Երբեմն ամենաանշան բաներն էլ վիթխարի նշանակություն են ստանում ռեկլամի շնորհիվ։ Այդ վանականը ապշել էր այն ամենի դժվարությունից, ինչ ես պետք է կատարեի, նա ուրիշների սրտում էլ կբոցավառի նույն զգացումը և երկու օրը չլրացած ես կդառնամ համընդհոնուր կարեկցության առարկա։

Կեսօրին, տուն վերադառնալիս, հանդիպեցի Սենդիին։ Նա հենց նոր եղել էր ճգնավորների մոտ։ Ես ասացի․

― Ինքս էլ եմ ուզում նրանց տեսնել։ Այսօր չորեքշաբթի է։ Նրանց մոտ ցերեկային ներկայացումներ լինո՞ւմ են։

― Ներողություն, սըր, ինչի՞ մասին ես հարցնում։

― Ցերեկային ներկայացումների։ Կեսօրից հետո նրանց մոտ բա՞ց է։

― Ո՞ւմ մոտ։

― Էլ ո՞ւմ, ճգնավորների։

― Բա՞ց։

― Այո, բաց։ Մի՞թե պարզ չէ։ Կամ գուցե նրանք փակում են կեսօրին։

― Փակո՞ւմ։

― Փակո՞ւմ, այո փակում։ Անհասկանալի ի՞նչ կա այստեղ։ Կյանքումս երբեք այսպիսի բութ գլուխ չեմ տեսել․ ինչ էլ որ ասես, ոչինչ չի հասկանա։ Հարցնում եմ քեզ ամենապարզ բառերով․ ե՞րբ են նրանք փակում խանութը, ե՞րբ են ավարտում ներկայացումը, ե՞րբ է մարում լույսը։

― Փակում, խանութը, ավարտում․․․

― Լավ, բավական է, դու ինձ ձանձրացրիր։ Ամենապարզ բաներն անգամ չես հասկանում։

― Ես ուրախ կլինեի քեզ գոհացնել, սըր, և ողբում եմ և վշտանում, որ չեմ կարողանում, բայց ես միայն հասարակ օրիորդ եմ և ինձ ոչինչ չեն սովորեցրել, մանկությունից չեն մկրտել իմացության այն խոր ջրերում, որոնք օծել են նրան, ով հաղորդակից է դարձել ամենաերևելի խորհուրդներին, նրան, ում վրա ակնածանքով հառնում են իրենց աչքերը խոնարհ մահկանացուները, որոնք գիտակցում են, որ իրենց անիմացությունը միայն սկիզբն է այլևայլ անկատարելիությունների, որոնց համար ողբալով, մարդիկ քուրջ են հագնում և կսկիծի մոխիր ցանում իրենց գլուխներին, և, երբ նման մեկի ուղեղը պարուրած խավարի մեջ թափանցում են բարձր խորհուրդներով լեցուն այնպիսի ոսկի բառեր, ինչպես այդ «փակում խանութը», «ավարտում ներկայացումը», «մարում լույսը», միայն աստծու գթասրտությունն է փրկում նրան, որպեսզի չտրաքվի նախանձից այն մարդու նկատմամբ, որի միտքը ունակ է ներփակելու, իսկ լեզուն ունակ է արտասանելու այդպիսի վեհ, բարեհնչյուն ու հրաշալի խոսքեր, և անգետի խոնարհ ուղեղի մեջ առաջացնող շփոթը, և անկարողությունը ընկալելու այդ հրաշալիքների աստվածային նշանակությունը ծագում են ոչ թե սնափառությունից, այլ անկարողությունն այդ անկեղծ է ու ճշմարիտ և դու պիտի հասկանաս, որ այն էությունն իսկ է քո առջև ակնածալից խոնարհման, որ մշտատև է ու քեզ լիովին հայտնի, եթե դու նկատել ես իմ հոգու և իմ մտքի կառուցվածքը և հասկացել, որ ես ոչ թե չեմ ուզում, այլ չեմ կարող, և քանի չեմ կարող, ուրեմն և չեմ կարող ոչինչ անել, և եթե նույնիսկ ուզենայի էլ, իմ ուժը չէր պատի ուզենալը ցանկալի կարողանալ դարձնել, ու դրա համար էլ, խնդրում եմ քեզ, տեր իմ բարի, և թանկագին իմ լորդ, ներողամիտ եղիր իմ մտքի նկատմամբ և քո բարությամբ ու գթասրտությամբ ներիր ինձ։

Ես չկարողացա այդ ամենը մանրամասնորեն ընկալել, բայց հիմնական գաղափարը, այնուամենայնիվ, հասկացա և ամոթ զգացի։ Անազնվություն էր տասնիններորդ դարի տեխնիկական արտահայտությունները թափել վեցերորդի անգետ դստեր գլխին և ապա կշտամբել նրան, որ նա չի հասկանում․ նա անկեղծորեն գործադրում էր բոլոր ջանքերը հասկանալու համար, և իր մեղքը չէ, եթե այդ նրան չէր հաջողվում, ու ես ներողություն խնդրեցի։ Մենք ոլորապտույտ կածաններով գնացինք դեպի ճգնավորների խորշերը, իրար հետ հաշտ զրուցելով և զգալով, որ առավել լավ բարեկամներ ենք դարձել, քան առաջ էինք։

Ներսս աստիճանաբար խորհրդավոր և քաղցր դողով լեցուն հարգանք էր ծագում այդ աղջկա նկատմամբ։ Ամեն անգամ, երբ նա շարժվում էր կայարանից ու գործի գցում իր միջմայրցամաքային, անեզր ու անհորիզոն նախադասության շոգեկառքը, ինձ թվում էր, թե կանգնած եմ գերմանական լեզուների նախամոր սարսափելի կերպարանքի առջև։ Դա այնպես էր ազդում ինձ վրա, որ երբեմն, երբ նա սկսում էր դատարկել իր այդ նախադասություններից մեկը, ակամա ակնածանքից հանում էի սաղավարտս և մնում գլխաբաց։ Եթե նրա բառերը ջուր լինեին, ես, վստահաբար, կխեղդվեի։ Նա վարվում էր ճիշտ ինչպես գերմանացիները․ երբ ուզում էր որևէ բան ասել, միևնույն է թե ինչ՝ հարցի պատասխանել, քարոզ խոսել, շարադրել հանրագիտարանը կամ պատերազմների պատմությունը, նա անպատճառ պետք է ամբողջը մի եզակի նախադասության մեջ ներփակեր կամ մեռներ։ Նույն կերպ է վարվում նաև գերմանացի գրողը, եթե պատահի, որ նա սուզվի մի նախադասության մեջ, այլևս նրան չեք տեսնի, մինչև որ դուրս չլողա իր Ատլանտյանի մյուս կողմում՝ բայը բերանին։

Մինչև երեկո մենք քարշ էինք գալիս մի ճգնավորից մյուսը։ Դա մի վերին աստիճանի տարօրինակ անասնարան էր։ Ճգնավորները, կարծես, իրար հետ մրցում էին մի հիմնական բանում, թե նրանցից ով ավելի անմաքուր կլինի և իր շուրջն ավելի շատ միջատներ կբազմացնի։ Նրանց բոլոր արարմունքները վկայում էին արտակարգ ինքնագոհության մասին։ Մի ճգնավորի հպարտությունը, օրինակ, այն էր, որ նա մերկ պառկած էր ցեխի մեջ և թույլ էր տալիս միջատներին կծել իր մարմինը և այտուցներ առաջացնել․ երկրորդինը այն, որ ամբողջ օրը կանգնում էր ժայռի մոտ, հիացած ուխտավորների առջև և աղոթում․ երրորդինը այն, որ մերկանում էր ու չոչ անում․ չորրորդինը այն, որ շատ տարիներ անընդմեջ իր մեջքին ութսուն ֆունտ երկաթ էր կրում․ հինգերորդինը այն, որ երբեք բոլոր մարդկանց նման չէր պառկում քնելու համար, այլ քնում էր կանգնած՝ փշատերև թփերի մոտ և խռմփացնում էր, երբ ուխտավորները հավաքվում էին շուրջը ու աչքերը տնկում նրա վրա։ Մի կին, որ ծածկում էր իր մերկությունը միայն ճերմակ մազերով, ամբողջովին սևացել էր, շնորհիվ ջրից քառասունյոթամյա բարեպաշտ հրաժարումի։ Այդ տարօրինակ մարդկանցից յուրաքանչյուրի շուրջ կանգնած էին ուխտավորները, ակնածալից զարմանքով նայում էին նրանց և նախանձում այն երանությանը, որ նրանք իրենց համար ձեռք էին բերել երկնքում, աստվածասեր սխրանքների շնորհիվ։

Կամաց֊կամաց մենք հասանք ճգնավորներից ամենանշանավորին։ Նրա փառքը տարածված էր ամբողջ քրիստոնյա աշխարհում, անվանի և ազնվածին մարդիկ գալիս էին հողագնդի տարբեր ծայրերից նրան երկրպագելու։ Նա իր համար տեղ էր ընտրել հովտի ամենաընդարձակ մասում, և նրա շուրջ ամբողջ տարածությունը միշտ լեցուն էր ամբոխով։

Նա կանգնած էր վաթսուն ոտք բարձրություն ունեցող մի սյան կատարին ամրացված լայն հարթակի վրա։ Այդ պահին էլ նա զբաղված էր նույն գործով, ինչ անում էր ամեն օր ահա արդեն քսան տարի շարունակ․ մերթ սրընթաց կռանում էր մինչև ոտքերը, մերթ ուղղվում։ Այդ նրա աղոթելու ձևն էր։ Ժամացույցը ձեռքիս ես հաշվեցի․ քսանչորս րոպե քառասունվեց վայրկյանում նա հազար երկու հարյուր անգամ կռացավ և ուղղվեց։ Ափսոս էր, որ այդպիսի զորությունը իզուր էր կորչում։ Նրա շարժումները իսկական գանձ էին մեխանիկայի համար, համարյա նույնը, ինչ ոտնակի վրա սեղմելը։ Ես նշում արեցի իմ ծոցատետրում, նկատի ունենալով ապագայում նրան հարմարեցնել առաձգական պարանների մի սիստեմ և ստիպել, որպեսզի աշխատեցնի կարի մեքենան։ Հետագայում ես իրագործեցի այդ ծրագիրը և հինգ տարի շարունակ գերազանց արդյունք ստացա․ այդ ժամանակի ընթացքում նա տնայնագործ քաթանից կարեց տասնութ հազար առաջնակարգ շապիկներ, օրական տասը հատ։ Ես նրան ստիպում էի աշխատել նաև կիրակի օրերը, քանի որ նա կիրակի օրերին էլ նույն գործով էր պարապում և բնավ իմաստ չուներ իզուր վատնել այդքան զորությունը։ Այդ շապիկները ինձ վրա ոչինչ չէին նստում, եթե չհաշվենք հումքի ձեռք բերման հետ կապված աննշան ծախսերը, որոնք ես ինքս էի վճարում, քանի որ անարդարացի կլիներ այդ ծախսը ճգնավորի վրա դնելը։ Շապիկները վաճառում էին ուխտավորներին հատը մեկուկես դոլարով, իսկ Արթուրի թագավորության մեջ մեկուկես դոլարով կարելի էր հիսուն կով գնել կամ մի ազնվացեղ նժույգ։ Այդ շապիկները համարվում էին լավագույն պաշտպանիչ միջոցը բոլոր մեքերի դեմ, իսկ իմ ասպետները այն ջանադրաբար էին ռեկլամում դրանք ներկատուփերի ու նկարակաղապարների միջոցով, որ շուտով ամբողջ Անգլիայում այլևս չկար ոչ մի ժայռ, ոչ մի քար, ոչ մի պատ, որի վրա մի մղոն հեռավորությունից չերևար այս մակագրությունը։

Գնեցեք միայն սուրբ Ճգնավորի շապիկները։

Հովանավորյալ ավագանու կողմից։

Արտոնագիրը հայցված է։

Այս ձեռնարկությունը այնքան դրամ բերեց, որ ես չգիտեի, թե ինչ անեմ։ Երբ գործը ծավալվեց, մենք սկսեցինք շապիկներ պատրաստել թագավորների համար, շքեղ զգեստներ՝ հերցոգուհիների և ուրիշ ազնվատոհմիկ տիկնանց համար՝ բոլորածալքերով՝ ցռուկի մասում, փոթերով՝ խելի վրա, ձեռագործով՝ փրկարար գոտիների մոտ, ժանյակներով՝ առագաստներից կախ։ Չէ, սքանչելի բաներ էին։

Բայց հենց այդ ժամանակ ես նկատեցի, որ իմ շարժիչը սովորություն է դարձրել կանգնել մեկ ոտքի վրա, մյուսին ըստ երևույթին, ինչ֊որ բան էր պատահել։ Ես կրճատեցի արտադրությունը և դուրս եկա գործից, որը գնեց սըր Բորս դը Գանիսը իր բարեկամների հետ համատեղ։ Իսկ ևս մի տարի հետո ստիպված եղան բոլորովին փակել այդ ձեռնարկությունը, քանի որ բարի սուրբը հանգստյան էր քաշվել։ Նա վաստակել էր իր հանգիստը։ Կարող եմ այդ հաստատել լրիվ պատասխանատվությամբ։

Բայց, երբ նրան տեսա առաջին անգամ, իրեն այնպես էր պահում, որ նրա վարքը այստեղ նկարագրել հնարավոր չէ։ Եթե ցանկություն ունեք, խնդրեմ, կարդացեք այդ մասին «Վարք սրբոց»֊ի մեջ։

Գլուխ XXIII

Աղբյուրի վերականգնումը

Շաբաթ կեսօրին ես գնացի ջրհորի մոտ, տեսնելու, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։ Մերլինը դեռ անուշաբույր փոշիներ էր այրում, ձեռքերով օդը սրատում և ավելի ջանադրողաբար, քան երբևէ, ինչ֊որ բաներ մրթմրթում, բայց այս անգամ նրա տեսքը սրտաբեկ էր, որովհետև, ինչպես գիտեք, նույնիսկ խոնավություն չէր կարողացել առաջ բերել ջրհորի մեջ։ Վերջապես ես ասացի․

― Է՜, ջանքերդ ի՞նչ են խոստանում հիմա, լծակից եղբայր։

― Ահավասիկ, ես հիմա դիմում եմ ամենահզոր հմայքներին, որ հայտնի են միայն Արևելքի գաղտնի գիտությունների իմաստագույն գիտակներին, եթե այդ հմայքներն էլ չօգնեն, ուրեմն արդեն ոչինչ չի կարող փրկել։ Դադար մնա, մինչև վերջացնեմ։

Այս անգամ նա այնպիսի ծուխ բարձրացրեց, որ ամբողջ շրջակայքը մթնեց, և ճգնավորները մասնավորապես շատ նեղվեցին, քանի որ քամին փչում էր նրանց կողմ և ալիքաձև թանձր ծուխը լցվեց նրանց խորշերը։ Նա այնքան շատ խոսեց, որ կարելի էր հատորներ կազմել, ամբողջ մարմնով կուտապ֊կուտապ էր գալիս և մոլեգնորեն օդը սրատում իր ձեռքերով։ Քսան րոպե անց նա գետին փռվեց ուժաթափ և համարյա շնչահեղձ լինելով։ Այդ պահին հայտնվեցին վանահայրը, մի քանի հարյուր վանականներ ու կուսաններ, բազմաքանակ ուխտավորներ և անհամար թվով ընկեցիկներ, որոնց գրավել էր հրաշագործ ծուխը, և որոնք բոլորն էլ արտակարգ հուզված էին։ Վանահայրը անձկությամբ հարցրեց արդյունքների մասին։ Մերլինը ասաց․

― Եթե մահկանացուի զորությունը բավական լիներ այս ջրերը շղթայած կախարդանքը փարատելու համար, աղբյուրը արդեն խփելիս կլիներ։ Բայց այն ձախողվեց, հետևաբար, պատահել է մի բան, ինչից ես ամենից շատ էի վախենում․ աղբյուրը կախարդված է Արևելքի մոգերին հայտնի ամենահզոր ոգու կողմից, որի անունը տվող յուրաքանչյուր մարդ տեղն ու տեղը կմեռնի։ Չկա ու չի կարող լինել մահկանացու, որ թափանցեր այդ կախարդանքների գաղտնիքի մեջ, իսկ առանց այդ գաղտնիքները իմանալու, հնարավոր չէ դրանք փարատել։ Ջուրը այլևս երբեք այստեղ չի հոսի, բարի հայր իմ։ Ես արեցի այն, ինչ մարդը կարող էր անել։ Արտոնիր ինձ գնալու։

Իհարկե, վանահայրը բավականին հուսալքվեց։ Եվ հուսալքության դրոշմը դեմքին դարձավ ինձ ու ասաց․

― Դու լսեցի՞ր նրան։ Ճի՞շտ է ասում։

― Մասամբ այո։

― Ուրեմն ոչ ամբողջությամբ, այո՞։ Ո՞ր մասն է ճիշտ։

― Ճիշտ է այն, որ ջրհորը իրոք կախարդված է արևելյան անունով ոգու կողմից։

― Աստված գթա մեզ։ Մենք կորած ենք։

― Գուցե։

― Բայց ոչ հիմնովին, այո՞։ Դու ուզում ես ասել ո՛չ հիմնովին։

― Այո, ճիշտ այդպես։

― Հետևաբար, դու ուզում ես ասել նաև, որ նա, երբ պնդում էր, թե ոչ ոք անզոր է փարատելու այդ կախարդանքը․․․

― Այո, այդ կետում նա պարտադիր չէ, որ ճիշտ լինի։ Կան պայմաններ, որոնց առկայության դեպքում այդ կախարդանքը փարատելու փորձը կարող է շատ աննշան, պարզապես չնչին հաջողություն խոստանալ։

― Պայմաններ․․․

― Օ, դրանք բոլորովին էլ դժվար չեն։ Ահա այդ պայմանները․ ջրհորը և շրջակա ամբողջ տարածությունը կես մղոնի սահմաններում պետք է դրվեն իմ ամբողջական իշխանության տակ այսօր մայրամուտից հետո մինչև այն պահը, երբ ես կփարատեմ կախարդանքը, և ոչ ոք իրավունք պիտի չունենա այստեղ մտնելու առանց իմ թույլտվության։

― Դա բոլո՞րն է։

― Այո։

― Եվ դու չե՞ս վախենում փորձ անել։

― Օ, բոլորովին։ Ես, անշուշտ, կարող եմ ձախողվել, բայց կարող եմ նաև հաջողություն ունենալ։ Անհրաժեշտ է, որ մեկը համարձակվի փորձել։ Ես պատրաստ եմ։ Ընդունո՞ւմ եք իմ պայմանները։

― Անվերապահ։ Ես կարգադրություն կանեմ, որ կատարվեն քո բոլոր պահանջները։

― Սպասեցեք, ― ասաց Մերլինը, չարագուշակ ժպիտով։ ― Ձեզ հայտնի՞ է, որ նա, ով ուզում է փարատել այդ կախարդանքը, պետք է իմանա ոգու անունը։

― Այո, ես գիտեմ նրա անունը։

― Եվ հայտնի՞ է ձեզ, որ այդ անունը իմանալը դեռ քիչ է, պետք է նաև այն արտասանել կարողանալ։ Հա՜֊հա՜։ Գիտե՞ք դուք այդ։

― Այո՛, այդ էլ գիտեմ։

― Գիտե՞ք։ Բայց մի՞թե դուք ցնդել եք։ Մի՞թե ուզում եք արտասանել այդ անունը և մեռնել։

― Արտասանե՞լ նրա անունը։ Ինչո՞ւ ոչ։ Ես այն կարտասանեմ, եթե նույնիսկ Կալլեսյան անուն լինի։

― Այդ դեպքում դուք արդեն ննջեցյալ եք, ես այդպես էլ կհաղորդեմ Արթուրին։

― Շատ լավ։ Վերցրեք ձեր մաղախը և չքվեցեք։ Ձեզ, Ջոն Ու Մերլին, մնում է տուն գնալ և եղանակը կանխատեսել, դուք այստեղ այլևս անելիք չունեք։

Ես ճիշտ ցավոտ կետին դիպա և ստիպեցի նրան կնճռոտվել, քանի որ նա ամենավատ եղանակ գուշակողն էր ամբողջ թագավորության մեջ։ Երբ նա հրամայում էր ծովեզերքի երկայնքով տագնապի ազդանշաններ դնել, մի այնպիսի մեռյալ անդորր էր սկսվում, որ ամբողջ շաբաթներ էր տևում, իսկ երբ նա լավ եղանակ էր գուշակում, անձրևը կղմինդր էր ջարդում։ Այնուամենայնիվ, ես նրան թողել էի եղանակի կանխատեսման բյուրոյում ականահարելու համար նրա վարկը։ Իմ ակնարկը կատաղեցրեց նրան, և փոխանակ տուն ճանապարհորդելու և մահվանս լուրս զեկուցելու, նա հայտարարեց, որ մնալու է և հաճույք զգալու իմ փոշիանալու տեսարանից։

Իմ երկու մասնագետները ժամանեցին երեկոյան․ սոսկալի հոգնած էին, քանի որ ճանապարհին համարյա չէին հանգստացել։ Նրանց հետ բարձված ջորիներ կային, որոնց վրա բերել էին ինձ անհրաժեշտ ամեն ինչ․ գործիքներ, պոմպ, կապարե խողովակ, բենգալյան կրակ, մեծ հրթիռների կապոցներ, հռոմեական մոմեր, հրավառության սարքեր, էլեկտրական մարտկոց՝ այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր շքեղ հրաշքի համար։ Նրանք ընթրեցին ու կարճատև հանգիստ առան, և կեսգիշերին մոտ մենք գնացինք դեպի ջրհորը, որի շուրջ այնպիսի մեռյալ լռություն, այնպիսի դատարկություն էր տիրում, որ նույնիսկ գերազանցում էր պահանջվածը։ Մենք տիրապետություն հաստատեցինք ջրհորի և նրա շրջակայքի վրա։ Իմ տղաների ձեռքից ամեն ինչ գալիս էր, սկսած ջրհոր երեսպատելուց մինչև մաթեմատիկական սարքեր պատրաստելը։ Արևածագից մի ժամ առաջ մենք արդեն փակել էինք ճեղքը և ջրի մակարդակը սկսեց բարձրանալ։ Ապա մատուռի մեջ զետեղեցինք մեր հրավառությունը, կողպեցինք և գնացինք քնելու։

Կեսօրի ժամերգությունը չավարտված, մենք նորից ջրհորի մոտ էինք, որովհետև դեռ շատ անելիք կար, և ես մտադիր էի հրաշքը իրագործել կեսգիշերից առաջ միանգամայն գործնական պատճառներով․ եկեղեցու համար արարչագործված հրաշքը կիրակի օրը գնահատվում էր վեց անգամ ավելի, քան եթե նույն հրաշքը արարչագործված լինի ոչ կիրակի օրը։ Ինը ժամվա ընթացքում ջուրը հասավ սովորական մակարդակին, այսինքն, գտնվում էր պռունկից քսաներեք ոտք ցած։ Մենք ջրի մեջ սուզեցինք փոքրիկ երկաթյա պոմպը (մայրաքաղաքի մոտ գտնվող իմ գործարանի արտադրանքի առաջին նմուշներից մեկն էր դա), ծակեցինք մատուռի դրսի պատի մոտ գտնվող քարե ավազանը և անցքի մեջ տեղադրեցինք կապարե խողովակը, ճիշտ այնպիսի երկարության, որ նրա ծայրը հասնում էր մատուռի դռներին և կարող էր դուրս նետել ջրի մի այնպիսի շիթ, որը լավ տեսանելի լիներ ամբոխին։ Իմ հաշիվներով որոշակի ժամին երկու հարյուր հիսուն ակրից ոչ պակաս տարածություն գրավված կլինի ժողովրդի կողմից այս փոքրիկ սրբազան բլրակի դիմաց։

Մի դատարկ տակառ գտանք, ջարդեցինք կափարիչը, տակառը տարանք ամրացիրինք մատուռի տափակ տանիքի վրա, ապա տակառի մեջ մի հարթ շերտ վառոդ լցրինք, մեկ մատնաչափ հաստությամբ, և վառոդի մեջ էլ տնկեցինք մեր ունեցած ամեն տեսակի բազմաքանակ հրթիռները։ Վառոդը հողորդալարով միացրինք գրպանի էլեկտրական մարտկոցի հետ, ապա մեր ողջ ունեցած բենգալյան կրակը տեղադրեցինք տանիքի չորս անկյուններում՝ մի անկյունում՝ կապույտ, երկրորդում, կանաչ, երրորդում՝ կարմիր, չորրորդում՝ մանուշակագույն, և յուրաքանչյուր անկյունը նույնպես միացրինք մարտկոցի հետ։

Մոտ երկու հարյուր յարդ հեռու, տափարակի վրա, մենք հեսաններից ու տախտակներից չորս ոտք բարձրության մի հարթակ կառուցեցինք։ Հարթակը ծածկեցինք հատուկ այդ առիթով փոխառնված վառ գորգերով և գորգերի վրա էլ տեղադրեցինք վանահոր գահը։ Երբ մտադիր էս հրաշքը արարչագործել տգետ ժողովրդի համար, պարտավոր ես հատուկ ուշադրություն դարձնել յուրաքանչյուր մանրուքին․ յուրաքանչյուր մանրուք պետք է ներգործի ժողովրդի վրա։ Ինչպես նաև ոչ պակաս ուշադրություն պետք է ընծայես այն բանին, որ հարգարժան ու կարևորագույն հյուրերիդ համար ապահովված լինեն բոլոր հարմարությունները։ Եթե այս պայմանները իրագործված են, կարող ես հանգիստ սկսել խաղդ։ Ես գիտեմ այդ ամենի արժեքը, որովհետև ճանաչում եմ մարդու բնությունը։ Շքեղությունը չի փչացնի հրաշքը։ Շքեղությունը շատ հոգս է պահանջում, շատ աշխատանք, երբեմն շատ դրամ, բայց վերջ ի վերջո միշտ էլ գինը հանում է։ Այսպիսով մենք մատուռից մինչև հարթակը ստորգետնյա հաղորդալարեր քաշեցինք, իսկ հարթակի տակ էլ թաքցրինք մարտկոցները։ Ժողովրդին հեռու պահելու համար, հարթակի շուրջը պարանով հարյուր քառակուսի ոտք տարածություն շրջափակեցինք և վերջապես ավարտեցինք աշխատանքը։ Ծրագիրս այսպիսին էր․ ժողովրդի մուտքը արտոնել տաս և կեսին, ներկայացումը սկսել ճիշտ տասնմեկ և քսանհինգին։ Ես դեմ չէի լինի մոտքի վճար գանձել, բայց, անշուշտ, անհարմար էր։ Իմ տղաներին հրահանգեցի մատուռի մեջ լինել տասից ոչ ուշ, երբ դեռ շուրջը ոչ ոք չի լինի, որպեսզի ժամանակին գործի դնեն պոմպը։ Ապա տուն գնացինք ընթրելու։

Աղբյուրին պատահած դժբախտության լուրը մինչ այդ տարածվել էր հեռուները, և վերջին երեք օրերին ժողովրդի հոծ բազմություններ էին գալիս անընդհատ հոսանքով։ Հովտի ցածրադիր մասը վեր էր ածվել վիթխարի ճամբարի։ Մենք լավ հանդիսասրահ կունենայինք, այս մասին կասկած իսկ լինել չէր կարող։ Հազիվ էր մթնշաղը ընկել, երբ մունետիկները շրջեցին ամբողջ հովիտը՝ բոլորին ազդարարելով, որ ջուրը վերադարձվելու փորձ է արվելու, և դա ստիպեց մարդկանց զարկերակները խփել ավելի տենդագին։ Մունտետիկները ազդարարել էին նաև, որ ուղիղ տաս անց երեսունին վանահայրը իր մերձավորների հետ հանդիսավոր թափորով դուրս կգա վանքից և տեղ կգրավի հարթակի վրա և, որ մինչ այդ արգելվում է ներթափանցել սահմանված գոտին․ երբ վանահայրը կնստի, զանգերի ղողանջը կդադարի, դա էլ ազդանշան կծառայի այն մասին, որ բոլոր ցանկացողները կարող են մոտենալ։

Ես արդեն հարթակի վրա էի, հյուրերին ընդունելու պատրաստ, երբ վերջապես երևաց հանդիսավոր թափորը՝ վանահոր գլխավորությամբ։ Ես նրանց նկատեցի միայն այն ժամանակ, երբ մոտեցան պարանին, քանի որ խավար գիշեր էր, երկնքում աստղեր չկային, իսկ ջահեր վառել ես արգելել էի։ Թափորի հետ հայտնվեց նաև Մերլինը ու տեղ գրավեց հարթակի վրա առաջին շարքում։ Այս անգամ նա իր խոսքը պահել էր։ Պարանից այն կողմ կանգնած ամբոխը տեսանելի չէր, բայց ես վստահ էի, որ նրանք արդեն այնտեղ են։ Հազիվ էին լռել զանգերը, երբ այդ ամբոխը հսկա սև ալիքի ձևով ներխուժեց ազատ տարածությունը, և դեռ մի կես ժամ շարունակվում էր նորանոր խմբերի հոսանքը, ապա մարդկային զանգվածը սսկվեց, քարացավ։ Երևի կարելի էր մի քանի մղոն ճանապարհ գնալ մարդկային գլուխներով սալարկված հրապարակով։

Մի քսան րոպե ստիպեցի սպասել, այն բանի համար, որպեսզի տպավորությունը ավելի զորեղ լիներ․ միշտ էլ օգտակար է մի փոքր տանջել հանդիսասրահիդ համբերությունը։ Վերջապես, համընդհանուր լռությունը խախտեց տղամարդկանց երգչախումբը, որ լատինական մի գեղեցիկ երգ երգեց, սկզբում ցածր, ապա ավելի ու ավելի բարձր ձայնով և հանդիսավոր մեղեդին վեհորեն հնչեց խավարի մեջ։ Դա էլ իմ գաղափարն էր և, ըստ երևույթին, ամենահաջող հայտնագործությունը տպավորություն թողնելու տեսակետից։ Երբ երգը ավարտվեց, ես կանգնեցի հարթակի վրա, ձեռքերս տարածեցի և ձեռքս վեր ձգած, մնացի անշարժ մի երկու րոպե, այս եղանակով միշտ էլ կարելի է գերեզմանային լռության հասնել։ Ապա դանդաղ արտասանեցի սոսկալի բառը, որի ահավորությունից բոլորը սարսռեցին, իսկ շատ կանայք ուշաթափվեցին։

― Կոնստանտինոպոլիտանիշերդուգլզաքսպֆայֆենմախերագելլշաֆտ

Հենց որ ես տնքալով արտամղեցի այդ բառի վերջին վանկը, ձեռքս դիպցրի իմ էլեկտրական հաղորդալարերից մեկին և խավարի մեջ թաղված ամբոխներին լուսավորեց ժանտատեսիլ կապույտ լույսը։ Ի՜նչ սքանչելի բան էր դա։ Շատերը ճչացին, կանայք տարբեր կողմեր էին նետվում, ընկնավորները ուշաթափվում էին ամբողջ վաշտերով։ Վանահայրն ու վանականները փութաջան խաչակնքում էին իրենց և, շփոթված, աղոթքներ մրմնջում։ Մերլինը դիմանում էր, բայց նա էլ մինչև պճեղների ծայրը զարմանք էր կտրել, կյանքում ոչ մի նման բան չէր տեսել։ Ժամանակն էր մի նոր կրակահերթ տալու։ Ես վեր պարզեցի ձեռքերս և կարծես օրհասի մեջ հեծծեցի այս բառը․

― Նիհլիստենդինամիտտեատերկեստխենսշպրենգունգսատտենտետսֆերզուխանգեն։

Եվ միացրի կարմիր լույսը։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես տնքաց ու ոռնաց այդ մարդկային Ատլանտյանը, երբ դժոխային բոսորը խառնվեց կապույտին։ Վաթսուն վայրկյան անց ես գոռացի․

Տրանսվաալտրուպպենտրոպենտրանսպորտտրանսպելտիրտվայբերտրաուուգստրերնետրագեդի։

Եվ վառեցի կանաչ լույսը։ Այս անգամ սպասելով միայն քառասուն վայրկյան, ես լայն տարածեցի ձեռքերս և ամպրոպագոռ ձայնով ճչացի այս բառերի բառի ավերիչ վանկերը․

― Մեկկամուզելմանենասսենմենշենմերդերմորենմուտտրտարմորնմորնումենտենմախեր։

Եվ շողարձակեց մանուշակագույնը։ Բոլոր չորս կրակները վառվում էին միանգամից՝ կարմիրը, կապույտը, կանաչը, մանուշակագույնը, չորս մոլեգնած հրաբուխներ երկինք էին նետում կուրացնող ծխի շիթեր, ծիածանագույն լույսով լուսավորելով, ասես վառ կեսօր լիներ, հովտի ամենահեռավոր անկյուններն անգամ։ Հեռվում, երկնքի հեռանկարի վրա, երևում էր իր սյան կատարին քարացած ճգնավորը․ քսան տարվա ընթացքում առաջին անգամ նա դադարել էր երկրպագելուց։ Ես գիտեի, որ տղաները կազմ ու պատրաստ սպասում են պոմպի մոտ։ Ես ասացի վանահորը․

― Ժամանակը եկել է, հայր։ Հիմա ես կարտասանեմ այն սոսկալի անունը և կհրամայեմ կախարդությանը փարատվել։ Պատրաստ եղեք, բռնեցեք որևէ բանից։

Ապա գոռացի ամբոխին․

― Լսեցեք։ Մի րոպե հետո կախարդությունը կփարատվի, կամ էլ այլևս ոչ մի մահկանացու չի կարող փարատել այն։ Եթե փարատվի, բոլորդ կիմանաք ու կտեսնեք անմիջապես, որովհետև սրբազան ջուրը դուրս կժայթքի մատուռի դռնից։

Ես սպասեցի մի քանի վայրկյան, որպեսզի լսողները փոխանցեին իմ ասածները նրանց, ովքեր ետևի շարքերում էին և չէին լսել, ապա մի արտակարգ կեցվածք ընդունեցի և ձեռքերի անիմաստ շարժումներ արեցի ու գոռացի․

― Բգվջջիլլիգկկ

Ես միացրեցի հրթիռներով լեցուն տակառին տանող հաղորդալարը։ Շլացուցիչ կրակե նետերի մի ամբողջ շատրվան սուլոցով դեպի զենիթ խոյացավ, երկնքում ցրվեց, և ադամանդների հեղեղ ցած տեղաց։ Սարսափի մի զորավոր տնքոց անցավ ամբոխի վրայով և հանկարծ վերածվեց ցնծության վայրի Օվացիայի, քանի որ մատուռի դռներից, բոլորի աչքի առաջ, խորհրդավոր կրակների շողարձակումի ներքո դուրս ժայթքեց ազատագրված ջուրը։ Ծերունի վանահայրը ոչ մի բառ չկարողացավ արտաբերել, արցունքները սեղմում էին կոկորդը։ Նա լուռ գրկեց ինձ և ճզմեց իր թևերի մեջ։ Այդ ավելի պերճախոս էր, քան բառը։ Մանավանդ, ավելի վտանգավոր, որովհետև այս երկրում չկար գոնե մի եզակի բժիշկ, որ քոռ գրոշ արժենար։

Տեսնել էր պետք, թե ինչպես էին այդ ամբոխները նետվում ջուրը ու համբուրում այն, համբուրում ու գգվում, փայփայում, խոսում նրա հետ ինչպես կենդանի արարածի, այնպիսի քնքուշ ու թանկագին անուններով կոչում նրան, ինչպիսին տալիս են սրտամոտ հարազատին, ասես թե նա մի վաղեմի բարեկամ լիներ, որը օտարություն էր գնացել, համարվել կորած և հանկարծ տուն էր վերադարձել։ Այո, հաճելի տեսարան էր, և ես դեպի լավը փոխեցի իմ կարծիքը մարդկանց մասին։

Մերլինին տուն ուղարկեցի պատգարակների վրա։ Երբ ես արտասանեցի այն սոսկալի անունը, Մերլինը ուշաթափվեց և դրանից հետո դեռ այնպես էլ չէր կարողանում ուշքի գալ։ Նախկինում նա երբեք չէր լսել այդ անունը, ինչպես նաև ես, բայց նա անմիջապես իմացավ, որ դա իսկականն էր։ Ինչ հիմարություն էլ որ դուրս տված չլինեի, նրա համար իսկական կլիներ։ Հետագայում նա խոստովանեց, որ նույնիսկ այդ ոգու հարազատ մայրը չէր կարող նրա անունը ճիշտ արտասանել, քան ես։ Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ես ինչպես էի ողջ մնացել, իսկ ես չէի բացահայտում գաղտնիքը։ Միայն ջահել ու անփորձ մոգերը կարող են բերնից թռցնել նման գաղտնիքը։ Մերլինը երեք ամիս վատնեց, աշխատելով կախարդանքի օգնությամբ գտնել հնարքը, որը հնարավորություն է տալիս արտասանել այդ ոգու անունը և ողջ մնալ, բայց ոչինչ չստացվեց և նա հրաժարվեց։

Երբ ես ուղղվեցի դեպի մատուռ, ամբոխը հարգալիր հանում էր գլխարկները և լայն ճանապարհ տալիս, կարծես բարձրագույն էակ լինեի․ ասենք ես իրոք որ բարձրագույն էակ էի և ինքս էլ այդ գիտակցում էի։ Մի քանի վանական ընտրեցի, սովորեցրի պոմպի գաղտնիքը և գործի դրեցի նրանց, որովհետև, անկասկած, բազմաթիվ մարդիկ կուզենային ջրի մոտ անցկացնել ամբողջ գիշերը, և հետևաբար, անհրաժեշտ էր, որպեսզի ջուրը բավարարեր բոլորին։ Այդ վանականների համար պոմպը ինքը մի հրաշք էր, նրանք չէին կարողանում ուշքի գալ զարմանքից և հիացած էին պոմպի գերազանց աշխատանքից։

Դա մեծ գիշեր էր, վիթխարի գիշեր։ Այդ գիշերը ինձ փառք բերեց։ Հպարտությունից պայթում էր սիրտս և ես չէի կարողանում քնել։

Գլուխ XXIV

Մրցակից մոգը

Այժմ իմ ազդեցությունը Սրբության Հովտում անսահման էր։ Եվ ես ցանկանում էի օգտագործել այն որևէ օգտակար նպատակի համար։ Այդ միտքը անցավ գլխովս հաջորդ առավոտյան, երբ տեսա վանքին մոտեցող իմ ասպետներից մեկին, որը օճառ էր տարածում։ Համաձայն պատմական տվյալների, այստեղի վանականները բավականին աշխարհիկ մտածելակերպ են ունեցել, որպեսզի լողանալ ցանկանային։ Գուցե նրանց մեջ մինչև օրս էլ պահպանվել է այդ պղծության որևէ հատիկը։ Ես հարցրեցի եղբայրներից մեկին․

― Չէի՞ք ուզենա լողանալ։

Նա փշաքաղվեց այդ մտքից, թե ինչ վտանգ է սպառնում աղբյուրին, բայց ասաց հուզված․

― Ինչո՞ւ հարցնել այդ մասին խեղճ մարմնին, որը մանկության օրերից այս կողմ չի ճաշակել օրհնյալ թարմությունը։ Օ՜, աստված իմ, ինչպես կուզենայի լողանալ։ Բայց դա անհնարին է, ազնվափայլ սըր, մի գայթակղիր ինձ, այդ արգելված է։

Եվ նա հառաչեց այնպես վշտաբեկ, որ ես հաստատ որոշեցի հնարավորություն տալ նրան լվանալու իր մարմնի հողային կալվածի գոնե վերին շերտը, եթե նույնիսկ այդ կործաներ իմ ամբողջ ազդեցությունը և սնանկացներ վանքը։ Ես գնացի վանահոր մոտ և թույլտվություն խնդրեցի այդ եղբոր համար։ Նա գունատվեց առաջարկությանս վրա․ չէ, չկարծեք, թե ես տեսա գունատվելը, որովհետև այն տեսնելու համար անհրաժեշտ կլիներ նախ երեսի վրայից քերել մի գրքի կազմի հաստության կեղտի շերտ, իսկ ես բնավ մտադրություն չունեի այդ անելու, բայց գիտեմ, որ նա գունատվեց ու դողդողաց։ Նա ասաց․

― Ախ, որդիս, խնդրիր ինչ ուզում ես, ամեն ինչ քոնը կլինի և կտրամադրվի քեզ երախտապարտ սրտով, բայդ այդ մեկը․․․ օ՜հ, այդ մեկը․․․ Մի՞թե դու ուզում ես, որ սրբազան աղբյուրը նորից ցամաքի։

― Ոչ, հայր, ես չեմ թույլ տա, որ նա ցամաքի։ Ես գաղտնի հայտնություն եմ ունեցել և իմացել, որ անցյալ անգամ սխալ է կատարվել, երբ մտածել են, թե աղբյուրը ցամաքել է լոգարանի պատճառով։ ― Ծերունու դեմքին լայն հետաքրքրասիրություն գծագրվեց։ ― Աստվածային հայտնությունը հաղորդեց ինձ, թե լոգարանը ոչ մի մեղք չի ունեցել այդ դժբախտության մեջ, որը առաքվել է ի վերուստ բոլորովին այլ կարգի մեղքի համար։

― Խոսքերդ հանդուգն են․․․ բայց․․․ բայց ողջունելի, եթե ճշմարիտ են։

― Ճշմարիտ են, անկասկած։ Թույլ տվեք նորից կառուցեմ լոգարանը, հայր։ Թույլ տվեք վերականգնեմ այն, և աղբյուրը կհորդի հավետ։

― Դու խոստանո՞ւմ ես․․․ դու խոստանո՞ւմ ես այդ։ Ասա միայն, դու խոստանո՞ւմ ես այդ։

― Այո, ես խոստանում եմ։

― Այդ դեպքում ես առաջինը մուտք կգործեմ ու կլողանամ։ Գնա, գործի անցիր։ Մի՛ հապաղիր։ Գնա։ Մի՛ հապաղիր։

Ես ու իմ տղաները անմիջապես գործի անցանք։ Լոգարանի ավերակները մնում էին թափված իրենց նախկին տեղում, վանքից ցած, և ոչ մի քար չէր պակասել։ Բոլոր այդ տարիների ընթացքում ոչ ոք անգամ սիրտ չէր արել նրանց մոտենալու։ Այդ ավերակներից խուսափում էին երկյուղածությամբ, կարծես անիծված տեղ լիներ։ Երկու օրվա ընթացքում մենք ամեն ինչ նորոգեցինք, նույնիսկ ջուր քաշեցինք․ ստացվեց մաքուր, զուլալ ջրով մի լայն ու ընդարձակ լճակ, որի մեջ կարելի էր նույնիսկ լող տալ։ Ջուրը մշտահոս էր։ Ներս էր լցվում և դուրս գնում հին խողովակներով։ Ծերունի վանահայրը իր խոսքի տեր եղավ և առաջինը փորձ կատարեց։ Նա ջուրը մտավ իր սև, դողացող մարմնով, և ամբողջ սև եղբայրությունը տագնապահար ու երկյուղած հետևում էր նրան, և նա դուրս եկավ ճերմակած, երջանիկ։ Խաղը շահված էր։ Եվս մի հաղթանակ գրամցվեց։

Մեր ամբողջ աշխատանքը Սրբության Հովտում անցավ հաջողությամբ, և ես լիովին բավարարված էի։ Արդեն պատրաստվում էի մեկնել, երբ ձախորդություն պատահեց։ Խիստ մրսեցի և հնացած հոդացավս բռեց։ Իհարկե, ինչպես միշտ լինում է, հոդացավը զարկեց իմ ամենաթույլ տեղին և բուն դրեց։ Դա այն տեղն էր, որը վնասվել էր վանահոր գրկախառնությունից, երբ նա ինձ երախտիք էր հայտնում։

Վերջապես, երբ վեր կացա անկողնից, ստվերի էի նմանվում։ Բայց բոլորն այնպես ուշադիր և բարի էին իմ նկատմամբ, այնպես էին ձգտում ինձ ուրախացնել, որ սկսեցի արագորեն ապաքինվել։

Սենդին պարզապես մաշվել էր ինձ խնամելիս, այնպես որ ես որոշեցի մենակ մեկնել և նրան թողնել կուսանոց վանքում հանգստանալու համար։ Միտքս այն է, որ հագնվեի ազատ գյուղացու նման և ոտքով շրջեի մեկ կամ երկու շաբաթ։ Դա ինձ հնարավորություն կտար ուտել և քնել երկրի ազատ բնակչության ամենաստորին և աղքատ դասակարգի հետ։ Ուրիշ միջոց չկար ծանոթանալու այդ դասակարգի առօրյա կյանքին և այն բանին, թե ինչպես են ազդում օրենքները նրա վրա։ Եթե ես հասարակ մարդկանց մեջ հայտնվեի ազնվականի հագուստով, նրանք կքաշվեին ինձնից, օտարություն կանեին, կթաքցնեին իրենց իսկական վշտերն ու ուրախությունները և իմ բոլոր դիտումները կլինեին արտաքին ու երևութական։

Մի առավոտ երկար զբոսանքի դուրս եկա ոտքերիս մկանները մարզելու և առաջիկա ճանապարհորդությանը պատրաստվելու։ Բարձրացա հյուսիսից հովիտը եզրագծող բլրաշարքը և մոտեցա այն արհեստական քարանձավին, որը ինձ վաղուց ցույց էին տվել հովտից․ դա պատկանում էր մի ճգնավորի, որը հայտնի էր իր անմաքրասիրությամբ և խստակյացությամբ։ Ես գիտեի, որ այդ ճգնավորին վերջերս նշանակալի պաշտոն են առաջարկել Սահարայում, որտեղ, շնորհիվ առյուծների և մոծակների՝ ճգնավորների կյանքը մասնավորապես դժվար է և գրավիչ, և, որ նա մեկնել է Աֆրիկա, դրա համար էլ որոշեցի ներս մտնել և անձամբ համոզվել, արդյոք իսկապես այդ որջից այնպիսի գարշահոտություն է փչում, ինչպես ինձ պատմել են։

Զարմանքս մեծ եղավ, երբ տեսա, որ քարանձավը նոր ավլված է ու մաքրված։ Բայց հիմնական անակնկալը դեռ առջևում էր․ քարանձավի խավարում զանգ զնգաց, և ականջիս հասավ այս բացականչությունը․

― Հելլո, կենտրոն, Քամելոտն է․․․ Լսիր։ Ինչպե՞ս չհավատալ հրաշքներին, ինչպես չհավատալ, որ նրանք շրջապատում են մեզ բոլոր կողմերից և դրսևորում իրենց այնտեղ, որտեղ բոլորովին չեն սպասվում, երբ ահա այստեղ, իմ կողքին, ինքն իր անձով կանգնած է նորին զորություն Տնօրենը, և դու հիմա սեփական ականջով կլսես նրա ձայնը։

Իրերի ինչ վճռական շրջադարձ էր դա, հրեշավոր անհամաչափությունների ինչպիսի կուտակում, անհաշտելի հակասությունների ի՞նչ ֆանտաստիկ համադրություն․ կեղծ հրաշագործի կացարանում տեղավորվել էր իսկական հրաշքը, միջնադարյան ճգնավորի որջը փոխակերպվել էր հեռախոսային կայանի։

Հեռախոսավարը դուրս եկավ խավարի միջից․ նա իմ պատանի օգնականներից մեկն էր։ Ես հարցրեցի․

― Ե՞րբ եք այստեղ հեռախոսակայան հիմնել, Ուլֆիուս։

― Երեկ կեսգիշերին, ազնվափայլ սըր Տնօրեն։ Հովտում մենք շատ լույսեր տեսանք և վճռեցինք կայան հիմնել, որովհետև այդքան շատ լույսեր լինում են միայն խոշոր քաղաքներում։

― Շատ ճիշտ եք արել։ Թեպետ սա սովորական իմաստով քաղաք չէ, բայց հարմար տեղ է։ Դուք գիտե՞ք, թե որտեղ եք գտնվում։

― Դեռ ժամանակ չեմ ունեցել հարցնելու, որովհետև, երբ իմ ընկերները աշխատանքի մեկնեցին, ինձ այստեղ հերթապահության թողնելով, ես որոշեցի հանգստանալ, ապա առավոտյան հարցուփորձ անել և զեկուցել Քամելոտ տեղանքի անվանումը։

― Ուրեմն իմացիր, սա Սրբության Հովիտն է։

Չազդեց։ Այսինքն, ուզում եմ ասել, կարծում էի, թե նա վեր կցատկի այդ անունը լսելիս, բայց նրա պետքը չէր։ Միայն հանգիստ ասաց․

― Ես այդպես էլ կզեկուցեմ։

― Բայց լսիր, չէ՞ որ ամբողջ շրջակայքը թնդում է այստեղ կատարված վերջին օրերի հրաշագործության մասին, մի՞թե դու ոչինչ չես լսել։

― Դուք պիտի հիշեք, որ մենք շարժվում ենք գիշերով և խուսափում մարդկանց հետ զրույցի բռնվելուց։ Եվ իմանում ենք միայն այն, ինչ մեզ հեռախոսով հայտնում են Քամելոտից։

― Բայց այնտեղ ամեն ինչ գիտեն։ Մի՞թե քեզ չեն հայտնել սրբազան աղբյուրի վերականգնման վիթխարի հրաշքի մասին։

― Օ՜, այդ։ Իհարկե, հայտնել են։ Բայց այս հովտի անունը միանգամայն տարբերվում է նրանից։ Իրոք, տարբերությունն այնքան մեծ է, որ անհ․․․

― Ի՞նչ անուն էին տվել այդ հովտին։

― Անզգամության Հովիտ։

― Ա՜, հասկանալի է։ Թող անիծյալ լինի այդ հեռախոսը։ Անընդհատ շփոթում է բառերը և աղճատում իմաստը։ Դե, միևնույն է, այժմ դու գիտես հովտի անվանումը։ Կանչիր Քամելոտը։

Նա զանգեց և կանչեց Քլարենսին։ Ինչ հաճելի էր նորից լսել իմ տղայի ձայնը։ Կարծես արդեն տանը լինեի։ Քնքուշ ողջյուններ փոխանակելուց և նրան իմ վերջին հիվանդության մասին պատմելուց հետո հարցրի։

― Ի՞նչ նորություններ կան։

― Թագավորն ու թագուհին, շատ պալատականների ուղեկցությամբ, հիմա ճանապարհ են ընկնում դեպի ձեր հովիտը, բարեպաշտ կերպով երկրպագելու ձեր վերականգնած աղբյուրին, մաքրվելու մեղքերից և տեսնելու այն տեղը, որտեղից դժոխային ոգին երկինք է նետել իսկական դժոխային կրակ ու բոց։ Եթե դուք լավ ականջ դնեք, կլսեք, թե ինչպես եմ քթիս տակ քրքջում, քանի որ հենց ես էի, որ այդ դժոխային կրակը ընտրեցի մեր պահեստում և ուղարկեցի ձեր հրամանով։

― Թագավորը արդյոք գիտի՞ այս հովտի ճանապարհը։

― Թագավո՞րը։ Ոչ, ոչ էլ մերձավորներից որևէ մեկը։ Բայց այդ հրաշքի ժամանակ քեզ օգնող տղաները պիտի ուղեկցեն նրան և առաջնորդեն ու ցույց տան հանգստի և գիշերելու տեղերը։

― Ե՞րբ կլինեն այստեղ։

― Երրորդ օրը, երեկոյան դեմ։

― Ուրիշ ի՞նչ նորություններ կան։

― Թագավորը սկսել է մշտական բանակ ստեղծել, ինչպես դուք առաջարկել էիք նրան։ Մի գունդը արդեն լրիվ պատրաստ է և սպաները նշանակված են։

― Ափսոս։ Ես ինքս էի ուզում նշանակել սպաներին։ Ամբողջ թագավորության մեջ մի խումբ մարդիկ կան, որոնք պիտանի են կանոնավոր բանակի սպաներ լինելու համար։

― Այո։ Բայց պետք է ձեզ զարմացնեմ․ մեր վեստփոյնթականներից ոչ մեկը չի ընկել այդ գունդը։

― Ի՞նչ ես ասում։ Կատակ չե՞ս անում։

― Ճիշտ եմ ասում։

― Է՜, դա ինձ անհանգստացրեց։ Ո՞վ է ընտրված և ի՞նչ սկզբունքով։ Արդյո՞ք մրցակցական քննություններ եղան։

― Ճիշտն ասած, ես սկզբունքի մասին ոչինչ չգիտեմ։ Բայց գիտեմ մի բան․ այդ սպաները բոլորը ազնվական ընտանիքներից են և ծնված են, ինչպես դուք եք ասում, դատարկ գլուխներով։

― Այստեղ ինչ֊որ սխալ կա, Քլարենս։

― Հանգիստ եղեք, այդ դեպքում, որովհետև լեյտենանտության երկու թեկնածուներ ճամփորդում են թագավորի հետ, երկուսն էլ երիտասարդ ազնվականներ են, և եթե դուք մնաք ձեր տեղում մինչև նրանց ժամանելը, ապա նրանք իրենք կպատասխանեն ձեր հարցերին։

― Դա կարևոր լուր է։ Ինչևէ, ես իմ վեստ֊փոյնթականներից գոնե մեկին կմտցնեմ սպայակազմի մեջ։ Մի սուրհանդակ ճամփիր ակադեմիա իմ հրամանի նետ։ Թող սպանի ձիերին, եթե անհրաժեշտ է, բայց նա պարտավոր է այստեղ լինել այսօր արևամուտից առաջ և ասի․․․

― Դրա կարիքը չկա։ Ես ստորգետնյա հեռախոսային կապ եմ հաստատել ակադեմիայի հետ։ Թույլ տվեք միացնեմ ձեզ։

― Ի՜նչ հաճելի էր այդ լսել։ Հեռախոսների մթնոլորտում, ամենահեռավոր շրջանների հետ հեռախոսային կապի մթնոլորտում ես նորից շնչում էի լայն ու ազատ։ Միայն այժմ ես հասկացա, թե որպիսի քստմնելի, բութ, անկենդան զարհուրանք է եղել այս երկիրը ինձ համար բոլոր անցած տարիների ընթացքում, թե ինչպես էի շնչահեղձ լինում այստեղ, քանի դեռ կամաց֊կամաց ընտելանում էի այդ հեղձուցիչ օդին։

Ակադեմիայի պետքին անձամբ կարգադրություն արեցի։ Ինչպես նաև խնդրեցի ինձ ուղարկել մի քիչ թուղթ, ինքնահոս գրիչ և մի քանի տուփ լուցկի։ Արդեն հոգնել էի առանց այդ համեստ հարմարությունների։ Այժմ ես կկարողանամ օգտվել դրանցից, քանի որ այլևս զրահ հագնելու մտադրություն չունեի, և նորից գրպաններ կունենամ։

Վերադարձա վանք և բավականին հետաքրքրական տեսարանի հանդիպեցի։ Վանահայրը և վանականները, մեծ սրահում հավաքված, մանկական հետաքրքրասիրությամբ և դյուրահավատությամբ դիտում էին նոր ժամանած մոգի աճպարարությունները։ Նրա հագուստը ֆանտաստիկորեն խայտաբղետ էր, ինչպիսին կրում են հնդկական հեքիմները։ Նա պտույտներ էր գործում, մրթմրթում, ձեռքերը թափահարում, ինչ֊որ խորհրդավոր նշաններ գծում օդում և հատակի վրա, մի խոսքով, իրեն պահում էր ինչպես բոլոր աճպարարները։ Նա շատ նշանավոր մոգ էր ամբողջ Ասիայում, այդպես էր ինքը վկայում, և դա լիովին բավական էր։ Նման վկայությունները ոսկու գին ունեն և ամենուրեք ընդունվում են հալած յուղի տեղ։

Ինչ հեշտ ու էժան էր այս մարդուն վիճակվել մոգ լինելու փառքը։ Նրա մասնագիտությունն էր՝ ասել, թե ինչ է անում տվյալ պահին երկրագնդի այս կամ այն անհատը, կամ ինչ է անելիս եղել նա անցյալի որոշակի պահին, և ինչ պետք է անի ապագայի որոշակի պահին։ Նա հարցրեց, արդյո՞ք որևէ մեկը չի ցանկանում իմանալ, թե այս պահին ի՞նչ է անում Արևելքի կայսրը։ Աչքերի կայծկլտումը և ձեռքերի հիացական շփումը պերճախոս պատասխան էին, իհարկե, այս բարեպաշտ ամբոխը ծարավի է իմանալու, թե ինչ է անում այդ միապետը ճիշտ այս պահին։ Խաբեբան մրթմրթաց, ապա հանդիսավոր ազդարարեց․

― Նորին վեհափառություն և հզորություն Արևելքի կայսրը այս պահին փող է դնում մուրացող սուրբ վանականի ափի մեջ․․․ մի ստակ, երկու, երեք, բոլորն էլ արծաթ։

Ամբոխը հիացած բզզաց։

― Ապշեցուցիչ է, զարմանալի։ Որքան է մարդը սովորել, որքան քրտինք թափել այդպիսի արտակարգ զորության հասնելու համար։

