Ոճիր և պատիժ, Երկրորդ մաս

Ոճիր և պատիժ
◀ Ոճիր և պատիժ, Առաջին մաս	Ոճիր և պատիժ, Երրորդ մաս ▶

I

Այդպես նա շատ երկար պառկեց։ Երբեմն կարծես թե արթնանում էր, և այդ րոպեներին նկատում էր, որ արդեն վաղուց գիշեր է, բայց վեր կենալու մասին չէր էլ մտածում։ Վերջապես, տեսավ, որ արդեն բացվել է ցերեկվա լույսը։ Նա բազմոցի վրա պառկած էր մեջքին, դեռ փայտացած էր քիչ առաջվա անզգայությունից։ Փողոցից նրան էին հասնում սարսափելի, սուր, հուսահատական ճիչեր, ասենք նա ամեն գիշեր էլ ժամը երեքին իր լուսամուտի տակից այդպիսի ճիչեր էր լսում։ Հենց դրանք էլ հիմա արթնացրին նրան։ «Հըմ, ահա և հարբածները դուրս են գալիս օղետներից»,— մտածեց նա,— «ժամը երեքն է»,— ու հանկարծ վեր թռավ, ասես մեկը նրան պոկեց բազմոցից։— «Ինչպե՞ս, արդեն ժամը երեքն է՞»։ Նա նստեց բազմոցին և այստեղ հիշեց ամեն ինչ. հանկարծ, մեկ ակնթարթում հիշեց ամեն ինչ։

Առաջին ակնթարթում նա կարծում էր, թե կխելագարվի։ Նա սարսափելի ցուրտ զգաց, բայց ցուրտը նաև տենդից էր, որ արդեն վաղուց սկսվել էր նրա քնած ժամանակ։ Իսկ հիմա հանկարծ սկսեց այնպես դողալ, որ քիչ էր մնում ատամները դուրս թռչեին, ու նա ցնցվում էր ամբողջ մարմնով։ Նա բացեց դուռը և ականջ դրեց․ տանը բոլորը քնած էին։ Նա ապշած նայում էր ինքն իրեն և այն ամենին, ինչ որ կար սենյակում, ու չէր հասկանում, թե ինչպես կարող էր երեկ, ներս մտնելով, չփակել դուռը ու նետվել բազմոցի վրա՝ չհանելով ոչ միայն վերնազգեստը, այլև գլխարկը, որ ընկել էր գլխից ու գտնվում էր հատակի վրա, բարձի մոտ։ «Եթե մեկը ներս մտներ, ի՞նչ կմտածեր, կկարծեր, թե ես հարբա՞ծ եմ, բայց․․․»։ Նա նետվեց դեպի պատուհանը։ Բավականաչափ լույս էր, ու նա հապճեպ, ոտքից֊գլուխ զննեց իրեն, իր ամբողջ հագուստը, որ տեսներ, թե արդյոք չկա՞ն արյան հետքեր։ Բայց այդպես զննել չէր կարելի, նա դողալով սկսեց հանել ամբողջ հագուստը ու դարձյալ զննել։ Նա շուռումուռ արեց ամեն ինչ մինչև վերջին թելը, մինչև վերջին լաթը, ու չվստահելով իրեն, երեք անգամ կրկնեց զննությունը։ Բայց կարծես թե չկար ոչինչ, չկար ոչ մի հետք, բացի անդրավարտիքի ծայրերին եղած հետքից։ Դրանք պատռտվել ու կախվել էին ծոպերի նման, և այդ ծոպերի վրա մակարդված արյան խիտ հետքեր էին երևում։ Նա վերցրեց ծալովի մեծ դանակը ու կտրեց ծոպերը։ Կարծես թե էլ ուրիշ հետք չկար։ Հանկարծ նա հիշեց, որ քսակը և այն իրերը, որոնք հանել էր պառավի սնդուկից, մինչև հիմա գտնվում են իր գրպաններում։ Նա մինչև այժմ չէր էլ մտածել դրանք հանել և թաքցնել։ Նույնիսկ հագուստը զննելիս էլ չհիշեց այդ իրերը։ Այդ ինչի՞ էր նման։ Նա անմիջապես սկսեց դրանք հանել ու շպրտել սեղանի վրա։ Բոլորը հանեց, նույնիսկ շուռ տվեց գրպանները, որպեսզի հավաստիանար, թե էլ ոչինչ չի մնացել, և այդ ամբողջ կույտը տարավ սենյակի մի անկյունը։ Այնտեղ, հենց անկյունում, ներքևում մի տեղ պատից պոկվել, պատառոտվել էր պաստառը, նա անմիջապես սկսեց իրերը խոթել այդ խոռոչը, թղթի տակ. դրանք բոլորը տեղավորվեցին։ «Իրերն էլ, քսակն էլ աչքի չեն ընկնի»,— ուրախ մտածեց նա, վեր կացավ ու բութ նայեց անկյունին, է՛լ ավելի դուրս ընկած պաստառին։ Հանկարծ նա ամբողջ մարմնով ցնցվեց սարսափից։ «Աստված իմ, ախր ի՞նչ արեցի,— հուսալքված շշնջում էր նա,— մի՞թե դրանք թաքցրած են, մի՞թե այդպես են թաքցնում»։

Ճշմարիտ է, նա հաշվի չէր առել իրերը, նա կարծում էր, թե միայն փող կլինի, այս պատճառով էլ կանխապես տեղ չէր պատրաստել իրերի համար։ «Բայց հիմա, հիմա ինչո՞ւ եմ ուրախանում»,— մտածում էր նա։— «Մի՞թե կարելի է այդպես թաքցնել։ Իսկապես որ բանականությունը դավաճանում է ինձ»։ Նա ուժասպառ նստեց բազմոցին, ու իսկույն էլի սկսվեց անտանելի դողը։ Նա մեքենայաբար քարշ տվեց իր կողքին, աթոռին ընկած նախկին ուսանողական ձմեռային վերարկուն, որ տաք էր, բայց համարյա արդեն բոլորովին պատառոտված, ծածկվեց դրանով, և քունն ու զառանցանքը դարձյալ մի անգամից ընդգրկեցին նրան։ Նա անզգայացավ։

Բայց ընդամենը հինգ րոպե անց նա կրկին վեր թռավ ու անմիջապես, անհամբերությամբ նետվեց դեպի իր վերնազգեստը։ «Ես ինչպե՞ս կարող էի դարձյալ քնել, երբ ոչինչ չի արված, հենց այդպես է որ կա, մինչև այժմ թևատակից չեմ հանել օղակը։ Մոռացել եմ, մոռացել այդ կարևոր բանը, այդ հանցանշանը»։ Նա պոկեց օղակը ու սկսեց արագ-արագ կտրատել, խոթել բարձի տակ դրված սպիտակեղենի մեջ։ «Պատառոտված կտավի կտորները ոչ մի դեպքում կասկած չեն առաջացնի․ կարծեմ այդպես է, կարծեմ այդպես է», կրկնեց նա սենյակի մեջտեղում կանգնած, ու ցավ պատճառելու չափ լարված ուշադրությամբ նորից սկսեց զննել շուրջը, հատակը, ամեն ինչ, որ տեսնի, թե արդյոք որևէ բան չի՞ մոռացել։ Նա հավատացած էր, որ ամեն ինչ, նույնիսկ հիշողությունը, նույնիսկ սոսկ ըմբռնողությունը դավաճանում են իրեն, և դա սկսում էր անտանելի տանջել նրան։ «Ի՞նչ է սա, մի՞թե արդեն սկսվում է իմ կործանումը, մի՞թե արդեն վրա է հասնում մահապատիժը։ Հըմ, այդպես է որ կա»։ Հիրավի, ծոպերի կտորտանքները, որ նա կտրել էր անդրավարտիքից, այնպես էլ ընկած էին հատակին, սենյակի մեջտեղում, որ հենց առաջին ներս մտնողը տեսներ։ «Ախր ի՞նչ է կատարվում ինձ հետ», դարձյալ գլխակորույս գոչեց նա։

Այստեղ նրա գլխում մի տարօրինակ միտք ծագեց, գուցե և իր ամբողջ հագուստը արյունոտված է, գուցե արյան շատ բծեր կան, բայց ինքը դրանք չի տեսնում, չի նկատում, որովհետև իր ըմբռնողությունը թուլացել է, ջլատվել․․․ միտքը մթագնել է․․․ Հանկարծ նա հիշեց, որ քսակի վրա էլ արյուն կար։ «Վա՛հ, այդպես ուրեմն, գրպանս նույնպես արյունոտված կլինի, որովհետև ես այն ժամանակ թաց քսակը գրպանս էի դրել»։ Նա վայրկենապես շուռ տվեց գրպանը. հենց այդպես էր որ կար․ գրպանի աստառի վրա արյան հետքեր, բծեր էին մնացել։ Ուրեմն բանականությունս դեռ բոլորովին չի չքացել, ուրեմն կա ըմբռնողություն և հիշողություն, եթե ինքս սթափվեցի ու գլխի ընկա, ցնծագին մտածեց նա, ամբողջ կրծքով մեկ խոր և ուրախ շունչ առավ, սա ուղղակի տենդային թուլություն է, րոպեական զառանցանք»,— և նա անդրավարտիքի ձախ գրպանից պոկեց ամբողջ աստառը։ Այդ րոպեին արևի ճառագայթը ընկավ նրա ձախ կոշիկին. գուլպայի վրա, որ երևում էր կոշիկի պատռված տեղից, կարծես թե ինչ-որ նշաններ նկատվեցին։ Նա հանեց կոշիկը․ «իրոք որ նշաններ կան, գուլպայիս ամբողջ ծայրը արյունոտված է», երևի այն ժամանակ նա անզգուշաբար ոտքը դրել էր արյան լճի մեջ․․․ «Հիմա ի՞նչ անեմ սրանք, որտե՞ղ գցեմ այս գուլպան, ծոպերը, գրպանը»։

Նա այդ ամենը վերցրեց ու կանգնեց սենյակի մեջտեղում։ «Գցեմ վառարա՞նը, բայց ամենից առաջ վառարանը կնայեն։ Վառե՞մ, բայց ինչո՞վ վառեմ, նույնիսկ լուցկի էլ չկա։ Ոչ, ավելի լավ է տանից դուրս գալ և այս ամենը մի տեղ շպրտել։ Այո, ավելի լավ է, դեն շպրտել», կրկնեց նա՝ դարձյալ նստելով բազմոցին, «և հենց այժմ, այս րոպեիս, անհապաղ․․․»։ Բայց դրա փոխարեն նրա գլուխը նորից թեքվեց բարձին, վերստին բռնեց նրա անտանելի ղողը, նա կրկին իր վրա քաշեց վերարկուն։ Ու երկար, մի քանի ժամ նա հաճախակի մտմտում էր, որ «լավ կլիներ այժմ, առանց այդ հետաձգելու, գնալ որևէ տեղ և դրանք դեն շպրտել, որպեսզի աչքից հեռու լինեն, դե շուտ, շուտ պետք է գնալ»։ Նա մի քանի անգամ պոկվեց բազմոցից, փորձեց ոտքի ելնել, բայց արդեն չկարողացավ։ Նրան վերջնականապես արթնացրեց դռան ուժեղ թխկոցը։

— Դե, բաց արա, է՛, կենդանի՞ ես, թե՞ չէ, Հա՜ մրափում է ու մրափում,— բղավում էր Նաստասյան, բռունցքով ծեծում դուռը,— ամբողջ օրերով շնթռկում է շնավարի, հենց շուն է որ կա։ Բաց արա, էլի, ժամը տասնմեկն է։

― Գուցե թե տանը չի,— ասաց ինչ-որ տղամարդ։

«Վա՛հ, այդ դռնապանի ձայնն է․․․ Նա ի՞նչ է ուզում»։ Ռասկոլնիկովը վեր թռավ ու նստեց բազմոցին։ Սիրտը այնպես խփում էր, որ նույնիսկ ցավ էր պատճառում։

― Հապա ո՞վ է դուռը ներսից կեռով փակել,— առարկեց Նաստասյան։— Ի֊ի՜հ, սկսել է փակվել։ Գողանալո՞ւ են դրան, ինչ է։ Բա՛ց արա, անխե՛լք, արթնացի՛ր։

«Ի՞նչ են ուզում դրանք։ Դռնապանը ինչո՞ւ է եկել։ Ամեն ինչ հայտնի է։ Դիմադրե՞մ, թե՞ բաց անեմ։ Ավելի լավ է բաց անեմ։ Կորա՜ ես․․․»։

Նա քիչ բարձրացավ տեղից, թեքվեց առաջ և հանեց կեռը։

Նրա ամբողջ սենյակը այնպիսի չափի էր, որ կարելի էր առանց անկողնից վեր կենալու բանալ դռան կեռը։

Հենց այդպես է որ կա. կանգնած են դռնապանն ու Նաստասյան։

Նաստասյան ինչ֊որ տարօրինակ հայացք նետեց նրա վրա։ Ռասկոլնիկովը կատաղի ու հանդուգն տեսքով նայեց դռնապանին։ Սա լուռ մեկնեց նրան մի գորշ, երկտակ ծալված թուղթ, որը կնքված էր շշի զմուռսով։

— Ծանուցագիր է, գրասենյակից է,— ասաց նա՝ տալով թուղթը։

— Ո՞ր գրասենյակից․․․

— Ուրեմն կանչում են ոստիկանատուն, գրասենյակ։ Հայտնի բան է, թե ինչ գրասենյակ է։

— Ոստիկանատո՜ւն․․․ Ինչի՞ համար․․․

— Ես ի՞նչ գիտենամ։ Որ պահանջում են, գնա։— Դռնապանը ուշադրությամբ նայեց նրան, նայեց շուրջը ու շուռ եկավ, որ գնա։

— Բոլորովին հիվանդացե՞լ ես, ինչ է,— հարցրեց Նաստասյան՝ աչք չկտրելով Ռասկոլնիկովից։ Դռնապանը նույնպես մի րոպե ետ նայեց։— Երեկվանից տաքություն ունես,— ավելացրեց Նաստասյան։

Ռասկոլնիկովը չէր պատասխանում և թուղթը առանց բաց անելու պահել էր ձեռքին։

— Մի՛ վեր կենա,— ասաց Նաստասյան՝ խղճալով ու տեսնելով, որ նա բազմոցից իջեցնում է ոտքերը։— Որ հիվանդ ես, մի գնա. ոստիկանությունը չի փախչի։ Այդ ի՞նչ է ձեռքիդ։

Ռասկոլնիկովը նայեց ներքև, նրա աջ ձեռքում գտնվում էին ծոպերի կտրած կտորները, գուլպան ու պոկած գրպանի ծվենները։ Այնպես էլ քնել էր՝ դրանք ձեռքում պահած։ Հետո մտածելով այդ մասին, նա հիշում էր, որ տաքության մեջ կիսով չափ արթնանալով, այդ ամենը պինդ սեղմում էր ձեռքում ու այդպես էլ նորից քնում։

— Ի-ի՜հ, տես թե ինչ փալաս-փուլուս է հավաքել ու քնում է դրանցով, ասես գանձ լինեն․․․— Ու Նաստասյան սկսեց ցնցվել իր հիվանդագին ջղայնոտ ծիծաղից։ Ռասկոլնիկովը այդ ամենը վայրկենապես խոթեց վերարկուի տակ ու աչքերը հառեց Նաստասյային։ Թեև նա այդ րոպեին գրեթե անկարող էր միանգամայն խելացիորեն դատելու, բայց զգում էր, որ երբ գան իրեն տանելու, իր հետ այդպես չեն վարվի։ «Հը՛մ․․․ ոստիկանատո՞ւն»։

— Գոնե թեյ խմեիր, թե ուզում ես, բերեմ, մնացել է․․․

— Ոչ․․․ ես կգնամ, ես հիմա կգնամ,— քրթմնջաց Ռասկոլնիկովը ու ոտքի ելավ։

— Գուցե սանդուղքից է՛լ չկարողանաս իջնել։

— Կգնամ․․․

— Ինչպես կուզես։

Նաստասյան գնաց դռնապանի ետևից։ Ռասկոլնիկովը իսկույն մոտեցավ լուսամատին, գուլպան ու ծոպերը զննելու։ «Բծեր կան, բայց այնքան էլ նկատելի չեն. լրիվ աղտոտվել է, ջնջվել ու խունացել։ Ով նախապես չգիտե, ոչինչ չի նկատի։ Ուրեմն Նաստասյան հեռվից ոչինչ չէր կարող նկատել, փառք աստծո»։ Ռասկոլնիկովը դողալով բացեց ծանուցագիրը ու սկսեց կարդալ, երկար, երկար կարդաց և վերջապես հասկացավ։ Այդ մի սովորական ծանուցագիր էր թաղային ոստիկանատնից, պահանջվում էր այդ օրը ժամը տասի կեսին ներկայանալ թաղային վերակացուի գրասենյակը։

«Ե՞րբ է այսպիսի բան եղել։ Ոստիկանության հետ ես ոչ մի գործ չունեմ։ Ինչո՞ւ հենց այսօր են կանչում»,― տանջալից տարակուսանքով մտածում էր նա։— «Տեր աստված, թող այս ամենը շուտ վերջանա»։ Նա ուզեց ծունկ չոքել ու աղոթել, բայց նույնիսկ ինքն էլ ծիծաղեց, ոչ թե աղոթքի, այլ իր վրա։ Սկսեց արագ հագնվել։ «Միևնույն է, կորչելու եմ։ Հագնեմ գուլպան,— հանկարծ մտածեց նա,— է՛լ ավելի կճմռթվի, կփոշոտվի, ու հետքերը կչքանան»։ Բայց հագավ թե չէ, իսկույն հանեց զզվանքով ու սարսափով։ Հանեց, բայց հիշելով, որ ուրիշ գուլպա չկա, վերցրեց ու դարձյալ հագավ ու դարձյալ ծիծաղեց։ «Այս ամենը պայմանական է, այս ամենը հարաբերական է, այս ամենը հենց միայն ձևեր են», մտածեց նա հարևանցիորեն, լոկ միայն թռուցիկ կերպով, իսկ ինքը դողում էր ամբողջ մարմնով։ «Ախր ես հագա գուլպան, բանը հո վերջացրի նրանով, որ հագա»։ Ծիծաղը, սակայն իսկույն փոխարինվեց հուսալքումով։ «Ոչ, անզոր եմ․․․», մտածեց նա։ Ոտքերը դողում էին։ «Վախից է», փնթփնթաց նա քթի տակ։ Տաքությունից գլուխը պտտվում էր ու ցավում։ «Դա խորամանկություն է. նրանք ուզում են խորամանկությամբ ինձ ծուղակի մեջ գցել և հանկարծ խոստովանություններ կորզել», շարունակում էր քթի տակ փնթփնթալ՝ դուրս գալով սենյակից։ «Վատ է, որ ես համարյա զառանցանքի մեջ եմ․․․ ես կարող եմ որևէ հիմարություն դուրս տալ․․․»։

Սանդուղքից իջնելիս նա հիշեց, որ բոլոր իրերը այնպես էլ թողնում է պաստառի խոռոչում. «Թերևս այնտեղ առանց իրեն խուզարկություն լինի», հիշեց ու կանգ առավ։ Բայց հանկարծ այնպիսի հուսալքում և, եթե կարելի է այսպես ասել, կործանման այնպիսի ցինիզմ համակեց նրան, որ նա չուզեց ետ դառնալ և շարունակեց ճանապարհը։

«Միայն թե շուտ վերջանա․․․»։

Փողոցում դարձյալ անտանելի շոգ էր՝ այդ բոլոր օրերին անձրևի մի կաթիլ անգամ չէր ընկնում։ Նորից փոշի, աղյուս և կիր, դարձյալ գարշահոտություն խանութներից ու գինետներից, դարձյալ ամեն րոպե հանդիպում են հարբածներ, չուխոն փերեզակներ և իրենց նստելատեղերում կիսով չափ փռված կառապաններ։ Արևի պայծառ շողքը ընկավ նրա աչքերին այնպես, որ նայելիս աչքերը ցավում էին, ու գլուխն էլ բոլորովին պատվեց․ սովորական զգացում տենդով տառապողի, որը պայծառ, արևաշող օրը հանկարծ դուրս է գալիս փողոց։

Հասնելով մինչև երեկվա փողոցի անկյունը, նա տանջալից անհանգստությամբ նայեց դրան, այն տանը․․․ ու իսկույն շուռ տվեց հայացքը։

«Եթե հարցնեն, ես գուցե և ասեմ»,— մտածեց նա՝ մոտենալով գրասենյակին։

Մինչև գրասենյակ քառորդ վերստ էր մնում։ Գրասենյակը հենց նոր էր տեղափոխվել նոր բնակարան, նոր տուն, չորրորդ հարկը։ Ռասկոլնիկովը մի ժամանակ, բայց շատ վաղուց անցողակի եղել էր առաջվա շենքում։ Մտնելով դարպասից, նա աջ կողմում սանդուղք տեսավ, որով իջնում էր մի մուժիկ, ձեռքին գրքույկ․ «Ուրեմն դռնապան է, ուրեմն հենց այստեղ է գրասենյակը», ու նա սկսեց ենթադրաբար բարձրանալ սանդուղքով։ Նա չէր ուզում որևէ մեկին ոթևէ բան հարցնել։

«Ներս կմտնեմ, ծունկ կչոքեմ և ամեն ինչ կպատմեմ․․․», մտածեց նա՝ բարձրանալով չորրորդ հարկ։

Սանդուղքը նեղ էր, դիք և ամբողջովին կեղտոտ։ Չորս հարկերում բոլոր բնակարանների բոլոր խոհանոցների դռները այդ սանդուղքի կողմում էին և համարյա ամբողջ օրը բաց էին լինում։ Հենց դրանից էլ օդը սարսափելի ծանր էր։ Սանդուղքով բարձրանում և իջնում էին կռնատակերին գրքույկներ գրած դռնապաններ, թղթատարներ ու երկու սեռի զանազան մարդիկ՝ հաճախորդներ։ Գրասենյակի դուռը նույնպես բոլորովին բաց էր։ Ռասկոլնիկովը ներս մտավ ու կանգ առավ նախասենյակում։ Այստեղ կանգնած սպասում էին ինչ-որ մուժիկներ։ Այստեղ նույնպես օդը չափազանց ծանր էր ու բացի դրանից, սիրտ խառնելու չափ զգացվում էր նեխած օլիֆով պատրաստած, թարմ, դեռ լավ որակ չստացած ներկի հոտը, սենյակները դրանով էին ներկված։ Մի փոքր սպասելով, Ռասկոլնիկովը որոշեց անցնել առաջ, հետևյալ սենյակը։ Սենյակները փոքր էին, ցածրիկ առաստաղներով։ Սարսափելի անհամբերությունը նրան առաջ ու առաջ էր մղում։ Ոչ ոք նրան չէր նկատում։ Երկրորդ սենյակում նստել ու գրում էին ինչ-որ գրագիրներ, որոնք նրանից միայն մի քիչ ավելի լավ էին հագնված, տեսքով ինչ֊որ տարօրինակ մարդիկ էին։ Ռասկոլնիկովը դիմեց նրանցից մեկին։

— Ի՞նչ ես ուզում։

Նա ցույց տվեց գրասենյակից ստացած ծանուցագիրը։

— Դուք ուսանո՞ղ եք,— հարցրեց գրագիրը՝ նայելով ծանուցագրին։

— Այո, նախկին ուսանող։

Գրագիրը դիտեց նրան, բայց առանց որևէ հետաքրքրության։ Դա խիստ գզգզված մազերով, նայվածքի անորոշ արտահայտությամբ մի մարդ էր։

«Սրանից ոչինչ չես իմանա, որովհետև սա անտարբեր կլինի», մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Գնացեք այնտեղ, գործավարի մոտ,— ասաց գրագիրը՝ մատով ցույց տալով ամենավերջին սենյակը։

Ռասկոլնիկովը մտավ այդ սենյակը (որ արդեն չորրորդն էր), որը փոքր էր ու լեփ֊լեցուն էր մարդկանցով։ Սրանք մի քիչ ավելի մաքուր էին հագնված, քան մյուս սենյակներում գտնվողները։ Այցելուների մեջ երկու կին կար։ Մեկը սգաշորով էր, աղքատ հագնված, նստել էր սեղանի մոտ, գործավարի դիմաց, ու նրա թելադրությամբ ինչ-որ բան էր գրում։ Մյուս կինը, որ շատ չաղ էր ու աչքի ընկնող, բոսորակարմիր ու բծավոր դեմքով էր, խիստ փարթամ հագնված, կրծքին թեյի ափսեիկի մեծությամբ բրոշկա կպցրած, կանգնել էր քիչ հեռու և ինչ֊որ բանի էր սպասում։ Ռասկոլնիկովը իր ծանուցագիրը տվեց գործավարին։ Սա անցողակի նայեց դրան, ասաց՝ սպասեցեք, ու շարունակեց զբաղվել սգաշոր հագած կնոջով։

Ռասկոլնիկովը ազատ շունչ առավ։ «Հավանորեն այն չէ»։ Հետզհետե նա սկսեց զվարթանալ, նա իրեն հորդորում էր ուշքի գալ և արիանալ։

«Մի որևէ հիմարություն, մի որևէ չնչին անզգուշություն, ու ես կարող եմ ամբողջովին մատնել ինձ։ Հը՛մ․․․ ափսոս, որ այստեղ օդ չկա», ավելացրեց նա։ «Տոթ է․․․ գլուխս ավելի շատ է պտտվում․․․ միտքս էլ․․․»։

Նա իր մեջ սարսափելի խառնակություն էր զգում։ Վախենում էր, որ անկարող կլինի ինքն իրեն տիրապետել։ Նա աշխատում էր կառչել որևէ բանից, մտածել բոլորովին կողմնակի բաների մասին, բայց այդ ամենևին չէր հաջողվում։ Սակայն գործավարը խիստ հետաքրքրում էր նրան, նա ուզում էր գործավարի դեմքից որևէ բան կռահել, հասկանալ նրան։ Դա շատ ջահել, մոտ քսաներկու տարեկան մի մարդ էր թուխ ու աշխույժ դեմքով, որով իր տարիքից ավելի մեծ էր թվում։ Հագնված էր մոդայով ու պճնամոլի նման, ծոծրակին՝ մազաբաժան։ Լավ սանրվածք էր արել և անուշահոտ օծանելիք քսել։ Եղունգները մաքրած էր խոզանակով։ Սպիտակ մատների վրա կային բազմաթիվ մատանիներ, բաճկոնակի վրա՝ ոսկե շղթաներ։ Այստեղ գտնվող մի օտարերկրացու նա նույնիսկ ֆրանսերեն մի երկու խոսք ասաց, այն էլ միանգամայն բավարար։

— Լուիզա Իվանովնա, լավ կլիներ նստեիք,— անցողակի ասաց նա փարթամ հագնված, բոսորակարմիր դեմքով կնոջը, որը դեռ էլի կանգնած էր ու կարծես չէր համարձակվում առանց հրավերի նստել, թեև կողքին աթոռ էր դրված։

— Ich danke,— ասաց նա ու կամացուկ, մետաքսե զգեստի խշշոցով նստեց աթոռին։ Սպիտակ ժանյակներով զարդարված բաց-կապույտ նրա շրջազգեստը, որ ասես օդապարիկ լիներ, տարածվեց աթոռի շուրջը՝ բռնելով սենյակի համարյա կեսը։ Զգացվեց օծանելիքի բույրը։ Բայց տիկինը ակներևաբար երկչոտում էր, որ գրավում է սենյակի կեսը և որ իրենից օծանելիքի հոտ է փչում, թեև ժպտում էր միաժամանակ թե՛ վախկոտությամբ ու թե՛ լկտիաբար, բայց ակներև անհանգստությամբ։

Սգաշորով կինը, վերջապես, ավարտեց իր գործը ու վեր կացավ։ Հանկարծ մի փոքր աղմկալի, միանգամայն կտրիճաբար և յուրաքանչյուր քայլափոխում մի տեսակ առանձնահատուկ ձևով թոթվելով ուսերը, ներս մտավ մի սպա, հովարավոր և գլխարկանիշով գլխարկը գցեց սեղանին ու նստեց բազկաթոռին։ Տեսնելով նրան, փարթամ տիկինը ուղղակի վեր թռավ տեղից ու ապա մի ինչ֊որ առանձին ցնծությամբ սկսեց ծնկածալ ողջույն տալ. բայց սպան ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա, իսկ տիկինը այլևս չհամարձակվեց նստել նրա ներկայությամբ։ Սպան պորուչիկ էր, թաղային վերակացուի օգնականը, դեպի երկու կողմը հորիզոնադիր ցցված, շիկավուն բեղերով ու չափազանց մանր դիմագծերով, որոնք, սակայն, բացի որոշ լկտիությունից, առանձին ոչինչ չէին արտահայտում։ Նա խեթ֊խեթ և մասամբ զայրույթով նայեց Ռասկոլնիկովին, որը չնայած խիստ վատ իր կոստյումին և իր նկատմամբ ստորացուցիչ վերաբերմունքին, արժանավայել կեցվածք էր պահպանում, նա անզգուշաբար չափազանց երկար ու շիտակ նայեց պորուչիկին, այնպես որ սա նույնիսկ վիրավորվեց։

— Դու ի՞նչ կուզեիր,— բղավեց նա՝ հավանորեն զարմանալով, որ այդպիսի ցնցոտիավորը չի էլ մտածում շփոթվել նրա կայծակնացայտ հայացքից։

— Կանչել են․․․ Ծանուցագրով․․․— մի կերպ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Նա իրենից, ուսանողից, փող բռնագանձելու գործով է եկել,— շտապեց հայտնել գործավարը՝ հայացքը կտրելով թղթից։— Ահա, կարդացեք,— և նա Ռասկոլնիկովին մեկնեց մի տետրակ՝ ցույց տալով կարդալու տեղը։

«Փո՞ղ, ի՞նչ փող»,— մտածեց Ռասկոլնիկովը,— «Բայց․․․ ուրեմն հավանորեն այն չէ»։ Եվ նա ցնցվեց ուրախությունից։ Նա հանկարծակի մեծագույն, անասելի թեթևություն զգաց։ Ուսից թափվեց ծանր բեռը։

— Իսկ դուք ո՞ր ժամին պետք է ներկայանայիք, հարգելի պարոն,— բղավեց պորուչիկը՝ հայտնի չէ ինչից ավելի ու ավելի վիրավորվելով,— ձեզ գրում են իննին, իսկ հիմա արդեն տասներկուերորդ ժամն է։

— Ծանուցագիրը ինձ բերին ընդամենը քառորդ ժամ առաջ,— բարձրաձայն և ուսի վրայով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը, որ նույնպես բարկացել էր հանկարծակի և իր համար անսպասելի կերպով և դրա մեջ նույնիսկ որոշ հաճույք էր գտնում։— Ու ես եկա, թեև հիվանդ եմ, տենդով բռնված։

— Մի՛ բարեհաճեք գոռալ։

— Ես չեմ գոռում, այլ շատ հանգիստ եմ խոսում, այդ դուք եք գոռում ինձ վրա. իսկ ես ուսանող եմ և թույլ չեմ տա ինձ վրա գոռալ։

Օգնականը այնքան կատաղեց, որ առաջին րոպեին նույնիսկ ոչինչ չկարողացավ ասել, և միայն ինչ֊որ շիթեր թռան նրա շրթունքներից։ Նա տեղից վեր թռավ։

— Հաճե֊ցեք լռե֊ե՛լ։ Դուք ատյանում եք։ Մի՛ կոո-պտե֊եք, պարոն։

— Ախր դուք էլ եք ատյանում,— գոչեց Ռասկոյնիկովը,— բացի այն, որ գոռում եք, պապիրոս եք ծխում, հետևապես մեզ բոլորիս արհամարհում եք։— Այս ասելով, Ռասկոլնիկովը անասելի հաճույք զգաց։

Գործավարը ժպտալով նայում էր նրանց։ Տաքարյուն պորուչիկը ըստ երևույթին շփոթված էր։

— Այդ ձեր գործը չէ,— բղավեց նա մի տեսակ անբնականորեն բարձր,— բարեհաճեցեք պատասխան տալ, որ պահանջում են ձեզնից։ Ցույց տվեք դրան, Ալեքսանդր Գրիգորևիչ։ Ձեր դեմ գանգատներ կան։ Փող չեք վճարում։ Բազեիս տեսեք։

Բայց Ռասկոլնիկովը արդեն չէր լսում և ագահությամբ հափռեց թուղթը՝ արագորեն փնտրելով խնդրի լուծումը։ Կարդաց մեկ, երկու անգամ ու չհասկացավ։

— Սա ի՞նչ է,— հարցրեց նա գործավարին։

— Դրանով ձեզնից փող են պահանջում ըստ պարտագրի, բռնագանձման կարգով։ Դուք պետք է կամ վճարեք, ավելացրած բոլոր ծախքերը, տույժերը և այլն, կամ գրավոր պատասխան տաք, թե երբ կարող եք վճարել, ու դրա հետ մեկտեղ պարտավորվեք մինչև վճարելը չհեռանալ մայրաքաղաքից, չվաճառել և չթաքցնել ձեր գույքը։ Իսկ փոխատուն կարող է վաճառել ձեր գույքը ու ձեզ հետ վարվել օրենքների համաձայն։

— Բայց ես․․․ ոչ ոքի պարտք չեմ։

— Այդ արդեն մեր գործը չէ։ Իսկ մեզ մոտ ահա ստացվել է բռնագանձման համար ներկայացրած, ժամկետն անցկացրած և օրենքով բողոքարկված հարյուր տասնհինգ ռուբլու պարտագիր, որը դուք ինը ամիս առաջ տվել եք կոլեգիական ասեսորի այրի Զարնիցինային և որը այրի Զարնիցինայից վճարմամբ անցել է արքունի խորհրդական Չեբարովին, ու մենք էլ սրանով ձեզ հրավիրում ենք պատասխան տալ։

— Բայց չէ՞ որ նա իմ տանտիրուհին է։

— Հետո ի՞նչ, որ տանտիրուհին է։

Գործավարը նրան նայում էր ցավակցության ու միևնույն ժամանակ որոշ հրճվանքի, զիջողական ժպիտով, որպես մի նորելուկի, որին հենց նոր են սկսում փորձել. «Հը՞, ինչպես ես հիմա քեզ զգում»։— մտքում ասում էր նա։ Բայց Ռասկոլնիկովը հիմա ի՞նչ, ի՞նչ գործ ուներ պարտագրի, տույժի հետ։ Արդյո՞ք արժեր, որ նա այժմ որևէ չափով անհանգստանար դրանից կամ դրա վրա անգամ որևէ ուշադրություն դարձներ։ Նա կանգնել էր, կարդում էր, լսում, պատասխանում էր, նույնիսկ ինքն էլ հարցեր էր տալիս, բայց այդ ամենը մեքենայաբար էր անում։ Ինքնապահպանման հրճվա՛նք, փրկությո՛ւն ահավոր վտանգից. ահա թե ինչն էր այդ րոպեին համակում նրա ամբողջ էությունը առանց կանխատեսման, առանց անալիզի, առանց գալիք գուշակությունների ու կռահումների, առանց կասկածների և առանց հարցերի։ Դա լիակատար, անմիջական, զուտ անասնական բերկրանքի պահ էր։ Բայց հենց այդ րոպեին գրասենյակում շանթ ու կայծակի պես մի բան պատահեց։ Պորուչիկը, որ դեռ ամբողջ հոգով ցնցված էր իր նկատմամբ եղած անհարգալից վերաբերմունքից, թունդ բորբոքվելով ու ակներևաբար ցանկանալով պաշտպանել իր տուժած ինքնասիրությունը, զայրացած հարձակվեց դժբախտ «փարթամ տիկնոջ» վրա, որը նրան նայում էր միանգամայն հիմար ժպիտով հենց այն րոպեից սկսած, երբ նա ներս մտավ։

— Հը, անիծվածի մեկը,— հանկարծ բղավեց նա ամբողջ կոկորդով (սգաշորով կինը արդեն գնացել էր),— անցած գիշերը քեզ մոտ ի՞նչ է կատարվել, հը՞։ Էլի խայտառակություն, տուրուդմբոց ես սարքում ամբողջ փողոցով մեկ։ Էլի ծեծկռտոց ու հարբեցողություն։ Ուզում ես բա՞նտ ընկնել, հա՞։ Չէ՞ որ ես արդեն քեզ ասել եմ, տասն անգամ քեզ նախազգուշացրել եմ, որ տասնմեկերորդ անգամ չեմ ների։ Իսկ դու էլի, էլի չես խրատվում, ա՛յ ջադու, ա՛յ նզովված։

Ռասկոլնիկովի ձեռքից նույնիսկ ընկավ թուղթը, և նա ապշած նայեց փարթամ կնոջը, որին այդպես անպատկառորեն շշպռում էին. սակայն շուտով գլխի ընկավ, թե ինչումն էր բանը, և իսկույն այդ ամբողջ պատմությունը սկըսեց նույնիսկ շատ դուր գալ նրան։ Նա լսում էր հաճույքով, այնպես, որ ուզում էր նույնիսկ քրքջալ, քրքջալ, քրքջալ․․․ նրա բոլոր ջղերը կարծես ցատկոտում էին։

— Իլյա Պետրովիչ,— հոգացողությամբ ասաց գործավարը, բայց առայժմ կանգ առավ, որովհետև ցասկոտած պորուչիկին անկարելի էր զսպել այլ կերպ, քան ձեռքից բռնելով, մի բան, որ նա գիտեր սեփական փորձից։

Ինչ վերաբերում է փարթամ կնոջը, ապա սկզբում նա ուղղակի ցնցվում էր շանթ ու կայծակից, բայց տարօրինա՛կ բան. որքան շատանում և թնդանում էին հայհոյանքները, այնքան նա սիրալիր տեսք էր ընդունում, այնքան հմայիչ էր դառնում նրա ժպիտը, որ ուղղված էր ահարկու պորուչիկին։ Նա մանր-մանր քայլում էր տեղում և շարունակ ծընկածալ ողջույն էր տալիս, անհամբերությամբ սպասելով, որ վերջապես իրեն էլ թույլ տան խոսել, ու նրա սպասածը կատարվեց։

— Ինձ մոտ ոչ մի աղմուկ ու տուրուդմբոց չի եղել, պ․ կապիտան,— հանկարծ բլբլացրեց նա, ասես սիսեռ էին թափում. նա խոսում էր գերմաներեն թունդ ակցենտով, թեպետև ռուսերեն աշխույժ կոտրատելով,—ու ոչ մի, ոչ մի շկանդալ չի եղել, իսկ նա եկավ հարբած, ու այդ բոլորը ես կպատմեմ, պ. կապիտեն, իսկ ես մեղավոր չեմ․․․ Իմ պահած տունը կարգին է, պ. կապիտեն, ու վարվեցողությունը կարդին է, պ. կապիտեն, ու ես, միշտ, միշտ ինքս ոչ մի շկանդալ չեմ ուզեցել։ Իսկ նա եկավ բոլորովին հարբած, հետո էլ դարձյալ երեք շիշ պահանջեց, հետո էլ բարձրացրեց ոտքը ու սկսեց ոտքով դաշնամուր նվագել, իսկ դա ամենևին լավ չէ կարգին տան մեջ, ու նա ջարդեց դաշնամուրը, ու ես ասի, որ դա ամենևին, ամենևին էլ մարդավարի վարմունք չէ։ Իսկ նա մի շիշ վերցրեց ու սկսեց բոլորի հետևից հրել շշով։ Ես շուտով կանչեցի դռնապանին, ու Կարլը եկավ, նա խփեց ու վնասեց Կարլի աչքը, Հենրիետայի աչքին էլ խփեց ու վնասեց, ինձ էլ հինգ անգամ ապտակ կերցրեց։ Եվ դա այնպե՜ս անվայել բան է կարգին տան մեջ, պ. կապիտեն, ու ես լաց էի լինում։ Իսկ նա բաց արեց ջրանցքի կողմի լուսամուտը ու կանգնեց լուսամուտին ու վժվժաց խոզի ճուտի նման, այդ էլ հո խայտառակություն է։ Ինչպե՞ս կարելի է լուսամուտից փողոցով մեկ վժվժալ ճուտի պես։ Ֆո՛ւյ-ֆո՛ւյ-ֆո՛ւյ։ Կարլը քաշեց նրա ֆրակի փեշից, որ նա ցած իջնի, ու ճիշտն ասեմ, պ. կապիտեն, պատռեց փեշը։ Ու հարբածը հետո գոռում-գոչում էր, որ իրեն տասնհինգ մանեթ տուգանք վճարեն։ Ու ես ինքս, պ. կապիտեն, նրան հինգ մանեթ վճարեցի։ Նա անազնիվ հյուր է, պ․ կապիտեն, ու ամեն տեսակ շկանդալ է անում։— Ես,— ասում է,— ձեզ վրա մի մեծ սատիրա կգրեմ, ես կարող եմ բոլոր թերթերում ձեր դեմ ամեն տեսակ բան գրել։

— Ուրեմն գրողների՞ց է։

— Այո, պ. կապիտեն, և ինչպիսի՜ անազնիվ հյուր է, պ. կապիտեն, երբ մտնում է կարգին տունը․․․

— Դե, դե, բավական է։ Ես արդեն քեզ ասել եմ, ասել, ես հո ասել եմ քեզ․․․

— Իլյա Պետրովիչ,— նորից լուրջ տոնով ասաց գործավարը։ Պորուչիկը արագ նայեց նրան, գործավարը թեթևակի գլխով արեց։

—․․․ Ուրեմն ահա քեզ իմ վերջին ասելիքը, հարգելի Լավիզա Իվանովնա, և սա արդեն վերջին անգամը կլինի,— շարունակեց պորուչիկը,— եթե թեկուզ միայն մեկ անգամ էլ քո կարգին տանը սկանդալ լինի, ապա ես քեզ արգելանոց կնստեցնեմ, ինչպես ասվում է բարձր ոճով։ Լսո՞ւմ ես։ Այդպես ուրեմն, գրականագետը, հեղինակը «կարգին տանը» փեշի համար հինգ ռուբլի է վերցրել։ Ա՛յ, թե ինչ մարդիկ են դրանք, հեղինակները,— ու պորուչիկը արհամարհական հայացք նետեց Ռասկոլնիկովի վրա։— Երկու օր առաջ մի պանդոկում նույնպես նման մի պատմություն եղավ, այդպիսի մեկը ճաշեց ու չի ուզում վճարել. «Ես,— ասում է,— ձեր մասին սատիրա կգրեմ»։ Անցյալ շաբաթ շոգենավում մի ուրիշը ամենակեղտոտ խոսքեր ասաց մի պետական խորհրդականի պատվարժան ընտանիքին, նրա կնոջն ու աղջկան։ Օրերս մի հրուշակարանից հրելով դուրս վռնդեցին այդպիսի մեկին։ Ահա թե ինչպիսին են այդ հեղինակները, գրականագետները, ուսանողները, մունետիկները․․․ թյո՛ւ։ Իսկ դու գնա, Լավիզա Իվանովնա, ես ինքս կանցնեմ քեզ մոտ․․․ այն ժամանակ զգույշ․ լսեցի՞ր։

Լուիզա Իվանովնան շտապեց սիրալիրությամբ ծնկածալ ողջույն տալ դեպի բոլոր կողմերը ու այդ կերպ ետ֊ետ գնաց մինչև դուռը, բայց դռան շեմքին հետույքով հրեց բարեկազմ մի սպայի, որը շիտակություն արտահայտող և զվարթ դեմքով էր ու փարթամ, խիտ, բաց-շիկավուն այտամորուքով։ Դա ինքը Նիկոդիմ Ֆոմիչն էր, թաղային վերակացուն։ Լուիզա Իվանովնան շտապեց ծնկածալ ողջույն տալ՝ կռանալով համարյա մինչև հատակը, ու արագ, մանր քայլերով, շորորալով, գրասենյակից դուրս թռավ։

— Էլի՛ դղրդյուն, էլի՛ շանթ ու կայծակ, մրրի՛կ, փոթորի՛կ,— սիրալիր ու բարեկամաբար դիմեց Նիկոդիմ Ֆոմիչը Իլյա Պետրովիչին,— էլի՛ վրդովեցին սիդտդ, էլի զայրացար, դեռ սանդուղքից էի լսում։

— Դե ի՞նչ արած,— շիտակ անփութությամբ (և նույնիսկ կարծես մի քիչ բարկացկոտ) ասաց Իլյա Պետրովիչը, ինչ֊որ թղթերով անցավ դեպի մի այլ սեղան՝ յուրաքանչյուր քայլափոխում գեղեցիկ թոթվելով ուսերը․ ձախ ոտքը մեկնելիս առաջ էր տալիս ձախ ուսը, աջ ոտքը մեկնելիս՝ աջ ուսը։— Ահա, հաճեցեք տեսնել, պարոն հեղինակը թե ուսանողը, այսինքն՝ նախկին ուսանողը, փող չի վճարում, մուրհակներ է տվել, բնակարանը չի ազատում, նրա դեմ անընդհատ գանգատներ են ստացվում, սակայն բարեհաճում է դժգոհություն հայտնել, որ ես իր ներկայությամբ պապիրոս ծխեցի։ Ինքը ստորություն է անում, ուրիշին կպչում, ահա, հաճեցեք նայել դրան, ահա նա իր հիանալի տեսքով։

— Աղքատությունը պակասություն չէ, բարեկամս, դե ինչ արած, հայտնի բան է, դյուրաբորբոք ես, վառոդ ես, չես կարողացել վիրավորանքը տանել։ Դուք երևի ինչ-որ պատճառով նեղացել եք նրանից ու ինքներդ էլ ձեզ չեք զսպել,— շարունակեց Նիկոդիմ Ֆոմիչը՝ սիրալիր դիմելով Ռասկոլնիկովին,— բայց դուք իզուր եք այդպես արել, ես ձեզ կասեմ, որ նա մի-ան-գա-մա՛յն ազնիվ մարդ է, բայց վառոդ է, վառոդ, տաքանում է, պայթում, այրվում ու մեղմանում, ամեն ինչ անցնում է։ Վերջը հենց միայն ոսկի սիրտն է մնում։ Նրան գնդում էլ «պորուչիկ-վառոդ» էին անվանում։

— Եվ ինչպիսի գունդ էր,— բացականչեց Իլյա Պետրովիչը, խիստ գոհ լինելով, որ այդպես հաճելի շոյեցին իրեն, բայց դեռ շարունակելով նեղացած լինել։