Չէի՞ն ցանկանա արդյոք իմանալ, թե այժմ ինչ է անում Հնդկաստանի տիրակալը։ Այո, ցանկանում են։ Նա հայտնեց, թե ինչ է անում Հնդկաստանի տիրակալը։ Հետո ասաց նաև, թե ինչ է անում Եգիպտոսի սուլթանը և ինչ է մտադիր ձեռնարկելու Հեռավոր ծովերի թագավորը։ Եվ այլն և այլն․․․ Եվ ամեն մի նոր հրաշքի հետ անընդհատ ու անընդհատ աճում էր զարմանքը այդ աստիճան ճշգրիտ գիտելիքների վրա։ Երբեմն փորձում էին նրան շփոթեցնել դժվար հարցով, բայց ոչ, նրան շփոթեցնել հնարավոր չէր, յուրաքանչյուր հարցի պատասխանում էր անմիջապես և առանց տատանվելու, լրիվ համոզվածությամբ։ Ես տեսա, որ եթե այսպես շարունակվի, կորցնելու եմ իմ առավելությունը, այս խաբեբային բաժին կընկնի ամեն ինչ, իսկ ես կմնամ ստվերում։ Պարտավոր եմ մի փայտ խրել նրա անիվի մեջ և, ընդսմին, որքան հնարավոր է շուտ։ Եվ ես ասացի․

― Ես շատ կուզենայի իմանալ, թե ինչ է անում այս պահին մի մարդ։

― Հարցրեք, մի վախեցեք։ Ես ձեզ կպատասխանեմ։

― Դա երևի դժվար կլինի․․․ գուցե անհնարին․․․

― Իմ արվեստը նման բան չի իմանում։ Որքան դժվար լինի հարցը, այնքան առավել հաճոյքով ես կպատասխանեմ։

Ինչպես տեսնում եք, ես աշխատում էի հետաքրքրասիրություն բոցավառել։ Եվ այդ ինձ հաջողվեց, մարդիկ հետաքրքրասիրությունից երկարեցին իրենց վզերը, պահեցին շունչը։ Այժմ մնում էր բորբոքել այն։

― Եթե դուք չսխալվեք, եթե դուք ճիշտ պատասխանեք, ես ձեզ երկու հարյուր արծաթյա պենս կտամ։

― Հաշվեցեք, թե դրանք արդեն իմ գրպանում են։ Ես ձեզ կասեմ ամեն բան, ինչ դուք կցանկանաք իմանալ։

― Այդ դեպքում, ասացեք, ի՞նչ է եմ ես անում իմ աջ ձեռքով։

― Ա՜հ֊հ։

Զարմանքից բոլորի բերանը բաց մնաց։ Այդ ամբողջ ամբոխի մեջ ոչ մեկի մտքով չէր անցնի ամենատարրական հնարանքը․ հարցնել այնպիսի մեկի մասին, որը այստեղից տաս հազար մղոնի վրա չէր գտնվում։ Մոգը կարկամեց։ Ըստ երևույթին այդպիսի հարց նրան ոչ ոք երբեք չէր տվել։ Նա չգիտեր, թե ինչպես տակից դուրս գար։ Շփոթվել էր ու ոչ մի խոսք արտասանել չէր կարողանում։

― Է՜, ինչի՞ եք սպասում, ― ասացի ես։ ― Եթե դուք կարող եք տեղն ու տեղը պատասխանել, թե մարդ ինչով է զբաղված աշխարհի մյուս ծայրին, մի՞թե չեք կարող ասել, թե ինչ է անում ձեզնից երեք յարդի վրա գտնվող մարդը։ Ետևս կանգնած մարդիկ գիտեն, թե ես ինչ եմ անում իմ աջ ձեռքով, և, եթե դուք ճիշտ պատասխանեք, նրանք կհաստատեն։

Նա դեռ համրացած էր։

― Լավ, ես կբացատրեմ ձեզ, թե ինչու եք լռում, որովհետև չգիտեք։ Դո՞ւք եք մոգը։ Բարի մարդիկ, այս թափառաշրջիկը պարզապես խաբեբա է և ստախոս։

Վանականները վշտացան ու վախեցան։ Նրանք երբեք չէին տեսել, որ մեկն ու մեկը համարձակվեր այդ ահարկու արարածներին անուններ կպցնել, և նրանք վախենում էին հետևանքների համար։ Գերեզմանային լռություն տիրեց․ սնոտիապաշտ գլուխների մեջ դառն նախազգացումներ էին ծագում։ Իսկ մինչ այդ, մոգը հասցրեց տիրապետել ինքն իրեն և հանգիստ ու անփույթ ժպտաց։ Եվ բոլորը անմիջապես թեթևություն զգացին, քանի որ, եթե նա ժպտում է, ուրեմն իրենք դեռ կորած չեն։ Նա ասաց․

― Այս մարդու խոսքերը այնքան հանդուգն են, որ իմ լեզուն կապվեց զայրույթից։ Թող բոլորին հայտնի լինի, ում դեռ հայտնի չէ, որ իմ աստիճանի մոգերը կարող են գործ ունենալ միայն թագավորների, արքայազների, կայսրերի հետ, միայն այնպիսի մարդկանց հետ, որոնք ծնվել են ծիրանիի մեջ։ Եթե դուք ինձ հարցնեիք, թե ինչ է անում Մեծն Արթուր թագավորը, ես ձեզ կպատասխանեի, բայց նրա հպատակների գործերը ինձ բնավ չեն հետաքրքրում։

― Օ, ուրեմն ես սխալ եմ հասկացել ձեզ։ Ինձ թվաց, թե դուք ասացիք, հարցրեցեք որևէ անհատի մասին, և ես մտածեցի, որ որևէ անհատը կարող է լինել առաջին իսկ պատահական անհատը։

― Այո, իհարկե․․․ ազնվական ծագման որևէ անհատ, իսկ ավելի լավ կլինի թագավորական ծագման։

― Ինձ թվում է, որ այդպես էլ կա, ― միջամտեց վանահայրը, ըստ երևույթին ենթադրելով, որ հիմա հարմար է հարթել վեճը և դժբախտության առաջն առնել։ ― Հազիվ թե այսպիսի զարմանահրաշ ձիրքը ստեղծված լինի ցածր արարածներին հետևելու համար, որոնք չեն ծնվել վեհության գագաթներին։ Մեր Արթուր թագվորը․․․

― Կուզենայի՞ք իմանալ նրա մասին, ― միջամտեց մոգը։

― Մեծագույն ուրախությամբ և երախտագիտությամբ։

Բոլորը նորից հետաքրքրություն և ուշադրություն դարձան ― անուղղելի ապուշներ։ Նրանք խորին հուզումով հետևում էին մոգի շարժումներին և նայեցին ինձ վրա այնպիսի տեսքով, ասես հարցնելիս լինեին, «դե, ի՞նչ կասես սրան, երբ մոգը ազդարարեց․

― Թագավորը հոգնել է որսի ժամանակ և ահա արդեն երկու ժամ է, ինչ իր պալատում ընկողմանած է աներազ քնի մեջ։

― Թող աստծո օրհնությունը լինի ընդ նմա, ― ասաց վանահայրը և խաչակնքեց։ ― Թող այդ քունը թարմացնի նրա մարմինն ու հոգին։

― Այդպես էլ կլիներ, եթե նա քնած լիներ, ― ասացի ես։ ― Բայց թագավորը քնած չէ, նա ձիավարում է այժմ։

Թնճուկը նորից ծայր առավ՝ հեղինակությունների ընդհարում էր տեղի ունենում։ Ոչ ոք չգիտեր, թե մեզնից որ մեկին հավատար, չէ որ ես դեռ որոշ վարկ պահպանում էի։ Մոգը արհամարհանքով չափեց ինձ և ասաց․

― Կյանքումս շատ պատգամախոսներ, մարգարեներ, մոգեր եմ տեսել, բայց նրանցից ոչ մեկը չէր կարողանում իրերի էությանը հասնել առանց հմայումի։

― Դուք ձեր ամբողջ կյանքը անց եք կացրել անտառային թավուտներում և շատ բան եք ձեռքից բաց թողել։ Այստեղի ամբողջ բարի եղբայրությունը կվկայի, որ ինքս էլ երբեմն դիմում եմ հմայումների, բայց ոչ այդպիսի դատարկ բաների համար։

Երբ գործը հասնում է ձեռք առնելուն, ինձ հետ չափվելը հեշտ չէ։ Մոգը ստիպված էր մի լավ քրտնելու։ Վանահայրը հարցրեց, թե ինչ են անում թագուհին և պալատականները և ստացավ այսպիսի պատասխան․

― Թագավորի նման նրանք էլ որսից հետո հոգնած են և այժմ քնած։

― Ես ասացի․

― Մի սուտ ևս։ Պալատականների մի մասը իր հաճույքներով է զբաղված, իսկ մյուս կեսը թագուհու հետ քնած չէ, այլ ձիավարում է։ Այժմ, դուք գուցե ճիգ գործ դնեք և պատասխանեք, ո՞ւր են գնում թագավորն ու թագուհին։

― Ինչպես ես ասացի, նրանք հիմա քնած են, իսկ վաղը նրանք իրոք ձիավարելիս կլինեն, քանզի ծովափ գնալ են ուզում։

― Իսկ որտե՞ղ կլինեն նրանք երրորդ օրը երեկոյան դեմ։

― Քամելոտից շատ հյուսիս, շատ հեռու, դեպի ծով տանող ճանապարհը կես արած կլինեն։

― Մի սուտ ևս, և այն էլ վիթխարի սուտ, հարյուր հիսուն մղոնանոց։ Նրանց ճանապարհորդությունը կավարտվի և նրանք կժամանեն այստեղ, այս հովիտը։

Այ թե բան էր, հա՜։ Վանահայրն ու վանականները ցնծում էին, իսկ մոգը քար կտրեց։ Ես ավարտեցի նրա կատարյալ պարտությունը, ավելացնելով․

― Եթե թագավորը չգա, ես պատրաստ եմ փայտ հեծած վազ տալ, բայց եթե գա, ձեզ պիտի ստիպեմ նույն բանը անել։

Հաջորդ օրը ես հեռախոսակայան գնացի և իմացա, որ թագավորն արդեն անցել է ճանապարհի վրա գտնվող երկու քաղաքներ։ Մի օր անց ես նորից խոսեցի հեռախոսով և, այդպիսով, անընդհատ տեղյակ էի լինում իրերի վիճակին։ Բայց, իհարկե, այդ մասին ոչ ոքի չէի ասում։ Երրորդ օրը պարզվեց, որ եթե նրան որևէ բան ետ չգցի, ապա կժամանի կեսօրից հետո ժամը չորսին։ Սակայն վանքում, ըստ երևույթին, բնավ էլ չէին պատրաստվում դիմավորել վեհապետին․ ճիշտն ասած, ես զարմացա։ Դա միայն մի բանով կարելի էր բացատրել․ իմ մրցակից մոգը, ըստ երևույթին, գաղտնի գործունեություն էր ծավալել իմ դեմ։ Եվ այդպես էլ էր։ Հարցրեցի ինձ բարեկամ մի վանականի, և նա ասաց, որ իրոք մոգը նորից ինչ֊որ լրացուցիչ հմայություններ է արել ու պարզել, որ արքունիքը որոշել է առհասարակ որևէ ճանապարհորդություն չձեռնարկել և մնալ տանը։ Դե, հիմա ինքներդ դատեցեք, թե ինչ արժե մարդու համբավն ու վարկը այս երկրում։ Այս մարդկանց աչքերի առջև ես այնպիսի մի հրաշք էի գործել, որը իր վեհությամբ ստվերի մեջ էր թողնում պատմության հայտնի մնացած բոլոր հրաշքները, ընդ որում այնպիսի մի եզակի հրաշք, որը գոնե ինչ֊որ չափով իսկական արժեք ուներ, իսկ սրանք, այնուամենայնիվ, պատրաստ էին ուզածդ պահին ինձ դավաճանելու հանուն այդ թափառաշրջիկի, որը իր զորությամբ ոչ մի ապացույց չկարողացավ բերել, բացի սեփական, չստուգված վկայություններից։

Ինչևէ, իմ կողմից ճիշտ քաղաքականություն չէր լինի՝ թույլ տալ թագավորին ժամանել հանկարծակի, առանց որևէ հանդիսավորության և փառահեղության։ Դրա համար ես էլ ուխտավորներից մի թափոր կազմեցի, թափորի մեջ մտցնելով նաև մի քանի ճգնավորների, որոնց նախապես ծուխ էի տվել ու դուրս քշել իրենց որջերից։ Ահա միայն այսքանը։ Վանահոր լեզուն կապ ընկավ կատաղության ու ստորացումի զգացումից, երբ ես նրան պատշգամբ տարա ու ցույց տվեցի, թե ինչպես է պետության վեհապետը մուտք գործում վանք, թե ինչպես նրան ոչ մի ամենաետին վանական իսկ չի դիմավորում, թե որքան ամայի ու մեռյալ է շուրջը, և նույնիսկ զանգերը լռում են, իրենց ղողանջներով չուրախացնելով վեհապետի հոգին։ Նա միայն մի հայացք նետեց ու գլխապատառ ցած վազեց։ Մի րոպե անց զանգերը մոլեգին դմբդմբում էին, իսկ վանքի շինություններից դուրս էին վազում վանականներն ու կուսանները սրբազան թափոր կազմելով։ Սույն թափորին միացավ նաև իմ մրցակից մոգը, որը վանահոր կարգադրությամբ հեծել էր փայտի վրա։ Նրա վարկը այլևս ցեխի մեջ էր, իսկ իմս նորից փայլփլում էր երկնքում։ Այո, մարդը կարող է այսպիսի երկրում էլ բարձր պահել իր առևտրական մակնիշի վարկը, բայց դրա համար պետք է անընդհատ տքնի, անընդհատ պետք է լարված լինի ու երբեք ձեռնածալ չնստի։

Գլուխ XXV

Մրցակցական քննություն

Երբ թագավորը ճանապարհորդում էր օդափոխության համար, կամ էլ այցելում որևէ հեռավոր ազնվականի, նրան սնանկացնելու նպատակով, ապա արքունական աստիճանավորների մի ամբողջ ոհմակ ուղեկցում էր իր վեհապետին։ Այդպիսին էր ժամանակի սովորությունը։ Այս անգամ էլ թագավորի հետ ժամանեց պատասխանատու հանձնաժողովը, որին հանձնարարված էր քննություններ ընդունել բանակում սպայական պաշտոնների հավակնող թեկնածուներից, քանի որ այդ հանձնաժողովը այստեղ էլ կարող էր աշխատել նույնքան հաջող, որքան տանը։ Եվ, թեպետ, այս ճանապարհորդությունը թագավորը ձեռնարկել էր որպես հաճելի մի ժամանց, նա ինքն էլ շարունակում էր զբաղվել գործերով։ Ինչպես միշտ, նա պայքարում էր չարիքի դեմ։ Ամեն առավոտ նստում էր դարպասների մեջ և վճիռներ արձակում, քանի որ ինքն էր ամբողջ թագավորության գերագույն դատավորը։

Իր դատավարական պարտականությունները նա կատարում էր փայլուն կերպով։ Իմաստուն և մարդասեր դատավոր էր, և, ըստ երևույթին, ջանք չէր խնայում արդարացի լուծելու գործերը, իհարկե, իր հասկացողության չափով։ Իսկ այս վերապահումը շատ բան է նշանակում։ Նրա վճիռները հաճախ կրում էին դաստիարակությամբ ներարկված սնահավատությունների կնիքը։ Երբ վեճը գնում էր ազնվականի և ավելի ստորին խավերից սերած մարդու միջև, թագավորի համակրանքը կամա թե ակամա առաջին դասակարգի կողմն էր լինում։ Ուրիշ կերպ չէր էլ կարող։ Ամբողջ աշխարհին է հայտնի, որ ստրկությունը բթացնում է ստրկատերերի բարոյական զգացումը, իսկ ազնվականությունը նույն ստրկատերերի հրոսախումբն է, միայն ուրիշ անվան տակ։ Սա վիրավորական է հնչում, բայց, այնուամենայնիվ, պետք չէ որևէ մեկին վիրավորի, նույնիսկ նաև ազնվականին, եթե, իհարկե, փաստը ինքը վիրավորական չթվա, քանի որ ես միայն արձանագրում եմ փաստը։ Չէ որ մեզ վանում է ստրկության էությունն ինքը, այլ ոչ թե անվանումը։ Բավական է լսել, թե ինչպես է խոսում ազնվականը ավելի ստորին դասակարգերի մասին, որպեսզի նրա ոճի մեջ զգաք միայն աննշան չափով մեղմացված իսկական ստրկատիրոջը, իսկ ստրկատիրական ոճի ետև թաքնված է ստրկատիրական ոգին ու բթացած զգացմունքը։ Երկու դեպքում էլ պատճառը նույնն է՝ հարստահարիչի հին, արմատական սովորությունը՝ իրեն ավելի բարձր տեսակի արարած համարելու։ Թագավորի դատավճիռները հաճախ անարդարացի էին, բայց դրանում մեղավորը նրա դաստիարակությունն էր, նրա բնական և անփոխարինելի համակրանքները։ Նա դատավոր լինելու պիտանի չէր, ինչպես սովի տարին քաղցած երեխաներին կաթ բաժանելու գործում պիտանի լինել չի կարող մայրը․ նրա հարազատ երեխաները անպատճառ ավելին կստանային, քան մյուսները։

Մի անգամ թագավորին խրթին ու հետաքրքրիր գործ հանդիպեց։ Մի որբ, երիտասարդ աղջիկ, որ բավականին ընդարձակ կալվածի տեր էր, ամուսնացել էր ընչազուրկ մի երիտասարդի հետ։ Աղջկա կալվածը ավատական կախման մեջ էր եկեղեցուց։ Տեղական թեմի եպիսկոպոսը, ազնվական ընտանիքի մի ամբարտավան զավակ, պահանջում էր սեփականացնել աղջկա կալվածը այն հիման վրա, որ նա ամուսնացել էր գաղտնի և դրանով զրկել եկեղեցուն, որպես սինյորի, իր անկապտելի իրավունքներից մեկից, այսպես կոչված «սինյորի իրավունքից»։ Այդ իրավունքին ենթարկվելուց հրաժարվելու կամ խուսափելու դեպքում օրենքը սեփականազրկում էր մեղավորին։ Աղջկա պաշտպանականը այսպիսին էր․ սինյորի իշխանությունը տվյալ դեպքում ներկայացնում էր եպիսկոպոսը, իսկ օրենքը ասում է, որ հիշյալ իրավունքը անփոխանցելի է, կամ էլ ոչ ոքի կողմից, իսկ մինչդեռ մի ուրիշ, ծագումով ավելի հին և հենց եկեղեցու կողմից սահմանված օրենք խստագույնս արգելում է եպիսկոպոսին օգտվել այդպիսի իրավունքից։ Այո, խրթին գործ էր։

Այդ գործը ինձ վերհիշել տվեց պատանեկությանս օրերին կարդացած մի պատմություն այն մասին, թե ինչպես լոնդոնյան օլդերմենները խորամանկ հնարքով փող էին հավաքում Մենշըն Հաուզի կառուցման համար։ Անգլիական ծեսով հաղորդագրություն չընդունող անձը չի կարող իր թեկնածությունը դնել Լոնդոնի շերիֆի պաշտոնի համար։ Այսպիսով, այլադավանները չէին կարող թեկնածու լինել, իսկ եթե նույնիսկ երբևէ ընտրվեին, չէին կարող ծառայել։ Օլդերմենները, որոնք, անկասկած, ծպտյալ յանկիներ էին, այսպիսի խորամանկ հնարքի դիմեցին․ նրանք օրենք հաջողացրին, ըստ որի 400 ֆունտ տուգանք էր դրվում ամեն անձի վրա, ով հրաժարվում էր իր թեկնածությունը առաջադրել շերիֆության համար, և 600 ֆունտով տուգանվում էր յուրաքանչյուր ոք, ով շերիֆ ընտրվելուց հետո հրաժարվում էր ծառայել։ Ապա նրանք գործի անցան և մեկը մյուսի ետևից բավականին թվով այլադավաններ ընտրեցին, մինչև որ կուտակվեց 15.000 ֆունտ ստեռլինգի տուգանքային մի կլոր գումար։ Եվ ահա մինչև օրս էլ վեր է խոյանում վեհապանծ Մենշըն Հաուսը, որպեսզի ամոթից կարմրատակող քաղաքացիներին մշտապես հիշեցնի այն վաղուց անցած ու ողբալի օրը, երբ յանկիների մի ոհմակ Լոնդոն էր թափանցել ու նման կարգի օյիններ սարքել, որոնց շնորհիվ նրանց ազգը այժմ այդպիսի բացառիկ զազրելի համբավ ունի աշխարհիս բոլոր ազնիվ մարդկանց աչքում։

Ինձ թվում էր, թե աղջիկն իրավացի է, բայց եպիսկոպոսն էլ յուրովի իրավացի էր։ Պարզապես չէի պատկերացնում, թե ինչպես է թագավորը դուրս գալու դրա տակից։ Բայց նա դուրս եկավ։ Ահա, թե նա ինչպես դատեց․

― Այստեղ ոչ մի դժվարություն էլ չկա, այնքան հեշտ է, որ երեխան էլ կվճռեր։ Եթե հարսնացուն, ինչպես նրա պարտքն էր պահանջում, նախատեսվող ամուսնության մասին ժամանակին հայտներ եպիսկոպոսին, որը նրա ավատական սինյորն է, տիրակալը ու պաշտպանը, ապա նա ոչ մի վնաս չէր կրի, քանզի հիշյալ եպիսկոպոսը կարող էր թույլտվություն ստանալ վանահորից։ Նման թույլտվությունը եպիսկոպոսին ժամանակավորապես դարձնում է ունակ ի կատար ածելու իր հիշյալ իրավունքը, իսկ աղջկա ունեցվածքը կմնար իրեն։ Հարսնացուն մեղավոր է իր առաջին պարտքը չկատարելու մեջ, դրանով իսկ մեղավոր է մնացած բոլորում, քանզի նա, ով պարանից կառչելիս, այն կտրում է իր բռնած տեղից վեր, անպատճառ վար կընկնի․ որքան էլ որ փորձի համոզել, թե պարանի մնացած մասը ամուր է, այդ նրան չի փրկի կործանումից։ Այս կնոջ գործը արմատից անիրավի է։ Դատարանը վճռում է նրա ամբողջ ունեցվածքը, մինչև վերջին ֆարտինգը տալ վերոհիշյալ լորդ֊եպիսկոպոսին և աղջկա վրա դնել դատական ծախսերը։ Հաջորդը։

Այսպիսի ողբերգական վախճան ունեցավ այդ գեղեցիկ մեղրամիսը։ Խե՜ղճ նորապսակներ։ Նրանք ապրել են ամուսնության երեք ամիսները երանության և հարստության մեջ։ Նրանք լավ հագնված էին, զարդարված թանկարժեք իրերով՝ իրենց աստիճանի մարդկանց համար շքեղության մասին օրենքի ընձեռած սահմաններում։ Եվ աղջիկը, որ ճոխ հագուստների մեջ լալիս էր տղայի ուսին, և տղան, որ փորձում էր նրան մխիթարել հուսահատության երաժշտության վերածված բառերով, նրանք երկուսն էլ դատարանից ընդարձակ աշխարհ ոտք դրեցին որպես անտուն, անօթևան ու սոված մարդիկ։ Ճանապարհի եզրին նստած վերջին աղքատն իսկ ավելի ընչազուրկ չէր, քան նրանք։

Էհ, թագավորը լուծեց այդ խրթին գործը, իհարկե, ի բավարարություն եկեղեցու և ազնվականության։ Կարելի է որքան ուզեք փայլուն և ճշմարտանման փաստարկներ բերել հօգուտ միապետության, բայց փաստը մնում է փաստ, որ այնտեղ, որտեղ պետության յուրաքանչյուր մարդ ձայնի իրավունք ունի, վայրենի օրենքները անհնարին են։ Արթուր թագավորի ժողովուրդը, անշուշտ, խղճուկ հումք էր հանրապետության համար, որովհետև շատ ու շատ երկար տարիներ էր նա ապրել միապետության ստորացուցիչ լծի տակ, բայց, այնուամենայնիվ, նույնիսկ այս ժողովուրդը այնքան խելք կունենար, որպեսզի չեղյալ աներ քիչ առաջ թագավորի կողմից կիրառված օրենքը, եթե այդ կախված լիներ ազատ ու ընդհանուր քվեարկությունից։ Կա մի բոլորովին անիմաստ արտահայտություն, որը հաճախակի օգտագործումից կարծես իմաստ և նշանակություն է ստացել, ես նկատի ունեմ «ընդունակ է ինքնակառավարման» արտահայտությունը, որը բերում են մերթ այս, մերթ այն ժողովրդի վերաբերյալ, ընդսմին ենթադրվում է, թե կա, կամ եղել է, կամ կարող է լինել ինքնակառավարման անընդունակ ժողովուրդ, ժողովուրդ, որը ընդունակ չէ կառավարելու իրեն այնպես, ինչպես նրան կառավարում են կամ կարող են կառավարել որոշ ինքնակոչ մասնագետներ։ Բոլոր ազգերի լավագույն ուղեղները բոլոր դարերում սերվել են ժողովրդից, ժողովրդական քուրայից և ոչ երբեք արտոնյալ դասակարգերից, հետևաբար, անկախ այն բանից՝ բարձր է, թե ցածր տվյալ ժողովրդի ընդհանուր մակարդակը, նրա տաղանդները թաքնված են անհայտ ընչազուրկների ծոցում, իսկ դրանց թիվն անչափ շատ է և չի լինի այնպիսի օր, երբ ժողովրդի ընդերքում չգտնվեն մարդիկ, որոնք ընդունակ լինեն նրան օգնելու ինքնակառավարման գործում։ Իսկ սրանից էլ հետևում է, որ նույնիսկ ամենալավ, ամենաազատ ու լուսավորյալ միապետությունը չի կարող ժողովրդին տալ այն, ինչին նա կհասներ, եթե ինքն իրեն կառավարելիս լիներ, առավել ևս դա վերաբերում է անազատ և ոչ լուսավորյալ միապետություններին։

Ես բնավ չէի սպասում, որ Արթուր թագավորը այդպես կշտապեր մշտական բանակ ստեղծելու հարցում։ Չէի ենթադրում, որ նա կզբաղվի այդ գործով իմ բացակայությամբ և դրա համար էլ չէի նախապատրաստել այն պահանջները, որոնք անհրաժեշտ էր ներկայացնել սպայական պաշտոնի ձգտող անձանց։ Միայն ի միջի այլոց ասել էի, որ թեկնածուներին անհրաժեշտ է սուր և խիստ քննության ենթարկել և ինքս իմ մեջ մտադիր էի ռազմական գիտելիքների այնպիսի հարցաթերթիկ պատրաստել, որ իմ վեստ֊փոյնթականներից բացի ոչ ոք չկարողանար պատասխանել։ Ափսոս, որ քննությունների ծրագիրը չէի մշակել մինչև իմ մեկնումը․ մշտական բանակի ստեղծման միտքը այնպես էր գրավել թագավորին, որ նա չէր կարողացել սպասել և, անհապաղ, ինքն էր գործին կպել ու քննությունների մի այնպիսի ծրագիր էր կազմել, որպիսին կարողացել էր։

Ես անհամբեր էի տեսնելու այդ ծրագիրը և ապացուցելու, թե որքան ավելի լավ պետք է լիներ այն մեկը, որը ինքս էի ուզում կազմել քննիչ հանձնաժողովի համար։ Ես այդ մասին զգուշությամբ ակնարկեցի թագավորին և անմիջապես բոցավառեցի նրա հետաքրքրասիրությունը։ Երբ հանձնաժողովը տեղեր գրավեց, ես ներս մտա թագավորի ետևից, իսկ մեզնից հետո եկան թեկնածուները։ Սրանցից մեկը իմ մի փայլուն երիտասարդ վեստ֊փոյնթական էր, որը եկել էր ակադեմիայի երկու պրոֆեսորների ուղեկցությամբ։

Երբ տեսա հանձնաժողովը, չգիտեի լաց լինեմ, թե ծիծաղեմ։ Նախագահը մի աստիճանավոր էր, որը հետագա դարերին հայտնի էր որպես արարողապետ։ Մյուս երկու անդամները նրա դեպարտամենտում բաժանմունքի գլխավորներ էին․ բոլոր երեքն էլ, հարկավ, տերտերներ։ Չէ որ արքունի բոլոր գրել ու կարդալ իմացող աստիճանավորները տերտերներ էին։

Որպես իմ նկատմամբ հարգանքի նշան, իմ թեկնածուին կանչեցին առաջինը, և հանձնաժողովի նախագահը պաշտոնական հանդիսավորությամբ սկսեց հարցեր տալ․

― Անո՞ւնդ։

― Մալ֊իզ։

― Որդի՞ն։

― Ուեբստերի։

― Ուեբստե՛ր․․․ Ուեբստե՜ր․․․ Հըմ․․․ Ես․․․ Իմ հիշողությունը չի կարողանում․․․ այդպիսի անուն։ Հանգամա՞նքը։

― Ջուլհակ։

― Ջուլհա՞կ։ Տեր, դու փրկես զմեզ ի չարէ։

Թագավորը ցնցվել էր մինչև հոգու խորքը, հանձնաժողովի անդամներից մեկը ուշագնաց եղավ, մյուսն էլ, կարծես, ահա ուր որ է պիտի ընկներ։

Նախագահը ուշքի եկավ և զայրացած ճչաց․

― Բա՛վ է։ Դո՛ւրս։

Բայց ես դիմեցի թագավորին։ Ես աղաչեցի նրան թույլ տալ իմ թեկնածուին մասնակցել քննություններին։ Թագավորը համաձայնում էր, բայց այդքան երևելի անձերից բաղկացած հանձնաժողովը նույնքան աղաչագին խնդրում էր ազատել իրեն ջուլհակի որդուն քննելու ստորացումից։ Ես հասկանում էի, որ նրանք, միևնույնն է, քննել չեն կարող, քանի որ իրենք արդեն ոչինչ չգիտեն և այդ պատճառով էլ միացա նրանց խնդրանքին, և թագավորը այդ պարտավորությունը դրեց իմ պրոֆեսորների վրա։ Նախապես գրատախտակ էի պատրաստել, ես կարգադրեցի այն բերել, ու կրկեսային ներկայացումը սկսվեց։ Պարզապես հաճելի էր լսել, թե ինչպես էր պատանին շարադրում ռազմական գիտությունը, ինչպես էր մանրամասնությամբ պատմում ճակատամարտերի ու պաշարումների, մատակարարման ու զորքերի տեղաշարժերի, ականների և հակաականների, առանձին զորամասերի և խոշոր միավորումների տակտիկայի և ստրատեգիայի, ազդանշանային ծառայության, հետևակի, հեծելազորի, պաշարողական հրանոթների, դաշտային հրանոթների, ատրճանակների մասին, իսկ այդ հիմարները լսում էին և ոչ մի բառ չէին հասկանում։ Հաճելի էր տեսնել, թե ինչպես էր նա գրատախտակի վրա կավիճով մաթեմատիկական դժվարագույն հավասարումներ նկարում, որոնք կարող էին խճճել հրեշտակներին անգամ, որքան հեշտ ու հանգիստ պատմում էր խավարումների, գիսաստղերի, արևակայությունների, աստղային համակարգությունների, կեսօրվա ժամանակի, քնելու ժամանակի և ամպերից վեր ու ամպերից ցած եղած այն ամենի մասին, որ օգտակար է թշնամուն քամելու ու տանջահար անելու համար, ստիպելով նրան դառնորեն զղջալ ձեզ վրա անխոհեմ հարձակվելու առթիվ։ Եվ երբ նա վերջապես ավարտեց ու, զինվորական ձևով պատվի առնելով, մի կողմ կանգնեց, ես հպարտությամբ գրկեցի նրան, իսկ մնացած բոլորը շշմած էին, ոչնչացած նայում էին նրա վրա հարբածի նման։ Ես վճռեցի, որ գործը շահել ենք և ձայների մեծամասնությունը մեր օգտին կլինի։

Կրթությունը վիթխարի բան է։ Սա նույն այն տգետ պատանին էր, որին Վեստ֊փոյնթ ընդունելուց առաջ ես հարց էի տվել․ «Եթե ավագ սպայի ձին ճակատամարտի դաշտում սպանվում է, նա ի՞նչ պետք է անի», իսկ նա միամիտ պատասխանել էր․ «Վեր կենա և շորերը թափ տա»։

Հաջորդը կանչեցին երիտասարդ ազնվականներից մեկին։ Ես վճռեցի ինքս նրան փոքր֊ինչ քննել և հարցրեցի․

― Ձերդ լորդությունը կարդալ գիտի՞։

Նրա դեմքը զայրույթից կարմրատակեց, և նա կրակոտ ասաց․ ― Դուք ինձ տիրացուի՞ տեղ եք դրել։ Երակներիս մեջ հոսող արյունը չի հանդուրժի․․․

― Պատասխանեք հարցին։

Նա զսպեց իր զայրույթը և ասա․

― Ո՛չ։

― Իսկ գրե՞լ։

Նա նորից ուզում էր փրփրել, բայց ես ասացի․

― Խնդրում եմ միայն հարցերին պատասխանել և ավելորդ մեկնաբանություններ չանել։ Ձեզ այստեղ չեն կանչել, որպեսզի ցուցադրեք ձեր արյունն ու ծագումը, նման բան թույլ չենք տա։ Գրել գիրե՞ք։

― Ոչ։

― Իսկ բազմապատկման աղյուսակը գիտե՞ք։

― Չեմ հասկանում, թե ինչ եք հարցնում։

― Որքա՞ն կանի ինն անգամ վեցը։

― Դա գաղտնիք է, որ թաքնված է ինձանից, քանզի կյանքումս դեռ երբեք կարիք չեմ ունեցել իմանալու այդ գաղտնիքը, և կարիք չունենալով, չեմ իմացել։

― Եթե A֊ն B֊ին յուրաքանչյուր բուշելը երկու պենս արժողությամբ մի տակառ սոխ է զիջել, փոխանակելով այն չորս պենսի արժողության մի ոչխարի և մեկ պենսի արժողության մի շան հետ, իսկ C֊ն գործարքի իրականացումից առաջ սպանել է շանը, քանի որ սա կծել էր նրան, սխալմամբ ընդունելով D֊ի տեղ, որքա՞ն է պարտք B֊ն A֊ին, և ո՞վ է պարտավոր վճարել շան համար, C֊ն, թե՞ D֊ն, ո՞ւմ պետք է բաժին ընկնի A֊ին, ապա նա, արդյո՞ք պիտի բավարարվի շան արժեքը կազմող մեկ պենսով, թե՞ իրավունք ունի լրացուցիչ վճար պահանջելու այն հնարավոր եկամուտի փոխարեն, որը կարող էր նրան բելեր շունը, իր սեփականությունը դառնալուց հետո։

― Արդարև, աշխարհը յուր խորհուրդով կատարվող իմաստագույն և անքննելի աստվածային նախախնամությունը մարդուն երբեք նման հարցեր չէր առաջարկի, որոնց միակ նպատակն է շփոթեցնել և մթագնել գիտակցությունը։ Ահա թե ինչու, խնդրում եմ ձեզ․ թողնել շանը, սոխին և տարօրինակ ու անաստված անուններով այդ մարդկանց, որպեսզի իրենք առանց իմ օգնության դուրս գան այդ զարմանալի և խղճահարության արժանի դժվարություններից, քանզի, եթե ես փորձեի նրանց օգնել, առավել կխճճեի ամբողջ գործը և, շատ հավանական է, ինքս էլ չէի կարողանա վերապրել այն հուսաբեկությունը, որի մեջ կձգեի նրանց։

― Ի՞նչ գիտեք ձգողականության և կենտրոնաձիգության օրենքների մասին։

― Եթե նման օրենքներ գոյություն ունեն, ուրեմն նորին վեհափառություն թագավորը հրատարակել է դրանք, երբ ես տարեսկզբին հիվանդ պառկած եմ եղել և դրանց մասին ոչինչ լսել չէի կարող։

― Ի՞նչ գիտեք լուսագիտության վերաբերյալ։

― Ես գիտեմ գավառների կուսակալների, ամրոցների սենեկապետների, կոմսությունների շերիֆների, գիտեմ նաև տարբեր ուրիշ պաշտոնների և պատվավոր աստիճանների մասին, բայց նրա մասին, ում դուք մեծարում եք Լուսագիտություն անունով, երբեք չեմ լսել, հավանաբար դա նոր տոն է։

― Այո, այս երկրում։

Պատկերացրեք միայն, որ այդպիսի փափկամորթը ծայրագույն ինքնահավանությամբ սպայական աստիճան ստանալու համար հայտ է ներկայացնում։ Նրա ընդունակությունները գուցե միայն կբավարարեն այն բանի համար, որպեսզի մեքենագրել սովորեր, թեպետ այստեղ էլ նրան կխանգարեին քերականության և կետադրության ասպարեզում նորամուծությունների հակումները։ Եվ, այնուամենայնիվ, տարօրինակ է, թե ինչու որևէ քիչ թե շատ լուրջ գործի նկատմամբ այսպիսի անճարակության առկայության դեպքում, նա չի զբաղվում մեքենագրությամբ։ Ասենք, եթե նա մեքենագրող դեռ չի դարձել, այդ նշանակում է, որ նա ապագայում էլ չի դառնա։ Մի փոքր էլ տանջելուց հետո, ես նրան հանձնեցի իմ պրոֆեսորների ձեռքը, որոնք նրան հիմնովին թափ տվեցին, աշխատելով պարզել, թե ինչ է իմանում ռազմական գործից, և, իհարկե, կատարյալ դատարկություն հայտնաբերեցին նրա ներսը։ Իր դարաշրջանի ռազմական արվեստից որոշ բան գիտեր, ինչպես՝ օրինակ, թփուտների մեջ քարշ գալը՝ մարդակերներ փնտրելով, մրցախաղերի ժամանակ տեղի ունեցող ցլամարտերի մասին ու նման փուչ բաներ, բայց ամբողջ մնացածում նա տգետ էր և անօգնական։ Նրանից հետո մի ուրիշ ազնվատոհմիկ պատանի կանչեցինք և պարզվեց, որ սա նախորդի երկվորյակն է, նրան չի զիջում ո՛չ տգիտության, ո՛չ էլ անճարակության մեջ։ Ես երկուսին էլ հանձնեցի հանձնաժողովի նախագահին, լիովին համոզված լինելով, որ նրանց ճաշը եփած է։ Եվ հանձնաժողովը նրանց նորից քննեց։

― Ձեր անո՞ւնը, բարի եղեք։

― Պերտիպոլ, հայրս՝ սըր Պետրիպոլ, բարոն Ածիկի։

― Պա՞պը։

― Նույնպես սըր Պերտիպոլ, բարոն Ածիկի։

― Նախապա՞պը։

― Նույն անունը և նույն տիտղոսը։

― Նախանախապա՞պը։

― Մենք չենք ունեցել, հարգարժան սըր, մեր տոհմը այդքան հին չէ։

― Նշանակություն չունի։ Եղած չորս սերունդները լիովին բավարարում են հիմնական պայմանը։

― Ի՞նչ պայման են բավարարում, ― հարցրեցի ես։

― Այն պայմանը, որ պահանջում է չորս սերնդի երևելի տոհմաբանություն, այլապես թեկնածուն ընդունելի չէ։

― Ուրեմն նա, որի թիկունքին երևելի նախնիների չորս սերունդ չկա, չի կարող լինել բանակային լեյտենատ, այո՞։

― Ոչ մի դեպքում, ոչ լեյտենանտ, ոչ էլ ուրիշ սպա։

― Օ՜, ահա թե ինչ։ Զարմանալի է։ Իսկ ի՞նչ իմաստ կա նման պահանջի մեջ։

― Ինչ իմա՞ստ։ Համարձակ հարց է, ազնվափայլ սըր և Տնօրեն, որովհետև այդ նշանակում է վիճարկել իմաստնությունը մեր սուրբ մայր եկեղեցու։

― Ինչպե՞ս թե։

― Որովհետև միշտ նոր եղանակով է եկեղեցին ի շարս սրբոց դասում։ Ըստ եկեղեցու կանոնի սրբացվել կարող է միայն նա, որ յուր մահկանացուն կնքել է այնքան վաղուց, որ նրանից հետո չորս սերունդ է փոխվել։

― Հասկանում եմ, հասկանում․․․ Այո, նույն բանն է։ Եվ զարմանալի։ Մի դեպքում մարդու նախնիների չորս սերունդը տգիտությամբ ու աղտոտությամբ զմռսված ապրել է մեռելի նման, և դա իրավունք է տալիս նրան իր անզոր ձեռքերի մեջ վերցնելու մարդկանց բախտն ու վիշտը, հրամանատար կարգելով նրանց գլխին․ ուրիշ դեպքում մարդը մեռած պառկած է գետնի տակ, որդերը անուշ են անում նրա մարմինը չորս սերունդների ընթացքում, և դա իրավունք է տալիս նրան հրամանատար կարգվելու երկնային ռազմաճակատում։ Եվ նորին թագավորական վեհափառությունը հավանությո՞ւն է տալիս այդ տարօրինակ օրենքին։

Թագավորն ասաց․

― Ճիշտն ասած, ես դրա մեջ տարօրինակ ոչինչ չեմ տեսնում։ Բոլոր պատվավոր և եկամտաբեր պաշտոնները, բնական իրավունքի զորությամբ, պատկանում են ազնվական արյան տեր անձանց։ Բանակի սպայական պաշտոնները նույնպես նրանց սեփականությունն են և իրավամբ նրանց կհասնեին առանց այդ օրենքի էլ։ Օրենքը միայն սահմանագիծ է նշում։ Նա մերժում է այն անձանց, որոնց տոհմաբանությունը հին ծագում չունի, քանզի, եթե սպայական պաշտոնները գրավեն ոչ երևելի ծագումով մարդիկ, ոչ ոք այլևս այդ պաշտոնների նկատմամբ հարգանք չի դրսևորի, երևելի մարդիկ պարզապես երես կթեքեն ու զզվանքով կհրաժարվեն նման պաշտոններ ընդունելուց։ Ես արժանի կլինեի դատապարտության, եթե նման դժբախտություն թույլ տայի։ Դուք կարող եք դա թույլ տալ, քանզի ձեր իշխանությունը բնածին իշխանություն չէ, բայց եթե նույն բանը անի թագավորը, նրան չեն հասկանա, խելագար կհայտարարեն ու կանիծեն։

― Ես հանձնվում եմ։ Շարունակեցեք, սըր նախագահ։

Նախագահը շարունակեց։

― Հանուն գահի և տերության ի՞նչ փառավոր սխրագործությամբ է ձեր մեծ տոհմի հիմնադիրը բարձրացել մինչև բրիտանական ազնվականի սրբազան կոչումը։

― Նա գարեջրատուն է կառուցել։

― Տեր արքա, հանձնաժողովը սույն թեկնածուին գտնում է հարմար և միանգամայն արժանի սպայական պաշտոնին, բայց վերջնական որոշումը հետաձգում է մինչև նրա մրցակցի քննումը։

Մրցակիցը առաջ եկավ և հեշտությամբ ապացուցեց իր ազնվականության չորս սերունդները։ Այդպես, իսկ ո՞ւմ ռազմական որակավորումն է բարձր։

Մրցակիցը մի կողմ կանգնեց, և շարունակեց սըր Պերտիպոլի լրացուցիչ քննությունը։

― Ի՞նչ ծագում ուներ ձեր տոհմի հիմնադիր կինը։

― Նա սերում էր շատ բարեկեցիկ, բայց ոչ ազնվական հողատերերի ընտանիքից։ Նա գեղեցկատես էր, մաքուր, գթասիրտ և իր կյանքը ապրեց այնպես անբիծ, որ նրան իրավամբ կարելի է երկրի ամենաերևելի կանանց շարքը դասել։

― Բավական է։ Մի կողմ կանգնեցեք։

Նախագահը նորից կանչեց մրցակից ազնվականին ու հարցրեց․

― Ի՞նչ տիտղոս և ծագում ուներ ձեր նախանախատատը, որը եղել է ձեր տոհմի հիմնադրի կողակիցը։

― Նա եղել է թագավորի սիրուհի և այդ փայլուն դիրքին է հասել առանց որևէ կողմնակի օգնության, բացառապես շնորհիվ իր անձնական հատկանիշների, բարձրանալով կեղտաջրերի առվակից, որի մեջ էլ ծնվել էր։

― Ա՛հ, այ սա իսկական ազնվականություն է․ ձեր երակների մեջ թագավորական արյուն է հոսում։ Լեյտենանտի աստիճանը ձերն է, ազնվափայլ սըր։ Մի արհամարհեք այն, դա առաջին համեստ քայլն է, որը առաջնորդելու է դեպի ձեր բարձր ծագումին ավելի արժանի մեծարանքների։

Ես ցած էի գլորվել ստորացման անհատակ անդունդը։ Հույս ունեի հեշտ ու շլացուցիչ հաղթանակի, և ահա թե ինչով վերջացավ։

Ամաչում էի նայել իմ խեղճ, խայտառակված աշակերտի երեսին։ Ես ասացի նրան, որպեսզի տուն գնա և համբերությամբ զինվի, քանի որ սա վերջը չէր։

Մասնավոր խոսակցություն ունեցա թագավորի հետ և մի առաջարկություն արեցի։ Ես խոստովանեցի, որ նա միանգամայն ճիշտ է վարվել այդ գնդի մեջ միայն ազնվականներ նշանակելով, ավելի իմաստուն քայլ հնարավոր չէր։ Վատ չէր լինի այդ գնդում սպաներ նշանակել ևս մի հինգ հարյուր ազնվականի կամ էլ սպայական աստիճան շնորհել թագավորական բոլոր երևակայելի մարդկանց ու նրանց ազգականներին։ Վնաս չունի, եթե գնդում հինգ անգամ ավելի սպա լինի, քան զինվոր։ Թող դա փայլուն գունդ լինի, ընդհանուրի նախանձը շարժող գունդ, նորին վեհափառության սեփական գունդը, թող նա կռվի ինչպես ուզում է, թող պատերազմի ժամանակ գա ու գնա սեփական կամքով, բոլորովին անկախ, ոչ ոքի չենթարկվելով։ Բոլոր ազնվականները մեծագույն հաճույքով կծառայեն այդ գնդում և միանգամայն երջանիկ ու գոհ կլինեն։ Իսկ մեր մշտական բանակի մյուս զորամասերը մենք կարող ենք ստեղծել ավելի հասարակ հումքից և այնտեղ սպաներ կնշանակենք անտոհմիկ մարդկանց, հաշվի առնելով բացառաբար նրանց ռազմական գիտելիքները։ Այդ գունդը խստագույն կարգապահություն կպահպանի, չի օգտվի ազնվական արտոնություններից և մշտապես զբաղված կլինի ուսուցումով և վարժանքներով։ Իսկ նորին վեհափառության սեփական գունդը, հոգնելու կամ էլ պարզապես օդափոխության կարգով զանազան հսկաների ու մարդակերների ետևից որսի գնալու ցանկության դեպքում, կարող էր այդ խնդրով զբաղվել առանց որևէ երկյուղի, իմանալով, որ գործը մնում է վստահելի ձեռքերի մեջ և պիտի ընթանա, ինչպես միշտ։ Թագավորը հիացել էր իմ գաղափարից։

Նրա հիացմունքը ինձ մի ուրիշ արժեքավոր միտք հուշեց։ Ինձ թվաց, թե վերջապես կհաջողվի լուծել մի հին և շատ խրթին թնճուկ։ Բանը այն է, որ պենդրագոնների թագավորական տան բոլոր անդամները աչքի էին ընկնում երկարակեցությամբ ու բեղնությամբ։ Երբ նրանցից որևէ մեկը երեխա էր ունենում, իսկ դա անչափ հաճախ էր պատահում, ամբողջ ազգը խելահեղորեն ցնծում էր՝ խոսքով և խորապես վշտանում՝ հոգեպես։ Ցնծությունը կասկածելի էր, իսկ վիշտը՝ միանգամայն անկեղծ, քանի որ թագավորական տան նոր անդամի ծնունդին արքայական ֆոնդի համար նոր հանգանակություն էր հետևում։ Թագավորական տան անդամների ցուցակը շատ երկար էր, մշտապես ընդարձակվելով, նա ծանր բեռ էր դառնում պետական գանձարանի վրա և վտանգ ստեղծում թագի իսկ գոյության համար։ Արթուրը, սակայն ոչ մի կերպ չէր հավատում վերջինին և նույնիսկ լսել անգամ չէր ուզում, երբ ես արքայական ֆոնդերի փոխարինման տարբեր նախագծեր էի առաջարկում։ Եթե ինձ հաջողվեր համոզել նրան գոնե երբեմն֊երբեմն օգնել հեռավոր ազգականներին սեփական գրպանի հաշվին, դա գերազանց տպավորություն կգործեր ժողովրդի վրա, բայց ո՞ւմ կասես, նա այդ մասին լսել անգամ չէր ուզում։ Արքայական ֆոնդի նկատմամբ նրա տածած հարգանքի մեջ ինչ֊որ կրոնական բան կար, նա այդ ֆոնդին նայում էր որպես սրբազան եկամուտի և միշտ անմիջապես կատաղում էր, երբ որևէ մեկը հարձակում էր գործում այդ պատվարժան հաստատության վրա։ Երբ ես զգուշությամբ ակնարկում էի, որ Անգլիայում չկա այլևս ուրիշ հարգարժան ընտանիք, որը համաձայներ ստորացնել իրեն, գլխարկը մուրացկանության մեկնելով (ահա թե մինչև ուր էր հասնում), նա միշտ ընդմիջում էր ինձ առաջին իսկ բառից, ընդսմին բավականին չոր ու կտրուկ եղանակով։

Բայց այստեղ ինձ թվաց, թե ահա վերջապես առիթը ներկայացել է։ Այդ փայլուն գունդը ես որոշեցի կազմել միայն սպաներից, ոչ մի շարքային զինվոր։ Գնդի կեսը բաղկացած կլինի ազնվականներից, որոնք կստանան բոլոր աստիճանները, ընդհուպ մինչև գեներալ մայոր, կծառայեն անվճար ու դեռ իրենք կհոգան բոլոր ծախսերը, և իհարկե, նրանք շատ երջանիկ կլինեն դրա համար, իմանալով, որ գնդի մյուս կեսը բաղկացած է բացառապես արքայազուններից։ Այդ արքայզունները կստանան գեներալ լեյտենանտից մինչև ֆելդմարշալ ներառյալ բոլոր աստիճանները, գրպանը կդնեն չաղլիկ ռոճիկներ, կհագնվեն և կսնվեն պետական միջոցների հաշվին։ Ավելին, և սա հավանականն էր, որոշում կձևակերպվեր, որ արքայազուններից նրանք, ովքեր կհամաձայնեն ծառայել այս գնդում, ստանալու են խլացուցիչ շքեղ, սահմռկեցուցիչ տիտղոս (որը ես հույս ունեի շուտով հայտնագործել) և այդ տիտղոսով կոչվելու իրավունքը ամբողջ Անգլիայում պիտի վերապահվեր միայն նրանց։ Վերջապես բոլոր արքայազունների առջև հարց կծագեր կամ գունդ մտնել, ստանալ շքեղագույն տիտղոսը ու հրաժարվել թագավորական ֆոնդից, կամ պահպանել իրենց իրավունքը այդ ֆոնդի նկատմամբ, բայց գունդ չմտնել և մնալ առանց տիտղոսի։ Բայց այ թե ինչն էր ամենից լավ․ և այդ արքայազունները, հազիվ լույս աշխարհ եկած, լավ ռոճիկ կստանային ու բարձր տիտղոս։

Ես չէի կասկածում, որ բոլոր արքայազունները գունդ կմտնեն, հետևաբար բոլոր գոյություն ունեցող ֆոնդերը կվերացվեն, իսկ բոլոր նորածիններին գնդում գրել կտան նախապես, սրանում էլ ես չէի կասկածում։ Եվս մի երկու ամիս և թագավորական գունդ կոչվող ծիծաղելի անհեթեթությունը դադարելով գոյություն ունենալուց, տեղ կգրավի անցյալի զարմանք հարուցող բաների կողքին։

Գլուխ XXVI

Առաջին լրագիրը

Երբ ես հայտնեցի թագավորին, թե մտադիր եմ հասարակ մարդու հագուստով թափառելու մեկնել, որպեսզի մոտիկից ծանոթանամ ժողովրդի կյանքին, նա վայրկյանապես բռնկվեց այդ ծրագրի թարմությամբ և հայտարարեց, որ մեկնելու է թափառելու ինձ հետ, և որ աշխարհիս երեսին ոչ մի բան նրան ետ չի պահի։ Այ, հենց հիմա ամեն ինչ ձգելու է ու ճանապարհ ընկնելու․ դա ամենասքանչելի գաղափարն է, որ վերջին բազմաթիվ օրերի ընթացքում անցել է իր գլխով։ Նա ուզում էր անմիջապես մեկնել, բայց ես համոզեցի, որ այդպես չի կարելի։ Նա արդեն նշանակել էր գեղձախտից բուժման ժամկետը, իսկ նման հարցերում խաբելը լավ չէր, մանավանդ, որ խոսքը գնում էր միայն մեկ գիշերով հետաձգելու մասին։ Բացի այդ ես ենթադրում էի, թե նա պետք է զգուշացնի թագուհուն իր առաջիկա մեկնման առթիվ։ Երբ ասացի այդ, նա մթագնեց ու վշտացավ։ Ես զղջացի, որ խոսք էի բացել թագուհու մասին, մանավանդ, երբ նա թախծոտ պատասխանեց․

― Դու մոռանում էս, որ Լանսելոտը մնում է այստեղ։ Իսկ երբ Լանսելոտը այստեղ է, թագուհին չի նկատում ո՛չ թագավորի մեկնումը, ո՛չ էլ ժամանումը։

Ես, իհարկե, անմիջապես փոխեցի նյութը։ Այո, Գինեվրը գեղեցկուհի էր, բան չունեմ ասելու, բայց շատ թեթևսոլիկ։ Ես, իհարկե, երբեք քիթս այդ հարցերի մեջ չեմ խոթել, դրանք պարզապես իմ գործը չէին, բայց ինձ դուր չէր գալիս նրա վարքը և ես չեմ ամաչում այդ մասին ասել։ Քանի՜ քանի՜ անգամ նա ինձ հարցրել է․ «Սըր Տնօրեն, դուք արդյոք չե՞ք տեսել սըր Լանսելոտին»։ Իսկ եթե երբևէ նա հարցրել էր թագավորի մասին, ես, հավանաբար, մոտերքում չեմ եղել։