Ռասկոլնիկովը հանկարծ ցանկացավ նրանց բոլորին խիստ հաճելի որևէ բան ասել։

— Ներեցեք, կապիտան,— սկսեց նա բոլորովին առանց քաշվելու, հանկարծ դիմելով Նիկոդիմ Ֆոմիչին,— մտեք նաև իմ դրության մեջ․․․ Ես պատրաստ եմ նույնիսկ ներողություն խնդրելու նրանից, եթե իմ կողմից որևէ անփույթ վերաբերմունք է եղել։ Ես աղքատ ու հիվանդ ուսանող եմ՝ չքավորությունից ընկճված (նա այդպես էլ ասաց՝ «ընկճված»)։ Ես նախկին ուսանող եմ և հիմա չեմ կարողանում ուսումս շարունակել, որովհետև ինձ պահելու հնարավորություն չունեմ, բայց ես փող կստանամ․․․ № նահանգում ես մայր ու քույր ունեմ․․․ Ինձ փող կուղարկեն ու ես․․․ կվճարեմ։ Իմ տանտիրուհին բարի կին է, բայց որովհետև ես դասեր չունեմ և արդեն չորս ամիս նրան փող չեմ վճարում, այնքան է չարացել, որ ինձ նույնիսկ ճաշ չի ուղարկում․․․ Ես բոլորովին չեմ հասկանում, թե այդ ինչ մուրհակ է։ Հիմա նա ինձնից այդ պարտագրով փող է պահանջում, ես որտեղի՞ց վճարեմ, ինքներդ դատեցեք․․․

— Բայց ախր դա մեր գործը չէ,— դարձյալ ասաց գործավարը։

— Ներեցեք, ներեցեք, ես ձեզ հետ միանգամայն համաձայն եմ, բայց թույլ տվեք բացատրեմ,— նորից վրա բերեց Ռասկոլնիկովը՝ դիմելով ոչ թե գործավարին, այլ դարձյալ Նիկոդիմ Ֆոմիչին, բայց ամեն կերպ աշխատելով դիմել նաև Իլյա Պ ետրովիչին, թեև սա համառորեն ձևացնում էր, որ թղթերով է զբաղված և արհամարհաբար ուշադրություն չի դարձնում նրա վրա,— թույլ տվեք ես էլ իմ կողմից բացատրեմ, որ ես նրա մոտ ապրում եմ արդեն մոտ երեք տարի, հենց գավառից ժամանելուց սկսած, ու առաջ․․․ առաջ․․․ հա, ինչո՞ւ չխոստովանեմ, հենց սկզբից ես խոստում տվի, որ կամուսնանամ նրա աղջկա հետ, խոստումս բանավոր էր, ոչ մի բանի չպարտավորեցնող․․․ այդ աղջիկը․․․ սակայն․․․ ինձ նույնիսկ դուր էր գալիս․․․ թեև ես սիրահարված չէի․․․ մի խոսքով, դե ջահելություն էր, էլի, այսինքն՝ ուզում եմ ասել, որ տանտիրուհիս այն ժամանակ ինձ շատ փող էր տրամադրում, ու ես մասամբ շռայլ կյանք էի վարում․․․ Ես շատ թեթևամիտ էի․․․

— Ձեզնից ամենևին էլ այդպիսի գաղտնիքներ չեն պահանջում, հարգելի պարոն, ու ժամանակ էլ չկա դրանք լսելու,— կոպտաբար և հրճվանքով վրա բերեց Իլյա Պետրովիչը, բայց Ռասկոլնիկովը տաքանալով ընդհատեց նրան, թեև հանկարծակի զգաց, որ խոսելը չափազանց ծանր էր իր համար։

— Բայց թույլ տվեք ինձ, թույլ տվեք պատմել․․․ թե բանը ինչպես է եղել․․․ թեև դա ավելորդ է, համաձայն եմ ձեզ հետ։ Մի տարի առաջ այդ աղջիկը մեռավ տիֆից, ես էլի մնում էի այդ տանը։ Երբ տանտիրուհին տեղափոխվեց այժմյան բնակարանը, բարեկամաբար ասաց ինձ․․․ որ միանգամայն վստահ է իմ նկատմամբ․․․ բայց արդյոք ես չե՞մ ուզենա իրեն տալ հարյուր քսան ոուբլու այդ պարտագիրը, այդ էր նրան տալիք իմ ամբողջ պարտքը, թույլ տվեք, նա ասաց, թե հենց որ ես այդ թուղթը տամ իրեն, նա էլի ինձ փոխարինաբար փող կտա, ինչքան որ ուզենամ, թե ինքը իր հերթին երբեք, երբեք չի օգտվի այդ թղթից, մինչև որ ես ինքս վճարեմ. նա հենց այդպես էլ ասաց․․․ Եվ ահա այժմ, երբ ես դասեր չունեմ ու սոված եմ մնացել, նա գանգատ է տալիս այդ փողը ինձնից բռնագանձելու համար․․․ Հիմա ես ի՞նչ ասեմ։

— Այդ բոլոր սենտիմենտալ մանրամասնությունները մեզ չեն վերաբերում, հարգելի պարոն,— լկտիաբար ընդհատեց Իլյա Պետրովիչը,— դուք պետք է պատասխան և պարտավորագիր տաք, իսկ եթե դուք բարեհաճել եք սիրահարված լինել և այդ տեսակ տրագիկ պահեր ապրել, դա բոլորովին մեր գործը չէր։

— Դե լավ էլի․․․ այդ դաժանություն է․․․— փնթփնթաց Նիկոդիմ Ֆոմիչը, նստեց սեղանի մոտ ու սկսեց նույնպես թղթեր ստորագրել։ Նա իրեն մի տեսակ անհարմար զգաց։

— Դե, գրեցեք,— ասաց գործավարը Ռասկոլնիկովին։

— Ի՞նչ գրեմ,— մի առանձին կոպտությամբ հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Ես ձեզ կթելադրեմ։

Ռասկոլնիկովին թվաց, թե իր խոստովանությունից հետո գործավարը սկսել է իր նկատմամբ անփույթ և արհամարհական վերաբերմունք ցույց տալ. բայց, տարօրինակ բան, հանկարծ նա զգաց, որ իր համար բոլորովին միևնույն է, թե ով ինչ կարծիքի է իր մասին, և այդ փոփոխությունը կատարվեց գրեթե մեկ ակնթարթում, մեկ րոպեում։ Եթե նա ուզենար մի քիչ մտածել, ապա, իհարկե, կզարմանար, թե ինչպես կարող էր մի րոպե առաջ այդպես խոսել նրանց հետ և նույնիսկ հրամցնել իր զգացմունքները։ Եվ որտեղից է՞լ հայտնվեցին այդ զգացմունքները։ Իսկ հիմա ընդհակառակը, եթե հանկարծ սենյակը լցվեր ոչ թե թաղապետներով, այլ իր ամենաառաջին բարեկամներով, ապա այդ դեպքում էլ ինքը կարծես թե անկարող կլիներ նրանց որևէ մարդկային խոսք ասել, այնքա՜ն հանկարձակի դատարկվել էր իր սիրտը։ Տանջալից, անհուն մենության ու խորթացման մռայլ զգացումը հանկարծ անդրադարձավ նրա հոգու և գիտակցության վրա։ Իլյա Պետրովիչի հանդեպ իր սրտի զեղումների նվաստությունը չէր, իր նկատմամբ պորուչիկի ծաղրանքի նվաստությունը չէր, որ հանկարծ այդպես տակնուվրա արեց իր սիրտը։ Օ, այժմ նա իսպառ անտարբեր էր դեպի հենց իր ստորությունը, դեպի այդ բոլոր պատվազգացությունները, պորուչիկները, գերմանուհիները, բռնագանձումները, գրասենյակները և այլն, և այլն։ Եթե իրեն այդ րոպեին այրման դատապարտեին, ապա այդ դեպքում էլ նա ոչ մի շարժում չէր անի, նույնիսկ հազիվ թե ուշադրությամբ լսեր դատավճիռը։ Նրա մեջ իրեն բոլորովին անծանոթ մի ինչ-որ նոր, հանկարծակի ու երբեք չեղած բան էր կատարվում։ Նա չէ թե հասկանում, այլ զգացողության ամբողջ ուժով զգում էր, որ ոչ միայն քիչ առաջվա սրտազեղություններով, այլ նույնիսկ ինչով էլ որ լիներ, ինքը արդեն չէր կարողանա դիմել թաղամասի ոստիկանատանը գտնվող այդ մարդկանց ու եթե այնտեղ լինեին հարազատ եղբայրներ ու քույրեր, այլ ոչ թե ոստիկանատան պորուչիկներ, ապա այդ դեպքում էլ ինքը չէր դիմի նրանց ու նույնիսկ կյանքի ոչ մի դեպքում էլ այդ բանը չէր անի, մինչև այդ րոպեն նա դեռ երբեք այդպիսի տարօրինակ ու սարսափելի զգացում չէր ապրել։ Եվ որ ամենից տանջալին էր, դա ավելի շուտ զգացում էր, քան գիտակցություն, քան հասկացողություն, անմիջական զգացում էր, մինչև այժմ կյանքում ապրած բոլոր զգացումներից ամենատանջալին։

Գործավարը սկսեց նրան թելադրել այդպիսի դեպքերում սովորական պատասխանի ձևը, այսինքն՝ թե չեմ կարող վճարել, խոստանում եմ վճարել այսինչ ժամկետում (երբևէ), քաղաքից չեմ մեկնի, գույքս ոչ կծախեմ, ոչ էլ կնվիրեմ որևէ մեկին և այլն։

— Դուք չեք կարողանում գրել, գրիչը ընկնում է ձեր ձեռքից։ Դուք հիվա՞նդ եք,— ասաց գործավարը հետաքրքրությամբ նայելով Ռասկոլնիկովին։

— Այո․․․ գլուխս պտտվում է․․․ շարունակեցեք թելադրել։

— Վերջացավ, ստորագրեցեք։

Գործավարը վերցրեց թուղթը և զբաղվեց ուրիշ այցելուներով։

Ռասկոլնիկովը վերադարձրեց գրիչը, բայց փոխանակ վեր կենալու և գնալու, արմունկները հենեց սեղանին և գլուխն առավ ձեռքերի մեջ։ Ասես մեխ խփեցին նրա կատարին։ Հանկարծ իր գլխում մի տարօրինակ միտք ծագեց. հենց այժմ վեր կենալ, մոտենալ Նիկոդիմ Ֆոմիչին ու նրան պատմել ամեն ինչ, որ կատարվել էր նախորդ օրը, ամեն ինչ, մինչև վերջին մանրամասնությունը, այնուհետև նրա հետ գնալ իր բնակարանը և ցույց տալ անկյունում, խոռոչում գտնվող իրերը։ Այդ տենչը այնքան ուժեղ էր, որ նա արդեն տեղից վեր կացավ այն կատարելու։ «Չմտածե՞մ գոնե մի րոպե»,— անցավ նրա մտքով։— «Ոչ, ավելի լավ է առանց մտածելու ուսերիցս թոթափեմ այս ծանրությունը»։ Սակայն հանկարծ նա կանդ առավ քարացածի նման. Նիկոդիմ Ֆոմիչը տաքացած խոսում էր Իլյա Պետրովիչի հետ ու նա լսեց հետևյալ խոսքերը.

— Այդ անկարելի է, երկուսին էլ կազատեն։ Նախ՝ ամեն ինչ հակասական է. ինքներդ դատեցեք, եթե դա իրենք էին արել, ինչո՞ւ պետք է կանչեին դռնապանին, իրենց մատնելու համա՞ր, ինչ է, թե՞ խորամանկություն բանեցնելու համար։ Ոչ, դա անմիտ խորամանկություն կլիներ։ Եվ վերջապես, երկու դռնապանները և մի կին ուսանող Պեստրյակովին տեսել են հենց դարպասի մոտ, հենց այն րոպեին, երբ նա ներս էր մտնում. նա եկել էր երեք ընկերների հետ, դարպասի մոտ բաժանվել էր նրանցից և դեռ նրանց ներկայությամբ դռնապանին հարցրել պառավի բնակարանը։ Ինչո՞ւ պետք է այդ հարցներ, եթե այդպիսի դիտավորությամբ էր գնում։ Իսկ Կոխը նախքան պառավի մոտ գնալը կես ժամ նստել էր ներքևում, արծաթաջրող վարպետի մոտ, և ճիշտ ութից քառորդ պակաս այնտեղից վերև էր գնացել։ Դե հիմա գլխի ընկեք․․․

— Բայց ներեցեք, այդ ինչպե՞ս էր, որ նրանք այդպիսի հակասության մեջ են ընկել, իրենք են հավատացնում, որ դուռը ծեծել են, և դա փակ է եղել, իսկ երեք րոպեից հետո, երբ եկել են դռնապանի հետ, դուռը բաց է եղել։

— Հենց այդ բանը, մարդասպանը անպայման ներսում է եղել և սողնակով փակել է դուռը, անշուշտ նրան այնտեղ կբռնեին, եթե Կոխը հիմարություն չաներ և ինքն էլ չգնար դռնապանին կանչելու։ Իսկ նա հենց այդ պահին էլ կարողացել է իջնել սանդուղքով ու մի կերպ ծլկել նրանց կողքից։ Կոխը երկու ձեռքով է խաչակնքում․ «Եթե ես այնտեղ մնայի,— ասում է նա,— մարդասպանը դուրս կթռչեր ու կացնով կսպաներ ինձ»։ Նա ուզում է ռուսական մաղթանք կատարել, հա֊հա֊հա․․․

— Իսկ սպանողին ոչ ոք չի՞ տեսել։

— Ախր ո՞նց տեսնես, հո տուն չէ, Նոյի տապան է,— ասաց գործավարը, որ լսում էր այդ խոսակցությունը։

— Գործը պարզ է, գործը պարզ է,— կտրուկ ասաց Նիկոդիմ Ֆոմիչը։

— Ոչ, գործը այնքան էլ պարզ չէ,— վրա բերեց Իլյա Պետրովիչը։

Ռասկոլնիկովը վերցրեց գլխարկը և քայլեց դեպի դուռը։ Բայց նա դռանը չհասավ․․․

Երբ նա ուշքի եկավ, տեսավ, որ նստել է աթոռին, որ իրեն աջ կողմից բռնել է ինչ-որ մի մարդ, որ ձախ կողմից կանգնած է մի ուրիշ մարդ՝ դեղին ջրով լցված դեղին բաժակը ձեռքին, որ Նիկոդիմ Ֆոմիչը կանգնել է իր առաջ և սևեռուն նայում է իրեն․ նա աթոռից վեր կացավ։

— Այդ ի՞նչ է, դուք հիվա՞նդ եք,— բավական խիստ հարցրեց Նիկոդիմ Ֆոմիչը։

— Նա ստորագրելիս հազիվ էր շարժում գրիչը,— ասաց գործավարը՝ նստելով իր տեղը ու նայելով թղթերը։

— Վաղո՞ւց է, որ դուք հիվանդ եք,— իր տեղից բղավեց Իլյա Պետրովիչը՝ նույնպես տնտղելով թղթերը։ Նա, իհարկե, նույնպես զննում էր հիվանդին, երբ սա ուշաթափված էր, բայց իսկույն ետ քաշվեց, երբ հիվանդը ուշքի եկավ։

― Երեկվանից․․․― փնթփնթալով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Իսկ երեկ տանից դուրս եկե՞լ եք։

— Այո։

— Հիվանդ վիճակո՞ւմ։

— Հիվանդ վիճակում։

— Ո՞ր ժամին։

— Երեկոյան ժամը ութին։

— Իսկ ո՞ւր եք գնացել, թույլ տվեք հարցնել։

— Փողոց։

— Կարճ և պարզ։

Ռասկոլնիկովը պատասխանում էր խիստ տոնով, կցկտուր, բոլորովին գունատված ինչպես կտավ, սև ու բորբոքված աչքերը չկտրելով Իլյա Պետրովիչի հայացքից։

— Նա հազիվ է ոտքերի վրա կանգնում, իսկ դու․․․— միջամտեց Նիկոդիմ Ֆոմիչը։

― Ոչինչ,— հանգիստ պատասխանեց Իլյա Պետրովիչը։ Նիկոդիմ Ֆոմիչը ուզում էր ինչ-որ բան ավելացնել, բայց լռեց՝ նայելով գործավարին, որը նույնպես աչքերը հառել էր Իլյա Պետրովիչի վրա։ Հանկարծ բոլորը լռեցին։ Տարօրինակ էր։

— Դեհ, լավ,— եզրափակեց Իլյա Պետրովիչը,— մենք ձեզ չենք պահում։

Ռասկոլնիկովը դուրս եկավ։ Նա դեռ կարողանում էր լսել, թե ինչպես իր դուրս գալուց հետո հանկարծ աշխույժ խոսակցություն սկսվեց, որի մեջ ամենից պարզ լսվում էր Նիկոդիմ Ֆոմիչի տարակուսանք արտահայտող ձայնը․․․ Ռասկոլնիկովը փողոցում բոլորովին ուշքի եկավ։

«Խուզարկություն, խուզարկություն, այժմ խուզարկություն»,— քթի տակ կրկնում էր նա՝ շտապելով տեղ հասնել,— «ավազակներ, կասկածում են»։ Առաջվա վախը դարձյալ ոտից գլուխ համակեց նրան։

II

«Հապա ի՞նչ կլինի, եթե արդեն խուզարկություն է եղել, ի՞նչ կլինի, եթե նրանց տեսնեմ հենց իմ սենյակում»։

Բայց ահա և նրա սենյակը։ Ոչինչ և ոչ ոք չկա, ոչ ոք այնտեղ չի մտել։ Նույնիսկ Նաստասյան էլ ոչ մի բանի ձեռք չի տվել։ Բայց, տե՛ր աստված, ինչպե՞ս կարող էր ինքը այդ բոլոր իրերը թողնել այդ խոռոչում։

Նա նետվեց անկյունը, ձեռքը տարավ պաստառի տակ, սկսեց հանել իրերը և լցնել գրպանները։ Դրանք ընդամենը ութ հատ էին. երկու փոքրիկ տուփ՝ գինդերով կամ ինչ֊որ նման բանով, նա լավ չնայեց, հետո չորս հատ փոքրիկ, սեկե պատյաններ։ Մի շղթա փաթաթված էր ուղղակի լրագրի թղթով։ Էլի ինչ֊որ մի բան լրագրի թղթով, կարծես թե շքանշան էր․․․

Նա բոլորը դրեց տարբեր գրպանները, վերարկուի գրպանները, ինչպես և անդրավարտիքի աջ, չպատառոտված գրպանը, աշխատելով, որ իրերը աննկատելի լինեն։ Իրերի հետ վերցրեց նաև քսակը։ Այնուհետև սենյակից դուրս ելավ՝ այս անգամ նույնիսկ բոլորովին բաց թողնելով դուռը։

Նա գնում էր արագ ու հաստատ քայլերով, ու թեև զգում էր, որ բոլորովին ուժասպառ է եղել, բայց և այնպես գիտակցությունը տեղն էր։ Նա վախենում էր հետապնդումից, վախենում էր, որ կես ժամ հետո, քառորդ ժամ հետո թերևս կհրահանգվի իրեն հետամտել․ հետևաբար, ինչ կերպ էլ լիներ, հարկավոր էր ժամանակին կորցնել հետքերը։ Հարկավոր էր դա գլուխ բերել, քանի դեռ գեթ մի փոքր ուժ և գեթ որևէ դատողություն էր մնացել․․․ Իսկ ո՞ւր գնար

Այդ արդեն վաղուց էր որոշված. «Բոլորը գցել ջրանցքը, ու ոչ մի հետք էլ չմնա, պրծավ֊գնաց»։ Նա այդպես է որոշել դեռ գիշերը, զառանցանքի մեջ, այն վայրկյաններին, երբ մի քանի անգամ փորձում էր վեր կենալ ու գնալ, նա այդ հիշում էր. «շուտ, շուտ, բոլորը դեն շպրտել»։ Սակայն բանից դուրս եկավ, որ դեն շպրտելը շատ դժվար է։

Արդեն մոտ կես ժամ, գուցե և դրանից էլ ավելի նա թափառում էր Եկատերինյան ջրանցքի առափնյա փողոցում և մի քանի անգամ նայում էր վայրէջքի սանդուղքներին, ուր որ դրանք հանդիպում էր։ Բայց իր դիտավորությունը կատարելու մասին մտածել անգամ չէր կարելի․ կամ լաստեր էին կանգնած հենց սանդուղքների մոտ և դրանց վրա լվացարարուհիները սպիտակեղեն էին լվանում, կամ նավակներ էին ափին կապված, ու ամենուրեք պարզապես վխտում էին մարդիկ, և այն էլ ասած, առափնյա փողոցներից, ամեն կողմից մարդիկ կարող էին տեսնել, նկատել, կասկածելի կթվար, որ մի մարդ դիտմամբ իջել է սանղուղքից, կանգ է առել և ինչ-որ բան է գցում ջուրը։ Իսկ ի՞նչ դուրս կգա, եթե պատյաններով իրերը ջրասույզ չլինեն ու լողան ջրի վրա։ Դե, իհարկե, այդպես էլ կլինի։ Ամեն մեկն էլ կտեսնի։ Առանց այդ էլ արդեն բոլորը հանդիպելիս նայում են, հայացքով զննում իրեն, կարծես թե հենց միայն իր հետ գործ ունեն։ «Ինչո՞ւ է այդպես, կամ գուցե ի՞նձ է այդպես թվում», մտածում էր նա։

Վերջապես, նրա գլխում միտք ծագեց, թե արդյոք ավելի լավ չի՞ լինի գնալ Նևայի ափը, որևէ տեղ։ Այնտեղ մարդիկ ավելի քիչ են, ավելի աննկատելի ու համենայն դեպս ավելի հարմար է և որ գլխավորն է, ինքը այս վայրերից հեռու կլինի։ Եվ նա հանկարծ զարմացավ. այդ ինչպես է, որ ինքը ամբողջ կես ժամ թափառում է տխուր ու անհանգիստ, այն էլ վտանգավոր տեղերում, ու գլխի չի ընկնում, որ պետք է այդպես վարվել։ Եվ ինքը անխոհեմաբար ամբողջ կես ժամ կորցրեց հենց միայն այն պատճառով, որ քնի մեջ, զառանցանքի մեջ այդպես էր որոշել։ Նա դառնում էր չափից դուրս ցրված և մոռացկոտ ու գիտեր այդ բանը։ Անպայման հարկավոր էր շտապել։

Նա Վ․․․ պողոտայով գնաց դեպի Նևա։ Բայց ճանապարհին հանկարծ նաև այսպիսի միտք հղացավ. «Ինչո՞ւ գնալ Նևա, ինչո՞ւ իրերը գցել ջուրը, ավելի լավ չէ՞ գնալ շատ հեռու, որևէ տեղ, թեկուզ կղզիները, ու այնտեղ, որևէ ամայի վայրում, անտառում, թփի տակ հորել այս բոլորը ու թերևս հիշել այդ թուփը»։ Ու թեև նա զգում էր, որ այդ րոպեին ի վիճակի չէ ամեն ինչ պարզ ու խելամտորեն կշռադատել, այնուամենայնիվ այդ միտքը նրան անսխալ թվաց։

Բայց կղզիները գնալն էլ նրան չէր վիճակված, այլ ուրիշ բան պատահեց․ Վ․․․ պողոտայից դուրս գալով հրապարակ, նա ձախ կողմում հանկարծ տեսավ բոլորովին խուլ պատերով շրջապատված մի բակի մուտքը։ Աջ կողմից, հենց դարպասի մուտքից դեպի բակի խորքն էր ձգվում հարևան քառահարկ տան խուլ, չսպիտակացրած պատը։ Ձախ կողմից, խուլ պատին զուգահեռ և նույնպես հենց դարպասի մուտքից քսան քայլ երկարությամբ դեպի բակի խորքն էր ձգվում մի փայտե ցանկապատ և ապա ծռվում դարձյալ ձախ կողմը։ Այդ մի խուլ ցանկապատված տեղ էր, ուր ինչ֊որ առարկաներ էին թափթփված։ Այնուհետև բակի խորքից, ցանկապատի ետևից երևում էր ցածլիկ, մրակալած, քարաշեն սարայի անկյունը. երևի դա ինչ-որ արհեստանոցի մի մասն էր։

Այստեղ հավանաբար գտնվում էր կառեթագործական կամ փականագործական ինչ-որ արհեստանոց կամ նման մի բան. համարյա հենց դարպասից սկսած սևին էր տալիս առատ ածխափոշին։ «Ահա թե որտեղ կարելի է գցել ու հեռանալ»,— հանկարծ մտածեց նա։ Բակում ոչ ոքի չնկատելով, նա դարպասից ներս մտավ ու հենց դրա մոտ տեսավ ցանկապատին կպցրած միզատար մի փողրակ (որ հաճախ սարքվում է այն տներում, ուր կան շատ գործարանային բանվորներ, արտելականներ, կառապաններ և այլն), իսկ փողրակի վերևում, հենց ցանկապատի վրա կավիճով, կոպիտ տառասխալներով գրված էր այսպիսի դեպքերում սովորական սրախոսությունը՝ «Ասթեխ կանքնել արքելված է»։ Հետևաբար բանը լավ էր հենց նրանով, որ այստեղ մտնելն ու կանգ առնելը ամենևին կասկածելի չէր թվա։ «Բոլոր իրերն էլ գցեմ որևէ տեղ ու հեռանամ», մտածեց Ռասկոլնիկովը։

Մի անգամ էլ նայելով շուրջը, նա արդեն ձեռքը տարավ գրպանը, ու հանկարծ արտաքին պատի մոտ, դարպասի ու փողրակի միջև, ուր ամբողջ տարածությունը արշինաչափ լայնություն ուներ, նկատեց մի մեծ, չտաշած, գուցե մոտավորապես մեկ ու կես փութ ծանրությամբ քար, որը կպած էր հենց փողոցի քարե պատին։ Այդ պատի դրսի կողմում փողոցն էր, մայթը, լսվում էր, թե ինչպես էին գնում ու գալիս անցորդները, որոնք այստեղ միշտ էլ շատ են լինում. բայց դարպասի ետևում նրան ոչ ոք չէր կարող տեսնել, եթե միայն որևէ մեկը փողոցից ներս չմտներ, մի բան, որ միանգամայն հնարավոր էր, դրա համար էլ հարկավոր էր շտապել։

Նա կռացավ քարի վրա, երկու ձեռքով պինդ բռնեց վերևի մասից, հավաքեց իր բոլոր ուժերը և շուռ տվեց քարը։ Դրա տակ մի փոքրիկ փոս առաջացավ. նա անմիջապես սկսեց բոլոր իրերը հանել գրպանից ու գցել փոսը։ Քսակը դրեց իրերի վրա, ու էլի փոսի մեջ ազատ տեղ մնաց։ Այնուհետև նա կրկին բռնեց քարը, միանգամից շուռ տվեց դեպի առաջվա կողմը, ու քարը ընկավ իր նախկին տեղը, միայն թե առաջվանից մի քիչ ավելի բարձր էր թվում։ Ռասկոլնիկովը հավաքեց հողը և ոտքով տափտափեց քարի եզրերին։ Ոչինչ չէր նկատվում։

Այնուհետև նա դարպասից դուրս եկավ ու քայլեց դեպի հրապարակը։ Մի ակնթարթ նրան դարձյալ համակեց ուժեղ, հազիվ տանելի բերկրանքը, ինչպես ժամ առաջ այդ եղել էր ոստիկանության գրասենյակում։ «Հետքերը կորցված են։ Եվ ո՞ւմ, ո՞ւմ մտքով կարող է անցնել իրերը փնտրել այդ քարի տակ։ Գուցե դա տան կառուցման օրերից ընկած է այնտեղ, ու դեռ այդքան ժամանակ էլ կմնա։ Թեկուզև գտնեն, ո՞ւմ մտքով կանցնի, թե այդ ես եմ արել։ Ամեն ինչ վերջացած է, հանցանշաններ չկան»։ Եվ նա ծիծաղեց։ Այո, նա հետո հիշում էր, որ համակվեց նյարդային կամացուկ, անլսելի, երկար ծիծաղով ու հա ծիծաղում էր, երբ անցնում էր հրապարակով։ Բայց երբ ոտք դրեց Կ․․․ բուլվարը, ուր երկու օր առաջ հանդիպել էր այն աղջկան, նրա ծիծաղը հանկարծ անցավ։ Նրա գլխում ուրիշ մտքեր ծագեցին։ Հանկարծ նրան թվաց, որ հիմա իր համար չափազանց զզվելի է անցնել այդ նստարանի կողքից, որի վրա ինքը նստել ու մտածում էր այն ժամանակ, աղջկա հեռանալուց հետո, ու սարսափելի ծանր կլինի դարձյալ հանդիպել այն երկարաբեղ քաղաքապահին, որին ինքը այն օրը քսան կոպեկ տվեց։ «Սատանան տանի նրան»։

Նա գնում էր՝ մտացրիվ ու չարացած նայելով շուրջը։ Այժմ նրա բոլոր մտքերը պտտվում էին ինչ-որ մի գլխավոր կետի շուրջը, և նա ինքը զգում էր, որ դա իրոք այդպիսի գլխավոր կետ է որ կա և որ այժմ, հատկապես այժմ ինքը դեմ առ դեմ մոտեցել է այդ գլխավոր կետին, և դա երկու ամսից հետո նույնիսկ առաջին անգամն է կատարվում։

«Էհ, սատանան տանի այս ամենը», հանկարծ մտածեց նա անսպառ ցասման մոլուցքում։ «Դե որ սկսվեց, սկսվեց, էլի, գրողի ծոցը այդ էլ, նոր կյանքն էլ։ Տեր աստված, ի՛նչ հիմար բան է դա․․․ Իսկ այսօր ես որքա՜ն եմ ստել ու ստորություն արել։ Որքա՜ն գարշելիորեն եմ քիչ առաջ քծնել ու խաղ արել վատթարագույն Իլյա Պետրովիչի հետ։ Էհ, սակայն այդ էլ անհեթեթություն է։ Թքել եմ նրանց բոլորի վրա, իմ քծնելու և խաղ անելու վրա։ Բանը այդ չէ, ամենևին այդ չէ․․․»։

Հանկարծ նա կանգ առավ․ մի նոր, բոլորովին անսպասելի ու չափազանց պարզ հարց միանգամից շփոթեցրեց ու դառնորեն ապշեցրեց նրան։

«Եթե իսկապես այս ամբողջ գործը արված էր գիտակցորեն և ոչ թե հիմարաբար, եթե դու իրոք որոշակի և հաստատ նպատակ ունեիր, ապա ինչո՞ւ մինչև այժմ նույնիսկ չբացեցիր քսակը և չգիտես, թե ինչ էր ընկել ձեռքդ, ինչի համար էիր տարել բոլոր տանջանքները և գիտակցաբար այդպիսի ստոր, նողկալի, գարշելի բան արել։ Դու հո այժմ ուզում էիր դա, այդ քսակը ջուրը գցել բոլոր իրերով հանդերձ, որոնք նույնպես դեռ չէիր տեսել․․․ Այդ ինչպե՞ս հասկանալ»։

Այո, դա այդպես է. այդ ամենը այդպես է։ Նա, սակայն, առաջ էլ այդ գիտեր, ու ամենևին էլ դա նոր հարց չէ իր համար. ու երբ գիշերով որոշել էր իրերը ջուրը գցել, որոշել էր առանց որևէ տատանման և առարկության, այլ այնպես, որ կարծես թե դա այդպես էլ պետք է լիներ, կարծես թե այլ կերպ չէր էլ կարող լինել․․․ Այո, նա այդ բոլորը գիտեր և բոլորը հիշում էր. ու համարյա թե այդ որոշվել էր երեկ, հենց այն րոպեին, երբ ինքը բացել էր սնդուկը և դրա միջից պատյանով իրեր էր հանում․․․ այդպես է, էլի․․․

«Սա նրանից է, որ ես խիստ հիվանդ եմ», ի վերջո մռայլորեն եզրակացրեց նա, «ես ինքս չարչարեցի ու տանջեցի ինձ, ու ինքս չգիտեմ, թե ինչ եմ անում․․․ Երեկ էլ, երկու օր առաջ էլ և այս ամբողջ ժամանակ տանջում էի ինձ..» Կառողջանամ և․․․ էլ ինձ չեմ տանջի․․․ Իսկ եթե բոլորովին էլ չառողջանա՞մ։ Տեր աստված, որքա՜ն ձանձրացրել է ինձ այս ամենը․․․ Նա գնում էր առանց կանգ առնելու։ Նա սաստիկ ուզում էր որևէ կերպ զվարճանալ, բայց չգիտեր ինչ անել և ինչ ձեռնարկել։ Համարյա յուրաքանչյուր րոպե նրան հետզհետե մի նոր, անհաղթահարելի զգացում էր համակում, դա մի ինչ-որ անվերջանալի, գրեթե ֆիզիկական, համառ, ցասկոտ, ատելությամբ լեցուն զզվանք էր դեպի այն ամենը, ինչ որ հանդիպում ու շրջապատում էր նրան։ Նրա համար գարշելի էին բոլոր հանդիպողները, գարշելի էին նրանց դեմքերը, քայլվածքը, շարժումները։ Թվում էր, որ նա կթքեր որևէ մեկի վրա, կկծեր, եթե մեկն ու մեկը խոսեր իր հետ․․․

Երբ նա հասավ Մալայա Նևայի առափնյա փողոցը, Վասիլևսկի կղզին, հանկարծ կանգ առավ կամուրջի մոտ։ «Նա ապրում է ահա այստեղ, այս տանը»,— մտածեց նա։— «Ի՞նչ է սա, էլի՞ ինքս եմ գնում Ռազումիխինի մոտ։ Դարձյալ կլինի նույն պատմությունը, ինչ որ եղավ այն ժամանակ․․․ Սակայն շատ հետաքրքիր է՝ ի՞նքս եկա, թե՞ գնում էի հենց այնպես, ու այստեղ հասա։ Միևնույն է, երկու օր առաջ․․․ ես ասել էի․․․ որ այն բանից հետո, մյուս օրը նրա մոտ կգնամ, դե ի՞նչ կա որ, կգնամ։ Մի՞թե հիմա չեմ կարող անցնել նրա մոտ․․․»

Նա բարձրացավ հինգերորդ հարկը, Ռազումիխինի մոա։ Ռազումիխինը տանն էր, իր խցիկում, այդ րոպեին պարապում էր, գրում ու ինքը բացեց դուռը։ Չորս ամիս էր, որ նրանք չէին տեսնվել։ Ռազումիխինը նստած էր բոլորովին քրքրված խալաթով, բոբիկ ոտքերին մուճակներ, մազերը գզգզված, չսափրված ու անլվա։ Նրա դեմքը զարմանք արտահայտեց։

— Հը, ի՞նչ կաաես,— հարցրեց նա՝ ոտքից֊գլոլխ նայելով ներս մտած ընկերոջը. հետո մի փոքր լռեց ու թույլ շվացրեց։

— Մի՞թե այդքան վատ է քո դրությանը։ Հը՛մ, աղբերս, դու պճնամոլությամբ գերազանցել ես մեզ նմաններին,— ավելացրեց նա՝ նայելով Ռասկոլնիկովի ցնցոտիներին,— դե նստիր, էլի, երևի հոգնած կլինես,— ու երբ Ռասկոլնիկովը ընկավ բազմոցին, որը իր բազմոցից է՛լ ավելի վատ էր, Ռազումիխինը հանկարծ նկատեց, որ իր հյուրը հիվանդ է։

— Դու շատ հիվանդ ես, գիտե՞ս թե չէ։— Նա սկսեց շոշափել Ռասկոլնիկովի զարկերակը. Ռասկոլնիկովը ետ քաշեց իր ձեռքը։

— Հարկավոր չէ,— ասաց նա,— ես եկել եմ․․․ ահա թե ինչ. ես դասեր բոլորովին չունեմ․․․ ես ուզում էի․․․ ասենք ինձ ամենևին էլ դասեր հարկավոր չեն․․․

— Բայց գիտե՞ս ինչ, դու զառանցում ես,— ասաց Ռազումիխինը՝ ուշադրությամբ նայելով ընկերոջը։

— Ոչ, չեմ զառանցում․․․— Ռասկոլնիկովը բազմոցից վեր կացավ։ Գալով Ռազումիխինի մոտ, նա չէր մտածել, որ պետք է դեմ առ դեմ հանդիպի նրան։ Իսկ հիմա, արդեն փորձից խրատված, մի ակնթարթում նա գլխի ընկավ, որ այդ րոպեին ինքը առավելապես քիչ է տրամադրված թեկուզ ամբողջ աշխարհում դեմ առ դեմ հանդիպելու որևէ մեկի հետ։ Նրա մեջ թունդ առավ ամբողջ մաղձը։ Հենց որ նա մտավ Ռազումիխինի մոտ, քիչ մնաց խեղդվեր ինքն իր դեմ չարանալուց։

— Մնաս բարով,— հանկարծ ասաց նա ու քայլեց դեպի դուռը։

— Ո՞ւր ես դնում, կաց, դմբո։

— Հարկավոր չէ․․․— կրկնեց Ռասկոլնիկովը՝ դարձյալ ետ քաշելով ձեռքը։

— Հապա էլ ո՞ր սատանայի համար էիր դալիս։ Գժվե՞լ ես, ինչ է։ Չէ՞ որ դա․․․ համարյա վիրավորական է։ Ես չեմ թողնի, որ այդպես գնաս։

— Դե լսիր, եկա քեզ մոտ, որովհետև քեզանից բացի չեմ ճանաչում ուրիշ որևէ մեկին, որը օգներ․․․ սկսելու․․․ որովհետև դու բոլորից ավելի բարի ես, այսինքն՝ ավելի խելոք, ու կարող ես ճիշտ դատել․․․ Իսկ հիմա ես տեսնում եմ, որ ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, լսո՞ւմ ես, բոլորովին ոչինչ․․․ հարկավոր չէ որևէ մեկի աջակցությունը և կարեկցությունը․․․ Ես ինքս․․․ մենակ․․․ էհ, բավական է, թողեք ինձ հանգիստ։

— Դե մի րոպե կաց, էլի, դանդալոշ։ Բոլորովին խելագարվել ես։ Իհարկե, դա քո գործն է։ Գիտե՞ս ինչ, ես էլ դասեր չունեմ, դրանք ինձ պետք չեն. հին իրերի վաճառքի շուկայում գործում է գրավաճառ Խերուվիմովը, այդ էլ դասերի պես մի բան է։ Ես հիմա նրան հինգ դասերի հետ էլ չեմ փոխի, որոնք կարելի է տալ վաճառականների տներում։ Նա որոշ տեսակի հրատարակություններ է գլուխ բերում, բնագիտական գրքեր է լույս ընծայում, ու դրանք շատ լավ են տարածվում։ Հենց միայն վերնագրերը ինչ ասես արժեն։ Դու միշտ պնդում էիր, թե ես հիմար եմ. հոգիս վկա, աղբեր, ինձնից ավելի հիմարներ կան։ Այժմ հետամուտ է լինում գրական ուղղություններին, ինքը ոչինչ չի հասկանում, դե ես էլ, իհարկե, խրախուսում եմ։ Ինձ մոտ ահա գերմաներեն տեքստով երկու մամուլից ավելի նյութ կա, որ իմ կարծիքով ամենատխմար խաբեություն է. մի խոսքով քննարկվում է այն հարցը, թե կինը մա՞րդ է, թե մարդ չէ։ Դե, իհարկե, լրջորեն ապացուցվում է, որ մարդ է։ Խերուվիմովը դա կանանց հարցի կապակցությամբ է պատրաստում, ես թարգմանում եմ. այս երկու և կես մամուլը նա կձգի, վեց մամուլ կդարձնի, կես էջանոց ճոխ վերնագիր կհորինենք ու գրքույկը հիսուն կոպեկով վաճառքի կհանենք։ Կտարածվի։ Թարգմանության համար մի մամուլի դիմաց ես կստանամ վեց ռուբլի, ուրեմն ամբողջ թարգմանության համար տասնհինգ ռուբլի, իսկ վեց ռուբլի ես սկզբից եմ վերցրել։ Սա կվերջացնենք, կսկսենք թարգմանություն անել կետ ձկների մասին, այնուհետև ինչ-որ ձանձրալի բամբասանքներ ենք նշել Confessions-ի երկրորդ մասից, թարգմանելու ենք։ Ինչ-որ մեկը Խերուվիմովին ասել է, որ իբր թե Ռուսսոն յուրատեսակ Ռադիշչև է։ Ես, իհարկե, չեմ հակաճառում, գրողի ծոցը։ Ուզո՞ւմ ես թարգմանել «Արդյո՞ք կինը մարդ է» նյութի երկրորդ մամուլը։ Եթե ուզում ես, հիմա վերցրու տեքստը, գրիչ, թուղթ․ այդ բոլորը ձրի է. վերցրու երեք ռուբլի. քանի որ ես առաջին ու երկրորդ մամուլների ամբողջ թարգմանության համար փողը սկզբից եմ վերցրել, ուրեմն երեք ռուբլին քեզ կհասնի։ Երբ սա վերջացնես, էլի երեք ռուբլի կստանաս։ Եվ ահա թե էլ ինչ. խնդրեմ սա իմ կողմից որևէ ծառայություն չհամարես։ Ընդհակառակը, հենց որ դու ներս մտար, ես արդեն հաշվի առա, թե դու ինչով կարող ես ինձ օգտակար լինել։ Նախ՝ ես ուղղագրությունից թույլ եմ ու երկրորդ՝ գերմաներենից կաղում եմ, այնպես որ ավելի շատ ինձնից եմ հորինում և միայն նրանով եմ սփոփվում, որ այդպես ավելի լավ է դուրս գալիս։ Ասենք, ով գիտե, գուցե ոչ թե լավ, այլ վատ է դուրս գալիս․․․ Վերցնո՞ւմ ես, թե՞ չէ։

Ռասկոլնիկովը լուռ վերցրեց հոդվածի գերմաներեն թերթիկները, վերցրեց երեք ռուբլի և ոչ մի խոսք չասելով, դուրս ելավ։ Ռազումիխինը զարմանքով նայեց նրա ետևից։ Բայց հասնելով առաջին փողոցը (1-я линия), Ռասկոլնիկովը հանկարծ ետ դարձավ, նորից սանդուղքով բարձրացավ ու մտավ Ռազումիխինի սենյակը, ու թե գերմաներեն թերթիկները և թե երեք ռուբլին դնելով սեղանի վրա, դարձյալ առանց մի բառ ասելու դուրս ելավ։

— Խելքդ թռցրե՞լ ես, ինչ է,— գոռաց բոլորովին չարացած Ռազումիխինը։— Ինչո՞ւ ես կոմեդիա խաղում։ Նույնիսկ ինձ էլ շփոթեցրիր․․․ Որ այդպես է, էլ ինչո՞ւ էիր գալիս, սատանա։

— Թարգմանություններ․․․ հարկավոր չեն․․․— փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը՝ արդեն իջնելով սանդուղքից։

— Հապա ի՞նչ զահրումար է քեզ հարկավոր,— վերևից բղավեց Ռազումիխինը։ Ռասկոլնիկովը լուռ շարունակում էր իջնել։

— Լսիր, էյ, որտե՞ղ ես ապրում։

Պատասխան չեղավ։

— Դե գնա գրողի ծոցը․․․

Բայց Ռասկոլնիկովը արդեն դուրս էր դալիս փողոց։ Նիկոլաևսկի կամրջի վրա մի անգամ էլ նա լիովին ուշքի եկավ իր համար խիստ անախորժ մի դեպքի հետևանքով։ Մի կառքի կառապանը մտրակով պինդ խփեց նրա մեջքին այն պատճառով, որ նա քիչ մնաց ընկներ կառքի տակ, չնայելով, որ կառապանը երեք թե չորս անգամ գոռալով զգուշացնում էր նրան։ Մտրակի հարվածը այնքան չարացրեց նրան, որ նա ցատկելով դեպի բազրիքը (հայտնի չէ ինչու նա գնում էր կամրջի մեջտեղով, ուր մարդիկ ոչ թե ոտքով, այլ կառքով են գնում), կատաղած կրճտացրեց ու չխկացրեց ատամները։ Հասկանալի է, որ շուրջը ծիծաղ լսվեց։

— Զարկը տեղին էր։

— Թոկից փախածի մեկն է, էլի։

― Հայտնի բան է, հարբած է ձևանում և դիտմամբ կառքի տակ է խցկվում, իսկ դու արի ու նրա համար պատասխան տուր։

— Դրանով են փող պոկում, պատվելի, դրանով են փող պոկում․․․

Բայց այն րոպեին, երբ նա կանգնած էր բազրիքի մոտ և դեռ ապշած ու զայրացած նայում էր հեռացող կառքի ետևից և շփում մեջքը, հանկարծ զգաց, որ մեկը փող է դնում իր ձեռքի մեջ։ Ռասկոլնիկովը նայեց, դա վաճառականի տարեց կին էր գլխադիրով և այծենու կոշիկներով, կողքին կանգնած էր կանացի գլխարկով և կանաչ հովանոցով մի աղջիկ, հավանորեն նրա դուստրը։ «Վերցրու պատվելի, ի սեր Քրիստոսի»։ Ռասկոլնիկովը վերցրեց, ու նրանք գնացին։ Փողը քսան կոպեկանոց էր։ Ռասկոլնիկովի հագուստից և տեսքից նրանք կարող էին մտածել, որ նա մուրացկան է, իրոք փողոցում գրոշներ հավաքող, իսկ մի ամբողջ քսան կոպեկանոց ստանալու համար նա անշուշտ պարտական էր մտրակի հարվածին, որը շարժել էր նրանց գութը։

Նա քսան կոպեկանոցը ձեռքին անցավ տասը քայլ ու շուռ եկավ դեպի Նևա, պալատի կողմը։ Երկինքը բոլորովին անամպ էր, Նևայի ջուրը կապույտ, որ հազվադեպ է լինում։ Տաճարի գմբեթը, որը ոչ մի կետից ավելի լավ չի ուրվագծվում, քան այստեղից, կամրջից, մատուռից քսան քայլ հեռավորությունից նայելիս, ուղղակի շողում էր, ու մաքուր օդի միջով կարելի էր պարզ տեսնել նույնիսկ նրա յուրաքանչյուր զարդարանքը։ Մտրակի պատճառած ցավն անցնում էր, ու Ռասկոլնիկովը մոռացավ հարվածը, այժմ նրան բացառապես մի տագնապալից և ոչ այնքան պարզ միտք էր զբաղեցնում։ Նա կանգնել էր, ու երկար, ակնապիշ նայում էր դեպի հեռուները. այդ վայրը լավ ծանոթ էր նրան։ Համալսարան գնալիս, մանավանդ տուն վերադառնալիս թերևս հարյուրերորդ անգամ կանգ էր առնում հենց այստեղ, ակնապիշ դիտում էր իրոք հիասքանչ այդ համապատկերը ու ամեն անգամ գրեթե զարմանում էր մի անորոշ ու անլուծելի տպավորության վրա։ Անմեկին սառնություն էր միշտ նրա վրա փչում այդ հոյակապ համապատկերից ըստ իր զգացման, լռին և խուլ ոգով էր լեցուն այդ շքեղ պատկերը․․․ Ամեն անգամ նա զարմանում էր իր ստացած մռայլ ու հանելուկային տպավորության վրա, ու ինքն իրեն չվստահելով, դրա լուծումը հետաձգում էր մինչև գալիք օրերը։ Այժմ նա հանկարծ, միանգամից վերհիշեց նախկինում իրեն զբաղեցրած հարցերն ու տարակուսանքները ու նրան թվաց, որ հիմա այդ հիշողությունը անսպասելի չէր։ Նրան օտարոտի և տարօրինակ թվաց հենց միայն այն, որ ինքը առաջվա պես կանգ է առել նույն տեղում, կարծես թե իրոք երևակայել էր, թե կարող է միևնույն բանի մասին այժմ մտածել այնպես, ինչպես առաջ, ու հետաքրքրվել առաջվա նույնպիսի թեմաներով ու պատկերներով, որոնցով հետաքրքրվում էր․․․ օրեր առաջ։ Այդ նրան նույնիսկ ծիծաղելի թվաց և ցավ պատճառելու չափ ծանրացավ նրա կրծքին։ Ինչ֊որ խորքերում, ներքևում, ոտքերի տակ այժմ հազիվ նկատելի նշմարվեցին և՛ այդ ամբողջ անցյալը, և՛ առաջվա մտքերը, և՛ առաջվա խնդիրները, և՛ առաջվա թեմաները և՛ առաջվա տպավորությունները և՛ այդ ամբողջ համապատկերը, և՛ նա ինքը, և՛ ամեն, ամեն ինչ․․․ Կարծես թե նա դեպի վեր էր թռչում և ամեն ինչ չքանում էր իր աչքից․․․ Ակամայից շարժելով ձեռքը, նա հանկարծ զգաց, որ բռունցքով սեղմել է քսան կոպեկանոցը։ Նա բացեց բռունցքը, աչքերը հառեց դրամին, թափ առավ ու դա նետեց ջուրը, հետո շուռ եկավ ու գնաց տուն։ Նրան թվաց, թե այդ րոպեին կարծես մկրատով ինքն իրեն կտրեց ամենքից և ամեն ինչից։

Նա իր խցիկը վերադարձավ արդեն իրիկնադեմին, ուրեմն մոտ վեց ժամ տանը չէր եղել։ Թե ինչ տեղերով և ինչպես վերադարձավ, այդ բոլորովին չէր հիշում։ Հանվելով և ամբողջովին դողալով, ինչպես վազքից ուժասպառ եղած ձի, նա պառկեց բազմոցի վիա, ծածկվեց վերարկուով և իսկույն անզգայացավ։

Բոլորովին մթնել էր, երբ նա սթափվեց զարհուրելի մի ճչոցից, Տե՛ը աստված, այդ ի՞նչ ճիչ է։ Այդպիսի անբնական ձայներ, այդպիսի ոռնոց, ողբ, կրճտոց, ծեծ ու հայհոյանքներ նա դեռ երբեք չէր լսել ու չէր տեսել։ Այդպիսի գազանություն, այդպիսի կատաղություն նա չէր էլ կարող երևակայել։ Նա սարսափահար վեր կացավ ու նստեց իր անկողնու վրա՝ յուրաքանչյուր ակնթարթ նվաղելով ու տանջվելով։ Տուրուդմբոցը, ճիչերն ու հայհոյանքները ավելի ու ավելի էին ուժեղանում։ Եվ ահա մեծագույն զարմանքով նա հանկարծ լսեց իր տանտիրուհու ձայնը։ Վերջինս բղավում, ճղճղում ու ճչում էր արագ-արագ, բաց թողնելով առանձին բառեր, այնպես որ անկարելի էր հասկանալ, թե ինչ էր աղերսում. դե, իհարկե, աղերսում էր, որ իրեն չծեծեն, որովհետև նրան անողոքաբար ծեծում էին սանդուղքի վրա։ Ծեծողի ձայնը զայրույթից ու կատաղությունից այնքան զարհուրելի էր դարձել, որ արդեն միայն խռխռում էր, բայց և այնպես ծեծողն էլ ինչ-որ բան էր ասում ու նույնպես արագ-արագ, անհասկանալի, շտապելով ու խեղդվելով։ Հանկարծ Ռասկոլնիկովը դողաց տերևի նման, նա ճանաչեց այդ ձայնը, դա Իլյա Պետրովիչի ձայնն էր։ Իլյա Պետրովիչը այստեղ է ու ծեծո՜ւմ է տանտիրուհուն։ Նա տանտիրուհուն խփում է ոտքերով, նրա գլուխը զարկում է սանդուղքի աստիճաններին— դա պարզ է, դա զգացվում է ձայներից, ճիչերից, հարվածներից։ Ի՞նչ է դա, աշխարհը հո չի՞ շուռ եկել։ Լսվում էր, թե ինչպես բոլոր հարկերից մարդիկ հավաքվում էին սանդուղքի վրա, լսվում էին ձայներ, բացականչություններ, դոփյուն, դռների թակոց ու շրխկոց, վազվզոց։ «Բայց ինչի՞ համար, ինչի՞ համար են ծեծում, ու մի՞թե այդ կարելի է»,― կրկնում էր Ռասկոլնիկովը՝ լրջորեն մտածելով, թե ինքը բոլորովին խելագարվել է։ Բայց ոչ, ինքը շատ պարզ է լսում․․․ հետևաբար, եթե բանը այդպես է, հիմա իր մոտ էլ կգան, «որովհետև․․․ այդ ամենը նույն պատճառով է․․․ երեկվա դեպքի պատճառով․․․ Տեր աստված»։ Նա ուզեց դուռը փակել կեռով, բայց ձեռքը չբարձրացավ․․․ և դա ապարդյուն կլիներ։ Վախը սառույցի պես պատեց նրա հոգին, խոշտանգեց նրան, քարացրեց նրան․․․ Բայց ահա, վերջապես, այդ ամբողջ աղմուկը, որ ամբողջ տասը րոպե էր տևել, սկսեց հետզհետե հանդարտվել։ Տանտիրուհին տնքում էր ու հառաչում։ Իլյա Պետրովիչը դեռ էլի սպառնալիք ու հայհոյանք էր թափում․․․ Բայց ահա, վերջապես, նա էլ կարծես լռեց, էլ չի լսվում նրա ձայնը, «Միթե գնաց․ տեր աստված»։ Այո, ահա դեռևս տնքալով ու լալով, հեռանում է նաև տանտիրուհին․․․ ահա և շրխկալով փակվեց նրա դուռը․․․ Ահա և ամբոխը ցրվում է սանդուղքից ու գնում բնակարանները. մարդիկ «ախ» են քաշում, վիճում, կանչում իրար, մերթ բղավում են ու մերթ փսփսում։ Երևի դրանք շատ են եղել, համարյա ամբողջ տունն էր հավաքվել։ «Բայց, աստված իմ, մի՞թե հնարավոր է այդ ամենը։ Եվ ինչո՞ւ, ինչո՞ւ էր նա այստեղ եկել»։

Ռասկոլնիկովը ուժասպառ ընկավ բազմոցին, բայց արդեն չէր կարողանում աչքերը փակել. նա մոտ կես ժամ պառկեց ծանր տանջվելով, անսահման սարսափի այնպիսի անտանելի զգացումով, որը դեռ երբեք չէր ապրել։ Հանկարծ նրա սենյակը լուսավորվեց պայծառ լույսով. ներս մտավ Նաստասյան, ձեռքին վառվող մոմ և մի ափսե սուպ։ Ուշադրությամբ նայելով նրան ու տեսնելով, որ նա քնած չէ, Նաստասյան մոմը դրեց սեղանին ու սկսեց տեղավորել իր բերած հացը, ափսեն, գդալը։

— Երևի երեկվանից բան չես կերել։ Ամբողջ օրը թրև ես եկել, ինքդ էլ ցնցվում ես դողից։

— Նաստասյա․․․ ինչի՞ համար էին ծեծում տանտիրուհուն։

Նաստասյան զարմանքով նայեց նրան։

— Ո՞վ էր ծեծում տանտիրուհուն։

— Հիմա․․․ կես ժամ առաջ, Իլյա Պետրովիչը, վերակացուի օգնականը, սանդուղքի վրա․․․ Ինչի՞ համար նա այդպես թակեց տանտիրուհուն և․․․ ինչո՞ւ էր եկել։

Նաստասյան լուռ և հոնքերը կիտած, հայացքով երկար զննում էր նրան։ Այդ զննությունը Ռասկոլնիկովի համար խիստ տհաճ էր, նույնիսկ սարսափելի։

— Նաստասյա, ինչո՞ւ ես լռում,— վերջապես թույլ ձայնով, երկչոտելով հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Դա արյունն է,— ի վերջո կամացուկ և կարծես ինքն իր հետ խոսելով, պատասխանեց Նաստասյան։

— Արյունը․․․ ի՞նչ արյուն․․․― սփրթնելով ու դեպի պատը քաշվելով, փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը։ Նաստասյան շարունակեց լուռ նայել նրան։

— Տանտիրուհուն ոչ ոք չի ծեծել,— ասաց նա խիստ ու կտրուկ ձայնով։ Ռասկոլնիկովը համարյա շնչասպառ նայում էր նրան։

— Ես ինքս լսեցի․․․ ես չէի քնել․․․ նստած էի,— էլ ավելի երկչոտ ասաց Ռասկոլնիկովը։— Ես երկար լսում էի․․․ եկել էր վերակացուի օգնականը․․․ Բոլորը հավաքվել էին սանդուղքի վրա, եկել էին բոլոր բնակարաններից․․․

— Ոչ ոք չի եկել։ Դա արյունն է քո մեջ աղմկում։ Երբ որ նա ելք չի գտնում, սկսում է լերդանալ, ու այստեղ ինչ ասես որ չի երևում աչքիդ․․․ Ուտելո՞ւ ես, թե ինչ։

Ռասկոլնիկովը չպատասխանեց։ Նաստասյան դեռ էլի կանգնած էր նրա առջև, ակնապիշ նայում էր նրան ու չէր հեռանում։

— Նաստասյա․․․ ջուր բեր։

Նաստասյան իջավ ներքև ու երկու րոպե հետո սպիտակ, կավե թասով ջուր բերեց. Ռասկոլնիկովը արդեն չէր հիշում, թե հետո ինչ եղավ։ Հիշում էր միայն, թե ինչպես մի կում սառը ջուր խմեց ու թասից ջուր թափեց կրծքին։ Այնուհետև վրա հասավ անզգայացումը։

III

Ռասկոլնիկովը, սակայն, հիվանդության ամբողջ ընթացքում ոչ թե բոլորովին կորցրել էր հիշողությունը, այլ գտնվում էր տենդային, զառանցական ու կիսագիտակից վիճակում։ Շատ բան նա հետո հիշեց։ Մերթ նրան թվում էր, թե իր մոտ շատ մարդիկ են հավաքվում և ուզում են իրեն վերցնել ու տանել ինչ-որ տեղ, շատ են իր մասին վիճում ու կռվում։ Մերթ հանկարծ սենյակում ինքը մենակ է մնում, բոլորը գնացել են, վախենում են իրենից, ու միայն երբեմն մի քիչ բաց են անում դուռը, իրեն նայելու, սպառնում են իրեն, իրար մեջ պայմանավորվում ինչ֊որ բանի մասին, ծիծաղում են և իրեն ձեռ առնում։ Նա հաճախ հիշում էր, որ Նաստասյան լինում է իր մոտ. նկատում էր նաև մի մարդու, որը իբր թե իրեն լավ ծանոթ էր, բայց թե ով էր, ինքը ոչ մի կերպ չէր կարողանում գլխի ընկնել և դրա համար վշտանում էր, նույնիսկ լաց լինում։ Մի այլ անգամ նրան թվում էր, թե ինքը արդեն մի ամիս պառկած է, երբեմն էլ թվում էր, թե շարունակ միևնույն օրն է ընթանում։ Իսկ այն դեպքը, այն դեպքը նա բոլորովին մոռացել էր. մյուս կողմից ամեն րոպե հիշում էր, որ մոռացել է մի բան, որը չի կարելի մոռանալ. տառապում էր, տանջվում այդ հիշելուց, կատաղում կամ զարհուրելի, անտանելի վախ էր զգում։ Այդ ժամանակ տեղից վեր էր թռչում, ուզում էր փախչել, բայց միշտ որևէ մեկը ուժով կանգնեցնում էր նրան, և նա դարձյալ նվաղում էր ու կորցնում հիշողությունը։ Վերջապես, նա բոլորովին սթափվեց։

Այդ կատարվեց առավոտյան ժամը տասին։ Առավոտյան այդ ժամին, պարզ օրերին միշտ էլ արևի մի երկար ցոլք էր ընկնում սենյակի աջ պատին ու լուսավորում դռան կողքի անկյունը։ Ռասկոլնիկովի անկողնու մոտ կանգնել էին Նաստասյան ու էլի մի մարդ, որը լարված հետաքրքրությամբ նայում էր նրան ու բոլորովին անծանոթ էր։ Դա կապա հագած, կարճլիկ մորուքով մի մարդ էր, իր արտաքինով արտելականի էր նմանվում։ Կիսաբաց դռնից նայում էր տանտիրուհին։ Ռասկոլնիկովը մի քիչ բարձրացավ տեղից։

— Այդ ո՞վ է, Նաստասյա,— հարցրեց նա՝ ցույց տալով երիաաաարդին։

— Ըհը՜, զարթնեց,— ասաց Նաստասյան։

— Զարթնեց,— կրկնեց արտելականը։ Գլխի ընկնելով, որ նա ուշքի է եկել, դռնից նայող տանտիրուհին իսկույն ծածկեց այն ու թաքնվեց։ Նա միշտ էլ ամաչկոտ էր և դժվարությամբ էր տանում ավելորդ խոսակցություններն ու բացատրությունները. նա մոտ քառասուն տարեկան էր, հաստ ու չաղ, սևահոնք և սևաչ, չաղությունից ու ծուլությունից բարի. նույնիսկ շատ սիրունատես էր, ավելի ամոթխած, քան պետք էր։

— Դուք․․․ ո՞վ եք,— վերստին հարց տվեց Ռասկոլնիկովը՝ դիմելով արտելականին։ Բայց այդ րոպեին բոլորովին բացվեց դուռը և, բարձրահասակ լինելու պատճառով մի քիչ կռանալով, ներս մտավ Ռազումիխինը։

— Այ քեզ նավի խցիկ,— մտնելիս գոչեց նա,— առանց կռանալու ներս չես մտնի, բնակարանի՜ս մտիկ։ Հը՛, դու ուշքի՞ ես եկել, աղբերացու, հենց հիմա Պաշենկայից լսեցի։

— Հենց հիմա ուշքի եկավ,— ասաց Նաստասյան։

― Այո, ուշքի եկավ,— դարձյալ վրա բերեց արտելականը ու ժպտաց։

— Իսկ դուք հրամանքներդ ո՞վ եք,— հանկարծ դիմելով նրան, հարցրեց Ռազումիխինը։— Ես, ահա, հաճեցեք տեսնել, Վրազումիխինն եմ, ոչ թե Ռազումիխինը, ինչպես բոլորը հորջորջում են ինձ, այլ Վրազումիխինը, ուսանող եմ, ազնվականի որդի, իսկ սա իմ ընկերն է։ Հա՛, իսկ դո՞ւք ով եք։

— Ես մեր գրասենյակում արտելական եմ, եկել եմ վաճառական Շելոպաևի կողմից, գործով։

— Հաճեցեք նստել այս աթոռին։— Ինքը Ռազումիխինը նստեց մյուս աթոռին, սեղանի մյուս կողմում։— Հա՛, աղբերացու, լավ ես արել, որ ուշքի ես եկել,— ասաց նա՝ դիմելով Ռասկոլնիկովին։— Չորրորդ օրն է, որ համարյա ոչ ուտում ես, ոչ խմում։ Հիրավի, թեյը գդալով էինք տալիս։ Ես Զոսիմովին երկու անգամ բերի քեզ մոտ։ Հիշո՞ւմ ես Զոսիմովին։ Ուշադրությամբ քննեց քեզ և իսկույն ասաց, որ դա դատարկ բան է, երևի այնպես, էլի, արյունը գլխին է խփել։ Ինչ֊որ ջղային երևույթ է, փայաբաժինը վատ է եղել, գարեջուր և ծովաբողկ քիչ եք տվել, դրանից էլ հիվանդություն է առաջացել, բայց, ոչինչ, կանցնի, կառողջանա։ Կեցցե՛ Զոսիմովը, լա՜վ սկսեց բուժել։ Հա՛, դե ես ձեզ չեմ պահում,— դիմեց նա արտելականին,— կհաճե՞ք բացատրել, թե ձեզ ինչ է հարկավոր։ Տես, Ռոդյա, սրանց գրասենյակից արդեն երկրորդ անգամն են գալիս․ միայն թե առաջին անգամ ոչ թե սա, այլ մի ուրիշը եկավ, ու մենք բացատրվեցինք նրա հետ։ Այն ո՞վ էր, որ ձեզնից առաջ այստեղ եկավ։

— Պետք է կարծել, որ այդ եղել է ճիշտ երեկ չէ մյուս օրը։ Ալեքսեյ Սեմյոնովիչն է եղել․ նույնպես մեր գրասենյակից է։

— Նա հո ձեզնից ավելի բանիմաց կլինի, ի՞նչ եք կարծում։

— Այո, նա ավելի լրջամիտ է։

— Գովելի է․ է՛հ, շարունակեցեք։

— Աֆանասի Իվանովիչ Վախրուշինի միջոցով, որի մասին դուք կարծեմ բարեհաճել եք լսել մի քանի անգամ, ձեր մայրիկի խնդրանքով ու մեր գրասենյակի միջոցով ձեզ փող է փոխադրվել,— ասաց արտելականը՝ ուղղակի դիմելով Ռասկոլնիկովին։— Այն դեպքում, եթե ձեր գիտակցությունը տեղն է, ձեզ պետք է հանձնվի երեսունհինգ ռուբլի, քանի որ Աֆանասի Իվանովիչը ձեր մայրիկի խնդրանքով և առաջվա կարգով այդ մասին ծանուցել է Սեմյոն Սեմյոնովիչին։ Բարեհաճո՞ւմ եք ճանաչել։

— Այո․․․ հիշում եմ․․․ Վախրուշինը․․․— մտազբաղ ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Լսո՞ւմ եք, ճանաչում է վաճառական Վախրուշինին, էլ ինչպե՞ս գիտակցությունը տեղը չէ։ Հա, ի միջի այլոց ես հիմա նկատում եմ, որ դուք էլ բանիմաց մարդ եք։ Խելացի խոսքերը հաճելի է լսել։

― Հենց նա, Աֆանասի Իվանովիչը ձեր մայրիկի խնդրանքով օրերս իր ապրելավայրից դիմել էր Սեմյոն Սեմյոնովիչին, որ ձեզ տրվի երեսունհինգ ռուբլի, մինչև որ ավելի լավ պայմաններ լինեն։ Ձեր մայրիկը նրա միջոցով և նույն կարգով դրանից առաջ էլի մի անգամ ձեզ փող էր ուղարկել։

— Ահա և «լավ պայմաններ», գործը լավ գնաց։ «Ձեր մայրիկը», այդ էլ վատ չի ասված։ Հիմա դուք ի՞նչ եք կարծում, սրա գիտակցությունը լիովին իր տե՞ղն է, թե չէ, հը՞։

— Դե ինչ ասեմ։ Միայն հարկավոր է, որ նա ստորագրի։

— Կճզի, էլի՛։ Այդ ի՞նչ է ձեր ձեռքին, մատյա՞ն է, ի՞նչ է։

— Մատյան է, ահա։

— Տվեք այստեղ։ Դեհ, Ռոդյա, վեր կաց։ Ես քեզ կօգնեմ։ Վերցրու գրիչը, ճզիր Ռասկոլնիկով ազգանունը, քանի որ հիմա փողը մեզ շատ, շատ է հարկավոր։

— Հարկավոր չէ,— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ ետ մղելով գրիչը։

— Ինչպե՞ս թե հարկավոր չէ։

— Չեմ ստորագրի։

— Այ քեզ բան, ախր ի՞նչպես կարելի է չստորագրել։

— Փողը․․․ պետք չէ․․․

— Փողը պետք չէ՜։ Էհ, բարեկամ, այդ արդեն սուտ է, հոգիս վկա։ Խնդրեմ չանհանգստանաք, նա հենց այնպես․․․ դուրս է տալիս։ Ասենք առողջ ժամանակ էլ երբեմն այդպես է անում․․․ Դուք խելոք մարդ եք, ու մենք հարմար գործ կբռնենք, այսինքն՝ ուղղակի սրա ձեռքից կբռնենք, և սա կստորագրի։ Դեհ, սկսենք․․․

— Սակայն ես մի ուրիշ անգամ էլ կգամ։

— Ոչ, ոչ, ինչո՞ւ դուք անհանգստանաք։ Դուք խելոք մարդ եք․․․ Դեհ, Ռոդյա, մի ուշացնի հյուրին․․․ Տեսնո՞ւմ էս, սպասում է,— ու Ռազումիխինը լրջորեն պատրաստվեց Ռասկոլնիկովի ձեռքից բռնելու և ստորագրել տալու։

— Թող, ես ինքս․․․— ասաց Ռասկոյնիկովը, վերցրեց գրիչը և ստորագրեց մատյանում։ Արտելականը հանձնեց փողը և գնաց։

— Կեցցես, իսկ հիմա, աղբերս, ուզո՞ւմ ես ուտել։

— Ուզում եմ,― պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Ձեզ մոտ սո՞ւպ կա։

— Երեկվանն է,— պատասխանեց Նաստասյան, որը այդ ամբողջ ժամանակ կանգնած էր նրանց մոտ։

— Կարտոֆիլով ու բրնձի ձավարո՞վ է։

— Կարտոֆիլով ու բրնձի ձավարով։

— Գիտեմ, է՛։ Բեր սուպը, թեյ էլ տուր։

— Կբերեմ։

Ռասկոլնիկովը այդ ամենին նայում էր խորին զարմանքով և բութ, անիմաստ վախով։ Նա որոշեց լռել և սպասել, թե հետո ինչ կլինի։ «Կարծես թե ես չեմ զառանցում»,— մտածում էր նա։— «Կարծես թե դա իրոք այդպես է․․․»։

Երկու րոպե հետո Նաստասյան բերեց սուպը և հայտնեց, թե հիմա թեյ էլ կլինի։ Սուպի հետ բերեց երկու գդալ, երկու ափսե և ամբողջ համեմունքը՝ աղ, պղպեղ, մանանեխ՝ տավարի մսի համար, վաղուց էր, որ դրանք այդպիսի կարգով չէին մատուցվում։ Սփռոցը մաքուր էր։

— Նաստասյա, վատ չէր լինի, եթե Պրասկովյա Պավլովնան մի երկու շիշ գարեջուր ցնծար։ Կխմենք, էլի։

— Բաժինդ շատ չի՞ լինի,— փնթփնթաց Նաստասյան ու գնաց պատվերը կատարելու։

Ռասկոլնիկովը շարունակում էր ամեն ինչ օտարոտի ու լարված հայացքով դիտել։ Այդ պահին Ռազումիխինը վեր կացավ ու նստեց բազմոցին, նրա կողքին, արջի անճոռնիությամբ, ձախ ձեռքով բարձրացրեց նրա գլուխը, թեև Ռասկոլնիկովը ինքն էլ կարող էր այն բարձրացնել, իսկ աջ ձեռքով մի գդալ սուպ մոտեցրեց նրա բերանին՝ մի քանի անգամ նախապես փչելով այն, որպեսզի Ռասկոլնիկովը չվառեր բերանը։ Բայց սուպը այնքան էլ տաք չէր։ Ռասկոլնիկովը ագահությամբ կուլ տվեց մի գդալ սուպը, հետո երկրորդը, երրորդը։ Բայց մի քանի գդալ սուպ կերցնելով, Ռազումիխինը հանկարծ կանգ առավ և հայտարարեց, թե հետագա կերակրման մասին պետք է խորհրդակցել Զոսիմովի հետ։

Ներս մտավ Նաստասյան՝ բերելով երկու շիշ գարեջուր։

— Թեյ է՞լ ես ուզում։

— Ուզում եմ։

— Շուտ արա, թեյ էլ բեր, Նաստասյա, որովհետև թեյի մասին կարծես թե կարելի է և չխորհրդակցել։ Ահա և գարեջուրը։— Ռազումիխինը վեր կացավ ու նստեց իր աթոռին, սուպն ու տավարի միսը քաշեց իր կողմը ու սկսեց ուտել այնպիսի ախորժակով, որ կարծես թե երեք օր ոչինչ չէր կերել։

— Ես, ախպեր֊տղա, ամեն օր այսպես ճաշում եմ ձեզ մոտ,— փնթփնթաց նա, որքան այդ թույլ էր տայիս տավարի մսով լիք լցված բերանը,— և այս ամենը Պաշենկան, քո տանտիրուհին է, տնօրինում, սրտանց պատիվ է անում ինձ։ Ես, իհարկե, որևէ բան չեմ պահանջում, ոչ էլ բողոքում։ Ահա և Նաստասյան թեյ թեթեց։ Ա՜յ թե ճարպիկն է, հա՜֊ա։ Նաստենկա, գարեջուր կուզե՞ս։

— Ի-ի՜հ, ա՛յդ էր պակաս։

— Իսկ թե՞յ։

— Թեյ կարելի է։

— Լցրու։ Կաց, ես ինքս կլցնեմ քեզ համար․ սեղան նստիր։

Ռազումիխինը իսկույն գործի անցավ, թեյ լցրեց, հետո մի ուրիշ բաժակ էլ լցրեց, թողեց իր նախաճաշը, վեր կացավ ու դարձյալ նստեց բազմոցին։ Նա էլի ձախ ձեռքով գրկեց հիվանդի գլուխը, բարձրացրեց այն ու սկսեց թեյի գդալով թեյ խմեցնել նրան՝ նորից անընդհատ և մի առանձին եռանդով փչելսվ թեյը, կարծես թե փչելու հենց այդ պրոցեսն էր ապաքինման ամենագլխավոր ու փրկարար միջոցը։ Ռասկոլնիկովը լուռ էր և չէր դիմադրում, թեև իր մեջ բավականաչափ ուժ էր զգում առանց որևէ կողմնակի օգնության քիչ բարձրանալու և նստելու բազմոցին, ու ոչ միայն կարող էր ձեռքերը այնքան շարժել, որ բռներ գդալը կամ բաժակը, այլև կարող էր գուցե և քայլել։ Բայց մի ինչ-որ տարօրինակ, համարյա գազանային խորամանկությամբ նա հանկարծ միտք հղացավ առժամապես թաքցնել իր ուժերը, սպասել, անճարակ ձևանալ, եթե հարկավոր լինի, նույնիսկ ցույց տալ, թե այնքան էլ հասկացող չէ, ու միաժամանակ լսել ու իմանալ, թե այստեղ ինչ է կատարվում։ Ասենք նա չէր կարողանում հաղթահարել իր զզվանքը, տասը գդալ թեյ կուլ տալով, նա հանկարծ գլուխը հանեց Ռազումիխինի թևի տակից, քմահաճորեն ետ մղեց գդալը ու նորից ընկավ բարձին։ Նրա գլխի տակ հիմա իսկական, փետուրե և մաքուր երեսներով բարձեր էին դրված, նա այդ էլ նկատեց և ուշադրության առավ։

— Հարկավոր է, որ Պաշենկան հենց այսօր մեզ մորու մուրաբա ուղարկի, Ռոդյայի համար խմելիք կլինի,— ասաց Ռազումիխինը, նստեց իր տեղը ու էլի սկսեց սուպ ուտել և գարեշուր խմել։

— Նա որտեղի՞ց մորի վերցնի,— հարցրեց Նաստասյան, որը բացած հինգ մատների վրա պահել էր ափսեիկը և դրանից «կծովի» թեյ էր խմում։

— Նա մորին խանութից կվերցնի, քո՛ւյրիկ։ Գիտե՞ս, Ռոդյա, այստեղ առանց քեզ մի ամբողջ պատմություն եղավ։ Երբ դու այնպես սրիկայաբար փախար ինձնից ու չասացիր բնակարանիդ հասցեն, ես հանկարծ այնպես զայրացա, որ որոշեցի քեզ գտնել և պատմել։ Հենց նույն օրը գործի անցա։ Շրջում էի ու շրջում, հարցնում էի ու հարցնում։ Հիմիկվա քո այս բնակարանը մոռացել էի. ասենք դա երբեք էլ չէի հիշել, որովհետև չգիտեի։ Հա՛, միայն թե հիշում էի, որ առաջվա բնակարանդ Հինգ Անկյան մոտ էր, Խառլամովի տանը։ Փնտրեցի, փնտրեցի այդ Խառլամովի տունը, հետո էլ պարզվեց, որ դա ոչ թե Խառլամովի, այլ Բուխի տունն է։ Դե, մարդ երբեմն շփոթում է անունները։ Ու ես բարկացա։ Բարկացա ու մյուս օրը համենայնդեպս գնացի հասցեների սեղան ու երևակայիր, այնտեղ երկու րոպեում գտան քո հասցեն։ Դու այնտեղ գրանցված ես։

— Գրանցվա՜ծ եմ։

— Իհարկե, իսկ գեներալ Կոբելևի հասցեն, երբ ես այնտեղ էի, ոչ մի կերպ չէի կարողանում գտնել։ Էհ, գլուխներդ ինչ ցավեցնեմ։ Հենց որ արշավեցի այստեղ, իսկույն ծանոթացա քո բոլոր, բոլոր գործերին, աղբերս, բոլորը գիտեմ. ա՛յ, Նաստասյան էլ տեսավ․ Նիկոդիմ Ֆոմիչի հետ ծանոթացա, Իլյա Պետրովիչին էլ ինձ ցույց տվին, ծանոթացա նաև դռնապանի հետ, պարոն Զամետովի, Ալեքսանդր Գրիգորևիչի, այստեղի ոստիկանական գրասենյակի գործավարի և, վերջապես, Պաշենկայի հետ, որ արդեն մեծագույն հաջողությունն էր, Նաստասյան գիտե այս բոլորը․․․

— Քաղցրացրիր թեյս,— խորամանկ քմծիծաղով փնթփնթաց Նաստասյան։

— Դե, գցովի խմեք, է՛լի, Նաստասյա Նիկիֆորովնա։

— Ի-ի՜հ, դմբոյի մեկը,— հանկարծ բղավեց Նաստասյան և քա՛հ֊քա՛հ ծիծաղեց։— Չէ՞ որ ես Պետրովա եմ և ոչ թե Նիկիֆորովնա,— ավելացրեց նա, երբ դադարեցրեց ծիծաղը։

— Նկատի կառնենք։ Հա, ախպերս, գլուխդ շա՛տ չտանեմ. ես ուզում էի սկզբում այստեղ ամենուրեք էլեկտրական հոսանք բաց թողնել, այստեղի բոլոր նախապաշարմունքները արմատախիլ անելու համար, բայց Պաշենկան հաղթեց։ Ես ոչ մի կերպ չէի սպասում, որ նա այդքան․․․ գրավիչ կլինի․․․ հը՞, դու ի՞նչ ես կարծում։

Ռասկոլնիկովը լուռ էր, թեև ոչ մի րոպե Ռազումիխինից չէր կտրում իր անհանգստացած հայացքը, ու հիմա էլ համառորեն շարունակում էր նայել նրան։

— Ու նույնիսկ շատ գրավիչ է,— շարունակեց Ռազումիխինը՝ չշփոթվելով ընկերոջ լռությունից, կարծես թե պատասխան էր ստացել և դրան հավանություն էր տալիս,— ամեն կողմից էլ շատ լավն է։

— Ի-ի՜հ, փուչ կենդանի,— դարձյալ գոչեց Նաստասյան, որին այդ խոսակցությունը ըստ երևույթին անասելի երանություն էր պատճառում։

— Վատ է, սիրելիս, որ դու հենց սկզբից չկարողացար գործին ձեռնամուխ լինել։ Տանտիրուհու հետ այդպես չպետք էր վարվել։ Չէ՞, որ նա, այսպես ասած, բոլորովին յուրատեսակ բնավորություն ունի։ Հա՛, բնավորության մասին հետո կխոսենք․․․ Միայն թե, զորօրինակ, ինչպե՞ս կարելի էր բանը այնտեղ հասցնել, որ նա համարձակվեր քեզ ճաշ չուղարկել։ Կամ, զորօրինակ, վերցնենք այդ մուրհակը։ Դու գժվե՞լ էիր, ինչ է, որ մուրհակ էիր ստորագրում։ Կամ, զորօրինակ, այդ ամուսնությունը, որ ենթադրվում էր այն ժամանակ, երբ տանտիրուհու դուստրը, Նատալյա Եգորովնան դեռ կենդանի էր․․․ Ես ամեն ինչ գիտեմ։ Սակայն ես տեսնում եմ, որ դա նրբաբնույթ հարց է, և որ ես ավանակ եմ. դու ինձ ներիր։ Բայց, ի դեպ, խոսենք հիմարության մասին, դու ի՞նչ ես կարծում, Պրասկովյա Պավլովնան հո այնքան էլ հիմար չէ, ինչպես այդ կարելի է ենթադրել առաջին հայացքից, հը՞։

— Այո․․․— քրթմնջաք Ռասկոլնիկովը՝ նայելով մի կողմ, բայց հասկանալով, որ ավելի շահավետ է մասնակցել խոսակցությանը։

— Ճիշտ է, չէ՞,— գոչեց Ռազումիխինը՝ ըստ երևույթին ուրախանալով, որ իրեն պատասխանեցին,— բայց խելացի էլ չէ, հը՞։ Բոլորովին, բոլորովին յուրատեսակ բնավորություն ունի։ Ես, սիրելիս, հավատացնում եմ քեզ, որ մասամբ տարակուսում եմ․․․ Նա կլինի քառասուն տարեկան։ Ինքն ասում է, որ երեսունվեց է և այդ ասելու լիակատար իրավունք ունի։ Սակայն երդվում եմ, որ նրա մասին դատում եմ ավելի շուտ վերացականորեն, ըստ մետաֆիզիկայի․ այստեղ, աղբորս ասեմ, այնպիսի բարդություն է առաջացել, որ գլուխ չես հանի, ոչինչ չեմ հասկանում։ Էհ, այդ ամենը դատարկ բան է, միայն թե նա տեսնելով, որ դու արդեն ուսանող չես, զրկվել ես դասերից ու կոստյումից, որ օրիորդի մահից հետո նա չի կարող քեզ հետ ազգակցական կապ պահպանել, հանկարծ վախեցել է. ու որովհետև դու հեռու ես քաշվել և առաջվա հարաբերությունները չես պահպանել, նրա խելքին փչել է քեզ վտարել բնակարանից։ Նա վաղուց էր այդպես մտադրվել, բայց ափսոսում էր մուրհակը։ Դու էլ հո հավատացնում էիր, թե մայրիկդ կվճարի․․․

— Դա ստորություն էր իմ կողմից․․․ Մայրս ինքը քիչ է մնում ողորմություն խնդրի․․․ ես ստում էի, որ ինձ թողնեին բնակարանում և․․․ կերակրեին,— պարզ ու բարձրաձայն ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Այո, դու խելացի ես վարվել։ Միայն թե բանն այն է, որ եթե այստեղ պարոն Չեբարովը, արքունի խորհրդականը՝ այդ գործարար մարդը մեջտեղ չգար, Պաշենկան առանց նրան ոչինչ չէր անի, չէ՞ որ խիստ ամաչկոտ է. իսկ գործարար մարդը ամաչկոտ չէ և, իհարկե, նախ և առաջ հարցրեց, թե արդյոք հույս կա՞ մուրհակը իրացնելու, պատասխան՝ կա, որովհետև այնպիսի մայրիկ կա, որը թեկուզ քաղցած էլ մնա, իր հարյուր քսանհինգ ռուբլի կենսաթոշակից բաժին կհանի Ռոդենկային, ու այնպիսի քույրիկ կա, որ եղբոր համար ստրկության կգնա։ Չեբարովը հենց դրա վրա է՛լ հույս դրեց․․․ Հը, ի՞նչ շարժումներ ես անում։ Ես, աղբերս, իմացել եմ քո բոլոր գաղտնիքները, դու հո Պաշենկայի հետ անկեղծ էիր լինում, երբ ազգակցական կապեր էին նախատեսվում, ես քեզ սիրելուց եմ ասում այս ամենը․․․ բանը հենց այդպես է, որ կա. ազնիվ ու զգայուն մարդը սրտաբացություն է ցուցաբերում, իսկ գործարար մարդը լսում է և ուտում, հետո էլ կուլ կտա։ Եվ ահա տանտիրուհիդ իբր թե ստանալով մուրհակում հիշատակված գումարը, մուրհակը տալիս է Չեբարովին, իսկ սա առանց քաշվելու պահանջում էր այդ մուրհակը։ Երբ ես այդ ամենը իմացա, ուզեցի հենց այնպես, խղճի հանգստացման համար այդ Չեբարովի հախիցը գալ, բայց այդ ժամանակ իմ և Պաշենկայի միջև համերաշխություն առաջացավ, ու ես պատվիրեցի բոլորովին վերջ տալ այդ ամենին, երաշխավորելով, որ դու կվճարես։ Ես քեզ համար երաշխավորեցի, լսո՞ւմ ես։ Կանչեցինք Չեբարովին, տասը մանեթ գցեցինք նրա ռեխը, ու թուղթը ետ վերցրինք, և ահա պատիվ ունեմ դա ներկայացնելու քեզ. հիմա հավատում են ձեր խոսքին․ ահա, վերցրեք. ես մի քիչ էլ պատռել եմ ծայրից։

Ռազումիխինը պարտագիրը դրեց սեղանին. Ռասկոլնիկովը նայեց դրան, ու ոչ մի բառ չասելով, շուռ եկավ պատի կողմը։ Ռազումիխինը նույնիսկ շփոթվեց։

— Տեսնում եմ, բարեկամ, որ դու էլի քեզ հիմարության ես տվել,— մի րոպեից հետո ասաց Ռազումիխինը։— Կարծում էի, թե քեզ էլ ուրախացնեմ ու կզվարճացնեմ շատախոսությամբ, բայց ըստ երևույթին միայն չարացրի քեզ։

— Զառանցանքի մեջ ես չէի՞ ճանաչում քեզ,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ նույնպես մի րոպե լռելով ու գլուխը չդարձնելով ընկերոջ կողմը։

— Այո, չէիր ճանաչում և նույնիսկ կատաղում էիր, մանավանդ երբ մի անգամ ես բերի Զամետովին։

— Զամետովի՞ն․․․ գործավարի՞ն․․․ Ինչի՞ համար։— Ռասկոլնիկովը արագ շուռ եկավ ու աչքերը հառեց Ռազումիխինի վրա։

— Ի՞նչ պատահեց քեզ․․․ Ինչո՞ւ անհանգստացար։ Ուզեց ծանոթանալ քեզ հետ. ինքը ուզեց, որովհետև մենք քո մասին շատ խոսեցինք․․․ Այլապես ես էլ ումի՞ց կարող էի քո մասին այդքան բան իմանալ։ Լավ, հիանալի մարդ է․․․ իհարկե, որոշ տեսակետից։ Հիմա ես և նա բարեկամներ ենք. համարյա ամեն օր տեսնվում ենք։ Ես հո քաղաքի այս մասն եմ տեղափոխվել։ Դու այդ դեռ չգիտե՞ս։ Հենց նոր եմ տեղափոխվել։ Ես ու նա մի երկու անգամ եղանք Լավիզայի մոտ։ Հիշո՞ւմ ես Լավիզային, Լավիզա Իվանովնային։

— Ես զառանցանքի մեջ որևէ բա՞ն էի ասում։

— Այո։ Ինքդ քեզ կորցրել էիր։

― Ինչի՞ մասին էի զառանցում։

— Այ քեզ բան, ինչի՜ մասին էի զառանցում։ Հայտնի է, թե ինչի մասին են զառանցում․․․ էհ, աղբերացու, ժամանակ չկորցնենք, հիմա պետք է գործի անցնել։

Ռազումիխինը աթոռից վեր կացավ ու վերցրեց գլխարկը։

— Ինչի՞ մասին էի զառանցում։

— Դե էլ ի՞նչ ես կպել։ Հո չե՞ս վախենում որևէ գաղտնիքից։ Մի անհանգստանա, ուշաթափվելուդ մասին ոչինչ չի ասվել։ Շատ էիր խոսում ինչ֊որ շնիկի, գինդերի, ինչ-որ շղթայիկների, Կրեստովսկի կղզու, ինչ֊որ դռնապանի, Նիկոդիմ Ֆոմիչի, Իլյա Պետրովիչի՝ վերակացուի օգնականի, մասին։ Բացի դրանից, բարեհաճեցիք նույնիսկ շա՛տ, շա՛տ հետաքրքրվել ձեր գուլպայով։ Հա՛ պահանջում էիք՝ տվեք գուլպաները, և վերջ։ Զամետովն ինքը բոլոր անկյուններում փնտրեց քո գուլպաները և օծանելիք քսած, մատանիներ դրած իր սեփական ձեռքերով այդ անպետք բաները ձեզ մատուցեց։ Միայն դրանից հետո հանգստացաք, ու մի ամբողջ օր դրանք պահեցիք ձեր ձեռքերում, անկարելի էր պոկել։ Երևի հիմա էլ ընկած են վերմակիդ տակ։ Հետո էլ շալվարիդ ծոպերն էիր խնդրում, այն էլ խիստ խղճալի։ Մենք հարցուփորձ էինք անում, թե այդ ի՞նչ ծոպեր են, բայց չկարողացանք որևէ բան հասկանալ․․․ էհ, պետք է գործի անցնել։ Ահա քեզ երեսունհինգ ռուբլի, դրանից վերցնում եմ տասը ռուբլի, իսկ երկու ժամից հաշիվ կներկայացնեմ։ Միաժամանակ իմաց կտամ Զոսիմովին, թեև առանց այդ էլ նա պետք է վաղուց այստեղ լիներ, որովհետև ժամը տասներկուսն է։ Իսկ դուք, Նաստենկա, իմ բացակայությամբ շուտ-շուտ մտեք այստեղ, խմելու կամ ուրիշ բան բերեք, ինչ֊որ ուզենա․․․ Պաշենկային ես հիմա կասեմ ինչ որ հարկավոր է։ Ցտեսություն։

— Պաշենկա՛ է անվանում, դրա ռեխին մտիկ,— նրա հետևից ասաց Նաստասյան. հետո բացեց դուռը և սկսեց ականջ դնել, բայց չհամբերեց ու վազեց ներքև։ Նրա համար շատ հետաքրքիր էր իմանալ, թե Ռազումիխինը ինչի մասին է խոսում տանտիրուհու հետ. առհասարակ երևում էր, որ Ռազումիխինը բոլորովին հրապուրել էր նրան։

Հենց որ Նաստասյայի ետևից դուռը ծածկվեց, հիվանդը իր վրայից դեն գցեց վերմակը ու գժվածի պես վեր թռավ անկողնուց։ Այրող, ջղաձգական անհամբերությամբ նա սպասում էր, որ նրանք շուտ հեռանան, որպեսզի ինքը նրանց բացակայությամբ գործի անցնի։ Բայց ի՞նչ գործի, նա կարծես թե հիմա հակառակի պես մոռացավ այդ բանը։ «Տեր իմ, ասա ինձ միայն այսքանը, արդյոք նրանք գիտե՞ն ամեն ինչ, թե՞ չգիտեն։ Գուցե արդեն գիտեն, ու քանի դեռ պառկած եմ, հակառակն են ձևացնում, ձեռ են առնում, հետո էլ հանկարծ ներս կմտնեն ու կասեն, որ ամեն ինչ վաղուց հայտնի է, և որ իրենք հենց այնպես, լռում էին․․․ Հիմա ի՞նչ անեմ։ Թարսի պես մոռացա, Հանկարծ մոռացա, իսկ քիջ առաջ հիշում էի․․․»։

Նա կանգնել էր սենյակի մեջտեղում և տանջալից տարակուսանքով նայում էր շուրջը․ մոտեցավ դռանը, բացեց, ականջ դրեց, բայց դա այն չէ, ինչ֊որ ինքը կուզենար անել։ Հանկարծ կարծես ինչ֊որ բան հիշելով, նետվեց դեպի այն անկյունը, ուր պաստառի տակ խոռոչ էր բացված, սկսեց հայացքով զննել այն, ձեռքը տարավ խոռոչի մեջ, շոշափեց, բայց դա էլ այն չէր, ինչ-որ պետք էր անել։ Նա մոտեցավ վառարանին, բացեց ու սկսեց շոշափել մոխիրը. անդրավարտիքի ծոպերի կտորները և պատառոտած գրպանի ծվենները այնպես էլ ընկած էին, ինչպես որ ինքը դրել էր այն ժամանակ, հետևաբար ոչ ոք չէր նայել։ Այստեղ նա հիշեց գուլպան, որի մասին քիչ առաջ պատմում էր Ռազումիխինը։ Ճիշտ է, ահա դա բազմոցի վրա է, վերմակի տակ, բայց այն ժամանակներից այնքան է ճմռթվել ու կեղտոտվել, որ իհարկե, Զամետովը ոչինչ չէր կարող նկատել։

«Վա՛հ, Զամետովը․․․ գրասենյակը․․․ Ինչո՞ւ են ինձ գրասենյակ կանչում, ո՞ւր է ծանուցագիրը։ Վա՛հ․․․ ես շշկլվեցի․ այն ժամանակ էին կանչում։ Ես այն ժամանակ էլ զննում էի գուլպան, իսկ հիմա․․․ հիմա ես հիվանդ եմ։ Ինչո՞ւ էր եկել Զամետովը, ինչո՞ւ էր նրան բերել Ռազումիխինը»․․․— ուժասպառ փնթփնթում էր նա՝ դարձյալ նստելով բազմոցին։— «Ի՞նչ է սա, կրկին զառանցա՞նք է, թե՞ իսկություն։ Կարծեմ իսկություն է․․․ Հա՛, հիշեցի, փախչել, շուտ փախչել, անպայման, անպայման, փախչել, այո․․․ բայց ո՞ւր, որտե՞ղ են շորերս, կոշիկներս չկան, տարել են թաքցրել, հասկանում եմ։ Ահա վերարկուս, չեն նկատել։ Ահա և փողը սեղանի վրա, փառք աստծո, ահա և մուրհակը․․․ Ես կվերցնեմ փողը և կգնամ, ուրիշ բնակարան կվարձեմ, ինձ չեն գտնի․․․ Այո, հապա հասցեների սեղա՞նը։ Կգտնեն։ Ռազումիխինը կգտնի։ Ավելի լավ է բոլորովին փախչել․․․ հեռու․․․ Ամերիկա, ու թքել դրանց վրա, մուրհակն էլ կվերցնեմ այնտեղ պետք կգա։ Էլ ի՞նչ վերցնեմ։ Նրանք կարծում են, թե ես հիվանդ եմ։ Նրանք չգիտեն, որ ես կարող եմ քայլել, հա՛֊հա՛֊հա՛․․․ Ես նրանց աչքերից իմացա, որ նրանք ամեն ինչ գիտեն։ Միայն թե իջնեմ սանուղքից։ Գուցե այնտեղ պահակներ, ոստիկաննե՞ր են կանգնած։ Այս ի՞նչ է, թե՞յ։ Ահա և գարեջուր է մնացել, կես շիշ է, սառն է․․․»