Գեղձախտը բուժելու համար միանգամայն տանելի պայմաններ էին ստեղծել, ամեն ինչ կոկիկ էր ու պատկառազդու։ Թագավորը նստել էր գահի վրա, ամպհովանու ներքո, նրա շուրջը շարվել էին հոգևորկանները իրենց լրիվ հանդերձանքով։ Երևացող տեղում կանգնած էր Մերլինը, որ խաբեբա հեքիմների ցեղի մի ճգնավոր էր և ներկայացնում էր հիվանդներին։ Հատակին, ընդհուպ մինչև դռները նստած և պառկած էին վառ լույսով ողողված հիվանդները։ Այդ ամբողջը կարծես բեմի վրա լիներ և միտումնավոր սարքած, թեպետ ոչ ոք միտումնավոր ոչինչ չէր սարքել։ Հիվանդները ութ հարյուր հոգի էին։ Աշխատանքը դանդաղ էր ընթանում։ Այն ինձ համար մեծ հետաքրքրություն չէր ներկայացնում, որովհետև նախկինում էլ նման արարողություններ տեսել էի, այնպես որ շուտով ձանձրացա, բայց վայելչությունը ստիպում էր տեղումս մնալ մինչև վերջ։ Բուժումը հիմնվում էր այն բանի վրա, որ նման ամբոխի մեջ միշտ էլ շատ մարդիկ էին գտնվում, որոնք երևակայում էին, թե իրենք հիվանդ են, ինչպես նաև այնպիսի մարդիկ, որոնք հիվանդ էին ձևանում, որպեսզի արժանանան թագավորի ձեռքի հպումի անմահ պատվին, կամ էլ ստանալ ստակը, որը հանձնում էր թագավորը այդ հպումի պահին։ Ստակը ոսկի էր և մոտավորապես մեկ երրորդ դոլարի արժեք ուներ։ Եթե նկատի ունենանք, թե այդ ժամանակաշրջանում և այդ երկրում որքան օգտաշատ հիվանդություն էր գեղձախտը բոլոր նրանց համար, ովքեր դեռ ողջ էին, դուք կհասկանաք, թե գանձարանին որքան թանկ էին նստում այդ ամենամյա բուժումները և, թե ինչպես էր գանձարանը քերթում հարկատուների կաշին այդ ծախսը փակելու համար։ Ես ինքս ինձ որոշեցի բուժել գանձարանը գեղձախտից։ Քամելոտից մեկնելուց մեկ շաբաթ առաջ ես գանձարանում ետ պահեցի այդ նպատակին հատկացված գումարի վեց յոթերորդ մասը և կարգադրեցի, որպեսզի մնացած մեկ յոթերորդը վերածվի հինգցենտանոց նիկելյա ստակների, որոնք հանձնեցի գեղձախտի դեպարտամենտի վարիչին յուրաքանչյուր հիվանդին ոսկու փոխարեն մեկական այդպիսի ստակ տալու համար։ Նիկելը այնքան էլ շատ չէր, բայց հույս ունեի, որ կբավարարի։ Որպես կանոն, ես կողմնակից չեմ դրամի կեղծմանը։ Բայց տվյալ դեպքում, ըստ իս, ամաչելու հարկ չկար, քանի որ վերջին հաշվով խոսքը գնում էր նվերի մասին։ Եթե որևէ բան ես նվիրում, կարող ես ուզածիդ չափ ջուր խառնել նրան, ես միշտ էլ այդպես եմ վարվում։ Շրջանառության մեջ գտնվող ոսկյա և արծաթյա հին դրամները մեծ մասամբ անհայտ ծագումի էին․ պատահում էին նույնիսկ հռոմեական ստակներ։ Բոլոր այդ դրամները խորդուբորդ էին և ոչ ավելի կլոր, քան լուսինը իր բոլորումից մեկ շաբաթ հետո․ նրանք ոչ թե ձուլված էին, այլ կռանված և այնպես էին քերվել օգտագործումից, որ նրանց վրայի սովորական ճանկռտվածքի նմանվող փորագրությունները պարզապես անընթեռնելի էին դարձել։ Ես էլ միտք արի, որ հստակ, վառ, նոր նիկելյա ստակները՝ մի երեսին թագավորին բավականին նման դիմապատկերով, մյուսին՝ Գինեվրի, և մեկ էլ որևէ բարեպաշտ մակագրությամբ, ընդունակ կլինեն գեղձախտից բուժել ծանրակշիռ ոսկյա դրամից ոչ պակաս հաջողությամբ և նույնիսկ ավելի դուր կգան գեղձախտավորներին։ Ի վերջո, պարզվեց, որ ես ճշմարիտ էի։ Հիվանդների այս խմբի վրա մենք առաջին անգամ կատարեցինք այս փորձը, և այն անցավ փառավոր կերպով։ Բավականին տնտեսում ստացվեց։ Ահա, խնդրեմ, տեսեք թվերը։ 800 հիվանդներից թագավորը շնորհ արեց դիպչելու 700֊ին, նախկին սակագնով դա պետությանը կնստեր 240 դոլար, նոր սակագնով մենք վճարեցինք ընդամենը 35, և միայն մի գործողության վրա տնտեսեցինք 200 դոլարից ավելի։ Այս հեղաշրջումի ամբողջ նշանակությունը ըմբռնելու համար, նկատի առեք խնդրեմ, նաև ուրիշ թվեր։ Ազգային կառավարության տարեկան ծախսը հավասար է երկրի ամբողջ բնակչության (եթե յուրաքանչյուր բնակչին ընդունենք հասուն տղամարդու տեղ) միջին եռօրյա աշխատավարձին։ Դիցուք, ազգը բաղկացած է 60.000.000 մարդուց և մեկ բնակչի ամենօրյա միջին աշխատավարձը կազմում է 2 դոլար, ուրեմն եռօրյա ընդհանուր աշխատավարձը հավասար կլինի 360.000.000. դոլարի։ Սա էլ հենց այն գումարն է, որով կարելի է վճարել կառավարության տարվա ծախսերը։ Իմ օրերին և իմ երկրում այդ գումարը պետությունը հավաքում է մաքսերի օգնությամբ, իսկ քաղաքացիներն էլ երևակայում էին, թե ապրանք ներմուծող օտարերկրացիներն են վճարում, ու այդ միտքը նրանց համար մխիթարիչ էր, բայց իրականում վճարը կատարում էր ինքը՝ ամերիկյան ժողովուրդը, և սույն գումարը այնքան ճշգրիտ կերպով էր հավասարապես բաժանված ամերիկացիների վրա, որ և հարյուր միլիոնի կարողության տերը և սևագործ բանվորի կրծքի երեխան վճարում էին նույնքան ― 6 դոլար։ Ավելի մեծ հավասարություն, ըստ իս, հնարավոր չէր։ Բայց այստեղ Իռլանդիան և Շոտլանդիան հարկատում էին Արթուրին, և Բրիտանական կղզիների բնակչության ընդհանուր թիվը մոտենում էր 1.000.000֊ի։ Արհեստավորը օրեկան երեք ցենտ էր վաստակում, չհաշված նրա սնունդը։ Հետևաբար ազգային կառավարության ծախսերը տարեկան կազմում էին 90.000 դոլար, կամ օրեկան 250 հիսուն դոլար։ Այսպիսով գեղձախտից բուժման օրը ոսկին նիկելով փոխարինելով, ես ոչ միայն ոչ ոքի չվշտացրի, ոչ ոքի չհիասթափեցրի, այլև, ընդհակառակն, հաճույք պատճառեցի բոլոր շահագրգռված անձանց և գանձարանում պահեցի այդ օրվա բոլոր պետական ծախսերի չորս հինգերորդ մասը, որ իմ ժամանակների Ամերիկայում 800.000 հազար դոլար կկազմեր։ Այս փոխանակումը կատարելիս, ես ղեկավարվում էի շատ հեռավոր աղբյուրից քաղած իմաստնությամբ՝ իմ մանկական օրերի իմաստնությամբ, քանի որ իսկական պետական գործիչը չի կարող խորշել իմաստնությունից, որքան էլ ցածր ծագում ունենա նա։ Մանկությանս օրերին ես միշտ խնայում էի դրամները, որոնք պարտավոր էի նետել միսիոներների սափորների մեջ վայրենիների համար, դրանց փոխարեն կոճակներ նետելով։ Կոճակները անհասկացող վայրենիներին նույնքան ձեռք կտային, որքան դրամները․ բոլորը երջանիկ կմնային և ոչ ոք չէր վնասվի։

Մերլինը առաջինն էր ընդունում հիվանդներին։ Նա ստուգում էր յուրաքանչյուր թեկնածուին․ եթե թեկնածուն չէր բռնում քննությունը, նրան քշում էին, իսկ եթե բռնում էր, նրան մոտեցնում էին թագավորին։ Քահանան արտաբերում էր․ «Դիր ձեռքդ ի վերա սորա և բժշկյա գնա»։ Իսկ այդ ժամանակ թագավորը աղոթքների ընթերցանության ներքո դիպչում էր վերքերին։ Դրանով էլ սահմանափակվում էր բուժումը։ Ապա թագավորը հիվանդի վզովն էր անցկացնում նիկելյա ստակը ու արձակում նրան։ Դե, ի՞նչ եք կարծում, հիվանդը բուժվում էր, թե ոչ։ Անկասկած, բուժվում էր։ Ուզածդ խաբկանքը կարող է բուժել, եթե հիվանդը վստահ հավատում է դրան։ Աստոլատի մոտերքը մի մատուռ կար, որը կառուցվել էր այն տեղում, որտեղ մի անգամ սուրբ կույսը հայտնվել էր սագեր արածացնող փոքրիկ աղջնակին (աղջնակը ինքն էր այդ մասին պատմել)․ մատուռի մեջ այդ դեպքը պատկերող նկար էին կախել, այնպիսի նկար, որ թվում էր, թե հիվանդի համար վտանգավոր է նրան մոտ գնալը, սակայն ընդհակառակն, ամեն տարի հազարավոր հաշմանդամ ու հիվանդ էին գալիս այդ նկարի առջև աղոթելու և վերադառնում էին բուժված, և նույնիսկ առողջ մարդիկ նայում էին նրան, ու չէին մեռնում։ Իհարկե, երբ ինձ պատմեցին այդ մասին, ես չհավատացի, բայց երբ գնացի այնտեղ ու տեսա սեփական աչքերովս, ստիպված էի համաձայնվել։ Ես ինքս եմ տեսել բուժման պահերը, և դրանք իսկական հրաշք բուժումներ էին, այլ ոչ թե կասկածելի։ Ես տեսել եմ, թե ինչպես հաշմանդամները, որոնց տարիներ շարունակ հանդիպել եմ Քամելոտի շրջակայքում անթացուպերի վրա, եկել են, աղոթել նկարի առջև, ապա դեն նետել անթացուպերը և գնացել առանց կաղալու։ Լավագույն ապացույցը այդ մատուռի մոտ թափված անթացուպերի կույտերն էին։

Որոշ տեղերում բուժողները ներգործում էին ուղղակի հիվանդի երևակայության վրա, բուժում նրան, առանց որևէ բառ արտասանելու։ Ուրիշ տեղերում մասնագետները հիվանդներին մի սենյակի մեջ էին հավաքում, աղոթում նրանց համար, դիմում նրանց հավատին, և այդ հիվանդները թողնում էին սենյակը բուժված։ Եթե երբևէ մի թագավորի հանդիպեք, որը չի կարողանում գեղձախտ բուժել, ապա վստահ եղեք, որ նրա գահին սատարող ամենաարժեքավոր նախապաշարումը, նրա իշխանության աստվածային ծագման հավատը այլևս կորած է։ Պատանեկությանս տարիներին Անգլիայի միապետները դադարել էին հիսունից քառասունհինգ դեպքում դրական արդյունքի հասնել։

Այդպես երեք ժամ շարունակ ծոր էր տալիս քահանան, բարի թագավորը դիպչում էր վերքերին, իսկ հիվանդ ամբոխը բնավ չէր պակասում, և այդ ամենը ինձ անասելի ձանձրացրել էր։ Նստած էի բաց պատուհանի մոտ, թագավորական ամպհովանուց ոչ հեռու։ Արդեն հինգ հարյուրերորդ հիվանդն է մոտենում թագավորին, ցուցադրելով իր զզվելի վերքերը, և հինգ հարյուրերորդ անգամ հնչում էին «Դիր ձեռք ի վերա սրա և բժշկյա գնա․․․» բառերը, և հանկարծ պատուհանի մյուս կողմում զնգաց սրնգի նման հատուկ մանկական ձայնը, որը հուզեց իմ հոգին և անմիջապես փոխադրեց ինձ տասներեք հարյուրամյակ առաջ․

― Քամելոտի «Օվսաննա շաբաթաթերթ» և «Գրական հրաբուխ»։ Վերջին համարը։ Միայն երկու ցենտ։ Լրիվ տեղեկություններ Սրբության Հովտի մեծագործ հրաշքից։

Ժամանել էր թագավորական առավել մեծը՝ լրագրավաճառ տղան։ Բայց ամբողջ այդ բազմաժխոր ամբոխի մեջ ես միակն էի, որ հասկանում էի, թե ինչ է նշանակում այդ վեհաշուք ժամանակը, և գիտեի, թե ինչ պետք է բերի աշխարհին այդ կայսերական մոգը։

Ես պատուհանից դուրս նետեցի մի նեկելյա ստակ և ստացա լրագիրը։ Լրագրավաճառը, բոլոր լրագրավաճառների Ադամը, կորավ անկյունադարձի ետևում, որպեսզի դրամը մանրի․ մինչև այսօր էլ նա չի վերադարձել։ Աննկարագրելիորեն հաճելի էր նորից լրագիր տեսնելը, բայց, խոստովանում եմ, ես ցնցվեցի, երբ հայացքս սահեց առաջին էջի խորագրի վրայով։ Այնքան երկար էի ապրել հեզության, խոնարհության, ստորաքարշության վարակիչ մթնոլորտում, որ սառը դող անցավ մեջքովս, երբ կարդացի․

Մեծ իրադարձություններ Սրբության հովտում

Ջրմուղը խցանված է

Ծերուկ Մերլինը իր արվեստը ցուցադրեց, բայց ձախողվեց

Իսկ տնորենը մի փորձից հաջողացրեց

Հրաշագործ ջրհորը խցանազերծվեց դժոխային կրակների սարսափազդու պայթունների

ծխի ու ամպրոպի մեջ

Ամբղջ կկվաստանը ապշած է

Անզուգական հրաշք

Եվ այլն և այլն։ Պիտի ընդունեմ, որ չափազանց ճռճռան էին։ Կար ժամանակ, երբ նման խորագրերը ինձ դուր էին գալիս և ես նրանցում ոչ մի վատ բան չէի տեսնում, բայց այժմ դրանք ծակում էին աչքս։ Դա մի փառավոր արկանզասյան լրագրություն էր, բայց սա Արկանզասը չէր։ Ավելին, նախավերջին տողի մեջ նպատակ էր դրված վիրավորելու ճգնավորներին, իսկ դա կարող էր մեզ զրկել նրանց ազդերից։ Եվ առհասարակ, թերթի ամբողջ ոճը թեթևամիտ էր ու լեզվանի։ Ըստ երևույթին, առանց այդ նկատելու, ես բավականին փոխվել էի։ Ինձ վրա տհաճ տպավորություն էին գործում մանր֊մունր խայթոցները, որոնք կյանքիս առաջին շրջանում ինձ պարզապես նրբագեղ լեզվական դարձվածքներ կթվային։ Դուր չեկան նաև հետևյալ կարգի թղթակցությունները, որոնց թիվը լրագրում բավականին շատ էր․

Տեղական ծուխ ու մոխիր

Անցյալ շաբաթ, սըր ԲալմորալՄերվելիսի

խոհանոցից հարավ, ճահճուտի մոտ, սըր

Լանսելոտը անսպասելի հանդիպեց ծերունի

Ագրիվան իռլանդացի թագավորին։ Ի գիտություն այրերին։

Հաջորդ ամսի սկզբներին N 3 արշավախումբը

ճանապարհվում է փնտրելու սըր Սագրամոր

Ցանկալիին։ Այն ղեկավարում է Կարմիր

Մարգագետինների հայտնի ասպետը։ Նրան

ուղեկցում է Պերսանս Ինդցին, որը լավ է իմանում

գործը, խելոք է ու սիրլիր, ինչպես նաև սըր

Պալամիդ Սարացինը, որը նույնպես վրիպողներից չէ։ Այս տղաները գիտեին, որ գործի են գնում :և ոչ թե քեֆի։

«Օվսաննայի» ընթերցողները ցավով իմանում են,

որ գեղեցկատես և ամենքին հայտնի սըր Չարոլե

Դալլացին, որը չորս շաբաթ ապրեց քաղաքում

«Ցուլ և Ձիալեզու» իջևանատանը և նվաճեց բոլոր

սրտերը իր հղկված շարժումներով և նրբագեղ

զրուցներով, օրերս մեկնում է տուն։ Նորից մեզ

մոտ արի, Չարլի։

Անցյալ երկուշաբթի կախարդության հովտի եզ֊

րին, Հանգուցավոր Բիր հսկայի հետ մարտում

զոհված Քորնուոլի հերցոգի որդի հանգուցյալ սըր

Դամանսի թաղումը իր ձեռքն է վերցրել ազնիվ և գործունյա Մեմբլը՝ դագաղագործների

արքայազնը, որը փառք է վաստակել վերջին պարտքը տալու անգերազանցելի հմտությամբ։

Փորձեցեք նրան։

«Օվսաննայի» ամբողջ գրասենյակը, խմբագրից

մինչև վերջին տպագրիչը, իր սրտագին շնորհա֊

կալությունն է հայտնում Պալատի Լորդ

Սենեկապետի երրորդ Օգնականին այնքան

բարձր որակի մի քանի պնակ պաղպաղակի

համար, որը ճաշակողների աչքերը

երախտագիտությունից խոնավացան։ Մենք

պարտքի տակ չենք մնա։ Երբ վարչությունը

ուզենա մի ցանկալի անուն գտնել առաջքաշման

համար, «Օվսաննան» հաճույքով կասի իր խոսքը։

Օրիորդ Իրեն Դյուփլեփը՝ հարավային Աստոլատից

հյուրընկալվում է իր հեռու, «Անասնավաճառների

Հանդիպման» ամենքին հայտնի տիրոջ մոտ։ Լյարդի

փողոց։ Քամելոտ։

Բերքեր կրտսերը՝ փքոցներ նորոգող, նորից

տանն է և շատ է կատարելագործվել իր արհեստի

մեջ, արձակուրդի ժամանակ աշխատելով շրջակա

դարբնոցներում։ Տես նրա ազդը։

Իհարկե, որպես սկիզբ, սա բավականին լավ լրագրություն էր, ես դա գերազանց էի հասկանում, բայց, այնուամենայնիվ, մի փոքր հիասթափված էի։ «Արքունական անցուդարձը» ինձ ավելի դուր եկավ, և իրոք, նրա պարզ, հարգանքով տոգորված ոճը թարմացրեց ինձ, բոլոր այդ անպատշաճ տպավորություններից հետո։ Բայց այն կարող էր ավելի լավը լինել։ Ես, իհարկե, գերազանց գիտեմ, որ ինչ էլ անելու լինես արքունական անցուդարձի մեջ բազմազանություն մտցնել չես կարող։ Արքունի կյանքը այնքան միապաղաղ է, որ գունավորում տալու բոլոր փորձերդ ջարդուփշուր է անում։ Լավագույն և միակ բանական եղանակն է․ նույն նյութի կրկնողությունը քողարկել ձևի բազմազանությամբ․ ամեն անգամ լրիվ մերկացրեք ձեր փաստը, ապա բառերի նոր հագուստ հագցրեք նրան։ Դա կխաբի աչքը․ փաստը ձեզ թարմ կերևա և այնպիսի պատկերացում կստեղծվի, թե կյանքը արքունիքում եռում է։ Դուք կհրապուրվեք և ախորժակով կուլ կտաք ամբողջ սյունակը, չնկատելով, որ մի ամբողջ դույլ ապուրը եփած է միակ ու եզակի լուբիայից։ Քլարենսի ոճը լավն էր, պարզ, արժանապատվությամբ լեցուն, ուղղակի և գործնական, բայց, այնուամենայնիվ, ըստ իս, դա ամենալավ եղանակը չէր․

Արքունական անցուդարձ

Երկուշաբթի թագավորը ձիավարում էր զբոսայգում։

Երեքշաբթի...»................».......................»

Չորեքշաբթի․․»․․․․․․․․.......»․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․»

Հինգշաբթի...․»...............»........................»

Ուրբաթ․․․․․․․․»․․․․․․․․․․․․․․․․»......................․․»

Շաբաթ․․․․․․․․․»․․․․․․․․․․․․․․․․»․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․»

Կիրակի․․․․․․․․»․․․․․․․․․․․․․․․․»․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․»

Բայց, ընդհանուր առումով, ես շատ գոհ էի լրագրից։ Նրա մեջ պատահում էին նաև որոշ տեխնիկական թերություններ, բայց ամբողջովին վերցրած այն բավականին լավ էր նույնիսկ Արկանզասի սրբագրիչների համար, իսկ Արթուրի դարաշրջանի համար արդեն խոսք չկա։ Ճիշտ է, քերականությունը կաղում էր, մտքերի շարադրանքը նույնպես, բայց ես դրան մասնավոր նշանակություն չէի տալիս։ Ինքս էլ նույն թերություններն ունեմ, իսկ մարդը չպետք է քննադատի ուրիշներին այն հողի վրա, որտեղ ինքն էլ ուղղահայաց կանգնել չի կարողանում։

Գրականության քաղցը այնպես էր բռնել կոկորդս, որ պատրաստ էի կուլ տալու ամբողջ լրագիրը, բայց ինձ հաջողվեց միայն երկու պատառ կծել, որովհետև ինձ պաշարեցին վանականներն ու հարցեր տեղացին․ «Այս տարօրինակ բանը ի՞նչ է։ Ինչի՞ համար է։ Թաշկինա՞կ։ Թամբի ծածկո՞ց։ Շապիկի մա՞ս։ Ինչի՞ց է պատրաստված։ Ինչ էլ բարակ է, ինչ փխրուն և ինչպես էլ շրշում է։ Ամո՞ւր է, հը՞, չի՞ փչանա անձրևից։ Սրանք գրե՞ր են, թե պարզապես զարդարանքներ»։ Նրանք ենթադրում էին, որ դրանք կարող են գրեր լինել, որովհետև լատիներեն և մի քիչ էլ հունարեն կարդալ իմացողները ճանաչեցին գրերից մի քանիսը, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացան գլուխ հանել, թե դա ինչ բան է։ Ես բացատրեցի որքան կարող էի պարզ․

Սա հանրամատչելի լրագիր է, թե ինչ է դա նշանակում, ես կբացատրեմ մի ուրիշ անգամ։ Սա կտավից չէ պատրաստված, այլ թղթից․ մի առիթով ես ձեզ կբացատրեմ, թե ինչ բան է թուղթը։ Տողերը կարդալու համար են, դրանք ձեռքով չեն գրված, այլ տպված են․ ժամանակին ես ձեզ կբացատրեմ, թե ինչ է նշանակում տպելը։ Այսպիսի թերթեր թողարկված են հազար հատ, բոլորն էլ ճիշտ ու ճիշտ սրա նման, այնքան նման, որ մեկը մյուսից չես տարբերի։

Նրանք բոլորը միաբերան բացականչեցին զարմանքով ու հիացմունքով։

― Հազա՜ր։ Ինչ վիթխարի ջանքեր։ Բազմաթիվ մարդկանց համար մի տարվա աշխատանք։

― Ոչ, ընդամենը մեկ օրվա աշխատանք մի տարեց մարդու և մի տղայի համար։

Նրանք խաչակնքեցին և մի երկու պաշտոնական աղոթքներ մրթմրթացին։

― Օ՜ հրաշք, զարմանք։ Օ՜ կախարդության մութ աշխատանք։

Թող այդպես լինի, ես նրանց տարհամոզելու միտք չունեի։ Ցածր ձայնով, այնպես, որ լսելի լիներ նրանց համար, ովքեր ինձ էին մոտեցրել իրենց սափրված գլուխները, մի հատված կարդացի աղբյուրի վերականգնման հրաշքի նկարագրությունից, զարմանքից ապշահար և ակնածանքով լեցուն բացականչությունների ուղեկցության ներքո։

― Ա՜֊հ֊հ֊հ, ինչ ճշմարիտ է։ Զարմանալի է, զարմանալի։ Ամեն ինչ այնպես է, ինչպես պատահել է։ Շշմեցուցիչ ճշտություն։

Իսկ կարո՞ղ են նրանք ձեռք տալ այդ տարօրինակ բանին, շոշափել այն, քննել։ Իրենք շատ զգույշ կլինեն։ Կարելի է։ Նրանք վերցրին թերթը և այնպես զգույշ ու պատկառանքով, կարծես երկնքից ընկած սրբազան բան լիներ․ հոգատարությամբ շոշափում էին այն, փայփայում, հմայված աչքերով դիտում էին չտեսնված նշանները։ Այդ խոնարհված գլուխնե՜րը, հմայված դեմքե՜րը, այդ խոսուն աչքե՜րը․․․ Օ՜, որքան սքանչելի էին ինձ համար։ Քանզի, մի՞թե դա իմ մանկիկը չէր, և մի՞թե ամբողջ այդ համր զարմանքը, հետաքրքրասիրությունը, հիացմունքը պերճախոս տուրք չէին նրա արժանիքներին։ Ես հասկացա, թե ինչ է զգում մայրը․ երբ ուրիշ կանայք, միևնույնն է՝ իր ընկերուհիները, թե օտարները, վերցնում են նրա նորածին մանկիկին և խոնարհվում նրա վրա այնպիսի հիացմունքով, որ աշխարհը առժամանակ դադարում է նրանց համար գոյություն ունենալուց։ Ես այժմ գիտեի, թե դա ինչ զգացում է, ես հասկացա, որ ոչ մի ուրիշ բավարարված փառասիրություն՝ թագավորի, հաղթողի կամ բանաստեղծի, չի կարող այդպիսի երանություն, այդպիսի աստվածային երջանկություն պատճառել։

Անցած ամբողջ ժամանակի ընթացքում իմ լրագիրը ճանապարհորդում էր այդ վիթխարի սրահով մի խմբից անցնելով մյուսին և երջանիկ աչքն էլ միշտ ուղեկցում էր նրան։ Ես նստած էի անշարժ, արբեցած։ Այո, դա դրախտային երանություն էր։ Ես ճաշակեցի այն․․․ այլևս, երևի, ճաշակելու բախտ չեմ ունենա երբեք։

Գլուխ XXVII

Յանկին ու թագավորը ճանապարհորդում են ծպտյալ

Քնելուց առաջ ես թագավորին իմ հարկաբաժինը տարա, խուզեցի մազերը և ցույց տվեցի, թե ինչպես են հագնվում հասարակ մարդիկ։ Բարձր դասակարգերը իրենց մազերը խուզում էին ճակատի վրա և թողնում էին, որ նրանք ազատ աճեն ետևից ու թափվեն ուսերին, մինչդեռ հասարակ ժողովուրդը խուզում էր ճակատի, և ծոծրակի վրա, իսկ ստրուկները բնավ չէին խուզվում և թողնում էին, որպեսզի մազերը աճեն ինչպես կամենան։ Թագավորի գլխին կճուճ հագցրի և կտրեցի նրա տակից ցցված բոլոր խոպոպները։ Նրա մորուքն ու բեղերը նույնպես կարճացրի, թողնելով մի կես մատնաչափ միայն, ընդ որում ջանք չխնայեցի, որպեսզի խուզվածը հնարավորին չափ ապաշնորհ լիներ, և դա ինձ հաջողվեց։ Ծուռտիկ֊մուռտիկ բան ստացվեց․ ես նրան այլանդակել էի ինչպես պետք էր։ Իսկ երբ նա հագավ կոպիտ տրեխները ու դարչնագույն քաթանե երկար շապիկը, որը վզից մինչև թաթերն էր հասնում, թագավորության այդ ամենանրբագեղ տղամարդը դարձավ մի սովորական ու անհրապույր արարած։ Մենք հագնված ու խուզված էինք միատեսակ և կարող էինք մանր ֆերմերների կամ ֆերմաների կառավարիչների, հովիվների կամ կառապանների, կամ էլ, եթե կուզեք, գյուղական արհեստավորների տեղ անցնել, քանի որ նման հագուստ կրում էին բոլոր աղքատները, նրա դիմացկունության և էժանության պատճառով։ Ինձ այնպես չհասկանաք, թե այդ հագուստը իրոք էժան էր շատ աղքատ մարդու համար, ես պարզապես նկատի ունեմ, որ տղամարդու հագուստի համար առավել էժան կտավ չկար։ Կտավը տնայնագործ էր, ինչպես դուք, իհարկե, հասկանում եք։

Մենք աննկատելի դուրս սողոսկեցինք արշալույսից մի ժամ առաջ։ Մինչև արևը վեր կբարձրանար, մենք արդեն անցել էինք ութ֊տասը մղոն և հայտնվել մի սակավամարդ վայրում։ Մեջքիցս կախ տված պարկը բավականին ծանր էր․ այն լեցուն էր սննդամթերքով․․․ սննդամթերքով թագավորի համար, որը միայն աստիճանաբար կարող էր ընտելանալ գյուղական ուտեստը անվնաս ճաշակելուն։

Ճանապարհի մոտ մի հարմար տեղ գտա, նստեցրի թագավորին և մի քիչ ուտելիք տվեցի։ Ապա ասացի, թե պետք է ջուր փնտրեմ և գնացի։ Ճիշտն ասած, ես միայն ուզում էի առանձնանալ, նստել ու հանգստանալ։ Թագավորի ներկայությամբ ես միշտ ոտքի վրա էի լինում, նույնիսկ խորհրդի նիստերին, բացի այն հազվադեպ առիթներից, երբ նիստը մի քանի ժամ էր տևում, այդպիսի դեպքերում ինձ թույլատրվում էր նստել առանց մեջքի փոքրիկ աթոռի վրա, որը նման էր շուռ տված փողրակի և նույնքան հանգստավետ էր, որքան ատամնացավը։ Ես չէի ուզում խախտել այդ սովորությունը միանգամից, այլ մտադիր էի վարժեցնել թագավորին աստիճանաբար։ Միևնույնն է, օտար մարդկանց ներկայությամբ մենք ստիպված պետք է լինենք երկուսով էլ նստելու, թե չէ մարդիկ ուշադրություն կդարձնեն։ Բայց իմ կողմից բոլորովին ճիշտ քաղաքականություն չէր լինի այժմ նրա հետ հավասար֊հավասար խաղալ, երբ դրա անհրաժեշտությունը չկար։

Ջուր գտա մի երեք հարյուր յարդի վրա և արդեն հանգստացել էի մի քսան րոպե, երբ հանկարծ ձայներ լսեցի։ «Անհանգստանալու բան չկա, ― մտածեցի ես, ― դրանք աշխատանքի գնացող գյուղացիներ են, այլապես ով կարթնանար այսքան վաղ»։ Բայց մի քանի րոպե անց ճանապարհի անկյունադարձի ետևից դուրս եկան ձիեր հեծած լավ հագնված երևելի մարդիկ, ծառաների և բեռնված ջորիների ուղեկցությամբ։ Ես ոտքի ցատկեցի և գնդակի նման սուրացի թփուտների միջով։ Վախենում էի, որ այդ մարդիկ թագավորի մոտ կլինեն ավելի շուտ, քան ես կհասցնեմ։ Բայց հուսահատությունը, ինչպես գիտեք, մարդուն թևեր է տալիս, և ես առաջ մղվեցի, շունչ առա ու թռա։ Ես հասցրի։ Եվ ճիշտ ու ճիշտ ժամանակին։

― Ներեցեք, տեր արքա, բայց այժմ պաշտոնականության ժամանակը չէ։ Վեր կացեք, ինչ֊որ երևելի մարդիկ են մերձենում։

― Ի՞նչ կա որ, թող գան։

― Բայց, տեր իմ, չի կարելի, որ նրանք ձեզ նստած տեսնեն։ Վեր կացեք և կանգնեցեք խոնարհ դիրքով, մինչև որ նրանք անցնեն։ Չէ որ դուք գյուղացի եք, սա մի մոռացեք։

― Ճիշտ է։ Ես մոռացել էի այդ, այնքան որ սուզվել էի գալլերի դեմ վիթխարի պատերազմի նախագծերի մեջ։ ― Նա ոտքի կանգնեց, բայց դանդաղ, ոչ այնպես, ինչպես նման պարագաներում կշտապեր անել գյուղացին։ ― Դու այնպես անսպասելի վրա հասար և քշեցիր վեհ երազը, որը․․․

― Խոնարհ տեսք, տեր իմ արքա, շուտ։ Ցած պահեք գլուխը։ Էլի։ Առավել։ Հակեցեք։

Նա բարեխիղճ կերպով ջանում էր, բայց արդյունքը քիչ էր ստացվում։ Նրա մեջ նույնքան խոնարհություն կար, որքան Պիզայի վար ընկնող աշտարակի։ Ուրիշ բան ասել հնարավոր չէ։ Իսկապես, հեզ ու խոնարհ դիրքը նրան այնքան վատ հաջողվեց, որ բոլոր հեծյալների դեմքերը զարմանքից հերթով մռայլվեցին և վերջից գնացող մի շքեղատես ծառա բարձրացրեց իր մտրակը, բայց ես ժամանակին մոտ թռա և հարվածը ինձ վրա ընդունեցի։ Կոպիտ քրքիջի բռնկումի ներքո, ես շշուկով համոզում էի թագավորին ուշադրություն չդարձնել դրան։ Մեծագույն դժվարությամբ զսպեց իրեն․ նա այնպես էր նայում այդ հեծյալներին, կարծես ահա, ուր որ է, պիտի կուլ տա նրանց։ Ես ասացի․

― Մեր արկածները հենց սկզբից վերջ կգտնեին։ Մենք անզեն ենք և ոչինչ չենք կարող անել այդ զինված հրոսակախմբի դեմ։ Եթե ուզում ենք, որ մեր մտահղացումը իրականանա, պետք է ոչ միայն գյուղացու տեսք ունենանք, այլև վարվենք գյուղացու նման։

― Ասածդ իմաստուն է, քեզ առարկել չի կարելի։ Ուրեմն, առաջ, սըր Տնօրեն։ Ես հաշվի կառնեմ և կաշխատեմ այդպես վարվել, որքան հնարավոր է։

Նա պահեց իր խոսքը։ Ջանում էր, որքան կարող էր, բայց դարձյալ այն չէր։ Եթե դուք երբևէ տեսել եք շարժուն, անզգույշ, հանդուգն երեխայի, որը օրն ի բուն մի չարաճճիությունից մյուսին է անցնում, ու նրա մտահոգված մայրիկին, որը նրանից ոչ մի քայլ չի հեռանում, վախենալով՝ չլինի թե երեխան ջուրն ընկնի խեղդվի, կամ էլ վար գլորվի, վիզը կոտրի, ուրեմն տեսել եք թագավորին ու ինձ։

Եթե կարողանայի նախագուշակել, թե դեռ ինչեր են գալու մեր գլխին, ես, հավանաբար, կասեի․ «Ոչ։ Եթե մեկն ու մեկը ուզում է իր հացը վաստակել, թագավորին գյուղացու տեղ անցկացնելով, խնդրեմ, թող այս գործը ինքը վերցնի, իսկ ես ավելի լավ է որևէ գազանանոց տեղից֊տեղ փոխադրեմ, դա գոնե առավել անվտանգ է»։ Առաջին երեք օրը ես նրան նույնիսկ թույլ չէի տալիս տները մտնել։ Սկզբում ստիպված էինք ամայի ճանապարհները նախընտրել և օգտվել միայն այնպիսի իջևանատներից, որտեղ այնքան էլ շատ չեն տնտղում մարդկանց։ Այո, նա ջանում էր, բայց ի՛նչ օգուտ։ Գործը դրանից բնավ էլ չէր շահում։

Նա մշտապես ինձ երկյուղ էր պատճառում իր բոլորովին անսպասելի օյիններով, ամենաանհարմար տեղերում։ Երկրորդ օրվա երեկոյան դեմ, ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ արեց նա, ― հանկարծ փեշի տակից մի դաշույն հանեց։

― Աստված իմ, տեր արքա, դա որտեղի՞ց ճարեցիք։

― Մաքսանենգից վերցրի, երեկ երեկոյան, իջևանատանը։

― Գրողը տանի, ինչի՞ համար եք առել։

― Մենք խուսափեցինք շատ վտանգներից խորամանկության օգնությամբ, քո խորամանկության, բայց ես մտածեցի, որ վատ չէր լինի զենք ունենալ․ իսկ թե որ հանկարծ քո խորամանկությունը դժվար պահին դավաճանի՞ քեզ։

― Բայց մեր հանգամանքի մարդկանց արգելված է զենք կրել։ Ի՞նչ կասի լորդը, այո, կամ էլ որևէ ուրիշ մարդ, գյուղացու մոտ դաշույն տեսնելով։

Բարեբախտաբար, շուրջը ոչ ոք չկար։ Ես նրան համոզեցի դեն նետել դաշույնը, իսկ այդ բանը անելը ավելի հեշտ չէր, քան համոզել երեխային դուրս նետել նոր, խայտաբղետ խաղալիքը, որով նա կարող էր իրեն սպանել։ Մենք լուռ քայլում էինք կողք֊կողքի և մտորում։ Վերջապես թագավորն ասաց․

― Եթե քեզ հայտնի է, որ ես մտադիր եմ որևէ վտանգավոր բան անելու, ինչո՞ւ նախապես չես զգուշացնում, որպեսզի ես կարողանամ հրաժարվել իմ ծրագրից։

Այդ հարցը շշմեցրեց ինձ։ Ես չգիտեի ինչպես պատասխանեմ և դրա համար էլ վերջ ի վերջո տվեցի ամենաբնական պատասխանը։

― Բայց, տեր իմ, ինչպե՞ս կարող եմ իմանալ, թե դուք ինչ եք մտադրվել անելու։

Թագավորը ապշած կանգ առավ և աչքերը հառեց ինձ։

― Ես կարծում էի, թե դու Մերլինից մեծ ես, և իրոք կախարդության մեջ դու նրան գերազանցեցիր։ Բայց գուշակությունը ավելի կարևոր է, քան կախարդությունը։ Մերլինը գուշակ է։

Տեսա, որ սայթաքել եմ։ Պետք է հետ նվաճեի կորցրածս հողը։ Խոր մտորումներից հետո ես զգույշ ծրագիր մշակեցի ու ասացի․

― Տեր իմ, դուք ինձ սխալ հասկացաք։ Ես կբացատրեմ։ Գոյություն ունի երկու կարգի գուշակություն։ Մեկը աստվածային պարգև է մոտակա դեպքերը կանխագուշակելու, մյուսը աստվածային պարգև է հարյուրամյակներ առաջ կանխագուշակելու։ Ձեր կարծիքով, դրանցից ո՞րն է ավելի զորավոր պարգև։

― Օ, իհարկե երկրորդը։

― Ճիշտ է։ Իսկ Մերլինը ունի՞ այն։

― Մասամբ ունի։ Նա քսան տարի առաջ կանխագուշակել էր իմ ծնունդը և, որ ես թագավոր պիտի լինեմ։

― Իսկ թե հետո ինչ պետք է լինի, նա նույնպես կանխագուշակե՞լ է։

― Ոչ, նա նույնիսկ չի փորձել։

― Դա, ըստ երևույթին, նրա հնարավորությունների սահմանն է։ Ամեն մի գուշակ ունի իր սահմանը։ Որոշ մեծ գուշակների սահմանը հարյուր տարի է։

Այդպիսի թիվը, ըստ իս, շատ չէ։

― Գոյություն են ունեցել երկու առավել մեծ գուշակներ, որոնց սահմանը եղել է չորս հարյուր և վեց հարյուր տարի, և մեկը, որի սահմանը մոտենում էր յոթ հարյուր քսանի։

― Աստված իմ, ի՜նչ հրաշալի բան։

― Բայց իմ համեմատ նրանք ի՜նչ են որ։ Պարզ ոչնչություն։

― Ի՞նչ։ Ուրեմն դու կարող ես առաջ նայել ժամանակի այդպիսի երկար տևողության վրայով, ինչպիսին․․․

― Յոթ հարյուր տարի՞ն է։ Տեր արքա, արծվի հայացքի նման իմ կանխագուշակող աչքը թափանցում է և հստակ տեսնում այս աշխարհի ապագան տասներեք և կես դար հետո։

Աստված իմ, տեսնել էր պետք, թե ինչպես չռվեցին նրա աչքերը ու ճակատը թռան։ Ծերուկ Մերլինը հողին էր հավասարեցված։ Այդ մարդկանց հետ գործ ունենալիս ոչ մի ապացույցի կարիք չես ունենում, նրանք հավատում են խոսքիդ։ Երբեք ոչ մի մարդ չտեսա, որ կասկածի տակ առներ մերկապարանոց հայտարարությունդ։

― Ես կարող եմ գործի դնել գուշակության երկու եղանակն էլ, ― շարունակեցի ես, ― մոտական, և հեռուն տանողը, դրա համար ինձ միայն անհրաժեշտ է փոխանցում կատարել։ Բայց սովորաբար ես հեռու ապագան եմ գուշակում, որովհետև մյուսով զբաղվելը ցածր է իմ արժանապատվությունից։ Դա հարմար է Մերլինի կարգի կարճ պոչավոր գուշակների համար, ինչպես մենք նրանց կոչում ենք մեր մասնագիտության մեջ։ Իհարկե, երբեմն֊երբեմն ժամանցի համար փոքր գուշակություններ էլ եմ անում, բայց ոչ հաճախ։ Դուք, հավանաբար, հիշում եք, որքան խոսք ու զրույց եղավ այն առիթով, որ ես ձեր՝ Սրբության Հովիտ գալուց երկու֊երեք օր առաջ գուշակել էի ժամանումի ճիշտ օրն ու ժամը։

― Իհարկե, հիշում եմ։

― Կանխագուշակել ձեր ժամանումը ինձ համար քառասուն անգամ հեշտ կլիներ, և ես կարող էի հազար անգամ ավելի մանրամասնություններ հայտնել, եթե այն տեղի ունենար ոչ թե երկու֊երեք օրից, այլ հինգ հարյուրամյակ հետո։

― Ի՜նչ տարօրինակ ու զարմանալի բան։

― Այո, փորձառու մասնագետի համար միշտ ավելի հեշտ է կանխագուշակել հինգ հարյուր տարի առաջ, քան հինգ հարյուր վայրկյան։

― Բայց, կարծես, բանական դատելով, պետք է որ ճիշտ հակառակը լիներ։ Պետք է որ մոտական գուշակելը հինգ հարյուր անգամ ավելի հեշտ լիներ, քան հեռավորը, քանզի մոտական այնքան մոտ է, որ սովորական մարդն էլ կարող էր գուշակել։ Պետք է խոստովանել, որ գուշակության օրենքը հակասում է հավանականությանը, ամենատարօրինակ կերպով դժվարինը՝ հեշտ և հեշտը դժվարին դարձնելով։

Այո, նա խելոք գլուխ ուներ։ Նույնիսկ գեղջկական գլխարկը այդ չէր կարող թաքցնել։ Ուզում եք սուզարգել քաշեք գլխին, միևնույն է, երբ նա գործի էր գցում ուղեղը, անմիջապես երևում էր, որ դա թագավորական գլուխ է։

Այժմ ինձ համար նոր գործ բացվեց և հոգսերով էլ բավականին լեցուն։ Թագավորը այնպիսի ագահությամբ էր ուզում իմանալ այն ամենը, ինչ պատահելու էր առաջիկա տասներեք դարերում, որ, կարծես, ինքը ակնկալում էր ապրել այդ ժամանակ։ Ես կաշվիցս դուրս էի գալիս, աշխատելով գոհացում տալ նրան։ Առաջներում էլ պատահել էր, որ սայթաքեի, բայց երբեք ավելի ապուշ քայլ չէի արել, քան այժմ, ձգտելով գուշակի դեր խաղալ։ Ասենք, դա իր լավ կողմերն էլ ուներ։ Գուշակին ուղեղ պետք չէ։ Առօրյա կյանքում ուղեղը, իհարկե, կարող է նրան պետք գալ, բայց իր մասնագիտության մեջ նա առանց ուղեղի էլ լավ յոլա կգնա։ Գուշակությունը աշխարհիս ամենահանգիստ մասնագիտությունն է։ Եթե գուշակության ոգին ձեր վրա է գալիս, դուք վերցնում եք ձեր բանականությունը, դնում որևէ սառը տեղ, որպեսզի չփչանա և քանդում եք ձեր լեզվի կապերը։ Լեզուն աշխատում է ինքն իրեն, առանց բանականության մասնակցության և արդյունքը, խնդրեմ, գուշակությունն է։

Ամեն օր թափառական ասպետներ էին պատահում, և նրանց տեսնելիս թագավորի մեջ զարթնում էր մարտական ոգին։ Եթե ես նրան ամեն անգամ ճանապարհից դուրս չքաշեի, նա անպատճառ կմոռանար իր ներկա վիճակը և որևէ անպատշաճ բան կասեր։ Կանգնում էր ու աչքերը չռում նրանց վրա։ Հպարտ կրակ էր բոցկլտում նրա հայացքի մեջ, քթախոռոչները ուռչում էին, ասես մարտական ձի լիներ․ տեսնում էի, որ նա մահու չափ կռվել է ուզում։ Բայց երրորդ օրվա կեսօրին մոտ, ես կանգ առա, որպեսզի նախազգուշական որոշ միջոցներ ձեռնարկեի, որոնց մասին դեռ երկու օր առաջ էի մտածել, երբ մտրակի հարված կերա։ Հաճույքով յոլա կգնայի առանց այդ միջոցների, այնքան որ տհաճ էին դրանք, բայց պատահարը ինձ նորից հիշեցրեց դրանց մասին․ անհոգ առաջ էի գնում, գուշակություններ անում, լեզուս աշխատում էր, ուղեղս հանգստանում և հանկարծ ոտքս կպավ մի ծառարմատի, ես գայթեցի և երեսնիվայր փռվեցի գետնին։ Վախից այնպես էի գունատվել, որ մի պահ լեզուս կապվել էր։ Ապա զգուշությամբ վեր կացա, բացեցի պարկս։ Այնտեղ մի փոքրիկ արկղի մեջ, բրդով փաթաթված դինամիտային ռումբ կար։ Ճանապարհի համար դա օգտակար իր էր․ գուցե, կգար ժամանակը, երբ ես դրանով արժեքավոր հրաշք կգործեի, բայց մեջքին նման բանը անընդհատ քարշ տալը ջղայնացնում էր ինձ, իսկ այն թագավորին տալ ես չէի ուզում։ Պետք էր կամ դուրս նետել ռումբը, կամ էլ որևէ անվտանգ միջոց գտնել նրա ընկերակցությամբ ճանապարհը շարունակելու համար։ Ես հանեցի այն, գրպանս դրեցի և ճիշտ այդ պահին տեսա դեպի մեզ եկող երկու ասպետների։ Թագավորը կանգ առավ հպարտ, ինչպես արձանը, և աչքերը հառեց նրանց վրա, իհարկե, նա նորից մոռացել էր իր վիճակը, և մինչև ես կզգուշացնեի, նա ինքը ակամայից մի կողմ ցատկեց։ Նա ենթադրում էր, թե ասպետները ճանապարհ կտան մեզ։ Ճանապարհ կտան, որպեսզի չճզմեն ոտքով քայլող կեղտոտ գյուղացուն։ Մի՞թե ինքը երբևէ ճանապարհ է տվել նման դեպքերում և մի՞թե գյուղացին նրան տեսնելիս չի շտապել հեռու քաշվել։ Եվ ոչ միայն գյուղացին, այլև ազնվազարմ ասպետը։ Ասպետները ոչ մի ուշադրություն չդարձրին թագավորի վրա, նա ինքը պետք է զգույշ լիներ, և եթե մի կողմ չցատկեր, ապա ոտնատակ կտային նրան ու դեռ քահ֊քահ կծիծաղեին այդ առթիվ։

Թագավորը կատաղեց և իր արքայական կատաղության մեջ նրանց գլխին թափեց ամենակծու հիշոցները։ Ասպետները արդեն հասցրել էին փոքր֊ինչ հեռանալ։ Նրանք կանգ առան մեծապես զարմացած, շրջվեցին թամբերի վրա, կարծես մտածելով՝ արժե՞ արդյոք մեզ նման աղտեղությունների հետ գլուխ դնել։ Ապա դարձրին ձիերը և սուրացին մեզ վրա։ Ակնթարթ իսկ կորցնել չէր կարելի։ Ես վազեցի նրանց ընդառաջ և այնպիսի մի մազերը բիզ֊բիզ կանգնեցնող, հոգին տեղահան անող տասներեք հարկանոց հայհոյանք տվեցի, որի համեմատ թագավորի հիշոցները պարզապես խղճուկ էին ու էժանագին։ Այդ հայհոյանքը ես փոխ էի առել տասնիններորդ դարից, որտեղ սույն գործը շատ լավ հիմքերի վրա է դրված։ Թափ առած ասպետները չկարողացան անմիջապես կանգ առնել։ Նրանք արդեն համարյա թագավորի մոտ էին, բայց կատաղությունից ստիպեցին ծառս կանգնել ձիերին, դարձրին նրանց գլուխները և սլացան ինձ վրա։ Ես նրանցից մի յոթանասուն յարդ հեռու էի և սկսեցի բարձրանալ ճանապարհամերձ գլաքարը։ Ինձնից մի երեսուն յարդ հեռու նրանք միանգամից առաջ պարզեցին երկար նիզակները, ցած հակեցին սաղավարտակիր գլուխները, այնպես որ միայն ձիերի վզի մազացցունքն էր երևում, և այդ ամբողջ շողշողուն զանգվածը վրա տվեց դեպի ինձ։ Երբ մեր միջև մնում էր ընդամենը մի տասնհինգ յարդ, ես նշան բռնեցի ու նետեցի ռումբը, որը գետնին դիպավ ճիշտ ձիերի մռութների առաջ։

Այո, դա փառավոր տեսարան էր, շատ փառավոր՝ նայելու համար։ Կարծես շոգենավի պայթյուն լիներ Միսիսիպիի վրա։ Հետո ամբողջ տասնհինգ րոպե մենք կանգնած էինք ասպետների, մետաղի և ձիու մսի միկրոսկոպիկ մասնիկներից բաղկացած անձրևների տակ։ Ասում եմ մենք, որովհետև թագավորը անմիջապես միացավ ինձ, հենց որ շունչ առավ։ Ասպետների գտնված տեղում փոս էր առաջացել, որը, ինչպես ես կանխատեսում էի, առաջիկա մի քանի տարվա գործ էր բացել գյուղացիների համար․ իհարկե, միտքս այն է, որ նրանք չեն կարողանա բացատրել այդ փոսի ծագումը, իսկ փոսը հողով լցնելը դժվար չի լինի, քանի որ այդ պատիվը բաժին կընկնի ընտրյալ փոքրամասնությանը՝ տեղական սինյորի գյուղացիներին, որոնց ոչինչ չես վճարի։

Թագավորին ինքս բացատրեցի։ Ես ասացի, որ փոսը փորված է դինամիտային ռումբով։ Այդ բացատրությունը նրան վնաս տալ չէր կարող, որովհետև նա մնաց նույն գիտելիքների մակարդակին, ինչ մակարդակ ուներ մինչև սույն բացատրությունը։ Նրա աչքերում դա մի նոր հիանալի հրաշք էր, նոր ջախջախիչ հարված՝ Մերլինի վարկին։ Ես հարմար նկատեցի բացատրել, որ նման հրաշքները շատ հազվադեպ են լինում և դրանք արարչագործել կարելի է միայն նպաստավոր մթնոլորտային պայմաններում, այլապես նա ամեն հարմար առիթով կստիպեր ինձ կրկնելու հրաշքը, իսկ այդ հնարավոր չէր, որովհետև ես այլևս ռումբ չունեի։

Գլուխ XXVIII

Թագավորի վարժեցումը

Չորրորդ օրվա առավոտյան, երբ դեռ արևը նոր էր ծագում, և մենք արդեն մի ամբողջ ժամ քայլել էինք աղջամուղջի զովի մեջ, ես մի վճռի հանգեցի․ թագավորին պետք է վարժել, այլևս այդպես շարունակել չի կարելի, նրան պետք է ձեռքս հավաքեմ ու բարեխիղճ կերպով վարժեմ, այլապես մենք չենք կարող ոչ մի տուն մտնել․ ամենավերջին կատուն իսկ տեղն ու տեղը կհասկանա, որ այդ գյուղացին դիմակահանդեսի շորերով է։ Ես նրան առաջարկեցի դադար առնել և ասացի․

― Տեր արքա, ձեր հագուստը միանգամայն հարմար է և կասկած չի հարուցում, բայց ձեր հագուտի և վարլելակերպի միջև աչք ծակող հակադրություն կա։ Ռազմական կեցվածքը, տիրական շարժ ու ձևը, ― ո՛չ, դրանք պիտանի չեն։ Դուք ձեզ անչափ ուղղաձիգ եք պահում, ձեր հայացքը շատ հանդուգն է։ Թագավորական հոգսերը ուսեր չեն կռացնում, չեն սովորեցնում կախել ծնոտը, չեն ստիպում ոտքի առջև նայել, սրտի մեջ ահ ու կասկած չեն ցանում, որոնք մարդու գլուխը ցած են հակում, իսկ քայլվածքը անվստահ դարձնում։ Ոչ անվազարմ մարդու հավիտենական դառը հոգսերն են, որ նրան ստիպում են վարժվել նման բաների։ Եվ դուք էլ պետք է դրան վարժվեք․ դուք պետք է ձևացնեք թշվառություն, դժվախտության, ստորացման վիրավորանքների խարանը և շատ ուրիշ հակամարդկային բաներ, որոնք անմարդկայնացնում են մարդուն և դարձնում նրան նվիրված, հլու֊հնազանդ, տիրոջ աչքը ուրախացնող իր։ Այլապես մանկիկներն անգամ գլխի կընկնեն, որ մենք դիմակավորված ենք և մեր մտահղացումը փուլ կգա, կտոր֊կտոր կլինի մեր մտած առաջին իսկ խրճիթում։ Խնդրում եմ, փորձեցեք քայլել այսպես։

Թագավորը ուշադիր հետևեց ինձ ու փորձեց կապկել։

― Վատ չէ, բոլորովին վատ չէ։ Ծնոտը մի փոքր ցած, խնդրեմ, ահա, լավ է։ Ձեր աչքերը շատ վեր են նայում, խնդրեմ, հորիզոնին մի նայեք, նայեք գետնին՝ տասը քայլից ոչ ավելի։ Ահա, այժմ ավելի լավ է։ Մի րոպե, խնդրեմ, ձեր քայլվածքը շատ ինքնավստահ է, շատ վճռական։ Քայլեցեք ոչ հաստատ, երերուն։ Խնդրեմ, նայեցեք ինձ․ ահա թե ինչպես պետք է քայլել․․․ Այժմ, կարծես դուք ըմբռնում եք միտքս․․․ այո, նման մի բան․․․ Այ, հիմա վատ չէ։ Բայց։ Ինչ֊որ բան, այնուամենայնիվ, պակասում է, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ։ Խնդրեմ, քայլեցեք մի երեսուն յարդ, որպեսզի կարողանամ հեռվից դիտել ձեզ․․․ Գլուխը ճիշտ եք պահում, արագությունը՝ ճիշտ, ուսերը՝ ճիշտ, հայացքը՝ ճիշտ, ծնոտը՝ ճիշտ, կեցվածքը՝ ճիշտ, ամեն ինչ՝ ճիշտ։ Բայց ամեն ինչ իրար հետ՝ սխալ։ Արդյունքը չի հաշվեկշռվում։ Քայլեցեք մի քիչ էլ, խնդրեմ․․․ այժմ, կարծես սկսում եմ հասկանալ։ Այո, գլխի ընկա։ Գիտե՞ք, պակասում է իսկական վստահությունը, ահա թե ինչ։ Ստացվում է սիրողական ներկայացում, տեխնիկական մանրամասնությունները մինչև մազաչափը ճիշտ են մշակված, թվում էր, թե պատրանքը լրիվ պետք է լիներ, բայց հենց պատրանքը չկար։

― Ուրեմն ի՞նչ անենք։

― Թույլ տվեք մտածել․․․ Դեռ առարկայական ոչինչ մտքովս չի անցնում։ Ճիշտն ասած, այստեղ օգնել կարող է միայն պրակտիկան։ Այստեղ էլ հենց շատ հարմար է՝ արմատներ ու քարաշատ գետին։ Հեշտությամբ կարելի է կոտրել վեհապանծ քայլվածքը։ Շուրջը դաշտ է և միայն մի հեռավոր խրճիթ, որտեղից ոչինչ չի երևում, ուրեմն և մեզ ոչ ոք չի ընդմիջի։ Լավ կլիներ ճանապարհից դուրս գայինք և ամբողջ օրը վարժումին տրամադրեինք, տեր իմ։

Նրան մի փոքր վարժելուց հետո, ես ասացի․

― Իսկ այժմ, տեր արքա, պատկերացրեք, որ մենք կանգնած են այն խրճիթի դռան առջև և մեզ հանդիպում է ամբողջ ընտանիքը։ Շարունակեցեք, խնդրեմ, դիմեցեք տան գլխավորին։

Թագավորը ակամայից ուղղվեց և սառցային դաժանությամբ արտաբերեց․

― Ստամբակ, աթոռ բեր, և ուտլիք մատուցիր ինձ։

― Ահ, ձերդ վեհափառություն, այդպես չի կարելի։

― Ինչո՞ւ ոչ։

― Այդ մարդիկ մեկը մյուսին ստամբակ չեն կոչում։

― Մի՞թե։

― Այդպես նրանց կոչում են միայն ավելի բարձր խավի մարդիկ։

― Այդ դեպքում ես նորից կփորձեմ։ Ես նրան կասեմ․ «ճորտ»։

― Ոչ֊ոչ, չէ որ նա կարող է ազատ մարդ լինել։

― Ախ այդպես։ Այդ դեպքում ես նրան կանվանեմ «բարի մարդ»։

― Դա հարմար է, ձեռդ վեհափայլություն, բայց ավելի լավ կլինի, եթե դուք նրան կոչեք․ «բարեկամ», կամ «եղբայր»։

― Եղբա՞յր։ Այդպիսի կեղտաջրի՞ն։

― Բայց չէ՞ որ մենք ձևացնում ենք, թե մենք էլ իրեն հավասար ենք։

― Դու իրավացի ես։ Ես նրան կասեմ․ «Եղբայր, աթոռ բեր ինձ և ուտելու բան տուր»։ Այդպես լա՞վ է։

― Ոչ բոլորովին, ոչ բոլորովին լավ։ Դուք խնդրում եք միայն ձեզ համար, այլ ոչ թե մեզ՝ երկուսիս․ ուտելիքն էլ աթոռն էլ մեկի համար։

Թագավորը ինձ նայեց շփոթված ու զարմացած, նա այնքան էլ շուտ ըմբռնող չէր, նրա գլուխը դանդաղ էր աշխատում։ Նա կարող էր ընկալել նոր գաղափարը, բայց ոչ անմիջապես, այլ հատիկ առ հատիկ։

― Մի՞թե քեզ էլ է աթոռ պետք։ Մի՞թե դու կնստեիր։

― Եթե ես չնստեի, այդ մարդը կնկատեր, որ մենք միայն երևութապես ենք հավասար ձևանում, և խաղում ենք այդ դերը շատ վատ։

― Արդարացի է խոսքդ։ Որքա՜ն զարմանալի բան է ճշմարտությունը, ինչպիսի անակնկալ ձևով էլ այն հայտնված լինի։ Այո, նա պարտավոր է աթոռներ և ուտելիք դուրս բերել երկուսիս համար և լվացվելու աման ու անձեռոցիկ սպասարկելիս, լինել նույն չափով հարգալիր ինչպես մեկի, այնպես էլ մյուսի նկատմամբ։

― Բայց, այնուամենայնիվ, պարզաբանման կարոտ մի մանրուք կա։ Նա պարտավոր չէ որևէ բան դուրս բերելու, մենք պետք է ներս մտնենք, ներս՝ կեղտի և հավանաբար ուրիշ զզվանքի մեջ, և սեղան նստենք նրա ընտանիքի հետ, և պիտի ուտենք այն, ինչ մատուցեն և ինչպես մատուցեն, և պիտի պահենք մեզ ինչպես հավասարը֊հավասարի հետ, եթե միայն տանտերը ստրուկ չէ։ Իսկ լվացվելու աման ու անձեռոցիկ առհասարակ չի լինի, անկախ այն բանից, թե ով կլինի տանտերը՝ ազատ մարդ, թե ստրուկ։ Խնդրում եմ, տեր արքա, նորից քայլեցեք։ Այդպես․․․ հիմա ավելի լավ է․․․ առավել լավ։ Բայց, այնուամենայնիվ, ոչ բոլորովին լավ։ Ձեր ուսերը չեն կռանում, երբեք օղազրահից պակաս պատվական բեռ չեն կրել իրենց վրա։

― Տուր ինձ քո պարկը։ Ես ուզում եմ իմանալ, թե ինչ ասել է անպատվաբեր բեռ։ ― Ծանրությունը չէ, որ կռացնում է ուսերը, այլ անպատվաբերությունը։ Օղազրահը ծանր է, բայց պատվական է, և այն կրող մարդը ուղիղ է մնում․․․ Ո՛չ, մի վիճիր, մի՛ առարկիր։ Տուր պարկը։ Մեջքիս գցիր։

Այժմ արդեն, պարկը մեջքին, թագավորը վերջապես բոլորովին նման չէր թագավորի։ Մինչև վերջ համառ մնացին նրա ուսերը․ նրանք չէին կռանում, իսկ թե որ կռանում էլ էին, ապա բոլորովին անբնական ձևով։ Շարունակելով վարժեցումը ես ուղղում և ղեկավարում էի նրան։

― Պատկերացրեք, որ դուք պարտքերի մեջ թաղվել եք, որ ձեզ տանջում են անգութ պարտատերերը, դուք գործազուրկ եք․․․ այսինքն, ասենք թե դուք դարբին եք և ձեզ հեռացրել են աշխատանքից, ձեր կինը հիվանդ է, իսկ երեխաները լաց են լինում, որովհետև սոված են․․․

Եվ այլն, և այլն։ Ես ստիպում էի նրան պատկերել ամենատարբեր դժբախտություններից ու նեղություններից տառապող մարդկանց։ Բայց, աստված իմ, նրա համար դրանք միայն բառեր էին, ոչինչ չասող բառեր, կարծես թե ոչ թե խոսած լինեի, այլ պարզապես սուլած։ Բառերը ոչինչ չէին նշանակում, եթե ինքներդ ձեր կաշվի վրա չեք զգացել այն տառապանքը, որը բառերն են ուզում արտահայտել։ Խելքի տոպրակներ կան, որոնք սիրում են գիտակի տեսքով ու ներողամտությամբ խոսել․ «աշխատավոր դասակարգերի» մասին և հանգստացնում են իրենց այն բանով, թե մտավոր աշխատանքը շատ ավելի ծանր է ֆիզիկականից և իրավամբ շատ ավելի բարձր է վարձատրվում։ Նրանք իսկապես էլ այդպես են կարծում, քանի որ ծանոթ են միայն մտավոր աշխատանքին, իսկ ֆիզիկական աշխատանք երբեք չեն փորձել։ Բայց ես ճաշակել եմ երկուսն էլ, և տիեզերքիս բոլոր փողերն էլ եթե տան, չեմ համաձայնի երեսուն օր շարունակ աշխատել բահով, բայց հաճույքով կանեմ նույնիսկ ամենածանր մտավոր աշխատանքը համարյա անվճար․․․ և գոհ կլինեմ։

Մտավոր «աշխատանքը» ճիշտ չի անվանված․ դա հաճույք է, զվարճություն և հենց իր մեջ է պարունակում մեծագույն պարգևը։ Ամենացածր վարձատրվող ճարտարապետը, ինժեները, գեներալը, գրողը, քանդակագործը, նկարիչը, դասախոսը, փաստաբանը, օրենսդիրը, դերասանը, քարոզիչը, երգիչը աշխատելիս երանություն են զգում ինչպես դրախտում։ Իսկ ի՞նչ ասել երաժշտի մասին, որը ջութակի աղեղը ձեռքին նստում է մեծ նվագախմբի կենտրոնում, երբ նրա շուրջը ծորում են աստվածային հնչյունների հրահոսուն շիթերը։ Նա էլ, իհարկե, աշխատում է, եթե ուզում եք դա աշխատանք կոչել, բայց ճիշտն ասած այդպիսի անվանումը ծաղր ու ծանակ է աշխատանք հասկացողության իսկ նկատմամբ։ Աշխատանքի օրենքը ծայրահեղորեն անարդարացի է, բայց նա այդպիսին է ստեղծվել և այլևս փոխել հնարավոր չէ․ որքան շատ հաճույք է ստանում աշխատողը աշխատանքից, այնքան ավելի շատ փող են նրան վճարում այդ աշխատանքի համար։ Նման կարգի օրենքին են ենթարկվում նաև այնպիսի բացահայտ խաբեբայական իրավիճակները, ինչպիսին են ժառանգական ավագանիությունը և թագավորական իշխանությունը։

Գլուխ XXIX

Ծաղկախտի խրճիթը

Արևը դեպի մայրամուտ էր թեքվել, երբ մենք մոտեցանք խրճիթին։ Կյանքի ոչ մի նշույլ չկար այնտեղ։ Դաշտում ցորենը արդեն հնձված էր, ընդսմին այնքան մաքուր, որ դաշտը մերկ էր թվում։ Ցանկապատերը, փայտանոցները, ամեն ինչ փլված էր, ամեն ինչ պերճախոս վկայում էր թշվառության մասին։ Շուրջը ոչ մի կենդանի չէր երևում, ոչ մի շնչավոր արարած չկար։ Լռությունը ահասարսուռ էր, թվում էր, թե դա մահվան լռություն է։ Խրճիթը մի հարկանի կառույց էր, նրա ծղոտե տանիքը սևացել էր ժամանակի ընթացքում և ցնցոտիների տեսք ընդունել, երևի կառուցվելու օրից այս կողմ չէր նորոգվել։

Դուռը թեթևակի բաց էր։ Մենք մոտ գնացինք անաղմուկ, մատների վրա, համարյա չշնչելով․ ինչ֊որ աղոտ նախազգացում էր գլուխ բարձրացնում մեր ներսը։ Թագավորը թակեց։ Մենք սպասեցինք։ Ոչ մի պատասխան։ Թակեց նորից։ Ոչ մի պատասխան։ Ես կամաց հրեցի դուռը և ներս նայեցի։ Աչքովս ընկան ինչ֊որ անորոշ մարմիններ, ապա մի կին շարժվեց գետնի վրա, քիչ վեր բարձրացավ և աչքերը հառեց ինձ, կարծես քնից նոր զարթնած լիներ։ Հետո մենք լսեցինք նրա ձայնը։

― Խնայեցեք, ― աղաչեց նա։ ― Ամեն ինչ արդեն տարել են, ոչինչ չի մնացել։

― Ես չեմ եկել որևէ բան տանելու, թշվառ կին։

― Դու քահանա չե՞ս։

― Ոչ։

― Եվ ոչ էլ լորդի կողմի՞ց ես եկել։

― Ոչ, ես ճամփորդ եմ։

― Այդ դեպքում հանուն տեր աստծո, որ պատժում է անմեղներին՝ նրանց աղքատության ու մահվան ճիրանները նետելով, փախիր այստեղից։ Այս տունը անիծված է աստծո և նրա եկեղեցու կողմից։

― Թույլ տուր ներս մտնեմ և օգնեմ քեզ, դու հիվանդ ես ու դժբախտ։

Աչքերս արդեն վարժվել էին աղջամուղջին։ Ես տեսում էի ինձ վրա հառած նրա փոս ընկած աչքերը։ Տեսնում էի, թե որքան ահավոր նիհար է նա։

― Ասում եմ, այս տեղը անիծված է եկեղեցու կողմից։ Գնա, փրկվիր, քանի դեռ քեզ այստեղ պատահմամբ չեն տեսել ու մատնել։

― Իմ մասին հոգ մի անի, եկեղեցու անեծքը ինձ չի անհանգստացնում։ Թող օգնեմ քեզ։

― Օ՜, թող բոլոր բարի ոգիները, եթե այդպիսիները գոյություն ունեն, օրհնեն քեզ քո խոսքերի համար։ Ես միայն մի պուտ ջուր կուզենայի․․․ բայց կա՛ց, կա՛ց, մոռացիր այդ, փախիր, որովհետև այս տանը նույնիսկ նա, ով երկյուղ չունի եկեղեցուց, պիտի վախենա այն հիվանդությունից, որից մենք մեռնում ենք։ Ձգիր մեզ, խիզախ ու բարի ճամփորդ և տար քեզ հետ մեր սրտանց օրհնությունը, եթե իհարկե, նզովյալը կարող է օրհնել։

Բայց մինչև նա կավարտեր, ես վերցրի փայտյա գավաթը ու վազեցի դեպի առուն, որը մի տաս յարդի վրա էր։ Երբ վերադարձա, թագավորը արդեն ներսն էր և լուսամուտի փեղկերն էր բացում, լույս և թարմ օդ թողնելու համար։ Խրճիթի մեջ ծանր, հեղձուցիչ հոտ էր կանգնած։ Գավաթը մոտեցրի կնոջ շրթունքներին և մինչ նա իր՝ թռչունի ճանկերին նմանվող ոսկրոտ ձեռքերով կբռներ այն, փեղկերը բացվեցին և ուժեղ լույսը լուսավորեց նրա դեմքը։ Ծաղկա՛խտ։

Ես նետվեցի դեպի թագավորը և շշնջացի նրա ականջին․

― Դուրս եկեք անհապաղ, տեր իմ։ Այս կինը մեռնում է ճիշտ նույն հիվանդությունից, որը նախանցյալ տարի ամայացրեց Քամելոտի շրջակայքը։

Նա չշարժվեց տեղից։

― Երդվում եմ, որ կմնամ այստեղ և կաշխատեմ օգնել։

Ես նորից շշնջացի․

― Թագավոր, այդպես չի կարելի։ Դուք պետք է գնաք։

― Դու ձգտում ես լավին և մտքերդ իմաստուն են։ Բայց ամոթ կլիներ թագավորին վախից դողդողալ, ամոթ կլիներ ասպետին յուր օգնությունը մերժել կարիքավորներին։ Հանգստացիր, ես չեմ գնա այստեղից։ Եթե մեզնից մեկին հեռանալ է պետք, ապա այդ դու ես։ Եկեղեցու անեծքը ինձ չի դիպչի, բայց քեզ արգելված է լինել այստեղ, և եկեղեցին իր ծանր ձեռքը կուղղի քո դեմ, եթե դու խախտես նրա արգելքը։

Այս սարսափելի տանը մնալը թագավորի կյանքին շատ թանկ կարող էր նստել, բայց նրա հետ վիճելը անիմաստ էր։ Եթե նա գտնում է, որ իր ասպետական պատիվն է վտանգված, այլևս ոչինչ չէիր կարող անել, նա կմնար և ոչինչ չէր կարող կանխել այդ, ես իմ փորձից գիտեի։ Ես չպնդեցի։ Կինը խոսեց։

― Բարի լույս, մարդ, գութ ունեցիր, բարձրացիր այս սանդուղքով, տես թե ինչ է կատարվում այնտեղ և ասա ինձ։ Ինչ էլ որ տեսնես, մի վախենա ինձ հայտնել, որովհետև լինում են դեպքեր, երբ մոր սրտին այլևս կոտրվելու վտանգ չի սպառնում, քանզի այն վաղուց արդեն կոտրված է։

― Մնա այստեղ, ― ասաց թագավորը, ― և կերակրիր այս կնոջը։ Իսկ ես վեր կգնամ։ ― Եվ պարկը նստարանին դրեց։

Երբ շրջվեցի թագավորն արդեն սանդուղքի մոտ էր։ Նա կանգ առավ, և նայեց տղամարդու վրա, որը պառկած էր կիսախավարի մեջ և կարծես չէր նկատում մեզ։

― Սա քո ամուսի՞նն է, ― հարցրեց թագավորը։

― Նա քնա՞ծ է։

― Այո։ Շնորհալալ եմ աստծուն այդ միակ գթասրտության համար։ Նա քնած է արդեն երեք ժամ։ Սիրտս երախտապարտությունից տրաքվում է, այդ քնի համար, որով քնել է նա։

Ես ասացի․

― Մենք զգույշ կլինենք, չենք արթնացնի նրան։

― Ոչ, դուք նրան չեք արթնացնի։ Նա մեռել է։

― Մեռե՞լ։

― Այո։ Ինչ երջանկություն է իմանալ, որ նա մեռել է։ Այլևս ոչ ոք նրան չի կարող նեղացնել, վիրավորել նրան։ Նա այժմ երկնքում է և երջանիկ է, իսկ եթե նույնիսկ դժոխք է իջել, նա դարձյալ գոհ է, որովհետև այնտեղ չի հանդիպի ո՛չ վանահոր, ո՛չ էլ եպիսկոպոսի։ Մենք մեծացել ենք միասին, ամուսնացած ենք եղել քսանհինգ տարի և երբեք չենք բաժանվել իրարից մինչև այսօր։ Պատկերացրեք, որքան երկար ենք սիրել միմյանց և միասին տառապել։ Այս առավոտ զառանցանքի մեջ նրան թվում էր, թե մենք նորից տղա և աղջիկ ենք և նորից զբոսնում ենք երջանիկ դաշտերում։ Այսպես, մանկական անմեղ զրույցի ներքո, նա անընդհատ ու անընդհատ հեռանում էր, մինչև որ աննկատելիորեն անցավ ուրիշ դաշտեր, որոնց մասին մենք ոչինչ չգիտենք և թաքնվեց մեր մահկանացու հայացքից։ Բաժանում չեղավ, որովհետև զառանցանքի մեջ նրան թվում էր, թե ես գնում եմ իր հետ, ձեռքը իմ ձեռքի մեջ․ ոչ այս թռչնային ճանկը, այլ երիտասարդ, փամփլիկ ձեռքս։ Մեկնել անդա՜րձ ու չիմանալ այդ, բաժանվել ու չիմանալ այդ ― կարո՞ղ է արդյոք մարդ ավելի խաղաղ մեռնել։ Դա նրա պարգևն էր իր դաժան կյանքի համար, որը նա տարավ անմռունչ։

Խավար անկյունում, որտեղ սանդուղքն էր, թեթևակի աղմուկ լսվեց։ Թագավորն էր իջնում։ Մի ձեռքով նա ինչ֊որ բան էր գրկել, մյուսով հենվում էր պատին։ Երբ լույսը ընկավ նրա վրա, նկատեցի, որ գրկին իջեցնում է մոտ տասնհինգ տարեկան նիհար մի աղջիկ։ Փոքրիկը համարյա կորցրել էր գիտակցությունը և նույնպես մեռնում էր ծաղկախտից։ Դա հերոսության վերջին սահմանն էր, բարձրագույն գագաթը։ Դա նշանակում էր մարտահրավեր կարդալ մահին, լինելով անզեն, երբ ամեն ինչ քո դեմ է, երբ ոչ միայն պարգևի որևէ հույս չկա, այլ նույնիսկ մետաքս ու ոսկի հագած, դիտող ու ծափահարող բազմություն։ Մինչդեռ թագավորի կեցվածքը նույնքան հանգիստ և արի էր, ինչպես և այն էժանագին մենամարտերի ժամանակ, երբ պողպատյա օղազրահով պաշտպանված ասպետը հավասար մարտում հանդիպում է ուրիշ ասպետի։ Նա մեծ էր այդ պահին, վեհորեն մեծ։ Նրա պալատում կանգնած նրա նախնիների կոպիտ արձաններին մեկն էլ կավելանա․ ես հոգ կտանեմ այդ մասին։ Եվ դա մնացածների նման չի լինի հսկա կամ վիշապ սպանող օղազրահով պատած թագավոր, ոչ։ Դա կլինի գեղջուկի հագուստով թագավոր, ձեռքերին մահը բռնած, որպեսզի գեղջկուհի մայրը վերջին անգամ կարողանա նայել իր դստրիկին ու հանգստանա առհավետ։

Նա աղջկան դրեց մոր կողքին, և սա սկսեց փայփայել ու քնքուշ բառեր ասել նրան։ Աղջկա աչքերի մեջ աղոտ լույս բոցկլտաց և միայն այդքանը։ Մայրը կռացավ նրա վրա․ համբուրում էր, փայփայում, աղաչում գեթ մի խոսք ասել, բայց աղջկա շրթունքները շարժվում էին անշշուկ։ Ես պարկից գինով լի տափաշիշ հանեցի, բայց կինը արեգելեց, ասելով․

― Ոչ, նա չի տառապում, այսպես ավելի լավ է։ Գինին կարող է նրան կյանքի կոչել, իսկ քո նման բարի մարդը չի ուզենա նրա հետ այդպես դաժան վարվել։ Ինքդ դատիր, ինչի՞ համար նա ապրի։ Նրա եղբայրները բռնված են, հայրը մեկնել է անդարձ, մայրը նույնպես մեռնում է, եկեղեցու անեծքը նրա վրա է, ոչ ոք նրան օթևան չի տա, ոչ ոք բարեկամ չի լինի, եթե նույնիսկ ճանապարհի մեջտեղում նա մեռնի։ Նա դատապարտված է։ Ես չեմ հարցնում, բարի սիրտ, թե նրա քույրը դեռ ո՞ղջ է արդյոք այնտեղ, վերը։ Ես առանց այդ էլ գիտեմ, որ եթե նա ողջ լիներ, դու նորից վեր կբարձրանայիր և խեղճ երեխային այնտեղ մենակ չէիր թողնի․․․

― Նա հավիտյանս խաղաղության մեջ է, ― ցածրաձայն ընդմիջեց նրան թագավորը։

― Եվ ես չէի ուզենա, որ այլ կերպ լիներ։ Որքա՜ն հարուստ է այս օրը երջանկությամբ։ Ախ, Էննի, դու շուտով կմիանաս քրոջդ, դու արդեն բռնել ես ճանապարհը, իսկ այս մարդիկ գթասիրտ բարեկամներ են, նրանք ետ չեն պահի քեզ։

Եվ նա նորից կռացավ դստեր վրա․ շոյում էր մազերը, այտերը, համբուրում էր ու քնքշալի խոսքեր ասում, բայց աղջկա ապակյա աչքերի մեջ այլևս պատասխան չկար։ Ես տեսա, թե ինչպես արցունքները հորդեցին թագավորի աչքերից և սահեցին այտերի վրայով։ Կինն էլ նկատեց այդ և ասաց․

― Ա՜խ, ես գիտեմ, թե ինչ է դա նշանակում․ դու նույնպես, թշվառ մարդ, տանը կին ունես և նրա հետ միասին հաճախ անոթի եք քնում, վերջին փշրանքը երեխաներին թողնելով։ Դու գիտես, թե ինչ ասել է աղքատություն, դու քիչ նեղություններ չես կրել այն մարդկանց ձեռքերից, որոնք քեզնից երևելի են, քեզ ծանոթ են եկեղեցու և թագավորի ծանր աջերը։

Թագավորը ցնցվեց անսպասելի կերպով նպատակին դիպած խոսքերից, բայց զսպեց իրեն․ նա դերի մեջ էր մտել և այժմ բավականին հաջող էր խաղում այն։ Ես փութացի նյութը փոխել․ կնոջը ուտելիք և գինի առաջարկեցի, բայց նա հրաժարվեց։ Նա չէր ուզում հետաձգել իր մահը։ Ես վերևից բերեցի մեռած մանկիկին և դրեցի նրա կողքին։ Կինը չդիմացավ և սիրտ պատառոտող տեսարանը նորից կրկնվեց։ Ես զգուշությամբ շեղեցի նրա ուշադրությունը և ստիպեցի պատմել իր պատմությունը։

Դուք լավ գիտեք, ինքներդ կուշտ եք, քանզի Բրիտանիայում մեր հանգամանքի մարդկանցից ոչ մեկը չի կարողացել խուսափել այդ տառապանքներից։ Դա հին, տխուր պատմություն է։ Մենք կռվում ու պայքարում էինք հաջողությամբ՝ այսինքն կարողանում էինք ապրել և չմեռնել, մեզ ուրիշ էլ ինչ էր պետք։ Մինչև այս տարի մենք հաղթահարում էինք բոլոր դժվարությունները, բայց այս տարի ամեն ինչ միանգամից մեր գլխին թափվեց և ծունկի բերեց մեզ։ Մի քանի տարի առաջ ավատապետ լորդը պտղատու ծառեր տնկեց մեր հողամասում, այն էլ ամենալավ տեղում։ Ի՜նչ մեղսալի է դա ու ամոթաբեր․․․

― Բայց դա նրա իրավունքն էր, ― միջամտեց թագավորը։

― Ոչ ոք այդ չի հերքում։ Օրենքի իմաստը այսպիսին է․ ինչ պատկանում է լորդին, նրանն է․ ինչ պատկանում է ինձ, նույնպես նրանն է։ Մենք վարձակալել էինք այդ տնտեսությունը, բայց հողը նա դարձյալ իրենն էր համրում և նրա վրա անում էր իր սրտի ուզածը։ Վերջերս այդ ծառերից երեքը կտրած գտանք։ Մեր երեք ավագ տղաները վախեցան և անմիջապես զեկուցեցին այդ մասին լորդին։ Եվ այդպես էլ մնացին պայծառափայլ լորդի զնդաններում՝ թող փտեն, մինչև որ խոստովանեն։ Բայց նրանք խոստովանելու ոչինչ չունեին, քանի որ անմեղ էին, ուրեմն և պիտի մնան զնդանում մինչև մեռնելը։ Դուք, իհարկե, գիտեք, թե ինչպես է այդ լինում։ Իսկ այժմ ահա թե ինչ պատահեց մեզ․ մի տղամարդը, մի կինը և երկու աղջիկները ստիպված էին քաղելու այն դաշտը, որը վարել և ցանել էին մեզնից բացի ևս երեք չափահաս տղամարդիկ, ստիպված էին օր ու գիշեր քշելու աղավնիներին և ուրիշ գազանների, որոնց աստված մի արասցե, եթե մեր նմանակը սպանի կամ քեֆին կպչի։ Լորդի ցորենը հասավ մերի հետ միաժամանակ․ երբ զանգերը ղողանջեցին և կանչեցին մեզ անվճար քաղելու նրա դաշտերը, նա ինձ ու երկու աղջիկներիս չհամաձայնվեց հաշվել բանտված երեք որդիներիս փոխարեն, այլ միայն երկուսի։ Այնպես ստացվեց, որ մեկը պակասում էր, և մենք նրա համար տուգանք էինք վճարում։ Իսկ մինչ այդ մեր սեփական հատիկը կորչում էր, որովհետև քաղող ձեռք չկար, և քահանան ու պայծառափայլ լորդը մեզ վրա տուգանք դրեցին, որովհետև մեր բերքից սպասվող նրանց մասնաբաժինները տուժում էին։ Վերջ ի վերջո տուգանքները խժռեցին մեր ամբողջ բերքը, և այն լրիվ վերցրին մեզնից, դեռ ստիպելով քաղել, փոխադրել, առանց վարձի ու կերակուրի և մենք սովամահ էինք լինում։ Բայց վատթարը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ ես քաղցից, որդիներիս կորստից, ամուսնուս ու փոքրիկ աղջիկներիս հագի ցնցոտիներից ու թշվառությունից վշտից ու հուսահատությունից՝ թռցրի խելքս և սրտանց հայհոյեցի եկեղեցուն և նրա կարգը։ Դա տասը օր առաջ էր։ Ես հիվանդացա այս հիվանդությամբ, եվ երբ տերտերը եկավ դատափետելու ինձ, որ ես չէի հնազանդվել աստծո պատժող աջի առջև, ես սկսեցի հայհոյել եկեղեցուն։ Նա մատնեց ինձ։ Ես չհրաժարվեցի իմ բառերից և իմ գլխին, ինձ համար թանկ ու սիրելի բոլոր մարդկանց գլխին իջավ Հռոմի նզովքը։ Այդ օրվանից բոլորը սարսափահար փախչում են մեզնից։ Ոչ ոք այս խրճիթը չմտավ, իմանալու համար մեռա՞ծ ենք մենք, թե ողջ։ Ամուսինս ու դստրիկս հիվանդացան։ Այդ ժամանակ ես ստիպեցի ինձ ոտքի կանգնել և հոգալ նրանց մասին, չէ որ ես կին էի ու մայր։ Նրանք ուտելու բան չէին խնդրում, արդեն ուտելիք էլ չկար մեր տանը։ Բայց ջուր կար, և ես ջուր էի տալիս նրանց։ Ինչ ագահությամբ էին նրանք խմում։ Ինչպես էին օրհնում ջուրը։ Բայց երեկ ամեն ինչ վերջացավ․ ուժերս լքեցին ինձ։ Երեկ ես վերջին անգամ ողջ տեսա ամուսնուս և կրտսեր դստրիկիս։ Ես պառկած էի այստեղ բոլոր այս ժամերի, բոլոր այս դարերի ընթացքում և ականջ էի դնում՝ չեմ լսի արդյոք այն ձայնը, որը․․․

Նա արագ հայացք գցեց իր ավագ դստեր վրա, ապա ճչաց․ «Օ թանկագինս» և թուլացած ձեռքերով դեպի իրեն քաշեց փայտացող մարմինը։ Նա լսեց, թե ինչպես է մահը կափկափում իր ոսկորներով։

Գլուխ XXX

Դաստակերտի ողբերգությունը

Կեսգիշերին ամեն ինչ վերջացած էր, և մենք նստած էինք չորս դիակների ներկայությամբ։ Ծածկեցինք նրանց այն լաթերով, որ հաջողվեց գտնել և հեռացանք, մեր ետևից փակելով դուռը։ Սեփական տունը պետք է նրանց գերեզմանը դառնար, որովհետև նրանց չէր կարելի թաղել քրիստոնեական ծեսով սրբազան հողի մեջ։ Նրանք կարծես շուն լինեին, վայրի գազան, կարծես բորոտ լինեին և ոչ մի արարած, որ գնահատում էր հանդերձյալ կյանքի նկատմամբ իր հույսը, չէր համաձայնի զոհել այն, շփման մեջ մտնելով այս դատապարտված ու թշվառական մարդկանց հետ։

Դեռ հազիվ էինք չորս քայլ արել, երբ ականջիս ավազի վրա քայլող ոտքերի խշրտոց հասավ։

Սիրտս տրոփել սկսեց։ Չի կարելի, որ տեսնեն, թե ինչպես էինք դուրս գալիս այդ խրճիթից։ Ես քաշեցի թագավորի փեշը, մենք ետ վազեցինք և թաքնվեցինք խրճիթի պատի ետևը։

― Այժմ մեզ վտանգ չի սպառնում, ― ասացի ես, ― բայց քիչ էր մնում բռնվեինք։ Եթե լուսավոր գիշեր լիներ, այդ անցորդը անպատճառ մեզ կնկատեր, այնքան որ մոտից էր գնում։

― Գուցե դա բոլորովին էլ մարդ չէ, այլ գազան։

― Հնարավոր է։ Բայց մարդ է, թե գազան, ավելի խելամիտ է կանգնել այստեղ և սպասել, մինչև որ հեռանա։

― Սը՜ս, նա այս կողմ է գալիս։

Թագավորը իրավացի էր։ Ոտնաձայնը մեզ էր մոտենում, ուղիղ դեպի խրճիթն էր գալիս։ Ըստ երևույթին գազան է, և մենք վախենալու հարկ չունենք։ Ես ուզում էի դուրս գալ թաքստոցից, բայց թագավորը ձեռքը դրեց թևիս։ Լռություն տիրեց, ապա մեկը հազիվ լսելի թակեց դուռը։ Ես փշաքաղվեցի։ Թակոցը կրկնվեց, և ապա մենք զգույշ ձայն լսեցինք․

― Մայրի՜կ, հայրի՜կ։ Բաց արեք, մենք ազատվել ենք և այնպիսի լուր բերել, որ ձեր դեմքը կգունատվի, բայց սիրտը կջերմանա։ Ոչ մի վայրկյան կորցնել չի կարելի, պետք է փախչել։ Եվ․․․ բայց նրանք չեն պատասխանում Մայրի՜կ, հայրի՜կ․․․

Թագավորին դռնից հեռու քաշեցի, շշնջալով․

― Գնանք։ Այժմ արդեն կարող ենք ճանապարհ դուրս գալ։

Թագավորը տատանվում էր, ուզում էր մնալ, բայց, երբ լսեցինք բացվող դռան ձայնը, հասկացանք, որ այդ թշվառ մարդիկ արդեն գտնվում են իրենց մեռելների մոտ։

― Գնանք, տեր իմ։ Հիմա նրանք լույսը կվառեն, և այն, ինչ մենք կլսենք, կփշրի ձեր սիրտը։

Նա այլևս չէր տատանվում։ Հազիվ էինք ճանապարհ դուրս եկել, երբ ես պոկվեցի տեղիցս ու վազեցի, և թագավորն էլ, դեն նետելով թագավորական արժանապատվությունը, նույնպես վազեց։ Ծանր էր մտածել այդ մասին, թե հիմա ինչ է տեղի ունենում խրճիթի մեջ։ Ձգտելով վանել տհաճ մտքերը, ես խոսեցի մտքովս անցած առաջին իսկ նյութի շուրջ․

― Ես ունեցել եմ այն հիվանդությունը, որից մեռան այս մարդիկ, ես չեմ վախենում, բայց եթե դուք դրանով հիվանդ չեք եղել․․․

Նա ընդմիջեց ինձ, ասելով, որ տագնապում է, որ խիղճը տանջում է իրեն։

― Այդ երիտասարդները, դատելով նրանց խոսքերից, ազատվել են։ Բայց ինչպե՞ս։ Հազիվ թե լորդը ինքը արձակած լինի նրանց։

― Օ՜ ոչ։ Ես չեմ կասկածում, որ նրանք փախել են։

― Այ, հենց դա էլ անհանգստացնում է ինձ․ ես վախենում եմ, որ նրանք փախել են, և քո բառերը ապացուցում են իմ երկյուղը, դու էլ նույն երկյուղն ունես։

― Ես այդպես չէի կոչի։ Ես կասկածում եմ, որ նրանք փախել են, բայց եթե իրոք այդպես է, ես բնավ չեմ ցավում։

― Ես էլ չեմ ցավում։ Բայց․․․

― Ուրեմն ի՞նչ։ Ի՞նչն է ձեզ անհանգստացնում։

― Եթե նրանք փախել են, մեր պարտքը պահանջում է բռնել նրանց և տանել նորից հանձնել լորդին, քանզի լավ բան չէ, երբ այդքան երևելի անձը նման վերին աստիճանի խոր վիրավորանք կրի ստորածին մարդկանց կողմից։

Ահա, նորից։ Նա ընդունակ էր միայն գործի մի երեսը տեսնելու։ Այդպես էր նա դաստիարակված, նրա երակների մեջ հոսում էր նախնիների՝ չգիտակցված դաժանության թույնով վարակված արյունը, որը փոխանցվում էր ժառանգաբար սրտերի երկար շղթայով և յուրաքանչյուր սիրտ իր բաժին թույնն էր լցրել ընդհանուր հոսանքի մեջ։ Զնդան նետել այդ մարդկանց, առանց նրանց մեղքի որևէ ապացույցի և սովամահ անել նրանց ծնողներին, դա ցավ չէ, քանի որ նրանք միայն գեղջուկներ են, իրենց լորդի կամքին ու քմահաճույքին հլու֊հնազանդ, անկախ այն բանից, թե որքան ահասարսուռ է այդ քմահաճույքը։ Բայց եթե նրանք փշրեն իրենց ձեռքերին այդքան անարդարացի դրված շղթաները ― դա արդեն վերին աստիճանի վիրավորական է, որը չի կարող հանդուրժել իր սրբազան խավի նկատմամբ սեփական պարտքը գիտակցող ոչ մի պարկեշտ մարդ։

Ամբողջ կես ժամ ես աշխատում էի շեղել նրան այդ մտքերից, բայց ապարդյուն։ Վերջապես մի արտաքին դեպք արեց այդ բանը իմ փոխարեն․ փոքրիկ բլրակի կատարը բարձրանալով, մենք հեռվում կարմիր հրացոլք տեսանք։

― Հրդեհ է, ― ասացի ես։

Հրդեհները ինձ առհասարակ շատ էին հետաքրքրում, քանի որ ես սկսել էի ներմուծել ապահովագրական գործը, միաժամանակ վարժեցնելով ձիերին ու շոգիով աշխատող ջրցան մեքենաներ պատրաստելով, որպեսզի ժամանակով հրշեջ խումբ ստեղծեմ։ Տերտերները ապստամբում էին կրակից ու դժբախտ դեպքերից ապահովագրելու իմ ծրագրերի դեմ, պնդելով, թե դա հանդուգն փորձ է՝ խանգարելու աստծու կամքի դրսևորմանը։ Երբ ես ապացուցում էի, թե բնավ էլ չեմ փորձում ընդդեմ գնալ աստծու կամքին, այլ միայն ձգտում եմ մեղմացնել նրա դրսևորման ծանր հետևանքները, նրանք պնդում էին, թե աստծու պատժի խստությունը մեղմելը ոչ նվազ հանդգնություն է։ Նրանք խանգարում էին ինձ, բայց, այնուամենայնիվ, դժբախտ դեպքերից ապահովագրման գործը կարգի էր ընկնում։ Որպես կանոն, ասպետները բթամիտ և տգետ մարդիկ էին, և սնահավատությունների այդ վաճառականները կարողանում էին նրանց հեշտությամբ համոզել ամենախղճուկ փաստարկներով, բայց նույնիսկ ասպետները երբեմն ընդունակ էին լինում հասկանալու հարցի գործնական կողմը, և այդ պատճառով, վերջին ժամանակներս, մրցախաղերի դաշտը ավլելիս, յուրաքանչյուր սաղավարտի մեջ անպատճառ հայտնաբերվում էր դժբախտ դեպքերից ապահովագրման իմ ընկերության կտրոնը։

Բավական ժամանակ կանգնած էինք այդտեղ, թանձր խավարի ու լռության մեջ, դիտելով հեռվում կարմրատակող հրացոլքը և աշխատելով հասկանալ, թե ինչ կարող է նշանակել մեր ականջին հասնող մերթ ցածր, մերթ բարձր թնդյունը։ Երբեմն թվում էր, թե այն մոտենում է, և մենք արդեն հույս էինք ունենում կռահելու նրա պատճառը և բնույթը, բայց հանկարծ նորից խլանում էր և հեռանում, հետը տանելով իր գաղտնիքը։ Սկսեցինք ցած իջնել բլուրից դեպի այն կողմ, որտեղից գալիս էր աղմուկը, և սուզվեցինք անթափանց խավարի մեջ, ընկնելով բարձրաբերձ ծառերի երկու պատերի արանքը։ Այդպես քայլեցինք լանջն ի վար մոտ կես մղոն, իսկ թնդյունը էլ ավելի էր լսելի դառնում և ավելի որոշակի էինք զգում մոտեցող ամպրոպը՝ քամու հանկարծակի պոռթկումներից, կայծակների թույլ բռնկումներից, որոտի մռայլ քրթմնջոցից։ Ես քայլում էի առջևից։ Հանկարծ դեմ առա ինչ֊որ փափուկ, զանգվածեղ բանի, որը իմ ծանրության տակ թեթևակի տեղի տվեց։ Այդ պահին կայծակը փայլատակեց, և քթիցս մի ոտնաչափ հեռավորության վրա ես առջևս տեսա ծառի ճյուղից կախված մարդու այլանդակված դեմքը, որը կարծես թե ծամածռություն էր անում։ Դա մի զզվելի տեսարան էր։ Ամպրոպի մի խլացուցիչ որոտ լսվեց, ամպերը ճեղքվեցին, անձրևը թափվեց, ինչպես ջրհեղեղի ժամանակ։ Ինչևէ, մենք պարտավոր էինք կտրել պարանը և տեսնել արդյոք դեռ շունչ կա այդ մարդու բերանում, այդպես չէ՞։ Կուրացուցիչ շանթերը փայլատակում էին իրար ետևից և մեկ ցերեկվա նման լույս էր լինում, մեկ էլ կեսգիշերի խավար տիրում։ Կախվածը մերթ հստակ երևում է, մեկ էլ սուզվում մութի մեջ։ Ես թագավորին ասացի, որ մենք պետք է կտրենք պարանը, բայց նա անմիջապես առարկեց․

― Եթե նա ինքն է կախվել, ուրեմն ցանկացել է, որ իր ունեցվածքը լորդին անցնի, այնպես որ, թող կախված էլ մնա։ Եթե նրան ուրիշներն են կախել, ուրեմն իրավունք են ունեցել նրան կախելու․․․ և թող կախված էլ մնա։

― Բայց․․․

― Ոչ մի «բայց», թող մնա կախված։ Մի ուրիշ պատճառ էլ կա։ Երբ նորից կայծակը փայլատակի, առաջ նայիր։

Մեզնից հիսուն յարդի վրա երկու կախվածներ էլ էին ճոճվում։

― Այսպիսի եղանակին իմաստ չունի ննջեցյալներին անօգուտ սիրալիրություններ անել։ Միևնույնն է, նրանք արդեն ի վիճակի չեն շնորհապարտ լինելու։ Գնանք։ Այստեղ մենք իզուր ժամանակ ենք վատնում։

Նրա ասածի մեջ իմաստ կար։ Մենք շարժվեցինք։ Մի մղոն դեռ չանցած, կայծակի փայլատակումների ներքո, մենք հանդիպեցինք ևս վեց կախվածների։ Դա անչափ տհաճ ճամփորդություն էր։ Թնդյունը, որ մենք առաջ լսում էինք, վերածվեց ոռնոցի՝ մարդկային ձայների ոռնոցի։ Խավարի մեջ մեր կողքով մի փախչող մարդ սլացավ։ Տղամարդկանց ամբոխը վազում էր նրա ետևից։ Մի ակնթարթում բոլորը անհայտացան տեսողությունից։ Հետո նորից՝ մի փախչող մարդ և նորից հետապնդում, և այսպես քանի՜֊քանի՜ անգամ։ Կածանի հանկարծակի շրջադարձը մեզ կանգնեցրեց հրդեհի առջև։ Այրվում էր մի խոշոր դաստակերտ, որից արդեն համարյա ոչինչ չէր մնացել։ Եվ շուրջ բոլորը վազում էին մարդիկ․ ոմանք փախչում էին, ոմանք հետապնդում։

Զգուշացրի թագավորին, որ այստեղ անվտանգ չէ անցորդի համար։ Ավելի լավ է լույսից դուրս գանք, մինչև որ կրքերը հանդարտվեն։ Մի փոքր ետ գնացինք ու թաքնվեցինք անտառի եզրին։ Մեր թաքստոցից տեսնում էինք փախչող տղամարդկանց ու կանանց, որոնց ետևից վազում էր ամբոխը։ Այդ ահավոր աշխատանքը շարունակվեց համարյա մինչև արշալույս։ Հետո կրակը սկսեց մարել, ամպրոպը անցավ, վազողների գոռում֊գոչյունը դադարեց և նորից խավար ու լռություն տիրեց։

Մենք զգուշությամբ առաջ շարժվեցինք։ Շատ հոգնած էինք և քնել էինք ուզում, բայց քայլեցինք այնքան, մինչև որ այդ վայրից մի քանի մղոն հեռացանք։ Ապա հյուրընկալություն խնդրեցինք մի ածխագործի խրճիթում ու մեզ հանձնեցինք բախտի ձեռքը։ Ածխագործի կինը արդեն արթնացել էր, բայց տանտերը դեռ քնած էր հատակին փռած ծղոտի վրա։ Կինը, կարծես, անհանգստացավ, բայց ես բացատրեցի, որ մենք ճամփորդներ ենք, մոլորվել ենք և անտառում թափառել ամբողջ գիշերը։ Այդ ժամանակ նրա լեզուն բացվեց, և նա հարցրեց, լսե՞լ եք արդյոք այն սարսափների մասին, որ նույն գիշեր տեղի են ունեցել Աբբլասուարի դաստակերտում։ Այո, լսել ենք, բայց այժմ մեր ուզածը միայն հանգիստ քնելն է։ Թագավորը միջամտեց․

― Ծախեցեք մեզ խրճիթը և ինքներդ հեռացեք, քանզի մենք ձեզ կարող ենք վարակել։ Մենք քիչ առաջ ենք եղել բծավոր մահից մահացած մարդկանց մոտ։

Դա ազնիվ քայլ էր նրա կողմից, բայց ոչ անհրաժեշտ։ Համարյա ամբողջ ազգին հատուկ էին չեչոտ երկաթը հիշեցնող դեմքերը։ Ես վաղուց արդեն նկատել էի, որ կինն ու իր ամուսինը նույնպես ծաղկատար դեմքեր ունեին։ Կինը մեզ ընդունեց սրտաբաց և առանց վախի ստվերի։ Թագավորի առաջարկությունը ցնցել էր նրան, հո սովորական իրողություն չէ՞ հանդիպել գեղջուկի հագուստով մարդու, որը պատրաստ է մեկ գիշերի համար ամբողջ խրճիթը գնել։ Այդ առաջարկությունը նրան այնպիսի հարգանք ներշնչեց մեր նկատմամբ, որ նա կաշվից դուրս էր գալիս մեզ հարմարավետ տեղավորելու համար։

Մենք քնեցինք համարյա ամբողջ ցերեկը ու զարթնեցինք այնպես քաղցած, որ գեղջկական ուտելիքը թագավորին համեղ թվաց, թեպետ շատ քիչ էր և ոչ էլ բազմազան, եղած չեղածը սոխ էր, աղ և սև վարսակի հաց։ Տանտիրուհին սկսեց պատմել երեկվա դեպքերի մասին։

Երեկոյան տասին կամ տասնմեկին, երբ բոլորը պառկել էին քնելու, դաստակերտը սկսել է այրվել։ Հարևանները օգնության են նետվել, և բարոնի ամբողջ ընտանիքը փրկվել է, բայց նա ինքը անհայտացել է։ Դա բոլորին վիշտ է պատճառել և երկու պահակներ իրենց կյանքն են զոհել նրա թանկագին անձը փնտրելով այրվող հարկաբաժիններում։ Հետո գտել են նրա դիակը։ Բարոնը ընկած էր դաստակերտից մի երեք հարյուր յարդի վրա, կապկպված, գելոցված, դաշյունով ծակծկված։

Ո՞վ է արել դա։ Կասկածը ընկել է հարևան մի համեստ ընտանիքի վրա, որի հետ բարոնը վերջերս հատկապես խիստ է վարվել, իսկ այդ ընտանիքից էլ հեշտությամբ փոխանցվել է նրանց հարազատների ու մերձավորների վրա։ Կասկածը արդեն բավական էր։ Միլորդի համազգեստով սպասավորները խաչակրաց արշավանք են հռչակել այդ մարդկանց դեմ, և ամբողջ համայնքը միացել է նրանց։ Մեր տանտիրուհու ամուսինն էլ է միացել հետապնդողներին և տուն վերադարձել առավոտյան դեմ։ Այժմ նա գնացել է իմանալու, թե ինչով է այդ ամենը ավարտվել։ Մինչ մենք զրուցում էինք, նա վերադարձավ։ Տանտիրոջ պատմածը ահավոր էր։ Տասնութ մարդ կախել կամ սպանվել են, երկու պահակ և տասներեք կալանավորներ զոհ են գնացել կրակին։

― Իսկ քանի՞ կալանավոր կար զնդանում։

― Տասներեք։

― Ու բոլորը զոհվե՞լ են։

― Այո, բոլորը։

― Բայց չէ՞ որ մարդիկ հասցրել են փրկել բարոնի ընտանիքը, ինչպե՞ս է, որ չեն կարողացել ոչ մի կալանավորի փրկել։

Տանտերը զարմանք կտրեց և ասաց․

― Իսկ ով կբացեր նկուղները այդպիսի ժամանակ։ Չէ՞ որ կալանավորները կփախչեին։

― Դու ուզում ես ասել, որ ոչ ոք նկուղները չի բացել, այո՞։

― Ոչ ոք իսկի մոտ էլ չի գնացել, ոչ փակելու, ոչ բացելու։ Կողպեքները ամուր էին և բավական էր մի ժամապահ դնել, որպեսզի փախչելու փորձ անողին բռնեին։ Բայց ոչ ոքի բռնելու առիթ չի եղել, ուրեմն ոչ ոք չի փախել։

― Ոչ, երեքը փախել են, ― ասաց թագավորը, ― և դու լավ կանես, որ հայտնես այդ մասին և արդարադատությանը ուղղես դեպի նրանց հետքերը, քանզի հենց նրանք են սպանել բարոնին և հրկիզել դաստակերտը։

Ես այդպես էլ գիտեի, որ նա վերջ ի վերջո դրան կհասներ։ Սկզբում տանտերերը ագահությամբ կուլ տվեցին այդ լուրը և պատրաստ էին անմիջապես դուրս ցատկելու և հարևաններին պատմելու, բայց հանկարծ ինչ֊որ նոր բան փայլատակեց նրանց աչքերի մեջ, և նրանք սկսեցին մեզ հարցուփորձ անել։ Ես ինքս էի պատասխանում նրանց հարցերին և ուշադիր հետևում դեմքերի արտահայտությանը։ Հաճույքով նկատեցի, որ երբ նրանք իմացան, թե ովքեր էին այդ երեք փախածները, մեր տանտերերը արդեն միայն ձևացնում էին, թե շտապում են այդ մասին հարևաններին հայտնել։ Թագավորը չնկատեց կատարված փոփոխությունը, և ես ուրախ էի։ Խոսքը շուռ տվեցի անցած գիշերվա ուրիշ մանրամասնությունների վրա, և մեր տանտերերը թեթևացած շունչ քաշեցին։

Այդ գործի մեջ ամենացավալին այն պատրաստակամությունն էր, որով հարստահարվածները նետվել են իրենց դասակից եղբայրների վրա, պաշտպանելով ընդհանուր հարստահարողին։ Այս տղամարդն ու այս կինը, ըստ երևույթին, գտնում են, որ լորդի և իրենց դասակարգին պատկանող մարդու մեջ վեճի դեպքում, բնական և շահավետ է անցնել լորդի կողմը և կռվել նրա համար, նույնիսկ առանց խորանալու և պարզելու, թե ով է իրավացի։ Այս մարդը օգնել է կախելու իր հարևաններին, և օգնել է ջանադրաբար, թեպետ գերազանց գիտեր, որ այդ մարդկանց դեմ խոսող հանցանշաններ չկային, այլ միայն աղոտ կասկածներ, և ո՛չ նա, ո՛չ նրա կինը այդ բանի մեջ սարսափելի ոչինչ չէին տեսնում։

Սա շատ ծանր պարագա էր հանրապետության մասին երազող մարդու համար։ Այն ինչ ինձ հիշեցրեց տասներեք դար հետո գալիք ժամանակը, երբ մեր Հարավի «սպիտակամորթ աղքատները», որոնց միշտ արհամարհում ու վիրավորում էին ատրկատերերը, որոնք թշվառության ճիրանների մեջ խարխափում էին իրենց շուրջը թագավորող ստրկության պատճառով, փոքրոգի գտնվեցին ու կանգնեցին ստրկատերերի կողքին ստրկությունը պահպանելու և երկարաձգելու համար ձեռնարկված բոլոր քաղաքական շարժումների մեջ, ու, վերջապես, նույնիսկ զենքը ձեռքներին արյուն թափեցին, որպեսզի չկործանվեր իրենց իսկ ստորացնող նույն հաստատությունը։ Այս ցավալի պատմական իրողության մեջ միակ մխիթարական կողմն այն էր, որ «սպիտակամորթ աղքատները» հոգու խորքում ատում էին ստրկատերերին և զգում էին, որ խայտառակության ու ամոթանքի են արժանի։ Այդ զգացումը որևէ արտաքին դրսևորում չէր ունեցել, բայց այն եղել է, ու բարենպաստ պայմանների դեպքում կարող էր նաև դրսևորվել։ Դա արդեմ քիչ բան չէ, քանի որ ապացուցում է, որ մարդս հոգու խորքում մնում է մարդ, նույնիսկ, եթե նրա մարդկությունը արտաքնապես չի դրսևորվում։

Ինչպես պարզվեց, մեր ածխագործը ապագայի այդ Հարավի «սպիտակամորթ աղքատների» հարազատ եղբայրն էր։ Թագավորը վերջապես անհամբերության նշաններ սկսեց ցույց տալ և ասաց․

― Եթե դուք պիտի շատախոսեք այստեղ ամբողջ օրը, արդարադատությունը կտուժի։ Հո չե՞ք կարծում, որ հանցագործները կնստեն իրենց հոր տանը ու կսպասեն։ Նրանք թև կառնեն, կթռչեն։ Դուք պետք է հետևեք, որ հեծյալների խումբ ուղարկվի նրանց հետքերով։

Կինը թեթևակի գունատվեց, իսկ ամուսնու դեմքը շփոթություն ու անվճռականություն էր արտացոլում։ Ես ասացի․

― Գնանք, բարեկամս, ես քեզ մի քիչ կուղեկցեմ, և, ի դեպ, կբացատրեմ, թե իմ կարծիքով, նրանք որ ուղղությամբ կարող էին փախչել։ Եթե նրանք մեղադրվելիս լինեին, որ խուսափում են հարկերը վճարելուց կամ էլ նման մի դատարկ բանի մեջ, ես կաշխատեի նրանց պաշտպանել, բայց երևելի մարդու սպանությունը և նրա տան հրկիզումը արդեն ուրիշ գործ է։

Վերջին միտքը ասված էր թագավորին հանգստացնելու համար։ Ճանապարհին ածխագործը հավաքեց ինքն իրեն և ավելի վստահ քայլեց, բայց նրա մեջ մասնավոր ջանացողություն չէր նկատվում։ Իբր պատահամամբ, հարցրի․

― Այդ մարդիկ քո ազգականնե՞րն են։

Նա այնպես գունատվեց, որ նույնիսկ ածխափոշին չէր կարող թաքցնել նրա դեմքի գունատությունը և կանգ առավ, ամբողջ մարմնով դողալով։

― Օ՛հ, աստված իմ, ինչպե՞ս իմացար։

― Ես ոչինչ չգիտեմ։ Պատահմամբ կռահեցի։

― Խե՜ղճ տղաներ, նրանք կորած են։ Ափսոս, շատ լավ մանչուկներ էին։

― Ուրեմն, դու իրոք ուզում ես մատնե՞լ նրանց։

Նա չգիտեր, թե ինչ վերաբերմունք ցույց տար իմ հարցին և անվճռական ասաց․

― Այ֊ո՜։

― Այս դեպքում դու պարզապես սրիկայի մեկն ես։

Նա այնպես ուրախացավ, կարծես ես նրան հրեշտակ կոչած լինեի։

― Կրկնիր այդ բարի բառերը, եղբայր։ Դու իրո՞ք ինձ չես մատնի, եթե ես չկատարեմ պարտքս ու չմատնեմ նրանց։

― Պա՞րտքդ։ Այս գործի մեջ եթե կա որևէ պարտք, ապա դա այն է, որպեսզի բերանդ փակ պահես և թողնես որ այդ տղաները գնան իրենց ուզած ճամփով։ Նրանք արդարացի գործ են կատարել։

Նա գոհ էր, գոհ, թեպետ տագնապում էր։ Նա շուրջը նայեց, և համոզվելով, որ ոչ ոք չկա, ասաց կիսաձայն․

― Ո՞ր երկրից ես դու եկել, եղբայր, որ այդպիսի խոսքեր ես ասում ու չես վախենում։

― Այդ խոսքերը բնավ վտանգավոր չէն, երբ ես խոսում եմ իմ դասի մարդու հետ։ Չէ որ դու ոչ ոքի չես ասի, որ ինձնից նման խոսքեր ես լսել։

― Ե՞ս։ Ավելի շուտ ինձ կպատառոտեն վայրի ձիերը։

― Այդ դեպքում թող ասելիքս ասեմ։ Ես չեմ վախենում այդ խոսքերը կրկնելուց։ Երեկ երեկոյան անմեղ մարդկանց նկատմամբ դուք հրեշավոր գործ եք արել։ Ծերուկ բարոնը ստացել է այն, ինչին նա արժանի էր։ Եթե ինձ մնար, բոլոր նրա նմանները նույն բախտը կունենային։

Վախը և ընկճվածությունը չքացան ուղեկցիս դեմքից, զիջելով իրենց տեղը առույգության ու խիզախության արտահայտությանը։

― Եթե դու նույնիսկ լրտես ես և քո խոսքերն էլ միայն թակարդ են, նրանցում այնքան թարմացնող շունչ կա, որ դրանք նորից ու նորից լսելու համար ես պատրաստ եմ գնալու դեպի կախաղան և ինձ երջանիկ զգալու, քանզի քո խոսքերը շռայլ ուտելիք են ամբողջ կյանքը սովի ճիրաններում անցկացրած մարդու համար։ Եվ հիմա էլ ես իմ ասելիքը կասեմ ու դու կարող ես մատնել ինձ, թե որ միտքդ այդ է։ Ես օգնում էի կախել իմ հարևաններին, որովհետև այլապես ինքս կորած կլինեի, եթե ջանացողություն չդրսևորեի իմ տիրակալին պաշտպանելու գործում, բոլոր մյուսներն էլ օգնում էին ճիշտ նույն պատճառով։ Բոլորն էլ այսօր ուրախ են, որ նա չկա այլևս, բայց բոլորն էլ վշտահար դեմք են ընդունում, կեղծ արցունք թափում, որպեսզի վտանգներից հեռու մնան։ Ես ասացի ասելիքս, ես ասացի ասելիքս։ Դեռևս երբեք խոսքերը այդպիսի հաճելի համ չեն թողել իմ բերանի մեջ, դա էլ իմ վարձատրությունն է։ Իսկ այժմ տար ինձ, ուր ուզում ես, նույնիսկ կառափնարան, ես պատրաստ եմ։

Ահա, խնդրեմ։ Մարդս միշտ մարդ է մնում։ Ճնշումի և իրավունքի հարյուրամյակները չեն կարող նրան զրկել մարդկայնությունից։ Նա, ում թվում է, թե դա սխալ է, հենց ինքն է սխալվում։ Այո, ամեն ժողովուրդ իր ընդերքում բավականաչափ ուժեր ունի հանրապետություն ստեղծելու համար, նույնիսկ այնպիսի մի ճնշված ժողովուրդ, ինչպիսին ռուս ժողովուրդն է, և այնպես երկչոտ ու անվճռական, ինչպիսին գերմանական ժողովուրդն է, ― դուրս բերեք անդորրության թմբիրից, և նա ցեխին կհավասարեցնի ուզածդ գահն ու երևելիներին։ Մենք դեռ շատ բան ունենք տեսնելու, դե, եկեք հուսանք ու հավատանք։ Սկզբում մեղմացած միապետություն, մինչև Արթուրի կյանքի վերջը։ Ապա գահի կործանում և ազնվականության վերացում․ այդ դասի յուրաքանչյուր անդամ որևէ օգտակար գործով պիտի զբաղվի։ Հետո համընդհանուր ընտրական իրավունքի հաստատում և ամբողջ իշխանության առհավետ փոխանցում ժողովուրդ կազմող տղամարդկանց ու կանանց ձեռքը։ Այո, ես դեռ պատճառ չունեմ իմ երազներից հրաժարվելու։

Գլուխ XXXI

Մարկոն

Մենք անհոգ զբոսնում էինք ու զրույց անում։ Պետք էր այնքան ժամանակ ծախսել, որքան անհրաժեշտ կլիներ Աբբալասուար գյուղակը հասնելու, արդարադատությունը մարդասպանների հետքի վրա գցելու և ետ վերադառնալու համար։ Ընդսմին, մի կողմնակի հետաքրքրություն էլ ունեի, որը երբեք ինձ համար իր թարմությունը չէր կորցնում սկսած այն պահից, երբ ես հայտնվեցի Արթուրի թագավորությունում․ ես դիտում էի, թե ինչպես են պատահական անցորդները հանդիպելիս իրար ողջունում։ Գլխի վեղարը դեպի ետ ծռված, սափրված վանականին, որի ճարպոտ այտերից քրտինք էր կաթկթում, ածխագործ Մարկոն խոր հարգալիր գլուխ էր տալիս, ազնվականի առջև նրա խոնարհվում էր ստրկական նվաստությամբ, մանր ֆերմերների ու ազատ արհեստավորների հետ նա սրտաբաց էր ու շատախոս, իսկ երբ հեզորեն խոնարհված ստրուկ էր անցնում, այդ մարդը քիթը վեր էր տնկում ու համարյա չէր նկատում նրան։ Իսկն ասած, երբեմն մարդ ուզում է կախել ամբողջ մարդկային ցեղը, այդ կատակերգությանը վերջ տալու համար։