Նա վերցրեց շիշը, որի մեջ դեռ մի ամբողջ բաժակ գարեջուր էր մնում, ու հաճույքով, մի անգամից խմեց՝ ասես մարելով կրծքի հուրը։ Բայց մի րոպե էլ չէր անցել, երբ գարեջուրը խփեց գլխին, իսկ մեջքով թեթև ու նույնիսկ դուրեկան սարսուռ անցավ։ Նա պառկեց ու վերմակը քաշեց իր վրա։ Նրա մտքերը, որ առանց այն էլ հիվանդագին ու անկապ էին, սկսեցին ավելի ու ավելի իրար խառնվել, ու շուտով դուրեկան ու թեթև քունը համակեց նրան։ Նա հաճությամբ գլուխը ընկղմեց բարձի մեջ, ավելի պինդ փաթաթվեց փափուկ, բամբակե վերմակով, որ հիմա փոխարինում էր առաջվա պատառոտված վերարկուին, մեղմակի շունչ առավ ու խորին, պինդ, բուժիչ քուն մտավ։

Լսելով, որ մեկը իր մոտ է մտնում, նա արթնացավ, բացեց աչքերը ու տեսավ Ռազումիխինին, որը բոլորովին բացել էր դուռը և տարակուսանքով կանգնել շեմքին— չգիտեր ներս անցնի՞, թե՞ ոչ։ Ռասկոլնիկովը արագ վեր կացավ, նստեց բազմոցին ու նայեց նրան՝ կարծես ճգնելով ինչ֊որ բան հիշել։

— Հը, քնած չե՞ս, ահա և ես եկա։ Նաստասյա, կապոցը բեր,— դեպի դուրս բղավեց Ռազումիխինը։— Հիմա հաշիվ կստանաս․․․

— Ժամը քանի՞սն է,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ անհանգիստ նայելով շուրջը։

— Լավ ես քնել, հա՜֊ա. արդեն երեկո է, կլինի ժամի վեցը։ Ավելի քան վեց ժամ քնել ես։

— Տե՛ր աստված, ինչո՞ւ այսպես եղավ․․․

— Դե ինչ կա որ, առողջ կլինես։ Ո՞ւր ես շտապում , տեսակցությա՞ն, թե՞ ինչ։ Հիմա ամբողջ ժամանակը մեր տրամադրության տակ է։ Երեք ժամ է, որ ես քեզ էի սպասում, երեք անգամ եկա, քնած էիր։ Երկու անգամ գնացի Զոսիմովի մոտ, տանը չէր։ Ոչինչ, կգա․․․ Իմ գործերով էլ էի զբաղվում։ Ես այսօր տեղափոխվեցի, հորեղբորս հետ բոլորովին տեղափոխվեցի։ Ես հիմա հորեղբայր ունեմ․․․ Դեհ, գործի անցնենք․․․ Նաստենկա, բեր կապոցը։ Հիմա մենք․․․ հա՛, ինչպե՞ս ես քեզ զգում։

— Ես առողջ եմ, հիվանդ չեմ․․․ Ռազումիխին, դու վաղո՞ւց ես այստեղ։

— Ասացի՞ երեք ժամ սպասում եմ։

— Ոչ, իսկ առա՞ջ։

— Ի՞նչ առաջ։

— Երբվանի՞ց ես այստեղ գալիս։

— Չէ որ այդ մասին ես քեզ պատմել եմ, թե՞ չես հիշում։

Ռասկոլնիկովը մտքերի մեջ ընկավ։ Ժամ առաջ տեղի ունեցածը նրան պատկերանում էր ինչպես երազում։ Նա չէր կարողանում այդ հիշել և հարցականորեն նայում էր Ռազումիխինին։

— Հը՛մ, մոռացել ես,— ասաց Ռազումիխինը,— դեռ այն ժամանակ ինձ թվում էր, որ խելքդ տեղը չի եկել․․․ Քնելուց հետո հիմա լավացել ես․․․ Հիրավի, տեսքդ բոլորովին լավ է։ Կեցցես։ Հա՛, գործի անցնենք։ Հիմա կհիշես։ Հիմա նայիր, սիրելի բարեկամ։

Նա սկսեց քանդել կապոցը, որով ըստ երևույթին շատ էր հետաքրքրվում։

— Հավատո՞ւմ ես, հոգիս, ես առանձնապես մտահոգված էի սրանով։ Որովհետև հարկավոր է քեզ մարդ դարձնել։ Սկսենք վերևից։ Տեսնո՞ւմ ես այս գդակը,— ասաց Ռազումիխինը՝ կապոցից հանելով բավական լավ, բայց միևնույն ժամանակ շատ սովորական և էժան, հովարավոր մի գլխարկ,— թույլ տուր փորձել չափը։

— Լավ, հետո,— քրթմնջալով հրաժարվեց Ռասկոլնիկովը։

— Ոչ, աղբերս, Ռոդյա, մի հակառակի, հետո ուշ կլինի. թե չէ ես ամբողջ գիշերը չեմ քնի, որովհետև առանց չափսի, ենթադրաբար եմ գնել։ Իսկն է որ կա,— ցնծագին բացականչեց Ռազումիխինը՝ ընկերոջ գլխին փորձելով գլխաըկը,— իսկական չափն է։ Գլխարկը, սիրելիս, հագուստի կարևոր մասն է, յուրատեսակ հանձնարարական։ Տոլստյակովը, իմ ընկերը, ամեն անգամ ստիպված է լինում հանել իր գդակը, մտնելով այնպիսի տեղ, ուր բոլորն էլ լայնեզր կամ հովարավոր գլխարկներով են լինում։ Բոլորը կարծում են, թե նա այդ անում է ստրկական զգացումներից դրդված, իսկ նա այդպես է անում, որովհետև ամաչում է թռչնաբույնի նմանվող իր գլխարկից. դե, ամաչկոտ մարդ է, էլի։ Հա՛, Նաստենկա, ահա ձեզ երկու գդակ, սույն պալմերստոնը (նա անկյունից հանեց Ռասկոլնիկովի ճմռթված, կլոր, լայնեզր գլխարկը, որը հայտնի չէ ինչու պալմերստոն անվանեց) և սույն ոսկի գդակը,— համեմատեցեք։ Հապա, Ռոդյա, գնահատիր, ի՞նչ ես կարծում, որքա՞ն եմ վճարել։ Նաստենկա, դու ասա,— դիմեց նա վերջինիս, տեսնելով, որ Ռասկոլնիկովը լռում է։

— Երևի քսան կոպեկ ես տվել,— պատասխանեց Նաստասյան։

— Քսան կոպե՜կ, հիմարի մեկը,— վիրավորված բղավեց Ռազումիխինը,— հիմա քսան կոպեկով քեզ էլ չեն գնի. ութսուն կոպեկ եմ տվել, այն էլ գործածված լինելու պատճառով։ Այստեղ պայման կա. սա կմաշես, եկող տարի մի ուրիշը ձրի կտան, հոգիս վկա։ Լավ, հիմա վերցնենք Ամերիկյան Միացյալ Նահանգները, ինչպես սա անվանում էին մեզ մոտ, գիմնազիայում։ Նախազգուշացնում եմ, որ ես հպարտանում եմ այս շալվարով,— և նա Ռասկոլնիկովի առջև փռեց բրդե, բարակ գործվածքից կարված մոխրագույն մի անդրավարտիք,— ոչ պատռված տեղ ունի, ոչ էլ թեկուզ մի հատ բիծ, և բավական տանելի է, թեպետև հագնված, այսպես է նաև բաճկոնակը, նույն գույնին է, ինչպես պահանջում է մոդան։ Իսկ որ հագնված է, դա ավելի լավ է, ճշմարիտ խոսք, ավելի նուրբ է և փափուկ․․․ Գիտե՞ս, Ռոդյա, աշխարհումս հաջողությունների հասնելու համար իմ կարծիքով հարկավոր է միշտ հետևել սեզոնին, եթե հունվարին ծնեբեկ չուտես, քսակումդ մի քանի ռուբլի ավելի փող կմնա, նույնը պետք է ասել նաև սույն գնումների նկատմամբ։ Հիմա ամառային սեզոն է, ես էլ ամառային գնումներ եմ կատարել, իսկ աշնանամուտին սեզոնը առանց այն էլ ավելի տաք կտորեղեն կպահանջի, ուրեմն հարկ կլինի սրանք դեն գցել․․․ մանավանդ որ այս ամենը այն ժամանակ պիտանի չի լինի, եթե ոչ հագնողի շռայլության, ապա խիստ քրքրվածության պատճառով։ Դեհ, գնահատիր. քո կարծիքով որքա՞ն արժե․ երկու ռուբլի քսանհինգ կապեկ։ Հիշիր, դարձյալ նույն պայմանով է. սա կմաշես, եկող տարի մի ուրիշը ձրի կվերցնես։ Ֆեդյաևի խանութում այլ կերպ չեն վաճառում, մի անգամ վճարել ես, և դա ամբողջ կյանքումդ բավական է, որովհետև մի ուրիշ անգամ ինքդ էլ չես գնա։ Հիմա վերցնենք կոշիկները, ո՞նց են, ճիշտ է, հագնված են, բայց երկու ամիս կդիմանան, որովհետև արտասահմանում են կարված, արտասահմանյան ապրանքից են. անգլիական դեսպանության քարտուղարը անցյալ շաբաթ ծախել էր հին շորերի շուկայում, ընդամենը վեց օր էր հագել, բայց փողը նրան շատ էր հարկավոր։ Գինը մեկ ռուբլի հիսուն կոպեկ է։ Հաջո՞ղ է։

— Գուցե ոտքերին հարմար չեն,— ասաց Նաստասյան։

— Հարմար չե՜ն։ Հապա սա ի՞նչ է։— Ռազումիխինը գրպանից հանեց Ռասկոլնիկովի հին, կոշտացած, ծակծկված կոշիկը, որ ամբողջովին պատած էր չորացած ցեխով,— ես սա հետս էի տարել, սրանով էլ որոշեցին իսկական չափը։ Այս ամբողջ գործը զգուշությամբ էր կատարվում։ Սպիտակեղենի մասին ես ու տանտիրուհին համաձայնության եկանք։ Ահա երեք շապիկ, կտավից են, բայց մոդայական երեսով․․․ Այսպես ուրեմն, ութսուն կոպեկ գլխարկը, երկու ռուբլի քսանհինգ կոպեկ մյուս շորերը, ընդամենը երեք ռուբլի հինգ կոպեկ, մեկ ռուբլի հիսուն կոպեկ կոշիկները, որովհետև շատ լավն են. ընդամենը չորս ռուբլի հիսունհինգ կոպեկ, հինգ ռուբլի էլ ամբողջ սպիտակեղենը. բոլոր շապիկները մեկտեղ գնահատեցինք. ընդամենը ճիշտ ինը ռուբլի հիսունհինգ կոպեկ։ Մանրը, քառասունհինգ կոպեկը պղնձե հինգ կոպեկանոցներով է, ահա, հաճեցեք ընդունել։ Այսպիսով, Ռոդյա, դու ամբողջովին ապահովված ես հագուստով, որովհետև իմ կարծիքով քո վերարկուն ոչ միայն դեռ կարող է ծառայել, այլև նույնիսկ առանձնապես վայելուչ տեսք ունի, ահա թե ինչ է նշանակում Շարմերի մոտ պատվիրել. գուլպաների ու մնացած բաների մասին ինքդ կհոգաս, մեզ մոտ մնում է քսանհինգ ռուբլի, իսկ Պաշենկայի ու բնակարանավարձի մասին մի անհանգստանա, ես խոսել եմ. անսահման վարկ է բաց անում։ Իսկ հիմա թույլ տուր փոխել սպիտակեղենդ, թե չէ, գիտե՞ս, հիվանդությունը այժմ հենց շապիկիցդ է որ կա․․․

— Թող, չեմ ուզում,— հրաժարվեց Ռասկոլնիկովը, որ զզվանքով էր լսում Ռազումիխինի լարված ու աշխույժ պատմությունը հագուստ գնելու մասին․․․

— Այդ անկարելի է, եղբայր, հապա ինչո՞ւ էի ես կոշիկներ մաշում,— պնդում էր Ռազումիխինը։— Նաստասյա, մի ամաչեք, օգնեցեք, այ, այդպես— ու չնայելով Ռասկոլնիկովի դիմադրության, Ռազումիխինը այնուամենայնիվ փոխեց նրա սպիտակեղենը։ Ռասկոլնիկովը ընկավ բարձին ու երկու րոպե ոչ մի բառ չասաց։

«Ինչքա՜ն են ինձ զզվացնում», մտածում էր նա։— Այդ բոլորը ի՞նչ փողով է գնված,— հարցրեց նա վերջապես, նայելով պատին։

— Ինչ փողո՞վ, այ քեզ բա՜ն, քո սեփական փողով։ Մայրիկդ է ուղարկել, Վախրուշինի կողմից է, այսօր արտելականը բերեց, այդ է՞լ ես մոռացել։

— Հիմա հիշում եմ․․․— երկար ու մռայլ մտածմունքից հետո ասաց Ռասկոլնիկովը։ Ռազումիխինը հոնքերը կիտելով, անհանգիստ նայում էր նրան։

Դուռը բացվեց, ներս մտավ բարձրահասակ ու պնդակազմ մի մարդ, որը իր տեսքով կարծես թե արդեն մի քիչ ծանոթ էր Ռասկոլնիկովին։

— Զոսի՛մով, վերշապե՜ս,— ուրախ գոչեց Ռազումիխինը։

IV

Զոսիմովը բարձրահասակ և չաղ մարդ էր, ուռած, դժգույն ու դալուկ, կոկիկ սափրված դեմքով, բաց-շիկավուն, կոշտ մազերով, ակնոցով․ ճարպակալելուց ուռած մատին մի մեծ ոսկե մատանի էր դրել։ Նա կլիներ մոտ քսանյոթ տարեկան։ Հագել էր լայն, շքեղ, թեթև վերարկու, ամառային սպիտակ անդրավարտիք, և առհասարակ ամբողջ հագուստը լայն էր, պճնագեղ ու նոր կարած. վերնաշապիկը բոլորովին մաքուր էր, ժամացույցի շղթան՝ մեծ և հաստ։ Նրա շարժուձևը դանդաղ էր, կարծես ալարկոտ ու միևնույն ժամանակ վարժ ու անփույթ. ամեն րոպե նկատվում էր հավակնոտությունը, որը, սակայն, նա թաքցնում էր խնամքով։ Նրան ճանաչողները բոլորն էլ գտնում էին, որ նա ծանր մարդ է, բայց ասում էին, որ գիտե իր գործը։

— Ես երկու անգամ եկա քեզ մոտ․․․ Տեսնո՞ւմ ես, ուշքի է եկել,— ասաց Ռազումիխինը։

— Տեսնում եմ, տեսնում եմ. հը, այժմ մենք ինչպե՞ս ենք մեզ զգում,— դիմեց Զոսիմովը Ռասկոլնիկովին՝ ուշադրությամբ նայելով նրան ու նստելով նրա կողքին, բազմոցին, ոտների կողմը, ուր և մեկնվեց, որքան այդ հնարավոր էր։

— Շարունակ մռայլ տրամադրության մեջ է,— ասաց Ռազումիխինը,— հիմա փոխեցինք սպիտակեղենը, քիչ մնաց լաց լիներ։

— Հասկանալի է. կարելի էր սպիտակեղենը հետո փոխել, եթե ինքը չէր ցանկանում․․․ Երակազարկը հիանալի է։ Գլուխդ էլի մի քիչ ցավում է, հա՞։

— Ես առողջ եմ, ես բոլորովին առողջ եմ,— կտրուկ և ջղայնոտ ասաց Ռասկոլնիկովը՝ հանկարծակի մի քիչ բարձրանալով տեղից ու փայլեցնելով աչքերը։ Սակայն անմիջապես կրկին ընկավ բարձին ու դարձավ պատի կողմը։ Զոսիմովը ակնապիշ հետամտում էր նրան։

— Շատ լավ է․․․ ամեն ինչ կարգին է,— ալարկոտ ասաց նա։— Որևէ բան կերե՞լ է։

Նրան պատասխանեցին և հարցրին, թե ինչ կարելի է տալ։

— Ամեն ինչ կարելի է տալ․․․ Սուպ, թեյ․․․ իհարկե, սունկ և վարունգ չտալ, տավարի միս՝ նույնպես, և․․․ էլ ի՞նչ ասել կուզի․․․— Զոսիմովը և Ռազումիխինը իրար նայեցին։— Դեղ-մեղ բոլորովին չտալ, վաղը ես կնայեմ․․․ կարելի էր և այսօր․․․ ը-ըմ, այո․․․

— Վաղը երեկոյան ես սրան զբոսանքի եմ տանում,— հայտարարեց Ռազումիխինը,— կգնանք Յուսուպովի այգին, հետո էլ «Պալե-դը-Կրիստալ»։

— Վաղը ես նրան չէի անհանգստացնի, սակայն․․․ մի քիչ․․․ լավ, հետո կտեսնենք։

— Ափսոս, ես հենց այսօր նոր բնակարան տեղափոխվելու առթիվ քեֆ եմ կազմակերպում, այստեղից երկու քայլ է. սա է՛լ լիներ, էլի՛։ Թեկուզ պառկեր բազմոցին, միայն թե մեր մեջ լիներ։ Դու հո կգա՞ս,— դիմեց Ռազումիխինը Զոսիմովին,— տես, չմոռանաս, խոստացել ես։

— Թերևս, միայն թե քիչ ուշ։ Ի՞նչ ես պատրաստել։

— Կլինի թեյ, օղի, տառեխ։ Կմատուցեն կարկանդակ, մերոնք են հավաքվելու։

— Այսինքն՝ ովքե՞ր։

— Բոլորն էլ այստեղացի են, նոր մարդիկ, բացի միայն հորեղբորիցս, դե նա էլ նոր մարդ է, միայն երեկ է ժամանել Պետերբուրգ, ինչ֊որ գործեր ունի. հինգ տարին մի անգամ ենք տեսնվում։

― Ո՞վ է։

— Ամբողջ կյանքում գավառական փոստապետ է եղել․․․ կենսաթոշակ է ստանում, վաթսունհինգ տարեկան է, էհ, չարժե խոսել․․․ Սակայն ես սիրում եմ նրան։ Կգա Պորֆիրի Պետրովիչը. հետաքննական գործերի այստեղի պրիստավ է․․․ իրավագետ։ Դու հո ճանաչում ես․․․

— Նա է՞լ քո ինչ֊որ ազգականն է։

— Շատ հեռավոր, իսկ դու ինչո՞ւ ես նոթերդ կիտում. մի անգամ գժտվել եք, դրա համար չե՞ս գա։

— Թքել եմ նրա վրա․․․

— Ավելի լավ։ Հա՛, կլինեն ուսանողներ, մի ուսուցիչ, մի աստիճանավոր, մի երաժիշտ, մի սպա, Զամետովը․․․

— Ասա, խնդրեմ, մի ինչ֊որ Զամետովի հետ ի՞նչ առնչություն կարող եք ունենալ դու կամ նա,— Զոսիմովը գլխով ցույց տվեց Ռասկոլնիկովին։

— Ախ, այդ փնթփնթաննե՜րը։ Իբր թե սկզբունքներ են․․․ և դու հենց միայն սկզբունքներին ես կառչում, ասես զսպանակների վրա ես նստած, իր կամքով շուռ գալ չի համարձակվում. իսկ իմ կարծիքով նա լավ մարդ է,— ահա և սկզբունքը, ու ես այլ բան չեմ էլ ուզում գիտենալ։ Զամետովը հրաշալի մարդ է։

— Եվ շահվում է անմաքուր ճանապարհով։

— Թոդ շահվի, թքած դրա վրա։ Ի՞նչ անենք, որ այդ կերպ է շահվում,— հանկարծ բղավեց Ռազումիխինը՝ մի տեսակ անբնականորեն ջղայնացած,— մի՞թե ես գովաբանել եմ այն, որ նա անմաքուր ճանապարհով է շահվում։ Ես ասել եմ, օր նա յուրատեսակ լավ մարդ է։ Իսկ եթե ուղիղն ասենք, բոլոր տեսակետներից դատենք, մի՞թե շատ են լավ մարդիկ։ Ես հավատացնում եմ, որ ինձ կտան բոլորովին չնչին գին, ընդամենը մի հատ եփած սոխ, այն էլ եթե քեզ էլ հետս տան․․․

— Այդ քիչ է․ ես քեզ համար երկուսն էլ կտամ․․․

— Իսկ ես քեզ համար միայն մեկը կտամ։ Էլի՛ սրախոսիր։ Զամետովը դեռ երեխա է, ես դեռ նրա մազերից կքաշքշեմ, նրան պետք է գրավել և ոչ թե վանել։ Վանելով չես ուղղի մարդուն, առավել ևս երեխային։ Երեխայի նկատմամբ կրկնակի զգուշություն է հարկավոր։ Էհ, դուք, առաջադեմ բթամիտներ, ոչնչից ոչինչ չեք հասկանում։ Մարդուն չեք հարգում, ձեզ եք վիրավորում․․․ Եթե ուզում ես իմանալ, իմ և նրա համար թերևս ընդհանուր մի գործ է բացվել։

— Ցանկալի է իմանալ։

— Էլի ներկագործի, այսինքն՝ ներկարարի գործն է․․․ Մենք նրան կազատենք։ Ասենք, հիմա ոչ մի վտանգ էլ չկա։ Գործը հիմա բոլորովին, բոլորովին պարզ է։ Մենք միայն ընթացք կտանք։

— Այդ ի՞նչ ներկարար է։

— Ինչպե՜ս, մի՞թե ես չեմ պատմել։ Ո՞չ։ Հա, կարծեմ ես քեզ միայն սկիզբն եմ պատմել․․․ գործը վերաբերում է պառավի, գրավականով փող տվողի, աստիճանավորի այրի կնոջ սպանության․․․ այս գործին խառն է նաև ներկարարը․․․

— Այդ սպանության մասին ես քեզնից առաջ եմ լսել ու նույնիսկ հետաքրքրվում եմ այդ գործով․․․ մասամբ․․․ մի առիթով․․․ լրագրերում էլ եմ կարդացել, և ահա․․․

— Լիզավետային էլ են սպանել,— հանկարծ բերանից թոցրեց Նաստասյան՝ դիմելով Ռասկոլնիկովին։ Նա ամբողջ ժամանակ մնացել էր սենյակում, կուչ էր եկել դռան մոտ ու լսում էր։

— Լիզավետայի՞ն,— հազիվ լսելի ձայնով քրթմնջաց Ռասկոլնիկովը։

— Հա, Լիզավետային, առուտուր անող կնոջը, թե՞ չես ճանաչում։ Նա գալիս էր այստեղ, ներքևի հարկը։ Կարկատել էր քո շապիկը։

Ռասկոլնիկովը շուռ եկավ դեպի պատը, որի կեղտոտ, դեղին պաստառը նախշած էր ճերմակ ծաղիկներով։ Նա ընտրեց մի անճոռնի, ինչ-որ կինամոնագույն գծիկներ ունեցող սպիտակ ծաղիկ ու սկսեց նայել, թե դա քանի թերթիկ ունի, թերթիկների վրա ինչպիսի խազեր և որքան գծիկներ կան։ Նա զգում էր, որ իր ձեռքերն ու ոտքերը թուլացել, ասես փայտացել են, բայց և չէր փորձում շարժվել և համառորեն նայում էր ծաղկին։

— Իսկ ի՞նչ առնչություն ունի ներկարարը այդ գործի հետ,— ինչ֊որ մի առանձին անբավականությամբ ընդհատեց Զոսիմովը Նաստասյայի շաղակրատանքը։ Նաստասյան հոգոց հանեց ու լռեց։

— Նրան էլ են սպանող համարում,— տաքացած պատասխանեց Ռազումիխինը։

— Հանցանշաննե՞ր կան, ի՞նչ է։

— Որտեղի՞ց։ Ասենք հանցանշանի հիման վրա են մեղադրում, բայց այդ հանցանշանը հանցանշան չէ, ահա թե ինչ է պահանջվում ապացուցել։ Սա նույնն է, ինչ֊որ եղել է այդ․․․ ը֊ը․․․ Կոխի ու Պեստրյակովի նկատմամբ, որոնց կասկածի տակ էին առել ու սկզբում ձերբակալել։ Թյո՛ւ, ինչպիսի՜ հիմարությամբ է դա արվում, նույնիսկ կողմնակի մարդն էլ է զզվում։ Պեստրյակովը գուցե այսօր անցնի ինձ մոտ․․․ Ի դեպ, Ռոդյա, դու այդ բանը արդեն գիտես, դա պատահել է մինչև, քո հիվանդությունը, հենց այն օրվա նախօրյակին, երբ գրասենյակում այդ մասին պատմել էին, և դու ուշաթափվել էիր․․․

Զոսիմովը հետաքրքրությամբ նայեց Ռասկոլնիկովին. սա չէր շարժվում։

— Գիտե՞ս ինչ, Ռազումիխին, նայում եմ քեզ ու մտածում, թե դու որքան շատ ես գլխացավանք սիրում,— ասաց Զոսիմովը։

— Թող այդպես լինի, բայց և այնպես մենք ներկարարին կազատենք,— բղավեց Ռազումիխինը՝ բռունցքը խփելով սեղանին։— Գիտե՞ս, թե այստեղ ինչն է ամենից ցավալին։ Բանը այն չէ, որ նրանք ստում են. ստելը միշտ էլ կարելի է ներել․ ստելը վտանգավոր չէ, որովհետև դեպի ճշմարտությունն է տանում։ Ոչ, ցավալին այն է, որ ստում են ու հավատում իրենց ստին։ Ես հարգում եմ Պորֆիրիին, բայց․․․ ախր ի՞նչն է հենց սկզբից նրանց խելքից հանել, դուռը փակ էր եղել, իսկ երբ եկան դռնապանի մոտ, բաց էր. ուրեմն Կոխն ու Պեստրյակովն են սպանել. ահա նրանց տրամաբանությունը։

— Էլ մի տաքանա, նրանց հենց այնպես էին բռնել, հո չէ՞ր կարելի․․․ Ի միջի այլոց, ես հանդիպում էի այդ Կոխին, բանից դուրս եկավ, որ նա պառավից ժամկետանց իրեր էր գնում, հա՞։

— Այո, ինչ֊որ մի սրիկա է։ Նա մուրհակներ էլ է գնում։ Գործ անող է։ Էհ, թող գնա գրողի ծոցը։ Հասկանո՞ւմ ես դու, թե ես ինչի դեմ եմ զայրանում․ նրանց գռեհիկ, փտած, քարացած հնամոլության դեմ եմ զայրանում․․․ Այստեղ կարելի է մի գործում մի ամբողջ նոր ուղի հայտնագործել։ Հենց միայն հոգեբանական տվյալներով կարելի է ցույց տալ, թե ինչպես պետք է գտնել իսկական հետքը։ Ասում են՝ «Մենք փաստեր ունենք»։ Բայց չէ՞ որ փաստերը բավական չեն. գործի կեսը առնվազն այն է, թե ինչպես ես կարողանում վարվել փաստերի հետ։

— Իսկ դու փաստերի հետ կարողանո՞ւմ ես վարվել։

— Ախր հո չի՞ կարելի լռել, երբ զգում ես, պարզ զգում ես, որ կարող էիր օգնել գործին, եթե․․․ Էհ․․․ Դու մանրամասն գիտե՞ս այդ գործը։

— Սպասում եմ տվյալներ ներկարարի մասին։

— Հա՛, դե լսիր այս պատմությունը. սպանությունից հետո ճիշտ երրորդ օրվա առավոտն էր, նրանք դեռ գլուխ էին ցավեցնում Կոխի ու Պեստրյակովի հետ, թեև սրանցից ամեն մեկը ապացուցել էր իր յուրաքանչյուր քայլը, ակներևությունը աչք է ծակում։ Հենց այդ ժամանակ հանկարծ բոլորովին անսպասելի մի փաստ է հայտնվում։ Մի ոմն գյուղացի Դուշկին, հենց այն տան դիմաց գտնվող օղետան տերը, գնում է ոստիկանության գրասենյակ, բերում ոսկե գինդերով մի զարդեղենի տուփ ու ահա թե ինչ է պատմում․ «Երկու օր առաջ, երեկոյան, մոտավորապես ժամը ութից քիչ անց (ուշադրության առ օրը և ժամը) ինձ մոտ եկավ ներկարար բանվոր Միկոլայը, որը մինչ այդ ցերեկով էր գալիս ինձ մոտ։ Նա բերեց ոսկե ականջօզերով ու թանկագին քարերով այս տուփը ու երկու ռուբլի խնդրեց, ասելով, որ սրանք թողնում է ինձ մոտ իբրև գրավական։ Ես հարցրի՝ ո՞րտեղից ես վերցրել. ասաց, որ մայթի վրա է գտել։ Այդ մասին ես նրան էլ ոչինչ չհարցրի (սա Դուշկինն է ասում), այլ նրան տվի մի թղթե մանեթանոց (այսինքն մի ոուբլի), որովհետև մտածում էի, որ եթե ինձ մոտ չթողնի, ուրիշի մոտ կտանի, մեկ է, խմելու կտա, ավելի լավ է սա ինձ մոտ մնա, դրանից հո վնաս չե՞մ քաշի, իսկ թե որ տերը դուրս գա կամ լուրեր տարածվեն, ես կներկայացնեմ»։ Դե, իհարկե, Դուշկինը գլխից դուրս է տալիս, շնավարի ստում է, ես ճանաչում եմ այդ Դուշկինին, նա ինքը գրավական վերցնող է, թաքցնում է գողացածը ու երեսուն ռուբլի արժողությամբ իրը Միկոլայից ամենևին էլ «ներկայացնելու» համար չի վերցրել։ Ուղղակի վախենալուց է գրասենյակ գնացել։ Հա՛, գրողի ծոցը, լսիր, Դուշկինը շարունակում է. «Այդ գյուղացուն, Միկոլայ Դեմենտևին, փոքրուց եմ ճանաչում, մեր նահանգից է, Զարայսկի գավառից, մենք ինքներս հո Ռյազանի նահանգից ենք։ Իսկ Միկոլայը թեև հարբեցող չէ, բայց խմում է, ու մեզ հայտնի էր, որ նա հենց այդ տանն է աշխատում, ներկում Միտրիի հետ, իսկ նա ու Միտրին մի տեղից են։ Ու ստանալով մանեթանոցը, նա իսկույն մանրեց, միանգամից երկու թաս արաղ խմեց, վերցրեց մանրը ու գնաց, իսկ Միտրիին ես այդ պահին նրա հետ չտեսա։ Մյուս օրը մենք լսեցինք, որ Ալյոնա Իվանովնային ու նրա քույր Լիզավետա Իվանովնային սպանել են կացնով, մենք նրանց ճանաչում էինք, ու ես այստեղ կասկած տարա ականջօղերի մասին, քանի որ մեզ հայտնի էր, որ հանգուցյալ պառավը գրավականով փող էր տալիս։ ես գնացի նրանց ապրած տունը, կամացուկ բարձրացա ու նախ և առաջ հարցրի՝ այստե՞ղ է Միկոլայը։ Միտրեյը ասավ, թե Միկոլայը քեֆ է արել, տուն է եկել լուսաբացին, հարբած, տանը մնացել է մոտ տասը րոպե ու էլի գնացել է, իսկ Միտրեյը հետո նրան չի տեսել ու աշխատանքը մենակ է վերջացնում։ Իսկ նրանք աշխատում էին սպանվածների բնակարանից ներքև, երկրորդ հարկում։ Լսելով այդ բոլորը, մենք այդ ժամանակ ոչ ոքի ոչինչ չհայտնեցինք (սա Դուշկինն է ասում), իսկ սպանության մասին ինչ որ կարող էինք իմացանք ու էլի նույն կասկածանքով տուն վերադարձանք։ Իսկ այսօր առավոտյան, ժամը ութին (այսինքն սպանության երրորդ օրը, հասկանո՞ւմ ես) մեկ էլ տեսնեմ ինձ մոտ է գալիս Միկոլայը, խմած, բայց այնքան էլ հարբած չէ, կարող է խոսք հասկանալ։ Նստեց նստարանին, լռում է։ Այդ պահին, բացի նրանից, օղետանը կար ընդամենը մեկ կողմնակի մարդ, մի ծանոթ մարդ էլ քնել էր նստարանի վրա, այնտեղ էին և մեր երկու տղաները։— Տեսե՞լ ես Միտրեին,— հարցնում եմ ես։ — Ոչ,— ասում է,— չեմ տեսել։— Ու այստեղ չե՞ս եղել։— Երկու օր չեմ եղել,— ասում է նա։— Իսկ այս գիշեր որտե՞ղ ես եղել։— Պեսկիում— ասում է,— կոլոմնացիների մոտ։— Իսկ այն օրը որտեղի՞ց էիր վերցրել ականջօղերը,— ասում եմ ես։ — Մայթի վրա եմ գտել,— ու նա այդ այնպես է ասում, որ կարծես թե դա վատ բան է, ու չի նայում։— Լսե՞լ ես, թե այն երեկո, այն ժամին ինչ է պատահել ձեր ներկած բնակարանի վերևում,— հարցնում եմ ես։— Ոչ,— ասում է,— չեմ լսել,— իսկ ինձ լսում է աչքերը չռած ու հանկարծ սփրթնում, կավճի գույն առնում։ Ես սա պատմում եմ, նայում նրան, իսկ նա վերցնում է գլխարկը, վեր է կենում։ Ուզեցի բռնել նրան. «Կաց, Միկոլայ,— ասում եմ,— արաղ կխմե՞ս»։ Ու աչքով եմ անում տղային, որ դուռը պահի, ու դուրս եմ գալիս վաճառասեղանի հետևից. Միկոլայը փախչում է ինձնից, վազում փողոց, հետո էլ մյուս փողոցը, ու էլ չտեսա նրան։ Այստեղ իմ կասկածները արդարացան, քանի որ մեղավորը հենց նա է որ կա․․․»

— Անշուշտ․․․— ասաց Զոսիմովը։

— Կաց, լսիր վերջը։ Հասկանայի է, որ սկսեցին արագ փնտրել Միկոլային. Դուշկինին բռնեցին ու նրա մոտ խուզարկություն կատարեցին, Միտրեին նույնպես, կոլոմնացիներին էլ մի լավ թափ տվին. միայն երրորդ օրը հանկարծ բերում են հենց Միկոլային. նրան բռնել էին № ուղեկալի մոտ, իջևանում։ Նա մտել էր այնտեղ, հանել վզի արծաթե խաչը ու դրա փոխարեն մի բաժակ օղի խնդրել։ Տվեցին։ Քիչ հետո մի կին գնում է գոմ ու պատի անցքից տեսնամ է, որ նա սարայում գոտին կապել է գերանին, կախաղան սարքել․ բարձրանում է գերանի կտորի վրա և ուզում է օղակը վիզը գցել. կինը լեղապատառ ճչաց, հավաքվեցին մարդիկ։ «Այ թե դու ինչ տեսակ մարդ ես»։— «Ինձ տարեք,— ասում է,— այսինչ ոստիկանատունը, կխոստովանեմ մեղքս»։ Նրան պատշաճ օնյորներով ներկայացրին այստեղի ոստիկանատունը։ Էհ, ով ես, ինչ ես, քանի տարեկան ես և այլն, և այլն։ «Քսաներկու»,— ասում է նա։ Հարց. «Երբ դու և Միտրեյը աշխատում էիք, այսինչ ժամին սանդուղքով բարձրացող որևէ մեկին չտեսա՞ք»։ Պատասխան, «Հայտնի բան է, գուցե և ինչ֊որ մարդիկ էին անցնում, բայց մենք չնկատեցինք»։ «Իսկ որևէ ձայն կամ աղմուկ կամ ուրիշ բան չլսեցի՞ք»։— «Առանձին ոչինչ չլսեցինք»։— «Իսկ այն օրը քեզ, Միկոլա՛յ, հայտնի՞ էր, որ այսինչ այրի կնոջը և նրա քրոջը այսինչ օրը և ժամին սպանել են ու կողոպտել»։— «Ամենևին ոչինչ հայտնի չէր։ Երրորդ օրը օղետանը Աֆանասի Պավլովիչից լսեցի»։— «Իսկ գինդերը որտեղի՞ց վերցրիր»։— «Մայթի վրա գտա»,— «Ինչո՞ւ մյուս օրը Միտրիի հետ աշխատանքի չգնացիր»։— «Որովհետև քեֆ էի անում»։— «Ո՞րտեղ էիր քեֆ անում»։— «Այսինչ ու այնինչ տեղը»։— «Ինչո՞ւ փախար Դուշկինից»։— «Ինչո՞ւ, որովհետև շատ վախեցա»։— «Ինչի՞ց վախեցար»։ — «Դատից ու պատժվելուց»։— «Ի՞նչպես կարող էիր վախենալ, եթե դու քեզ ոչ մի բանի համար մեղավոր չես զգում»․․․ Էհ, հավատո՞ւմ ես, թե՞ չես հավատում, Զոսիմով, այսպիսի հարց էր տրվել, ու տառացիորեն այսպիսի արաահայտություններով, ես հաստատ գիտեմ, ինձ ճիշտ են հաղորդել։ Ի՞նչ կասես, հը՞։

— Օ, ոչ, այնուամենայնիվ հանցանշաններ կան։

— Ես հիմա հանցանշանների մասին չեմ խոսում, ես խոսում եմ նրանց տված հարցի և այն մասին, թե նրանք ինչպես են հասկանում իրենց դերը։ Էհ, գլուխը քարը․․․ Հը՛մ, նրան հուպ տվին, հուպ տվին, նեղեցին ու նեղեցին, և նա ահա թե ինչ խոստովանեց. «Ոչ թե մայթի վրա, այլ բնակարանում եմ գտել, որի հատակին ես ու Միտրեյը ներկ էինք քսում»։— «Այդ ինչպե՞ս եղավ»։— «Հենց այնպես, ես ու Միտրին ամբողջ օրը, մինչև ժամի ութը ներկում էինք ու պատրաստվում էինք գնալ, իսկ Միտրեյը վերցրեց վրձինը ու երեսիս ներկ քսեց, ներկոտեց երեսս ու փախավ, իսկ ես ընկա նրա հետևից։ Վազում եմ նրա հետևից ու լեղապատառ բղավում։ Երբ որ սանդուղքից իջնում և մոտենում էի դարպասին, թափով զարկվեցի դռնապանին և պարոններին, իսկ թե նրա հետ քանի պարոն կար, միտս չէ, իսկ դռնապանը դրա համար ինձ հայհոյեց, մյուս դռնապանը նույնպես հայհոյեց, դռնապանի կնիկը դուրս եկավ, նա էլ մեզ հայհոյեց, մի պարոն էլ կնոջ հետ մտնում էր դարպասից, նա էլ մեզ հայհոյեց, որովհետև ես ու Միտկան խանգարում էինք նրանց անցնելուն, ես քաշել էի Միտկայի մազերից, նրան գետին էի գցել ու դնքսում էի, Միտկան էլ իմ տակից քաշում էր մազերիցս ու ինձ դնքսում, ու մենք այդ անում էինք ոչ թե չարությամբ, այլ սիրով, խաղ էինք անում։ Հետո էլ Միտկան դուրս պրծավ ու փախավ փողոց, ու ես էլի ընկա նրա հետևից, բայց չհասա ու մենակ վերադարձա բնակարանը, որովհետև հարկավոր էր հավաքել իրերը։ Սկսեցի հավաքել ու սպասում եմ Միտրեին, գուցե թե գար։ Դեպի հաշտը տանող դռան մոտ, պատի ետևում, անկյունի կողմում ոտքս դիպավ տուփին։ Մտիկ եմ անում, ընկած է տուփը, թղթով փաթաթված։ Ես թուղթը հանեցի, փոքրիկ կեռիկներ եմ տեսնում, կեռիկներն էլ հանեցի, և ահա ականջօղեր տուփի մեջ․․․»

— Դռան ետևո՞ւմ, դռան ետևո՞ւմ էր ընկած, դռան ետևո՞ւմ,— հանկարծ բղավեց Ռասկոլնիկովը՝ պղտոր, վախեցած աչքերը հառելով Ռազումիխինին, ու հենվելով ձեռքին, դանդաղորեն քիչ բարձրացավ բազմոցից։

— Այո․․․ ի՞նչ կա որ, ի՞նչ պատահեց քեզ, ինչո՞ւ այդպես եղար։— Ռազումիխինը նույնպես քիչ բարձրացավ տեղից։

— Ռչինչ․․․— հազիվ լսելի պատասխանեց Ռասկոլնիկովը՝ դարձյալ ընկնելով բարձին և դարձյալ շուռ գալով դեպի պատը։ Բոլորն էլ մի քիչ լռեցին։

― Երևի ննջել էր, քնաթաթախ էր,— վերջապես ասաց Ռազումիխինը հարցականորեն նայելով Զոսիմովին. սա գլխով թեթև բացասական նշան արեց։

― Դե շարունակիր, հետո ի՞նչ եղավ,— ասաց Զոսիմովը։

― Ի՞նչ պիտի լիներ որ։ Հենց որ նա տեսավ գինդերը, մոռացավ բնակարանն էլ, Միտկային էլ, իսկույն վերցրեց գլխարկը և վազեց Դուշկինի մոտ, ու ինչպես հայտնի է, նրանից մի ռուբլի ստացավ, խաբեց նրան, ասելով, թե մայթի վրա է գտել, և իսկույն սկսեց խմել։ Իսկ սպանության մասին պնդում է առաջվանը՝ «Ամենևին ոչինչ չգիտեմ, միայն երրորդ օրն եմ լսել»։— «Իսկ ինչո՞ւ մինչև աչժմ չէիր ներկայանում»։ «Վախենում էի»։— «Ինչո՞ւ էիր ուզում կախվել»։— «Մտածմունքից»։— «Ի՞նչ մտածմունքից»։— «Որ կդատեն ու կպատժեն»։— Ահա և ամբողջ պատմությունը։ Հիմա ի՞նչ ես կարծում, նրանք այստեղից ի՞նչ եզրակացրին։

— Էլ ի՞նչ կարելի է կարծել, հետքը գտնված է, թեև ոչ այնքան հաջող, բայց գտնված է։ Դա փաստ է։ Հո չի՞ կարելի ազատ թողնել քո ներկարարին։

— Ախր նրանք հիմա ներկարարին ուղղակի սպանող են համարում։ Նրանք դրանում չեն էլ կասկածում․․․

— Ճիշտ չես ասում, է՛, տաքանում ես։ Հապա գինդե՞րը: Պառավի սնդուկում եղած գինդերը այն օրը և այն ժամին գտնվում էին Նիկոլայի մոտ. համաձայնիր, որ դրանք որևէ կերպ պետք է որ ընկնեին նրա ձեռքը։ Այդպիսի հետաքննության դեպքում դա քիչ բան չէ։

— Ինչպե՞ս են ընկել, ի՞նչպես են ընկել,— բղավեց Ռազումիխինը,— և մի՞թե դու, բժիշկ, դու, որ ամենից առաջ պարտավոր ես ուսումնասիրել մարդուն և առիթ ունես ամեն մեկից ավելի շուտ ուսումնասիրել մարդկային բնավորությունը,— մի՞թե այդ բոլոր տվյալներից դու չես տեսնում, թե ինչ բնավորոլթյուն ունի այդ Նիկոլայը։ Մի՞թե մի անգամից չես տեսնում, որ հարցաքննությունների ժամանակ նրա տված բոլոր ցուցմունքները սրբազան ճշմարտութչուն են։ Գինդերը ճիշտ այնպես են ընկել նրա ձեռքը, ինչպես որ նա ասել է։ Ոտքը դրել է տուփին և դա վերցրել։

— Սրբազան ճշմարտութչո՜ւն։ Այնուամենայնիվ ինքը հո խոստովանե՞լ է, որ առաջին անգամ սուտ է ասել։

— Լսիր ինձ։ Ուշադրությամբ լսիր. դռնապանը, Կոխը, Պեստրյակովը, մյուս դռնապանը, առաջին դռնապանի կինը, այդ ժամին դռնապանի սենյակում նստած մեշչանուհին և արքունի խորհրդական Կրյուկովը, որ հենց այդ րոպեին իջել էր կառքից և մի կնոջ հետ դարպասից ներս էր մտնում՝ այդ բոլորը, ութ թե տասը վկաները, միաձայն ասում են, որ Նիկոլայը գետնել էր Դմիտրիին, ընկել նրա վրա և դնքսում էր նրան, իսկ Դմիտրին բռնել էր նրա մազերից ու նույնպես գնքսում էր։ Նրանք ընկել են ճանապարհի վրա ու խափանում են անցումը, նրանց նախատում են ամեն կողմից, իսկ նրանք «ինչպես փոքր երեխաներ» (տառացիորեն վկաների արտահայտությունը) ընկել են իրար վրա, ճվճվում են, կռվում ու քրքջում, երկուսն էլ քրքջում են ասես իրար հետ մրցելով, դեմքերին ամենածիծաղելի արտահայտություն տալով, ու երեխաների պես իրար ետևից վազում են փողոց։ Լսեցի՞ր։ Հիմա խստորեն նկատի առ. վերևում դիակները դեռ տաք են, լսո՞ւմ ես, տաք են, այդպիսի վիճակում են դրանց գտել։ Եթե նիկոլայն ու Դմիտրին են սպանել, կամ միայն Նիկոլայն է սպանել, ու կոտրելով թալանել են սնդուկները կամ որևէ կերպ մասնակցել կողոպուտին, ապա թույլ տուր քեզ միայն մի բան հարցնեմ, արդյո՞ք այդպիսի հոգեկան տրամադրությունը, այսինքն՝ ճվճվոցները, քրքիջը, դարպասի մոտ եղած երեխայական տուրուդմբոցը սազական է կացիններին, արյանը, եղեռնագործի խորամանկությանը, զգուշությանը, կողոպուտին։ Սպանությունից հետո ընդամենը մի հինգ կամ տաս րոպե է անցել,— բանից այդպես է դուրս գալիս,— դիակները դեռ տաք են, ու հանկարծ թողնելով և՛ դիակները, և՛ բաց բնակարանը, ու գիտենալով, որ այդ րոպեին մարդիկ են անցել այդտեղ, ու դեն գցելով թալանած գույքը, փոքր երեխաների պես ընկել են ճանապարհին, քրքջում են, ընդհանար ուշադրություն գրավում, և այս ամենին տասը միաձայն վկաներ կան։