Անսպասելիորեն մի դեպքի հանդիպեցինք։ Անտառից դուրս եկավ կիսամերկ տղաների ու աղջիկների մի փոքրիկ խումբ, ահաբեկված ու ճչալով։ Ամենատարեցը մի տասներկու կամ տասնչորս տարեկան կլիներ։ Նրանք օգնություն էին խնդրում, բայց այնպես հուզված էին, որ մենք չէինք կարողանում գլուխ հանել, թե ինչ է պատահել։ Մենք դեպի անտառ նետվեցինք, նրանք խուռներամ վազում էին առջևից, ճանապարհը ցույց տալով, և շուտով ամեն ինչ պարզ դարձավ․ նրանք կախել էին իրենց ընկերոջը ծառի կեղևից սարքած պարանով, իսկ նա թպրտում էր, ջանալով դուրս պրծնել և ավելի ու ավելի սեղմ էր դարձնում օղակը վզի շուրջը․ քիչ էր մնացել խեղդվեր։ Մենք ազատեցինք նրան և ուշքի բերեցինք։ Ահա ձեզ մարդկային բնության մի գիծ ևս․ երեխաներն ամեն ինչում ընդօրինակում էին մեծերին, նրանք ամբոխ֊ամբոխ են խաղացել, և այնքան հաջող, որ արդյունքները կարող էին շատ ավելի լուրջ լինել, քան նրանք սպասում էին։

Դա ինձ համար ձանձրալի զբոսանք չէր։ Ես հաջողացրեցի ժամանակը շատ լավ ծախսել։ Զանազան ծանոթություններ հաստատեցի և, օգտվելով եկվորի հանգամանքից հարցնում էի այն ամենի մասին, ինչ ինձ հետաքրքրում էր։ Որպես պետական գործչի՝ ինձ, բնականաբար, հետաքրքրում էր աշխատավարձը։ Եվ աշխատավարձի մասին ես իմացա այն ամենը, ինչ հնարավոր էր իմանալ այդքան կարճ ժամանակի ընթացքում։ Անփորձ և մտածելու հակում չունեցող մարդը սովորաբար հակված է այս կամ այն ժողովրդի բարեկեցության կամ կարիքի մակարդակը չափելու միջին աշխատավարձով․ եթե միջին աշխատավարձը բարձր է, ուրեմն ժողովուրդը բարեկեցիկ է, եթե ցածր է, ուրեմն ժողովուրդը խարխափում է կարիքի մեջ։ Մինչդեռ դա ճիշտ չէ։ Կարևորը վաստակի չափը չէ, այլ այն, թե որքան բարիքներ կարող եք ձեռք բերել այդ վաստակով, և միայն դա կարող է ասել․ բարձր է ձեր աշխատավարձը փաստորեն, թե անվանապես։ Ես մտաբերում եմ, թե ինչպիսին էր աշխատավարձի վիճակը մեր քաղաքացիական մեծ պատերազմի օրերին, տասնիններորդ դարում։ Հյուսիսում հյուսնը օրական վաստակում էր երեք դոլար՝ ոսկիով, Հարավում՝ հիսուն, որը նրան վճարում էին կոնֆեդերացիայի թղթերով՝ բուշելը մեկ դոլար արժողությամբ։ Հյուսիսում բանվորական արտահագուստը երեք դոլար էր, այսինքն՝ մեկ օրվա վաստակը, Հարավում՝ յոթանասունհինգ, այսինքն երկու օրվա վաստակը։ Մյուս առարկաներն էլ նույն համամասնությամբ էին։ Հետևաբար աշխատավարձը Հյուսիսում կրկնակի բարձր էր, քան Հարավում, քանի որ կրկնակի բարձր էր նրա գնողականությունը։

Այո, ես շատերի հետ ծանոթացա գյուղակում։ Ինձ շատ ուրախացրեց, որ այստեղ արդեն շրջանառության մեջ էր մեր դրամը՝ մեծ քանակությամբ միլրեյսներ, մեծաքանակ միլլեյ, մեծաքանակ ցենտեր, բավականին շատ նիկել, զգալի չափով արծաթ՝ արհեստավորների ու գյուղացիների ձեռքին․ կար նաև ոսկի, միայն թե այն գտնվում էր, այսպես ասած, դրամատանը, այսինքն ոսկերչի մոտ։ Մինչ Մարկոյի որդի Մարկոն սակարկում էր մի խանութպանի հետ քառորդ ֆունտ աղի համար, ես մտա ոսկերչի մոտ և խնդրեցի մանրել քսանդոլարանոց ոսկեդրամը։ Մանրելը մանրեցին, բայց կանխապես դրամը ատամի տակ դրին, հաշվեսեղանին խփեցին՝ զնգոցը լսեցին, թթուներ կաթացրին և հարցուփորձ արեցին․ որտեղի՞ց եմ ես այն ճարել, ո՞վ եմ ես, որտեղի՞ց եմ գալիս, ո՞ւր գնում, ե՞րբ եմ այնտեղ հասնելու և այլն և այլն, կարճ ասած մի երկու հարյուր հարց։ Պատասխանելով բոլոր հարցերին, ես սեփական ազատ կամքով նրանց հայտնեցի նաև բազմաքանակ ուրիշ տեղեկություններ․ ես ասացի, որ իմ շան անունը Պահակ է, որ առաջին կինս բապտիստուհի է եղել, իսկ նրա պապը կողմնակից է եղել ոգելիչ խմիչքների արգելմանը, և որ մի մարդ եմ ճանաչել, որը յուրաքանչյուր ձեռքի վրա երկուական բթամատ ուներ և վերին շրթունքի ներսի կողմից էլ՝ մի խոշոր խալ և որ նա մեռել է, հույսը դնելով փառահեղ հարության վրա և այլն, մինչև որ այդ հետաքրքրասեր գյուղական հարցաքննիչը կարծես բավարարվեց և նույնիսկ փոքր֊ինչ սսկվեց։ Նա, իհարկե, ստիպված էր հարգանքով վերաբերվել ինձ նման հարուստ մարդու նկատմամբ և սիրտ չէր անի ինձ վրա բարկանալու, բայց ես նկատեցի, որ նա իր բարկությունը թափեց ստորադրյալների գլխին, և դա միանգամայն բնական էր։ Այո, նրանք մանրեցին իմ քսաննոցը, բայց ինձ թվաց, որ դրամատան համար դա բավականին դժվար խնդիր էր, ինչպես դժվար կլիներ, եթե տասնիններորդ դարում մտնեի մի աղքատիկ գյուղական խանութ և խանութպանին բոլորովին հանկարծ խնդրեի երկու հազար դոլարանոց տոմսակ մանրել։ Խանութպանը, իհարկե, կմանրեր, բայց անչափ կզարմանար, թե ո՞ր մանր ֆերմերն է գրպանում այդպիսի գումար դրած ման գալիս։ Ըստ երևույթին, հենց այդ կերպ էլ զարմացել էր ներկա ոսկերիչը․ նա ինձ ճանապարհեց մինչև դռները և երկար ժամանակ կանգնած նայում էր իմ ետևից հարգանքախառն զարմանքով։

Մեր դրամները ոչ միայն շրջանառության մեջ էին ամենուրեք, այլ նույնիսկ նրանց նոր անուններին մարդիկ այնպես էին վարժվել, որ նախկինները մոռացության էին տրվում։ Ուր էլ որ գնայիք, լսում էիք․ այս ու այն իրը արժի այսքան դոլար կամ ցենտ, կամ միլ, կամ միլրեյս։ Եվ դա շատ հաճելի էր։ Մենք, անկասկած, առաջադիմում էինք։

Ես ծանոթացա շատ արհեստավորների հետ, բայց նրանց մեջ ամենահետաքրքրականը դարբին Դաուլին էր։ Անչափ առույգ, ասող֊խոսող մարդ էր, երկու օգնական և երեք աշակերտ էր պահում, բայց, այնուամենայնիվ, այնքան շատ պատվերներ ուներ, որ հազիվ էր հասցնում գործի տակից դուրս գալ։ Իրականում նա հարստանում էր ժամ առ ժամ և մեծագույն հարգանք էր վայելում։ Մարկոն հպարտանում էր, որ բարեկամ է նման մարդուն։ Նա ինձ տարավ դարբնի մոտ ցույց տալու համար այն հզոր ձեռնարկությունը, որն այդքան ածուխ է գնում իրենից, բայց իրականում ցանկանում էր, որ ես տեսնեի, թե որքան մոտ բարեկամ է ինքը այդպիսի մեծ մարդուն։ Դաուլին և ես անմիջապես լեզու գտանք․ «Կոլտ» զինագործարանում ես շատ եմ ունեցել նման կարգի տղաներ։ Ես ուզում էի նրա հետ երկար զրուցել, դրա համար էլ հրավիրեցի կիրակի օրը գալ Մարկոյի տուն՝ մեզ հետ ճաշելու։ Երբ մեծահարուստը ընդունեց հրավերը, ուրախությունից Մարկոյի շունչը կտրվեց, նա նույնիսկ մոռացավ զարմանալ այդպիսի շնորհի առիթով։

Մարկոյի խնդությունը անսահման էր, բայց ընդամենը մի քանի րոպե տևեց, շուտով նա մտածկոտ դարձավ և վշտահար, իսկ երբ լսեց, թե ինչպես ես ասացի Դաուլիին, որ ուզում եմ հրավիրել նաև քարտաշ Դիկկոնին ու անվագործ Սմուգին, նրա դեմքի ածխափոշին կավճի գույն ստացավ, և նա բոլորովին ընկճվեց։ Բայց ես գիտեի, որ դրա պատճառը ծախսերն են։ Նա իրեն արդեն սնանկացած էր տեսնում, գտնում էր, որ ֆինանսների օրերը արդեն հաշված են։ Ինչևէ, երբ գնում էինք մյուսներին հրավիրելու, ես ասացի․

― Թույլ տուր հրավիրեմ իմ բարեկամներին և թույլ տուր վճարեմ ծախսերը։

Նրա դեմքը փայլատակեց, և նա կրքոտ ասաց․

― Բայց ո՛չ բոլորը, ո՛չ բոլորը։ Այդպիսի բեռը դու մենակ տանել չես կարող։

Ես ընդմիջեցի․

― Արի իրար լավ հասկանանք, իմ հին բարեկամ։ Ճիշտ է, ես միայն ֆերմայի կառավարիչ եմ, բայց բնավ էլ աղքատ չեմ։ Այս տարի բախտս անչափ լավ բերեց, դու նույնիսկ կզարմանաս, եթե իմանաս, թե որքան եմ ես վաստակել։ Հավատա ինձ, ես կարող եմ վճարել այդպիսի տասներկու ճաշի համար, առանց նույնիսկ մի այսքան հոգ տանելու ծախսի առթիվ, ― ցույց տվեցի մատիս ծայրը։ Զգում էի, որ ոտնաչափ առ ոտնաչափ աճում եմ Մարկոյի աչքում, իսկ երբ ասացի վերջին բառերը, կարծես մի ամբողջ աշտարակ լինեի նրա համար։ ― Թույլ տուր, ուրեմն, անեմ, ինչպես ուզում եմ։ Դու ոչ մի ցենտ անգամ չես ծախսի այդ խնջույքի վրա, դա վճռված է։

― Դու մեծահոգի ես ու բարի․․․

― Ո՛չ, բոլորովին ոչ։ Դու մեծահոգաբար բացեցիր տանդ դռները իմ ու Ջոնսի առջև։ Այսօր Ջոնսն էլ նույն բանն էր ինձ ասում, քեզ, իհարկե, նա այդ չի ասի, որովհետև Ջոնսը ուրբաթախոս է և անմարդամոտ, բայց նրա սիրտը բարի է, ազնիվ և նա կարողանում է գնահատել իր նկատմամբ դրսևորած լավ վերաբերմունքը։ Այո, դու ու քո կինը մեզ շատ հյուրասիրաբար ընդունեցիք․․․

― Օ՜ եղբայր, դա ինչ հյուրասիրություն էր ո՜ր․․․

― Ոչ, դա շատ բան էր նշանակում։ Երբ մարդս իր ունեցած լավագույնն է սրտանց տրամադրում, դա արդեն շատ բան է նշանակում։ Ավելին տալ չի կարող նույնիսկ արքայազնը, որովհետև արքայազնն էլ կարող է տալ միայն իր ունեցած լավագույնը։ Այժմ գնանք խանութները և բան֊ման առնենք, ու թող գնումները քեզ չանհանգստացնեն։ Ես այնպես շռայլող եմ, որ աշխարհը իմ նմանին դեռ չի օրորել։ Գիտես՞, երբեմն մի շաբաթվա մեջ ծախսում եմ․․․ ոչ, չարժե ասել, դու միևնույնն է, չես հավատա։

Այդպես մենք թափառում էինք գյուղի կրպակից֊կրպակ, սակարկելով, շատախոսելով խանութպանների հետ երեկվա դեպքերի մասին․ ամեն րոպե մեզ հանդիպում էին լացող և ահաբեկված երեխաներ, որոնց տները խլել էին, իսկ ծնողներին սպանել կամ կախել։ Մարկոյի և նրա կնոջ հագուստները կարված էին քաթանից ու կոշտ մահուդից և հիշեցնում էին զանազան բեկորներից սոսնձված աշխարհագրական քարտեզը․ հինգ֊վեց տարվա ընթացքում նախնական նյութերից չէր մնացել նույնիսկ մի բեկոր, որ ափի լայնություն ունենար։ Ես ուզում էի առաջիկա ճաշկերույթի առիթով նրանց նոր հագուստ նվիրել, որպեսզի հյուրերի առջև չնսեմանան, բայց ես չգիտեի, թե ինչպես ավելի նրբանկատությամբ ձեռնարկեի գործին, մինչև որ մտքովս անցավ հետևյալը․ քանի որ ես արդեն խոսքերով հաղորդել էի թագավորի շնորհակալությունը, վատ չէր լինի ամրապնդել այն նաև նյութական ապացույցով, և ես ասացի․

― Մարկո, մի բան էլ կա, որ դու պետք է թույլ տաս․․․ Ջոնսի նկատմամբ քո բարի վերաբերմունքից ելնելով․․․ հո չէ՞իր ուզենա վիրավորել նրան, չէ՞։ Ջոնսը շատ է ուզում քեզ իր երախտապարտությունը հայտնել, բայց նա այնքան ամաչկոտ է, որ դա ինքն անել չի կարող։ Նա ինձ խնդրել է իր հաշվին որևէ աննշան բան առնել քո և տիկին Ֆիլլիսի համար, բայց այնպես, որ դուք չիմանաք, թե ով է նվիրողը․․․ Նա անչափ դյուրազգաց մարդ է, հասկանո՞ւմ ես․․․ Ես, իհարկե, խոստացա գաղտնի պահել և դու էլ, խնդրեմ, ծպտուն չհանես։ Նա մտածում էր քեզ և կնոջդ համար նոր հագուստ գնել․․․

― Օ՜, դա արդեն չափն անց է։ Անհնարին է, եղբայր, անհնարին։ Պատկերացրու, թե ինչքան կարժենա․․․

― Գրողի ծոցը արժեքը։ Լսիր, մի րոպե, դու շատ ես խոսում ու չես թողնում ուրիշին բերանը բաց անել։ Դու պիտի բուժվես շատախոսությունից, Մարկո, դա լավ չէ, հասկանո՞ւմ ես, և եթե չսովորես զսպել լեզուդ, նա քեզ կհաղթի։ Մենք կմտնենք այստեղ և կսակարկենք ահա այս կտորը․․․ Միայն չմոռանաս․ Ջոնսը պիտի չկռահի, որ քեզ ամեն ինչ հայտնի է։ Դու պատկերացնել իսկ չես կարող, թո որքան ծիծաղելիորեն դյուրազգաց ու հպարտ է նա։ Նա ֆերմեր է, հարուստ ֆերմեր, ես էլ նրա կառավարիչն եմ, բայ ի՜նչ երևակայության տեր է այդ մարդը։ Երբեմն մտքերով է տարվում ու այնպիսի բաներ ասում, որ կարելի է կարծել, թե երկրի պորտը հենց ինքն է որ կա։ Դու կարող ես ականջ դնել նրան հարյուր տարի ու երբեք գլխի չես ընկնի, որ նա ֆերմեր է, մանավանդ, երբ նա խոսք կսկսի գյուղատնտեսության մասին։ Նրա կարծիքով, ինքը աշխարհիս երեսին գյուղատնտեսության ամենալավ գիտակն է, բայց, մեր մեջ ասած, նա գյուղատնտեսությունից նույնքան է հասկանում, որքան թագավորություն կառավարելուց։ Սակայն, երբ նա խոսում է, պետք է լռել ու բերանը բաց լսել այնպիսի տեսքով, իբր թե կյանքումդ երբեք այդպիսի իմաստուն խոսքեր չես լսել ու վախենում ես, թե կմեռնես ու չես հասցնի մի կուշտ կշտանալ նրա մտքերով։ Այ, դա դուր կգա Ջոնսին։

Մարկոն քրքջաց, լսելով այդպիսի ծիծաղելի մարդու մասին։ Նա բավականին լավ նախապատրաստված էր հնարավոր ամեն անսպասելի քայլերի պարագային։ Իսկ ես փորձից գիտեի․ թագավորի հետ թափառելիս, որը իրեն ուրիշի տեղ է ներկայացնում, բայց ամեն րոպե մոռանում է, թե հենց ում դերն է խաղում, պետք է հնարավորին չափ շրջահայաց լինել։

Սա ամենալավ կրպակն էր, որ մենք հանդիպել էինք։ Այդտեղ կար ամեն ինչ փոքր քանակներով․ մուրճերից ու ճոթերից սկսած մինչև ձուկն ու կեղծված թանկարժեք իրերը։ Որոշեցի ամեն ինչ այստեղից առնել և այլևս թրև չգալ։ Մանավանդ, որ գործողությանս համար ազատ դաշտ էի ստացել։ Մարկոյին ճամփել էի հրավիրելու քարտաշին ու անվագործին։ Ես երբեք ոչ մի բան անաղմուկ չեմ անում, եթե արածս գործը կորցնում է իր թատերականությունը, ես էլ հետաքրքրությունս եմ կորցնում նրա նկատմամբ։ Անհոգ ձևով բավականին խոշոր դրամ նետեցի վաճառասեղանին, շահելու համար խանութպանի հարգանքը, ապա գրեցի ինձ անհրաժեշտ բաների ցուցակը ու մեկնեցի խանութպանին, որպեսզի ստուգեի, արդյոք կարդալ գիտե՞ր, թե ոչ։ Պարզվեց, որ գիտեր և հպարտ էր իր կարողությունը ցուցադրելու։ Նա ասաց, որ սովորել է քահանայի մոտ և գրել կարդալ գիտի։ Աչքի անցնելով ցուցակը, նա գոհունակությամբ նկատեց, որ արդյունքը բավականին խոշոր է։ Ասենք, հենց այդպես էլ էր, մանավանդ նման մի փոքր կրպակի համար։ Ես գնումներ էի անում ոչ միայն ճաշի, այլև շատ ուրիշ նպատակներով։ Հանձնարարեցի այդ ամբողջը սայլակով ուղարկել Մարկոյի որդի Մարկոյի տուն շաբաթ երեկոյան, իսկ կիրակի օրը ճաշի ժամին հաշիվը ուղարկել ինձ։ Նա ասաց, որ ես կարող եմ վստահել նրա ճշտապահությանն ու պատրաստակամությանը, քանի որ դրանք իր առևտրական տան նշանաբաններն էին։ Ավելացրեց նաև, որ Մարկոյի համար ձրի կուղարկի մի երկու ատրճանակ֊դրամապանակ․ հիմա բոլորը դրանք օգտագործում են։ Նա շատ բարձր կարծիքի էր այդ իմաստուն գյուտի մասին։ Ես ասացի․

― Կիսով չափ լցրեք դրանք և ավելացրեք հաշվին։

Նա համաձայնեց հաճույքով, լցրեց դրամապանակները, և ես դրանք հետս վերցրի։ Ես նրան չէի կարող ասել, որ ատրճանակ֊դրամապանակը իմ սեփական գյուտն է և, որ ես պաշտոնապես հրահանգել էի թագավորության բոլոր խանութպաններին ձեռքի տակ ունենալ դրանք և վաճառել պետական գնով, այսինքն չնչին արժեքով, որը մտնում էր խանութպանի գրպանը, այլ ոչ թե պետական գանձարանը։ Մենք դրանք տրամադրում էինք անվճար։

Վերադարձանք երեկոյան դեմ, և թագավորը չնկատեց մեզ։ Նա բավականին կանուխ սուզվել էր թագավորության ամբողջ հզորությամբ Գալլիա ներխուժելու մասին իր երազների մեջ, և օրվա երկրորդ կեսը նրա համար սահել անցել էր բոլորովին աննկատելի։

Գլուխ XXXII

Դաուլիի նվաստացումը

Երբ շաբաթ օրը երեկոյան դեմ ամբողջ այդ բեռը ժամանեց, ես քիչ ջանք չգործադրեցի, որպեսզի թույլ չտայի տեր և տիկին Մարկոներին ուշաթափ լինել։ Նրանք համոզված էին, որ ես ու Ջոնսը սնանկացել ենք, և նզովում էին իրենց՝ այդ բանին օժանդակած լինելու համար։ Հարց կտաք, ինչո՞ւ։ Ահա թե ինչու․ ճաշի համար անհրաժեշտ մթերքներից բացի, որ ինքնըստինքյան մի բավականին կլոր գումար էր կազմել, ես շատ ուրիշ բաներ էի առել մեր հյուրընկալների ապագա բարեկեցության համար։ Օրինակ, մի պարկ ցորեն, ― սպիտակ հացը նույնքան հազվադեպ քաղցրավենի էր նրանց դասակարգի մարդկանց սեղանին, որքան պաղպաղակը ճգնավորի համար, ապա՝ մի մեծ ճաշասեղան, ապա մի երկու ֆունտ աղ, որը շքեղության մի ուրիշ նմուշ էր այդ մարդկանց աչքում․ ապա՝ ամանեղեն, հագուստ, գարեջրի մի փոքրիկ տակառ և այլն։ Ես հանձնարարեցի Մարկոյին ու նրա կնոջը՝ ոչ ոքի չասել այդ ամենի մասին, որպեսզի զարմացնեինք հյուրերին և մի փոքր ներկայացում սարքեինք։ Նոր զգեստները տեսնելով, այս պարզամիտ ամուսինները ուրախացան երեխաների նման․ նրանք գիշերը քնել չկարողացան, անընդհատ վեր էին կենում տեսնելու, թե արդյոք լույսը չի բացվել, և վերջ ի վերջո, հագան նոր զգեստները արևածագից մի ժամ առաջ։ Այստեղ նրանց հիացմունքը հասավ այնպիսի չափերի, որ լիուլի վարձատրեց ինձ, ընդհատվածս քնի փոխարեն։ Թագավորը, ինչպես միշտ, քնած էր մեռելի նման։ Մարկոն ու կինը չէին կարող նրան շնորհակալություն հայտնել հագուստի համար, որովհետև ես արգելել էի, բայց նրանք ամեն կերպ ջանում էին ցուցադրել նրան իրենց երախտապարտությունը։ Եվ ամեն ինչ պարապ տեղը, նա ոչ մի փոփոխություն չնկատեց։

Հունիսյան այդ բացվող օրը սքանչելիորեն պարզ էր ու արևաշատ, դուրսը դրախտային էր, և մարդիկ սենյակ մտնել չէին ուզում։ Կեսօրին մոտ ժամանեցին հյուրերը․ մենք տեղավորվեցինք մի մեծ ծառի տակ և շուտով զրույցի բռնվեցինք, ինչպես հին ծանոթները։ Նույնիսկ թագավորի սիրտը մի փոքր հալվեց, թեպետ սկզբում նրա համար հեշտ չէր ընտելանալ, որ իրեն պարզապես Ջոնս էին կոչում։ Ես խնդրել էի նրան չմոռանալ, որ ինքը ֆերմեր է, բայց դրա հետ մեկտեղ խնդրել էի մանրամասնությունների մեջ չմտնել, այլ պարզապես բավարարվել փաստը նշելով։ Քանի որ նա այն մարդկանցից էր, որոնք ամեն ինչ կփչացնեն, եթե նրանց չնախազգուշացնես, որովհետև նրա լեզուն բավականին ճկուն էր, ուղեղը բավականին գործունյա, իսկ գիտելիքները բավական աղոտ։

Դաուլին պճնվել էր սիրամարգի նման։ Ինձ հեշտությամբ հաջողվեց բացել նրա լեզուն և ապա լսել նրա պատմությունը, որտեղ ինքը գլխավոր հերոսն էր․ հաճելի էր նստել այդ ծառի տակ ու ականջ դնել նրա շատախոսությանը։ Նա ինքն էր ստեղծել իր բախտը։ Իսկ նման մարդիկ պատմելու վարպետ են։ Նրանք արժանի են հարգանքի և համառորեն պահանջում են, որ իրենց հարգանք մատուցվի։ Նա պատմեց, թե ինչպես էր կյանք մտել, երբ ընդամենը մի որբ մանչուկ էր առանց դրամի և առանց օգնող ձեռքի, ինչպես է գոյությունը քարշ տվել ամենաետին ստրուկից էլ վատ պայմաններում, ինչպես է իր աշխատանքային օրը տևել տասնվեցից տասնութ ժամ և այդ ընթացքում վաստակել միայն այնքան սև հաց, որ քաղցից չմեռնի, ինչպես է, վերջապես, իր ջանասիրությունը գրավել մի բարի դարբնի ուշադրությունը, որը քիչ է մնացել մահվան դուռը ուղարկի խեղճ անպատրաստ տղային իր հանկարծակի առաջարկությամբ․ ինը տարով աշակերտ վերցնելու նրան, կերակրելու և հագցնելու պայմանով, և սովորեցնելու արհեստը, կամ «գաղտնիքը», ինչպես Դաուլին ասաց։ Դա նրա առաջին մեծ բարձրացումն էր, նրա առաջին փայլուն հաջողությունը, և նա մինչև օրս խոսում էր այդ մասին հիացմունքով ու անընդհատ զարմանում, որ նման արտակարգ բախտը կարող էր վիճակվել ամենասովորական մարդուն։ Աշակերտության տարիներին նա նոր հագուստ չի ունեցել, բայց երբ վերջին օրը եկել է, դարբինը նրան կոպիտ մահուդից կարված նոր զգեստ է նվիրել, և նա իրեն անասելիորեն երջանիկ ու գեղեցիկ է զգացել։

― Ես հիշում եմ այդ օրը, ― հիացական բացականչեց անվագործը։

― Ես նույնպես, ― ճչաց քարտաշը։ ― Այն ժամանակ ես չհավատացի, որ դա քո հագուստն է, ազնիվ խոսք, չհավատացի։

― Ոչ ոք չէր հավատում, ― գոռաց Դաուլին, և նրա աչքերը կայծկլտացին։ ― Ես կաշվիցս դուրս էի գալիս, համոզելով հարևաններին, որ հագուստը գողանովի չէ։ Դա մեծ օր էր, այդպիսի օրը մարդս չի մոռանա։

Այո, նրա վարպետ դարբինը սքանչելի մարդ է եղել, բարգավաճող և տարեկան երկու անգամ մի կուշտ կշտանում էր մսով ու սպիտակ հացով, իսկական ցորենի հացով, մի խոսքով ապրել է լորդի նման։ Ժամանակով Դաուլին ժառանգել է ձեռնարկությունը և ամուսնացել նրա տիրոջ դստեր հետ։

― Իսկ հիմա տեսեք, թե ինչպես է ամեն ինչ փոխվել, ― ասաց նա ազդու ձայնով։ ― Ամսեկան երկու անգամ իմ սեղանին թարմ միս է լինում, ― նա միջոց տվեց, որպեսզի այդ փաստը ամբողջությամբ սուզվեր ունկնդիրների ուղեղի մեջ, ապա ավելացրեց, ― և ութ անգամ՝ աղ դրած միս։

― Կատարյալ ճշմարտություն է, ― ասաց անվագործը, շունչը պահած։

― Ես ինքս եմ տեսել, ― ասաց քարտաշը նույնքան հարգալիր։

― Իմ սեղանին սպիտակ հացը հայտնվում է ամեն կիրակի, կլոր տարին շարունակ, ― հանդիսավոր ազդարարեց դարբինը։ ― Ձեր խղճին եմ թողնում, բարեկամներ, եթե սա նույնպես ճիշտ է։

― Գլուխս վկա, ճշմարտություն է, ― ճչաց քարտաշը։

― Ես կարող եմ վկայել և վկայում եմ, ― ասաց անվագործը։

― Ինքներդ ասացեք, թե ինչպիսի կահույք կա իմ տանը։ ― Դաուլին լայն տարածեց ձեռքերը կարծես յուրաքանչյուրին ազատ խոսքի իրավունք ընծայելով։ ― Ասացեք, ինչ ուզում եք, խոսեցեք այնպես, կարծես ես այստեղ չլինեմ։

― Դու հինգ աթոռակ ունես, ընդ որում հիանալի պատրաստված, թեպետ քո ընտանիքը երեք շնչից է բաղկացած, ― ասաց անվագործը խորին հարգանքով։

― Իսկ ուտելու և խմելու համար դու վեց փայտյա գավաթ ունես, և վեց փայտյա ափսե, և դեռ երկու հատ էլ կապարե, ― հանդիսավոր ասաց քարտաշը։ ― Ես ասում եմ սա մաքուր խղճով, գիտենալով, որ Ահավոր դատաստանի օրը պիտի պատասխան տամ աստծու առջև ասածս յուրաքանչյուր խոսքի համար։

― Այժմ դու գիտես, թե ինչ մարդ եմ ես, եղբայր Ջոնս, ― ասաց դարբինը, վեհ ու բարեկամական ներողամտությամբ, ― և, անկասկած, մտածում ես, որ այդպիսի մարդը իր նկատմամբ հարգանք է պահանջում ու չի շփվի անծանոթների հետ, մինչև որ նրանք հայտնի չանեն իրենց ով լինելը։ Բայց դու հոգ մի անիր, իմացած եղիր, որ ես պատրաստ եմ ամեն մեկին ինձ հավասարի ու բարեկամի տեղ ընդունել, որքան էլ համեստ լինի նրա գրաված դիրքը այս աշխարհիս երեսին, միայն թե նա լավ սիրտ ունենա։ Եվ ահա իմ ձեռքը որպես ապացույց, ու ես ասում եմ իմ սեփական բերանով, մենք հավասար ենք․․․ հավասա՛ր։ ― Նա ժպտաց աստծո ինքնագոհ ժպիտով, իբր հիանալի հասկանում է, թե հենց նոր մի ազնիվ ու գեղեցիկ քայլ է արել։

Թագավորը բռնեց ձեռքը վատ թաքցրած դժգոհությամբ և անմիջապես բաց թողեց այն, ինչպես կինը գցում է լպրծուն ձուկը․ այդ ամենը, սակայն, հիանալի տպավորություն գործեց, քանի որ սխալմամբ մեկնաբանվեց որպես վեհության փայլի առջև կուրացած մարդու բնական շփոթվածություն։

Մարկոյի կինը դուրս բերեց սեղանը և դրեց ծառի տակ։ Դա, ըստ երևույթին, զարմացրեց հյուրերին, քանի որ սեղանը նոր էր և լավ պատրաստված։ Բայց զարմանքը սկսեց առավել աճել, երբ տիկինը, ջանալով դեմքին ամենաանտարբեր արտահայտությունը տալ, թեպետ աչքերի սնապարծ բոցը մատնում էր նրան, անշտապ բացեց կուրացուցիչ սպիտակ սփռոցը և փռեց սեղանին։ Ճոխությունից տրաքվող իր տանը սփռոց չուներ նույնիսկ դարբինը, և նկատելի էր, որ դա մեծապես դիպավ նրա սրտին։ Բայց Մարկոն իրեն յոթերորդ երկնքում էր զգում, այդ նույնպես նկատելի էր։ Ապա տիկին դուրս բերեց երկու սքանչելի նոր աթոռակներ․․․ հո՜ւ․․․ դա արդեն սենսացիա էր, հյուրերի աչքերը չռվեցին։ Հետո նա երկու աթոռակ էլ բերեց այնքան սառը անտարբերությամբ, որքան կարող էր։ Դարձյալ սենսացիա, ակնածական շշուկներ։ Տիկինը հաջորդ զույգ աթոռակը բերեց, հպարտությունից ճախրելով օդում։ Հյուրերը քար կտրեցին, քարտաշը շշնջաց․

― Այսպիսի ճոխության առջև ակամայից ակնածանք կզգաս։

Հենց որ տիկինը շրջվեց ներս գնալու համար, Մարկոն, ձգտելով երկաթը կռել, քանի դեռ տաք է, դիմեց նրան, ջանալով խոսել որքան կարելի է հանգիստ ու զուսպ, թեպետ այդ նրան բոլորովին չէր հաջողվում․

― Բավական է, մյուսները թող մնան ներսը։

Ուրեմն դեռ էլի կային։ Տպավորությունը արտակարգ էր։ Ես ինքս էլ առավել ուժեղ արդյունքի չէի կարող հասնել։

Ապա անակնկալը հաջորդեց անակնկալին, որոնք ընդհանուր զարմանքի սնդիկը մինչև հարյուր հիսուն աստիճանի բարձրացրին ստվերում, բայց անդամալուծեցին նրա արտաքին դրսևորումների ձևերը։ Միայն ախ ու վախ էր լսվում, ու լռելյան դեպի երկինք էին պարզվում ձեռքերն ու աչքերը։ Տիկինը բերեց բոլորովին նոր սպասքը՝ նոր փայտյա գավաթներ ու ուրիշ ճաշի ամանեղեն, գարեջուրը, ձուկը, հավի ճտերը, սագը, ձվերը, տավարի տապակած միսը, տապակած ոչխարը, ապուխտը, տապակած խոչկորը և ցորենի ճերմակ հացի բլուրը։ Նրանցից ոչ ոք այդպիսի ճոխություն իր օրում չէր տեսել։ Եվ մինչ նրանք՝ զարմանքից ապշահար նստած էին, ես, կարծես պատահմամբ, թափահարեցի ձեռքս և իմ առջև, ասես գետնի տակից, հայտնվեց խանութպանի որդին և ասաց, որ եկել է դրամի ետևից։

― Շատ լավ, ― ասացի ես անտարբեր։ ― Որքա՞ն է կազմում։ Հաշիվը տուր։

Նա սկսեց բարձրաձայն կարդալ հաշիվը, ապշահար հյուրերը լսում էին, իսկ բավարարության ալիքները ողողում էի իմ հոգին, և մերթ սարսափի, մերթ հիացմունքի ալիքներն էլ՝ Մարկոյի հոգին․

2 ֆունտ աղ 200.

8 Անգամ տասներկու պինտ գարեջուր, փայտյա տակառով 800

3 բուշել ցորեն 2700

2 ֆունտ ձուկ 100

3 հավ 400

1 սագ 400

3 անգամ տասներկու ձու 150

1 կտոր տապակած տավարի միս 450

1 կտոր տապակած ոչխարի միս 400

1 կտոր ապուխտ 800

1 խոճկոր 500

2 ճաշի սպասք 6000

2 փոխնորդ տղամարդու հագուստ և սպիտակեղեն 2800

1 շրջազգեստ և 1 բրդյա շապիկ ու կանացի սպիտակեղեն 1600

8 փատյա գավաթներ 800

ճաշասեղանի տարբեր սպասք 10000

1 սեղան 3000

8 աթոռակ 4000

2 ատրճանակ֊դրամապանակ լիցքավորված 3000

Նա ավարտեց։ Չարագուշակ լռություն տիրեց։ Ոչ մի շրթունք չէր շարժվում։ Ոչ ոք չէր շնչում։

― Ա՞յդ է ամբողջը, ― հարցրեցի ես, և իմ ձայնը բոլորովին հանգիստ էր։

― Ամբողջը, ազնվափայլ սըր, միայն որոշ մանրուքներ ես դասել եմ «տարբեր սպասքի» հետ, եթե կցանկանաք կարող եմ առանձ․․․

― Պետք չէ, ― ասացի ես, բառերս ուղեկցելով լրիվ անհոգության շարժումով։ ― Ասա, խնդրեմ, ընդհանուր գումարը։

Գործակատարը հենվեց ծառին, որպեսզի վար չընկնի, և ասաց։

― Երեսունինն հազար հարյուր հիսուն միլրեյս։

Անվագործը ցած գլորվեց աթոռակից, մյուսները կառչեցին սեղանից՝ վար չընկնելու համար ու միաբերան բացականչեցին․

― Տեր աստված, մի լքիր մեզ դժբախտության պահին։

Գործակատարը փութաց հայտնելու․

― Հայրս հանձնարարել է հաղորդել ձեզ, որ խիղճը նրան արգելում է պահանջելու, որպեսզի դուք ամբողջը միանգամից վճարեք, նա միայն խնդրում է․․․

Ես այնքան աննշան ուշադրություն դարձրի նրա խոսքերին, որ կարծես դա թեթև քամի լիներ, և լրիվ անտարբեր տեսքով հանեցի դրամը ու սեղանին չորս դոլար նետեցի։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես բոլորը աչքերը տնկեցին այդ դրամների վրա։

Գործակատարը ապշել էր ու հիացել։ Նա խնդրեց ետ պահել մեկ դոլարը որպես գրավ, մինչև որ նա քաղաք կվազեր և․․․

Ես ընդմիջեցի նրան․

― Եվ ինձ ինը ցենտ կվերադարձնես, այո՞։ Անմտություն։ Վերցրու բոլորը։ Մանրը կարող ես քեզ պահել։

Սա զարմանախառն շշուկ առաջացրեց։

― Այս արարածը դրամից է շինված։ Նա այնպես է շպրտում դրամը, կարծես այն ցեխ լինի։

Դարբինը ոչնչացված էր։

Գործակատարը վերցրեց դրամը ու երջանկությունից արբած սլացավ։

Ես դիմեցի Մարկոյին և նրա կնոջը։

― Բարի մարդիկ, ահա ձեզ փոքրիկ նվեր, ― և նրանց մեկնեցի ատրճանակ֊դրամապանակները այնպիսի տեսքով, որ իբր դա մի պարապ բան էր, թեպետ յուրաքանչյուրի մեջ տասնհինգական ցենտի լուրջ գումար կար։ Մինչ թշվառները շնորհակալության խոսք չէին գտնում, ես դարձա մյուսներին և ասացի այնքան հանգիստ, կարծես հարցնում էի, թե ժամը քանիսն է․ ― Դե, եթե դուք պատրաստ եք, ճաշն էլ կարծեմ, նույնպես պատրաստ է։ Սկսենք։

Այո, այդ ամենը վեհ ստացվեց, կատարյալ ներկայացում էր։ Չեմ հիշում, թե երբևէ ինձ հաջողված լիներ առավել տպավորություն գործել, առավել լավ օգտագործել ձեռքիս տակ եղած նյութը։ Դարբինը․ Էհ, նա պարզապես հողին էր հավասարեցված։ Չէի ուզենա այդ մարդու տեղը լինել, ազնիվ խոսք։ Քիչ առաջ նա պարծենում էր, թե ամսեկան երկու անգամ թարմ միս է ուտում, շաբաթական երկու անգամ՝ աղ դրած միս, կիրակի օրերը կլոր տարին շարունակ՝ սպիտակ հաց, և այդ ամենը երեք շնչանոց ընտանիքով։ Ամբողջի արժեքը տարեկան կազմում է 69.2.6 (վաթսունինն ցենտ, երկու միլ և վեց միլրեյս)։ Եվ հանկարծ հայտնվում է մեկը, որը սեղանին է նետում միանգամից չորս դոլար, նետում է այնպիսի տեսքով, իբր իր համար ձանձրալի է այդպիսի փոքր գումարի հետ գործ ունենալը։ Այո, Դաուլին կարկամեց, սսկվեց, կծկվեց, տրորվեց, կարծես օդագնդակ լիներ, որին ոտքով ճղմել էր կովը։

Գլուխ XXXIII

Վեցերորդ դարի քաղտնտեսությունը

Ես, սակայն, գործադրեցի ջանքերս, և նա շուտով նորից իրեն երջանիկ էր զգում, երբ դեռ չէր անցել ճաշի առաջին մեկ երրորդը։ Այդ բանը անելը բնավ էլ դժվար չէր աստիճանների ու խավերի այս երկրի մեջ։ Հարցը այն է, որ աստիճանների ու խավերի երկրում, մարդը երբեք լիարժեք մարդ չի լինում, նա միշտ միայն մասամբ է մարդ։ Բավական է, որպեսզի ապացուցեք նրան, թե իրենից բարձր եք աստիճանով, դիրքով, հարստությամբ ու վերջ ամեն ինչին, նա խոնարհվում է ձեր առջև։ Դրանից հետո դուք նրան վիրավորել չեք կարող։ Ոչ, ես այդ չէի ուզում ասել։ Իհարկե, դուք կարող եք նրան վիրավորել, բայց մեծ դժվարությամբ, և եթե դուք ազատ ժամանակ քիչ ունեք, ավելի լավ է ուրեմն փորձ չանեք։ Դարբնի հարգանքը ես արդեն վաստակել էի, որովհետև նա ինձ անասելի հարուստ մարդ էր համարում և, եթե դրա հետ մեկտեղ կարողանայի պարծենալ թեկուզ փետրաթափ ազնվականությամբս, նա պարզապես կաստվածացներ ինձ։ Եվ ոչ միայն նա, այլև երկրի յուրաքանչյուր հասարակ մարդը, եթե նույնիսկ իր արժանիքներով, խելքով ու բնավորությամբ նա լիներ բոլոր ժամանակների մեծագույն մարդը, իսկ ես՝ սնանկի մեկը բոլոր այդ երեք բնագավառներում։ Այդպես եղել է ու այդպես էլ կմնա, քանի դեռ գոյություն կունենա Անգլիան։ Գուշակության աչքերով ես կարողանում էի թափանցել ապագայի խորքը և տեսնել, թե ինչպես նա արձաններ է կանգնեցնում իր ամենաոչնչություն Գևորգներին և մյուս միապետական ու ազնվանականական խամաճիկներին և առանց մեծարանքների թաղում աստծուց հետո այս երկրի առաջին արարիչներին՝ Հուտենբերգին, Ուատտին, Արքրայթին, Ուիթնիին, Մորզեին, Ստեֆենսոնին, Բելին։

Թագավորը բավականին բեռնավորվեց֊կշտացավ, և քանի որ զրույցը չէր վերաբերում ճակատամարտերին, հաղթանակներին ու մենամարտերին, նինջը եկավ, և նա գնաց խռմփացնելու։ Միսիս Մարկոն հավաքեց սեղանը, մեզ մոտ դրեց գարեջրի տակառը և գնաց, որպեսզի մենակ ուտի այն, ինչ֊որ մնացել էր մեր սեղանից, իսկ մենք զրուցեցինք մեր կարգի մարդկանց սրտին ամենամոտ հարցերի շուրջ՝ գործերի և իհարկե, աշխատավարձերի մասին։ Առաջին հայացքից թվում էր, թե այս փոքրիկ վասսալային թագավորությունում, որտեղ իշխում էր Բագդեմագուս թագավորը, գործերը հիանալի են, հիանալի՝ իմ սեփական շրջանի համեմատությամբ։ Այստեղ գործում էր «Հովանավորության» սիստեմը իր ամբողջ ուժով, մինչդեռ մենք կամաց֊կամաց շարժվում էինք դեպի ազատ առևտուրը և անցել էինք արդեն համարյա ճանապարհի կեսը։ Զրուցում էինք միայն ես ու Դաուլին, մնացածները ագահաբար լսում էին։ Դաուլին, տաքանալով և առավելությունը իր կողմը զգալով, սկսեց այնպիսի հարցեր տալ, որոնք, նրա կարծիքով, ինձ պետք է անճարակության մատնեին և նրանց պատասխանելը, իրոք, հեշտ չէր։

― Իսկ քո երկրում, եղբայր, որքա՞ն է վաստակում կառավարիչը, ծառայապետը, ձիապանը, հովիվը, խոզարածը։

― Օրեկան քսանհինգ միլրեյս, այլ կերպ ասած՝ քառորդ ցենտ։

Դարբնի դեմքը փայլփլաց բավականությունից։ Նա ասաց․

― Մեզ մոտ նրանք կրկնակի են ստանում։ Իսկ որքա՞ն են վաստակում արհեստավորները՝ հյուսնը, քարտաշը, ներկարարը, դարբինը, անվագործը։

― Միջինը հիսուն միլրեյս, այսինքն՝ օրեկան կես ցենտ։

― Հա՛֊հա՛։ Մեզ մոտ նրանք վաստակում են հարյուր։ Լավ արհեստավորը մեզ մոտ միշտ էլ կարող է օրը մի ցենտ աշխատել։ Ես չեմ խոսում դերձակների մասին, բայց մնացյալները միշտ էլ կարող են օրեկան մի ցենտ վաստակել, իսկ լավ ժամանակներում նույնիսկ ավելին, օրեկան մինչև հարյուր տասը, հարյուր տասնհինգ միլրեյս։ Ինքս, օրինակ, ամբողջ անցյալ շաբաթվա ընթացքում վճարել եմ հարյուր տասնհինգական։ Կեցցե, ուրեմն, հովանավորությունը և թող կորչի առևտրի ազատությունը։

Նրա դեմքը փայլում էր արևի նման։ Բայց ես չհանձնվեցի, այլ պարզապես վերցրի ցից խփելու մուրճը և տասնհինգ րոպե շարունակ դարբնին հողի մեջ էի զարնում, և նա այնպես խրվեց, որ նույնիսկ գլխի մազափնջիկը չէր երևում։ Ահա, թե ինչպես սկսեցի։ Ես հարցրի․

― Որքա՞ն եք դուք վճարում մի ֆունտ աղի համար։

― Հարյուր միլրեյս։

― Մենք վճարում ենք քառասուն։ Որքա՞ն եք վճարում տավարի և ոչխարի մսի համար, այն օրերին, երբ միս եք ուտում։ ― Ակնարկը դիպավ նպատակին, դարբինը կարմրեց։

― Գինը փոփոխվում է, բայց աննշան․ ասենք, յոթանասուն հինգ միլրեյս մեկ ֆունտի համար։

― Մենք վճարում ենք երեսուներեք։ Որքա՞ն եք դուք վճարում ձվի համար։

― Հիսուն միլրեյս տասներկու հատի համար։

― Մենք վճարում ենք քսան։ Որքա՞ն եք վճարում գարեջրի համար։

― Այն մեզ վրա նստում է պինտը ութուկես միլրեյս։

― Իսկ մեզ վրա՝ չորս․ քսանհինգ շիշը մեկ ցենտով։ Որքա՞ն եք դուք վճարում ցորենի համար։

― Բուշելը ինն հարյուր միլրեյսի չափ։

― Մենք վճարում ենք չորս հարյուր։ Որքա՞ն եք դուք վճարում կոշտ մահուդից պատրաստված տղամրդու հագուստի համար։

― Տասներեք ցենտ։

― Մենք վճարում ենք վեց։ Որքա՞ն եք դուք վճարում բանվորի կամ արհեստավորի կնոջ զգեստի համար։

― Ութ ցենտ, չորս միլ։

― Ահա, ուշադրություն դարձրու տարբերության վրա։ Դուք վճարում եք ութ ցենտ չորս միլ, իսկ մենք ընդամենը չորս ցենտ։

Ես վճռեցի, որ հարվածը հասցնելու ժամանակն է, ուստի ասացի․

― Այժմ տես, թանկագին բարեկամ, թե ինչ արժեք ունեն ձեր բարձր վաստակները, որոնցով դու քիչ առաջ պարծենում էիր։ ― Եվ ես հանգիստ բավարարվածությամբ շրջեցի հայացքս ներկաների դեմքերի վրայով, քաջ գիտակցելով, որ կապել եմ հակառակորդիս ձեռքն ու ոտքը, և այնպես եմ կապել, որ նա նույնիսկ չի էլ նկատել։ ― Ահա, թե ինչ է մնում ձեր գովաբանած բարձր աշխատավարձերից։ Այժմ դու տեսնում ես, որ դրանք բոլորը փքուն են։

Չգիտեմ, կհավատա՞ք ինձ, եթե ասեմ, որ նա միայն զարմացավ ու ոչ ավելին։ Նա ոչինչ չհասկացավ, չնկատեց, որ իր համար թակարդ էր դրվել և, որ ինքը հիմա թակարդի մեջ է։ Այնպես բարկացա, որ պատրաստ էի նրան սպանել։ Մթագնած հայացքը ինձ ուղղած, ուղեղը դժվարությամբ իրար բերելով, նա հակաճառում էր։

― Ոչինչ էլ չեմ տեսնում։ Չէ որ ապացուցված է, որ մեր վաստակը ձերից կրկնակի անգամ բարձր է։ Ուրեմն ինչպե՞ս ես դու պնդում, թե նրանք փքուն են, եթե ես ճիշտ եմ արտասանում այդ զարմանալի բառը, որը առաջին անգամ լսելու բախտը Տերը շնորհեց ինձ։

Ճիշտն ասած, ես շշմել էի, մասամբ չնախատեսված հիմարության պատճառով, մասամբ էլ այն պատճառով, որ բոլորը ակնհայտորեն բաժանում էին նրա համոզմունքները, ― եթե, իհարկե, դրանք կարելի է համոզմունք կոչել։ Իմ հայեցակետը անչափ պարզ ու հասկանալի էր, ուրեմն ինչպե՞ս անեի, որ այն առավել մատչելի դառնար։ Բայց ես պետք է փորձեի։

― Մի՞թե դու չես հասկանում, Դաուլի։ Ձեզ մոտ աշխատավարձը միայն անվանապես է բարրձր, բայց ոչ իրականում։

― Տեսեք, թե ինչ է ասում։ Այստեղ աշխատավարձերը կրկնակի բարձր են, դու ինքդ ընդունեցիր այդ։

― Այո, այո, ես դա բնավ չեմ հերքում։ Բայց դա ոչինչ չի նշանակում․ դրամի քանակը դեռ որևէ բան չի ասում։ Կարևորը այն է, թե որքան բարիք կարող եք գնել ձեր վաստակածով։ Չնայած այն բանին, որ ձեզ մոտ լավ արհեստավորը վաստակում է տարեկան մոտ երեքուկես դոլար, իսկ մեզ մոտ միայն մեկ դոլար ու յոթանասունհինգ ցենտ․․․

― Ահա, դու նորից խոստովանեցիր։ Նորից ընդունեցիր։

― Այո, գրողը տանի, չէ որ ես երբեք չեմ հերքել։ Ես ուրիշ բան եմ ասում։ Մեզ մոտ կես դոլարով կարելի է ավելին առնել, քան ձեզ մոտ մեկ ամբողջ դոլարով և, հետևաբար, եթե լսելու լինենք առողջ բանականությանը, պետք է ընդունել, որ մեզ մոտ աշխատավարձը բարձր է, քան ձեզ մոտ։

Նա ապշել էր և հուսակտուր ասաց․

― Ազնիվ խոսք, չեմ հասկանում։ Դու հենց նոր ասացիր, որ մեզ մոտ ավելի բարձր է, բայց դեռ բերանդ չփակած, խոսքերդ ետ վերցրիր։

― Մի՞թե, գրողը տանի, հնարավոր չէ, քո գլխի մեջ մտցնել այսպիսի պարզ բանը։ Արի ես քեզ օրինակի վրա բացատրեմ։ Կանացի բրդյա զգեստի համար մենք չորս ցենտ ենք վճարում, ճիշտ նույն զգեստի համար դուք վճարում եք ութ ցենտ և չորս միլ, այսինքն կրկնակիից չորս միլով ավելի։ Իսկ որքա՞ն է ձեզ մոտ վաստակում ֆերմայում աշխատող կինը։

― Օրեկան երկու միլ։

― Լավ։ Մեզ մոտ նա կրկնակի չափով պակաս է ստանում, մենք նրան օրեկան վճարում ենք միայն մեկ տասներորդ ցենտ, և․․․

― Դու նորից խոստո․․․

― Սպասիր։ Հարցը շատ պարզ է։ Այս անգամ դու կհասկանաս։ Բրդյա զգեստ գնելու համար օրեկան երկու միլ վաստակող կինը, օրինակ, ձեզ մոտ պետք է աշխատի քառասուներկու օր, այսինքն՝ ճիշտ յոթ շաբաթ, իսկ մեզ մոտ նրան անհրաժեշտ կլինի միայն քառասուն օր, այսինքն՝ յոթ շաբաթից երկու օր պակաս։ Ձեզ մոտ կինը կգնի զգեստը և նրա յոթ շաբաթվա ամբողջ վաստակը կծախսվի, իսկ մեզ մոտ՝ կգնի զգեստը, ու դեռ կմնա երկօրյա վաստակը ուրիշ գնումներ անելու համար։ Դե, հիմա հասկացա՞ր։

Կարծես թե նա թեթևակի տատանվեց։ Ահա ամբողջը, ինչին ես հասա։ Մյուսները նույնպես տատանվեցին։ Սպասեցի, թողնելով, որ խորհեն։ Վերջապես Դաուլին խոսեց և պարզ դարձավ, որ նա դեռևս չի կարողանում ազատվել իր ներսում արմատակալած ու սովորական դարձած մոլորություններից։ Նա անվճռական արտասանեց․

― Բայց․․․ բայց․․․ դու հո չես հերքի, որ օրեկան երկու միլը ավելին է, քան մեկը։

Այ քեզ հիմարությո՜ւն։ Այո, բայց ես հո չէի կարող հրաժարվել վեճից։ Այնպես, որ ուրիշ ճանապարհ ընտրեցի։

― Ենթադրենք այսպիսի դեպք։ Դիցուկ, քո օգնականներից մեկը գնում է կրպակ ու առնում հետևյալ ապրանքները․

1 ֆունտ աղ

12 ձու

12 պինտ գարեջուր

1 բուշել ցորեն

1 մեկ կոշտ մահուդյա զգեստ

5 ֆունտ տավար

5 ֆունտ ոչխար։

Այս ամբողջը նստում է երեսուներկու ցենտ։ Նա ստիպված պիտի լինի աշխատել երեսուներկու օր, որպեսզի վաստակի այդ գումարը, այսինքն՝ հինգ շաբաթ և երկու օր։ Թող ապա նա գա մեզ մոտ և աշխատի երեսուներկու օր, ստանալով այստեղի աշխատավարձի կեսը։ Նա կկարողանա գնել բոլոր այդ ապրանքները տասնչորս ու կես ցենտով, այսինքն կծախսի քսանհինգ օրվա աշխատանք և դեռ կխնայի համարյա կես շաբաթվա աշխատավարձը։ Դե հաշվիր, թե տարեկան որքան կանի դա։ Նա երկու ամսվա ընթացքում կխնայի համարյա մեկ շաբաթվա աշխատավարձ, իսկ ձեզ մոտ՝ ոչ մի ցենտ։ Այժմ, ես վստահ եմ, որ քեզ համար պարզ դարձավ, թե «բարձր աշխատավարձը» ու «ցածր աշխատավարձը» միայն բառեր են, որոնք ոչինչ չեն նշանակում, մինչև որ դու չիմանաս, թե ինչ կարելի է առնել այդ աշխատավարձերով։

Սա արդեն ջախջախիչ հարված էր։

Բայց, ավա՜ղ, ոչինչ չջախջախեց։ Ոչ, ես ստիպված էի հանձնվել։ Այս մարդկանց գնահատականը միայն բարձր աշխատավարձերն են, իսկ թե ինչ կարելի է առնել այդ բարձր աշխատավարձերով, նրանց համար բնավ կարևոր չէր։ Նրանք կողմ էին «հովանավորությանը» և երդվում էին նրանով։ Դա միանգամայն բանական էր, որովհետև շահագրգռված շրջանակները խաբել էին նրանց, թե իբր «հովանավորությունը» բարձր աշխատավարձ է ստեղծում։ Ես ապացուցեցի, որ քառորդ դարի ընթացքում նրանց աշխատավարձերը աճել ե միայն երեսուն տոկոսով, մինչդեռ գները բարձրացել են հարյուր տոկոսով, իսկ մեզ մոտ առավել կարճ ժամանակի ընթացքում, և գները նույնիսկ ընկել են։ Բայց դա նրանց բնավ չհամոզեց։ Նրանց տարօրինակ հայացքները ոչինչ չէր կարող փոխել։

Այսպիսով ես պարտվեցի։ Անիրավ պարտություն, բայց պարտություն։ Եվ պատկերացնե՜լ միայն, թե ինչ պարագաներում։ Իր դարի խոշորագույն պետական գործիչը, ամենաընդունակ մարդը, բազմաթիվ հարյուրամյակների ամենախելոք չթագադրված գլուխը պարտված է տգետ գյուղական դարբնի հետ վեճի մեջ։ Ես նկատեցի, որ բոլորը խղճում են ինձ ու այնպես բռնկվեցի, որ զգացի բեղերիցս բարձրացող ծխահոտը։ Դրեք ձեզ իմ տեղը, պատկերացրեք ամբողջ այդ ամոթը, որ զգացի ես և ասացեք․ մի՞թե դուք էլ հակառակորդին անթույլատրելի հարված չէիք հասցնի գոտկատեղից ցած։ Իհարկե, կհասցնեիք, արդեն այդպիսին է մարդու մարդու բնությունը։ Ես էլ հենց նույնը արեցի։ Ես չեմ փորձում արդարանալ, միայն ասում եմ, որ կատաղած էի, և ամեն ոք, եթե իմ տեղը լիներ, ճիշտ նույն կերպ կվարվեր։

Եթե ես վճռում եմ հարված հասցնել, բնավ էլ մտադրություն չեմ ունենում սահմանափակվել փաղաքշական շոյանքով, ոչ, ես այդպիսին չեմ, թե որ խփում եմ, խփում եմ այնպես, որ կյանքում այլևս չմոռանա։ Եվ միանգամից վրա չեմ պրծնում, որպեսզի կես ճանապարհին չսայթաքեմ, ոչ, ես մի կողմ եմ քաշվում և զգուշությամբ նախապատրաստվում, այնպես, որ հակառակորդիս մտքովն իսկ երբեք չի անցնում, թ ես ուզում եմ հարված հասցնել նրան, հետո մի ակնթարթ, և նա արդեն պառկած է թիակների վրա, ինքն էլ չհասկանալով, թե ինչպես այդ պատահեց։ Ճիշտ այդ կերպ վարվեցի նաև եղբայր Դաուլիի հետ։ Ես խոսեցի ծոր տալով և անհոգ, իբր նպատակս միայն ժամանակ անցկացնելն էր, և տիեզերքիս ամենամեծ իմաստունն անգամ չէր կարող գլխի ընկնել, թե այդտեղից սկսելով, ուր պիտի հասնեի։

― Տղաներ, ինչքան շատ զարմանալի բաներ կան օրենքների, սովորությունների, սովորույթների մեջ, երբ սկսում ես քննել դրանք, այո, մարդկային հայացքների զարգացման մեջ էլ պակաս չեն զարմանալի բաները։ Գոյություն ունեն գրված օրենքներ, որոնց վերջ ի վերջո չեղյալ են հայտարարում, և գոյություն ունեն չգրված օրենքներ, որոնք հավիտենական են։ Վերցնենք, օրինակ, աշխատավարձերի չգրված օրենքը․ այն ասում է, որ աշխատավարձը հարյուրամյակ առ հարյուրամյակ աճում է աստիճանաբար, բայց անընդհատ։ Եվ նկատի առեք, թե որքան ճշգրիտ է գործում այդ օրենքը։ Մենք չգիտենք, թե ինչքան են վճարում տարբեր տեղերում, և ընթացիկ տարվա համար մտաբերում ենք միջին աշխատավարձը։ Մենք գիտենք, թե որքան են վճարել հարյուր տարի առաջ և որքան են վճարել երկու հարյուր տարի առաջ, այլևս դեպի հետ նայել մենք չենք կարող, բայց այդքանն էլ բավական է, որպեսզի ստանանք աշխատավարձի աստիճանական աճի օրենքը։ Այսպիսով, այդ օրենքի հիման վրա, նույնիսկ առանց որևէ փաստաթղթի, կարող ենք մոտավորապես որոշել, թե որքան էին վճարում երեք, չորս և հինգ հարյուր տարի առաջ։ Լավ։ Բայց արդյո՞ք պիտի կանգ առնենք այստեղ։ Ոչ։ Մենք դադարում ենք ետ նայել, բայց այդ օրենքով զինված, մենք դարձնում ենք դեմքներս և նայում առաջ։ Բարեկամներ, ես կարող եմ ձեզ ասել, թե ինչպիսին կլինեն մարդկանց վաստակները ապագայում, շատ ու շատ հարյուրամյակներ հետո։

― Ի՜նչ ես ասում, բարի մարդ։

― Այո։ Առաջիկա յոթ հարյուրամյակի ընթացքում աշխատավարձերը ներկայիս համեմատ կաճեն վեց անգամ, և ֆերմայի գործավորը կստանա օրեկան երեք ցենտ, իսկ արհեստավորը՝ վեց։

― Երանի թե հիմա մեռնեի ու այն ժամանակ կենդանանայի, ― ընդմիջեց ինձ Սմուգը՝ անվագործը, աչքերի մեջ ագահության փայլով։

― Եվ դեռ դա բոլորը չէ։ Գործավորը, բացի այդ, կերակրվելու է գործատիրոջ հաշվին, անշուշտ, դրանով գիրանալ չի լինի։ Երկու հարյուր հիսուն տարի հետո էլ, այժմ ուշադիր եղեք, խնդրեմ, արհեստավորի աշխատավարձը կլինի, հիշեցեք, սա օրենք է, այլ ոչ թե գուշակություն, ― արհեստավորի աշխատավարձը օրեկան կկազմի քսան ցենտ։

Զարմանքի ընդհանուր հառաչանք լսվեց։ Քարտաշ Դիկկոնը շշնջաց, ձեռքերն ու հայացքը դեպի երկինք պարզելով․

― Մի աշխատանքային օրում երեք շաբաթվա աշխատավա՜րձ․․․

― Հարուստներ կլինեն, աստված վկա, հարուստնե՛ր, ― կրկնում էր Մարկոն, հուզմունքից շնչահեղձ լինելով։

― Աշխատավարձերը անընդհատ կաճեն, կամաց֊կամաց, կամաց֊կամաց, ինչպես աճում է ծառը, և էլի մի երեք հարյուր տարի հետո աշխարհումս առնվազն մի երկիր կլինի, որտեղ արհեստավորը օրեկան կվաստակի մինչև երկու հարյուր ցենտ։

Նրանք պարզապես համրացան։ Երկու րոպե շարունակ նրանցից ոչ մեկը չէր կարողանում շունչ քաշել։ Ապա ածխագործը ասաց աղաչալիր․

― Այ թե չմեռնեի ու տեսնեի այդ օրը։

― Դա կոմսի եկամուտ է, ― ասաց Սմուգը։

― Ասում ես կոմսի՞, ― միջամտեց Դաուլին։ ― Դու կարող էիր ավելին ասել և սուտ չէր լինի։ Բրագդեմագուսի ամբողջ թագավորության մեջ չկա մի եզակի կոմս, որ այդպիսի եկամուտ ունենա։ Կոմսի եկամո՜ւտ, չէ մի չէ՛։ Դա հրեշտակի եկամուտ է։

― Այո, ահա թե ինչպես կաճի աշխատավարձը։ Այդ հեռավոր ժամանակներում մարդս մեկ շաբաթվա վաստակով կկարողանա գնել այնքան բարիք, որքան դուք այժմ չեք կարող գնել հիսուն շաբաթվա աշխատավարձով։ Որոշ զարմանահրաշ բաներ էլ պիտի պատահեն։ Եղբայր Դաուլի, ո՞վ է այժմ ամեն գարնան որոշում, թե որքան պետք է լինի արհեստավորի, գործավորի կամ ծառայի աշխատավարձը տվյալ տարվա համար։

― Երբեմն դատարանը, երբեմն քաղաքի խորհուրդը, բայց ամենից հաճախ մագիստրատն է սահմանում վաստակի չափը։

― Եվ երբեք չի խնդրում այդ թշվառ գործավորներից որևէ մեկին օգնել՝ նրա իսկ աշխատավարձի չափերը սահմանելու գործում, չէ՞։

― Հը՛մ։ Ի՜նչ հիմարություն։ Մի՞թե դու չես հասկանում, որ այդտեղ շահագրգռված է միայն գործատերը, միայն նա, ով վճարում է դրամը։

― Այո, բայց իմ կարծիքով մյուս մարդն էլ մի փոքր շահագրգռված է իր վաստակի չափով, և ոչ միայն նա, այլև նրա կինը, այլև նրա երեխաները, այդ թշվառ արարածները։ Ովքե՞ր են գործատերերը՝ ավագանին, հարուստները և առհասարակ բարգավաճող մարդիկ։ Այդ փոքրամասնությունը, որ ինքը չի աշխատում, սահմանում է, թե ինչ պետք է վճարել մեծամասնությանը, որը աշխատում է բոլորի փոխարեն։ Իսկ գիտե՞ք, թե ինչու։ Որովհետև հարուստները միավորվել են, ստեղծել արհմիություն, թող որ սա նոր բառ հնարած լինենք, ստիպելու համար իրենց սիրեցյալ կրտսեր եղբայրներին ստանալու այնքան, որքան հարմար են գտել նրանց վճարելու։ Իսկ տասներեք դար հետո, այդպես է ասում չգրված օրենքը, կմիավորվեն իրենք գործավարները, և հարուստները կսկսեն ատամները կրճտացնել, զայրանալով արհմիությունների բռնակալության դեմ։ Այո, իսկապես, մինչև տասնիններորդ դարը մագիստրատը հանգիստ պիտի սահմանի աշխատավարձի չափերը, բայց հետո վաստակողը կասի, թե մեկ զույգ հազարամյակը բավական է արդեն, որ այդպես միակողմանի են որոշում իր վաստակի չափը, նա ոտքի կկանգնի և կպահանջի իր մասնակցությունը այդ գործում։ Այո, մեծ հաշիվ պիտի ներկայացնի նա, բոլոր այդ երկարատև ու դառը նվաստացումների և ստորացումների համար։

― Դու հավատո՞ւմ ես․․․

― Որ նա պիտի մասնակցի՞ իր իսկ վաստակի չափը որոշելիս։ Իհարկե։ Այդ ժամանակ նա արդեն և ուժեղ, և խելացի կլինի։

― Այ թե ժամանակներ են գալու, հա՜, ― ծամածռվեց հարուստ դարբինը։

― Եվ մի մանրամասնություն էլ։ Այդ օրերին գործատերը հնարավորություն պիտի ունենա վարձելու գործավորին և մեկ օրով, և մեկ շաբաթով, և մեկ ամսով, ինչպես ինքն ուզենա։

― Ի՞նչ։

― Ճիշտ եմ ասում։ Ավելին, մագիստրատը այլևս իրավունք չի ունենա ստիպելու մարդուն աշխատելու նույն գործատիրոջ համար ամբողջ տարին շարունակ, անկախ այն բանից՝ ցանկանում է նա այդ, թե ոչ։

― Մի՞թե այդ ժամանակներում ոչ օրենք պիտի լինի, ոչ առողջ բանականություն։

― Երկուսն էլ կլինեն, Դաուլի։ Այդ օրերում մարդն ինքն իրեն կպատկանի և ոչ թե մագիստրատին կամ գործատիրոջը։ Եվ եթե աշխատավարձը չբավարարի նրան, կարող է թողնել քաղաքը և ոչ ոք դրա համար նրան նշավակասյունին չի գամի։

― Նզովք այդպիսի դարին, ― ճչաց Դաուլին, արտակարգ զայրույթով։ ― Շան դար։ Ոչ հարգանք ավագի նկատմամբ, ոչ ակնածություն իշխանության նկատմամբ։ Նշավակասյունը․․․

― Սպասիր, եղբայր։ Մի պաշտպանիր նշավակասյունը։ Իմ կարծիքով այն պետք է վերացնել։

― Այ քեզ տարօրինակ միտք։ Ինչո՞ւ։

― Լավ, ես քեզ կասեմ, թե ինչու։ Կարո՞ղ են արդյոք մարդուն նշավակասյունին գամել խոշոր հանցանքի համար։

― Ո՛չ։

― Իսկ արդարացի՞ է, արդյոք թեթև հանցանքի համար մարդուն թեթև պատժի դատապարտել և հետո սպանել նրան։

Ոչ ոք չպատասխանեց։ Դա իմ առաջին հաղթանակն էր։ Առաջին անգամն էր, որ դարբինը չկարողացավ ինձ պատասխանել։ Բոլորը նկատեցին այդ։ Լավ տպավորություն։

― Դու չե՞ս պատասխանում, եղբայր։ Դու հենց նոր ուզում էիր փառաբանել նշավակասյունը և խղճալ գալիք դարերին, որոնք պիտի չօգտագործեն այն։ Իմ կարծիքով նշավակասյունը պետք է վերացնել։ Սովորաբար ի՞նչ է տեղի ունենում, եր որևէ թշվառականի գամում են նշավակասյունին որևէ աննշան հանցանքի համար։ Ամբոխը ձեռք է առնում նրան, չէ՞։

― Այո։

― Իսկ մի՞թե նրա վրա սատկած կատուներ են շպրտում։

― Շպրտում են։

― Իսկ հիմա ենթադրենք, թե ամբոխի մեջ կան նրա մի քանի անձնական թշնամիներ, որոնք ծածուկ ատամ են պահել նրա դեմ, ենթադրենք, որ նրան չեն սիրում իր հարևանները նրա հպարտության, կամ հարստության, կամ էլ որևէ ուրիշ պատճառով, մի՞թե կատուների և հողի փոխարեն նրա գլխին հանկարծ չեն թափվի քարեր ու կղմինդրներ։

― Անկասկած։

― Որպես կանոն, գործը հասնում է այն բանին, որ նրան խեղանդամ են անում ամբողջ կյանքի համար, այդպես չէ՞։ Ջարդում են ծնոտը, դուրս թափում ատամները, կամ էլ այնպես կոտրում ոտքը, որ այն հետագայում թարախակալում է և ստիպված են լինում կտրել, կամ աչքն են հանում, իսկ երբեմն նաև երկու աչքերը։

― Աստված վկա, ճիշտ է։

― Իսկ եթե նրան չեն սիրում, կարող է պատահել նաև որ սպանեն։

― Կարող է պատահել։ Ոչ ոք այդ չի հերքի։

― Ես վստահ եմ, որ ձեզ բոլորիդ սիրում են, որ ձեզնից ոչ ոք թշնամի չի վաստակել ոչ մեծամտությամբ, ոչ պարծենկոտությամբ, ոչ հարստությամբ, ոչ էլ որևէ ուրիշ բանով, որը նախանձ և ատելություն է առաջացնում գյուղական հասարակության տականքների մեջ։ Ասացեք, խնդրեմ, ձեզնից որևէ մեկը սիրտ կանե՞ր նշավակասյունի մոտ կանգնել։

Դաուլին աչքերը թարթեց։ Ես տեսնում էի, որ նա պարտված է, բայց խոսքով նա իրեն ոչ մի կերպ չէր մատնում։ Մյուսները, սակայն, անկեղծորեն ու համոզված հայտարարեցին, որ բավականին կշտացել են նշանավակասյան տեսքից և ոչ մի պայմանով նման զարհուրանք հանձն չեն առնի․ արդեն ավելի նախընտրելի է արագ մահը կախաղանի միջոցով։

― Այժմ, եկեք փոխենք զրույցի նյութը, քանի որ, իմ կարծիքով, ես պարզորոշ ապացուցեցի, որ նշավակասյունը պետք է վերացվի։ Մեր օրենքներից շատերը անարդար են, օրինակ, եթե ես այնպիսի հանցանք եմ գործել, որի համար նշավակասյուն է նախատեսվում, իսկ դու, իմանալով այդ մասին, չես հայտնում ուր որ հարկն է, քեզ են գամում նշավակասյունին, եթե ուրիշ մեկը մատնի։

― Եվ միանգամայն տեղին է, ― ասաց Դաուլին, ― քանզի դու պարտավոր էիր հայտնել։ Այդպես է օրենքի տրամադրությունը։

Մյուսները համաձայնեցին նրա հետ։

― Լավ, թող լինի այդպես, քանի որ բոլորդ իմ դեմ եք։ Բայց մի բան, այնուամենայնիվ, անարդարացի է։ Դիցուք, մագիստրատը արհեստավորի աշխատավարձը սահմանել է մեկ ցենտ մեկ օրվա համար։ Օրենքը ասում է, եթե որևէ գործատեր գեթ մեկ օրով, նույնիսկ գործնական անհրաժեշտության դրդումով բարձրացնի իր գործավորի աշխատավարձը, նա ինքը պետք է տուգանվի և նշավակասյունին գամվի․ իսկ եթե կա մեկը, որ իմացել է այդ մասին ու չի հայտնել, ապա նույնպես պետք է տուգանվի և նշավակասյունին գամվի։ Այ հենց սա, Դաուլի, ինձ անարդարացի և մեզ բոլորիս համար շատ վտանգավոր է թվում, որովհետև դու ինքդ քիչ առաջ խոստովանեցիր, թե մի ամբողջ շաբաթ շարունակ վճարել ես մեկական ցենտ ու տասնհինգ միլ․․․

Ա՛յ թե հարված էր, հա՜։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես բոլորը փշուր֊փշուր եղան։ Այնպես գողունի և անլսելի էի մոտեցել ժպտացող և ինքնագոհ Դաուլիին, որ նա ոչինչ չէր կասկածել, մինչև որ ջախջախիչ հարվածը չիջավ ու գետնին չփռեց նրան։

Սքանչելի արդյունք։ Երբեք դեռ ինձ չէր հաջողվել այդպիսի կարճ միջոցում այդքան սքանչելի արդյունքի հասնել։

Բայց մի րոպե հետո գլխի ընկա, որ չափն անցել էի։ Ես ուզում էի ահաբեկել նրանց, բայց ոչ մահու չափ։ Իսկ նրանք արդեն մահվան դռանն էին։ Նրանք գերազանց գիտեին, թե ինչ ասել է նշավակասյուն, և այժմ, երբ այն իրենց աչքերի մեջ էր նայում, երբ զգացին, որ ոտքով ձեռքով կախված են հազիվ ծանոթ, օտար մարդու գթասրտությունից, ― բավական էր, որ սա մատներ, և իրենց գլխին կիջներ այդ պատիժը, ― նրանք բոլորը վախից հազիվ շնչում էին։ Գունա՞տ, դողդողացո՞ղ, լեզուները կապվա՞ծ, խղճալի՞։ Ոչ։ Նրանք պարզապես դիակ էին։ Շատ տհաճ բան ստացվեց։ Ես, իհարկե, ենթադրում էի, որ նրանք կխնդրեն ինձ ծպտուն չհանել և մենք իրար ձեռք կսեղմենք, կխմենք, կծիծաղենք, ու դրանով ամեն ինչ կվերջանար։ Բայց ոչ, ես օտար մարդ էի, իսկ նրանք ամբողջ կյանքը ապրել էին դաժան ճնշման տակ և սովորել էին ոչ ոքի չվստահել, տեսնելով, որ մարդիկ առիթը չեն փախցնում իրենց անօգնականությունից օգտվելու։ Նրանք ոչ ոքից, բացի միայն հարազատներից ու մերձավորներից, չէին սպասում ո՛չ արդարություն, ո՛չ բարություն։ Խնդրե՞լ ինձ լինել բարի, արդարացի, մեծահոգի։ Իհարկե, նրանք դա շատ կուզենային, բայց սիրտ չէին անում։

Գլուխ XXXIV

Յանկին ու թագավորը ստրկության են վաճառվում

Այժմ ի՞նչ պետք է անել։ Համենայն դեպս, ինչ էլ որ անելու լինեմ, պետք չէ շտապել։ Պետք է շրջանցող ճանապարհ գտնել, որպեսզի ինքս ժամանակ ունենամ մտածելու, իսկ այս թշվառականները ուշքի գան։ Դեմս նստած էր Մարկոն, որը քարացել էր ատրճանակ֊դրամապանակը աշխատեցնելու պահին և դեռ անգիտակից ձևով ձեռքի մեջ սեղմում էր այդ խաղալիքը։ Ատրճանակը վերցրի Մարկոյի ձեռքից և առաջարկեցի պարզել նրան գաղտնիքը։ Գաղտնի՞քը։ Ի՞նչ գաղտնիք կարող էլ լինել այսպիսի պարապ բանի մեջ։ Այդ դարում և այդ երկրում, սակայն, նույնիսկ դրա մեջ գաղտնիք կար։

Զարմանալի ժողովուրդ էին, մեխանիզմներից գլուխ հանել չէին կարողանում, ասենք նրանք ոչ մի մեխանիզմ էլ չունեին։ Ատրճանակ֊դրամապանակը հաստ ապակուց պատրաստված երկակի խողովակ էր․ ներսում զսպանակ կար, որը սեղմելիս կրակոց էր առաջանում։ Այդ կրակոցը միանգամայն անվնաս էր, քանի որ կոտորակը ընկնում էր ձեռքի մեջ։ Կոտորակները տարբեր մեծության էին․ մի մասը՝ մանանեխի հատիկների չափ, մյուսները ավելի խոշոր և կոչված էին դրամը փոխարինելու։ Մանանեխի հատիկի մեծության կոտորակները փոխարինում էին միլրեյսին, իսկ առավել խոշորները միլին։ Ատրճանակը քսակի դեր էր տանում և շատ հարմար էր․ նրա օգնությամբ կարող էիք առանց սխալվելու գիշեր ժամանակ էլ վճարում կատարել, կարող էիք այն կրել բերանի մեջ, կամ բաճկոնի գրպանում, եթե, իհարկե, նման բան ունեիք։ Ես դրանք տարբեր չափսերի էի պատրաստել։ Ամենախոշորը մի ամբողջ դոլարի կոտորակ էր տեղավորում։ Դրամի փոխարինումը կոտորակով շատ ավելի ձեռնտու էր կառավարության համար․ մետաղը ոչինչ չարժեր, իսկ կեղծումից էլ վախ չունեինք, որովհետև ամբողջ թագավորության մեջ ես միակ մարդն էի, որ գիտեի կոտորակ ձուլելու եղանակը։ «Դրամ կրակել» արտահայտությունը շուտով շրջանառության մեջ մտավ և պահպանվեց մինչև տասնիններորդ դարը, թեպետ այժմ ոչ ոք չի էլ կասկածում, թե որտեղից է այն ակունք առնում։

Մինչ այս, մինչ այն, թագավորը միացավ մեզ, քնից հետո հրաշալի թարմացած և գերազանց ինքնազգացողությամբ։ Այժմ ամենափոքր բանն իսկ կարող էր ինձ նյարդայնացնել, անչափ անհանգիստ էի և զգում էի, որ մեր կյանքը վտանգի մեջ է։ Կասկածանքով նայելով թագավորի աչքերին, նկատեցի, որ նա լիցքավորված է և ահա ուր որ է մի օյին կխաղա։ Նզովք ու անեծք, միթե նա ուրիշ ավելի հարմար պահ չէր կարող ընտրել։

Ես չէի սխալվել։ Նա անմիջապես գործի անցավ և իր անճարակ խորամանկությամբ խոսեց գյուղատնտեսության մասին։ Սառը քրտինքը ինձ վրա տվեց։ Ուզում էի շշնջալ նրա ականջին․ «Այ մարդ, մենք սոսկալի վտանգի մեջ ենք։ Ամեն րոպեն թանկ է, մինչև որ ետ չշահենք այս մարդկանց վստահությունը, մի վատնիր այդ ոսկի րոպեները»։ Բայց, իհարկե, ես շշնջալ չէի կարող։ Հյուրերը կկարծեին, թե մենք պայմանավորվում ենք։ Այնպես որ ստիպված էի նստել ու հաճելի ժպտալ, դիտելով, թե ինչպես է դինամիտային ականի վրա նստած թագավորը դատողություններ անում այդ անիծյալ սոխի մասին։ Սկզբում վտանգի գիտակցությունից ուղեղումս այնպիսի շփոթ էր տիրում, որ նույնիսկ չկարողացա թափանցել նրա խոսքերի իմաստի մեջ, երբ գլխումս սկսեց բյուրեղանալ ռազմական գործողությունների ծրագիրը, ինձ, ասես հեռվից, սկսեցին հասնել թագավորական մարտկոցների համազարկերը։

― ըստ իս, դա լավագույն եղանակ չէ, թեպետ գիտակների կարծիքը այստեղ բաժանվում է, և ոմանք պնդում են, թե սոխը առողջության համար վնասակար հատապտուղ է, եթե այն դեռ չհասունացած վիճակում քաղեն ծառի վրայից․․․

Լսարանը սկսեց կյանքի նշույլներ դրսևորել, մարդիկ զարմանքով ու տագնապով լի հայացքներ փոխանակեցին։

― Մինչդեռ ուրիշները պնդում են, և ոչ անհիմն, որ դա այնքան էլ կարևոր չէ, քանզի դամբուլը և մյուս հացազգիները հողից հանում են դեռ չհասունցած վիճակում․․․

․․․ այնուամենայնիվ, դրանք ուտել կարելի է, մանավանդ կաղամբի հանգստացուցիչ հյութը խառելով ու թուլացնելով դրանց բնական կծվությունը․․․

Սարսափի վայրի բոց շողաց հյուրերի աչքերում, և նրանցից մեկը շշնջաց․

― Ի՞նչ է դուրս տալիս։ Աստված մթագնել է այս ֆերմերի միտքը։

Ես կանխազգում էի աղետը և նստած էի կարծես փշերի վրա։

― ․․․ այնուհետև, եթե նկատի առնենք բոլորին հայտնի այն ճշմարտությունը, որ ջահել կենդանիները, այսպես ասած, կենդանական աշխարհի թարմ բողբոջները առավել համեղ են և, որ երբ այծը հասունանում է, նրա մուշտակը շատ տաք է դառնում ու փչացնում միսը, որպիսի թերությունը սույն գազանի նողկալի բնույթի և աստծուն տհաճ վարքի հետ միագումարված․․․

Նրանք խուռներամ վեր ցատկեցին, նետվեցին մեզ վրա կատաղի գոռոցով․ «Մեկը դավաճան է, մյուսը ցնդած։ Մա՛հ, մա՛հ դրանց»։ Պետք էր տեսնել, թե ինչ հրճվանք բոցավառվեց թագավորի աչքերում։ Նա զույգ ոտքով կաղում էր գյուղատնտեսությունից, բայց այդ կարգի գործը ճիշտ սրտովն էր։ Նա շատ երկար էր ծոմ պահել և այժմ ծարավ էր կռվի։ Ծնոտին հասցրած հարվածով, նա գետին փռեց դարբնին։ «Սուրբ Գևորգ, հանուն Բրիտանիայի», ― և նա պառկեցրեց անվագործին։ Քարտաշը մարմնեղ էր, բայց ես էլ նրան շուռ տվեցի առանց դժվարության։ Բոլոր երեքը անմիջապես ոտքի ցատկեցին։ Նրանք ընկնում և վեր էին կենում զուտ բրիտանական համառությամբ ու արիությամբ, մինչև որ մենք նրանցից մածուկ սարքեցինք։ Նրանք օրորվում էին հոգնությունից․ զայրույթից կուրացած, այլևս չէին ջոկում, թե ով է բարեկամ և ով թշնամի ու սկսեցին իրար թակել։ Նրանք թակում էին իրար, իսկ մենք մի կողմ քաշվեցինք և դիտում էինք, թե ինչպես են թավալ տալիս գետնին, իրար մազեր փետրում, շների նման մեկը մյուսին խածնում։ Մենք նայում էինք հանգիստ, քանի որ նրանք արդեն ի վիճակի չէին վազելու և օգնություն կանչելու, իսկ մարտի դաշտը այնքան հեռու էր ճանապարհից, որ պատահական անցորդները մեզ տեսնել չէին կարող։

Այս տեսարանով զբաղված, հանկարծ միտքս եկավ, թե ուր է Մարկոն։ Շուրջս նայեցի, նա չէր երևում։ Օհո՜, սա արդեն վատ նշան է։ Քաշեցի թագավորի թևքը և մենք խրճիթ ներխուժեցինք։ Ոչ Մարկո, ոչ Ֆիլլիս։ Վստահաբար, նրանք գնացել են օգնություն կանչելու։ Թագավորին ասացի՝ ոտքերին որքան կարող է ուժ տա, իսկ պատճառը հետո կբացատրեմ։ Մենք հասցրինք վազքով անցնել բաց դաշտը և մտնել անտառ․ միայն այդ պահին ետ նայեցի ու տեսա կատաղած գյուղացիների վազող ամբոխը, Մարկոյի ու նրա կնոջ գլխավորությամբ։ Նրանք աշխարհի աղմուկն էին բարձրացնում, բայց մենք այլևս չէինք վախենում, անտառը թավ էր, մենք կմտնենք խորքերը, կբարձրանանք որևէ ծառ ու թող փնտրեն, որքան սրտներն ուզի։ Բայց այդ ժամանակ մենք ուրիշ ձայն լսեցինք՝ շների հաչոց։ Այո, գործը փոխվում էր։ Մեր խնդիրը բարդացավ, պետք էր հոսող ջուր գտնել։

Մենք սլանում էինք ամբողջ ուժով, և շուտով ձայները սկսեցին հեռանալ ու խուլ աղմուկի վերածվեցին։ Անտառում աղոտ աղջամուղջ էր տիրում։ Հասանք մի գետակի ու ցատկեցինք ջրի մեջ։ Հոսանքն ի վար ջրի միջով գնացինք մոտ երեք հարյուր յարդ։ Ճանապարհը փակեց մի կաղնի ծառ, որի հաստ ճյուղը կախված էր հենց ջրի վրա։ Մագլցեցինք այդ ճյուղը ու սողացինք դեպի բունը։ Հետապնդողների ձայները նորից սկսեցին լսվել ավելի ու ավելի բարձր, ուրեմն՝ ամբոխը գտել էր հետքը։ Որոշ ժամանակ ձայները մոտենում էին շատ արագ, ապա առհասարակ դադարեցին։ Անկասկած, շները գտել էին այն վայրը, որտեղ մենք ջուրն էինք մտել և այժմ այս ու այն կողմ էին նետվում, փնտրելով մեր հետքերը։

Երբ մենք հիմնովին տեղավորվեցինք ծառի վրա, սաղարթով քողարկված թագավորը բոլորովին հանգստացավ, բայց ես՝ ոչ։ Ինձ թվում էր, թե մենք կարող էինք ճյուղով ուրիշ ծառի վրա անցնել, և ես վճռեցի, որ պետք է փորձ անել։ Մենք փորձեցինք ու հաջողություն ունեցանք, թեպետ թագավորը սայթաքեց ու քիչ էր մնում վար ընկներ։ Հարմարավետ նստեցինք, քողարկվեցինք սաղարթով, և այժմ մեզ մնում էր միայն ականջ դնել որսի աղմուկին։

Հանկարծ աղմուկը սկսեց մոտենալ և մոտենալ սուրալով ու գետակի զույգ ափերով միանգամից։ Բարձր, ավելի բարձր ոռնոցով, հարայ հրոցով, հաչոցով, թմփթմփոցով այն անցավ մեր մոտից ինչպես ցիկլոնը։

― Վախենում էի, թե ջրի վրա կռացած ճյուղից նրանք գլխի կընկնեն, ― ասացի ես, ― և շատ ուրախ եմ, որ սխալվեցի։ Գնանք, տեր իմ, ժամանակ չկորցնենք։ Մենք նրանց մոլորեցրինք։ Շուտով կմթնի։ Եթե մենք մի անգամ էլ անցնենք գետակը և որևէ արոտավայրում մի զույգ ձի փոխ առնենք մի քանի ժամով, մենք ապահով ու վտանգից զերծ կլինենք։

Սկսեցինք ցած սողալ և արդեն հասել էինք վերջին ճյուղին, երբ մեզ թվաց, թե հետապնդողները վերադառնում են։ Կանգ առանք, ականջ դրինք։

― Այո, ասացի, ― նրանք հոգնել են, հրաժարվել են հետապնդումից ու տուն են վերադառնում։ Մենք պետք է կրկին վեր սողանք, թառենք մեր ճյուղին ու թողնենք, որ նրանք անցնեն։

Ետ մագլցեցինք, թագավորը մի պահ ականջ դրեց ու ասաց․

― Նրանք դեռ փնտրում են, ես զգում եմ նշաններից։ Ավելի լավ է մնանք այստեղ։

Նա իրավացի էր։ Նա ավելի լավ էր հասկանում որսից, քան ես։ Աղմուկը մոտենում էր համառությամբ, բայց ոչ արագ։ Թագավորն ասաց․

― Նրանք գլխի են ընկել, որ մենք մոտակայքում ենք, քանի որ գնում ենք ոտքով և ջրից շատ հեռանալ չէինք կարող։

― Այո, տեր իմ, վախենամ, որ դուք իրավացի եք, թեպետ ես հույս ունեի, որ ամեն ինչ բարեհաջող կավարտվեր։

Աղմուկը անընդհատ մոտենում էր, և շուտով առջևից գնացողները անցան մեր տակից՝ գետակի զույգ ափերով։ Մի ձայն հնչեց մյուս ափից, պահանջեց կանգ առնել և ասաց․

― Եթե նրանք այդպես խելոք են, ապա կարող էին մագլցել այս կռացած ճյուղի վրայով ու չդիպչել գետնին։ Լավ կլինի մեկին ուղարկեք բարձրանա ծառը։

― Գրողը տանի, այդպես էլ կանենք։

Ես ուրախացա իմ շրջահայեցության համար։ Լավ էինք արել, որ փոխադրվել էինք հարևան ծառի վրա։ Բայց մի՞թե դուք չգիտեք, թե ինչի հանդիպելով կարող է փշուր֊փշուր լինել ուզածդ շրջահայեցությունը։ Մարդկային բթությանը։ Աշխարհիս առաջին սուսերամարտիկը կարող է չվախենալ աշխարհի երկրորդ սուսերամարտիկից, ոչ, նա պետք է վախենա տհասից, որը կյանքում երբեք սուսեր չի բռնել, տհասը կանի հենց այն, ինչ պետք չէ անել, տհասը չի անի այն, ինչ պետք է անել, և փորձառու սուսերամարտիկը կպարտվի։ Դե, ասացեք խնդրեմ, կարո՞ղ էի արդյոք ես, բոլոր իմ տաղանդներով հանդերձ նախագուշակել, որ այդ կարճատես, շլդիկ ծաղրածուն կսխալվի և կբարձրանա ոչ այն ծառը, որը նրան հանձնարարել էին։ Իսկ նա հենց այդպես էլ արեց։ Նա մոտեցավ սխալմամբ ընտրած ծառին, որը, իհարկե, իրականում հենց իրենց փնտրածն էր ու սկսեց վեր մագլցել։

Դրությունը այժմ լրջացավ։ Մենք սսկվեցինք ու սպասեցինք իրերի ընթացքին։ Գյուղացին դժվարությամբ վեր էր մագլցում։ Թագավորը կանգնեց ճյուղի վրա ու պատրաստ պահեց ոտքը և, երբ մագլցողի գլուխը հասավ հարվածի տարածության, մի բութ թխկոց լսվեց, և մարդը գետին գլորվեց։ Ներքևից զայրույթի ոռնոց բարձրացավ, ամբոխը կուտակվեց ծառի շուրջը։ Մենք շրջապատված էինք, մենք գերի էինք։ Ուրիշ մեկը սկսեց վեր մագլցել, մեզ համար կամրջի տեղ ծառայող ճյուղը հայտնաբերվեց, և մի կամավոր բարձրացավ կաղնի ծառը, որպեսզի ճյուղի վրայով դեպի մեզ գա։ Թագավորը հրամայեց ինձ խաղալ Հորացիուսի դերը և պահպանել կամուրջը։ Թշնամիները հայտնվում էին մեկ այս, մերթ այն կողմից, բայց նրանց գլուխներին հարվածներ էին իջնում, և նրանք հերթով ցած էին թափվում։ Թագավորի ոգին բարձրացավ, նրա ուրախությունը անսահման էր։ Նա ասում էր, որ մենք հիանալի կանցկացնենք գիշերը, որովհետև այսպիսի տակտիկայով կարող ենք պաշտպանել ծառը ամբողջ շրջակա բնակչության դեմ։

Պաշարողները իրենք էլ այդ հասկացան, նրանք դադարեցին գրոհը և սկսեցին ուրիշ ծրագրեր քննարկել։ Նրանք զենք չունեին, բայց որքան ուզեք քար կար այնտեղ, և նրանք կարող էին քարը օգտագործել։ Մենք առարկություն չունեինք։ Մի որևէ պատահական քար կարող էր հասնել մեզ, բայց այդ էլ քիչ հավանական էր։ Մենք լավ պաշտպանված էինք ճյուղերով ու սաղարթով, և մեզ ներքևից չէին տեսնում։ Եթե նրանք քար նետելու վրա կես ժամ ծախսեն, մեզ օգնության կհասներ խավարը։ Մենք շատ գոհ էինք։ Կարող էինք ժպտալ, նույնիսկ ծիծաղել։

Բայց չծիծաղեցինք, և դա շատ ճիշտ էր, որովհետև երկար չպիտի ծիծաղեինք։ Ռմբակոծության սկզբից դեռ քառորդ ժամ էլ չէր անցել, երբ մենք ինչ֊որ տարօրինակ հոտ զգացինք։ Բավական էր մի երկու անգամ հոտոտել օդը, որպեսզի համոզվեինք, որ դա ծուխ էր։ Մեր խաղը վերջապես տանուլ էր տրված։ Մենք ընդունեցինք այդ։ Երբ ծուխն է քեզ հրավիրում, այլևս ելք չկա, պետք է ընդունես հրավերը։ Պաշարողները ծառի շուրջ չոր ճյուղեր էին կուտակել և, երբ տեսան, թե ինչպես ծխի թանձր ամպը պաշարեց բունը ու վեր սողաց, օդը պայթեցրին ուրախության ճիչերով։ Շնչահեղձ լինելով, ասացի․

― Հառա՛ջ, տեր իմ, հպատակները միշտ ետևից են գնում։

Թագավորը հրահանգեց․

― Հետևիր ինձ։ Ցածում թիկունքդ դեմ կտաս բնին մի կողմից, իսկ մյուսը կթողնես ինձ։ Մենք կընդունենք մարտը։ Թող մեզնից յուրաքանչյուրը մարտնչի ինչպես ուզում է և ինչպես կարող է, միայն թե շուրջը մեռյալ մարմինների կույտ գոյանա։

Ապա նա հազալով ու հայհոյելով ցած սողաց, ես՝ նրա ետևից։ Ես գետնին հասա նրանից մի ակնթարթ հետո։ Գրավեցինք կանխապես որոշված դիրքերը և սկսեցինք վանել հարվածները և ամբողջ ուժով պատասխան հարվածներ հասցնել։ Գրոհը կատաղի էր, փոթորիկի նման։ Հանկարծ մի քանի հեծյալները խուժեցին ամբոխի մեջ և մի ձայն որոտաց․

― Դադարեցրեք, կամ էլ բոլորդ կսպանվեք։

Ինչ հաճելի էր այդ ձայնը։ Նրա տերը, անկասկած, ուներ ազնվականի բոլոր նշանները․ շքեղ և թանկարժեք հագուստ, տիրական, խստաշունչ դեմք, իսկ դիմագծերը կրում էին անառակ կյանքի դրոշմը։ Ամբոխը, շների ոհմակի նման ետ ընկրկեց։ Ազնվականը մեզ չափեց զննող հայացքով, ապա կոպիտ ու կտրուկ հարցրեց գյուղացիներին․

― Ի՞նչ էիք անում այս մարդկանց։

― Նրանք խելագարներ են, ազնվափայլ սըր, նրանք եկել են չգիտենք որտեղից, և․․․

― Չգիտե՞ք որտեղից։ Դուք ձևացնում եք, թե նրանց չեք ճանաչում, հա՞։

― Ամենապատվարժան սըր, մենք ճշմարտությունն ենք ասում։ Նրանք օտարականներ են և ոչ ոք այստեղ նրանց չի ճանաչում, դրանք ամենակատաղի ու արյունռուշտ խելագարներ են, որոնք երբևէ․․․

― Լռե՛լ։ Դու ինքդ էլ չես հասկանում, թե ինչ ես ասում։ Նրանք բնավ էլ խելագար չեն։ Ովքե՞ր եք։ Որտեղի՞ց եք։ Բացատրեցե՛ք։

― Մենք խաղաղ ճամփորդներ ենք, սըր, ― ասացի ես, ― և ճամփորդում ենք մեր գործերով։ Մենք հեռավոր երկրից ենք և այստեղ մեզ ոչ ոք չի ճանաչում։ Մենք ոչ մի վատ բան չենք արել, բայց, եթե քո խիզախ միջամտությունը և հովանավորությունը չլիներ, այս մարդիկ կսպանեին մեզ։ Դու իրավացի ես, սըր, մենք խելագար չենք, և ոչ էլ կատաղի և արյունռուշտ։

Ազնվականը դարձավ իր հետևորդներին և հանգիստ ասաց․

― Քշեցեք այս անասուններին իրենց որջերը։

Ամբոխը ցրվեց մի ակնթարթում, նրանց ետևից ընկան հեծյալները, մտրակելով ու պայտերի տակ ճզմելով ճանապարհով վազողներին, որոնք գլխի չէին ընկնում թփուտները մտնել։ Ճիչերը մարեցին հեռվում, և շուտով հեծյալները սկսեցին վերադառնալ։ Մինչ այդ ազնվականը շարունակում էր հարցաքննությունը, բայց ոչ մի արդյունքի չհասավ։ Մենք նրան շնորհակալություն էինք հայտնում և շարունակում էինք կրկնել, թե մենք օտարներ ենք և այստեղ բարեկամներ չունենք։ Երբ շքախումբը վերադարձավ, ազնվականը ասաց իր ծառաներից մեկին․

― Բեռնակիր ձիերը բեր և նստեցրու այս անծանոթերին։

― Լսում եմ, իմ լորդ։

Մեզ տեղավորեցին շարքի վերջում, ծառաների միջև։ Շարժվում էինք բավականին արագ և շուտով, երբ արդեն մութն ընկել էր, կանգ առանք ճանապարհամերձ մի իջևատանը, տասը֊տասներկու մղոն հեռու այն վայրից, որտեղ այդքան անախորժությունների էինք հանդիպել։ Միլորդը անմիջապես առանձնացավ իրեն հատկացված սենյակում, նախապես ընթրիք պատվիրելով, և մենք այլևս նրան չտեսանք։ Առավոտյան նախաճաշեցինք և պատրաստվեցինք ճանապարհը շարունակելու։

Միլորդի գլխավոր սպասավորը մոտեցավ մեզ և վայելչությամբ ասաց․

― Դուք ասացիք, որ պետք է շարունակեք այս ճանապարհով, որը նմանապես մեր ուղղություն է նաև, ուստի իմ տեր կոմս Գրիփը հրահանգել է տրամադրել ձեզ այդ ձիերը և ուղեկցել մինչև մոտակա քաղաքը, որը այստեղից քսան մղոն է հեռու և կոչվում է Քամբենետ, որտեղ դուք այլևս ապահով կլինեք։

Մեզ մնում էր միայն շնորհակալություն հայտնել և ընդունել առաջարկությունը։ Մենք ճանապարհ ընկանք վեց հոգով, անշտապ, չհոգնեցնող վարգով և մեր ուղեկիցների հետ զրույցներից իմացանք, որ միլորդ Գրիփը շատ կարևոր անձնավորություն է իր երկրամասում և, որ նրա կալվածները գտնվում են Քամբենետից մեկ օրվա հեռավորության վրա։ Մենք այնքան դանդաղ էինք ընթանում, որ արդեն ուշ առավոտ էր, երբ հասանք քաղաքի շուկայի հրապարակը։ Ձիերից իջանք, հրահանգելով մի անգամ էլ հայտնել մեր շնորհակալությունը միլորդին, և մոտեցանք հրապարակի կենտրոնում հավաքված ամբոխին, որպեսզի տեսնեինք, թե ինչն է տեղիք տվել նրա հետաքրքրասիրությանը։ Պարզվեց, որ դա ստրուկների այն քարավանի մնացորդներն էին, որին մենք հանդիպել էինք մի քանի օր առաջ․․․ Ուրեմն, ամբողջ այս ընթացքում նրանք քարշ էին տվել իրենց շղթաները փոշեծածկ ճանապարհներով։ Դժբախտ ամուսինը արդեն չկար նրանց մեջ, ինչպես և շատ ուրիշները բացակայում էին, բայց մի քանի նոր դեմքեր էին ավելացել։ Թագավորը անտարբեր էր այդ տեսարանի նկատմամբ և ուզում էր հեռանալ, բայց ես խորապես հուզվել էի ու խղճահարությամբ լցվել։ Հայացքս չէի կարողանում կտրել մարդկային այդ խղճուկ բեկորներից։ Նրանք կույտ առ կույտ նստած էին գետնին, լուռ, անմռունչ, գլուխները հակած, անսահման հուզիչ՝ իրենց նվաստացման մեջ։ Եվ, կարծես դիտմամբ, հակադրության համար, երեսուն քայլ այն կողմ, ուրիշ ամբոխի առջև մի զեղուն հռետոր ճառ էր ասում, փառաբանելով «մեր փառավոր բրիտանական ազատությունները»։

Ներսս եռում էր։ Ես մոռացա, որ պլեբեյ էի, պարզապես հիշում էի միայն, որ ես մարդ եմ։ Թող լինի ինչ ուզում է, ես կբարձրանամ այդ ամբիոնը և․․․

Չը՛խկ։ Ինձ ու թագավորին իրար էին գամել ձեռնաշղթայով։ Այդ արեցին մեր ուղեկիցները, կոմսի ծառաները, միլորդ Գրիփը կանգնած էր հենց այդտեղ ու մեզ էր նայում։ Թագավորը կատաղություն կտրեց և գոռաց․

― Ի՞նչ է նշանակում այս վատ վարվելակերպի դրսևորումը։

Միլորդը սառը դիմեց իր գլխավոր սպասավորին․

― Աճուրդի դրեք այս ստրուկներին ու վաճառեցեք նրանց։

Ստրուկների՞ն։ Հիմա արդեն այս բառը բոլորովին նոր ձևով էր հնչում, և որքան անասելիորեն ահավոր։ Թագավորը բարձրացրեց իր շղթայակիր ձեռքերը և կատաղի ուժով իջեցրեց միլորդի գլխին, բայց նա հասցրեց խույս տալ հարվածից։ Այդ սրիկայի մի տասնյակ ծառաներ նետվեցին դեպի մեզ, և մի ակնթարթից մենք արդեն անօգնական էինք, ձեռքներս ոլորված։ Բայց մենք այնպես բարձր էինք գոռում և կրքոտ հայտարարում, թե մենք ազատ մարդիկ ենք, որ գրավեցինք ազատասեր հռետորի և նրա հավատարիմ լսարանի ուշադրությունը, և նրանք շրջապատեցին մեզ։ Հռետորը ասաց․

― Եթե դուք իրոք ազատ մարդիկ եք, ուրեմն վախենալու հարկ չկա։ Աստծու տված բրիտանական ազատությունները ձեզ համար վահան ու պահապան կլինեն (ծափահարություններ)։ Դուք հիմա կհամոզվեք։ Ներկայացրեք ապացույցները։

― Ի՞նչ ապացույցներ։

― Որ դուք ազատ մարդիկ եք։

Ա՜, ես հանկարծ հիշեցի, սթափվեցի ու ոչինչ չասացի։ Բայց թագավորը փոթորկվեց․

― Խելքդ գլխի՞դ է, թե ոչ։ Թող այս գողն ու սրիկան ապացուցի, որ մենք ազատ մարդիկ չենք։

Նա գիտեր իր օրենքները, բայց գիտեր այնպես, ինչպես սովորաբար մեծամասնությունն է իմանում․ այսինքն օրենքի տառը, և ոչ թե գործունեության մեջ դրված օրենքը։ Օրենքը պետք է սեփական կաշվի վրա փորձես, որպեսզի հասկանաս նրա իսկական նշանակությունը։

Բոլորը հիասթափված թափահարեցին գլուխները, շատերը շրջվեցին, այլևս մեզնով չհետաքրքրվելով։ Հռետորը ասաց․

― Եթե դուք ձեր երկրի օրենքները չգիտեք, ժամանակն է, որպեսզի ծանոթանաք։ Մեզ համար դուք օտար մարդիկ եք և դա չեք հերքի։ Գուցե և դուք ազատ մարդիկ եք, բայց գուցե և ստրուկներ եք։ Օրենքը պարզ է․ այն ստրկատիրոջից ապացույց չի պահանջում, որ դուք ստրուկ եք, ձեզնից է պահանջում, որ դուք ստրուկ չեք։

Ես ասացի․

― Թանկագին սըր, ժամանակ տուր մարդ ուղարկելու Աստոլատ, կամ ժամանակ տուր մարդ ուղարկենք Սրբության Հովիտ․․․

― Հանգստացիր, բարի մարդ, դու արտակարգ պահանջներ ես դնում և չես կարող հույս ունենալ, որ նրանք կկատարվեն։ Դա շատ ժամանակ կզբաղեցնի և անչափ շատ հոգսեր կպատճառի մեր տիրոջը․․․

― Տիրո՞ջը, ապուշ․․․ ― մռնչաց թագավորը։ ― Ես տեր չունեմ, ես ինքս եմ տ․․․

― Լռիր, աստծու սիրույն։

Ես ժամանակին կանգնեցրի թագավորին։ Առանց այն էլ քիչ աղետ չէր թափվել մեր գլխին, և մեզ ոչ մի օգուտ չէր բերի, եթե այս մարդիկ համոզվեին, որ մենք խելագար ենք։

Մանրամասնություններ շարադրելու կարիք չկա։ Կոմսը վաճառեց մեզ աճուրդով։ Նույն անիծյալ օրենքը գոյություն ուներ նաև մեր Հարավում տասներեք դար հետո․ հարյուրավոր ազատ մարդիկ, որոնք իրենց ազատ մարդու հանգամանքը փաստող ապացույցներ չունեին, այդ օրենքի տրամադրությամբ ստրկության էին վաճառվել ու ստրուկ մնացել ամբողջ կյանքում։ Այն ժամանակներում դա ինձ բնավ էլ չէր հուզում։ Բայց երբ ես սեփական կաշվիս վրա զգացի, թե ինչ ասել է աճուրդով վաճառվելը, այդ օրենքը հանկարծ ինձ թվաց ամենանողկալի մի բան։ Ինչ արած, այդպիսին է ստեղծված մարդը։

Այո, մեզ վաճառեցին աճուրդով, ինչպես խոզերին։ Որևէ մեծ քաղաքում ու մարդաշատ շուկայում մեզ, հավանաբար, լավ գին կտային, բայց այստեղ, այս խուլ որջում մեզ այնպիսի գին տվեցին, որ ես մինչ այսօր էլ ամաչում եմ, երբ միտքս է գալիս։ Անգլիայի թագավորին տվեցին յոթ դոլար, իսկ նրա առաջին մինիստրին՝ ինը, մինչդեռ թագավորը հեշտությամբ կարժենար տասներկու դոլար, իսկ ես նույնքան հեշտությամբ՝ տասնիհինգ դոլար։ Բայց այդպես է միշտ լինում․ եթե շուկան վատն է, ինչպիսի լավ ապրանք էլ առաջարկելու լինեք, միևնունն է, շատ քիչ կշահեք, և ես խորհուրդ եմ տալիս այս բանը միշտ հիշեցեք։ Եթե կոմսը այնքան խելք ունենար, որպեսզի․․․

Ասենք, իմ ինչ պետքն է, որ նա այդպես վատ է վարում իր գործերը։ Ես ձեզ ցույց տվեցի, թե ինչ պտուղ է նա, և թող այժմ գրողի ծոցը գնա։

Ստրկավաճառը գնեց մեզ երկուսիս էլ և գամեց ընդհանուր շղթային, այնպես, որ մենք եզրափակում էինք թափորը։ Կեսօրին արդեն դուրս էինք գալիս քաղաքից, և ինձ շատ տարօրինակ ու արտառոց թվաց, որ ձեռքերն ու ոտքերը շղթայված Անգլիայի թագավորը ու նրա առաջին մինիստրը քայլում են ստրուկների քարավանում, ոչ մի ուշադրության չարժանանալով պարապ հանդիսականների կողմից, և անցնում են պատուհանների տակից, որոնց մոտ նստած են գեղատեսիլ ու բարի կանայք, ու ոչ միայն կարեկցանք, այլև հետաքրքրություն չեն առաջացնում նրանց սրտերում։ Վերջ ի վերջո այդ հանգամանքը միայն մի բան է ապացուցում, որ թագավորի մեջ ոչ մի աստվածային բան չկա, որ նա ոչնչով չի տարբերվում ամենաետին թափառաշրջիկից, քանի դուք դեռ չգիտեք, որ նա թագավոր է։ Բայց բավական է երևան հանել նրա հանգամանքը և, աստված իմ, շունչդ կտրվում է, երբ նրան ես նաում։ Մի խոսքով, ըստ իս, մենք բոլորս ապուշներ ենք։ Ի ծնե ապուշներ, անկասկած։

Գլուխ XXXV

Ցավալի արկած

Այս աշխարհը անակնկալների աշխարհ է։ Թագավորը մռայլ խոհերի մեջ ընկավ, դա բնական էր։ Ինչի՞ մասին էր խորհում, կարող եք հարցնել։ Գուցե՞ իր անսովոր անկումի մասին, թե ինչպես ցած գլորվեց աշխարհիս ամենաբարձր դիրքից մինչև ամենացածրը, ամենակարողությունից մինչև ոչնչություն, ամենաանվանիից մինչև անհայտություն, այն մասին, թե ինչպես լինելով աշխարհիս ամենամեծ մարդը, դարձավ նույն աշխարհի տականքներից մեկը։ Ոչ, արևս վկա, այդ չէր նրան տանջում։ Նրան առավել տանջողը այն միտքն էր, թե որքան էժան վաճառվեց ինքը։ Թագավորի մտքով իսկ չէր անցել, որ ինքը ընդամենը յոթ դոլար պիտի արժենա։ Իմանալով, թե ինչ մտքեր են նրան տանջում, ես այնպես ապշահար էի եղել, որ սկզբում չհավատացի․ դա անբնական թվաց ինձ։ Բայց երբ մտքերս պարզվեցին, և ես նորից ունակ եղա ճիշտ նայելու իրերին, հասկացա, որ սխալվել էի․ դա միանգամայն բնական էր։ Եվ իրոք, «թագավոր» հասկացությունը արհեստական է, և դրա համար էլ՝ որպես թագավորի, նրա ապրումները արհեստական էին, ոչ իրական, ինչպես լարովի պուպրիկինը։ Բայց որպես մարդ նա իրական էր, իրական էին նաև նրա մարդկային ապրումները, իսկ սովորական, միջին մարդու համար միշտ էլ տհաճ է, երբ նրան գնահատում են ավելի ցածր, քան ինքն է իրեն գնահատում։ Թագավորն էլ, իհարկե, բնավ բարձր չէր միջին մարդուց։

Նզովք ու անեծք։ Նա պարզապես ձանձրացրեց ինձ, աշխատելով ապացուցել, թե իսկական շուկայում իրեն կգնահատեին քսանհինգ դոլարից ոչ պակաս, ― դա կատարյալ անմտություն էր, աներես մեծամտություն, ես ինքս այդքան չէի արժենա։ Բայց, հարցը շատ նուրբ էր, որպեսզի վիճարկեի, և ես որոշեցի դիվանագիտորեն չառարկել։ Ստիպված էի խիղճս ծալել մի կողմ դնել և համարձակ հաստատել, որ իրոք հենց քսանհինգ դոլար էլ նա կարժենար։ Մինդեռ ինքս ինձ վստահ համոզված էի, որ դեռ աշխարհի արարչագործությունից այս կողմ չի եղել որևէ թագավոր, որը արժենար այդ գումարի նույնիսկ կեսը, իսկ հետագա տասներեք դարերում նրա համար չէին տա նույնիսկ քառորդը։ Այո, նա ձանձրացրել էր ինձ։ Ինչի մասին էլ խոսեր՝ եղանակի, բերքի, քաղաքականության, շների, կատուների, բարոյականության, աստվածաբանության, ես միայն հառաչում էի, գիտենալով, որ բոլոր այդ զրույցները անխուսափելիորեն պիտի հանգեն թշվառ յոթ դոլարին։ Բավական էր, որպեսզի կանգ առնեինք որևէ մարդաշատ վայրում, և նա անմիջապես պերճախոս հայացք էր նետում վրաս, որը պարզ ու հստակ ասում էր․ «Եթե այդ վաճառքը կարելի լիներ այստեղ կրկնել, դու կտեսնեիր, թե ինչ է իմ իսկական գինը»։ Երբ նրան վաճառում էին յոթ դոլարով, ես, պիտի խոստովանեմ, սկզբում նույնիսկ չարախնդում էի։ Իսկ այժմ նա այնպես էր ձանձրացրել ինձ իր նվնվոցով, որ երջանիկ կլինեի, եթե նրա համար կլոր հարյուր վճարեին։ Բայց այդ կարգի հույս չկար, քանի որ մեզ ամեն օր դիտում էին զանազան գնորդները և մեծ մասամբ այսպես էին արտահայտվում թագավորի մասին․

― Ահա մի երկուսուկես դոլարանոց ստմաբակ, որը ամբողջ երեսուն դոլարի գոռոզամտություն ունի։ Ափսոս, որ գոռոզությունը գրոշ չարժե։

Վերջ ի վերջո այդ կարգի դիտողությունները վատ արդյունքի հանգեցրին։ Ստրկավաճառը գործնական մարդ էր և վճռեց, որ այդ թերությունը անհրաժեշտ է դուրս նետել թագավորի միջից, եթե ուզում ես նրա համար գնորդ գտնել։ Եվ նա սկսեց դուրս նետել գոռոզամտությունը նորին վեհափառության սրբազան մարմնից։ Ես կարող էի որոշ արժեքավոր խորհուրդներ տալ այդ մարդուն, բայց բարվոք համարեցի չմիջամտել․ ստրկավաճառին առաջարկվող քո կամավոր խորհուրդներով գործը էլ ավելի կփչացնես։ Ես ինքս քիչ ժամանակ չկորցրեցի թագավորին հասարակ գյուղացու վերափոխելիս, և հաշվի առեք, որ նա այն ժամանակ հնազանդ ու ջանասեր աշակերտ էր։ Իսկ այժմ, ուժով ստիպել նրան թագավորական կեցվածքը ստրկականի փոխելու, համարյա անհնարին էր։ Եկեք մանրամասնությունների մեջ չմտնենք, ինքներդ արդեն կարող եք պատկերացնել։ Միայն պիտի նշեմ, որ շաբաթվա վերջին բոլոր վկայությունները կային այն մասին, թե մտրակը, դագանակը և բռունցքը տեսել են իրենց գործը, և թագավորի մարմնի ցավալի տեսքը մարդու լաց էր բերում։ Իսկ նրա ոգի՞ն։ Նրա ոգին մազաչափ անգամ չերերաց։ Նույնիսկ այդ ապուշ ստրկավաճառը ստիպված էր համոզվելու, որ երբեմն ստրուկն էլ մինչև մահ մարդ է մնում և, որ կարելի է ջարդել նրա ոսկորները, բայց չի կարելի կոտրել ոգին։ Վերջ ի վերջո ստրկավաճառը տեսավ, որ իր բոլոր ջանքերը ապարդյուն են, որ թագավորը հաղթանակ տարավ իր նկատմամբ, և նրան հանգիստ թողեց։ Բանն այն է, որ թագավորը ավելին էր, քան պարզ թագավոր, նա մարդ էր, իսկ իսկական մարդու միջից մարդկային հատկանիշները չես կարող դուրս նետել։