— Իհարկե, տարօրինակ է. հասկանալի է, որ դա հնարավոր բան չէ, բայց․․․

― Ոչ, եղբայր, էլ ի՞նչ բայց։ Եթե նույն օրը և ժամին Նիկոլայի ձեռքն ընկած գինդերը իրոք նրա դեմ ուղղված կարևոր փաստ են հանդիսանում, որը, սակայն, ուղղակի բացատրվում է նրա ցուցմունքներով, հետևաբար դեռ վիճելի է, ապա պետք է նաև նկատի առնել արդարացուցիչ փաստերը, մանավանդ որ դրանք անհերքելի փաստեր են։ Իսկ դու ի՞նչ ես կարծում, ըստ մեր իրավաբանության բնույթի այդպիսի փաստը, որ հիմնված է միայն հոգեբանական անկարելիության, միայն հոգեկան տրամադրության վրա, արդյո՞ք նրանք կընդունեն կամ ընդունակ են ընդունելու իբրև այնպիսի փաստ, որը անհերքելի է և բացասում է բոլոր մեղադրական ու իրեղեն փաստերը, ինչպիսին էլ որ դրանք լինեն։ Ոչ, չեն ընդունի, ոչ մի կերպ չեն ընդունի, որովհետև,— ասում են նրանք,— տուփը գտնված է, և այդ մարդը ուղում էր խեղդվել, «Այդ չէր լինի, եթե նա իրեն մեղավոր չզգար»։ Ահա հիմնական հարցը, ահա թե ինչու եմ ես տաքանում։ Հասկացիր։

— Ես հո տեսնում եմ, որ դու տաքանում ես։ Կաց, մոռացա հարցնել՝ ինչո՞վ է ապացուցված, որ գինդերով տուփը իսկապես պառավի սնդուկից է։

— Դա ապացուցված է,— հոնքերը կիտելով ու կարծես դժկամ պատասխանեց Ռազումիխինը։— Կոխը ճանաչել էր իրը և մատնացույց արել այն գրավ դնողին, իսկ սա հաստատել էր, որ դա իրենն է։

— Հը՛մ։ Հիմա էլի մի հարց. արդյոք որևէ մեկը նիկոլային չի՞ տեսել այն ժամանակ, երբ Կոխը և Պեստրյակովը բարձրացել էին սանդուղքով, և արդյոք չի՞ կարելի դա ապացուցել որևէ բանով։

— Հենց բանն էլ այդ է, որ ոչ ոք չի տեսել,— սրտնեղելով պատասխանեց Ռազումիխինը,— հենց այդ էլ վատ է, նույնիսկ Կոխն ու Պեստրյակովն էլ վերև անցնելիս չեն նկատել Նիկոլային ու Միտկային, թեև նրանց վկայությունը հիմա այնքան էլ մեծ նշանակություն չէր ունենա։ Ասում են՝ «Տեսանք, որ բնակարանը բաց էր, որ այնտեղ երևի մարդիկ էին աշխատում, բայց անցնելիս ուշադրություն չդարձրինք և ստույգ չենք հիշում, թե այդ րոպեին այնտեղ աշխատողներ կայի՞ն, թե՞ չէ»։

— Հը՛մ։ Ուրեմն կա ընդամենը միայն մի արդարացում, որ դնքսում էին իրար ու քրքջում։ Ասենք թե դա ուժեղ ապացույց է, բայց․․․ Թույլ տուր այժմ հարցնել՝ դու ինքդ ինչպե՞ս կբացատրես ամբողջ փաստը։ Ինչո՞վ կբացատրես գինդերի գտնելը, եթե իրոք նա դրանք այնպես է գտել, ինչպես ինքն է ասում։

— Ինչով կբացատրե՞մ։ Այստեղ ի՞նչ կա բացատրելու. բանը պարզ է։ Գոնե պարզ է և ապացուցված է այն ճանապարհը, որով պետք է տանել գործը, և հենց տուփն է այդ ապացուցել։ Իսկական մարդասպանը վայր էր գցել այդ գինդերը։ Երբ Կոխը և Պեստրյակովը ծեծում էին դուռը, մարդասպանը վերևում էր, ներսից փակել էր դուռը։ Կոխը հիմարություն արեց, ներքև գնաց. այստեղ մարդասպանը դուրս թռավ ու նույնպես ներքև վազեց, որովհետև նրա համար ուրիշ ելք չկար։ Սանդուղքից իջնելիս նա Կոխից, Պեստրյակովից ու դռնապանից թաքնվեց դատարկ բնակարանում, և հենց այն րոպեին, երբ Դմիտրին ու Նիկոլայը այնտեղից դուրս էին վազել, թաքնվեց դռան ետևում, երբ դռնապանը, Կոխն ու Պեստրյակովը վերև էին անցնում, սպասեց, մինչև որ քայլերը լռեցին, ու հանգիստ իջավ ներքև ճիշտ այն րոպեին, երբ Դմիտրին ու Նիկոլայը վազեցին փողոց, ու բոլորն էլ ցրվել էին, դարպասի մոտ ոչ ոք չէր մնացել։ Գուցե և տեսել էին մարդասպանին, բայց ուշադրություն չէին դարձրել․ ո՞վ ասես, որ չէր անցնում։ Մարդասպանը դռան ետևում եղած պահին գրպանից գցել էր տուփը և այդ չէր նկատել, որովհետև գլուխը խառն էր։ Իսկ տուփը պարզ ապացուցում էր, որ նա հենց այնտեղ էր կանգնած եղել։ Ահա թե ինչումն է բանը։

— Զարմանալի է։ Չէ՛, եղբայր, դա զարմանալի է։ Ամենից զարմանալին այդ է։

— Ինչո՞ւ, ախր ինչո՞ւ։

— Որովհետև ամեն ինչ խիստ հաջող է գնացել․․․ և կատարվել․․․ ասես թատրոնում լիներ։

— Է-է֊հե՛,— բացականչեց Ռազումիխինը, բայց այդ րոպեին դուռը բացվեց ու ներս մտավ մի նոր անձնավորություն, օրը ներկա գտնվողներից ոչ մեկի հետ ծանոթ չէր։

V

Այդ մի պարոն էր արդեն երիտասարդության տարիներն ապրած, խստաբարո, հոյակազմ, զգուշություն և դժգոհություն արտահայտող դեմքով։ Նա կանգ առավ դռան մոտ, անգոհ-չթաքցրած զարմանքով նայեց շուրջը ու կարծես հայացքով հարցնում էր՝ «Այս ո՞ւր ընկա ես»։ Անվստահորեն և նույնիսկ որոշ շինծու վախով, համարյա վիրավորվածությամբ դիտում էր նա Ռասկոլնիկովի նեղ ու ցածրիկ «նավասենյակը»։ Հետո նույն զարմանքով նա աչքերը դարձրեց և հառեց Ռասկոլնիկովի վրա, որը հագնված չէր, գզգզված մազերով, անլվա, պառկել էր իր փոքրիկ ու կեղտոտ բազմոցի վրա, ու նույնպես անշարժ նայում էր նրան։ Այնուհետև եկվորը նույն դանդաղկոտությամբ սկսեց հայացքով զննել Ռազումիխինի գիսախռիվ, չսափրված ու չսանրված կերպարանքը, Ռազումիխինն էլ իր հերթին հանդգնաբար-հարցականորեն նայում էր ուղիղ նրա աչքերին, առանց տեղից շարժվելու։ Լարված լռությունը տևեց մի րոպե, ու վերջապես, ինչպես և պետք էր սպասել, տեղի ունեցավ դեկորացիայի մի փոքրիկ փոփոխություն։ Երևի որոշ, աչք ծակող տվյալներից գլխի ընկնելով, որ այստեղ, այս «նավասենյակում» չափազանց խիստ կեցվածքով ոչնչից ոչինչ չես կարող անել, ներս մտած պարոնը մի փոքր մեղմացավ ու դիմելով Զոսիմովին և շեշտելով իր խոսքերի յուրաքանչյուր վանկը, քաղաքավարությամբ, թեպետև ոչ առանց խստության հարցրեց.

— Դո՞ւք եք Ռոդիոն Ռոմանիչ Ռասկոլնիկովը, պարոն ուսանողը կամ նախկին ուսանողը։

Զոսիմովը դանդաղ շարժվեց, և գուցե պատասխաներ, եթե նրան իսկույն չկանխեր Ռազումիխինը, որին բնավ չէին դիմել.

— Հրե՛ն նա պառկած է բազմոցի վրա։ Իսկ դուք ի՞նչ էիք ուզում։

Այդ սանձարձակ «իսկ դուք ինչ էիք ուզոլմ»֊ը ուղղակի խփեց խստաբարո պարոնի քթին, քիչ մնաց նա շուռ գար դեպի Ռազումիխինը, բայց այնուամենայնիվ կարողացավ այստեղ իրեն զսպել ու անմիջապես վերստին դիմեց Զոսիմովին.

— Ահա Ռասկոլնիկովը,— ծամծմեց Զոսիմովը՝ գլխով ցույց տալով հիվանդին, հետո էլ հորանջեց՝ չափից դուրս շատ բաց անելով բերանը և երկար պահելով այդ վիճակում։ Այնուհետև ձեռքը դանդաղ տարավ բաճկոնակի գրպանը, հանեց ահագին, կորնթարդ, ոսկե փակ ժամացույցը, բացեց, նայեց և նույնպես դանդաղ ու ծուլորեն դրեց տեղը։

Ինքը՝ Ռասկոլնիկովը, շարունակ լուռ պառկած էր մեջքի վրա ու համառորեն, թեպետև առանց որևէ մտքի, նայում էր եկվորին։ Նրա դեմքը, որ հիմա շուռ էր եկել պաստառի հետաքրքիր ծաղկից, չափազանց գունատ էր և արտասովոր տառապանք էր արտահայտում, կարծես նա հենց քիչ առաջ տանջալից վիրահատության էր ենթարկվել կամ նրան հենց նոր էին ազատել խոշտանգումից։ Բայց եկվոր պարոնը հետզհետե ավելի ու ավելի գրավեց նրա ուշադրությանը, նրա մեջ տարակուսանք, հետո անվստահություն և նույնիսկ կարծես թե վախ առաջացրեց։ Իսկ երբ Զոսիմովը ցույց տվեց նրան ու ասաց՝ «Ահա Ռասկոլնիկովը», նա հանկարծ արագ րաբձրացավ տեղից, ասես վեր ցատկեց, նստեց անկողնու վրա ու համարյա ցասկոտ, բայց կցկտուր և թույլ ձայնով ասաց.

— Այո, ես եմ Ռասկոլնիկովյը, դուք ի՞նչ եք ուզում։

Հյուրը ուշադրությամբ նայեց նրան և ազդու տոնով պատասխանեց.

— Պյոտր Պետրովիչ Լուժին։ Ես լիահույս եմ, որ իմ անունը ձեզ այնքան էլ անհայտ չէ։

Բայց Ռասկոլնիկովը, որ մի ինչ-որ ուրիշ բան էր սպասում, բութ և մտազբաղ նայեց նրան և ոչինչ չպատասխանեց, կարծես թե Պյոտր Պետրովիչի անունը ուղղակի առաջին անգամն էր լսում։

— Ինչպե՜ս, մի՞թե դուք մինչև այժմ ոչ մի լուր չեք ստացել,— մի փոքր տհաճությամբ հարցրեց Պյոտր Պետրովիչը։

Ի պատասխան Ռասկոլնիկովը դանդաղ ընկավ բարձին, ձեռքերը գրեց գլխի տակ ու սկսեց նայել առաստաղին։ Լուժինի դեմքին թախիծ երևաց։ Զոսիմովը և Ռազումիխինը սկսեցին էլ ավելի մեծ հետաքրքրությամբ նայել նրան, և նա ի վերջո նկատելիորեն շփոթվեց։

— Ես ենթադրում և հուսով էի,— ծամծմեց նա,— որ ավելի քան տասն օր, նույնիսկ համարյա երկու շաբաթ առաջ ուղարկված նամակը․․․

— Լսեք, ինչո՞ւ եք դռան մոտ կանգնել,— նրան ընդհատեց Ռազումիխինը,— եթե որևէ ասելիք ունեք, նստեցեք, թե չէ այդտեղ ձեր և Նաստասյայի տեղը անհարմար է, նեղ է։ Նաստասյա, անցիր մի կողմ, ճամփա տուր։ Անցեք այստեղ, ահա ձեզ աթոռ։ Դե, մի կերպ անցեք։

Նա իր աթոռը սեղանից ետ քաշեց, մի քիչ տեղ բացեց սեղանի և իր ծնկների արանքում և մի փոքր լարված վիճակում սպասում էր, որ հյուրը «անցնի» այդ խոռոչը։ Այնպիսի րոպե էր ընտրված, որ ոչ մի կերպ չէր կարելի հրաժարվել, ու եկվորը հապճեպորեն, սայթաքելով, անցավ նեղ տարածությունից։ Հասնելով աթոռին, նա նստեց ու կասկածանքով նայեց Ռազումիխինին։

— Դուք այնուամենայնիվ մի շփոթվեք,— բերանից թռցրեց Ռազումիխինը,— հինգերորդ օրն է, որ Ռոդյան հիվանդ է ու երեք օր զառանցում էր, իսկ հիմա ուշքի է եկել և նույնիսկ կերել ախորժակով։ Ահա սա նրա բժիշկն է, քիչ առաջ զննեց նրան, իսկ ես Ռոդյայի ընկերն եմ, նույնպես նախկին ուսանող, ու հիմա նրանով եմ զբաղված. ուրիշ բան չկարծեք ու մի քաշվեք, այլ շարունակեցեք ասել ինչ որ ուզում եք։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից։ Սակայն իմ ներկայությամբ և խոսակցությամբ ես արդյոք չե՞մ անհանգստացնի հիվանդին,— դիմեց Պյոտր Պետրովիչը Զոսիմովին։

— Ո-ո՛չ, նույնիսկ կարող եք զվարճացնել,— ծամծմեց Զոսիմովը ու էլի հորանջեց։

— Օ, նա արդեն վաղուց, առավոտից լավ վիճակում է,— շարունակեց Ռազումիխինը, որի հանդգնությունը այնպիսի անկեղծ սրտաբացության բնույթ էր կրում, որ Պյոտր Պետրովիչը մի փոքր մտածեց ու սկսեց քաջալերվել թերևս մասամբ այն պատճառով, որ այդ քրջոտն ու լկտին իրեն ուսանող էր անվանել։

— Ձեր մայրիկը․․․— սկսեց Լուժինը։

— Հըմ,— բարձրաձայն ասաց Ռազումիխինը։

Լուժինը հարցականորեն նայեց նրան։

— Ոչինչ, ես հենց այնպես, շարունակեցեք․․․

Լուժինը թոթվեց ուսերը։

—․․․ Ձեր մայրիկը, երբ ես դեռ նրանց մոտ էի, սկսեց ձեզ նամակ գրել։ Ժամանելով այստեղ, ես դիտմամբ բաց թողի մի քանի օր և չէի գալիս ձեզ մոտ, որպեսզի լիովին հավատացած լինեի, որ դուք իմացել եք ամեն ինչ. բայց հիմա, որքան էլ զարմանալի է․․․

— Գիտեմ, գիտեմ,— առավելապես չհանդուրժող վրդովմունքի արտահայտությամբ հանկարծ վրա բերեց Ռասկոլնիկովը։— Այդ դո՞ւք եք փեսացուն։ Դե գիտեմ, էլի․․․ բավական է․․․

Պյոտր Պետրովիչը թունդ վիրավորվեց, բայց լռեց։ Նա խիստ շտապում էր գլխի ընկնել, թե այդ ամենը ինչ է նշանակում։ Լռությունը մոտ մի րոպե տևեց։

Այնինչ Ռասկոլնիկովը, որ պատասխանելիս մի փոքր շուռ էր եկել նրա կողմը, հանկարծ նորից սկսեց նրան զննել հայացքով ու մի ինչ֊որ առանձին հետաքրքրությամբ, կարծես թե քիչ առաջ չէր կարողացել ամբողջովին զննել նրան, կամ կարծես թե Պյոտր Պետրովիչի մեջ ինչ֊որ մի նոր բան կար, որ զարմացրել էր նրան, Ռասկոլնիկովը դրա համար նույնիսկ հատուկ մի քիչ բարձրացավ բարձից։ Հիրավի, Պյոտր Պետրովիչի ընդհանուր տեսքում կարծես ապշեցուցիչ էր ինչ֊որ մի առանձնահատկություն, այն է՝ ինչ֊որ մի բան, որը արդարացնում էր այժմ նրան անպատկառորեն տրված «փեսացու» անունը։ Նախ՝ երևում էր, և նույնիսկ խիստ նկատելի էր, որ Պյոտր Պետրովիչը եռանդով շտապել էր օգտագործել մայրաքաղաքում գտնվելու մի քանի օրերը, որպեսզի մինչև հարսնացուի ժամանումը կարողանար զուգվել֊զարդարվել, սակայն դա միանգամայն անմեղ բան էր և թույլատրելի։ Դեպի լավագույնը իր հաճելի փոփոխության նույնիսկ սեփական, գուցե և նույնիսկ չափազանց ինքնագոհ սեփական գիտակցությունը այդպիսի դեպքում կարող էր ներվել, քանի որ Պյոտր Պետրովիչը փեսացու դառնալու ճանապարհին էր գտնվում։ Նրա ամբողջ հագուստը հենց նոր էր դերձակից վերցված, ու ամեն ինչ լավ էր, բացի միայն այն, որ ամեն ինչ չափազանց նոր էր և չափազանց պարզ էր ցույց տալիս որոշակի նպատակը։ Նույնիսկ պճնամոլական, բոլորովին նոր, կլոր ու լայնեզր գլխարկը վկայում էր այդ նպատակը. Պյոտր Պետրովիչը ինչ֊որ մի առանձին պատկառանքով էր դրա հետ վարվում և մեծ զգուշությամբ էր պահում իր ձեռքերում։ Նույնիսկ գեղեցիկ, յասամանագույն, իսկական ժուվենևյան ձեռնոցներն էլ էին նույնը վկայում, թեկուզ հենց միայն նրանով, որ դրանք չէին հագնում, այլ միայն պահում էին ձեռքերին, շքեղության համար։ Իսկ Պյոտր Պետրովիչի հագուստի մեջ գերակշռում էին երիտասարդական, բաց գույները։ Նա հագել էր բաց֊դարչնագույն երանգի ամառային գեղեցիկ պիջակ, բաց գույնի թեթև անդրավարտիք, նույնպիսի բաճկոնակ, հենց նոր գնված նուրբ սպիտակեղեն, կապել վարդագույն զոլերով բոլորովին թեթև փողկապ, և որ ամենից լավ էր, այդ ամենը նույնիսկ սազում էր Պյոտր Պետրովիչին։ Նրա դեմքը, որ միանգամայն թարմ էր և նույնիսկ գեղեցիկ, առանց այն էլ ավելի երիտասարդական էր թվում, քան այդ թույլ կտար իր քառասունհինգ տարեկան հասակը։ Թուխ այտամորուքը երկու կողմից հաճելի ստվերում էր այն, ասես երկու կոտլետ լիներ, ու խիստ դեղեցիկ խտանում էր մաքուր սափրած, պլպլան կզակի մոտ։ Նույնիսկ մազերը, որոնք, սակայն, միայն մի քիչ ալեխառն էին, սափրիչի ձեոքով սանրած ու գանգրացրած, դրանով որևէ ծիծաղելի կամ որևէ հիմար տեսք չէին տալիս նրան, որպիսին սովորաբար միշտ լինում է մազերի դանգրացման դեպքում, որովհետև դեմքը անխուսափելիորեն նմանվում է պսակի գնացող գերմանացու դեմքին։ Իսկ եթե բավական գեղեցիկ ու պատկառելի այդ դեմքին իրոք որևէ անհաճելի ու վանող բան կար, ապա դա արդեն ուրիշ պատճառներից էր առաջանում։ Առանց քաշվելու դիտելով պ. Լուժինին, Ռասկոլնիկովը թունոտ ժպտաց, նորից ընկավ բարձին ու շարունակեց նայել առաստաղին։

Բայց պարոն Լուժինը սրտապնդվեց, ու թվում է, որ որոշեց առժամապես չնկատել այդ բոլոր տարօրինակությունները։

— Շատ և շատ եմ ցավում, որ ձեզ գտնում եմ այդպիսի վիճակում,— ասաց նա՝ դժվարությամբ ընդհատելով լռությունը։— Եթե գիտենայի, որ դուք անառողջ եք, ավելի շուտ կգայի։ Բայց, գիտե՞ք, շատ հոգսեր կան․․․ Այն էլ ասած, իմ փաստաբանական զբաղմունքի գծով խիստ կարևոր գործ ունեմ սենատում։ Էլ չեմ հիշատակում այն հոգսերը, որոնց մասին դուք էլ կկռահեք։ Ժամ առ ժամ սպասում եմ ձերոնց, այսինքն՝ ձեր մայրիկին ու քույրիկին․․․

Ռասկոլնիկովը շարժվեց և ուզում էր ինչ-որ բան ասել․ նրա դեմքը մի քիչ հուզմունք արտահայտեց։ Պյոտր Պետրովիչը մի փոքր լռեց, սպասեց, բայց որովհետև ոչ մի պատասխան չեղավ, ուստի և շարունակեց.

—․․․ Ժամ առ ժամ սպասում եմ։ Առայժմ բնակարան եմ ճարել նրանց համար․․․

— Ո՞րտեղ,— թույլ հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Այստեղից շատ մոտիկ է, Բակալեևի տանը․․․

— Դա Վոզնեսենսկում է,— ընդհատեց Ռազումիխինը,― տան երկու հարկը հյուրանոց է. վաճառական Յուշինն է պահում. ես այնտեղ եղել եմ։

— Այո, հյուրանոց է․․․

― Սարսափելի վատ, այն էլ կասկածելի տեղ է, կեղտ, գարշահոտություն, այնպիսի բաներ են պատահել որ, գրողը տանի, ով ասես, որ չի ապրում այնտեղ․․․ Ես ինքս էլ եմ այնտեղ մտել մի խայտառակ առիթով։ Ասենք, էժան է։

— Ես, իհարկե, չէի կարող այդքան տեղեկություններ հավաքել, որովհետև ինքս այստեղ նոր մարդ եմ,— փափկանկատությամբ առարկեց Պյոտր Պետրովիչը,— բայց ասենք, շատ և շատ մաքուր երկու սենյակ է, ու քանի որ խիստ կարճ ժամանակով է վարձված․․․ Ես գտել եմ արդեն իսկական, այսինքն՝ մեր ապագա բնակարանը,— դիմեց նա Ռաոկոլնիկովին,― ու հիմա այն կարգի են բերում։ Առայժմ ես էլ եմ նեղվում համարներում, այստեղից մոտիկ է, տիկ. Լիպպևեխզելի մոտ, իմ մի երիտասարդ բարեկամի, Անդրեյ Սեմյոնիչ Լեբեզյատնիկովի բնակարանում, նա է ինձ ցույց տվել Բակալեևի տունը․․․

— Լեբեզյատնիկո՞վ,— դանդաղ հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ ասես ինչ-որ բան հիշելով։

— Այո, Անդրեյ Սեմյոնիչ Լեբեզյատնիկով, մինիստրության ծառայող է։ Բարեհաճո՞ւմ եք ճանաչել։

— Հա․․․ ոչ․․․— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Ներեցեք, ձեր հարցից ինձ թվաց, թե ճանաչում եք։ Ես մի ժամանակ նրա խնամակալն էի․․․ շատ համակրելի երիտասարդ է․․․ ու հետևում է նոր մտքերին․․․ Ես էլ ուրախությամբ եմ հանդիպում երիտասարդների հետ. նրանցից իմանում ես, թե ինչ նորություն կա։— Պյոտր Պետրովիչը հուսադրված նայեց բոլորին։

― Այդ ի՞նչ տեսակետից։

— Ամենալուրջ, այսպես ասած՝ հենց գործի բուն իսկ էության տեսակետից,— վրա բերեց Պյոտր Պետրովիչը՝ ասես ուրախանալով, որ իրեն հարց տվին։— Ես, գիտե՞ք, արդեն տասը տարի չէի եկել Պետերբուրգ։ Այդ բոլոր մեր նորությունները, բարենորոգումները, գաղափարները հասան նաև մեզ, գավառները, բայց ամեն ինչ ավելի պարզ տեսնելու համար պետք է Պետերբուրգում լինել։ Ը-ըմ, ես կարծում եմ, որ շատ բան նկատելու և իմանալու համար պետք է հետամուտ լինել մեր երիտասարդ սերունդներին։ Ու խոստովանում եմ՝ ուրախացա․․․

— Ինչո՞վ։

— Ձեր հարցը բազմակողմանի է։ Կարող եմ սխալվել, բայց ինձ թվում է, որ գտնում եմ ավելի պայծառ հայացք, այսպես ասած՝ ավելի շատ քննադատություն, ավելի շատ գործիմացություն։

— Այդ ճիշտ է,— կմկմաց Զոսիմովը։

— Ստում ես դու, գործիմացություն չկա,— կպավ Ռազումիխինը։— Գործիմացությունը դժվարությամբ է ձեռք բերվում, երկնքից ձրի չի իջնում։ Արդեն համարյա երկու հարյուր տարի է, որ մենք ետ ենք վարժվել ամեն տեսակ գործերից․․․ գաղափարներն անշուշտ տարածվում են,— դիմեց նա Պյոտր Պետրովիչին,— բարիքի ցանկություն էլ կա, թեպետև մանկական է. նույնիսկ ազնվություն էլ կգտնվի, թեպետև անթիվանհամար սրիկաներ են հայտնվել, իսկ գործիմացություն այնուամենայնիվ չկա։ Գործիմացությունը մի կողմ է մնում։

— Չեմ համաձայնի ձեզ հետ,— նկատելի հաճույքով առարկեց Պյոտր Պետրովիչը,— իհարկե, կան հրապուրումներ, անճշտություններ, բայց պետք է և ներողամիտ լինել, հրապուրումները ցույց են տալիս գործի կպչելու եռանդ և այն անկանոն արտաքին իրադրությունը, որի մեջ գտնվում է գործը։ Իսկ եթե քիչ բան է արված, ուրեմն քիչ ժամանակ է եղել։ Միջոցների մասին չեմ էլ խոսում։ Իմ անձնական հայացքով, եթե ուզում եք, նույնիսկ որոշ բան է արված, տարածված են նոր, օգտակար մտքեր, առաջվա ցնորական ու ռոմանային երկերի փոխարեն տարածված են մի քանի նոր, օգտակար երկեր, գրականությունը ավելի հասուն երանգ է ընդունում․ վնասակար շատ նախապաշարումներ ծաղրված ու արմատախիլ են արված․․․ Մի խոսքով, մենք մեզ անդարձ կտրել ենք անցյալից, իսկ դա իմ կարծիքով արդեն գործ է․․․

— Լավ է սերտել, խելք է ցույց տալիս,— հանկարծ վրա բերեց Ռասկոլնիկովը։

— Ի֊ի՜նչ,— չլսելով հարցրեց Պյոար Պետրովիչը, բայց պատասխան չստացավ։

— Այդ ամենը արդարացի է,— շտապեց ավելացնել Զոսիմովը։

— Ճիշտ չե՞մ ասում,— շարունակեց Պյոտր Պետրովիչը՝ հաճելի նայելով Զոսիմովին։ Այնուհետև դիմեց Ռազումիխինին, բայց արդեն որոշ հրճվանքի ու գերազանցության տոնով և քիչ մնաց, որ ավելացներ «երիտասարդ» բառը,— ինքներդ համաձայնեք, որ կա բարգավաճում, կամ ինչպես հիմա ասում են՝ առաջադիմություն, թեկուզ և հանուն գիտության և տնտեսական ճշմարտության․․․

— Ընդհանուր խոսքեր են։

— Ոչ, ընդհանուր խոսքեր չեն։ Եթե ինձ, օրինակ, մինչև այժմ ասել են՝ «սիրիր», ու ես սիրել եմ, ապա դրանից ի՞նչ է դուրս եկել,— թերևս ավելորդ շտապողականությամբ շարունակեց Պյոտր Պետրովիչը,— դուրս է եկել այն, որ ես կիսում էի իմ կապան, կեսը տալիս էի մերձավորիս, ու մենք երկուսս էլ կիսով չափ մերկ էինք մնում։ Ռուսական առածն ասում է՝ «Միանգամից կընկնես մի քանի նապաստակի ետևվից ու ոչ մեկին էլ չես հասնի»։ Իսկ գիտությունը ասում է՝ ամենից առաջ սիրիր միայն քեզ, որովհետև աշխարհում ամեն ինչ անձնական շահի վրա է հիմնված։ Թե որ միայն ինքդ քեզ սիրես, գործդ էլ կդզես ինչպես հարկն է, կապադ էլ չի կիսվի։ Իսկ տնտեսական ճշմարտությունն ավելացնում է, որ հասարակության մեջ որքան շատ լինեն կարգավորված մասնավոր գործերը և, այսպես ասած, ամբողջական կապաները, այնքան նրա համար շատ կլինեն հաստատուն հիմքերը և նրանում այնքան շատ կկարգավորվի ընդհանուր գործը։ Հետևաբար վաստակելով միայն և բացառապես ինձ համար, ես հենց դրանով վաստակում եմ ասես թե բոլորի համար և գործը այնպես եմ տանում, որ մերձավորը պատռված կապայից մի փոքր ավելի շատ բան ստանա, այն էլ ոչ թե մասնավոր, եզակի առատաձեռնություններից, այլ համընդհանուր բարգավաճման հետևանքով։ Սա պարզ միտք է, բայց դժբախտաբար չափազանց երկար ժամանակ չի մտնում գլուխների մեջ, սքողված է խանդավառությամբ ու երազկոտությամբ, մինչդեռ կարծես թե գլխի ընկնելու համար այնքան էլ մտքի սրություն չի պահանջվում․․․

— Ներեցեք, ես նույնպես սրամիտ չեմ,― կտրուկ ընդհատեց Ռազումիխինը,— ուստի և վերջ տանք։ Ես հո որոշ նպատակով սկսեցի խոսել, թե չէ այդ ամբողջ շաղակրատանք֊ինքնասփոփումը, այդ բոլոր անլռելի, անընդհատ ընդհանուր խոսքերը և միշտ ու միշտ միևնույն բանը երեք տարում այնքան են ինձ զզվեցրել, որ հոգիս վկա կարմրում եմ, երբ ոչ միայն ես, այլ ուրիշներն էլ են իմ ներկայությամբ այդ մասին խոսում։ Հասկանալի է, որ դուք շտապեցիք ցույց տալ ձեր գիտելիքները, դա շատ ներելի է, ու ես չեմ պարսավում։ Ես հիմա միայն ուզում էի իմանալ, թե ո՞վ եք դուք, որովհետև, գիտե՞ք, վերջին ժամանակներս այլևայլ զբաղմունքի տեր այնքան մարդիկ են կառչել այդ ընդհանուր գործից և իրենց շահի համար այնքան են աղճատել իրենց շոշափած բոլոր խնդիրները, որ ուղղակի փչացրել են ամբողջ գործը։ Էհ, բավական է։

— Հարգելի պարոն,— էլի սկսեց պ. Լուժինը՝ սեթևեթելով թունդ արժանապատվությամբ,— հո չե՞ք ուզում այդպես առանց քաշվելու ասել, որ ես էլ․․․

— Օ, ի՜նչ եք ասում, ի՜նչ եք ասում․․․ Մի՞թե ես կարող էի․․․ լավ, բավական է,— կտրուկ վրա բերեց Ռազումիխինը և իսկույն դարձավ դեպի Զոսիմովը՝ շարունակելու նախորդ խոսակցությունը։

Պյոտր Պետրովիչը այնքան խելոք եղավ, որ հավատաց բացատրությանը։ Սակայն նա որոշեց երկու րոպե հետո գնալ։

— Հուսով եմ,— դիմեց նա Ռասկոլնիկովին,— որ այժմ սկսված մեր ծանոթությունը ձեր առողջանալուց հետո և ձեզ հայտնի հանգամանքների նկատառումով է՛լ ավելի կամրապնդվի․․․ Առանձնապես առողջություն եմ ցանկանում ձեզ․․․

Ռասկոլնիկովը նույնիսկ գլուխն էլ չդարձրեց նրա կողմը։ Պյոտր Պետրովիչը վեր կացավ աթոռից։

— Սպանողը անպայման գրավադիրներից մեկն է,— կտրուկ ասաց Զոսիմովը։

— Անպայման,— համաձայնեց Ռազումիխինը։— Պորֆիրին իր մտքերը չի հայտնում, բայց և այնպես հարցաքննում է գրավ դնողներին․․․

— Գրավադիրների՞ն է հարցաքննում,— բարձրաձայն հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Այո, ի՞նչ կա որ։

— Ոչինչ։

— Նա դրանց որտեղի՞ց է գտնում,— հարցրեց Զոսիմովը։

― Ոմանց Կոխն է մատնացույց արել, ոմանց անունները գրված են եղել իրերը փաթաթած թղթերի վրա, ոմանք էլ լսելուն պես իրենք են ներկայացել․․․

— Հըմ, մարդասպանը երևի ճարպիկ ու փորձված է եղել։ Ինչպիսի՜ համարձակություն, ինչպիսի վճռականություն։

— Հենց բանն էլ այն է, որ այդպես չէ,— ընդհատեց Ռազումիխինը։— Հենց այդ է, որ մոլորեցնում է ձեզ բոլորիդ։ Իսկ ես ասում եմ՝ ոչ ճարպիկ է եղել, ոչ էլ փորձված, ու հավանորեն այդ նրա առաջին հանցավոր քայլն է եղել։ Ենթադրիր, թե սպանողը ճարպիկ սրիկա է և հաշվով է կատարել այդ ամենը, ու անհավանական բան դուրս կգա։ Ապա ենթադրիր, որ նա անփորձ է եղել, ու դուրս կգա, որ միայն պատահականությունն է նրան փրկել փորձանքից, իսկ պատահականությունը ի՞նչ ասես, որ չի անում։ Ախր նա թերևս խոչընդոտներն էլ չէր նախատեսել։ Իսկ ինչպե՞ս է գործում. վերցնում է տասը, քսան ռուբլի արժողությամբ իրեր, լցնում գրպանները, խառնշտորում է կնկա սնդուկը, լաթերը, իսկ կոմոդում, վերին արկղում, զարդատուփում, բացի արժեքավոր տոմսերից, հազար հինգ հարյուր ռուբլի փող է գտնվել։ Կողոպտել է՛լ չի կարողացել, այլ միայն կարողացել է սպանել։ Առաջին հանցավոր քայլն է, ասում եմ քեզ, առաջին քայլը․ ու կորցրել է գլուխը, և ոչ թե հաշվարկման, այլ պատահականության շնորհիվ է դուրս պրծել։

— Ըստ երևույթին դուք խոսում եք աստիճանավորի պառավ կնոջ սպանության մասին, որ կատարվել է վերջերս,— դիմելով Զոսիմովին, միջամտեց Պյոտր Պետրովիչը, որ կանգնել էր գլխարկը ձեռքին ու հագել ձեռնոցները, բայց գնալուց առաջ ուզում էր էլի մի քանի խելամիտ խոսք ասել։ Երևում էր, որ նա ուզում էր իր համար շահեկան տպավորություն թողնել, ու սնափառությունը հաղթահարեց բանականությանը։

— Այո։ Դուք լսե՞լ եք։

— Իհարկե, հարևան տանն է եղել։

— Մանրամասն գիտե՞ք։

― Չեմ կարող ասել, բայց այնուհանդերձ ինձ հետաքըոքըրում է մի ուրիշ հանգամանք, այսպես ասած՝ մի ամբողջ հարց։ Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ վերջին հինգ տարում ստորին դասակարգի մեջ շատացել են հանցագործությունները. չեմ խոսում ամենուրեք անընդհատ տեղի ունեցող կողոպուտների ու հրդեհների մասին. ինձ համար ամենից տարօրինակն այն է, որ հանցագործությունները նույն կերպ և այսպես ասած՝ զուգահեռաբար, շատանում են նաև բարձր դասակարգերում։ Մի տեղ, մեծ ճանապարհի վրա նախկին ուսանողը փոստն է կողոպտել. մի տեղ իրենց հասարակական դիրքով առաջավոր մարդիկ կեղծ թղթադրամներ են շինում. այնտեղ, Մոսկվայում, վերջին փոխառության ու վիճակախաղի տոմսերը կեղծողների մի ամբողջ խումբ է բռնվում, ու գլխավոր մասնակիցներից մեկը ընդհանուր պատմության դասախոս է. մի տեղ, արտասահմանում դրամական և հանելուկային պատճառով սպանում են մեր քարտուղարին․․․ Ու եթե հիմա այդ վաշխառու պառավը սպանված է գրավադիրներից մեկի ձեռքով, ապա ուրեմն սա է՛լ ավելի բարձր դասակարդի մարդ է եղել, որովհետև մուժիկները ոսկե իրեր գրավ չեն դնում. ինչո՞վ բացատրել մեր հասարակության քաղաքակրթված մասի այդ սանձարձակությունը։

— Տնտեսական փոփոխություններ շատ են եղել․․․— արձագանքեց Զոսիմովը։

— Ինչով բացատրե՞լ— մեջ մտավ Ռազումիխինը։— Կարելի էր բացատրել հենց չափից դուրս արմատացած անգործիմացությամբ։

— Այսինքն ինչպե՞ս։

— Ա՛յ թե Մոսկվայում ձեր դասախոսը ինչ էր պատասխանել այն հարցին, թե ինչու էր ինքը կեղծում տոմսերը. «Բոլորը հարստանում են այլևայլ միջոցներով, ես էլ ուզեցի շուտ հարստանալ»։ Նրա խոսքերը ճշտությամբ չեմ հիշում, բայց միտքն այն է, որ ուզում էր հարստանալ ձրիաբար, շուտով, առանց տքնության։ Սովորել են ամեն ինչ պատրաստ ընդունել, ուրիշի հաշվին ապրել, ծամվածը ուտել։ Հնչեց վեհ ժամը, ու ամեն աեսակ մտքի ու բարքի տեր մարդիկ հայտնվեցին․․․

— Հապա բարոյականությո՞ւնը և, այսպես ասած, կանոննե՞րը․․․

— Ախր ինչո՞ւ եք դես ու դեն ընկնում,— անսպասելի միջամտեց Ռասկոլնիկովը։— Դա հենց ձեր թեորիային է համապատասխանում։

— Ինչպե՞ս թե իմ թեորիային։

— Ինչ որ դուք քիչ առաջ քարոզում էիք, դրանից հետևություն արեք, ու դուրս կգա, որ կարելի է կոտորել մարդկանց․․․

— Ինչպե՞ս թե,— գոչեց Լուժինը։

— Ո՛չ, այդպես չէ,— ասաց Զոսիմովը։

Ռասկոլնիկովը պառկած էր դալկադեմ, նրա վերին շրթունքը ցնցվում էր, և նա դժվարությամբ էր շնչում։

— Ամեն բանի համար չափ կա,— գոռոզաբար շարունակեց Լուժինը,— տնտեսական իդեան դեռ սպանության հրավեր չէ, ու եթե միայն ենթադրենք․․․

— Իսկ ճի՞շտ է արդյոք, որ դուք,— հանկարծ Ռասկռլնիկովը նրան նորից ընդհատեց բարկությունից դողացող ձայնով, որի մեջ վիրավորանքի ինչ֊որ բերկրանք էր զգացվում,— ճի՞շտ է, որ դուք հենց այն ժամին, երբ ձեր հարսնացուից համաձայնություն ստացաք, ասացիք նրան, որ նրա աղքատ լինելը․․․ առավելապես ուրախալի է ձեզ համար․․․ որովհետև ավելի ձեռնտու է աղքատ կին առնել, հետո նրա վրա իշխելու համար․․․ ու երեսովը տալու, որ դուք նրան բարերարություն եք արել․․․

— Հարգելի պարոն,— ցասկոտ ու ջղայնացած բղավեց բոլորովին կարմրատակած և շփոթված Լուժինը,— հարդելի պարոն․․․ աղավաղում եք ասածս։ Ներեցեք ինձ, բայց ես պետք է ձեզ հայտնեմ, որ ձեզ հասած, ավելի լավ է ասել ձեզ հասցրած լուրերի մեջ առողջ հիմքի նշույլ անգամ չկա, ու ես․․․ գլխի եմ ընկնում, թե ով․․․ մի խոսքով․․․ այն կարճամիտը․․․ մի խոսքով, ձեր մայրիկը․․․ առանց այդ էլ ինձ թվում էր, որ նա մի փոքր խանդավառ ու ռոմանտիկ մտքերով է տարվում, թեև, ասենք, զուրկ չէ շատ և շատ գերազանց հատկություններից․․․ Բայց ես այնուամենայնիվ հազարավոր վերստերով հեռու էի այն ենթադրությունից, թե նա կարող էր երևակայությամբ աղճատված այդպիսի ձևով հասկանալ ու ներկայացնել գործը․․․ Ու վերջապես․․․ վերջապես․․․

― Գիտե՞ք ինչ,— գոռաց Ռասկոլևիկովը, քիչ բարձրացավ բարձից և սուր, առկայծող հայացքով սևեռուն նայեց Լուժինին,— գիտե՞ք ինչ։

― Ի՞նչ։— Լուժինը կանգ առավ և սպասեց վիրավորված ու ցասկոտ տեսքով։ Մի քանի վայրկյան լռություն տիրեց։

— Ահա թե ինչ. եթե դուք մի անգամ էլ․․․ համարձակվեք թեկուզ մի խոսք ասել․․․ մորս մասին․․․ ապա ես ձեզ սանդուղքից ներքև կգլորեմ։

— Ի՞նչ պատահեց քեզ,— գոչեց Ռազումիխինը։

— Հը՛մ, ահա թե ի֊ինչ։— Լուժինը գունատվեց ու կծեց շրթունքը։— Լսեցեք ինձ, պարոն,— սկսեց նա բառերը շեշտելով, նա ամեն կերպ զսպում էր իրեն, բայց և շնչասպառ էր լինում,— ներս մտնելուն պես ես իսկույն զգացի ձեր հակակրանքը, բայց դիտմամբ մնացի այստեղ, որպեսզի ավելի շատ բան իմանայի։ Ես շատ բան կարող էի ներել ձեզ, հիվանդին ու ազգականին, բայց հիմա․․․ երբեք․․․

— Ես հիվանդ չեմ,— բղավեց Ռասկոլնիկովը։

— Ավելի վատ։

— Դե, գնացեք գրողի ծոցը։

Բայց Լուժինն արդեն ինքն էր հեռանում առանց խոսքը վերջացնելու, նորից անցնելով սեղանի ու աթոռի արանքից։ Ռազումիխինն այս անգամ վեր կացավ նրան ճանապարհ տալու համար։ Լուժինը դուրս ելավ առանց որևէ մեկին նայելու և նույնիսկ գլխով անելու Զոսիմովին, որը նրան վաղուց նշան էր անում, որ նա հիվանդին հանգիստ թողնի։ Դռնից անցնելիս Լուժինը կռացավ, զգուշության համար գլխարկը բարձրացրեց մինչև ուսը։ Նույնիսկ կռանալու ձևն էլ կարծես ցույց էր տալիս, որ նա հեռանում է սարսափելի վիրավորված։

— Մի՞թե կարելի է, մի՞թե կարելի է այդպես վարվել,— գլուխն օրորելով ասաց շփոթված Ռազումիխինը։

— Թողեք ինձ, թողեք ինձ բոլորդ էլ,— մոլեգնաբար բղավեց Ռասկոլնիկովը։— Հեռացեք վերջապես, բավական է տանջեք ինձ։ Ես ձեզնից չեմ վախենում։ Ես հիմա ոչ ոքից, ոչ ոքից չեմ վախենում։ Հեռացեք ինձնից, ես ուզում եմ մենա՛կ լինել, մենա՛կ, մենա՛կ, մենա՛կ։

— Գնանք,— ասաց Զոսիմովը Ռազումիխինին։

— Ի՞նչ ես ասում, մի՞թե կարելի է սրան այսպես թողնել։

— Գնանք,— վճռաբար կրկնեց Զոսիմովը և դուրս ելավ։ Ռազումիխինը մի փոքր մտածեց և աճապարեց նրան հասնելու։

— Եթե մնայինք, ավելի վատ բան կարող էր լինել,— արդեն սանդուղքի վրա ասաց Զոսիմովը։— Չի կարելի ջղայնացնել․․․

—— Ի՞նչ պատահեց նրան։

— Եթե մի որևէ նպաստավոր շարժառիթ լիներ, նա իրեն ավելի լավ կզգար։ Քիչ առաջ վատ չէր նրա վիճակը․․․ Գիտե՞ս, նրա մտքում մի ինչ-որ բան կա, ինչ֊որ ծածուկ, ճնշող բան․․․ անշուշտ այդպես է. ես դրանից շատ եմ վախենում։

— Գուցե այդ պարոնը, Պյոտր Պետրովիչն է պատճառը։ Խոսակցությունից երևում է, որ նա ամուսնանում է Ռոդյայի քրոջ հետ, որ Ռոդյան հիվանդությունից առաջ այդ մասին նամակ էր ստացել․․․

— Այո. սատանան հիմա բերեց նրան, նա գուցե և փչացրեց ամբողջ գործը։ Իսկ դու նկատեցի՞ր, որ նա անտարբեր է ամեն ինչի նկատմամբ, լռության է տալիս ամեն ինչ, բացի մի բանից, որը վրդովում էր նրան, դա սպանությունն է․․․

— Այո, այո,— վրա բերեց Ռազումիխինը,— շատ լավ նկատեցի, հետաքրքրվում է, վախենում։ Հենց հիվանդանալու օրը նրան վախեցրել էին ոստիկանության գրասենյակում, վերակացուի մոտ. ուշաթափվել էր։

— Դու այդ մանրամասն ինձ պատմիր երեկոյան, իսկ ես հետս քեզ որոշ բան կասեմ։ Նա շատ է հետաքրքրում ինձ։ Կես ժամից հետո կայցելեմ նրան․․․ Ասենք, բորբոքում չի լինի․․․

— Շնորհակալություն քեզ։ Իսկ ես այդ ժամանակ կսպասեմ Պաշենկայի մոտ և կհետամտեմ Նաստասյայի միջոցով․․․

Մնալով մենակ, Ռասկոլնիկովը անհամբեր ու տխուր նայեց Նաստասյային. բայց վերջինս դեռ հապաղում էր, չէր հեռանում։

― Հիմա թեյ կխմե՞ս,— հարցրեց նա։

— Հետո, ես ուզում եմ քնել, թող ինձ․․․

Նա ջղաձգաբար շուռ եկավ դեպի պատը։ Նաստասյան գնաց։

VI

Բայց հենց որ նա դուրս ելավ, Ռասկոլնիկովը վեր կացավ, կեռով փակեց դուռը, արձակեց ժամ առաջ Ռազումիխինի բերած և նրա ձեռքով նորից կապած հագուստի կապոցը և սկսեց հագնվել։ Տարօրինա՛կ բան. կարծես թե նա հանկարծ բոլորովին հանգստացավ. չկար վերջին ամբողջ ժամանակվա ընթացքում եղած ծանր զառանցանքը, խուճապային վախը։ Այդ մի ինչ-որ տարօրինակ, հանկարծակի հանգստացման առաջին րոպեն էր։ Նրա շարժումները ճշգրիտ և պարզ էին, դրանք հաստատուն մտադրություն էին արտահայտում։ «Հենց այսօր, հենց այսօր․․․»,— քթի աակ փնթփնթում էր նա։ Սակայն նա հասկանում էր, որ դեռ թույլ է, թեև հոգեկան ամենաուժեղ լարվածությունը, որ անդորրության ու կայուն մտադրության էր հասնում, նրան ուժ և ինքնավստահություն էր տալիս, ասենք, նա հուսով էր, որ փողոցում չի ընկնի։ Հագնելով բոլոր նոր շորերը, նայեց սեղանին դրված դրամին, մի փոքր մտածեց ու դրեց գրպանը։ Դրամը քսանհինգ ռուբլի էր։ Վերցրեց նաև պղնձե հինգ կոպեկանոցները, հագուստ գնելու համար Ռազումիխինի ծախսած տասը ռուբլու մանրը։ Հետո կամացուկ հանեց դռան կեռը, դուրս եկավ սենյակից, իջավ սանդուղքով ու խոհանոցի բոլորովին բաց դռնից ներս նայեց. Նաստասյան կանգնել էր մեջքը նրա կողմը, ու կռանալով, փչում էր տանտիրուհու ինքնաեռի կրակը։ Նա ոչինչ չլսեց։ Եվ ո՞վ կարող էր ենթադրել, որ ինքը տանից կգնա։ Մի րոպե հետո նա արդեն փողոցում էր։

Ժամը ութն էր, արևը մայր էր մտնում։ Օդը դարձյալ ծանր էր, բայց նա ագահությամբ շնչում էր այդ գարշահոտ, փոշոտ, քաղաքի վարակված օդը։ Գլուխը սկսեց մի փոքր պտտվեր հանկարծ մի ինչ֊որ օտարոտի եռանդ փայլեց նրա բորբոքված աչքերում և նիհարած, դեղնադալուկ դեմքին։ Նա չգիտեր և չէր էլ մտածում, թե ուր պիտի գնա. միայն գիտեր, «որ այդ ամենը պետք է վերջացնել հենց այսօր, միանգամից, անմիջապես, որ ինքը այլ կերպ չի վերադառնա տուն, որովհետև չի ուզում այդպես ապրել»: Ինչպե՞ս վերջացնել, ինչո՞վ վերջացնել, այդ մասին նա պատկերացում անգամ չուներ և չէր էլ ուզում մտածել։ Նա վանում էր միտքը, միտքը տանջում էր նրան։ Նա միայն զգում էր և գիտեր, որ հարկավոր է այսպես թե այնպես փոխել ամեն ինչ, «թեկուզ ինչ կերպ էլ լինի», կրկնում էր նա մոլեգին, հաստատուն ինքնավստահությամբ ու վճռականությամբ։

Հին սովորությամբ, իր առաջվա զբոսանքների սովորական ճանապարհով նա գնաց ուղիղ դեպի Սեննայա հրապարակը։ Դեռ այնտեղ չհասած, փողոցում, կաթի խանութի առջև տեսավ մի երիտասարդ, սևամազ երգեհոնահարի, որը փոքրիկ երգեհոնով խիստ հուզիչ մի ռոմանս էր նվագում։ Նա նվագակցում էր իր առջև, մայթի վրա կանգնած մի աղջկա, որը մոտ տասնհինգ տարեկան էր, հագնված էր ինչպես ազնվական աղջիկ, լայն շրջազգեսաով էր, թիկնոցով, ձեռնոցներով ու ծղոտե գլխարկով, որը վառ֊կարմիր փետուրով էր զարդարված, այդ ամենը հին էր ու մաշված։ Աղջիկը երգում էր փողոցային, ճռճռան, բայց բավական հաճելի և ուժեղ ձայնով, սպասելով, որ խանութից մի երկու կոպեկ տան։ Ռասկոլնիկովը կանգ առավ երկու֊երեք ունկնդիրների կողքին, լսեց, հանեց մի հինգկոպեկանոց ու դրեց աղջկա ձեռքի մեջ։ Վերջինս հանկարծ երգը ընդհատեց առավել հուզիչ ու բարձր նոտայի վրա, ասես կտրեց այն, կտրուկ ասաց երգեհոնահարին՝ «հերիք է», ու երկուսն էլ հեռացան դեպի հետևյալ խանութը։

— Դուք սիրո՞ւմ եք փողոցային երգեցողությունը,— հանկարծ դիմեց Ռասկոլնիկովը արդեն տարեց մի անցորդի, որ կանգնել էր իր կողքին և թափառաշրջիկի տեսք ուներ։ Սա նայեց նրան ու զարմացավ։— Ես սիրում եմ,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը, այն էլ այնպիսի տեսքով, որ կարծես թե ամենևին էլ փողոցային երգեցողության մասին չէր խոսում,— ես սիրում եմ, երբ երգեհոնի նվագակցությամբ երգում են աշնանային ցուրտ, խավար ու խոնավ, անպայման խոնավ երեկոյին, երբ բոլոր անցորդների դեմքերը դալկականաչ ու հիվանդոտ են լինում, կամ, որ ավելի լավ է, երբ թաց ձյուն է իջնում ուղղակի գլխավերևիցդ, առանց քամու, գիտե՞ք այդ, իսկ ձյան միջից գազով լապտերներն են փայլում․․․.