Մի ամբողջ ամիս շատ ծանր օրեր անցկացրինք, ետ ու առաջ դոփելով երկիրը և տանջվելով։ Եվ այդ ժամանակի ընթացքում ո՞ր անգլիացին էր ամենից շատ հետաքրքրվում ստրկության հարցով։ Նորին վեհափառություն թագավորը։ Այո՛։ Որքան նախկինում նա անտարբեր էր, այնքան այժմ հուզում էր նրան այդ հարցը։ Կյանքումս երբեք չէի տեսել ստրկությունը առավել ատող մարդ։ Եվ ես որոշեցի տալ նրան նույն հարցը, որ տվել էի մի քանի տարի առաջ և ստացել այնպիսի խստագույն պատասխան, որ այլևս սիրտ չէի անում անդրադառնալ դրան․ արդյո՞ք նա չի գտնում, որ անհրաժեշտ է վերացնել ստրկությունը։

Նրա պատասխանը նույնքան խիստ էր, որքան առաջ, բայց այս անգամ հնչեց որպես հաճելի երաժշտություն, թեպետ թագավորի բերանում սրբապղծությունը այնքան էլ հաջող չէր ստացվում և հայհոյական խոսքը իր տեղը գտավ դարձվածքի միջնամասում, այլ ոչ թե վերջում, որտեղ և պետք է լիներ։ Բայց ուրիշ բան ես չէի էլ ցանկանում լսել։

Այժմ ես սկսեցի մտածել ազատության մասին։ Նախկինում ես այդ չէի ուզում։ Ոչ, սխալ արտահայտվեցի։ Ես, իհարկե, ուզում էի, բայց կողմնակից չէի անօգուտ փորձեր անելուն և նույնիսկ թագավորին էլ ետ էի պահում։ Բայց այժմ․․․ օ՜, այժմ մթնոլորտը ուրիշ էր։ Ազատությունը այժմ արժեր ամեն ինչ։ Ես գործողության ծրագիր մշակեցի, որը նույնիսկ ինձ հիացրեց։ Դրա իրականացումը բավական ժամանակ և համբերություն էր պահանջում։ Կարելի էր, անշուշտ, նույնքան վստահելի և արագ միջոցներ գտնել, բայց առավել գեղեցիկ ու դրամատիկ՝ հնարավոր չէր։ Այնպես որ ես ձեռք չքաշեցի իմ ծրագրից։ Այն կստիպի մեզ դեռ մի քանի ամիս շղթաներ կրել․ դա ոչինչ, ես պետք է վախճանին հասցնեմ թատերական մտահղացումս։

Երբեմն֊երբեմն արկածներ էլ էին լինում։ Մի անգամ երեկոյան մենք ընկանք ձյան փոթորկի մեջ, երբ դեռ մի մղոնաչափ ճանապարհ էր մնում այն գյուղից, ուր գնում էինք։ Ձյունը այնքան թանձր էր, որ մի ակնթարթում մենք ասես մառախուղի մեջ հայտնվեցինք։ Շուրջը ոչինչ չէր երևում, և մենք մոլորվեցինք։ Ստրկավաճառը, նախատեսնելով իր սնանկացումը, անխնա գործածում էր մտրակը բայց դա միայն վնասում էր գործին, որովհետև մտրակը մեզ ավելի ու ավելի էր հեռացնում ճանապարհից, հետևաբար և որևէ օգնությունից։ Վերջապես ստիպված էինք կանգ առնել և խրվել ձյան մեջ։ Փոթորիկը շարունակվեց մինչև կեսգիշեր, ապա դադարեց։ Մինչ այդ մեր քարավանի երկու թույլ տղամարդ և երեք կին մեռել էին։ Մյուսները հազիվ կենդանի էին ու դժվարությամբ էին կարողանում շարժվել։ Ստրկավաճառը կատաղությունից կորցրել էր իրեն։ Որքան ձեռքերում ուժ կար, նա գործադրում էր մտրակը և ստիպում մեզ շարժումներ անել, որպեսզի վերականգնեինք մեր արյան շրջանառությունը։

Եվ ահա, թե ինչ պատահեց։ Հանկարծ ճիչ ու ողբ լսվեց և հեկեկալով, մի փախչող կին հայտնվեց։ Տեսնելով մեր խումբը, նա իրեն նետեց մեր մեջ ու պաշտպանություն խնդրեց։ Նրա ետևից վազում էր ջահեր վառած ամբոխը ու գոռում, թե այդ կինը վհուկ է, թե նա սպանում է կովերին ինչ֊որ մի տարօրինակ հիվանդությամբ, թե նրան օգնում է ինքը սև կատվի տեսքով սատանան։ Թշավառ կինը այնպես արնաթաթախ էր, այնպես քարկոծված, որ համարյա կորցրել էր մարդկային կերպարանքը։ Ամբոխը ուզում էր նրան այրել։

Է՜, ձեր կարծիքով ի՞նչ արեց մեր ստրկավաճառը։ Երբ մենք, պաշտպանելու համար, շրջապատեցինք այդ թշվառ արարածին, նա արագությամբ վճռեց իր օգուտը։ Նա ասաց, որ կնոջը ամբոխի ձեռքը կհանձնի միայն այն դեպքում, եթե նրան այրեն հենց այդտեղ։ Պատկերացնո՞ւմ եք։ Ամբոխը համաձայն էր։ Նրանք կնոջը կապեցին սյունին, շուրջը չոր փայտ կուտակեցին ու կրակ տվեցին։ Թշվառը գոռում էր, աղաչում, կրծքին սեղմելով իր փոքրիկ աղջիկներին։ Իսկ մեր քարասիրտ վայրենին, որ միայն իր շահի մասին էր հոգում, մեզ մտրակով ստիպեց շրջան կազմել խարույկի շուրջ և տաքանալ նույն կրակով, որը տարավ դժբախտ, անմեղ մոր կյանքը, մինչև որ մենք նորից կենդանություն չառանք և չվերականգնեցինք մեր շուկայական արժեքը։ Ահա թե ինչ տիպ էր մեր տերը։ Ես նրան նկատի առա հետագայի համար։ Այդ ձյան փոթորիկը նրա վրա ինը ստրուկ նստեց։ Եվ դրանից հետո շատ օրերի ընթացքում նա մեր նկատմամբ ավելի վայրենի էր վարվում, այնքան որ կատաղած էր իր կորստի պատճառով։

Արկած արկածի ետևից էր պատահում։ Մի օր դեմ առանք մի թափորի։ Եվ այն էլ ինչպիսի՜ թափորի։ Թվում էր, թե այնտեղ հավաքվել էին թագավորության բոլոր տականքները և, ընդ որում, բոլորն էլ հարբած էին։ Առջևից սայլ էր գնում, վրան մի դագաղ դրված, իսկ դագաղին նստած էր մոտ տասնութ տարեկան սիրունատես մի կին, որը կուրծք էր տալիս երեխային։ Կինը անընդհատ իրեն էր սեղմում մանկիկին, նրա դեմքից սրբում իր իսկ աչքերից կաթած արցունքները, իսկ փոքրիկը երջանիկ ժպտում էր, իր փամփլիկ թաթիկներով կառչելով մոր կրծքից։ Դժբախտ մայրն էլ փայփայում, գգվում էր նրան։

Տղամարդիկ ու կանայք, տղաներն ու աղջիկները, պարելով, գոռգոռալով վազում էին սայլի ետևից ու կողքերից, հայհոյում էին, աստծուն անարգում, անառակ երգեր երգում․ դա մի զզվելի տեսարան էր, դևերի կատարյալ տոնահադես։ Մենք արդեն հասել էինք Լոնդոնի պատերին և արվարձաններին, և սա էլ լոնդոնյան հասարակության մի նմուշ էր։ Մեր տերը մեզ համար լավ տեղ ճարեց կախաղանի մոտ։ Քահանան արդեն սպասում էր այստեղ, և նա օգնեց աղջկան հարթակի վրա բարձրանալ, մխիթարական խոսքեր շշնջաց ու շերիֆի օգնականին հրահանգեց նրա համար աթոռակ ճարել։ Ապա ինքն էլ կանգնեց հարթակի վրա աղջկա կողքին, մի քանի վայրկյան նայեց անմիջապես մոտերքը կանգնած խիտ ամբոխին, դեպի ինքը դարձած բազմաթիվ դեմքերին ու սկսեց պատմել թշվառ կնոջ պատմությունը։ Նրա ձայնի մեջ խղճահարություն հնչեց, ― ի՜նչ հազվադեպ էր հնչում խղճահարությունը այս վայրենի, տհաս երկրում։ Ես հիշում եմ նրա պատմածի ամենաաննշան մանրամսնությունն անգամ, միայն մոռացել եմ նրա բառերը, և դրա համար էլ պիտի պատմեմ իմ բառերով։

«Օրենքը պետք է արդարացի լինի։ Երբեմն այն սխալվում է։ Բայց ի՞նչ կարող ես անել։ Մեզ մնում է միայն հնազանդվել, մորմոքվել և աղոթել նրանց հոգիների համար, ում անճիշտ կերպով է պատժել օրենքը, և ցանկալ, որ նմանների թիվը նվազ լինի։ Օրենքը մահվան է դատապարտել այս թշվառ ջահել էակին, և օրենքը իրավացի է։ Բայց մի ուրիշ օրենք ստիպել է նրան կամ հանցագործություն անել, կամ էլ սովամահ լինել իր մանկիկի հետ, և այդպիսի օրենքը պատասխան պիտի տա աստծու առջև և նրա հանցագործության, և նրա ամոթալի մահվա համար։

Դեռ մի փոքր առաջ, այս ջահել էակը, այս տասնութամյա մանկիկը ամենաերջանիկ մայրերից ու կանանցից մեկն էր ամբողջ Անգլիայում։ Նրա շրթունքներին միշտ երգ էր հնչում, որը թարգմանն է երջանիկ ու անմեղ սրտերի։ Նրա ջահել ամուսինը նույնքան երջանիկ էր, որքան կինը։ Կատարելով իր պարտքը, վաստակելով իր հացը, նա ազնվորեն աշխատում էր առավոտից մինչև երեկո, հենարանն ու պաշտպանն էր ընտանիքի և իր բաժինն էր մուծում ազգիս բարեկեցությանը։ Բայց նենգ օրենքը մի ակնթարթում ավերեց այդ սուրբ օջախը։ Ջահել ամուսնուն կալանեցին, խարանեցին և ծով ուղարկեցին։ Կինը ոչինչ չգիտեր այդ մասին։ Նա ամենուրեք փնտրում էր ամուսնուն, ամենաքար սրտերն անգամ հուզելով իր աղաչանքով, որը պերճախոս վկայում էր նրա հուսաբեկությունը։ Շաբաթներ էին սահում, նա սպասում էր ամուսնուն, հույսեր կապում, բայ կամաց֊կամաց նրա միտքը խանգարվում էր վշտից։ Վերջապես եկավ օրը, երբ նրա բոլոր փոքրիկ խնայողությունները ցամաքեցին։ Ու երբ այլևս վարձ տալ չէր կարող, նրան փողոց շպրտեցին։ Նա մուրում էր, քանի դեռ ուժը չէր լքել նրան։ Կուրծքը կտրվեց կաթից, այդ ժամանակ նա քառորդ ցենտի արժողությամբ մի կտոր քաթան գողացավ, հույս ունենալով, թե կվաճառի այն ու կփրկի իր մանկիկին ստույգ մահից։

Բայց քաթանի տերը բռնեց նրան։ Նրան զնդան նետեցին ու դատի հանձնեցին։ Քաթանագործը երդումով հաստատեց գողության փաստը։ Կնոջը դատապաշտպան տրամադրեցին, և դատավճռի մեղմացման համար հրապարակեցին նրա տխուր պատմությունը։ Նա ինքն էլ ձայն ստացավ և պատմեց, թե իրոք գողացել է քաթանը, սակայն միտքը վշտից խանգարվել էր և, երբ քաղցը տիրեց նրան, նա այլևս դադարեց հասկանալ՝ լավ, թե վատ քայլ է անում ինքը, գիտակցելով միայն մի եզակի բան, որ սարսափելի քաղցած է։ Սկզբում բոլորը հուզվել էին և հակված էին գթասրտություն ցույց տալ, տեսնելով, որ նա այդպես ջահել է ու միայնակ, այդպես արժանի է ափսոսանքի, որ աղջկան հանցագործության մղած միակ մեղավորը նրան հենարանից զրկող օրենքն է եղել։ Այստեղից առարկեց մեղադրողը, ասելով, որ թեպետ այդ ամենը ճիշտ է և միանգամայն արժանի ափսոսանքի, բայց վերջին շրջանում այնքան նախադեպ են մանր գողությունները, որ անհարիր դրսևորված գթասրտությունը կարող է սպառնալիք դառնալ սեփականության դեմ (օ՜, աստված իմ, մի՞թե բրիտանական օրենքի համար ավերված ընտանեկան օջախը, որբացած երեխաները, փշրված սրտերը ոչ մի արժեք չունեն և մի՞թե դրնաց պաշտպանել պետք չէ), և այդ պատճառով, նա ստիպված է պատիժ պահանջել։

Երբ դատավորը դրեց իր սև թասակը ու արտասանեց ճակատագրական բառերը, գողացված քաթանի տերը օրորվելով վեր կացավ, նրա դեմքը մոխիր էր կտրել և դողդողացող շրթունքներով բացականչեց․

― Օ՛հ, խե՜ղճ երեխա, խե՜ղճ երեխա։ Ես չգիտեի, որ դրա համար նրան մահապատիժ է սպառնում, ― և վար ընկավ, կտրված ծառի նման։

Երբ նրան բարձրացրին, ուղեղը խանգարվել էր, ու դեռ արևը մայր չմտած, նա ինքնասպանություն գործեց։ Լավ մարդ էր, մարդ, որ իսկական սիրտ ուներ։ Գումարեցեք այս սպանությունն էլ այն մեկին, որ քիչ հետո այստեղ պիտի կատարվի, և թող դրա համար պատասխանատվություն կրեն նրանք, ովքեր պարտավոր են՝ Բրիտանիայի տիրակալները և դաժան օրենքները։ Ժամն է արդեն, աղջիկս, թող աղոթեմ, աղոթեմ ոչ քեզ համար, խեղճ, նվաստացած և անմեղ սիրտ, այլ նրանց համար, ովքեր մեղավոր են քո մահվան մեջ, նրանց համար ավելի անհրաժեշտ է իմ աղոթքը։

Աղոթքից հետո, ջահել աղջկա պարանոցը անցկացրին օղակը, բայց ստիպված էին բավականին չարչարվել պարանը կապելու համար, քանի որ նա անընդհատ դեմքին էր սեղմում մանկիկին, համբուրում, արցունքներով ողողում նրան մերթ հեկեկալով, մերթ ճչալով, իսկ մանկիկը հիացմունքով ծիծաղում էր, տոտիկներով խփում մորը, երևի կարծելով, թե իր հետ խաղում են։ Նույնիսկ դահիճը չկարողացավ նայել, և շրջեց գլուխը։ Երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, քահանան քնքշորեն, բայց համառությամբ վերցրեց երեխային մոր ձեռքերից ու սկսեց փութով իջնել հարթակի վրայից։ Կինը տարածեց ձեռքերը և ճիչ արձակելով կատաղի նետվեց դեպի երեխան։ Բայց պարանն ու շերիֆի օգնականը ամուր բռնել էին նրան։ Այդ ժամանակ նա ծունկի իջավ և, ձեռքերը պարզելով, սկսեց աղաչել․

― Մի համբույր էլ։ Օ՜, աստված իմ, մի համբույր էլ, մի համբույր էլ։ Սա մեռնողի աղաչանք է։

― Օ՜, մանկիկս, թանկագին մանկիկս, նա կմեռնի։ Նա ո՛չ տուն ունի, ո՛չ բարեկամ, ո՛չ հայր, ո՛չ մայր․․․

― Նա ամեն ինչ ունի, ― ասաց բարի քահանան։ ― Քանի կենդանի եմ, ես կլինեմ նրա համար ամեն ինչ։

Եթե տեսնեիք նրա դեմքը այդ պահին։ Երախտապարտությո՞ւն։ Խոսքերով անհնարին է նկարագրել նրա արտահայտությունը։ Բառերը լավ նկարված բոց են։ Իսկ նրա հայացքի մեջ կենդանի, անմահական բոց էր։ Նա բոցառատ հայացք նետեց և տարավ իր հետ այդ հայացքը երկնքի գանձարանը, որտեղ էլ պետք է գտնվի յուրաքանչյուր աստվածային բան։

Գլուխ XXXVI

Հանդիպում խավարի մեջ

Լոնդոնը ստրուկի համար բավականին հետաքրքրական տեղ էր։ Դա ըստ էության մի վիթխարի գյուղ էր, ցեխով ու ծղոտով լեցուն։ Փողոցները ծուռտիկ էին, չսալարկված, կեղտոտ։ Բնակչությունը մշտաշարժուն մի ամբոխ էր, որ հագնված էր և՛ ցնցոտիներ, և՛ մետաքսներ, ծածանվող փետուրներ և՛ փայլփլուն զրահներ։ Թագավորը այստեղ պալատ ուներ։ Նա հեռվից տեսավ իր ապարանքը և հառաչեց, այո, և հայհոյեց, այնպես անփորձ, մանկական ձևով, ինչպես հայհոյում էին վեցերորդ դարում։ Մենք ծանոթ ասպետներ ու ազնվականներ տեսանք, բայց մեզ՝ կապտուկներով, ցնցոտիապատ, ցեխակոլոլ, նրանք չճանաչեցին, չէին էլ ճանաչի, եթե մենք նրանց ձայն տայինք, նույնիսկ կանգ էլ չէին առնի մեզ պատասխանելու համար, քանի որ իրավունք չունեին զրուցելու շղթային գամված ստրուկի հետ։ Ինձնից տաս յարդի վրա անցավ Սենդին՝ ջորի հեծած, հավանաբար, ինձ էր փնտրում։ Բայց վերջնականապես կոտրեց սիրտս այն, ինչ պատահեց մեր հին տաղավարի դիմաց՝ հրապարակի վրա։ Մինչ մենք դիտում էինք, թե ինչպես են ողջ֊ողջ եփում դրամանենգին, հանկարծ մի լրագրավաճառ հայտնվեց, և ես սիրտ չարեցի ձայն տալ նրան։ Մի բան մխիթարում էր ինձ․ ուրեմն Քլարենսը կենդանի է և գործում է։ Ես հաստատ վճռեցի, որ շուտով մենք միասին կլինենք, և այդ միտքը անասելի չափով սրտապնդեց ինձ։

Ինձ շատ սրտապնդեց նաև այն, որ մի օր տանիքից֊տանիք ձգվող հաղորդալար նկատեցի։ Անկասկած, դա հեռագիր կամ հեռախոս էր։ Երանի թե մի կտոր ունենայի այդ լարից, ահա միակ բանը, որի կարիքը զգում էի։ Այն անհրաժեշտ էր ինձ փախուստի իմ ծրագիրը իրագործելու համար։ Իսկ ծրագիրս այսպիսին էր․ որևէ կերպ, գիշերով, ազատել ինձ և թագավորին, կապել ստրկավաճառին, լաթ խրել նրա բերանը, նրա հետ փոխել մեր հագուստները, քոթակել նրան անճանաչելիության աստիճան, գամել ստրուկների շղթային, դառնալ ստրուկների քարավանի տերը, գնալ Քամելոտ և․․․

Բայց դուք արդեն հասկացաք իմ ծրագիրը։ Տեսնում եք, թե ինչպիսի ցնցիչ դրամատիկական անակնկալ էի պատրաստել արքունիքի համար։ Այս ամբողջը իրականանալի էր , եթե միայն մի կտոր երկաթյա հաղորդալար ճարեի, որից կարելի լիներ կեռ բանալի պատրաստել։ Այդ ժամանակ ես կբանայի մեղ շղթաների կողպեքները։ Բայց բախտս երբեք չէր ժպտացել, ոչ մի անգամ ոչ մի կտոր երկաթ չէր պատահել իմ ճանապարհին։ Եվ հանկարծ հարմար առիթ եղավ։ Մի ջենտլմեն, որը արդեն երկու անգամ ապարդյուն եկել էր ինձ գնելու, մի անգամ էլ եկավ։ Ես գիտեի, որ նա ինձ չի առնի, քանի որ ստրկավաճառը հենց սկզբից այնպիսի մի ահռելի գին էր դրել ու համառում էր, որ միայն զայրույթ ու ծաղր էր առաջացնում։ Նա ինձ համար քսաներկու դոլար էր պահանջում և ոչ մի ցենտ զիջելու տրամադրություն չէր դրսևորում։ Թագավորի թիկնեղ կազմվածքով հիանում էին, բայց նրան չէին գնում թագավորական կեցվածքի համար․ այդպիսի ստրուկներ ոչ ոքի պետք չէին։ Ես համոզված էի, որ նրանից չեմ բաժանվի, քանի որ ինձ համար շատ թանկ վճար էին պահանջում։ Ոչ, ես հույս չունեի, թե կդառնամ ջենտլմենի սեփականություն, բայց նա ինձ հետաքրքրում էր ահա թե ինչու․ նա մի բան ուներ, որ ես վճռել էի դարձնել իմ սեփականությունը, եթե նա հաճախ սկսի երևալ մեր կողմերում՝ երկար պողպատյա քորոց, որով նա առջևից ամրացնում էր իր մահուդե թիկնոցը։ Այդպիսի քորոցներ նա երեք հատ ուներ։ Երկու անգամ նա հուսախաբ էր արել ինձ, որովհետև բավականին մոտ չէր գալիս։ Բայց մի անգամ բախտս ժպտաց, ես դուրս քաշեցի ամենացածի քորոցը, իսկ նա, կորուստը նկատելով, հավանաբար որոշեց, թե վայր է գցել ճանապարհին։

Ես շատ ուրախացա, բայց ուրախությունս տևական չեղավ։ Երբ գործարքը, ինչպես միշտ, տեղի չունեցավ, ստրկավաճառը հանկարծ ասաց այն, ինչ ժամանակակից անգլերենով կնշանակեր հետևյալը․

― Ես ձեզ կասեմ, թե ինչ եմ ուզում անել։ Ինձ ձանձրացրել են այս երկու անպետք ստրուկները։ Քսաներկու դոլար տվեք այս մեկի համար և մյուսը ձեզ որպես հավելում կտամ։

Թագավորի շունչը կտրվեց զայրույթից։ Նա սկսեց խեղդվել ու հազալ, իսկ այդ ժամանակ ստրկավաճառն ու ջենտլմենը շարունակում էին զրույցը։

― Եթե ժամանակ ունենամ մտածելու․․․

― Վաղը այս ժամին դուք ինձ պատասխան կտաք։

― Լավ, վաղը ճիշտ այս ժամին ես ձեզ կպատասխանեմ, ― ասաց ջենտլմենը և անհետացավ։ Ստրկավաճառը նույնպես գնաց։

Ես օգտվեցի դրանից, հանգստացնելու համար թագավորին, և շշնջացի նրա ականջին․

― Ձերդ վեհափառությունը անվճար կարձակվի այս շղթայից, բայց ոչ այնպես, ինչպես նրանք են կարծում։ Ես կարձակվեմ նույն կերպ։ Այս գիշեր երկուսս էլ կազատվենք։

― Օ՛հ, ինչպե՞ս։

― Ահա այս բանի օգնությամբ, որը ես գողացա, կբացեմ կողպեքները ու կնետեմ շղթաները։ Երբ ինն անց կեսի մոտերքը ստրկավաճառը գա գիշերվա համար մեզ ստուգելու, մենք կբռնենք նրան, բերանը կփակենք, կծեծենք ու առավոտյան ծեգին կհեռանանք քաղաքից որպես ստրուկների քարավանի տերեր։

Ահա այսքան էր իմ ամբողջ ասածը, բայց թագավորը հիացավ։ Նույն երեկոյան մենք համբերությամբ սպասում էինք, որ մեր լծակից֊ստրուկները քնեն։ Չէր կարելի վստահել այդ թշվառականներին և, առհասարակ, ավելի լավ էր գաղտնիքը ոչ ոքի չհայտնել։ Նրանց քաշքշուկը սովորականից երկար չտևեց, բայց ինձ այդպես չէր թվում։ Ինձ թվում էր, թե նրանք հավիտյան պետք է դադար չառնեն։ Ժամանակը առաջանում էր, ես էլ նյարդայնանում էի ու ապարդյուն փորձեր արեցի, բայց դրանցով ավելի ու ավելի էի հետաձգում գործը․ բավական էր խավարի մեջ դիպչել շղթային, որ այն սկսում էր որոտալ, զարթնեցնում էր մեկին, սա էլ մրթմրթում էր ու զարթնեցնում մյուսներին։

Վերջապես ինձ հաջողվեց հանել շղթաները, և ես դարձյալ ազատ մարդ էի։ Թեթևության մի խոր շունչ քաշեցի և ձեռքս մեկնեցի թագավորի շղթաներին։ Ավաղ, անչափ ուշ էր։ Դեպի մեզ էր գալիս ստրկավաճառը՝ մի ձեռքում վառվող մոմ, մյուսում մի ծանր ձեռնափայտ բռնած։ Ես կիպ սեղմվեցի քնածներին, աշխատելով հնարավորին չափ թաքցնել, որ ես շղթայազերծ եմ, նույն ժամանակ աչալուրջ հետևում էի և պատրաստ էի ցատկել ու նետվել նրա վրա, հենց որ մոտենար ինձ։

Բայց նա չմոտեցավ։ Կանգ առավ, ցրված հայացքը պտտեց մարդկային մութ զանգվածի վրա, ակնհայտորեն ինչ֊որ ուրիշ բանի մասին մտածելով, ապա հանգցրեց իր մոմը, ուղղվեց դեպի ելքը, և մինչ ես փորձում էի կռահել, թե այլևս ինչ պետք է անի, նա դուրս գնաց և իր ետևից ծածկեց դուռը։

― Շտա՛պ, ― ասաց թագավորը։ ― Վերադարձրու նրան։

Իհարկե, դա անհրաժեշտ էր անել, և ես անմիջապես դուրս նետվեցի։ Բայց, աստված իմ, չէ որ այդ ժամանակներում փողոցային լապտերներ չկային, իսկ դրսում էլ այնպիսի խավար էր։ Այնուամենայնիվ, ինձնից մի քանի քայլ հեռու մարդկային ինչ֊որ մի աղոտ մարմին նկատեցի։ Ես նետվեցի նրա վրա, և այ թե բան սկսվեց հա՜։ Մենք կռվում էինք, թակում իրար։ Անմիջապես ամբոխ հավաքվեց։ Հանդիսականները արտակարգ հետաքրքրություն դրսևորեցին տուրուդմբոցի նկատմամբ և զվարթ ու բարեմիտ խոսքերով խրախուսում էի մեզ։ Հանկարծ, մեր թիկունքում մի ուրիշ մեծ տուրուդմբոց սկսվեց, և մեր հանդիսատեսների կեսից ավելին նետվեց այն կողմ, իր համակրանքները նոր տեղում բաշխելու համար։ Բոլոր ուղղություններից մեզ մոտ շտապող լապտերներ փայլեցին․ պահակներ էին, որ հավաքվում էին հեռուներից ու մոտակա վայրերից։ Մի գեղարդ կպավ մեջքիս, և ես գլխի ընկա, թե դա ինչ է նշանակում, ես կալանված էի։ Իմ հակառակորդը նույնպես։ Պահակների ուղեկցությամբ մեզ բանտ առաջնորդեցին։ Ի՜նչ դժբախտություն։ Ամբողջ իմ նրբորեն մշակված ծրագիրը փչացավ։ Ես փորձում էի պատկերացել․ ի՞նչ կլինի, երբ ստրկավաճառը տեսնի, թե ով էր իր հետ կռվողը և, ի՞նչ պիտի լինի, երբ մեզ միասին բանտ նստեցնեն, կռվազանների և մանր խարդախների ընդհանուր խուցը նետեն, ի՞նչ պիտի լինի․․․

Այդ պահին հակառակորդս դեպի ինձ դարձրեց դեմքը, պահակի լապտերի աղոտ լույսը ընկավ նրա վրա և․․․ Օ՜, սուրբ Գևորգի գլուխը վկա․․․ նա ստրկավաճառը չէր։

Գլուխ XXXVII

Զարհուրելի վիճակ

Քնե՞լ։ Անհնարին էր։ Ինչպես քնել այս բազմաժխոր որջում, որ լեփ֊լեցուն էր հարբեցողներով, կռվազան ու կոկորդ պատռող թափառաշրջիկներով։ Բայց ես չէի կարող քնել նաև այն պատճառով, որ մահու չափ ուզում էի դուրս պրծնել այստեղից և մանրամասնորեն տեղեկանալ, թե ինչ է պատահել մեր ստրկական տաղավարում, իմ ահավոր վրիպումից հետո։

Գիշերը թվում էր անվերջանալի, բայց, այնուամենայնիվ, արշալույսը բացվեց։ Դատարանում ես սպառիչ և անկեղծ ցուցմունքներ տվեցի։ Ասացի, որ ստրուկ եմ, պատկանում եմ մեծ կոմս Գրիմփին, որը նախորդ օրը ժամանել էր հանդիպակաց ափին գտնվող Տաբար գյուղի իջևանատունը և ստիպված էր եղել մնալու այնտեղ, որովհետև հանկարծակի ու տարօրինակ հիվանդություն էր վրա հասել։ Ինձ քաղաք էին ուղարկել, որպեսզի փութով լավագույն բժիշկ տանեի։ Ես շտապում էի որքան ոտքերումս ուժ կար։ Գիշերը խավար էր, և ես, չնկատելով, ընկա այս մարդու վրա, իսկ նա բռնեց կոկորդիցս ու տուր թե կտաս, թեպետ ես աղաչում էի բաց թողնել ինձ, հանուն մեծ կոմսի, իմ տիրոջ կյանքի փրկության․․․

Հակառակորդս ընդմիջեց ինձ և ասաց, որ դա սուտ է, նա սկսեց պատմել, թե ինչպես էի ես առանց մի բառ արտասանելու նետվել իր վրա։

― Լռի՛ր, ստահակ, ― ասաց դատավորը։ ― Տարեք դրան ու մի քանի մտրակ հասցրեք, որպեսզի սովորի, թե ուրիշ անգամ ինչպես պետք է վարվել ազնվականի ծառայի հետ։ Գնա՛։

Ապա դատավորը ներողություն խնդրեց և հույս հայտնեց, որ ես չեմ մոռանա զեկուցելու նորին պայծառափայլությանը, թե դատարանը բնավ մեղք չունի այդ զայրացուցիչ դեպքի մեջ։ Ես խոստացա ամեն ինչ հարթել և ուղղվեցի դեպի ելքը։ Ուղղվեցի հենց ճիշտ ժամանակին․ դատավորը սկսեց հարցուփորձ անել, թե ինչու ես այդ ամենը չէի պատմել կալանման պահին։ Ես պատասխանեցի, որ կպատմեի, եթե այն ժամանակ կարողանայի դատել, բայց այդ մարդը այնպես էր դնգստել ինձ, որ խելքս դուրս էր թափվել, և այլն, ու փակեցի ետևիցս դուռը, դեռ էլի ինչ֊որ բան մրթմրթալով։

Չսպասեցի մինչև նախաճաշի ժամը։ Ոտքերս կարծես թևեր առան, և շուտով հայտնվեցի ստրուկների տաղավարի մոտ։ Այնտեղ դատարկություն էր տիրում, բոլորն անհայտացել էին։ Ասենք, բացառությամբ մեկի՝ ստրկավաճառի։ Նրա մարմինը փռված էր հատակին, ամբողջովին ծեծված, ջարդված։ Եվ շուրջը ամեն ինչ կրում էր դաժան կռվի հետքերը։ Դռան մոտ, սայլակի վրա մի կոպիտ սարքված դագաղ էր դրված, և դագաղագործը ոստիկանի օգնությամբ իր համար ճանապարհ էր բացում պարապ ամբոխի միջով, որպեսզի մարմինը դնի դագաղի մեջ։

Մի բավականին համեստ արտաքինով մարդ ընտրեցի, որը չէր խորշի զրույց անել ինձ նման թափառաշրջիկի հետ, և հարցրեցի, թե ի՞նչ է այստեղ կատարվել։

― Այստեղ տասնվեց ստրուկներ են եղել։ Նրանք գիշերը ընդվզել են իրենց տիրոջ դեմ, և դու տեսնում ես, թե ինչպես է դա վերջացել։ ՜ ― Այո։ Բայց ինչպե՞ս է սկսվել։

― Ստրուկներից բացի այստեղ վկաներ չեն եղել։ Ասում են, թե ամենաարժեքավոր ստրուկը ազատվել է իր շղթաներից ու անհայտացել խորհրդավոր կերպով, ըստ երևույթին կախարդության օգնությամբ, քանի որ բանալի չի ունեցել, իսկ կողպեքները ջարդված չեն։ Կորուստը հայտնաբերելով, ստրկատերը վշտից կատաղել է ու իր ծանր դագանակով սկսել ջարդել մյուսներին, իսկ նրանք էլ, դիմադրելիս, այնպես են կոտրել մեջքը, որ անմիջապես շունչը փչել է։

― Ի՜նչ սոսկալի բան։ Անկասկած, դատարանում դա թանկ կնստի ստրուկների գլխին։

― Վահ, դատը արդեն վերջացել է։

― Վերջացե՞լ է։

― Հո մի շաբաթ չէ՞ր տևի։ Գործը շատ պարզ է։ Հինգ րոպե էլ նույնիսկ պետք չէ այսպիսի հարցը վճռելու համար։

― Ինչո՞ւ։ Չեմ հասկանում․ ինչպե՞ս կարելի է այդքան կարճ ժամանակում որոշել, թե ո՞վ է մեղավորը։

― Ո՞վ է մեղավորը։ Դատավորների դա ի՞նչ հոգն է։ Բոլորին միասին են դատել, ու վերջ։ Մի՞թե դու օրենքը չգիտես։ Ասում են, որ դեռ հռոմեացիների ժամանակներից է գալիս․ եթե ստրուկներից մեկը սպանում է իր տիրոջը, բոլոր ստրուկները պետք է մեռնեն։

― Իրոք որ։ Ես մոռացել էի։ Եվ ե՞րբ պետք է մեռնեն։

Երևի մի չորս ու քսան ժամից հետո։ Թեպետ ոմանք ասում են, որ գուցե մի երկու օր սպասեն․ կարող է հանկարծ պատահմամբ գտնեն փախստականին։

Փախստականի՞ն։ Շունչս կտրվեց։

― Իսկ կգտնե՞ն նրան։

― Այո, իհարկե, դեռ գիշեր չեղած կգտնեն։ Նրան փնտրում են ամենուրեք։ Քաղաքային դարպասների մոտ պահակներ ու ստրուկներ են կանգնեցրել, որոնք կճանաչեն նրան, եթե նա հայտնվի, և ոչ ոքի առանց քննության դուրս չեն թողնում։

― Իսկ կարելի՞ է տեսնել, թե որտեղ են կալանավորել մյուսներին։

― Դրսից կարելի է։ Իսկ ներսից, ― բայց դու ինքդ չես ուզենա նայել։

Ես վերցրեցի բանտի հասցեն ապագայի նկատառումներով, ու հեռացա։ Մի խուլ նրբանցքում, առաջին իսկ հանդիպած հնավաճառի կրպակում ցուրտ երկրներ մեկնող նավաստու կոպիտ հագուստ ձեռք բերեցի, և դեմքս էլ կապեցի լաթի կտորով, իբր ատամնացավ ունեի։ Լաթը ծածկեց իմ կապտուկները։ Ես բոլորովին փոխակերպվեցի։ Այլևս ինձ նման չէի։ Հետո գտա հաղորդալարը և նրա երկայնքով հասա մինչև այն վայրը, որտեղից սկիզբ էր առնում։ Պատանի հերթապահը ննջում էր սեղանի վրա։ Ես փակեցի դուռը և ահռելի բանալին դրեցի ծոցս։ Այս բանը տագնապի մեջ ձգեց պատանյակին և նա ուզում էր աղմկել, բայց ես ասացի․

― Խնայիր գլուխդ։ Եթե բերանդ բացես, հաշվիր, թե մեռած ես։ Դե, գործի անցիր։ Շուտ։ Կանչիր Քամելոտը։

― Չեմ հավատում։ Ինչպե՞ս կարող է քո նման մարդը հասկանալ այնպիսի․․․

― Կանչիր Քամելոտը։ Ես կատաղած մարդ եմ։ Կանչիր Քամելոտը, կամ ետ քաշվիր, ես ինքս կկանչեմ։

― Ի՞նչ։ Դո՞ւ։

― Ձա՛յնդ։ Կանչիր պալատը։

Նա կանչ ուղարկեց։

― Այժմ կանչիր Քլարենսին։

― Քլարենսի՞ն։ Դա ո՞վ է։

― Քո գործը չէ, թե դա ով է։ Ասա, որ ուզում եմ Քլարենսին, քեզ կպատասխանեն։

Նա հնազանդվեց։ Անցավ հինգ րոպե․․․ տաս րոպե․․․ տանջալի, նյարդային պրկման երկար րոպեներ․․․ ապա կտկտոց լսվեց, որը ես անմիջապես ճանաչեցի, ինչպես ճանաչում են մարդու ձայնը, քանի որ Քլարենսը իմ աշակերտն էր։

― Այժմ, մանչս, քաշվիր։ Այստեղ նրանք կարող էին ճանաչել ինձ, և դրա համար էլ ես ուզում էի, որ կանչը դու ուղարկես, բայց այժմ ես ինքս գլուխ կհանեմ։

Նա վեր կացավ տեղից ու սրեց ականջները լսելու համար, բայց իզուր։ Ես ծածկագիր օգտագործեցի։ Ժամանակ չկորցրի Քլարենսի հետ ողջագուրումների վրա և անմիջապես գործի անցա․

― Թագավորը այստեղ է և վտանգի մեջ է։ Մեզ կալանել են և ստրկության վաճառել։ Մենք չենք կարող ապացուցել մեր ինքնությունը․ իմ վիճակը այնպիսին է, որ նույնիսկ սիրտ չեմ անում փորձելու։ Հեռագրիր այստեղի պալատ, որպեսզի նրանք մեզ հավատան։

Նա անմիջապես պատասխանեց․

― Լոնդոնի պալատում գաղափար չունեն հեռագրի գոյության մասին․ Լոնդոնի գիծը օրերս է քաշված։ Ավելի լավ է չվտանգել։ Նրանք կարող են կախել ձեզ։ Ուրիշ բան մտածիր։

Կարող են կախե՜լ մեզ։ Նա նույնիսկ չի կասկածում, թե որքան մոտ է ճշմարտությանը։ Ես որևէ նոր բան չէի կարողանում մտածել։ Վերջապես մի գաղափար ծագեց գլխումս, և ես հեռագրեցի․

― Հինգ հարյուր ընտիր ասպետներ ուղարկիր Լանսելոտի գլխավորությամբ։ Ուղարկիր անմիջապես։ Թող քաղաք մտնեն հարավ֊արևմտյան դարպասներով և փնտրեն աջ թևին սպիտակ փաթաթան կապած մարդուն։

Պատասխանը հակիրճ էր․

― Նրանք կճանապարհվեն կես ժամից։

― Հիանալի է, Քլարենս։ Այժմ ասա այստեղի պատանյակին, որ ես քո բարեկամն եմ ու կատաղածի մեկը, և որպեսզի նա հանդարտ մնա ու բերանը բաց չանի իմ այցելության առիթով։

Գործիքը խոսեց պատանյակի հետ, իսկ ես շտապեցի հեռանալ։ Ես սկսեցի հաշվել։ Կես ժամից ժամը ինը կլինի։ Ծանր զրահներով պատած ասպետներն ու ձիերը չեն կարող շատ արագ շարժվել։ Եթե ձյուն ու ցեխ չլինի, նրանք ժամում յոթական մղոն կանեն, մի երկու անգամ էլ ստիպված կլինեն ձիերը փոխել, հետևաբար, կհայտնվեն վեցի մոտերքը, կամ փոքր֊ինչ ուշ, դեռ բոլորովին լույս կլինի, նրանք կնկատեն այդ փաթաթանը, որը ես կկապեմ աջ թևիս, ու իմ հրամանի տակ կվերցնեմ նրանց։ Մենք կշրջապատենք բանտը և կազատենք թագավորին։ Այս ամենը բավականին գունեղ և տպավորիչ կստացվի, թեպետ ես կգերադասեի, որ նրանք հայտնվեին կեսօրին․ այդ ժամանակ ներկայացումը ավելի թատերական կլիներ։

Այժմ, որպեսզի ավելացնեի իմ նետերի թիվը, ես վճռեցի այցելել այն մարդկանցից մի քանիսին, որոնց երեկ ճանաչել էի, և հայտնի անել իմ ինքնությունը։ Դա, երևի, կօգներ մեզ դուրս գալ փորձանքից նույնիսկ առանց ասպետների օգնության։ Բայց պետք է զգույշ լինեի, որովհետև գործը շատ վտանգավոր էր։ Անհրաժեշտ է վայելուչ հագուստ ճարել և նման բան ճարելու համար բնավ չշտապել։ Մի կրպակում կգնեմ աղքատ մարդու հագուստ, հաջորդում՝ միջին վաստակի տեր մարդու․ այդպես կրպակից֊կրպակ կանցնեմ, մինչև որ մետաքս ու թավիշ կհագնեմ ու կվերականգնեմ իմ նախկին արտաքինը։ Այդպես էլ որոշեցի վարվել։

Բայց ծրագիրս անմիջապես ձախողվեց։ Առաջին իսկ անկյունադարձի ետևում ես դեմ առա մեր ստրուկներից մեկին, որը պահակի ուղեկցությամբ թափառում էր քաղաքում։ Իմ չար բախտից այդ պահին հազացի, նա մի հայացք նետեց վրաս, և արյունս սառավ երակներիս մեջ։ «Ստրուկը երևի մտաբերեց, որ արդեն լսել է այդ հազոցը», ― մտածեցի ես։ Շտապ կրպակ մտա, կանգնեցի վաճառասեղանի առջև, ապրանքները դիտելով և նույն ժամանակ րոպե առ րոպե ուսիս վրայից դեպի դուռը նայելով։ Ստրուկն ու պահակը զրուցելով, կանգ առան դռան մոտ։ Ես վճռեցի փախչել բակի ելքով, եթե, իհարկե, այս կրպակում դեպի բակ տանող ելք կա ու հարցրեցի կրպակի տիրուհուն․ արդյոք չե՞մ կարող բակ դուրս գալ, տեսնելու համար հո այնտեղ փախստական ստրուկ չկա, որը ասում են, թաքնվում է այս կողմերում։ Ես բացատրեցի, որ ծպտյալ պահակ եմ և, որ իմ ընկերը կանգնած է դռան ետևը այն ստրուկներից մեկի հետ, որոնք սպանել են իրենց տիրոջը։ Ես խնդրեցի նրան դուրս գալ և ասել ընկերոջս, որպեսզի նա իզուր չսպասի, այլ շտապի գնալ փակուղու մյուս ծայրը և բռնի փախստականին, մինչ ես կքշեմ նրան այստեղից։

Տիրուհին անհամբեր էր տեսնելու այն մարդասպաններից մեկին, որոնց համբավը արդեն տարածվել էր ամենուրեք, և նա անմիջապես վազեց իմ հանձնարարությունը կատարելու։ Ես բակի դռնով դուրս սահեցի, ետևիցս կողպեցի այն, բանալին դրի գրպանս ու գնացի, ինքս ինձնից շատ գոհ։

Այո, գնացի և նորից ամեն ինչ փչացրի, մի սխալ գործելով։ Ավելի ճիշտ երկու սխալ գործեցի։ Շատ ուրիշ միջոցներ կային այդ պահակից փախչելու համար, բայց ոչ, ես պետք է ընտրեի ամենաթատերականը։ Դա իմ բնավորության ամենաճչացող թերությունն է։ Ես նկատի ունեի, որ պահակը, որպես մարդ, կվարվեր ամենաբնական ձևով, բայց պատահում է այնպես, որ հենց այն պահին, երբ դուք դա չեք սպասում, մարդը վարվում է ոչ ամենաբնական ձևով։ Այդ պահակի համար ամենաբնականը կլիներ հետապնդել ինձ, փորձել ջարդել մեզ իրարից բաժանող կաղնի դուռը․ մինչ նա կջարդեր այն, ես կհեռանայի և մի շարք հաջող զգեստափոխությունից հետո այնպիսի շքեղ ջենտլմեն կդառնայի, որ ամբողջ Բրիտանիայի ոչ մի հետախույզ շուն կասկածի տակ չէր առնի իմ մաքրությունն ու անմեղությունը։ Բայց ամենաբնական ձևով վարվելու փոխարեն, պահակը հավատացել էր յուրաքանչյուր բառիս և կատարել հրամանս։ Եվ հենց այդ պահին, երբ ես ինքս իմ խելքից շատ գոհ դուրս էի գալիս փակուղուց, նա էլ բուսնեց անկյունադարձի ետևից և հանդիպեց ինձ ձեռնաշղթաներով։ Ախ, եթե իմանայի՜, որ դա փակուղի էր․․․ բայց դա արդարացում չէ, գրողը տանի։ Գործը արված էր, մնում էր միայն հաշվել շահն ու վնասը։

Իհարկե, ես փրփրեցի, երդվեցի, թե հենց նոր երկար նավարկությունից հետո ցամաք եմ իջել, աշխատելով շփոթեցնել ստրուկին։ Բայց ապարդյուն․ նա ճանաչել էր։ Այդ ժամանակ ես սկսեցի կշտամբել նրան, թե ինչու մատնեց ինձ։ Նա ավելի զարմացավ, քան վիրավորվեց։ Աչքերը լայն տնկեց վրաս ու ասաց․

― Իսկ ինչո՞ւ պետք է ես քեզ, մարդ աստծո, թողնեի, որ խույս տայիր կախաղանից, երբ դու ես պատճառը, որ մեզ բոլորիս կախում են։ Դե գնա՜։

Նրանք ասում էին «դե գնա՜» այն դեպքերում, երբ մենք կասեինք, «ծիծաղս գալիս է»։ Տարօրինակ ձևով էին արտահայտվում այդ մարդիկ։

Իր տեսակետից նա իրավացի էր, և ես չվիճեցի։ Չեմ սիրում վիճել, երբ վեճը ապարդյուն է։ Ասացի․

― Քեզ բոլորովին էլ չեն կախի։ Մեզնից ոչ ոգի չեն կախի։

Նրանք երկուսն էլ քրքջացին, և ստրուկը պատասխանեց․

― Առաջներում դու հիմարի համբավ չունեիր։ Ուրեմն ավելի լավ է աշխատես պահպանել քո վարկը, մանավանդ, որ շատ երկար ջանք թափելու ժամանակ չես ունենա։

― Իմ վարկը կմնա անսասան։ Մինչև վաղը արևածագը մենք բոլորս դուրս կգանք բանտից, ազատ կլինենք և կգնանք ուր որ սրտներս ուզի։

Իմաստուն պահակը փորփրեց իմ իր ձախ ականջը, մաքրեց կոկորդը և ասաց․

― Բանտից դուրս կգաք, այո, դու ճիշտ ես ասում։ Եվ ազատ էլ կլինեք, բայց միայն նորին պայծառափայլություն Սատանայի ստորգետնյա թագավորություն գնալու համար։

Ես զսպեցի զայրույթս և անտարբեր ասացի․

― Ուրեմն դու իսկապե՞ս կարծում ես, որ մեզ մեկ֊երկու օրից կկախեն։

― Այդպես ես կարծում էի դեռ մի քանի րոպե առաջ, քանզի այդպես վճռված է և ազդարարված։

― Իսկ հիմա դու այլ կերպ ես կարծում, այդպես չէ՞։

― Այո։ Այն ժամանակ ես միայն կարծում էի, իսկ հիմա գիտեմ։

Ես ծաղրական ասացի․

― Օ՜, օրենքի իմաստագույն ծառա, շնորհ արա և հայտնիր, թե ի՞նչ գիտես դու։

― Որ դուք բոլորդ կկախվեք այսօր, ետմիջօրեին։ Օհո, ոտքերդ ծալվեցին։ Կռթնիր ինձ վրա։

Փաստն այն է, որ ես իրոք կարիք էի զգում որևէ մեկի վրա կռթնելու։ Իմ ասպետները չէին կարող հասնել ժամանակին։ Նրանք կուշանան առնվազն երեք ժամով։ Աշխարհիս երեսին այլևս ոչինչ չէր կարող փրկել Անգլիայի թագավորին, և ոչ էլ ինձ, որ ավելի կարևոր էր։ Ավելի կարևոր ոչ ինձ համար, այլ ազգի, աշխարհիս միակ ազգի համար, որը կանգնած էր քաղաքակրթության շեմքին։ Գլուխս պտտվում էր։ Այլևս չխոսեցի, այլևս խոսելու բան չկար։ Ես գիտեի, թե մարդը ինչ նկատի ուներ․ եթե փախստական ստրուկը գտնվեր, ժամկետը փոխվելու էր, մահապատիժը ի կատար պետք է ածվեր այսօր։ Դե, փախստական ստրուկը արդեն գտնվել էր․․․

Գլուխ XXXVIII

Սըր Լանսելոտն ու ասպետները օգնության են հասնում

Ցերեկվա ժամը չորսին մոտ է։ Գործողությունը տեղի է ունենում Լոնդոնի պատերից դուրս։ Զով, հաճելի, սքանչելի օր է՝ արևով լեցուն․ այնպիսի մի օր, երբ մարդ ուզում է ապրել, ապրել ու երբեք չմեռնել։ Շուրջը վիթխարի ամբոխ է, անսահման զանգված, բայց մենք, տասնհինգ թշվառականներս, ոչ մի բարեկամ չունենք նրանց մեջ։ Ինչպես ուզում եք, բայց ինձ սուր ցավ էր պատճառում այդ միտքը։ Բոլոր այդ մարդիկ մեր թշնամիներն էին, և մենք, որ նստած էինք բարձր հարթակի վրա, նրանց չարամիտ ծաղրանքի թիրախ էինք։ Մենք պարզապես պարապ հաճույքի առարկա էինք, թատերական ներկայացում։ Ազնվականների և ավագանու համար օթյակների նման բաներ էին կառուցել, և նրանք արդեն իրենց տիկինների հետ այնտեղ էին։ Նրանցից շատերին մենք ճանաչեցինք։

Թագավորը անսպասելի զվարճություն պատճառեց ամբոխին։ Այն պահին, երբ մեր վրայից հանեցին շղթաները, նա՝ իր ֆանտաստիկ ցնցոտիների մեջ, դեմքը կապտուկներից անճանաչելի դարձած, հանկարծ առաջ ցատկեց ու ազդարարեց, թե ինքը Արթուրն է, Բրիտանիայի թագավորը և սպառնաց բոլոր ներկա գտնվողներին դավաճանության համար ամենաահավոր պատիժներով, եթե իր սրբազան գլխից գեթ մի մազ ընկնի։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես էր զարմանք կտրել նա, երբ իր խոսքերին ի պատասխան քրքիջ պայթեց։ Դա վիրավորեց նրա արժանապատվությունը, և նա անմիջապես լռեց, թեպետ ամբոխը խնդրում էր նրան շարունակել, ջանում էր կատաղեցնել նրան կատվի ձայներ հանելով, սուլոցներով ու գոռում֊գոչյունով։

― Թող նա խոսի։ Թագավո՜րը։ Թագավո՜րը։ Քո հլու֊հնազանդ հպատակները ծարավի են ձերդ ցնցոտիապատ մեծության իմաստուն խոսքերին։

Բայց ապարդյուն։ Վեհ տեսքով, նա անշարժ նստել էր ծաղր ու ծանակի և վիրավորանքների կրակի տակ։ Նա իրոք որ յուրովի վեհ էր։ Ես, ցրված, դեմքիցս հանեցի իմ սպիտակ լաթը և փաթաթեցի աջ թևքիս։ Նկատելով այդ, ամբոխը դեպի ինձ դարձավ։ Նրանք գոռում էին․

― Իսկ այդ նավաստին, անկասկած, նրա մինիստրն է։ Տեսեք, թե ինչ փաթաթան ունի ուսից վար։

Ես չխանգարեցի նրանց ծաղր ու ծանակին, մինչև որ հոգնեցին, և ապա ասացի․

― Այո, ես նրա մինիստրն եմ, ես Տնօրենն եմ, և վաղը դուք այդ կլսեք Քամելոտից, որտեղ․․․

Ես չշարունակեցի։ Նրանք խեղդեցին իմ բառերը իրենց քրքիջի մեջ։ Բայց հանկարծ լռություն տիրեց․ հայտնվեցին Լոնդոնի շերիֆները իրենց պաշտոնական հագուստներով, ստորադրյալների ուղեկցությամբ․ դա նշանակում էր, որ մահապատիժը հիմա պետք է սկսվեր։ Լռության մեջ ազդարարվեց, թե որն էր մեր մեղքը, հրապարակվեց մահավճիռը, ապա բոլորը հանեցին գլխարկները, և քահանան աղոթք մրմնջաց։

Հետո ստրուկներից մեկի աչքերը կապեցին․ դահիճը նրա պարանոցին նետեց պարանը։ Մեր ու ժողովրդի միջև ազատ ճանապարհ կար, որը լավագույնս պահպանվում էր ոստիկանության կողմից․ ա՜խ, ինչ լավ կլիներ տեսնեի իմ հինգ հարյուր ասպետներին այդ ճանապարհով սլանալիս։ Բայց ոչ, դա անիրականալի էր։ Հայացքս ճանապարհով դեպի հեռուները գնաց, ոչ մի հեծյալ։

Ցնցում, և ստրուկը արդեն ճոճվում էր պարանից կախ, ճոճվում էր ու ահասարսուռ գալարվում, որովհետև նրա ձեռքերն ու ոտքերը կապված չէին։

Նորից մի պարան նետվեց, և հաջորդ պահին երկրորդ ստրուկը ճոճվեց։

Մի րոպե անց օդում գալարվում էր արդեն երրորդ ստրուկը։ Դա սոսկալի էր։ Ես շրջեցի գլուխս մի րոպեով, և երբ նորից նայեցի, թագավորը արդեն չկար։ Տեսա, որ կապում են նրա աչքերը։ Ես կարծես անդամալույծ էի եղել, ես չէի կարողանում շարժվել, ինչ֊որ բան էր խեղդում կոկորդս, լեզուս չէր պտտվում բերանիս մեջ։ Նրա աչքերը կապեցին և մոտեցրին օղակին։ Իսկ ես դեռ չէի կարողանում թոթափել քարացածությունս։ Բայց, երբ տեսա, որ օղակը արդեն վիզն են հագցնում, ամեն ինչ տակնուվրա եղավ ներսս, ես նրան օգնության նետվեցի ու այդ պահին, հանկարծ, պատահմամբ հայացքս ձգեցի ճանապարհի վրա։ Օ՜, սուրբ Գևորգ, ճանապարհով սլանում էին իմ հինգ հարյուր զինված ասպետները․․․ հեծանիվների վրա։

Դեռ երբեք կյանքումս այդպիսի վեհ տեսարան չէի տեսել։ Աստված իմ, ինչպես էին փողփողում նրանց փետուրները, ինչպես էր շողշողում արևը նրանց անիվների պողպատյա ճաղերի վրա։

Ես թափահարեցի աջ ձեռքս, Լանսելոտը ճանաչեց ինձ։ Թագավորի պարանոցից պոկեցի օղակը և դեմքից՝ աչքակապը ու գոռացի․

― Ծունկի՛, սրիկանե՛ր, և ողջունեցեք թագավորին։ Իսկ ով հրաժարվի, այսօր իսկ ընթրիքը կանի դժոխքում։

Ես միշտ էլ օգտագործում եմ այդ բարձր ոճը, երբ տպավորություն թողնել եմ ուզում։ Եվ, այնուամենայնիվ, հաճելի էր տեսնել, թե ինչպես Լանսելոտն ու տղաները խուժեցին հարթակի վրա ու դուրս թափեցին շերիֆներին ու նրանց օգնականներին։ Հաճելի էր տեսնել, թե ինչպես զարմանք կտրած ամբոխը փլվեց գետին, ծունկի իջավ և գթություն հայցեց թագավորից, որին քիչ առաջ ծաղր ու ծանակի թիրախ էր դարձրել։ Իսկ նա կանգնած էր առանձին, նույնիսկ իր ծվենների մեջ վեհ տեսքով, և ես ակամայից մտածեցի, թե թագավորական կեցվածքը, համենայն դեպս, ինչ֊որ բան արժե։

Ես անասելի գոհ էի։ Եթե նկատի առնենք բոլոր պարագաները, ինձ երբեք չէր հաջողվել հասնել այդպիսի փայլուն արդյունքի։

Եվ հանկարծ ինձ մոտեցավ Քլարենսը, ինքն իր անձով։ Նա աչքով արեց ինձ ու ասաց, կարծես առանձին ոչինչ չէր պատահել․

― Վատ անակնկալ չէր, հը՞։ Ես գիտեի, որ քեզ դուր կգար։ Ես վաղուց արդեն, գաղտնաբար, սովորեցնում էի տղաներին հեծանիվ քշել ու միշտ առիթի էի սպասում ցուցադրելու նրանց վարպետությունը։

Գլուխ XXXIX

Յանկիի մենամարտը ասպետների հետ

Նորից տանն էի, Քամելոտում։ Մեկ֊երկու օր անց, նախաճաշի սեղանին, իմ ափսեի կողքին դրված տեսա հենց նոր տպագրված ու դեռ խոնավ լրագիրը։ Աչքի անցկացրի ազդերի սյունակը, գիտենալով, որ այնտեղ ինձ անձնապես հետաքրքրող նյութի կհանդիպեի։ Այդպես էլ կար։

Թագավորի հրամանով

Գիտցած եղեք, որ մեծ լորդ ու հռչակավոր ասպետ

սըր Սագրամոր Ցանկալին շնորհ է անում ի գոհա֊

ցումն հինավուրց վիրավորանքի մենամարտելու թա֊

գավորի մինիստր Հենկ Մորգանի հետ, որի մակա֊

նունն է Տնօրեն, և մենամարտը պիտի տեղի ունենա

Քամելոտի մոտերքը, գալիք ամսվա տասնվեցերորդ

օրվաա առավոտյան տասներորդ ժամին։ Մարտը պի֊

տի լինի անխնա, քանզի հիշյալ վիրավորանքը եղել

է մահացու և հաշտությունը ընդունելի չէ։

Սույն ազդին Քլարենսը կցել էր հետևյալ խմբագրական մեկնաբանությունները․

Մեր ազդերի սյունակը աչքի անցնողին արդեն

հայտնի է, որ առաջիկայում բախտ պիտի ունե֊

նանք ականատես լինելու մի մեծագույն մրցա֊

խաղի։ Դերասանների անունները երաշխիք են,

որ ձանձրալի չի լինի։ Դրամարկղը բացվում է 13֊

ի կեսօրին, մուտքի վճարը երեք ցենտ, նստելու տեղը՝

5 ցենտ։ Զուտ շահույթը հատկացվում է հի֊

վանդանոցային ֆոնդին։ Ներկա պիտի լինեն

ամոլը և ամբողջ արքունիքը։ Բացառյալ հիշյալ֊

ները, ինչպես նաև մամուլի ներկայացուցիչները

և հոգևորականությունը, ոչ ոք անվճար ներս չի

թողնվի։Սյունով զգուշացնում ենք սպեկուլյանտ֊

ների ձեռքից տոմս գնելու դեմ, այդպիսի տոմ֊

սերը մուտքի ժամանակ անվավեր կհամարվեն։

Ամեն ոք ճանաչում ու սիրում է Տնօրենին, ամեն

ոք ճանաչում ու սիրում է սըր Սագրամնոին, ու֊

րեմն գանք և խրախուսենք տղաներին։ Հիշե֊

ցեք, շահույթը հատկացվում է բարեգարծական նպա֊

տակի,այնպիսի հաստատության հաշվին, որը սիրող

օգնության ձեռք է մեկնում հավասարապես բոլոր

սրտի տառապյալներին, անկախ նրանց ազդեցությու

ծագումից, հասարակական դիրքից ու մաշկի

նից, գույնից, աշխարհիս միակ բարեգործությունը,

որ չունի ոչ քաղաքական, ոչ կրոնական աստառ,

բայց որը ասում է․ «Այստեղ հոսում է աղբյուրը

թող բոլորը գան ու խմեն»։ Ուրեմն, բացեցեք

քսակները։ Չեք զղջա։ Հիանալի ժամանց է ձեզ սպա֊

սում։ Տեղում՝ կարկանդակների վաճառք և քարերի

քարերի վաճառք՝ կարկանդակները կոտրելու համար,

ինչպես նաև կրկեսային լիմոնադի վաճառք՝ երեք

կաթիլ լիմոնի հյութ մեկ դույլ ջրի համար։

N.B. Սույն մրցախաղը առաջինն է, որ պիտի տեղի

ունենա նոր օրենքով․ յուրաքանչյուր կողմին

արտոնված է օգտագործելու իր նախընտրած զենքը։

Ուշադրություն դարձրեք։

Ընդհուպ մինչև նշանակված օրը ամբողջ Բրիտանիայում այլևս զրույցի ուրիշ թեմա չկար, քան այդ մենամարտը։ Բոլոր մյուս նյութերն ու հետաքրքրությունները մի կողմ էին դրվել։ Ոչ այն պատճառով, որ մրցախաղը ինքը այդքան մեծ գործ էր, ոչ այն պատճառով, որ սըր Սագրամոնը գտել էր սուրբ Գրաալը (քանզի նրան այդ չէր հաջողվել), ոչ այն պատճառով, որ թագավորության երկրորդ (պաշտոնական) անձնավորությունը մենամարտողներից մեկն էր, ո՛չ, այդ ամենը սովորական բաներ էին։ Հատուկ պատճառ կար, որը այդպիսի արտակարգ հետաքրքրություն էր առաջացրել առաջիկա մրցախաղի նկատմամբ։ Ամբողջ ժողովուրդը գիտեր, որ դա լինելու է ոչ թե մկանների, այլ բանականության, ոչ թե մարդկային ուժի, այլ գերմարդկային արվեստի մենամարտ, որ դա լինելու է դարիս երկու խոշորագույն մոգերի վերջին ճակատամարտը առաջնության համար։ Յուրաքանչյուրը հասկանում էր, որ հռչակավոր ասպետների ամենաճոխ մրցությունները ոչ մի կերպ չեն կարող համեմատվել այս ներկայացման հետ, դրանք ընդամենը մանկական խաղեր են աստվածների այս խորհրդավոր ու ահասարսուռ ճակատամարտի համեմատ։

Այո, ամբողջ աշխարհը գիտեր, որ դա ըստ էության մենամարտ էր Մերլինի և իմ միջև, նրա մոգական ուժի և իմ մոգական ուժի միջև։ Բոլորը գիտեին, որ Մերլինը տքնել է օր ու գիշեր սըր Սագրամորի զենք ու զրահին հարձակման ու պաշտպանության գերբնական ուժ հաղորդելու համար, որ Մերլինի պատվերով օդի ոգիները ամպամածիկ քող են գործել, որի միջով իմ հակառակորդը տեսանելի կլինի բոլորին, բայց ոչ ինձ։ Հազարավոր ասպետներ չէին կարող չափվել այդպիսի զինված և այդպիսի հովանիի ներքո գտնվող սըր Սագրամորի հետ, մինչև այժմ հայտնի ոչ մի հմայք չէր կարող գերակայել նրա նկատմամբ։ Այդ բոլորը հաստատ փաստեր էին․ ոչ մի կասկած, կասկածի ոչ մի հիմք։ Մնում էր պարզել․ գոյություն ունե՞ն արդյոք Մերլինին անհայտ ուրիշ հմայքներ, որոնք սըր Սագրամորի քողը թափանցելի դարձնեն ինձ համար և նրա կախարդական զրահները՝ խոցելի իմ զենքի համար։ Այս հարցը կարող էր վճռել ինքը մենամարտը միայն։ Եվ ամբողջ աշխարհը սպասում էր այդ մենամարտին։

Այսպիսով աշխարհը ենթադրում էր, որ այստեղ շատ մեծ հարց է դրված, և աշխարհը իրավացի էր, բայց դրված հարցը այն չէր, ինչ նա նկատի ուներ։ Ո՛չ։ Հարցը վերաբերում էր թափառական ասպետության հետագա գոյությանը։ Ես իրոք չեմպիոն էի, բայց ոչ գրբացության, ես չեմպիոն էի կարծր, անսենտիմենտալ, առողջ մտքի ու բանականության։ Ես կռիվ էի գնում հաստատ մտադրությամբ՝ կամ ոչնչացնել թափառական ասպետությունը, կամ լինել նրա զոհը։

Հանդիսականների համար բավականին տարածություն էր տրամադրվել, բայց 16-ին ժամը 10֊ին արդեն ոչ մի ազատ տեղ չկար։ Վիթխարի տրիբունները զարդարված էին դրոշներով, ճոխ պաստառներով և լցված վասսալ թագավորներով, նրանց արքունի աստիճանավորներով ու բրիտանական ազնվականությամբ։ Առաջին տեղերում երփներանգում էին թագավորն ու թագուհին, իսկ նրանց շուրջը ծիածանի բոլոր գույներով փայլփլում էր թավշի ու մետաքսի ծովը, որի ցոլքը գուցե միայն կարելի էր համեմատել Միսսիսիպիի ակունքներում մայր մտնող արևի և հյուսիսափայլի միջև մղվող ճակատամարտի հետ։ Ուրիշ սքանչելի տեսարան էր մի կողմում փռված վիթխարի ճամբարը՝ բազմագույն վրաններ, փողփողացող դրոշներ, պսպղուն վահանները բռնած ժամապահներ՝ յուրաքանչյուր դռան առջև։ Այստեղ էին բոլոր ասպետները, որ փոքր֊ինչ ասպետական արժանապատվություն ունեին, որ փոքր֊ինչ հպարտության զգացում ունեին իրենց դասի համար, քանի որ ասպետական դասի նկատմամբ իմ վերաբերմունքը բնավ գաղտնի չէր, և ասպետության պաշտպանները չէին ուզում փախցնել հարմար առիթը։ Եթե ես շահեի մարտը սըր Սագրամորի դեմ, մյուսները իրավունք կունենային ինձ հրավեր կարդալու և հանդես գալու իրար ետևից այնքան ժամանակ, քանի դեռ ես համաձայն կլինեի մարտը շարունակել։

Դաշտի իմ եզրին ընդամենը երկու վրան կար, մեկը՝ ինձ համար, մյուսը՝ իմ ծառաների։ Պայմանադրած ժամին թագավորը նշան արեց, առաջ եկան թիկնոցակիր մունետիկները և ազդարարեցին մարտիկների անունները ու վեճի պատճառները։ Միջոց։ Ահա հնչեց եղջրափողը․ մրցախաղը սկսված էր։ Ամբոխը շունչը պահեց, բոլորի դեմքերին ագահ հետաքրքրասիրություն էր թառել։

Իր վրանից նժույգ հեծած դուրս եկավ սըր Սագրամորը՝ վիթխարի, վեհ ու անշարժ, ինչպես երկաթյա աշտարակը։ Նրա վիթխարի նիզակը նույնպես անշարժ և ուղիղ սեղմված էր հզոր ձեռքի մեջ։ Վիթխարի նժույգի դունչն ու կուրծքը պողպատով էին պատած, իսկ մարմինը ծածկված էր ճոխ սթարով, որը կախ էր ընկնում համարյա մինչև գետին։ Օ՜, դա սքանչելի տեսարան էր։ Նրան ողջունեցին հիացական ճիչերով։

Ապա հերթն իմն էր։ Բայց ինձ գոռում֊գոչյունով չողջունեցին։ Սկզբում պերճախոս և զարմանքով լեցուն լռություն տիրեց, ապա քրքիջ պայթեց ու ալիք տվեց մարդկային ամբողջ ծովով մեկ, բայց տեղն ու տեղը ընդհատվեց եղջրափողի նախազգուշացնող ձայնից։ Ես հագել էի մետաքսից, կարճ, ճոխ ծալքերով պարզ ու հարմարավետ մարմնագույն մարզական կոստյում, որ պիրկ գրկում էր իրանս։ Գլխաբաց էի։ Նժույգս մեծամարմին չէր, բայց արագաշարժ էր, ճկուն, զսպանակի նմանվող մկաններով ու որսաշան նման սուրացող։ Դա մետաքսյա բրդով գեղեցիկ կենդանի էր և միայն թամբ ու սանձ էր կրում։

Զարդարված վիթխարի ձիու վրա լեռնացած երկաթյա աշտարակը դանդաղ մոտենում էր ինձ, ծանրածանր պտույտներ գործելով, և ես էլ նրան ընդառաջ էի գնում։ Մենք կանգ առանք․ աշտարակը գլուխ տվեց ինձ, ես էլ՝ նրան։ Ապա կողք֊կողքի շարժվեցինք դեպի օթյակը, որտեղ թագավորն ու թագուհին էին բազմած, նրանց առջև խոնարհվելու համար։

Թագուհին բացականչեց․

― Ինչպե՞ս թե, սըր Տնօրեն, դուք ուզում եք մարտնչել մերկ, առանց նիզակի, առանց սրի, առանց․․․

Բայց թագավորը ընդմիջեց նրան և քաղաքավարությամբ հասկանալ տվեց, որ դա նրա գործը չէ։ Նորից եղջրափող հնչեց․ մենք բաժանվեցինք իրարից, դիրքեր գրավեցինք դաշտի հակառակ ծայրերում ու պատրաստվեցինք։ Այդ ժամանակ առաջ եկավ Մերլինը և սըր Սագրավորի վրա նետեց սարդոստայնի նման բարակ քողը, և սըր Սագրամորը նման դարձավ Համլետի հոր ուրվականին։ Թագավորը նշան արեց, եղջրափողը մռնչաց, և սըր Սագրամորը վիթխարի նիզակը առաջ պարզած արդեն սլանում էր ուղիղ ինձ վրա, ետևից ծածանվող քողով։ Ես սուլեցի և նետի նման նրան ընդառաջ սուրացի, ականջս սրած, իբր անտեսանելի ասպետի դիրքն ու առաջխաղացումը հայտնաբերում էի միայն լսողությամբ և ոչ տեսողությամբ։ Խրախուսող ճիչերի մի ամբողջ օվկիանոս սրտապնդում էր իմ հակառակորդին, բայց ինձ էլ բաժին ընկավ ինչ֊որ մի բարեկամական ձայն, որը գոռաց․

― Քեզ տեսնենք, լղար Ջիմ։

Գրազ կգամ, որ գոռացողը Քլարենսն էր, ասենք արտահայտության ոճն էլ արդեն նրանն էր։ Երբ ահեղ նիզակի սայրը իմ կրծքից ընդամենը մի մեկուկես յարդի վրա էր, ես առանց ջանքի մի կողմ նետեցի նժույգս, և վիթխարի ասպետը սուրաց կողքիցս, նիզակով խոցելով դատարկությունը։ Բուռն ծափահարություններ վաստակեցի։ Մենք ելման դիրքերը քաշվեցինք և նորից իրար վրա սլացանք։ Նորից ասպետը վրիպեց, իսկ իմ պատվին ծափերի ամպրոպ ճայթեց։ Ապա երրորդ անգամ նույնը։ Ինձ այնպես էին ծափահարում, որ սըր Սագրամորը կորցրեց համբերությունը և փոխելով տակտիկան, սկսեց ետևիցս ընկնել։ Դրանով նա ոչնչի չհասավ․ մենք կարծես կալախալ էինք խաղում, ընդ որում բոլոր առավելությունները իմ կողմն էին, երբ ցանկանում էի, ես հեշտությամբ խույս էի տալիս նրանից և նույնիսկ մի անգամ հայտնվեցի նրա թիկունքում ու ձեռքով բարեկամաբար թակեցի ուսը։ Վերջապես ես սկսեցի հետապնդել նրան, և որքան էլ նա պտույտ էր գալիս, շրջադարձներ անում, այլևս երբեք չհաջողացրեց իմ ձիու գավակին հայտնվել․ բոլոր այդ զորաշարժերից հետո, նա միշտ էլ գտնվում էր առջևում, իսկ ես՝ ետևում։ Այնպես որ նա թողեց այդ մտադրությունը և քաշվեց ելման դիրքը։ Համբերությունը արդեն լրիվ սպառվել էր, նա չէր տիրապետում իրեն և վիրավորական խոսք նետեց իմ հասցեին։ Վերջ այլևս։ Թամբիս եղջյուրից հանեցի իմ լասոն և օղակը վերցրի աջ ձեռքիս մեջ։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես էր նա սլանում ինձ վրա։ Այս անգամ նա մտադիր չէր կատակ անելու, աչքերը արյունով էին լցվել։ Ես հանգիստ նստած էի ձիու վրա ու լասոյիս օղակը լայն շրջաններ էր գծում գլխավերևս։ Հանկարծ ես նրան ընդառաջ գնացի վարգով և, երբ մեր միջև տարածությունը կրճատվեց մինչև քառասուն ոտնաչափ, իմ պարանային զենքի օձանման օղակը վեր մղվեց, իսկ լավ մարզված ձիս գամվեց տեղում։ Հաջորդ ակնթարթին ամուր օղակը գրկելով սըր Սագրամորի պարանոցը, ցած գցեց նրան թամբից։ Գրողը տանի, ա՛յ դա սենսացիա էր։

Անկասկած, այս աշխարհում ամենից շատ հաջողություն վերապահված է այն ամենին, ինչ նորություն է։ Այս մարդիկ իրենց օրում երբեք չեն իմացել կովբոյների ու նրանց ժամանցների մասին, և հիացմունքից սկսեցին ցատկոտել տեղերում։ Բոլոր կողմերից ճիչեր էին հնչում․

― Բի՜ս։ Բի՜ս։

Ինձ զարմացրեց, որ նրանց ծանոթ է այդ բառը, բայց ես ժամանակ չունեի գլուխ հանելու բանասիրական հարցերից, որովհետև ամբողջ ասպետական փեթակը եռում էր, բզզում և ինձ դեռ բավականին գործ էր սպասում։ Հենց որ սըր Սագրամորին վրանը տարան, և իմ լասոն ազատվեց, ես նորից դաշտ դուրս եկա, օղակը գլխավերևս պտտելով։ Վստահ էի, որ շուտով պետք է օգտագործեմ այն, հենց որ ասպետները սըր Սագրամորին փոխարինող ընտրեն, և այդ ընտրությունը երկար չէր կարող տևել, որովհետև անչափ շատ ցանկացողներ կային։ Իրոք, նրանք անմիջապես ընտրեցին մեկին՝ սըր Հերվի դը Ռևելին։

Բը՜զզ։ Նա սլանում էր դեպի ինձ, ինչպես հրդեհի բոցերով բռնկված մի տուն։ Ես խույս տվեցի։ Նա կայծակի նման սուրաց իմ կողքից վզի վրա տանելով լասոյի օղակը։ Մի վայրկայն․․․ և ֆըսթ․․․ նրա թամբը դատարկ էր։

Մի նոր «բիս» վաստակեցի, ապա նորից ու նորից և էլի նորից։ Երբ արդեն հինգ ասպետ էի օղակս գցել, իմ զրահավոր հակառակորդները վճռեցին, որ գործը լուրջ ընթացք է ստանում և խորհրդակցություն հավաքեցին։ Ժողովի արդյունքը եղավ այն, որ նրանք վայելչությունը մի կողմ դրին և որոշեցին, թե ժամանակն է իմ դեմ ուղարկելու իրենց ամենամեծ ու լավագույն ուժերին։ Զարմանք կտրած այդ փոքրիկ աշխարհիկի աչքի առջև ես թամբից դուրս նետեցի սըր Լամորակ դը Գալիսին և հետո սըր Գալահադին։ Այնպես որ, ինչպես տեսնում եք, նրանց այլևս ուրիշ անելիք չէր մնում, քան իմ դեմ հանելու ամենախոշոր կռվանը, գերագույններից ամենագերագույնին, զորավորներից ամենազորավորին, հենց իրեն՝ Մեծն սըր Լանսելոտին։

Դե, ինչպես չհպարտանայի։ Ես որ հակված էի հպարտանալու։ Տեսեք, ահա Արթուրը, Բրիտանիայի արքան, ահա Գինեվրը, ահա մանր գավառական թագավորների ու թագավորիկների ամբողջ կույտերը, և վրանների ճամբարում ահա շատ երկրների ամենափառաբանված ասպետները, իսկ նրանց թվում նաև ամբողջ քրիստոնյա աշխարհի ամենանշանավոր Կլոր Սեղանի ասպետները։ Եվ ահա այդ փայլուն փաղանգի արևն ինքը սուրում է ինձ վրա, նիզակն առաջ պարզած, և քառասուն հազար պաշտող աչքեր հետևում են նրան, իսկ ես հանգիստ սպասում եմ։ Հիշողությանս մեջ հառնում է Արևմտյան Հարթֆորդի փոքրիկ հեռախոսավարուհու քաղցրիկ կերպարը․ ա՜խ, եթե նա տեսներ ինձ այս պահին։ Ճիշտ այդ պահին Անպարտելին փոթորկի նման հասավ ինձ․ բոլոր հանդիսականները վեր ցատկեցին տեղերից ու առաջ հակվեցին։ Ճակատագրական օղակը պտույտ գործեց օդում, և մինչ կհասցնեիր աչքդ թարթել, ես իմ ետևից քարշ էի տալիս սըր Լանսելոտին դաշտով մեկ և օդային համբույրներ առաքում ի պատասխան թևածող թաշկինակների փոթորկին և ծափահարությունների որոտին։

Օղակեցի լասոն, կախեցի թամբից և փառքից արբած ինքս ինձ ասացի․ «Հաղթանակը կատարյալ էր, ոչ ոք այլևս սիրտ չի անի իմ դեմ ելնել։ Թափառական ասպետությունը դիակ է այլևս»։ Բայց, պատկերացրեք իմ զարմանքը, ինչպես նաև բոլոր հանդիսականների զարմանքը, երբ եղջրափողի ձայնը ազդարարեց, որ մի ուրիշ մրցակից է ուզում իր ուժերը չափել ինձ հետ։ Դա անբացատրելի էր, ես չէի կարողանում հասկանալ։ Բայց, հաջորդ պահին, նկատեցի Մերլինին, որը գողունի հեռանում էր ինձնից և անմիջապես տեսա, որ լասոս անհայտացել է։ Ծերուկ խեղկատակը, անկասկած, գողացել էր այն ու թաքցրել հագուստի տակ։

Եղջրափողը նորից հնչեց։ Նայեցի ու նժույգին հեծած տեսա Սագրամորին, փոշին նրա վրայից մաքրել էին և նորից ամրացրել քողը։ Ձին վարգի գցեցի ու ընդառաջ գնացի, ձևացնելով, թե զգում են նրա ներկայությունը միայն շնորհիվ իր ձիու սմբակների ձայնի։ Նա ասաց․

― Ականջդ սուր է, բայց նույնիսկ այդ չի փրկի քեզ սրանից։ ― Եվ նա ձեռքը դրեց իր վիթխարի սրի կոթին։ ― Թե ինչ է սա, դու չես տեսնում, քանզի այն մոգական քողով է պատած։ Իմացած եղիր, որ սա երկար անշարժունակ նիզակ չէ, այլ սուր է, և քեզ համար փրկություն չկա այլևս։

Նրա երեսկալը բարձրացրած էր․ ժպիտի մեջ մահն էր շնչում։ Ես նրա սրից խույս տալ չէի կարող, դա միանգամայն պարզ էր։ Այժմ մեզնից մեկը պետք է մեռներ։ Եթե նրան հաջողվի սրի ծայրը ինձ դիպցնել, ապա ես հիմիկվանից կարող եմ ասել ննջեցյալի անունը։ Մենք ընթացանք կողք֊կողքի և ողջունեցինք արքայական ամոլին։ Այս անգամ թագավորը անհանգստացած էր։ Նա ասաց․

― Ո՞ւր է քո տարօրինակ զենքը։

― Գողացել են, տեր իմ։

― Իսկ ուրիշը չունե՞ս։

― Ոչ, տեր իմ։ Ես միայն մեկն էի վերցրել։

Այդ պահին միջամտեց Մերլինը․

― Նա վերցրել է միայն մեկը, որովհետև միայն մեկը կարող էր վերցնել։ Այդ մեկից բացի ուրիշը գոյություն չունի։ Այն պատկանում է ծովերի դևերի արքային։ Այս մարդը ստախոս է և տգետ, այլապես նա պետք է իմանար, որ այդ զենքը կարելի է օգտագործել ութ անգամ, որից հետո այն անհայտանում է ծովի հատակին։

― Ուրեմն նա անզեն է, ― ասաց թագավորը։ ― Սըր Սագրամոր, դու, իհարկե, թույլ կտաս, որ նա սուր փոխ առնի։

― Ես իմը նրան փոխ կտամ, ― ասաց սըր Լանսելոտը, ոտքի ցատկելով։ ― Նա ամենաքաջարի ասպետն է բոլոր կենդանի ասպետների մեջ, և նա կստանա իմ սուրը։

Նա ձեռքը դրեց սրի կոթին այն դուրս քաշելու համար, բայց սըր Սագրամորը բողոքեց․

― Սպասիր, դա չի կարող լինել։ Նա պարտավոր է մարտնչել իր ընտրած զենքով, նրան արտոնվել էր զենք ընտրել և հետը վերցնել։ Եթե սխալվել է, թող իր գլխին իջնի այդ սխալը։

― Ասպե՛տ, ― գոչեց թագավորը։ ― Վրեժի ծարավը կուրացրել է քեզ, խանգարել միտքդ։ Մի՞թե դու կսպանես անզեն մարդուն։

― Եթե նա համարձակվի այդ անել, ապա պատասխան կտա ինձ, ― ասաց Լանսելոտը։

― Ես պատասխան կտամ նրան, ով ցանկանա, ― տաքացած գոչեց սըր Սագրամորը։

Մերլինը նորից մեջ ընկավ, ձեռքերը շփելով և իր ամենա ստոր, չարախինդ, ինքնագոհ ժպիտը դեմքին խաղացնելով։

― Լավ է ասված, միանգամայն ճիշտ է ասված։ Եվ բավական է խոսեք։ Թող տեր իմ արքան մարտի նշան տա։

Թագավորը ստիպված էր զիջելու։ Եղջրափող հնչեց։ Մենք բաժանվեցինք իրարից ու դիրքեր գրավեցինք հակադարձ ծայրերում։ Կանգնած էինք իրարից հարյուր յարդ հեռու, հայացքներս միմյանց աչքերին հառած, քարացած ու անշարժ, կարծես հեծյալ արձաններ լինեինք։ Լռություն։ Մի ամբողջ երկարաձիգ րոպե, ոչ ոք չէր շարժվում, ոչ ոք հայացքը մեզնիղ չէր պոկում։ Թվում էր, թե թագավորը սիրտ չի անում նշան տալու։ Վերջապես նա բարձրացրեց ձեռքը, անմիջապես հետևեց եղջրափողի պարզ ու ջինջ երգը։ Սըր Սագրամորի երկար սուրը օդում փայլատակող աղեղ գծեց, և ահա նա, վեհատես ասպետը սուրում էր դեպի ինձ։ Ես տեղում մնացի։ Նա մոտենում էր։ Ես անշարժ էի։ Ժողովուրդը այնպես էր հուզվել, որ գոռում էր ինձ․

― Չքվիր, փախիր։ Փրկիր քեզ։ Առջևդ մահն է։

Ես մի մատնաչափ անգամ չշարժվեցի, մինչև որ այդ ամպրոպահան ուրվականը չմոտեցավ ինձ տասնհինգ քայլի վրա, ապա պատյանից դուրս քաշեցի արտճանակը․․․ կայծակ ու որոտ․․․ և ատրճանակը անհայտացավ պատյանի մեջ ավելի շուտ, քան որևէ մեկը կարող էր գլխի ընկնել, թե ինչ պատահեց։

Նժույգը դատարկ թամբով սլացավ իմ կողքից, իսկ գետնին պառկած էր սըր Սագրամորը քարի նման մեռած։

Մոտ վազող մարդիկ զարմանքից համրացան, համոզվելով, որ նա մեռել է, և ըստ երևույթին, առանց որևէ նկատելի պատճառի, որովհետև մարմնի վրա ոչ մի վերք չէր երևում։ Կրծքի զրահի վրա մի ծակ կար, ճիշտ է, բայց նրանք ոչ մի ուշադրություն չդարձրին այդպիսի մանր բանին։ Եվ քանի որ փամփուշտի վերքից շատ արյուն չի հոսում, ապա եղածն էլ մնացել էր հագուստի տակ և զրահից դուրս չէր թափանցում։ Մարմինը քարշ տվեցին թագավորի մոտ և ամբողջ ավագանին սկսեց դիտել այն։ Բնականաբար, զարմանքից նրանք քար էին կտրել։ Ինձ խնդրեցին մոտենալ և բացատրել հրաշքը։ Բայց ես արձանի նման մնացի տեղումս և ասացի․

― Եթե դա հրաման է, ես կգամ, բայց տեր իմ արքան գիտի, որ ես գտնվում եմ այնտեղ, որտեղ պետք է գտնվեմ ըստ մենամարտի օրենքների, քանի դեռ ինձ հետ մարտնչելու ցանկացողներ կան։

Ես սպասեցի։ Ոչ ոք հրավեր չկարդաց։ Այդ ժամանակ ես ասացի․

― Եթե կա մեկը, որ կասկածում է, թե մարտը անազնիվ էր ու հաղթանակը անիրավի, ես չեմ սպասում նրա մրցահրավերին, ինքս եմ ասպարեզ կարդում նրան։

― Դա քաջարի մրցահրավեր է ու քեզ արժանի, ― ասաց թագավորը։ ― Ուրեմն ասա այն անունը, որի հետ առաջինը կուզենայիր չափվել։

― Առանձին֊առանձին ոչ մեկի հետ։ Ես ասպարեզ եմ կարդում բոլորին։ Ահա, կանգնած եմ այստեղ և մարտի եմ հրավիրում Անգլիայի բոլոր ասպետներին, ոչ անհատապես, այլ զանգվածաբար։

― Ի՜նչ, ― դուրս թռավ երկու տասնյակ ասպետների կոկորդից։

― Դուք լսեցիք հրավերը։ Ընդունեցեք այն, կամ էլ ես ձեզ բոլորիդ, մինչև վերջինը, փոքրոգի վախկոտներ կկոչեմ։

Ինչպես գլխի եք ընկնում, դա պարզ հոխորտանք էր, որի նպատակն էր ահաբեկել հակառակորդին և ստիպել նրան փախչել։ Այդպիսի պահերին միանգամայն բանական է սիրտ անել և խաղի մեջ դրված դրամագլուխը բարձրացնել հարյուր անգամ․ հիսունից քառասունինն դեպքում, վստահ եղեք, որ ոչ ոք չի համարձակվի արձագանքել ձեզ և դուք կշահեք եղած դրամագլուխը։ Բայց այս անգամ․․․ ո՞վ կսպասեր․․․ Է՛հ, գործերը սոսկալի են դառնում։ Մի ակնթարթում հինգ հարյուր ասպետներ թամբերին թռան, և ես դեռ չէի հասցրել ուշքի գալ, որ նրանք արդեն կոկիկ շարքերով, զենք ու զրահի որոտ արձակելով, սլանում էին ինձ վրա։ Ես դուրս քաշեցի իմ զույգ ատրճանակները, հայացքով չափելով տարածությունը և հաշվելով հնարավորությունները։

Տրա՛ք․․․ մի թամբը դատարկվեց։ Տրա՛ք՝ մի ուրիշը։ Տրա՛ք, տրա՛ք․․․ և էլի երկուսը գետնինն փռվեցին։ Ես գիտեի․ կյանքս արդեն մազից է կախված և, եթե տասնմեկերորդ կրակոցն էլ նրանց չհամոզի, որ ես անպարտելի եմ, տասներկուերորդ հակառակորդը ինձ անպատճառ կսպանի։ Եվ ես ինձ երջանիկ զգացի, երբ իններորդ հեծյալի անկումից հետո ալեկոծություն նկատեցի թշնամուս շարքերում, ― դա մոտեցող խուճապի նշան էր։ Եթե ձեռքիցս փախցնեի այդ ակնթարթը, ամեն ինչ ջուրը կլցվեր։ Բայց չփախցրի։ Ես պարզեցի զույգ ատրճանակներն էլ ու նշան բռնեցի։ Հակառակորդներս կանգ առան, ապա դարձրին ձիերի գլուխները ու ցրիվ փախան։

Ճակատամարտը շահված էր։ Թափառական ասպետությունը որպես հաստատություն կործանված էր։ Սկսվեց քաղաքակրթության տողանցքը։ Ինչպե՞ էի ես ինձ զգում։ Ահ, դուք դա երբեք չեք կարող պատկերացնել։

Իսկ եղբայր Մերլի՞նը։ Նրա խաղաթուղթը նորից վառվեց։ Ամեն անգամ, երբ գրբացության կախարդությունը ընդհարվում էր գիտության կախարդությանը, գրբացության կախարդությունը պարտություն էր կրում։

Գլուխ XL

Երեք տարի անց

Երբ այն ժամանակ ես կոտրեցի թափառական ասպետության մեջքը, դրանից հետո այլևս ստիպված չէի գաղտնի աշխատելու։ Հաջորդ օրն իսկ զարմացած աշխարհին ես ցույց տվեցի իմ թաքցրած դպրոցները, հանքերը, իմ ծածուկ գործարանների ու արհեստանոցների ընդարձակ սիստեմը։ Մի խոսքով, ես տասնիններորդ դարը ցուցադրության հանեցի վեցերորդ դարի աչքին։

Շահեկան դրությունը անհրաժեշտ է անմիջապես օգտագործել։ Ասպետությունը ժամանակավորապես էր գահընկեց արվել և, որպեսզի նրան ուշքի գալու հնարավորություն չտայի, պետք էր վերջնականապես անդամալույծ անել, այլ կերպ չէր կարելի։ Ինչպես դուք տեսաք, մարտադաշտում վերջին պահին ամբողջ իմ վարքը պարզ հոխորտանք էր, և նրանք գլխի կընկնեն անպատճառ, եթե ես հնարավորություն տամ։ Այնպես որ ես նրանց ժամանակ պիտի չտայի և չտվեցի։

Ես նորոգեցի իմ մրցահրավերը, փորագրեցի պղնձի վրա, բազմացրի և տարածեցի ամենուրեք, որտեղ գեթ մի քահանա կար, որը կարող էր այն կարդալ ժողովրդին, ինչպես նաև անընդհատ տպագրում էի լրագրիս ազդերի սյունակներում։

Ես ոչ միայն նորոգեցի, այլև ընդլայնեցի այն։ Ես ասացի․ օր նշանակեցեք և ես, հիսուն օգնականներով մարտի դուրս կգամ աշխարհիս բոլոր ասպետների դեմ ու կոչնչացնեմ նրանց։

Այս անգամ ես արդեն չէի հոխորտում։ Ես պատրաստվում էի անելու այն, ինչ խոստացել էի։ Իմ մրցահրավերի միտքը այնքան պարզ էր, որ ուրիշ կերպ հասկանալ հնարավոր չէր։ Նույնիսկ ամենաբութ ասպետները հասկացան, որ հարցը դրված էր այսպես․ «հանձնվիր, կամ մեռիր»։ Նրանք բավական խելք ունեցան, որպեսզի առաջինը անեին։ Հետագա երեք տարիների ընթացքում նրանք ոչ մի անգամ այնպիսի անհանգստություն չպատճառեցին ինձ, որ արժանի լիներ հիշատակման։

Նկտի առեք, որ անցել էր երեք տարի։ Իսկ այժմ հայացք նետեցի Անգլիայի վրա։ Երջանիկ, ծաղկող երկիր, հրաշափառ կերպով վերափոխված։ Ամենուրեք դպրոցներ և բազմաթիվ կոլեջներ, մի քանի հրաշալի լրագրեր։ Նույնիսկ գրողներ հայտնվեցին։ Առաջին տեղը գրավեց սըր Դայն ըդեն֊Կատակաբանը, որը հրապարակեց հնությունից դեղնած պատմությունների մի հատորակ։ Դրանք ճիշտ նույն սրամտություններն էին, որոնց ես ծանոթ էի տասներեք հարյուր տարիներ շարունակ։ Եթե գոնե նա հանած լիներ այն հին, լպիրշ անեկդոտը դասախոսի մասին, ես ոչինչ չէի ասի, բայց ես տանել չէի կարող այն, դրա համար էլ խափանեցի գիրքը և կախեցի հեղինակին։

Ստրկությունը ոչնչացվեց․ բոլոր մարդիկ հավասար էին օրենքի առջև․ հարկերը գանձվում էին բոլորից։ Հեռագիրը, հեռախոսը, ձայնագիրը, գրամեքենան, կարի մեքենան, շոգին, էլեկտրականությունը կամաց֊կամաց ճանապարհ էին հարթում։ Մեկ֊երկու շոգենավ էին լողում Թեմզայի վրա, մենք ունեիք ռազմաշոգենավատորմ և սկիզբ էինք դնում առևտրական շոգենավարկությանը։ Ես պատրաստվում էի մի արշավախումբ ուղարկել Ամերիկան հայտնագործելու համար։

Մենք մի քանի երկաթուղիներ էինք կառուցում, և Քամելոտ֊Լոնդոն երկաթգիծը արդեն պատրաստ էր ու շահագործման էր հանձնվել։ Ես այնքան խելք ունեցա, որպեսզի գործը հենց սկզբից ճիշտ դնեի․ երկաթուղային ծառայության բոլոր պաշտոնները համարվում էին բարձր ու արտակարգորեն պատվավոր։ Միտքս այն էր, որ այդ պաշտոններում ներգրավեի ասպետներին ու ազնվականներին, նրանց ստիպեի աշխատել և դրանով իսկ հեռու պահեի չարաճճիություններից։ Ծրագիրս հիանալի արդյունք տվեց․ պաշտոնների համար մրցակցությունը շատ ուժգին էր։ 4.33֊ի Էքսպրեսի ուղեկցողը հերցոգ էր․ ամբողջ գծի վրա չկար մի ուղեկցող, որը կոմսից ցածր տիտղոս ունենար։ Նրանք բոլորը սքանչելի մարդիկ էին, բայց երկու թերություն ունեին, որոնց դեմ ես ոչինչ անել չկարողացա և ստիպված եղա աչք փակել․ նրանք ոչ մի կերպ չէին ուզում բաժանվել զրահներից և գրպանում էին ուղևորների փոխադրման վարձը, այսինքն՝ կողոպտում էին ընկերութայնը։

Երկրում ոչ մի ասպետ չմնաց, որը զբաղված չլիներ օգտակար աշխատանքով։ Այժմ էլ նրանք թափառում էին երկրում, բայց արդեն որպես օգտակար գիտելիքներ տարածողներ․ շնորհիվ թափառումների նկատմամբ ունեցած կրքոտ սիրո և սովորության, նրանք դարձան քաղաքակրթության լավագույն տարածողները։ Առաջվա նման ման էին գալիս զրահավորված, ձեռքներին սուր, նիզակ ու կացին, և, եթե նրանց չէր հաջողվում համոզել մեկին փորձելու կարի մեքենան, կամ երաժշտական արկղը կամ լարափակոցը, կամ բաժանորդագրվելու ոգելից խմիչքներ օգտագործողների ամսագրին, նրանք պարզապես վերացնում էին անհնազանդին և առաջ անցնում։

Ես շատ երջանիկ էի։ Գործը աստիճանաբար գնում էր դեպի իմ գաղտնի, վաղուց ի վեր մշակված ծրագրերի իրականացումը։ Այդպիսի ծրագրերը երկուսն էին, և նրանցից յուրաքանչյուրը շատ ավելի կարևոր էր, քան իմ նախկին բոլոր ծրագրերը։ Մեկը այն էր, որպեսզի գահընկեց անեի կաթոլիկ եկեղեցին և նրա ավերակների վրա հիմնեի բողոքական եկեղեցի, ոչ որպես տիրապետող եկեղեցի, այլ միայն ցանկացողների համար։ Մյուս ծրագիրս էլ այն էր, որ վերջ ի վերջո մի հրովարտակ հրապարակեի, որով Արթուրի մահից հետո մտցվում էր համընդհանուր քվեարկություն բոլոր տղամարդկանց ու կանանց համար, կամ էլ առնվազն բոլոր խելոք ու հիմար տղամարդկանց ու բոլոր միջին տարիքի մայրերի համար, որոնք, այնուամենայնիվ, պակաս խելք չունեն, քան նրանց քսանմեկ գարուն բոլորած որդիները։ Արթուրը կարող էր ապրել ևս մի երեսուն տարի, այժմ նա նույնքան էր, որքան ես էի, այսինքն քառասուն տարեկան, և ես ենթադրում էի, որ այդ ընթացքում ժողովրդի ամենագործունյա մասին առանց դժվարության կնախապատրաստեմ համաշխարհային պատմության մեջ առաջին անգամ կատարվելիք իրողությանը՝ վճռական, լիակատար, բայց անարյուն հեղափոխությանը։ Արդյունքը հանրապետություն կլինի։ Ձեզնից ինչ թաքցնեմ, պետք է խոստովանեմ, թեպետ ամաչում եմ․ ներսս անարժան ցանկություն էր գլուխ բարձրացնում, ուզում էի դառնալ նրա առաջին պրեզիդենտը։ Ինչ արած, ինձ համար էլ մարդկայինը օտար չէ, ես ինքս էլ եմ այդ հասկանում։

Ինչ վերաբերում էր հեղափոխությանը, Քլարենսը համաձայն էր ինձ հետ, միայն որոշ վերապահությամբ։ Նա ուզում էր հանրապետություն՝ առանց արտոնյալ դասերի, բայց ժառանգական թագավորական ընտանիքով՝ որպես պետության գլուխ, ընտրովի պրեզիդենտի փոխարեն։ Նա կարծում էր, թե թագավորական տունը մեծարելու երջանկությունը ճաշակած ժողովրդից չի կարելի խլել այդ հաճույքը, այլապես նա կթոռոմի և կարոտից կմեռնի։ Ես էլ պնդում էի, թե թագավորները վտանգավոր են։ Նա ասում էր․ «Այդ դեպքում գահին դնենք կատուներին»։ Նա վստահ էր, որ կատուների թագավորական ընտանիքը ճիշտ և ճիշտ համապատասխան կլինի գահին։ Նրանք նույնքան օգտակար կլինեն, որքան որևէ ուրիշ թագավորական ընտանիք, նրանք կիմանան ճիշտ նույնքան, նրանք կունենան ճիշտ նույն առաքինությունները, ճիշտ նույն արատները և ճիշտ նույն հակումները՝ կռվելու հարևան թագակիր կատուների հետ, նրանք զերծ չեն լինի ճիշտ նույն ծիծաղաշարժ փառասիրությունից և երբեք չեն գիտակցի այդ, նրանք չափազանց էժան կնստեն և, վերջապես, նրանց աստվածային իրավունքը նույնքան հնչեղ կլինի, որքան որևէ ուրիշ թագավորական ընտանիքինը, քանզի «Աստծո ողորմածությամբ Փիսո VII , Փիսո XI կամ Փիսո XIV» բնավ էլ նվազ չի հնչի սեղմահագուստ հագած որևէ ուրիշ թագակիր կատվի անունից։

― Որպես կանոն, ― ասաց նա իր մաքուր ժամանակակից անգլերենով, ― կատուները սովորական թագավորներից շատ ավելի բարոյական են և ամենաբարերար ներգործությունը կունենան ժողովրդի բարոյականության վրա, որը միշտ հակված է ընդօրինակելու իր վեհապետներին։ Եվ քանի որ ժողովուրդը արդեն վարժված է մեծարելու թագը, անկախ նրա կրողից, ապա կմեծարի նաև այդ քնքուշ ու անվնաս կատուներին, մանավանդ, շուտով բոլորը կնկատեն, որ կատու թագավորը ոչ ոքի չի կախում, ոչ ոքի չի գլխատում, ոչ ոքի չի բանտում․ ոչ մի դաժանություն և անարդարություն չի անում։ Այն ժամանակ նրան կսկսեն առավել մեծարել ու սիրել, քան մեծարում ու սիրում են սովորական մարդ թագավորին։ Ամբողջ աշխարհը նախանձով կնայի մեր կառավարման այդ նրբանկատ ու մարդասիրական սիստեմին, թագակիր մսագործները ամենուրեք հանկարծ կսկսեն չքվել, ազատված պաշտոններ կգրավեն մեր թագավորական ընտանիքի կատվաձագերի կողմից, մեզ մոտ կլինի ամբողջ աշխարհի գահերին մատակարարող կատվագործարանը․ քառասուն տարի հետո ամբողջ Եվրոպան կկառավարեն կատուները, իսկ հայթայթիչները կլինենք մենք։ Վրա կհասնի համընդհանուր խաղաղության թագավորությունը, որը այլևս վերջ չի ունենա․․․ Մյա֊ա֊ո՜ւ, մյաո՜ւ․․․ փի՛շտ․․․ մյաո՜ւ․․․

Անիծվես դու, Քլարենս։ Ես էլ կարծում էի, թե նա լուրջ է խոսում և նույնիսկ արդեն համաձայնում էի նրա հետ, երբ հանկարծ սկսեց «մյաու» անել ու չափազանց վախեցրեց ինձ։ Բայց նա երբեք չի կարողացել լուրջ լինել։ Նա նույնիսկ չգիտեր, թե դա ինչ բան էր։ Նա հայտնագործել էր սահմանադրական միապետության կատարելագործման բավականին բանական միջոց, բայց ինքը այնքան քամի֊գլուխ էր, որ չէր կարող գնահատել իր իսկ գյուտը։ Ես ուզում էի հայհոյել նրան, բայց այդ պահին ներս ընկավ վախից խենթացած Սենդին․ հեկեկոցը խանգարում էր նրան խոսել։ Ես գրկեցի նրան, հանգստացրի, փայփայեցի։

― Խոսիր, թանկագինս, ասա, ի՞նչ է պատահել։

Նրա գլուխը ընկավ կրծքիս և նա հազիվ լսելի շշնջաց․

― Հելլո֊ Կենտրոնը․․․

― Շտապ, ― գոռացի ես Քլարենսին, ― հեռախոսով կանչիր թագավորի նմանաբույժին։

Մի րոպե անց ես ադեն չոքել էի երեխայի օրորոցի առջև, իսկ Սենդին ծառաներին այս ու այն կողմ էր ուղարկում ամբողջ տնով մեկ։ Անմիջապես գլխի ընկա, թե ինչ էր պատահել՝ կեղխ խռուկ։ Կռացա ու շշնջացի․

― Աչիկներդ բաց արա, քաղցրիկս։ Հելլո֊Կենտրո՛ն։

Նա բացեց իր քնքուշ աչիկները և դժվարությամբ թոթովեց․

― Պապա։

Այդ ինձ մխիթարեց։ Ուրեմն նա դեռ չի մեռնում։ Ես մարդ ուղարկեցի ծծմբային լուծույթ բերելու, և ինքս ինգալյատոր պատրաստեցի, որովհետև, երբ Սենդին կամ երեխան հիվանդ են լինում, ես անգործ չեմ նստում ու սպասում բժշկին։ Ես կարողանում էի նրանց երկուսին էլ խնամել, բավականին փորձ ունեի։ Մեր դստրիկը իր կյանքի մեծ մասը անց է կացրել իմ ձեռքերի վրա, և ես կարողանում էի հանգստացնել նրան, չորացնել թերթերունքների արցունքը, նույնիսկ այն պահերին, երբ մայրը չէր իմանում, թե ինչ անել։

Նույն պահին իր ամենաշքեղ զրահները հագին սըր Լանսելոտը անցնում էր մեծ սրահով դեպի առևտրական ատյանը․ նա առևտրական ատյանի նախագահն էր։ Այդ պաշտոնը սըր Լանսելոտը գնել էր սըր Գալահադից, քանի որ առևտրական ատյանը բաղկացած էր միայն Կլոր Սեղանի ասպետներից, և Կլոր Սեղանն էլ այժմ օգտագործում էին միայն գործնական նիստերի համար։ Այդ սեղանի շուրջ տեղ ունենալու իրավունքը արժեր․․․ Էհ, դուք երբեք չեք հավատա, եթե ասեմ գումարը, դրա համար էլ ասելը անիմաստ է։ Սըր Լանսելոտը բորսայի տիրակալներից մեկն էր, նա վերահսկում էր նոր երկաթուղու արժեթղթերի մի կլորիկ մասին և հենց այսօր մտադիր էր բորսայում մի քանի կետի իջեցում խաղալ։ Բայց դա ի՞նչ նշանակություն ուներ։ Նա մնացել էր էլի նույն բարի Լանսելոտը, և երբ մեր դռան մոտից անցնելիս ներս նայեց և տեսավ, որ իր անուշիկը հիվանդ է, դա արդեն բավական էր նրա համար, թող բորսան իրար խառնվի, թող արժեթղթերը իջնեն ու վեր ցատկեն, թող նույնիսկ ինքը սնանկանա, նա պետք է գա ու կանգնի փոքրիկ Հելլո֊Կենտրոնի կողքին։ Եվ նա այդպես էլ արեց։ Անկյուն շպրտեց իր սաղավարտը ու կես րոպեից հետո սպիրտայրոցի վրա արդեն ջուր էր եռացնում։ Իսկ Սենդին էլ սավանից ամպհովանի սարքեց օրորոցի վրա, ու ինգալյատորը պատրաստ էր։

Սըր Լանսելոտը շոգի էր թողնում, մենք միասին ամանի մեջ չմարած կիր, կարբոլաթթու և կաթնաթթու ավելացրինք, և բուժիչ շոգին խողովակով հոսեց ամպհովանու տակ։ Մենք ժամապահների նման կանգնած էինք օրորոցի երկու կողմերում։ Սենդին հանգստացավ և այնպես երախտապարտ էր զգում իրեն, որ փշրած ուռենու կեղևից երկու գլանակ պատրաստեց ու մեզ արտոնեց ծխել սենյակում, ասելով, թե օրորոցի մեջ ծուխը չի թափանցի, իսկ ինքը սիրում է, երբ ծխում են, քանի որ երկրի տիկիններից ինքը առաջինն է ծխող մարդ տեսել։ Իրոք, որ ավելի սրտառուչ տեսարան չէր կարող լինել, քան սըր Լանսելոտն էր իր շքեղագույն զրահների մեջ, երեխայի օրորոցի մոտ նստած։ Նա գեղեցիկ տղամարդ էր ու բարի մարդ, և, անշուշտ, կարող էր երջանկացնել կնոջն ու երեխաներին։ Բայց Գինեվրը․․․ ասենք արժե՞ արդյոք ախ ու վախ քաշել մի բանի համար, որին այլևս օգնել հնարավոր չէ։

Ես ու նա հերթապահեցինք օրորոցի մոտ երեք օր ու գիշեր, մինչև որ վտանգը լրիվ անցավ, ապա նա գրկեց փոքրիկին ու համբուրեց, և նրա սաղավարտի փետուրները խոնարհվեցին երեխայի ոսկե գանգուրների վրա։ Հետո նա երեխային զգուշությամբ հանձնեց Սենդիին և վեհապանծ տեսքով անցավ գլխավոր սրահով, երկու շարք կանգնած ու հիացական հայացքով նրան նայող զինվորների ու ծառաների միջից։ Եվ ոչ մի բնազդ չհուշեց ինձ, որ նրան վերջին անգամ եմ տեսնում այս կյանքում։ Աստված իմ, ի՜նչ սիրտ կոտրող աշխարհ է սա։

Բժիշկներն ասացին, որ մենք պետք է երեխային օդափոխեինք, եթե ցանկանում էինք վերականգնել նրա առողջությունը և ուժերը։ Նրան ծովային օդ էր անհրաժեշտ։ Մենք ռազմանավ վերցրինք, երկու հարյուր հիսուն մարդուց բաղկացած շքախումբ և ճամփորդության մեկնեցինք։ Երկու շաբաթից ափ իջանք Ֆրանսիայում, և բժիշկները խորհուրդ տվեցին որոշ ժամանակ մնալ այնտեղ։ Այդ շրջանի փոքրիկ թագավորը առաջարկեց մեզ իր հյուրընկալությունը և մենք ուրախությամբ ընդունեցինք։ Նա ինքը այնքան էլ փայուն հարմարություններ չուներ, բայց մենք, նավից որոշ բաներ փոխադրելով, հիանալի պայմաններ ստեղծեցինք մեզ համար նրա հնօրյա տարօրինակ ամրոցում։

Ամսվա վերջին ես նավը տուն ճամփեցի սնունդի պաշար և նորություններ բերելու։ Մենք ակնկալում էինք, որ նավը ետ կվերադառնար երեք֊չորս օրից։ Մնացած բոլոր նորությունների թվում, ես լուր էի սպասում իմ նոր փորձի արդյունքների մասին։ Ծրագիրս այսպիսին էր․ մրցախաղերը փոխարինել որևէ ուրիշ բանով, որը կարող լիներ զբաղեցնել իմ ասպետներին առանց շրջապատին վնաս պատճառելու, ծառայեր որպես նրանց եռանդը ծախսելու միջոց և, միևնույն ժամանակ, պահպաներ այն լավը, որ կար նրանց մեջ՝ մրցության ազնիվ ոգին։ Ես նրանցից մարզիկների խմբեր էի ստեղծել և ծածուկ մարզում էի այդ խմբերը, և այժմ արդեն մոտենում էր նրանց առաջին հրապարակային ելույթի օրը։

Փորձս կոչվում էր բեյզբոլ՝ գնդախաղ։ Որպեսզի այդ խաղը միանգամից տարածում ստանար և դրվեր քննադատության համար անհասանելի բարձրության վրա, ես իմ առաջին իննյակների մեջ խաղացողներին ընդգրկել էի ոչ թե ըստ ունակությունների, այլ ըստ տոհմաբանական անվանիության։ Երկու թիմերից և ոչ մեկում չկար մի ասպետ, որը ամենաազդեցիկ անձնավորություններից չլիներ։ Արթուրի շուրջը նման հումք որքան ուզեք կարող էիք ճարել։ Նույնիսկ չէիք կարող որևէ ուղղությամբ քար նետել, որ չդիպչեր այս կամ այն թագավորիկին։ Իհարկե, ես չէի կարող համոզել այդ մարդկանց զրահները հանել խաղի ժամանակ, այդ մասին խոսելն անգամ ավելորդ էր, որովհետև նույնիսկ լոգանքը նրանք ընդունում էին զրահների մեջ։ Պետք էր դեռ շնորհակալ լինել, որ համաձայնեցին որոշ տարբերություններ մտցնել իրենց զրահների մեջ, որպեսզի հնարավոր լիներ մի թիմը մյուսից զանազանել։ Այսպիսով մի թիմը հագավ պարորը հիշեցնող օղազրահներ, իսկ մյուսը՝ իմ նոր բեսսեմերյան պողպատից պատրաստված զրահներ։ Դաշտում նրանց վարժանքները ծայրահեղորեն ֆանտաստիկ էին։ Երբեք խույս չէին տալիս գնդակից, այլ սպասում էին տեղում մինչև որ գնդակը դիպչում էր իրենց, իսկ երբ գնդակը դիպչում էր մի բեսսեմերի, հարյուր հիսուն յարդ ետ էր թռչում։ Իսկ երբ խաղացողը վազելով գալիս էր երեսն ի վար գետին փռվում և փորսող տալիս գնդակին հասնելու համար, կարծես զրահակիր էր նավահանգիստ մտնում։ Սկզբում ես իրավարարներ նշանակում էի անտոհմիկ մարդկանց, բայց շուտով ստիպված եղա հրաժարվել դրանից։ Գոհացնել իմ թիմերին նույնպես հեշտ չէր, ինչպես ուրիշ բեյզբոլային թիմերին։ Իրավարարի առաջին իսկ որոշումը սովորաբար դառնում էր վերջինը։ Նրան տեղն ու տեղը սրատում էին և նրա բարեկամները դիակը պատգարակների վրա տուն էին տանում։ Երբ մարդիկ տեսան, որ ոչ մի իրավարար խաղից հետո կենդանի չի մնում, այդ պաշտոնն այլևս անցանկալի դարձավ։ Ես էլ ստիպված եղա իրավարար նշանակել այնպիսի մարդու, որի ազնվական ծագումն ու կառավարության մեջ գրաված բարձր դիրքը պաշտպանեին նրան։

Ահա թիմերի կազմը․

Բեսեմերներ

Արթուր թագավոր,

Լոտ Լոտացի թագավոր,

Հյուսիսային Գալլիայի թագավոր

Մարսիլ թագավոր,

Պելլամ Լիստենջիզցի թագավոր,

Բազդեմագուս թագավոր,

Տոլլեմ լա ֆենս թագավոր

Պարորակիրներ

Լուցիուս թագվոր,

Լոգրիս թագավոր,

Մարհոլտ իռլանդացի թագավոր,

Մորգանոր թագավոր,

Մարկ Քորնուելցի թագվոր,

Նոնթր Գառլոտցի թագվոր,

Մելիդոսա Լիոնցի թագավոր,

Լճի թագավոր, Սիրիայի սուլթան։

Իրավարար՝ Քլարենս։

Հրապարակային առաջին խաղին ներկա կլինեին, իմ հաշվումներով, ըստ երևույթին մի հիսուն հազար մարդ․ արժեր, իհարկե, այդպիսի ծիծաղաշարժ օյին տեսնելու համար շուրջերկրյա ճանապարհորդություն կատարել։ Ամեն ինչ մեզ համար նպաստավոր էր, հիասքանչ տաք գարուն էր, և բնությունն արդեն իր նոր հագուստներն էր հագել։