— Չգիտեմ․․․ ներեցեք․․․— փնթփնթաց պարոնը՝ վախենալով թե հարցից և թե Ռասկոլնիկովի տարօրինակ տեսքից, ու անցավ փողոցի մյուս կողմը։

Ռասկոլնիկովը առաջ գնաց ու հասավ Սեննայա հրապարակի այն անկյունը, ուր առևտուր էին արել այն քաղքենին ու կինը, որոնք այն ժամանակ խոսում էին Լիզավետայի հետ. բայց հիմա նրանք չկային։ Գտնելով այդ տեղը, նա կանգ առավ, նայեց շուրջը և դիմեց կարմիր վերնաշապկով մի երիտասարդի, որը կանգնել էր ալյուրի խանութի դռան առջև։

— Այստեղ մի մարդ կնոջ հետ, իր կնոջ հետ առևտուր է անում, հա՞։

— Ով ասես, որ առևտուր չի անում,— պատասխանեց երիտասարդը՝ հայացքով գոռոզաբար, ոտից֊գլուխ չափելով Ռասկոլնիկովին։

— Ի՞նչ է նրա անունը։

— Ինչ որ տվել են մկրտելու ժամանակ։

— Դու հո Զարայսկից չե՞ս, ո՞ր նահանգից ես։

Տղան նորից նայեց Ռասկոլնիկովին։

― Մեր ապրած տեղը ոչ թե նահանգ է, ձերդ պայծառափայլություն, այլ գավառ է, իսկ շրջագայողը եղբայրս է եղել, իսկ ես նստել եմ տանը ու չգիտեմ․․․ էհ, մեծահոգաբար ներեցեք, ձերդ պայծառափայլություն։

— Վերևում ճաշարա՞ն է։

— Պանդոկ է, բիլյարդ էլ կա, լավ, լավ փերիներ էլ կգտնվեն։

Ռասկոլնիկովը անցավ հրապարակով։ Այնտեղ, անկյունում մարդկանց հոծ բազմություն էր հավաքվել, բոլորը մուժիկներ էին։ Նա մտավ բազմության մեջ՝ նայելով նրանց դեմքերին։ Չգիտես ինչու նա ուզում էր խոսել բոլորի հետ։ Բայց մուժիկները ուշադրություն չէին դարձնում նրա վրա, տեղ-տեղ խմբվում, բարձրաձայն խոսում էին։ Ռասկոլնիկովը մի քիչ կանգնեց, մտածեց ու մայթով գնաց աջ կողմը, դեպի Վ․․․ պողոտան։ Անցնելով հրապարակը, նա մտավ մի նրբանցք․․․

Նա առաջ էլ հաճախ անցնում էր այդ կարճ նրբանցքով, որը ծնկաձև թեքվում էր ու հրապարակից ձգվում դեպի Սադովայա փողոցը։ Վերջին ժամանակներում, երբ ձանձրանում էր, նույնիսկ պահանջ էր զգում թրևելու այդ բոլոր վայրերում, «որպեսզի է՛լ ավելի ձանձրանար»։ Իսկ հիմա այնտեղ գնաց առանց որևէ բանի մասին մտածելու։ Այստեղ կա մի մեծ տուն, որը ամբողջովին զբաղեցրած է օղեկրպակներով և ուտել֊խմելու այլ ձեռնարկություններով, դրանցից ամեն րոպե դուրս էին գալիս կանայք, որոնք հագնված էին այնպես, ինչպես հագնվում են «մոտիկ տեղ գնալիս», գլխաբաց ու միայն շրջազգեստներով։ Նրանք խմբվում էին երկու֊երեք տեղ, մայթի վրա, գլխավորապես ստորին հարկերի մուտքի առջև, որտեղից երկու աստիճանով կարելի էր իջնել խիստ զվարճացուցիչ այլևայլ ձեռնարկություններ։ Մի զվարճատեղից ամբողջ փողոցով մեկ թփթփոց ու աղմուկ էր լսվում, հնչում էր կիթառը, երգում էին, ու այնտեղ շատ ուրախ էր։ Մուտքի առջև կանանց մի մեծ խումբ էր հավաքվել, ոմանք նստել էին աստիճաններին, ոմանք՝ մայթին, ոմանք էլ կանգնած զրուցում էին։ Մոտիկում, փողոցում, բարձրաձայն հայհոյանք թափելով, պապիրոսը բերանին թրևում էր մի հարբած զինվոր ու կարծես ուզում էր մտնել մի որևէ տեղ, բայց ըստ երևույթին մոռացել էր, թե ուր պետք է մտնի։ Երկու քրջոտ մարդ հայհոյում էին իրար, ու փողոցի մեջտեղում մի թունդ հարբած մարդ էր փռվել։ Ռասկոլնիկովը կանգ առավ կանանց մեծ խմբի մոտ։ Նրանք խոսում էին խռպոտ ձայներով, բոլորն էլ չթե շրջազգեստներով էին, այծենու ոտնամաններովդ ու գլխաբաց։ Ոմանք քառասուն տարեկանից ավելի էին, կային և տասնյոթ տարեկաններ, համարյա բոլորի աչքատակեըը կապտած էին։

Չգիտես ինչու Ռասկոլնիկովին հետաքրքրում էր այնտեղից, ներքևից լսվող երգեցողությունը, այդ ամբողջ թփթփոցն ու աղմուկը․․․ Այնտեղ, քրքիջի ու ճզճզոցի, աշխույժ երգի բարալիկ ֆալցետի ներքո, կիթառի նվագով կատաղի պարում էր ինչ֊որ մեկը, երգ ու նվագի տակտով կրունկները խփում հատակին։ Ռասկոլնիկովը մուտքի առջև կռացած, ուշադրությամբ, մռայլադեմ ու մտազբաղ լսում էր և մայթից հետաքրքրությամբ նայում դեպի նախասենյակը։

Դուն իմ սրտի ճարն ու դեղը,
Ինձ մի խփի իզուր տեղը։

Գեղգեղում էբ երգչի բարալիկ ձայնը։ Ռասկոլնիկովը շատ էր ուզում լսել, թե ինչ են երգում, ասես հենց այդ էր ամբողջ գործը։

«Ներս չմտնե՞մ»,— մտածեք նա։— «Հռհռում են, հարբած են։ Դե, ինչ կա որ, չխմե՞մ ու հարբեմ»։

— Ներս չե՞ք մտնի, սիրելի պարոն,— բավական հնչեղ ու դեռ այնքան էլ չխռպված ձայնով հարցրեց կանանցից մեկը։ Նա ջահել էր և նույնիսկ զզվելի չէր,— միակը ամբողջ խմբից։

— Ի՛նչ սիրունիկն եք,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը՝ տեղից քիչ բարձրանալով ու նայելով նրան։

Կինը ժպտաց. հաճոյախոսությունը նրան խիստ դուր եկավ։

— Դուք ել շատ սիրունիկն եք,— ասաց նա։

— Ինչքա՛ն լղար եք,— հաստ ձայնով ասաց մի ուրիշ կին,— հիվանդանոցի՞ց եք դուրս եկել, ինչ է։

— Ոնց որ գեներալի աղջիկներ լինեն, իսկ քթները կճատ են,— հանկարծ նրան ընդհատեց մոտ եկած մի մուժիկ, որը խմած էր, չկոճկած կապայով ու խորամանկ֊ծիծաղկոտ դեմքով։— Ա՛յ քեզ ուրախությո՜ւն։

— Դե որ եկել ես, ներս մտիր։

— Կմտնեմ, անուշիկս։

Եվ նա թավալագլոր իջավ ներքև։

Ռասկոլնիկովը շարժվեց առաջ։

— Լսեք, պարոն,— նրա ետևից բղավեք աղջիկը։

― Ի՞նչ է,

Աղջիկը շփոթվեց։

— Ես, հաճելի պարոն, միշտ էլ ուրախությամբ ժամանակ կանցկացնեմ ձեզ հետ, բայց հիմա մի տեսակ քաշվում եմ ձեզնից։ Դուրեկա՛ն կավալեր, ինձ վեց կոպեկ նվիրեցեք խմելու համար։

Ռասկոլնիկովը հանեց ինչ որ ձեռքն ընկավ՝ երեք հատ հինգկոպեկանոց։

— Ա՛խ, որքա՜ն բարի պարոն եք։

— Անունդ ի՞նչ է։

— Հարցրեք Դուկլիդային։

— Չեղավ, այդ ի՛նչ բան է,— հանկարծ մեջ մտավ կանանցից մեկը՝ գլուխն օրորելով Դուկլիդայի կողմը։— Ես չգիտեմ էլ, թե ոնց կարելի է այդպես փող խնդրել։ Ես դրա տեղը լինեի, կամաչեի, գետինը կմտնեի։

Ռասկոլնիկովը հետաքրքրությամբ նայեց խոսողին։ Այդ մի պեպենոտ, մոտ երեսուն տարեկան կին էր՝ ամբողջովին կապտաբծերով պատած դեմքով, վերին ուռած շրթունքով։ Նա հանգիստ և լրջորեն էր խոսում ու դատում։

«Արդյոք որտե՞ղ,— մտածեց Ռասկոլնիկովը՝ շարունակելով գնալ,— արդյոք որտե՞ղ եմ կարդացել, թե ինչպես մահվան դատապարտված մի մարդ մահից մի ժամ առաջ ասում կամ մտածում է, որ եթե իրեն վիճակվեր ապրել մի որևէ բարձունքի, ժայռի վրա, այնպիսի նեղ տեղում, ուր կարելի լիներ միայն ոտքերը տեղավորել, իսկ շուրջը լիներ անդունդ օվկիանոս, հավերժական խավար, հավերժական առանձնություն և հավերժական փոթորիկ, ու այդպես ինքը մի արշին տարածության վրա կանգնած մնար ամբողջ կյանքում, հազար տարի, հավիտենապես, ապա ավելի լավ էր այդպես ապրել, քան այժմ մեռնել։ Միայն թե ապրել, ապրել ու ապրել։ Ինչ կերպ էլ որ լինի, ապրել․․․ Ինչպիսի՜ ճշմարտությունչ տե՜ր աստված, ինչպիսի՜ ճշմարտություն։ Ստոր է մարդը․․․ Եվ ստոր է նա, ով նրան դրա համար ստոր է անվանում»,— մի րոպե անց ավելացրեց Ռասկոլնիկովը։

Նա անցավ մյուս փողոցը։ «Պահ, «Բյուրեղապակյա պալատը»։ Վերջերս Ռազումիխինը խոսում էր «Բյուրեղապակյա պալատի» մասին։ Հա՛, ը֊ը, ես ի՞նչ էի ուզում անել, կարդալ․․․ Զոսիմովն ասում էր, որ լրագրերում է կարդացել․․․»

— Լրագրեր կա՞ն,— հարցրեց նա՝ մտնելով բավական ընդարձակ և նույնիսկ մաքուր այդ պանդոկային ձեռնարկությունը՝ բաղկացած մի քանի սենյակներից, որոնք, սակայն, համարյա դատարկ էին։ Երկու-երեք հաճախորդ թեյ էին խմում, հեռու մի սենյակում էլ նստած էին չորս մարդ, շամպայն էին խմում։ Ռասկոլնիկովին թվաց, թե նրանց մեջ գտնվում է Զամետովը։ Սակայն հեռվից անկարելի էր պարզ տեսնել։

«Էհ, թեկուզև նա լինի»,— մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Օդի կհրամայե՞ք,— հարցրեց սպասավորը։

— Թեյ մատուցիր։ Բեր ինձ թերթեր, հները, վերջին հինգ օրվա, իսկ ես քեզ օղեդրամ կտամ։

— Լսում եմ։ Ահա այսօրվա թերթերը։ Օղի է՞լ եք հրամայում։

Հին լրագրերն ու թեյը մատուցվեցին։ Ռասկոլնիկովը նստեց ու սկսեց նայել լրագրերը. «Իզլեր— Իզլեր— Ացտեկներ— Ացտեկներ— Իզլեր Բարտոլա— Մասսիմո— Ացտեկներ— Իզլեր․․․ թյու, գրողը տանի, ահա և նշումներ— կինը գլորվեց սանդուղքից— մի քաղքենի մահացավ օղուց— հրդեհ Պեսկիում— հրդեհ Պետերբուրգյան կողմում— էլի հրդեհ Պետերբուրգյան կողմում— էլի հրդեհ Պետերրուրգյան կողմում— Իզլեր— Իզլեր— Իզլեր— Իզլեր— Մասսիմո․․․ Հըմ, ահա․․․»

Վերջապես, նա գտավ այն, ինչ որ փնտրում էր, ու սկսեց կարդալ, տողերը ցատկոտում էին նրա աչքերում, սակայն նա մինչև վերջ կարդաց ամբողջ «լուրը» ու սկսեց հետևյալ համարներում ագահությամբ փնտրել հետագա հավելումները։ Թերթերը շուռումուռ անելիս նրա ձեռքերը դողում էին ջղաձգական անհամբերությունից։ Հանկարծ ինչ-որ մեկը նստեց նրա կողքին, նրա սեղանի մոտ։ Ռասկոլնիկովը նայեց. Զամետովն էր, հենց այն Զամետովը, նույն տեսքով, մատանիներով, ոսկե շղթաներով, սև, գանգուր և օծված մազերի բաժուկով, պճնամոլական բաճկոնակով, մի քիչ մաշված սերթուկով և չլվացած շապկով։ Նա ուրախ էր, գոնե շատ ուրախ և բարեսիրտ էր ժպտում։ Նրա թուխ դեմքը մի փոքր կարմրել էր շամպայն խմելուց։

— Ինչպե՞ս, դուք այստե՞ղ,— հարցրեց նա տարակուսանքով և այնպիսի տոնով, որ կարծես թե իր ամբողջ կյանքում ծանոթ էր Ռասկոլնիկովի հետ,— իսկ դեռ երեկ Ռազումիխինը ինձ ասել էր, որ դուք ուշագնաց վիճակում եք։ Ա՛յ քեղ տարօրինակ բան։ Ես հո եղել եմ ձեզ մոտ․․․

Ռասկոլնիկովը գիտեր, որ նա կմոտենա։ Լրագրերը մի կողմ դրեց և դարձավ դեպի Զամետովը։ Նրա շրթունքները քմծիծաղ էին տալիս, և այդ քմծիծաղը ինչ֊որ մի նոր, ջղայնոտ անհամբերություն էր արտահայտում։

— Ես գիտեմ, որ դուք եկել էիք,— պատասխանեց նա,— լսել էի։ Գուլպան էիք փնտրում․․․ Գիտե՞ք, Ռազումիխինը հիացած է ձեզնով, ասում է, որ դուք նրա հետ Լավիզա Իվանովնայի մոտ էիք գնացել, որի մասին դուք այն օրը հոգում էիք, աչքով անում պորուչիկ Պորոխին (վառոդ), իսկ նա չէր հասկանում, հիշո՞ւմ եք. ախր, ի՞նչ կար չհասկանալու, բանը պարզ էր․․․ չէ՞։

— Օ, ինչպիսի կռվարար է նա։

— Պորո՞խը։

— Ոչ, ձեր ընկերը, Ռազումիխինը․․․

— Լա՛վ եք ապրում, հա՜֊ա, պարոն Զամետով, առանց մաքսի մուտք ունեք բոլոր ամենահաճելի տեղերը։ Այն ո՞վ էր հիմա ձեզ շամպայնով ողողում։

— Դե մենք․․․ խմում էինք էլի՛․․․ Ի՛նչ ողողել։

— Հը՛մ, հոնորարը գալիս է, ամեն բանից օգտվում եք,— Ռասկոլնիկովը ծիծաղեց։— Ոչինչ, լավ տղա, ոչինչ,— ավելացրեց նա՝ տփտփացնելով Զամետովի ուսին,— ես հո սա ասում եմ ոչ թե չարասրտությամբ, «այլ սիրով, խաղ անելով», ինչպես ասել էր ձեր այն աշխատողը, Միտկային դնքսողը, երբ հարցաքննվել էր պառավի սպանության գործով։

— Իսկ դուք այդ որտեղի՞ց գիտեք։

— Ես գուցե ավելի շատ բան գիտեմ, քան դուք։

— Դուք ինչ֊որ խիստ տարօրինակ եք երևում․․․ Անշուշտ դեռ շատ հիվանդ եք։ Իզուր եք դուրս եկել։

— Ես ձեզ տարօրինա՞կ եմ թվում։

— Այո։ Այդ ի՞նչ է, թերթե՞ր եք կարդում։

— Թերթեր։

— Շատ են գրում հրդեհների մասին։

— Ոչ, ես հրդեհների մասին չեմ կարդում։— Այստեղ Ռասկոլնիկովը խորհրդավոր նայեց Զամետովին. հեգնոտ ժպիտը դարձյալ ծռմռեց նրա շրթունքները։— Ոչ, ես հրդեհների մասին չեմ կարդում,— շարունակեց նա՝ աչքով անելով Զամետովին։— Հապա, խոստովանեցեք, հաճելի երիտասարդ, որ դուք շատ եք ուզում գիտենալ, թե ես ինչի մասին էի կարդում։

— Ամենևին էլ չեմ ուզում, ես հենց այնպես հարցրի։ Մի՞թե չի կարելի հարցնել։ Ի՞նչ եք այդպես շարունակ․․․

— Լսեք, դուք կրթված, գրական մարդ եք, չէ՞։

— Ես գիմնազիայի վեցերորդ դասարանից եմ դուրս եկել,— մի տեսակ արժանապատվությամբ պատասխանեց Զամետովը։

— Վեցերորդի՞ց։ Ախ դո՛ւ, ծիտիկս։ Հըմ, մազաբաժանով ես, մատանիներով, հարուստ մարդ ես, էլի։ Փո՛ւ, ինչ հաճելի տղա ես։— Այստեղ Ռասկոլնիկովը ջղային ծիծաղ թափեց հենց Զամետովի դեմքին։ Վերջինս ետ քաշվեց ու ոչ թե վիրավորվեց, այլ խիստ զարմացավ։

— Փո՛ւ, որքան տարօրինակ եք,— շատ լուրջ կրկնեց Զամետովը։— Ինձ թվում է, որ դուք էլի զառանցում եք։

— Զառանցո՞ւմ եմ. ստում ես, ծիտիկս․․․ Ուրեմն ես տարօրինա՞կ եմ։ Իսկ ձեզ համար հետաքրքի՞ր եմ, հը՞, հետաքրքի՞ր եմ,

— Հետաքրքիր ես։

— Ուրեմն ասե՞մ, թե ինչի մասին էի կարդում, ինչ էի փնտրում։ Ա՛յ թե քանի թերթ եմ պահանջել։ Կասկածելի է, չէ՞։

— Դե, ասացեք։

— Ականջներդ սրիր։

— Ինչի՞ համար։

— Հետո կասեմ, թե ինչի համար, իսկ հիմա, սիրելիդ իմ, հայտարարում եմ ձեզ․․․ ոչ, ավելի լավ է ասել՝ «խոստովանում եմ»․․․ ոչ, այդ էլ չեղավ. «ցուցմունք եմ տալիս, իսկ դուք գրի եք առնում», ա՛յ թե ինչ։ Ուրեմն ցուցմունք եմ տալիս, որ կարդում, հետաքրքրվում․․․ Փնտրում-գտնում էի․․․— Ռասկոլնիկովը կկոցեց աչքերը և մի փոքր սպասեց։— Հենց նրա համար մտա այստեղ, որպեսզի լուրեր կարդայի աստիճանավորի պառավ կնոջ սպանության մասին,— ի վերջո ասաց նա համարյա շշնջալով, դեմքը բոլորովին մոտեցնելով Զամետովի դեմքին։ Զամետովը ուղղակի սևեռուն նայում էր նրան առանց շարժվելու և առանց դեմքը հեռացնելու նրա դեմքից։ Հետո Զամետովին ամենից տարօրինակ թվաց այն, որ լռությունը տևեց ուղիղ մի րոպե, և ուղիղ մի րոպե նրանք այդպես իրար էին նայում։

— Հետո ի՞նչ, որ կարդում էիք,— հանկարծ գոչեց նա տարակուսանքով և անհամբերությամբ։— Այդ իմ ի՞նչ գործն է, ի՞նչ կա դրա մեջ։

— Դա հենց այն պառավն է,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը նույն շշնջյունով և Զամետովի բացականչությունից չշարժվելով,— հենց այն պառավն է, որի մասին պատմում էին գրասենյակում, հիշո՞ւմ եք, իսկ ես ուշաթափվեցի։ Հիմա դրանից ի՞նչ եք հասկանում։

— Ախր ինչո՞ւմն է բանը, ի՞նչ պետք է «հասկանալ»,— համարյա անհանգստանալով ասաց Զամետովը։

Ռասկոլնիկովի անշարժ և լուռ դեմքը մի ակնթարթում կերպարանափոխվեց, և նա հանկարծ սկսեց ջղայնորեն քրքջալ ինչպես քիչ առաջ, կարծես թե բոլորովին անզոր էր իրեն զսպելու։ Ու մի ակնթարթում զգացման արտասովոր պարզությամբ նա վերհիշեց այն վայրկյանները, երբ ինքը կացինը ձեռքին կանգնել էր դռան ետևում, սողնակը ցատկոտում էր, Կոխը և Պեստրյակովը դրսից հայհոյում ու թակում էին դուռը, իսկ ինքը հանկարծ ուզեց գոռալ նրանց վրա, հայհոյանք թափել, լեզու ցույց տալ, ձեռ առնել նրանց, ծիծաղել-քրքջալ, քրքջալ, քրքջալ։

— Դուք կամ խելագար եք, կամ․․․— ասաց Զամետովը ու լռեց, ասես հանկարծ ապշեց իր գլխում անակնկալ ծագած մտքից։

— Կա՞մ։ Կամ ի՞նչ։ Դե ի՞նչ։ Դե ասացեք։

— Ոչինչ,— բարկացկոտ պատասխանեց Զամետովը,— այդ ամենը դատարկ բան է։

Երկուսն էլ լռեցին։ Հանկարծակի, արտառոց քրքիջից հետո Ռասկոլնիկովը իսկույն տխրեց և մտածմունքի մեջ ընկավ։ Նա արմունկները դրեց սեղանին և գլուխը հենեց ձեռքերին։ Կարծես նա բոլորովին մոռացավ Զամետովին։ Լռությունը բավական երկար տևեց։

― Ինչո՞ւ թեյը չեք խմում, կսառի,— ասաց Զամետովը։

― Հը՞, ի՞նչ, թե՞յը․․․ հա՛,— Ռասկոլնիկովը մի կում թեյ խմեց, մի կտոր հաց տարավ բերանը ու հանկարծ, նայելով Զամետովին, կարծես ամեն ինչ վերհիշեց սթափվեց. նրա դեմքը նույն րոպեին նախորդ հեգնական արտահայտությունը ստացավ։ Նա շարունակեց խմել թեյը։

— Հիմա շատացել են այդ խարդախությունները,— ասաց Զամետովը։— Դեռ վերջերս ես «Մոսկովսկիյե վեդոմոստիում» կարդացի, որ Մոսկվայում դրամանենգների մի ամբողջ խումբ են բռնել։ Մի ամբողջ ընկերություն է եղել։ Կեղծում էին թղթադրամները։

— Օ, այդ վաղուց է եղել, ես դեռ մի ամիս առաջ եմ կարդացել,— հանգիստ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։— Ուրեմն ձեր կարծիքով նրանք խարդախնե՞ր են,— քմծիծաղով ավելացրեց նա։

— Էլ ինչպե՞ս խարդախներ չեն։

— Նրա՞նք։ Նրանք երեխաներ են, բլանբեկներ և ոչ թե խարդախներ։ Այդ տեսակ նպատակի համար հիսունի չափ մարդիկ էին միացել։ Մի՞թե այդ հնարավոր է։ Այստեղ երեք հոգին էլ շատ են, այն էլ եթե մեկը մյուսին ավելի շատ վստահի, քան ինքն իրեն։ Թե չէ բավական է, որ մեկը հարբած վիճակում բերանից խոսք թռցնի, ու ամեն ինչ կորած է։ Բլանբեկներ են։ Անհուսալի մարդիկ են վարձում, բանկերում թղթադրամները մանրելու համար. ախր ինչպե՞ս կարելի է հավատալ առաջին հանդիպած մարդուն։ Ենթադրենք, թե բլանբեկների միջոցով էլ գործը հաջողվեց, ենթադրենք, թե յուրաքանչյուրը մեկ միլիոն փող խփեց, իսկ հետո ի՞նչ կլինի նրա ամբողջ կյանքում։ Ամբողջ կյանքում մեկը մյուսից է կախված։ Ավելի լավ է խեղդվել։ Նրանք կեղծ փողը փոխել-մանրել էլ չէին կարողանում։ Սկսում է դրանցից մեկը, բանկում մանրում է փողը, ստանում է հինգ հազար, ու ձեռքերը դողում են։ Չորս հազարը հաշվում է, իսկ հինգերորդը ընդանում է առանց հաշվելու, հավատալով, որպեսզի հենց միայն փողը գրպանը դնի ու շուտ փախչի։ Ու դրանով կասկած է առաջացնում։ Ամեն ինչ կործանվում է մեկ հիմարի պատճառով։ Մի՞թե այդ հնարավոր է։

— Ձեռքերի դո՞ղը, այո, դա հնարավոր է,— վրա բերեց Զամետովը։ Այո, ես միանգամայն հավատացած եմ, որ դա հնարավոր է։ Հեշտ չէ դիմանալ։

— Մի՞թե,

— Իսկ դուք կդիմանա՞ք, հա՞։ Ոչ, ես չէի դիմանա։ Հարյուր ռուբլի վարձատրության համար այդպիսի քա՞յլ անել։ Կեղծ թղթադրամով գնալ,— ո՞ւր,— բանկիրական գրասենյակը, ուր փորձված են դրանում։ Ոչ, ես կշփոթվեի։ Իսկ դուք չե՞ք շփոթվի։

Ռասկոլնիկովը հանկարծ խիստ ուզեց դարձյալ «լեզու ցույց տալ»։ Րոպե առ րոպե նրա մեջքով սարսուռ էր անցնում։

— Ես այդպես չէի անի,— սկսեց նա հեռվից։— Ահա թե ես ինչպես կմանրեի. կհաշվեի առաջին հազարը, այնպես, բոլոր ծայրերից, զննելով յուրաքանչյուր թղթադրամը, ու կսկսեի հաշվել հետևյալ հազարը, կհաշվեի կեսը, կհանեի մի որևէ հիսուն ռուբլիանոց, կնայեի լույսի տակ, շուռ կտայի ու էլի կնայեի լույսի տակ, արդյոք կեղծ չէ՞։ «Ես վախենում եմ,— կասեի,— օրերս իմ մի ազգականուհին այս կերպ քսանհինգ ռուբլի կորցրեց»,— ու այստեղ մի այդպիսի դեպք կպատմեի։ Ու հենց որ սկսեի երրորդ հազարը հաշվել, կասեի՝ ներողություն, կարծես երկրորդ հազարի յոթ հարյուրը սխալ եմ հաշվել, կասկածում եմ. կթողնեի երրորդ հազարը ու էլի կհաշվեի երկրորդը, ու ամբողջ հինգ հազարը, այդպես կհաշվեի։ Ու երբ վերջացնեի, հինգերորդ ու երկրորդ հազարից կհանեի մեկական թղթադրամ, էլի կնայեի լույսի տակ, ու էլի կասկածելով կասեի՝ «խնդրում եմ փոխեք»,— ու գրասենյակի ծառայողին համբերությունից կհանեի, այնպես որ նա չէր էլ գիտենա, թե ինչպես ազատվի ինձնից։ Վերջապես, ամեն ինչ կվերջացննի, կգնայի, դուռը կբանայի, բայց ոչ, ներեցեք, նորից ետ կդառնայի որևէ բանի մասին հարցնելու, որևէ բացատրություն ստանալու, ահա թե ես ինչ կանեի։

— Փո՛ւ, ինչ սարսափելի բաներ եք ասում, — ծիծաղելով ասաց Զամետովը։— Դրանք բոլորը լոկ խոսքեր են, իսկ իրականում անշուշտ կսայթաքեիք։ Ես ձեզ պետք է ասեմ, որ իմ կարծիքով ոչ մի այն ես և դուք, այլ փորձված, հանդուգն մարդն էլ չի կարող իր նկատմամբ երաշխավորված լինել։ Էլ ինչո՞ւ հեռու գնանք, ահա մի օրինակ, մեր թաղամասում սպանեցին պառավին։ Կարծես թե սպանողը հանդուգն մարդ է, օրը ցերեկով իրեն այդպիսի վտանգի է ենթարկել, միայն հրաշքով է փրկվել, բայց արի ու տես, որ ձեռքերը դողացել են. չկարողացավ կողոպտել. չդիմացավ, գա գործից է երևում․․․

Ռասկոլնիկովը կարծես վիրավորվեց։

― Գործի՜ց է երևում։ Դե հիմա բռնեցեք նրան,— Գոչեց նա՝ չարախնդությամբ գրգռելով Զամետովին։

— Ինչ կա որ, կբռնեն։

— Ովքե՞ր, դո՞ւք, դո՞ւք կբռնեք։ Հալումաշ կլինեք։ Ձեզ համար ա՛յ թե ինչն է գլխավորը, այդ մարդը արդյոք փող ծախսո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Փող չի ունեցել ու հանկարծ սկսում է փող ծախսել, էլ ինչպե՞ս նա չէ հանցավորը։ Այստեղ երեխան էլ կխաբի ձեզ, եթե ուզենա։

— Հենց բանն էլ այդ է, որ նրանք բոլորը այդպես են անում,— պատասխանեց Զամետովը,— սպանում են խորամանկորեն, իրենց կյանքը վտանգի են ենթարկում, հետո էլ իսկույն բռնվում են գինետնում։ Հենց փողը ծախսելու վրա են բռնվում։ Բոլորը հո ձեզ նման խորամանկներ չեն։ Դուք, իհարկե, գինետուն չէիք գնա։

Ռասկոլնիկովը կիտեց հոնքերը և խորազնին նայեց Զամետովին։

— Դուք ըստ երևույթին շատ եք հետաքրքրվում դրանով և ուզում եք իմանալ, թե ես ինչպե՞ս կվարվեի նաև այս դեպքում,— հարցրեց դժգոհությամբ։

— Կուզենայի,— կտրուկ և լուրջ պատասխանեց Զամետովյը։ Նա սկսել էր չափազանց լուրջ խոսել ու նայել Ռասկոլնիկովին։

— Շա՞տ կուզենայիք։

— Շատ։

— Լավ։ Ահա թե ես ինչպես կվարվեի,— ասաց Ռասկոլնիկովը, դարձյալ դեմքը հանկարծ մոտեցրեց Զամետովի դեմքին, դարձյալ ակնապիշ նայեց նրան ու շշնջալով շարունակեց,— ահա թե ես ինչ կանեի, կվերցնեի փողը և իրերը, ու հեռանալով այնտեղից, ոչ մի տեղ չմտնելով, կգնայի որևէ խուլ վայր, ուր միայն ցանկապատեր են և համարյա ոչ ոք չկա, մի որևէ բանջարանոց կամ նման մի վայր։ Դեռ առաջուց ես այնտեղ կնշեի որևէ անկյունում, ցանկապատի մոտ ընկած, ասեմ թե մեկ կամ մեկուկես փութ ծանրությամբ մի որևէ քար, որը գուցե տան կառուցման օրերից է այնտեղ գտնվում, կբարձրացննի այդ քարը, որի տակ փոս կլիներ, ու բոլոր իրերն ու փողը կդնեի այդ փոսի մեջ, քարը կդնեի իր տեղը, այնպես ինչպես առաջ ընկած էր այն, ոտքով հուպ կտայի ու կհեռանայի։ Ու մի տարի, երկու տարի չէի վերցնի, երեք տարի էլ չէի վերցնի։ Դե թող փնտրեին։ Էլ ո՞նց կգտնեին։

— Դուք խելագար եք,— չգիտես ինչու ասաց Զամետովը նույնպես համարյա շշնջալով, ու չգիտես ինչու հանկարծ Ռասկոլնիկովից ետ քաշվեց։ Ռասկոլնիկովի աչքերը փայլեցին, նա սարսափելի գունատվեց, նրա վերին շրթունքը դողաց ու սկսեց ցնցվել։ Նա որքան կարելի էր թեքվեց դեպի Զամետովը ու սկսեց առանց որևէ բան ասելու շարժել շրթունքները, այդպես շարունակվեց մոտ կես րոպե, նա գիտեր, թե ինչ էր անում, բայց չէր կարողանում զսպվել։ Սարսափելի խոսքը, ինչպես այն ժամանակ դռան սողնակը, այնպես էլ ցատկոտում էր իր շուրթերի վրա. ահա, ահա կթռցնի այն, քիչ է մնում, քիչ է մնում նա ասի այդ խոսքը։

— Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե ե՛ս եմ սպանել պառավին ու Լիզավետային,— ասաց նա հանկարծ և ուշքի եկավ։

Զամետովը օտարոտի նայեց նրան ու գունատվեց սփռոցի նման։ Նրա դեմքը ծամածռվեց ժպիտից։

— Մի՞թե այդ հնարավոր է,— հազիվ լսելի ասաց նա։

Ռասկոլնիկովը ցասկոտ նայեց նրան։

— Խոստովանեցեք, որ հավատացիք, այո՞, այնպես չէ՞։

— Բնավ ոչ։ Հիմա ավելի, քան երբևէ, չեմ հավատում,— հապճեպ պատասխանեց Զամետովը։

— Վերջապես, բռնվեցիր։ Ծիտիկը բռնվեց։ Ուրեմն առաջ հավատում էիք, եթե հիմա «ավելի, քան երբևէ, չեք հավատում»։

— Դե բոլորովին ոչ, էլի,— բացականչեց ըստ երևույթին շփոթված Զամետովը։— Դուք ինձ հենց նրա համար վախեցրիք, որպեսզի նման եզրակացությա՞ն հանգեիք։

— Ուրեմն չե՞ք հավատում, իսկ իմ բացակայությամբ, ինչի՞ մասին սկսեցիք խոսել, երբ այն ժամանակ ես դուրս եկա գրասենյակից։ Ուշաթափությունից հետո պորուչիկ Պորոխը ինչո՞ւ էր ինձ հարցաքննում։ Է՜յ, դու,— կանչեց նա սպասավորին՝ վեր կենալով ու վերցնելով գլխարկը,— որքա՞ն պիտի վճարեմ։

— Ընդամենը երեսուն կոպեկ,— մոտեցավ ու պատասխանեց սպասավորը։

— Ահա քեզ և քսան կոպեկ արաղի փող։ Տես ինչքան փող կա,— թղթադրամներ բռնած իր դողդոջ ձեռքը նա մեկնեց Զամետովին,— է՛լ տասնոցներ, է՛լ հնգանոցներ, քսանհինգ ռուբլի։ Որտեղի՞ց է սա։ Որտեղի՞ց է նոր հագուստս։ Հո գիտե՞ք, որ մի կոպեկ էլ չկար։ Երևի տանտիրուհուս արդեն հարցաքննել եք․․․ էհ, բավական է, Assez causé, ցտեսություն․․․ ցանկամ ձեզ հաճելի ժամանց․․․

Նա դուրս ելավ ամբողջովին դողալով ինչ-որ օտարոտի, հիստերիկ զգացումից, որի մեջ ի միջի այլոց մասամբ անհանդուրժելի վայելք կար։ Նա մռայլ էր, սարսափելի հոգնած։ Նրա դեմքը ծռմռված էր, կարծես ինչ-որ նոպայից հետո։ Նրա հոգնածությունը արագորեն սաստկանում էր։ Առաջին ցնցումի, առաջին ջղայնացուցիչ զգացումից հետո նրա ուժերը գրգռվում, հորդում էին հանկարծ, ու նույն արագությամբ թուլանում էին այն չափով, որով թուլանում էր զգացումը։

Իսկ Զամետովը մնալով մենակ, նստել էր նույն տեղում ու մտածում էր։ Ռասկոլնիկովը պատահաբար տակնուվրա էր արել սպանության վերաբերյալ նրա բոլոր մտքերը ու վերջնականապես ապացուցել նրա կարծիքը։

«Իլյա Պետրովիչը ապուշ է»,— վերջնականապես որոշեց Զամետովը։

Հենց որ Ռասկոլնիկովը բացեց դրսի դուռը, հանկարծ մուտքի սանդուղքի վրա հանդիպեց ներս մտնող Ռազումիխինին։ Երկուսն էլ նույնիսկ մի քայլ հեռավորությամբ միմյանց չտեսան, այնպես որ քիչ մնաց բախվեին նրանց գլուխները։ Մի քանի վայրկյան նրանք հայացքով չափում էին միմյանց։ Ռազումիխինը բոլորովին ապշեց, ու հանկարծ բարկությունը, թունդ բարկությունը ահեղորեն շողաց նրա աչքերում։

— Ահա թե որտեղ ես դու,— բղավեց նա ամբողջ կոկորդով մեկ։— Անկողնուց ես փախել։ Իսկ ես այնտեղ քեզ նույնիսկ բազմոցի տակ էի փնտրում, ձեղնահարկ էլ բարձրացանք։ Քիչ մնաց քո պատճառով խփեի Նաստասյային․․․ Իսկ դու այ թե որտեղ ես։ Ռոդյա, այդ ի՞նչ է նշանակում։ Ասա ամբողջ ճշմարտությունը, խոստովանիր, լսո՞ւմ ես։

— Այն է նշանակում, որ դուք բոլորդ մեռցնելու չափ ձանձրացրել եք ինձ, ու ես ուզում եմ մենակ լինել,— հանգիստ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Մենա՜կ լինել, երբ դեռ չես կարող քայլել, երբ դեռ դեմքդ գունատ է կտավի նման, ու շնչասպառ ես լինում։ Հիմար․․․ Ի՞նչ էիր անում «Բյուրեղապակյա պալատում», անմիջապես խոստովանիր։

— Թող,— ասաց Ռասկոլնիկովը և ուզեց անցնել նրա կողքից։ Այդ արդեն իսպառ զայրացրեց Ռազումիխինին. սա պինդ բռնեց Ռասկոլնիկովի ուսից։

— Թողնե՞մ։ Դու համարձակվում ես «թո՞ղ» ասել։ Գիտե՞ս թե հիմա ես քեզ ինչ կանեմ։ Կկապեմ, թևի տակ կառնեմ, կտանեմ տուն ու փակի տակ կպահեմ։

— Լսիր, Ռազումիխին,— կամացուկ և ըստ երևույթին բոլորովին հանգիստ ասաց Ռասկոլնիկովը։— Մի՞թե դու չես տեսնում, որ ես չեմ ուզում քո բարերարությունները։ Ախր ի՞նչ սովորություն է դա, բարերարություն անել այն մարդկանց, որոնք․․․ թքում են դրա վրա, վերջապես, նրանց, որոնց համար դա անտանելի է։ Ինչի՞ համար դու ինձ փնտրեցիր ու գտար հիվանդությանս սկզբում։ Գուցե ես շատ կուզենայի մեռնել։ Մի՞թե ես այսօր բավականաչափ ցույց չտվի քեզ, որ ինձ տանջում ես, որ դու ինձ․․․ ձանձրացրել ես։ Հիրավի, այդ ի՞նչ հակում է՝ տանջել մարդկանց։ Հավատացնում եմ քեզ, որ այդ ամենը շատ է խանգարում իմ առողջացմանը, որովհետև անընդհատ ջղայնացնում է ինձ։ Ի սեր աստծո, հեռացիր ինձնից։ Ու վերջապես, դու ի՞նչ իրավունք ունես ինձ զոռով պահելու։ Եվ մի՞թե դու չես տեսնում, որ ես հիմա խոսում եմ միանգամայն զգաստ վիճակում։ Վերջապես, էլ ի՞նչ աղաչանք֊պաղատանք թափեմ, ինչպե՞ս սովորեցնեմ քեզ, որ դու չընկնես իմ ետևից և ինձ բարերարություն չանես։ Թող ես ապերախտ լինեմ, թող ես ստոր լինեմ, միայն թե հեռացեք դուք բոլորդ, ի սեր աստծո, հեռացե՛ք, հեռացե՛ք, հեռացե՛ք։

Նա սկսել էր հանգիստ խոսել, նախապես ուրախանալով, որ կարող է թափել իր մեջ կուտակված ամբողջ թույնը, բայց խոսքը վերջացրեց կատաղելով ու շնչասպառ լինելով, ինչպես որ վարվել էր Լուժինի հետ։

Ռազումիխինը մի քիչ սպասեց, մտածեց ու բաց թողեց նրա թևը։

— Դե ուրեմն գնա գրողի ծոցը,— ասաց նա կամացուկ և համարյա մտազբաղ։— Կաց,— հանկարծակի գոռաց նա, երբ Ռասկոլնիկովը շարժվել էր տեղից,— լսիր ինձ։ Հայտարարում եմ քեզ, որ դուք բոլորդ առանց բացառության պոռոտախոսներ ու սնապարծներ եք։ Ձեր մեջ տանջանք է առաջանում, և դուք այն կրում եք ինչպես հավը՝ հավկիթը․․․ Նույնիսկ այստեղ էլ ուրիշ հեղինակներից եք խոսք գողանում։ Ձեր մեջ ինքնուրույն կյանքի նշույլ անգամ չկա։ Դուք կետաճարպային քսուքից եք կերտված, իսկ արյան փոխարեն ձեր մեջ շիճուկ է հոսում։ Ես ձեզնից ոչ մեկին չեմ հավատում։ Բոլոր հանգամանքներում ձեր առաջին գործն այն է, որ մի կերպ չնմանվեք մարդուն։ Սպասիր,— կրկնապատկված կատաղությամբ բղավեց Ռազումիխինը, նկատելով, որ Ռասկոլնիկովը դարձյալ փորձում է հեռանալ, լսիր մինչև վերջ։ Գիտե՞ս, նոր բնակարան տեղափոխվելու առթիվ այսօր ինձ մոտ մարդիկ խնջույքի են հավաքվում, գուցե և արդեն եկել են, ես այնտեղ թողի հորեղբորս, որ ընդունի մարդկանց, ու վազեցի այստեղ։ Դե ուրեմն եթե դու հիմար չլինեիր, գռեհիկ հիմար, հիմարի գլուխ, օտար լեզվից թարգմանություն չլինեիր․․․ Տեսնո՞ւմ ես, Ռոդյա, ես խոստովանում եմ, դու խելոք տղա ես, բայց և հիմար ես. դե ուրեմն, եթե դու հիմար չլինեիր, ավելի լավ կլիներ այսօր երեկոյան գայիր ինձ մոտ, կնստեինք, էլի, փոխանակ իզուր տեղը դրսում կոշիկ մաշելու։ Դե որ տանից դուրս ես եկել, էլ ի՞նչ պիտի անես։ Տանտերերը փափուկ բազկաթոռ ունեն, ես կվերցնեի քեզ համար․․․ Կլինի թեյ, ընկերական խումբ․․․ Կարող եմ քեզ պառկեցնել թախտին, միայն թե մեր մեջ լինես, թեկուզև պառկած․․․ Զոսիմովն էլ է գալու։ Գուցե կմտնե՞ս ինձ մոտ։

― Ոչ։

— Ստու-ո՜ւմ ես,— անհամբեր բղավեց Ռազումիխինը,— դու ի՞նչ գիտես որ, դու չես կարող քեզ համար պատասխանատու լինել։ Ու այդ կողմից ոչինչ էլ չես հասկանում․․․ Ես հազար անգամ ճիշտ այսպես կռվել եմ մարդկանց հետ, ու էլի ետ եմ մանել․․․ Ամոթ ես զգում ու էլի երեսդ դարձնում դեպի մարդը։ Դե ուրեմն հիշիր՝ Պոչինկովի տունը, երրորդ հարկ․․․

— Ախր դուք, պարոն Ռազումիխին, բարերարություն անելու հաճույքով տարված, թերևս որևէ մեկին ստիպեք խփել ձեզ։

— Ո՞ւմ։ Ի՞նձ։ Այդպիսի բան նույնիսկ միայն երևակայողի քիթը կջարդեմ։ Պոչինկովի տունը, № 47, աստիճանավոր Բաբուշկինի բնակարանը․․․

— Չեմ գա, Ռազումիխին։— Ռասկոլնիկովը շուռ եկավ ու հեռացավ։

— Գրազ եմ գալիս, որ կգաս,— նրա ետևից գոչեց Ռազումիխինը։— Այլապես դու․․․ այլապես քեզ չեմ էլ ուզում, ճանաչել։ Սպասիր, է՛յ, Զամետովը այնտե՞ղ է։

— Այնտեղ է։

— Տեսա՞ր։

— Տեսա։

— Խոսեցի՞ր։

— Խոսեցի։

— Ինչի՞ մասին։ Դե լավ, չքվիր, չես ուզում, մի ասա։ Պոչինկովի տուն, 47, Բաբուշկինի բնակարանը, հիշիր։

Ռասկոլնիկովը հասավ Սադովայա և շուռ եկավ մի այլ փողոց։ Ռազումիխինը մտազբաղ նայում էր նրա ետևից։ Վերջապես, ձեռք քաշեց նրանից, մտավ պանդոկ, բայց կանգ առավ սանդուղքի մեջտեղում։

«Գրողը տանի»,— համարյա լսելի ձայնով ասաց նա,— «խելոք է խոսում, բայց կարծես թե․․․ Ախր ես էլ հիմար եմ․ մի՞թե խելագարվածները խելոք չեն խոսում։ Իսկ Զոսիմովը, ինչպես ինձ թվաց, հենց դրանից է վախենում»։— Ռազումիխինը մատը խփեց ճակատին։— «Լավ, իսկ եթե․․․ հիմա ինչպե՞ս կարելի է նրան մենակ թողնել, հանկարծ ու ջուրն ընկնի, խեղդվի․․․ Ա՛խ, ես սխալվեցի, չի կարելի մենակ թողնել»։

Եվ նա ետ դարձավ, վազեց Ռասկոլնիկովի ետևից, բայց վերջինս արդեն չքացել էր։ Ռազումիխինը թքեց ու արագ քայլերով վերադարձավ «Բյուրեղապակյա պալատը», որպեսզի շուտ հարցուփորձ աներ Զամետովին։

Ռասկոլնիկովը հասավ № կամուրջը, կանգնեց դրա մեջտեղում, բազրիքի մոտ, արմունկները հենեց բազրիքին ու սկսեց դիտել հեռուն։ Բաժանվելով Ռազումիխինից, նա այնքան թուլացավ, որ հազիվ հասավ այստեղ։ Նա ուզեց որևէ տեղ, դրսում նստել կամ պառկել։ Ջրի վրա կռացած, նա մեքենայաբար դիտում էր վերջալույսի վերջին վարդագույն ցոլքը, թանձրացող մթնաշաղում շարեշար տների ուրվագծերը, ձախափնյա մի տան ձեղնահարկի հեռավոր, փոքրիկ պատուհանը, որ հրաբոսոր առկայծում էր մի ակնթարթ իր վրա ընկած արևի վերջին ճառագայթից, ջրանցքի մթին տվող ջուրը, ու կարծես թե ուշադրությամբ էր նայում այդ ջրին։ Վերջապես, նրա աչքերում սկսեցին պտույտ գալ ինչ-որ կարմիր կլորակներ, տները երերացին, անցորդները, առափնյա փողոցները, կառքերը, այդ ամենը սկսեց պտտվել ու պար գալ նրա շուրջը։ Հանկարծ նա ցնցվեց, մի օտարոտի և այլանդակ տեսիլք թերևս նրան փրկեց նոր ուշաթափությունից։ Նա զգաց, որ աջ կողմից ինչ֊որ մեկը կանգ առավ իր կողքին․ նա նայեց ու տեսավ մի կնոջ, որը բարձրահասակ էր, գլխաշորով, դեղին, երկարավուն, հյուծված դեմքով և կարմրավուն, փոս ընկած աչքերով։ Կինը ուղղակի նայում էր նրան, բայց ակներև էր, որ ոչինչ չէր տեսնում և նրան չէր ճանաչում։ Հանկարծ կինը աջ ձեռքով կռթնեց բազրիքին, բարձրացրեց աջ ոտքը և անցկացրեց բազրիքի վրայից, հետո էլ բարձրացրեց ձախ ոտքը ու նետվեց ջրանցքը։ Կեղտոտ ջուրը ճեղքվեց, մի ակնթարթում կլանեց զոհին, բայց մի րոպե հետո ջրահեղձը ելավ ջրի երեսը ու դանդաղ սահեց հոսանքի ուղղությամբ, գլուխն ու ոտքերը ջրի մեջ, մեջքը վերևից, յուբկան պոկ եկած ու բարձի պես ուռճացած։

— Խեղդվեց, խեղդվեց,— բղավում էին տասնյակ ձայներ. վազեվազ մարդիկ էին գալիս, առափնյա երկու փողոցները լցվում էին դիտողներով, կամրջի վրա, Ռասկոլնիկովի շուրջը մարդիկ հավաքվեցին՝ վրա տալով ու ետևից նրան սեղմելով բազրիքին։

— Վայ, վայ, ախր դա մեր Աֆրոսինյուշկան է,— ինչ որ մոտիկ տեղից լսվեց կանացի լացակումած մի ճիչ։— Այ մարդիկ, փրկեցեք, վա՛յ, քոռանամ ես, հանեցեք ջրից։

— Մակո՛ւյկ վերցրեք, մակո՛ւյկ,— բղավում էին բազմության մեջ։

Բայց արդեն մակույկ հարկավոր չէր․ մի քաղաքապահ վայրէջքի սանդուղքով վազեվազ իջավ ջրի ափը, հանեց վերարկուն և կոշիկները ու նետվեց ջուրը․ գործը շատ չէր․ հոաանքը ջրահեղձին տանում էր վայրէջքի սանդուղքից երկու քայլ հեռավորությամբ, քաղաքապահը աջ ձեռքով բռնեց նրա հագուստից, ձախով իր ընկերոջ մեկնած ձողից, ու ջրահեղձը իսկույն հանվեց ջրից։ Նրան պառկեցրին սանդուղքի գրանիտե սալերին։ Նա շուտով ուշքի եկավ, քիչ բարձրացավ, նստեց ու սկսեց փռշտալ և փնչալ, անհեթեթորեն քամել թրջված հագուստը։ Նա ոչինչ չէր ասում։

— Մեռնելու չափ խմում էր, ա՛յ մարդիկ, մեռնելու չա՛փ,— արդեն Աֆրոսինյուշկայի մոտ ճղճղում էր նույն կանացի ձայնը,— մի անգամ էլ փորձել էր կախվել, պարանը վզից հանեցին։ Ես գնացել էի խանութ, աղջկաս թողել սրա մոտ, որ մտիկ անի, և ահա պատահեց փորձանքը։ Քաղաքից է, տեղացի, իրար կողքի ենք ապրում, հրե՛ն, ծայրից երկրորդ տունը, այնտեղ ենք ապրում․․․

Մարդիկ ցրվում էին, ոստիկանները դեռ զբաղված էին ջրահեղձով, մեկը ինչ-որ բան ասաց ոստիկանատան մասին․․․ Ռասկոլնիկովը ամեն ինչին նայում էր անտարբերության ու սառնասրտության տարօրինակ զգացումով։ Նա զզվեց։ «Ոչ, նողկալի է․․․ ջուրը․․․ չարժե, քթի տակ փնթփնթում էր նա։ Ոչինչ չի լինի, ավելացրեց նա, բան դուրս չի գա։ Հը՛մ, ոստիկանատունը․․․ Իսկ ինչո՞ւ Զամետովը ոստիկանատանը չէ, ոստիկանատունը ժամը տասին բաց է․․․», նա շուռ եկավ բազրիքից ու նայեց շուրջը։

«Դե ինչ կա որ, թող այդպես լինի», վճռականապես ասաց նա, հեռացավ կամրջից ու գնաց դեպի այն կողմը, ուր գտնվում էր ոստիկանատան գրասենյակը։ Նրա սիրտը դատարկ էր և խուլ։ Նա չէր ուզում մտածել։ Նույնիսկ թախիծն էլ էր անցել, ոչ մի հետք չէր մնացել ժամ առաջ եղած էներգիայից, երբ նա տանից դուրս եկավ, «որպեսզի ամեն ինչ վերջացներ»։ Այդ էներգիայի փոխարեն նրա մեջ լիակատար անտարբերություն էր առաջացել։

«Ի՛նչ արած, այդ էլ ելք է, մտածում էր նա ու կամացուկ, ալարկոտ քայլում ջրանցքի ափով։ Այնուամենայնիվ վերջ կտամ, որովհետև այդպես եմ ուզում․․․ Սակայն արդյո՞ք այդ է ելքը։ Էհ, միևնույն է, քեզ բաժին կընկնի մի արշին տարածություն, հա՛-հա՛։ Սակայն ինչպիսի՜ վերջ․ մի՞թե արդեն վերջն է։ Ասե՞մ նրանց, թե՞ չասեմ։ Է֊է․․․ գրողը տանի։ Հոգնած եմ, շուտ պառկեմ կամ նստեմ որևէ տեղ։ Ամենից ամոթալին այն է, որ շատ հիմար բան է սա։ Էհ, թքած դրա վրա։ Ինչպիսի՜ հիմարություններ են գլխումս ծագում․․․»

Հարկավոր էր գրասենյակ գնալ ուղիղ ճանապարհով ու երկրորդ խաչաձևող փողոցով դեպի ձախ դառնալ, այնտեղից բոլորովին մոտիկ էր գրասենյակը։ Բայց հասնելով աոաջին խաչաձևող փողոցը, նա կանգ առավ, մտածեց, դարձավ դեպի նրբանցք ու գնաց շուրջանակի ճանապարհով, անցնելով երկու փողոց, գուցե առանց որևէ նպատակի, գուցեև գեթ մի րոպե էլ քարշ տալու և ժամանակ շահելու համար։ Նա քայլում էր և նայում գետնին։ Հանկարծ կարծես մեկը ինչ֊որ բան շշնջաց նրա ականջին։ Նա բարձրացրեց գլուխը և տեսավ, որ կանգնած է այն տան մոտ, հենց դարպասի մոտ։ Այն երեկոյից հետո նա այստեղ չէր եղել և այդ տան կողքից չէր անցել։

Նա զգաց անհաղթահարելի և անբացատրելի մի ցանկություն՝ մտնել այդ տունը։ Անցավ դարպասից, մտավ աջ կողմի դոնից ու սկսեց ծանոթ սանդուղքով բարձրանալ չորրորդ հարկ։ Նեղ և դիք սանդուղքի վրա շատ մութն էր։ Նա կանգ էր առնում յուրաքանչյուր հարթակում և հետաքրքրությամբ նայում շուրջը։ Առաջին հարկի հարթակում տեսավ, որ բոլորովին հանված էր պատուհանի շրջանակը, «Այն ժամանակ այդպես չէր», մտածեց նա։ Ահա և երկրորդ հարկի այն բնակարանը, որտեղ աշխատել էին Նիկոլայը և Միտկան. «Փակված է. դուռը նոր է ներկված, ուրեմն վարձով է տրվում»։ Ահա և երրորդ հարկը․․․ չորրորդը․․․ «Հենց սա է»։ Տարակուսանքը համակեց նրան, այդ բնակարանի դուռը բոլորովին բաց էր, այնտեղ մարդիկ կային, ձայներ էին լսվում, նա այդ ոչ մի կերպ չէր սպասում։ Մի փոքր տատանվելով, նա բարձրացավ սանդուղքի վերջին աստիճաններով ու մտավ բնակարանը։

Այստեղ նույնպես վերանորոգում էր կատարվում, աշխատողներ կային, դա կարծես զարմացրեց նրան։ Չգիտես ինչու նրան թվացել էր, որ ամեն ինչ կգտնի ճիշտ այնպես, ինչպես որ թողել էր այն ժամանակ, գուցե նույնիսկ դիակներն էլ նույն տեղերում, հատակի վրա լինեին։ Իսկ հիմա՝ մերկ պատեր, ոչ մի կահույք. մի տեսակ տարօրինակ էր։ Նա անցավ դեպի պատուհանը ու նստեց գոգին։

Ընդամենը կար երկու աշխատող, երկուսն էլ ջահել տղաներ, մեկը հասակով ավելի մեծ, մյուսը նրանից շատ փոքր։ Առաջվա դեղին, քրքրված ու մաշված պաստառների փոխարեն նրանք նոր, սպիտակ ու բաց֊կապուչտ ծաղիկներով նախշած պաստառներ էին փակցնում։ Չգիտես ինչու այդ բոլորովին դուր չեկավ Ռասկոլնիկովին. նա թշնամանքով էր նայում այդ նոր պաստառներին, կարծես ափսոսում էր, որ ամեն ինչ այդպես փոխել էին։

Աշխատողները ըստ երևույթին տուն գնալուց ուշացել էին և հիմա արագ-արագ կոլոլում էին պաստառները ու պատրաստվում էին տուն գնալ։ Ռասկոլնիկովի հայտնվելը համարյա չգրավեց նրանց ուշադրությունը։ Նրանք խոսում էին ինչ֊որ բանի մասին։ Ռասկոլնիկովը ձեռքերը խաչաձև ծալեց կրծքի վրա ու սկսեց ականջ դնել։

— Նա, այն աղջիկը, առավոտը վաղ, շատ վաղ, զուգված զարդարված, գալիս է ինձ մոտ,— ասում էր ավագը կրտսերին։— «Էլ ի՞նչ ես իմ առջև կոտրատվում, էլ ի՞նչ ես ջարդ ու կտոր լինում»,— ասում եմ նրան,— «Ուզում եմ սրանից հետո միշտ էլ բոլորովին կախված լինել քո կամքից, Տիտ Վասիլիչ»,— ասում է նա։ Հը՛մ, այ թե ինչ։ Ու այնպե՜ս է զուգված-զարդարված՝ ժուռնալ է, հենց ժուռնալ է որ կա։

— Ժուռնալը ի՞նչ է, ապեր,— հարցրեց ջահելը։ Ակներևաբար նա շատ բան էր սովորում «ապորից»։

— Ժուռնալը, աղբորս ասեմ, դա գրքի պես բան է, մեջը լավ, լավ պատկերներ են լինում, այստեղի դերձակները ամեն շաբաթ օր փոստով ստանում են արտասահմանից, դրա մեջ նկարված է լինում, թե ով ինչ տեսակ շոր է հագնում, այսինքըն թե տղամարդկանց և թե կանանց սեռը։ Ուրեմն նկարներ են, էլի՛։ Տղամարդկանց սեռը ավելի շատ վրայի շորերով է նկարվում, իսկ կանանց բաժանմունքում, աղբորս ասեմ, այնպիսի բաներ են լինում, որ եթե այդ բոլորն էլ ինձ տաս, էլի քիչ կլինի։

― Էհ, ի՞նչ ասես, որ էս Պիտերում չկա,— գոչեց կրտսերը,― հորիցս ու մորիցս բացի ամեն բան կա։

— Դրանից բացի, աղբորս ասեմ, ամեն բան էլ կա,— խրատականորեն եզրափակեց ավագը։

Ռասկոլնիկովը վեր կացավ ու գնաց մյուս սենյակը, ուր առաջ գտնվում էին սնդուկը, անկողինը և կոմոդը․ սենյակը առանց կահույքի նրան խիստ փոքր թվաց։ Պաստառները նույնն էին, մի անկյունում, պաստառի վրա պարզ նշմարվում էր այն տեղը, ուր առաջ գտնվում էր սրբապատկերների տապանակը։ Ռասկոլնիկովը նայեց ու վերադարձավ դեպի պատուհանը։ Ավագ աշխատողը աչքի տակով նայում էր նրան։

— Դուք ի՞նչ կուզեք,— հարցրեց նա հանկարծ, դիմելով Ռասկոլնիկովին։

Պատասխանելու փոխարեն Ռասկոլնիկովը վեր կացավ, անցավ նախասենյակ, քաշեց զանգակի լարը։ Նույն զանգակն էր, նույն թիթեղային հնչյունը։ Նա զանգահարեց երկրորդ, երրորդ անգամ, նա ականջ էր դնում ու վերհիշում անցածը։ Նա ավելի ու ավելի պարզ և որոշակիորեն էր վերհիշում առաջվա իր տանջալից, սարսափելի զգացումը, նա ցնցվում էր զանգակի յուրաքանչյուր հնչյունից և դա հետզհետե ավելի դուրեկան էր դառնում նրա համար։

— Ախր ի՞նչ ես ուզում, է՛, ո՞վ ես,— բղավեց աշխատողը՝ դուրս գալով նախասենյակ։ Ռասկոլնիկովը դարձյալ ներս մտավ դռնից։

— Ուզում եմ բնակարան վարձել, նայում եմ,— ասաց նա։

— Տունը գիշերով չեն վարձում, և հետո, դուք պետք է դռնապանին բերեք ձեզ հետ։

— Հատակը լվացել են, ներկելո՞ւ են, արյուն չկա՞,— ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Ի՞նչ արյուն։

— Հո սպանել էին պառավին ու նրա քրոջը։ Այստեղ արյան մի ամբողջ լճակ կար։

— Ախր ի՞նչ մարդ ես, է՛,— անհանգստացած գոչեց աշխատողը։

— Ե՞ս։

— Այո։

— Ուզում ես իմանա՞լ, հա՞․․․ գնանք ոստիկանատուն, այնտեղ կասեմ։

Աշխատողը տարակուսանքով նայեց նրան։

— Գնալու ժամանակն է, ուշացանք։ Գնանք, Ալյոշկա։ Դուռը պետք է փակել,— ասաց ավագ աշխատողը։

― Հա՛, գնանք,— անտարբեր պատասխանեց Ռասկոլնիկովը, առաջ անցավ, դանդաղ իջավ սանդուղքից։— Էյ, դռնապան,— բղավեց նա՝ մոտենալով դարպասին։

Տան արտաքին մուտքում կանգնել էին և անցորդներին էին նայում մի քանի մարդիկ՝ երկու դռնապանները, մի կին, խալաթ հագած մի քաղքենի ու էլի մի֊երկու մարդ։ Ռասկոլնիկովը ուղղակի մոտեցավ նրանց։

— Ի՞նչ կուզեիք,— հարցրեց դռնապաններից մեկը։

— Ոստիկանատուն գնացե՞լ ես։

— Քիչ առաջ եղել եմ։ Դուք ի՞նչ կուզեք։

— Այնտեղ նստա՞ծ են։

— Նստած են։

— Օգնականն է՞լ է այնտեղ։

— էնտեղ էր։ Ի՞նչ կա որ։

Ռասկոլնիկովը չպատասխանեց ու մտազբաղ կանգնեց նրա կողքին։

— Եկել էր բնակարանը նայելու,— մոտեցավ ու ասաց ավագ աշխատողը։

— Ո՞ր բնակարանը։

— Որտեղ որ աշխատում ենք։ «Ինչո՞ւ,— ասում է,— լվացել են արյունը։ Այստեղ,— ասում է,— սպանություն է եղել, իսկ ես եկել եմ վարձելու»։ Սկսեց քաշքշել զանգակը, քիչ մնաց կտրեր։ Գնանք ոստիկանատուն,— ասում է,— այնտեղ ամեն բան կասեմ։ Կպչում էր, էլի՛։

Դռնապանը տարակուսանքով ու մռայլված նայում էր Ռասկոլնիկովին։

— Դուք ո՞վ եք,— բարկացկոտ հարցրեց նա։ ՝

— Ես Ռոդիոն Ռոմանիչ Ռասկոլնիկովն եմ, նախկին ուսանող, ապրում եմ Շիլի տանը, այստեղից քիչ հեռու փողոցում, № 14 բնակարանում։ Հարցրու դռնապանին․․․ ինձ ճանաչում է։— Ռասկոլնիկովը այս ամենն ասում էր մի տեսակ ծուլորեն ու մտազբաղ, առանց շուռ գալու, ակնապիշ նայելով դեպի մթնած փողոցը։

— Ինչո՞ւ էիք եկել այդ բնակարանը։

— Նայելու։

— Ի՞նչը նայելու։

― Կուզեիր մարդկանց ոստիկանատո՞ւն տանել,― հանկարծ միջամտեց քաղքենին ու լռեց։

Ռասկոլնիկովը ուսի վրայով աչքերը շլեց նրա վրա, ուշադրությամբ նայեց և նույնպես ծուլորեն ու կամացուկ ասաց․

— Գնանք։

— Չասացի՞, որ ուզում է այնտեղ տանել,— վրա բերեց աշխուժացած քաղքենին։— Ինչո՞ւ է խոսել այն դեպքի մասին, մտքում ի՞նչ կա, հը՞։

— Կարծես թե հարբած չէ, ամա ով գիտի ով է,— փնթփնթաց աշխատողը։

— Ախր ձեզ ի՞նչ է պետք, է՞, ինչ ես կպել,— դարձյալ բղավեց դռանապանը, որ սկսում էր լրջորեն բարկանալ։

— Հը, վախեցա՞ր ոստիկանատուն գնալուց,— հեգնանքով նրան ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Ի՞նչ վախենալ, ինչո՞ւ ես կպել։

— Թոկից փախածի մեկն է,— ասաց կինը։

— Էլ ի՞նչ եք դրա հետ խոսում,— գոչեց մյուս դռնապանը, հաղթահասակ մի մուժիկ՝ չկոճկած կապայով, գոտու տակ բանալիներ դրած։— Կորի գնա․․․ Ճիշտ որ թոկից փախածի մեկն է․․․ Կորի գնա՛։

Ու բռնելով Ռասկոլնիկովի ուսից, նրան շպրտեց փողոց։ Վերջինս քիչ մնաց գլխկոնծի տար, բայց չընկավ, շտկվեց, լուռ նայեց բոլոր դիտողներին ու հեռացավ։

— Ա՛յ քեզ տարօրինակ մարդ,— ասաց աշխատողը։

— Հիմա մարդիկ տարօրինակ են դարձել,— վրա բերեց կինը։

— Կարելի էր ոստիկանատուն տանել,— ավելացրեց քաղքենին։

— Կարիք չկար նրա հետ գլուխ գնել,— ասաց հաղթանդամ դռնապանը։— Հենց թոկից փախած է որ կա։ Ինքն է այդ ուզում, հայտնի բան է, թե որ կպար, էլ պոկ չես գա․․․ Գիտենք, էլի։

«Գնա՞մ ոստիկանատուն, թե՞ չգնամ»,— մտածում էր Ռասկոլնիկովը փողոցների խաչմերուկում կանգ առած ու նայելով շուրջը, կարծես սպասելով ինչ-որ մեկի վերջին խոսքին։ Բայց ոչ մի տեղից ոչ մի արձագանք. ամեն ինչ խուլ էր և լուռ ինչպես այն քարերը, որոնց վրայով քայլում էր ինքը. ամեն ինչ մեռած էր նրա համար, միայն նրա համար․․․ Հանկարծ հեռվում, իրենից մոտ երկու հարյուր քայլ հեռավորությամբ, փողոցի ծայրում, թանձրացած խավարում նա նշմարեց ինչ֊որ ամբոխ, լսեց խոսակցություն, բղավոցներ․․․ Ամբոխի մեջ մի կառք էր կանգնած․․․ Փողոցի մեջտեղից լույս երևաց։ «Այդ ի՞նչ է»։ Ռասկոլնիկովը դարձավ աջ և քայլեց դեպի ամբոխը։ Նա ասես կառչում էր ամեն ինչից, ու մտածելով այդ մասին, սառն քմծիծաղ տվեց, որովհետև հավանորեն որոշել էր ոստիկանատուն գնալ և հաստատ գիտեր, որ այժմ ամեն ինչ կվերջանա։

VII

Փողոցի մեջտեղում կանգնած էր պճնագեղ, ազնվականական մի կառք, որին երկու տաքարյուն, մոխրագույն ձի էր լծված, ուղևորներ չկային, ու ինքը կառապանը իջել էր իր նստելատեղից և կանգնել կառքի մոտ։ Երկու մարդ բռնել էին ձիերի սանձերից։ Շուրջը բազմաթիվ մարդիկ էին խռնվում, բոլորի առջև ոստիկաններ էին կանգնած։ Նրանցից մեկի ձեռքին կար վառած լապտեր, նա կռանալով լուսավորում էր սալարկի վրա, հենց անիվների կողքին ընկած ինչ֊որ մի բան։ Բոլորը խոսում էին, բղավում, ախ ու վախ անում․ կառապանը ապշած էր թվում ու երբեմն կրկնում էր․

— Ինչպիսի՜ փորձանք, տեր աստված, ինչպիսի՜ փորձանք։

Ռասկոլնիկովը անցավ ամբոխի միջից, որքան այդ հնարավոր էր, ու, վերջապես, տեսավ այդ ամբողջ իրարանցման պատճառը հանդիսացող ու հետաքրքրության առարկան։ Գետնին ընկած էր հենց նոր՝ ձիերի տակ ճզմված, անշարժ մի մարդ, ըստ երևույթին խիստ վատ հագնված, սակայն «ազնվականական» հագուստով, ամբողջովին արյունոտված։ Դեմքից, գլխից արյուն էր հոսում, դեմքը ամբողջովին ջարդոտված էր, քերթված, ջնջխված։ Երևում էր, որ ճզմումը խիստ լուրջ բնույթ էր կրում։

— Վայ ինձ,— հեծկլտում էր կառապանը,— ախր ի՛նչ անեի․ թե որ արագ քշեի կամ սրա վրեն չբղավեի, ուրիշ բան է, բայց հո կամացուկ, առանց վռազելու էի գնում։ Բոլորն էլ տեսան, թե որ մարդիկ սուտ են ասում, ես էլ սուտ եմ ասում։ Հարբածի աչքը քոռ է լինում, հայտնի բան է․․․ Մեկ էլ տեսնեմ, անցնում է փողոցը, օրորվում է, քիչ է մնում ընկնի, բղավեցի մի անգամ, հետո երկրորդ, երրորդ անգամ, քաշեցի ձիերիս սանձը, իսկ սա ուղղակի ընկավ դրանց ոտքերի տակ։ Չգիտեմ դիտմամբ արեց, թե շատ էր հարբած․․․ Ձիերս մատղաշ են, վախեցող, չափ տվին, սա ճչաց, նրանք ավելի խրտնեցին․․․ և ահա փորձանքը։

— Հենց այդպես է որ կա,— ամբոխի միշից վկայեց ինչ-որ մեկը։

— Նա բղավեց, այդ ճիշտ է, երեք անգամ բղավեց,— ասաց մի ուրիշ մարդ։

— Ուղիղ երեք անգամ, բոլորն էլ լսեցին,— գոչեց երրորդը։

Կառապանը, սակայն, այնքան էլ տխուր և վախեցած չէր։ Երևում էր, որ կառքը պատկանում է հարուստ և նշանավոր մարդու, որը ինչ-որ տեղ դրան է սպասում։ Նկատի ունենալով այս վերջին հանգամանքը, ոստիկանները, իհարկե, քիչ չէին անհանգստանում, որպեսզի մի կերպ կարգավորեին գործը։ Հարկավոր էր ջնջխվածին տանել քաղաքամաս և հիվանդանոց։ Ոչ ոք չգիտեր նրա անունը։

Այնինչ Ռասկոլնիկովը առաջ անցավ ու էլ ավելի մոտիկից նայեց, հանկարծ լապտերիկը պարզ լուսավորեց դժբախտի դեմքը, Ռասկոլնիկովը ճանաչեց նրան։

— Ես սրան ճանաչում եմ, ճանաչում եմ,— գոչեց նա բոլորովին առաջ անցնելով,— սա պաշտոնաթող աստիճանավոր է, տիտուլյար խորհրդական Մարմելադովը։ Ապրում է այստեղ, մոտիկ, Կոզելի տանը․․․ Բժիշկ կանչեցեք, շուտ, ես կվճարեմ։— Նա գրպանից փող հանեց և ցույց տվեց ոստիկաններից մեկին։ Նա խիստ հուզված էր։

Ոստիկանները գոհ էին, որ իմացան, թե ով է վնասվածը։ Ռասկոլնիկովը ասաց նաև իր անունը, տվեց իր հասցեն և ամեն կերպ նրանց համոզում էր, որ անզգայացած Մարմելադովին շուտ տանեն նրա բնակարանը, կարծես խնդիրը վերաբերում էր իր հարազատ հորը։

— Այստեղ մոտիկ է, երեք տուն պետք է անցնել,— համոզում էր նա,— Կոզելի, հարուստ գերմանացու տունն է․․․ երևում է, որ սա հարբած տուն էր դնում։ Ես սրան ճանաչում եմ․․․ հարբեցող է․․․ Այնտեղ իր ընտանիքն է, կինը, երեխաները, մի աղջիկ ունի։ Ավելի լավ է տանել ոչ թե հիվանդանոց, այլ իր բնակարանը, հենց այդ տանը բժիշկ էլ կա։ Ես կվճարեմ, կվճարեմ․․․ չէ՞ որ յուրայինները կխնամեն, հենց այժմ կօգնեն, թե չէ մինչև, հիվանդանոց հասցնես, կմեռնի․․․

Ռասկոլնիկովը նույնիսկ կարողացավ աննկատելիորեն փող դնել մի ոստիկանի ձեռքի մեջ. առաջարկը, սակայն, օրինավոր էր և ընդունելի, համենայն դեպս այդ կերպ կարելի էր արագացնել օգնությունը։ Տուժածին վերցրին ու տարան. օգնողներ գտնվեցին։ Մինչև Կոզելի տունը մի երեսուն քայլ կլիներ, Ռասկոլնիկովը գնում էր ետևից, զգուշությամբ բռնել էր վնասվածի գլուխը և ցույց տալիս ճանապարհը։

— Անցեք այստեղ, այստեղ։ Սանդուղքով բարձրացնելիս գլուխը պետք է վերևից լինի․ շուռ տվեք․․․ այ, այդպես։ Ես կվճարեմ, ես շնորհակալ կլինեմ,— քրթմնջում էր նա։

Կատերինա Իվանովնան ինչպես միշտ, հենց որ ազատ րոպե էր ունենում, սկսում էր ետ ու առաջ քայլել իր փոքրիկ սենյակում, պատուհանից մինչև վառարանը, ձեռքերը կրծքին պինդ, խաչաձև դրած, ինքն իր հետ խոսելով ու հազալով։ Վերջին ժամանակներում նա սկսել էր ավելի հաճախ և երկար խոսել իր ավագ աղջկա, տասնամյա Պոլենկայի հետ, որը թեև դեռ շատ բան չէր հասկանում, բայց շատ լավ էր գլխի ընկել, որ ինքը հարկավոր է մորը, դրա համար էլ միշտ նրան հետամտում էր իր մեծ, խելացի աչքերով և ամեն կերպ աշխատում էր ամեն ինչ հասկացող երևալ։ Այս անգամ Պոլենկան հանում էր ամբողջ օրը հիվանդ փոքրիկ եղբոր շորերը, որ նրան քնացներ։ Սպասելով որ փոխեն իր շապիկը, որը հենց գիշերը պետք է լվացվեր, տղան աթոռին նստել էր լուռ, դեմքի լուրջ արտահայտությամբ, ուղիղ և անշարժ, իրար պինդ սեղմած, դեպի առաջ մեկնած տոտիկներով, կրունկները միացրած, իսկ թաթերը իրարից բաժան։ Նա լսում էր, թե մայրիկը ինչ էր ասում քույրիկին, շրթունքները իրար էր սեղմել, աչիկները չռել և չէր շարժվում, ճիշտ այնպես, ինչպես որ պետք է նստեն բոլոր խելոք տղաները, երբ նրանց շորերը հանում են ու նրանց քուն դնում։ Նրանից էլ փոքր մի աղջիկ, բոլորովին ցնցոտիապատ, կանգնել էր շիրմայի մոտ և իր հերթին էր սպասում։ Սենյակի դուռը բացված էր, որպեսզի գեթ որևէ չափով պաշտպանվեին մյուս սենյակներից եկող ծխախոտի ծխի քուլաներից, որոնք ամեն րոպե երկար ու տանջալից հազացնում էին խեղճ, թոքախտավոր կնոջը։ Կատերինա Իվանովնան այդ շաբաթվա ընթացքում կարծես թե է՛լ ավելի էր նիհարել, և առաջվանից ավելի վառ գույն էին առել այտերի կարմիր բծերը։

— Դու չես հավատա, դու երևակայել անգամ չես կարող, Պոլենկա, թե մենք որքան ուրախ ու փարթամ էինք ապրում հայրիկիս տանը, և թե ինչպես հարբեցողը կործանեց ինձ և կկործանի ձեզ բոլորիդ,— ասում էր նա՝ քայլելով սենյակում։— Հայրիկս քաղաքացիական գնդապետ էր և արդեն համարյա նահանգապետ. քիչ էր մնացել, որ նա նահանգապետ դառնար, այնպես որ, բոլորը գալիս էին նրա մոտ և ասում էին. «Մենք ձեզ, Իվան Միխայլիչ, արդեն այնպես էլ մեր նահանգապետն ենք համարում»։ Երբ ես․․․ քխա՛-քխա՛․․․ երբ ես․․․ քխա՛-քխա՛-քխա՛․․․ օ, անիծված կյանք,— ճչաց նա խորխելով ու կրծքից բռնած,— երբ ես․․․ ախ, երբ վերջին պարահանդեսում․․․ ազնվականների պարագլխի տանը․․․ ինձ տեսավ իշխանուհի Բեզզեմելնայան (որը հետո ինձ օրհնեց, երբ ես ամուսնանում էի քո հայրիկի հետ, Պոլյա), ապա իսկույն հարցրեց. «Արդյոք սա այն հաճելի աղջիկը չէ՞, որ շալով պարում էր, շրջանավարտներից էր․․․ (Պատռվածքը պետք է կարել. վերցնեիր ասեղը ու հիմա կարեիր, ինչպես որ ես քեզ սովորեցրել եմ, թե չէ վաղը․․․ քխա՛․․․ վաղը․․․ քխա՛-քխա՛-քխա՛․․․ ավելի շատ կպատռվի,— ուժ անելով գոչեց Կատերինա Իվանովնան)․․․ Այն ժամանակ Պետերբուրգից հենց նոր էր եկել կամեր֊յունկեր իշխան Շչեգոյլսկոյը․․․ ինձ հետ մազուրկա պարեց ու ասաց, որ մյուս օրը կգա առաջարկություն անելու, բայց ես քաղաքավարի արտահայտություններով շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ իմ սիրտը վաղուց ուրիշին է պատկանում։ Այդ ուրիշը քո հայրն էր, Պոլյա. հայրիկս սարսափելի բարկանում էր․․․ Հա՛, ջուրը պատրա՞ստ է. բեր շապիկը, իսկ գուլպանե՞րը․․․— Լիդա,— դիմեց նա փոքրիկ աղջկան,— դու այս գիշեր մի կերպ առանց շապիկի քնիր․․․ գուլպաներդ դիր սրանց կողքին․․․ մեկտեղ կլվանամ․․․ Ինչո՞ւ այդ քրջոտը, հարբեցողը չի գալիս, շապիկը մաշել, բոլորովին պատառոտել է, փալաս դարձրել․․․ Բոլորը մեկտեղ կլվանայի, որ իրար հետևից երկու գիշեր չտանջվեի։ Տեր աստված․․․ քխա՛-քխա՛֊քխա՛֊քխա՛․․․ օֆ, դարձյալ․․․ Այդ ի՞նչ է, ճչաց Կատերինա Իվանովնան՝ նայելով նախասենյակում խռնվող ամբոխին և այն մարդկանց, որոնք ինչ-որ բեռով մտնում էին իր սենյակը։— Այդ ի՞նչ է, այդ ի՞նչ են բերում․ տեր աստված։

— Որտե՞ղ պառկեցնենք,— շուրջը նայելով հարցրեց ոստիկանը, երբ ներս բերին արյունոտված և անզգայացած Մարմելադովին։

— Բազմոցի վրա, պառկեցրեք ուղղակի բազմոցի վրա, գլուխը այս կողմը,— gույց էր տալիս Ռասկոլնիկովը։

— Փողոցում կառքի տակ էր ընկել, հարբած էր,— նախասենյակից ասաց մեկը։

Կատերինա Իվանովնան կանգնել էր բոլորովին գունատված և դժվարությամբ էր շնչում։ Երեխաները սարսափեցին։ Փոքրիկ Լիդոչկան ճչաց, նետվեց դեպի Պոլենկան, գրկեց նրան ու սկսեց ցնցվել լացից։

Պառկեցնելով Մարմելադովին, Ռասկոլնիկովը մոտեցավ Կատերինա Իվանովնային.

— Ի սեր աստծո, հանգստացեք, մի վախենաք,— հապճեպորեն ասաց նա,— փողոցն անցնելիս կառքի տակ է ընկել, մի անհանգստանաք, ուշքի կգա, ես եմ ասել, որ այսաեղ բերեն․․․ Ես ձեզ մոտ եղել եմ, հիշո՞ւմ եք․․․ Նա ուշքի կգա, ես կվճարեմ։

— Ա՞յդ էիր ուզում,— հուսաբեկ ճչաց Կատերինա Իվանովնան ու նետվեց դեպի ամուսինը։

Ռասկոլնիկովը շուտով նկատեց, որ նա այն կանանցից չէ, որոնք նման դեպքերում իսկույն ուշաթափվում են։ Դժբախտի գլխի տակ անմիջապես բարձ դրվեց, որի մասին դեռ ոչ ոք չէր մտածել. Կատերինա Իվանովնան սկսեց հանել նրա հագուստը, զննել նրան, այս ու այն կողմ ընկնել առանց իրեն կորցնելու։ Ինքնամոռացության մեջ նա կծում էր իր դողդոջ շրթունքները, խեղդում ճիչերը, որոնք պատրաստ էին դուրս թռչել իր կրծքից։

Ռասկոլնիկովը ներկաներից մեկին համոզեց գնալ բժշկին կանչելու։ Ինչպես պարզվեց, բժիշկը մոտակա տանն էր ապրում։

— Ես մարդ ուղարկեցի բժշկին կանչեչու,— ասաց նա Կատերինա Իվանովնային,— մի անհանգստանաք, ես կվճարեմ։ Ջուր կա՞․․․ բերեք անձեռոցիկ, երեսսրբիչ, որևէ բան, շո՛ւտ. դեռ հայտնի էլ չէ, թե նա ինչպես է վիրավորված․․․ նա վիրավորված է և ոչ թե սպանված, հավատացած եղեք․․․ Տեսնենք ինչ կասի բժիշկը։

Կատերինա Իվանովնան վազեց պատուհանի կողմը, այնտեղ, անկյունում, խարխուլ աթոռի վրա ջրով լեցուն լագան էր դրված, ջուրը պատրաստված էր գիշերը երեխաների և ամուսնու սպիտակեղենը լվալու համար։ Կատերինա Իվանովնան լվացքը անում էր գիշերով, իր սեփական ձեռքերով, առնվազն շաբաթը երկու անգամ, երբեմն է՛լ ավելի հաճախ, որովհետև բանը այնտեղ էր հասել, որ փոխնորդ սպիտակեղեն համարյա արդեն բոլորովին չկար, ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամը միայն մի ձեռք սպիտակեղեն ուներ, իսկ Կատերինա Իվանովնան չէր կարող հանգուրժել անմաքրություն, չէր կարող տանը կեղտոտություն տեսնել, այլ ավելի լավ էր համարում ուժից վեր աշխատանք կատարել, տանջվել գիշերները, բոլորի քնած ժամանակ, որպեսզի կարողանար մինչև առավոտ թաց սպիտակեղենը չորացնել սենյակով մեկ կապած պարանի վրա և հագցնել բոլորին։ Նա վերցրեց լագանը, որպեսզի տար Ռասկոլնիկովին, բայց քիչ մնաց իր բեռով վայր ընկներ։ Իսկ Ռասկոլնիկովը արդեն երեսսրբիչ գտավ, թրջեց ջրով ու սկսեց սրբել Մարմելադովի արյունաշաղախ դեմքը։ Կատերինա Իվանովնան կանգնել էր ցավագին շունչ առնելով ու ձեռքերով կուրծքը բռնած։ Նրան էլ օգնություն էր հարկավոր։ Ռասկոլնիկովը սկսեց հասկանալ, որ ինքը թերևս վատ էր վարվել, որ մարդկանց համոզել էր տուժածին այստեղ բերել։ Քաղաքապահը նույնպես տարակուսանքի մեջ էր։

— Պոլյա,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան,— թռիր Սոնյայի մոտ, շուտ։ Եթե տանը չլինի, մյուսներին ասա, որ հայրիկը կառքի տակ է ընկել և թող նա վերադառնալուն պես իսկույն գա այստեղ․․․ Դե շուտ, Պոլյա։ Առ գլխաշորը, գցիր վրադ։

— Ինչքան սունչ կա վազիր,— աթոռի վրայից հանկարծ բղավեց տղան, և այդ ասելով, դարձյալ շարունակեց լուռ, անշարժ նստած մնալ աչքերը լռելով, կրունկները միացրած և թաթերը իրարից բաժան։

Մինչ այս, մինչ այն, սենյակը այնքան լցվեց մարդկանցով, որ խնձոր գցեիր, հատակին չէր ընկնի։ Ոստիկանները գնացին, բացի մեկից, որը առայժմ մնում էր և աշխատում էր դուրս քշել սանդուղքից իջած և դարձյալ սանդուղքով բարձրացող մարդկանց։ Այնինչ ներքին սենյակներից վրա տվին տիկին Լիպպևեխզելի համարյա բոլոր կենվորները, որոնք սկզբում միայն դռան մոտ էին խմբվում, բայց հետո բոլորը ներխուժեցին սենյակ։ Կատերինա Իվանովնան զայրացավ․

— Հանգիստ մեռնել էլ չեն թողնում,— բղավեց նա ամբողջ ամբոխի վրա,— ձեզ համար ներկայացո՞ւմ է սա, ինչ է։ Պապիրոսներն էլ բերանների՜ն․ քխա՛-քխա՛-քխա՛։ Էլ ո՞վ կա, որ գլխարկով ներս մտնի․․․ Հրե՛ն մեկն էլ գլխարկով է․․․ Հեռացեք, գոնե դիակի հանդեպ հարգանք ունեցեք։

Հազը խեղդում էր նրան, բայց սաստումը օգնեց։ Ակներև էր, որ կենվորները նույնիսկ վախենում էին Կատերինա Իվանովնայից, նրանք մեկը մյուսի ետևից դեպի դուռը դարձան գոհության այն տարօրինակ ներքին զգացումով, որ միշտ նկատվում է նույնիսկ ամենամոտիկ մարդկանց մեջ, երբ հանկարծակի դժբախտություն է պատահում նրանց մերձավորին։ Այդ զգացումից զերծ չէ ոչ մի մարդ, առանց բացառության, չնայած ցավակցության և կարեկցության նույնիսկ ամենաանկեղծ զգացումին։

Դռան ետևից լսվեցին ձայներ հիվանդանոցի և այն մասին, որ այստեղ չպետք է իզուր տեղը անհանգստություն պատճառել։

— Չպետք է մեռնի,— բղավեց Կատերինա Իվանովնան ու նետվեց դուռը բանալու, որպեսզի նրանց վրա բարկության մի ամբողջ տարափ թափեր, բայց դռան շեմքին հանդիպեց հենց տիկին Լիպպևեխզելին, որը նոր էր լսել գժբախտության մասին և եկել էր կարգապահությանը հսկելու։ Նա չափազանց կռվարար ու անկարգ մի գերմանուհի էր։

— Ախ, աստված իմ,— ասաց նա ձեռքերն իրար զարկելով և ռուսերեն կոտրատելով,— ձեր ամուսինը հարբած է եղել, ձիու ոտքերի տակ ընկել, հիվանդանոց տարեք, ես տանտիրուհին եմ։

— Ամալյա Լյուդվիգովնա, խնդրում եմ ձեզ հիշեք, ինչ որ ասում եք,— մեծամտաբար պատասխանեց Կատերինա Իվանովնան (տանտիրուհու հետ նա միշտ մեծամտության տոնով էր խոսում, որպեսզի վերջինս «գիտենար իր տեղը» և նույնիսկ հիմա էլ չէր կարողանում հրաժարվել այդ բավականությունից),— Ամալյա Լյուդվիգովնա․․․

— Քանի՜ անգամ եմ ես ձեզ ասել, որ դուք չհամարձակվեք ինձ Ամալյա Լյուդվիգովնա ասել, ես Ամայլ-Իվան եմ։

— Դուք ոչ թե Ամայլ-Իվան, այլ Ամալյա Լյուդվիգովնա եք, ու քանի որ ես ձեր ստոր շողոքորթներից չեմ, ինչպիսին պարոն Լեբեզյատնիկովն է, որը հիմա ծիծաղում է դռան ետևում (դռան ետևից իրոք որ լսվեց ծիծաղ և «էլի իրար կպան» բացականչությունը), ուստի ես միշտ էլ ձեզ անվանելու եմ Ամալյա Լյուդվիգովնա, թեև բոլորովին չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու այդ անունը ձեզ դուր չի զալիս։ Դուք ինքներդ եք տեսնում, թե ինչ է պատահել Սեմյոն Զախարովիչին. նա մեռնում է։ Խնդրում եմ ձեզ իսկույն փակել այդ դուռը և այստեղ ոչ ոքի ներս չթողնել։ Թողեք, որ մարդը հանգիստ մեռնի։ Այլապես, հավատացնում եմ ձեզ, որ հենց վաղը ձեր վարմունքը հայտնի կլինի գեներալ-նահանգապետին։ Իշխանը ճանաչում էր ինձ, երբ ես դեռ փոքրիկ աղջիկ էի, ու շատ լավ է հիշում Սեմյոն Զախարովիչին, որին շատ անգամ բարերարություն է արել։ Բոլորին հայտնի է, որ Սեմյոն Զախարովիչը շատ բարեկամներ և հովանավորներ ուներ, որոնց նա ինքը թողեց ազնիվ հպարտությունից դրդված, զգալով իր չարաբաստիկ թերությունը, բայց հիմա (նա մատնացույց արեց Ռասկոլնիկովին) մեզ օգնում է մի մեծահոգի երիտասարդ, որը միջոցներ և կապեր ունի և որին Սեմյոն Զախարովիչը դեռ մանկությունից էր ճանաչում, և հավատացած եղեք, Ամալյա Լյուդվիգովնա․․․

Այս ամենը ասվեց արտաքո կարգի շուտասելուկով, հետզհետե ավելի արագ, բայց հազը մի անդամից ընդհատեց Կատերինա Իվանովնայի պերճախոսությունը։ Այդ րոպեին մեռնողը ուշքի եկավ ու տնքաց, Կատերինա Իվանովնան հապճեպ մոտեցավ նրան։ Վիրավորը բացեց աչքերը, ու դեռ ոչ ոքի չճանաչելով և ոչինչ չհասկանալով, սկսեց նայել իր մոտ կանգնած Ռասկոլնիկովին։ Նա ծանր, խոր և դանդաղ էր շնչում, շրթունքների ծայրերին արյուն երևաց, ճակատին քրտինք դուրս տվեց։ Չճանաչելով Ռասկոլնիկովին, նա սկսեց անհանգիստ նայել շուրջը։ Կատերինա Իվանովնան տխուր, բայց խստաբարո հայացքը չէր կտրում նրանից ու աչքերից արցունքներ էին հոսում։

— Աստված իմ, ամբողջ կուրծքը ճզմված է, որքա՜ն, որքա՜ն արյուն,— հուսաբեկ ասաց նա։— Հարկավոր է հանել ամբողջ վերնահագուստը։ Մի քիչ շուռ եկ, Սեմյոն Զախարովիչ, եթե կարող ես,— ասաց նա վիրավորին։

Մարմելադովը ճանաչեց նրան։

— Քահանա կանչեք,— մրմնջաց նա խռպոտ ձայնով։

Կատերինա Իվանովնան մոտեցավ պատուհանին, ճակատը հենեց շրջանակին և սրտամորմոք գոչեց.

— Ա՛խ, անիծվա՛ծ կյանք։

— Քահանա,— րոպեական լռությունից հետո դարձյալ ասաց մեռնողը։

— Գնացել են կանչելու,— նրա վրա բղավեց Կատերինա Իվանովնան. վիրավորը լսեց բղավոցը ու լռեց։ Երկչոտ, թախծալի հայացքով նա փնտրում էր կնոջը, վերջինս դարձյալ մոտեցավ ու կանգնեց նրա կողքին։ Վիրավորը մի փոքր հանգստացավ, բայց այդ երկար չտևեց։ Շուտով նա նկատեց փոքրիկ Լիդոչկային (իր սիրելիին), որը ասես նոպայով բռնված, դողում էր անկյունում և իր զարմացած, մանկականորեն֊սևեռուն աչքերով նայում էր նրան։

— Ը․․․ ը․․․,— վիրավորը անհանգստությամբ, հայացքով ցույց էր տալիս նրան։ Ուզում էր ինչ-որ բան ասել։

— Ի՜նչ ես ուզում,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան։

— Բոբիկ է, բոբիկ է,— քրթմնջում էր Մարմելադովը ու կիսախելագար աչքերով ցույց էր տալիս աղջկա բոբիկ ոտքերը։

— Լռի-ի՜ր,― ջղայնացած բղավեց Կատերինա Իվանովնան,— ինքդ գիտես, թե ինչու է բոբիկ։

— Փառք աստծո, բժիշկը եկավ,— բացականչեց ուրախացած Ռասկոլնիկովը։

Ներս մտավ բժիշկը, վայելչատես մի ծերուհի, գերմանացի, ու անվստահ նայեց շուրջը. մոտեցավ վիրավորին, ստուգեց երակազարկը, ուշադրությամբ շոշափեց գլուխը, Կատերինա Իվանովնայի օգնությամբ արձակեց ամբողջովին արյունոտված շապկի կոճակները և բացեց վիրավորի կուրծքը։ Ամբողջ կուրծքը ջնջխված էր, ճմլված ու քերծված. աջ կողմի մի քանի կողոսկրները կոտրված էին։ Ձախ կողմում, հենց սրտի վրա կար մի չարագուշակ, մեծ, դեղնավուն-սև բիծ,— ձիու սմբակի դաժան հարվածի հետքը։ Բժիշկը կիտեց հոնքերը։ Ոստիկանը նրան պատմեց, որ ճզմվածը ընկել էր անիվի մեջ, որը նրան պտտելով, երեսուն քայլի չափ քարշ էր տվել փողոցով։

― Զարմանալի է, որ նա ուշքի է եկել,— կամացուկ շշնջաց բժիշկը Ռասկոլնիկովի ականջին։

— Ի՞նչ կասեք դուք,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Հիմա կմեռնի։

— Մի՞թե ոչ մի հույս։

— Բոլորովին. վերջին րոպեներն է ապրում․․․ Այն էլ ասած, գլուխը խիստ վտանգավոր է վիրավորվել․․․ Հը՛մ։ Թերևս կարելի է արյուն առնել․․․ բայց․․․ դա անօգուտ կլինի։ Հինգ կամ տասը րոպեից անպայման կմեռնի։

― Դե ուրեմն ավելի լավ է արյուն առեք։

— Թերևս․․․ Սակայն ես ձեզ նախազգուշացնում եմ, որ դա բոլորովին անօգուտ կլինի։

Այդ ժամանակ էլի քայլեր լսվեցին, նախասենյակում ամբոխը ճանապարհ բացեց, ու շեմքում հայտնվեց քահանան՝ հաղորդության պարագաներով, ալեհեր մի ծերուկ։ Դեռ փողոցից նրան ուղեկցում էր մի ոստիկան։ Բժիշկը իսկույն իր տեղը զիջեց քահանային և նրա հետ նշանակալից հայացք փոխանակեց։ Ռասկոլնիկովը բժշկին խնդրեց գոնե մի քիչ սպասել։ Բժիշկը թոթվեց ուսերը ու սպասեց։

Բոլորը ետ քաշվեցին։ Խոստովանությունը շատ կարճ տևեց։ Մեռնողը հազիվ թե որևէ բան պարզ հասկանար, կարող էր միայն կցկտուր, անորոշ ձայներ հանել։ Կատերինա Իվանովնան վերցրեց Լիդոչկային, աթոռից էլ տղային, ու անցնելով վառարանի կողմը, անկյունը, ծունկ չոքեց, երեխաներին էլ իր առջև ծունկ չոքեցրեց։ Աղջիկը հա՛ դողում էր. տղան մերկ ծնկներին կռթնած, համաչափ բարձրացնում էր թաթիկը, խաչակնքում լրիվ չափով ու կռանում, ճակատը դիպցնում հատակին, որ ըստ երևույթին նրան մի առանձին հաճույք էր պատճառում։ Կատերինա Իվանովնան կծում էր շրթունքները և զսպում արցունքները, նա էլ էր աղոթում, երբեմն շտկում երեխայի շապիկը, ու աղոթելով, առանց տեղից վեր կենալու կարողացավ կոմոդից վերցնել գլխաշորը ու գցել աղջկա բոլորովին մերկացած ուսերին։ Այդ պահին կենվորները նորից սկսեցին բանալ դեպի ներքին սենյակները տանող դուռը։ Նախասենյակում ավելի ու ավելի էին խռնվում դիտողները, բոլոր կենվորները, որոնք, սակայն, սենյակի շեմքից ներս չէին անցնում։ Ամբողջ տեսարանը միայն մոմի մնացորդով էր լուսավորվում։

Այդ րոպեին նախասենյակից, ամբոխի միջից արագ անցավ Պոլենկան, որ գնացել էր քրոջը կանչելու։ Հապճեպ վազքից հազիվ շունչ առնելով, նա ներս մտավ, հանեց գլխաշորը, աչքերով փնտրեց ու գտավ մորը, մոտեցավ նրան ու ասաց. «Գալիս է, փողոցում հանդիպեցի»։ Մայրը նրան ծունկ չոքեցրեց իր կողքին։ Ամբոխի միջից լուռ ու երկչոտ անցավ Սոնյան, ու տարօրինակ էր նրա հանկարծակի հայտնրվելը այդ սենյակում, աղքատության, ցնցոտիների, մահվան ու հուսալքման վայրում։ Նա էլ ցնցոտիներով էր. նրա հագուստը գրոշանոց էր, բայց նախշված էր փողոցային ձևով, իր առանձնահատուկ աշխարհում ընդունված ճաշակով ու կանոններով, բացահայտ ու արատավոր նպատակով։ Սոնյան կանգ առավ նախասենյակում, հենց շեմքի մոտ, բայց շեմքից ներս չանցավ ու նայում էր շփոթված, ասես ոչինչ չգիտակցելով, մոռանալով որ ինքը չորրորդ ձեռքերից վերա գնված, մետաքսե, այստեղ անվայելուչ, երկար ու ծիծաղելի պոչով, գույնզգույն շորով է, ամբողջ դուռը ծածկած անծայրածիր կրինոլիով, բաց գույնի կոշիկներով, գիշերը ավելորդ օմբրելկով, որ նա վերցրել էր իր հետ, ծղոտե կլոր, ծիծաղելի գլխարկով, որին վառ կարմիր ,փայլփլուն փետուր էր կպցրած։ Տղայականորեն թեք դրած այդ գլխարկի տակից նայում էր նիհար, գունատ ու վախեցած դեմքը՝ բաց բերանով ու սարսափից անշարժացած աչքերով։ Սոնյան կարճահասակ էր, մոտ տասնութ տարեկան, նիհար, բայց բավական սիրունիկ ու շիկահեր էր, գեղեցիկ ու կապույտ աչքերով։ Նա ակնապիշ նայում էր անկողնին, քահանային․ նա նույնպես շնչասպառ էր լինում արագ քայլելուց։ Վերշապես, ամբոխի մեջ սկսված փսփսոցը ու մի քանի բառեր հավանորեն հասան նրա ականջին։ Նա կիտեց հոնքերը, շեմքից մի քայլ ներս անցավ ու կանգնեց սենյակում, բայց դարձյալ հենց դռան մոտ։

Խոստովանությունը և հաղորդությունը վերջացան։ Կատերինա Իվանովնան նորից մոտեցավ ամուսնու անկողնին։ Քահանան ետ քաշվեց և նախքան գնալը փորձեց բարի երթի և սփոփանքի երկու խոսք ասել Կատերինա Իվանովնային։

— Հապա ի՞նչ անեմ սրանց,— կտրուկ և ջղայնոտ ընդհատեց նրան Կատերինա Իվանովնան՝ ցույց տալով փոքրիկներին։

— Աստված ողորմած է, հույս դրեք ամենաբարձրյալի օգնության վրա,— ասաց քահանան։

— Ա֊ա՛խ, ողորմած է, բայց ոչ մեզ համար։

— Մեղք մի՛ գործեք, մի՛ գործեք, տիկին,— գլուխն օրորելով ասաց քահանան։

— Իսկ սա մեղք չի՞ գործել,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան՝ ցույց տալով մեռնողին։

— Գուցե նրանք, ովքեր այս դժբախտության ակամա պատճառ են եղել, կհամաձայնեն ձեզ վարձատրել գոնե եկամուտների կորստի չափով․․․

— Դուք ինձ չեք հասկանում,— ձեռքը թափ տալով ու ջղայնացած գոչեց Կատերինա Իվանովնան,— ինչի՞ համար պիտի վարձատրեն։ Չէ՞ որ նա հարբած վիճակում կառքի տակ է ընկել։ Ի՞նչ եկամուտներ։ Նրանից ոչ թե եկամուտ, այլ միայն տանջանք կար։ Նա, հարբեցողը, ամեն ինչ խմելու էր տալիս։ Մեզնից գողանում, գինետուն էր տանում, սրանց և իմ կյանքը գինետանը մաշեց։ Փա՛ռք աստծու, որ մեռնում է։ Վնասը քիչ կլինի։

— Հոգեվարքի ժամին հարկավոր է ներել, իսկ այդ խոսքերով մեղք եք գործում, տիկին, այդպիսի զգացումները մեծ մեղք են։

Կատերինա Իվանովնան վիրավորով զբաղված, նրան ջուր էր տալիս, սրբում էր գլխի քրտինքն ու արյունը, շտկում բարձերը և խոսում քահանայի հետ, զբաղվելիս երբեմն շուռ էր գալիս նրա կողմը։ Իսկ այժմ նա գրեթե կատաղելով, հանկարծ հարձակվեց քահանայի վրա։

— Էհ, տեր-հայր, դրանք հենց միայն խոսքեր են։ Ներե՜լ։ Թե որ կառքի տակ չընկներ, այսօր կգար հարբած, միակ շապիկը մաշված ու ինքն էլ քրջոտ, կփռվեր շնթռկելու, իսկ ես մինչև լուսաբաց ձեռքերս պիտի չհանեի ջրից, նրա ու երեխաների թերմաշ շորերը լվանայի, հետո էլ կախ տայի պատուհանի ետևը ու չորացնեի, լույսը բացվելուն պես նստեի կարկատելու, ահա թե ինչպիսի գիշեր էի անցկացնում․․․ Ուրեմն էլ ինչո՞ւ խոսել ներման մասին. քիչ չեմ ներել։

Ուժգին, սարսափելի հազը ընդհատեց Կատերինա Իվանովնայի խոսքերը։ Նա խորխեց թաշկինակի մեջ և դա ցույց տվեց քահանային՝ մյուս ձեռքը դնելով ցավող կրծքին։ Թաշկինակը ամբողջովին արյունոտվել էր․․․

Քահանան գլուխը կախեց և ոչինչ չասաց։

Մարմելադովը վերջին հոգեվարքի մեջ էր։ Նա աչքերը չէր կտրում նորից իր վրա կռացած Կատերինա Իվանովնայի դեմքից։ Շարունակ ուզում էր նրան ինչ֊որ բան ասել. նա այդ փորձեց, դժվարությամբ շարժեց լեզուն և անորոշ բառեր կմկմաց։ Կատերինա Իվանովնան հասկացավ, որ նա ուզում է իրենից ներում խնդրել, ու իսկույն հրամայողաբար բղավեց նրա վրա։

— Լռիր, հարկավոր չէ․․․ գիտեմ, թե ինչ ես ուզում ասել․․․— ու վիրավորը սսկվեց. հենց այդ րոպեին նրա թափառող հայացքը ընկավ դռան վրա, և նա տեսավ Սոնյային․․․

Մինչև այժմ նրան չէր նկատել, Սոնյան կանգնած էր անկյունում, ստվերի մեջ։

— Ո՞վ է դա, ո՞վ է դա,— հանկարծ խռպոտ, խեղդվող ձայնով ասաց Մարմելադովը, խիստ անհանգստացած, աչքերով սարսափահար ցույց տալով դուռը, որի մոտ կանգնած էր Սոնյան, ու ճիգ անելով բարձրանալ տեղից։

— Պառկի՛ր, պառկի-ի՛ր,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան։

Բայց Մարմելադովը գերբնական ճիգ թափելով, կարողացավ բարձրանալ և հենվել ձեռքին։ Մի քանի վայրկյան նա օտարոտի և անշարժ հայացքով նայում էր աղջկան, կարծես չճանաչելով նրան։ Մարմելադովը նրան դեռ ոչ մի անգամ չէր տեսել այդպիսի հագուստով։ Հանկարծ նա ճանաչեց աղջկան, ստորացրած, կործանված, զուգված և ամաչող իր աղջկան, որ հեզությամբ սպասում էր իր հերթին, որպեսզի հրաժեշտ տար մեռնող հորը։ Մարմելադովի դեմքին զարհուրելի տանջանք պատկերացավ։

— Սոնյա, աղջիկս, ներիր,— գոչեց նա և ուզեց ձեռքը մեկնել դեպի Սոնյան, բայց կորցնելով հենարանը, պոկ եկավ ու բազմոցից ընկավ հատակին, երեսի վրա. մարդիկ նետվեցին նրան բարձրացնելու, պառկեցրին, բայց նա արդեն մեռնում էր։ Սոնյան թույլ ճչաց, մոտ վազեց, գրկեց նրան և այդպես էլ քարացավ նրան գրկած։ Հայրը մեռավ նրա գրկում։

— Հասավ իր ուզածին,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան՝ տեսնելով ամուսնու դիակը։— Հիմա ես ի՞նչ անեմ, ինչո՞վ թաղեմ նրան։ Իսկ սրանց, սրանց վաղը ինչո՞վ, ինչո՞վ կերակրեմ։

Ռասկոլնիկովը մոտեցավ Կատերինա Իվանովնային։

— Կատերինա Իվանովնա,— ասաց նա,— անցյալ շաբաթ ձեր հանգուցյալ ամուսինը ինձ պատմեց իր ամբողջ կյանքը և բոլոր հանգամանքները․․․ Հավատացած եղեք, որ նա խորին հարգանքով էր խոսում ձեր մասին։ Այդ երեկոյից, երբ ես իմացա, թե նա ինչպես էր նվիրված ձեզ բոլորիդ և ինչպես էր հարգում ու սիրում մանավանդ ձեզ, Կատերինա Իվանովնա, չնայած իր ողբալի, արատավոր սովորության, այդ երեկոյից մենք բարեկամներ դարձանք․․․ Հիմա ինձ թույլ տվեք․․․ օժանդակել․․․ որպես պարտքի հատուցում իմ հանգուցյալ բարեկամին։ Ահա, վերցրեք, կարծեմ քսան ռուբլի է, ու եթե սա ձեզ օգնություն կլինի, ապա․․․ ես․․․ մի խոսքով, ես կգամ, ես անպայման կգամ․․․ ես գուցե հենց վաղը գամ․․․ բարով մնաք։

Եվ նա արագ դուրս ելավ սենյակից, ամբոխի միջով հապճեպ անցավ դեպի սանդուղքը, բայց այդ պահին հանկարծ հանդիպեց Նիկոդիմ Ֆոմիչին, որը իմացել էր դժբախտության լուրը ու եկել էր անձամբ կարգադրություններ անելու։ Ոստիկանության գրասենյակում պատահած դեպքից հետո նրանք չէին տեսնվել, բայց Նիկոդիմ Ֆոմիչը վայրկենապես ճանաչեց Ռասկոլնիկովին։

— Օ, այդ դո՞ւք եք,— հարցրեց նա։

— Մեռավ,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։— Բժիշկ էլ եկավ, քահանա էլ, ամեն ինչ կարգին է։ Մի՛ անհանգստացրեք խեղճ կնոջը, նա առանց այն էլ թոքախտավոր է։ Քաջալերեցեք նրան, ինչով որ կարող եք․․․ Դուք հո բարի մարդ եք, ես գիտեմ․․․— հեգնոտ ավելացրեց նա՝ ուղիղ նայելով Նիկոդիմ Ֆոմիչի աչքերին։

— Այդ ինչպես դուք, այնուամենայնիվ, արյունոտվեցիք,— ասաց Նիկոդիմ Ֆոմիչը՝ լապտերի լույսի տակ նկատելով արյան մի քանի թարմ բծեր Ռասկոլնիկովի բաճկոնակի վրա։

— Այո, արյունոտվել եմ․․․ ամբողջովին արյունոտվել,— ինչ-որ մի առանձին տեսքով ասաց Ռասկոլնիկովը, հետո ժպտաց, գլխով արեց ու սանդուղքով ներքև գնաց։

Նա իջնում էր կամացուկ, առանց շտապելու, ամբողջ մարմնի դողով և առանց այդ գիտակցելու, վերահաս լիարյուն ու հզոր կյանքի մի նոր, անսահման զգացումով համակված։ Այդ զգացումը կարող էր նմանվել մահվան պատժի դատապարտված մարդու զգացումին, այն մարդու, որին հանկարծ անսպասելի ներումն են հայտարարում։ Սանդուղքի կեսին նրա ետևից հասավ տուն վերադարձող քահանան։ Ռասկոլնիկովը առանց որևէ բան ասելու ճանապարհ տվեց նրան, ու երկուսն էլ լռությամբ գլուխ տվին միմյանց։ Սանդուղքի վերջին աստիճաններից իջնելիս Ռասկոլնիկովը հանկարծ իր ետևից հապճեպ քայլեր լսեց։ Մեկը հասնում էր նրա ետևից։ Դա Պոլենկան էր, որը վազում էր նրա ետևից ու կանչում՝ «Լսեցեք, լսեցեք»։

Ռասկոլնիկովը ետ նայեց։ Պոլենկան վազեվազ իջավ վերջին սանդուղքից ու կանգ առավ ուղիղ նրա առջև, մի աստիճան նրանից վերև։ Բակից աղոտ լույս էր թափանցում։ Ռասկոլնիկովը նայեց աղջկա լղարիկ, բայց հաճելի դեմքին։ Աղջիկը Ժպտում էր և ուրախ, մանկական հայացքով նայում նրան։ Նա եկել էր հանձնարարությամբ, որը ըստ երևույթին հենց իրեն շատ էր դուր գալիս։

— Լսեք, ինչպե՞ս է ձեր անունը․․․ և հետո՝ դուք ո՞րտեղ եք ապրում,— հարցրեց նա հապճեպորեն, խեղդվող ձայնով։

Ռասկոլնիկովը ձեռքերը դրեց նրա ուսերին և ինչ֊որ ցնծությամբ նայեց նրան։ Ինքն էլ չգիտեր, թե ինչու էր այդպես հաճույքով նայում։

— Ո՞վ ուղարկեց ձեզ։

— Ինձ ուղարկեց Սոնյա քույրիկս,— պատասխանեց աղջիկը և է՛լ ավելի ուրախ ժպտաց։

— Ես այդպես էլ գիտեի, որ ձեզ Սոնյա քույրիկն է ուղարկել։

— Ինձ մայրիկս է՛լ է ուղարկել։ Երբ Սոնյա քույրիկը ուղարկելու էր, մայրիկս մոտեցավ ու ասաց. «Շուտ վազիր, Պոլենկա»։

— Դուք սիրո՞ւմ եք Սոնյա քույրիկին։

— Ես նրան բոլորից ավելի եմ սիրում,— ինչ֊որ մի առանձին հաստատակամությամբ ասաց Պոլենկան ու հանկարծ ավելի լրջորեն ժպտաց։

— Իսկ ինձ սիրելո՞ւ եք։

Պատասխանի փոխարեն աղջիկը նրան մոտեցրեց իր փոքրիկ դեմքը և փափլիկ շուրթերը, որոնք պարզամտորեն մեկնվեցին նրան համբուրելու։ Հանկարծ լուցկու պես բարալիկ ձեռքերը պինդ գրկեցին Ռասկոլնիկովին, փոքրիկ գլուխը թեքվեց վերջինիս ուսին, ու աղջիկը կամացուկ լացեց՝ դեմքն ավելի պինդ սեղմելով նրան։

— Հայրիկիս եմ ափսոսում,— մի րոպե հետո ասաց նա՝ բարձրացնելով լացակումած դեմքը ու սրբելով արցունքները,— հիմա շուտ֊շուտ այդ տեսակ դժբախտություններ են պատահում,— ավելացրեց նա անսպասելի, այն առանձնահատուկ լուրջ տեսքով, որ սովորաբար ընդունում են երեխաները, երբ հանկարծ ուզում են «մեծերի» պես խոսել։

— Հայրիկդ սիրո՞ւմ էր ձեզ։

— Նա Լիդոչկային ավելի շատ էր սիրում, քան մեզ բոլորիս,— շարունակեց աղջիկը խիստ լրջորեն և առանց ժպտալու, արդեն բոլորովին այնպես, ինչպես խոսում են մեծերը,— սիրում էր, որովհետև Լիդոչկան փոքրիկ է, որովհետև հիվանդ է, ու նրան միշտ նվեր էր բերում, իսկ մեզ նա կարդալ էր սովորեցնում, ինձ էլ քերականություն և կրոն էր սովորեցնում,— լրջադեմ ավելացրեց Պոլենկան,— իսկ մայրիկը ոչինչ չէր ասում, միայն թե մենք գիտեինք, որ նա այդ սիրում է, հայրիկն էլ գիտեր, իսկ մայրիկը ուզում էր ինձ ֆրանսերեն սովորեցնել, որովհետև ժամանակն է, որ ես կրթություն ստանամ։

— Իսկ դուք աղոթել գիտե՞ք։

— Օ, ինչպես չէ, վաղուց գիտեմ, քանի որ արդեն մեծացել եմ, աղոթում եմ մտքումս, իսկ Կոլյան ու Լիդոչկան մայրիկի հետ բարձրաձայն են աղոթում, նախ՝ «Աստվածածինն» են ասում, հետո էլի մի աղոթք՝ «աստված, ներիր և օրհնիր Սոնյա քույրիկին», հետո էլ «աստված, ներիր և օրհնիր մեր մյուս հայրիկին», որովհետև մեր մեծ հայրիկը արդեն մեռել է, իսկ սա մեր մյուս հայրիկն է, ու մենք նրա համար էլ ենք աղոթում։

— Պոլեչկա, իմ անունը Ռոդյոն է. երբևէ ինձ համար էլ աղոթեք, ասեք՝ «ներիր խեղճ Ռոդյոնին էլ», ուրիշ ոչինչ։

— Իմ ամբողջ ապագա կյանքում կաղոթեմ ձեզ համար,— ջերմագին ասաց աղջիկը ու հանկարծ էլի ծիծաղեց, նետվեց դեպի Ռասկոլնիկովը ու դարձյալ պինդ գրկեց նրան։

Ռասկոլնիկովը կրկին նրան ասաց իր անունը, տվեց իր հասցեն ու խոստացավ հենց մյուս օրը անպայման գալ։ Աղջիկը հեռացավ նրանով միանգամայն հիացած։ Ժամը տասնըմեկն էր, երբ Ռասկոլնիկովը դուրս եկավ փողոց։ Հինգ րոպե հետո նա կանգնած էր կամրջի վրա, հենց այնտեղ, որտեղ այն կինը ընկել էր ջրանցքը։

«Բավական է,— վճռականորեն ու ցնծագին ասաց նա,— կորչեն միրաժները, կորչեն շինծու վախերը, կորչեն մտապատկերները․․․ Կեցցե կյանքը․․․ Մի՞թե ես հիմա չէի ապրում։ Իմ կյանքը դեռ չի մեռել զառամ պառավի հետ մեկտեղ։ Երկնային արքայություն նրան, ու բավական է, մոքիր, ժամանակն է, որ ինձ հանգիստ թողնես։ Հիմա բանականության ու լույսի և․․․ կամքի, ուժի թագավորությունն է․․․ ու տեսնենք հիմա, չափվենք հիմա», մեծամտորեն ավելացրեց նա՝ կարծես դիմելով ինչ-որ մութ ուժի և դրան կանչելով մարտի։ «Ես հո համաձայնում էի ապրել մի արշին տարածության վրա»։

«․․․ Ես խիստ թույլ եմ հիմա, բայց․․․ կարծես հիվանդությունս իսպառ անցել է։ Երբ այսօր դուրս եկա, գիտեի, որ կանցնի։ Հա՛, Պոչինկովի տունը, բոլորովին մոտիկ է։ Անպայման կգնամ Ռազումիխինի մոտ, թեկուզև հեոու լինի․․․ Թող գրազը տանի․․․ թող նա ծիծաղի ինձ վրա, թող, ոչինչ․․․ ուժ է հարկավոր, ուժ. առանց ուժի ոչինչ չես կարող անել, իսկ ուժը պետք է ուժով ձեռք բերել, ահա սա է, որ ոմանք չգիտեն», հպարտությամբ ու ինքնավստահ ավելացրեց նա, ու ոտքերը հազիվ քարշ տալով, հեռացավ կամրջից։ Յուրաքանչյուր րոպե նրա մեջ սաստկանում էին հպարտությունը և ինթնավստահությունը, արդեն հետևյալ րոպեին նա այլ մարդ էր դառնում, քան նախընթաց րոպեին։ Սակայն ի՞նչ մի առանձին բան պատահեց, որ այդպես հեղաշրջեց նրան, նա ինքն էլ չգիտեր, նրան, ինչպես ծղոտին ձեռք գցողին, հանկարծ թվաց, որ ինքն էլ կարող է ապրել, որ դեռ կյանք կա, որ իր կյանքը չի մեռել «զառամ պառավի հետ մեկտեղ»։ Գուցե նա խիստ շտապեց այդպիսի եզրակացության հանգել, բայց նա այդ մասին չէր էլ մտածում։

«Հըմ, խնդրեցի աղոթել խեղճ Ռոդյոնի համար, անցավ հանկարծ նրա մտքով, դե այդ արվեց․․․ հենց այնպես, էլի», ավելացրեց նա ու ինքն իսկույն ծիծաղեց իր երեխայական վարմունքի վրա։ Նա գտնվում էր գերազանց հոզեվիճակում։

Նա հիշողությամբ գտավ Ռազումիխինի բնակարանը։ Պոչինկովի տանը արդեն ճանաչում էին նոր կենվորին, ու դռնապանը նրան իսկույն ցույց տվեց ճանապարհը։ Արդեն սանդուղքի կեսից կարելի էր լսել մեծ հավաքույթի աղմուկը և աշխույժ խոսակցությունը։ Բնակարանի դուռը բոլորովին բաց էր. բղավոցներ ու վեճեր էին լսվում։ Ռազումիխինի սենյակը բավական մեծ էր, այնտեղ տասնհինգ մարդ էր հավաքվել։ Ռասկոլնիկովը կանգ առավ նախասենյակում։ Այստեղ, միջնորմի ետևում տանտիրոջ երկու սպասուհիները զբաղված էին երկու մեծ ինքնաեռներով, շշերով, ափսեներով ու սկուտեղներով, որոնց մեջ տանտիրոջ խոհանոցից բերված կարկանդակ և այլ ուտելիք էր դարսված։ Ռասկոլնիկովը պատվիրեց կանչել Ռազումիխինին։ Վերջինս ուրախացած դուրս եկավ սենյակից։ Առաջին հայացքից էլ նկատելի էր, որ նա չափազանց շատ է խմել ու թեև նա երբեք չէր կարողանում հարբելու չափ խմել, այնուամենայնիվ այս անգամ գինովության ինչ-որ նշաններ էին երևում։

— Լսիր,— հապճեպ ասաց Ռասկոլնիկովը,— եկել եմ միայն ասելու, որ դու գրազը տարար և որ իսկապես ոչ ոք չգիտե, թե իրեն ինչ կարող է պատահել։ Ներս մտնել ես չեմ կարող, այնքան թույլ եմ, որ հիմա վայր կընկնեմ։ Դե ուրեմն բարև ու ցտեսություն։ Վաղը եկ ինձ մոտ․․․

— Գիտե՞ս ինչ, ես քեզ կուղեկցեմ տուն։ Երբ դու ինքդ ես ասում, որ թույլ ես, ուրեմն․․․

— Հապա հյուրե՞րը։ Ո՞վ է այն գանգրահերը, նա, որ հիմա այստեղ նայեց։

— Այն մե՞կը։ Չգիտեմ։ Երևի հոբեղրորս ծանոթն է, գուցե և ուրիշն է․․․ Հորեղբայրս կմնա նրանց հետ. նա հիանալի մարդ է, ափսոս, որ դու հիմա չես կարող նրա հետ ծանոթանալ։ Սակայն նրանց բոլորի հերն էլ անիծած։ Նրանք հիմա ինձ հետ գլուխ չունեն, ես էլ կուզեի թարմանալ, և դու, աղբերս, լավ ժամանակին եկար. էլի երկու րոպե, ու ես այնտեղ տուրուդմբոց կսարքեի, հոգիս վկա։ Հենց մի գլուխ անհեթեթություններ են դուրս տալիս։ Դու չես կարող պատկերացնել, թե մարդը որչափ կարող է ստեր մոգոնել։ Ասենք, ինչպե՞ս կարելի է չպատկերացնել։ Մի՞թե մենք ինքներս չենք ստում։ Եվ թող ստեն, սակայն հետո էլ չեն ստի․․․ Մի րոպե նստիր, ես բերեմ Զոսիմովին։

Զոսիմովը նույնիսկ մի ինչ֊որ ագահությամբ նետվեց դեպի Ռասկոլնիկովը. նրա մեջ մի առանձին հետաքրքրություն էր նկատվում, նրա դեմքը իսկույն պայծառացավ։

— Անհապաղ քնել,— որոշեց նա՝ հնարավորին չափ զննելավ հիվանդին,— իսկ քնելուց առաջ մի բան ընդունել։ Կընդունե՞ք։ Ես դեռ վաղուց եմ պատրաստել․․․ այս դեղափոշին։

— Թեկուզ երկուսը,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

Նա տեղնուտեղը կուլ տվեց դեղափոշին։

― Դա շատ լավ է, որ դու ինքդ նրան կտանես,— ասաց Զոսիմովը Ռազումիխինին։— Թե վաղը ինչ կլինի, կտեսնենք, իսկ այսօր բանը նույնիսկ շատ լավ է. զգալի փոփոխություն է կատարվել։ Քանի ապրես, այնքան շատ բան կսովորես․․․

— Գիտե՞ս Զոսիմովը ինչ ասաց ականջիս, երբ մենք դուրս էինք գալիս,— բերանից անտեղի թռցրեց Ռազումիխինը, հենց որ երկուսով դուրս եկան փողոց։— Ես քեզ ամեն ինչ շիտակ կասեմ, քանի որ նրանք հիմարներ են։ Զոսիմովը ինձ պատվիրեց ճանապարհին շատախոսել քեզ հետ ու քեզ էլ շատ խոսեցնել, ու հետո այդ մասին իրեն պատմել, որովհետև նա կարծում է․․․ որ դու․․․ խելագար ես կամ խելագարվելու ես։ Պատկերացրու այդ բանը։ Նախ՝ դու նրանից եռակի չափով խելացի ես, երկրորդ եթե դու ցնդված չես, թքիր նրա գլխում ծագած անհեթեթության վրա, ու երրորդ՝ այդ մսագունդը և իր մասնագիտությամբ խիրուրգը հիմա ցնորվել է հոգեկան հիվանդություններով զբաղվելուց, իսկ քո նկատմամբ նրան վերջնականապես այդպիսի մտայնության է հասցրել այսօրվա քո խոսակցությունը Զամետովի հետ։

— Զամետովը ամեն ինչ պատմե՞լ է քեզ։

— Ամեն ինչ, և շատ լավ է արել։ Ես հիմա հասկացել եմ ամբողջ խոր գաղտնիքը, Զամետովն էլ է հասկացել․․․ Ը-ը֊ը, մի խոսքով, Ռոդյա․․․ բանն այն է, որ․․․ Ես հիմա մի քիչ հարբած եմ․․․ Բայց այդ ոչինչ․․․ բանն այն է, որ այդ միտքը․․․ հասկանո՞ւմ ես, իրոք հղացել են նրանք․․․ հասկանո՞ւմ ես։ Այսինքն՝ նրանցից ոչ ոք չի համարձակվել այդ միտքը արտահայտել, որովհետև դա ամենաանհեթեթ վայրահաչություն է, մանավանդ երբ այն ներկարարին բռնեցին, այդ ամենը հօդս ցնդեց և առմիշտ մարեց։ Բայց ինչո՞ւ նրանք, հիմարները այդպես էին մտածում։ Ես այն պահին մի քիչ դնքսեցի Զամետովին, խոսքը մեր մեջ մնա, աղբերս, խնդրում եմ գաղտնի պահես ինչ որ գիտես, ես նկատեցի, որ նա փափկանկատ է. դա Լավիզայի մոտ եղավ, բայց այսօր, այսօր ամեն ինչ պարզվեց։ Գլխավորը այդ Իլյա Պետրովիչի վերաբերմունքն է։ Նա այն ժամանակ օգտագործեց քո ուշաթափությունը գրասենյակում, բայց հետո ամաչեց դրանից, ես հո գիտեմ․․․

Ռասկոլնիկովը ագահությամբ լսում էր։ Ռազումիխինը հարբած վիճակում բերանից գաղտնիքներ էր թռցնում։

— Ես այն ժամանակ ուշաթափվեցի, որովհետև գրասենյակում օդը ծանր էր և յուղաներկի հոտ էր դալիս,— ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Դեռ բացատրում է՜լ է։ Բանը միայն ներկը չէ. բորբոքումը դեռ մի ամիս առաջ էր սկսվել, այդ է ասում Զոսիմովը։ Հա՛, դու չես կարող պատկերացնել, թե հիմա ինչպես է ընկճված այն տղան։ «Ես այդ մարդու ճկույթն էլ չարժեմ»,— ասում է նա։ Այսինքն թե քո ճկույթը։ Երբեմն նա բարի զգացմունքներ է ունենում։ Բայց դասը, «Բյուրեղապակյա պալատում» այսօր նրա ստացած դասը գերազանց կատարելություն է։ Դու հո սկզբում վախեցրել էիր նրան, ջղաձգության հասցըրել, դու նրան համարյա ստիպել էիր դարձյալ համոզվել, որ այդ ամենը այլանդակ անհեթեթություն է, հետո էլ նրան լեզու էիր ցույց տվել, այսինքն թե, առ քեզ, ա՞յդ էր ուզածդ։ Հիանալի է, այժմ նա ճզմված է, ոչնչացված, Վարպետ ես դու, հոգիս վկա, այդպես էլ պետք է վարվել նրանց հետ։ Ափսոս որ ես այնտեղ չէի։ Հիմա նա շատ էր սպասում քեզ։ Պորիֆիրին նույնպես ցանկանում է ծանոթանալ քեզ հետ․․․

— Հը՛մ․․․ արդեն նա է՞լ է այդ ուզում․․․ իսկ ինչո՞ւ են ինձ խելագար համարել։

— Այսինքն՝ ոչ թե խելագար։ Հա՛, ես գլխիցս շատ բան դուրս տվի․․․ գիտե՞ս, նա զարմացել էր, որ քեզ միայն այն դեպքն է հետաքրքրում․․․ Հիմա պարզ է, թե ինչու է հետաքրքրում. գիտենալով բոլոր հանգամանքները․․․ այն ժամանակ այդ բանը քեզ որքա՜ն ջղայնացրեց հիվանդության հետ մեկտեղ․․․ Ես, սիրելիս, մի քիչ հարբած եմ, էհ, սատանան նրան գիտե, նա ինչ֊որ մտքեր ունի․․․ Ես քեզ ասում եմ՝ ցնդվել է հոգեկան հիվանդություններով զբաղվելուց։ Իսկ դու թքիր դրա վրա․․․

Մի րոպեի չափ երկուսն էլ լուռ էին։

— Լսիր, Ռազումիխին,— ասաց Ռասկոլնիկովը,— ես ուզում եմ քեզ ա՛յ թե ինչ հայտնել, քիչ առաջ մի մեռելի տանն էի, մեռել է մի աստիճանավոր․․․ ես այնտեղ տվեցի իմ բոլոր փողերը․․․ ու բացի այդ, ինձ համբուրեց մի էակ, որը նույնպես․․․ եթե ես որևէ մեկին սպանած լինեի․․․ մի խոսքովդ ես այնտեղ մի ուրիշ էակ էլ տեսա․․․ գլխարկը ալ կարմիր փետուրով․․․ Սակայն ես անտեղի դուրս եմ տալիս, ես շատ թույլ եմ, վերցրու թևս․․․ ահա և տուն հասանք․․․

― Ի՞նչ պատահեց քեզ, ի՞նչ,— հարցնում էր անհանգստացած Ռազումիխինը։

— Գլուխս մի քիչ պտտվում է, միայն թե բանը այդ չէ, բանն այն է, որ ես այնպե՜ս տխուր եմ, այնպե՜ս տխուր հիրավի, ասես կին լինեմ․․․ Նայիր, այն ի՞նչ է, նայի ր, նայի՛ր։

— Ի՞նչ է որ։

— Մի՞թե չես տեսնում, իմ սենյակում լույս կա, տես, ճե՛ղքից է երևում․․․

Նրանք արդեն կանգնած էին վերջին սանդուղքի առջև, տանտիրուհու դռան կողքին, և իսկապես, ներքևից նկատվում էր, որ Ռասկոլնիկովի խցիկում լույս կար։

— Տարօրինակ է։ Գուցե այնտեղ Նաստասյան է,— ասաց Ռազումիխինը։

— Այս ժամին նա երբեք ինձ մոտ չի լինում, նա վաղուց քնած է, ասենք․․․ Ինձ համար միևնույն է։ Ցտեսություն։

— Ի՞նչ ես ասում, ես կգամ քեզ հետ, միասին ներս կմտնենք։

— Գիտեմ, որ միասին կմտնենք, բայց ես ուզում եմ այստեղ սեղմել ձեռքդ և քեզ հրաժեշտ տալ։ Դեհ, տուր ձեռքդ, ցտեսություն։

— Ի՞նչ պատահեց քեզ, Ռոդյա։

— Լավ, գնանք, դու վկա կլինես․․․

Նրանք սկսեցին բարձրանալ սանդուղքով, ու Ռազումիխինը մտածեց, որ Զոսիմովը գուցե իրավացի է։ «Ախ, ես իմ շատախոսությամբ փչացրի սրա տրամադրությունր»,— քթի տակ փնթփնթաց նա։ Մոտենալով դռանը, հանկարծ նրանք սենյակից ձայներ լսեցին։

— Ախր սա ի՞նչ բան է,— գոչեց Ռազումիխինը։

Ռասկոլնիկովն առաջինը ձեռքը տարավ դռանը ու բոլորովին բացեց այն, բացեց և շեմքի վրա քարացած կանգ առավ։

Մայրը և քույրը նստել էին բազմոցի վրա և արդեն մեկ և կես ժամ սպասում էին։ Ինչո՞ւ նա ամենից քիչ էր սպասում նրանց և ամենից քիչ էր մտածում նրանց մասին, չէ՞ որ նույնիսկ այդ օրն էլ կրկին լուր էր ստացել, որ նրանք մեկնել են, գալիս են, հիմա կժամանեն։ Այդ ամբողջ մեկ և կես ժամվա ընթացքում նրանք իրար առաջ կտրելով հարցուփորձ էին անում Նաստասյային, որը հիմա էլ կանգնած էր նրանց առջև ու արդեն պատմել էր ամբողջ գաղտնիքը։ Նրանք վախից խելքամաղ եղան, երբ լսեցին, որ Ռոդյան «այսօր փախել է», հիվանդ է, ու ինչպես երևաց պատմածից, անպայման զառանցանքի մեջ է։ «Տեր աստված, ի՞նչ է պատահել նրան»։ Մայրն ու քույրը լալիս էին, երկուսն էլ դառնապես տանջվեցին սպասման այդ մեկ և կես ժամվա ընթացքում։

Տեսնելով Ռասկոլնիկովին, նրանք ցնծագին, ուրախ ճիչ արձակեցին։ Երկուսն էլ նետվեցին դեպի Ռասկոլնիկովը։ Բայց նա կանգնել էր մեռածի նման. անտանելի, հանկարծակի գիտակցությունը կայծակի պես խփել էր նրան։ Ձեռքերը չէին բարձրանում, չէին կարող բարձրանալ նրանց գրկելու համար։ Մայրն ու քույրը նրան սեղմում էին իրենց գրկում, համբուրում էին նրան, ծիծաղում, լաց լինում․․․ Նա մի քայլ արեց, օրորվեց և ուշաթափված փռվեց հատակին։

Տագնապ, սարսափի ճիչեր, հառաչանքներ․․․ Շեմքին կանգնած Ռազումիխինը ներս նետվեց, իր հուժկու ձեռքերով վերցրեց հիվանդին ու մի ակնթարթում պառկեցրեց բազմոցի վրա։

— Ոչինչ, ոչինչ,— դիմեց նա մորն ու քրոջը,— սա ուշաթափություն է, դատարկ բան է։ Քիչ առաջ բժիշկը ասաց, որ նրա դրությունը շատ լավ է, որ նա բոլորովին առողջ է։ Ջուր բերեք։ Հըմ, ահա և նա ուշքի է գալիս, ահա և բացեց աչքերը․․․

Ու վերցնելով Դունեչկայի թևը, այնպես, որ քիչ մնաց դուրս գցեր, Ռազումիխինը նրան կռացրեց նայելու, թե ինչպես հիվանդը «բաց է անում աչքերը»։ Թե՛ մայրը և թե՛ քույրը խանդաղատանքով ու գոհությամբ էին նայում Ռազումիխինին, ինչպես նախախնամության․ նրանք արդեն Նասաասյայից լսել էին, թե հիվանդության ամբողջ ընթացքում իրենց Ռոդյայի համար ինչ էր եղել այդ «աշխույժ երիտասարդը», ինչպես նույն երեկոյան Դունյայի հետ ունեցած մտերմական խոսակցության ժամանակ Ռազումիխինին անվանել էր ինքը, Պույլխերիա Ալեքսանդրսվնա Ռասկոլնիկավան։