Դժվար է աստված լինել

հեղինակ՝ Արկադի Ստրուգացկի, Բորիս Ստրուգացկի թարգմանիչ՝ Ջուլիետա Ղազարյան ( ռուսերենից) աղբյուր՝ «Աշխարհի կործանումից միլիարդ տարի առաջ»

Այդ օրերին էր, որ ես իմացա, թե ինչ է նշանակում տառապել, ինչ է նշանակում ամաչել, ինչ է նշանակում հուսահատվել։

Պիեռ Աբելյառ

Ահա թե ինչի մասին պետք է ձեզ նախազգուշացնեմ։ Առաջադրանքը կատարելիս ձեզ հետ զենք կվերցնեք հեղինակության համար։ Սակայն և ոչ մի պարագայում ձեզ չի թույլատրվում այն գործադրել։ Ո՜չ մի պարագայում։ Դուք ինձ հասկացա՞ք։

Էռնեստ Հեմինգուեյ

Նախերգանք

Անկայի աղեղնազենի կոթը սև պլաստմասսայից էր, իսկ լարը՝ քրոմային պողպատից, ու ձգվում էր անձայն սահող լծակի մի շարժումով։ Անտոնը դեմ էր նորույթներին․ նրա մարտական զենքը հին էր՝ մարշալ Տոցի, Պիցա Առաջին թագավորի ոճով, պղնձակուռ, անվակով, որի վրա փաթաթվում էր եզան ջլերից պատրաստած լարը։ Ինչ վերաբերում է Պաշկային, ապա նա վերցրել էր օդաճնշիչ հրացան։ Աղեղնազենը նա համարում էր մարդկության մանկություն, քանի որ ծույլ էր ու հյուսնի արհեստից բան չէր հասկանում։

Նրանք մոտեցան հյուսիսային ափին, որտեղ զառիթափի դեղին ավազների միջից դուրս էին ցցվել սոճիների ծուռումուռ արմատները։ Անկան ձեռքից գցեց ղեկաթին ու շուրջը նայեց։ Արևն արդեն անտառի վերևում էր, և ամեն ինչ կապույտ էր, կանաչ ու դեղին՝ կապույտ մշուշ լճի վրա, մուգ կանաչ սոճիներ ու դեղին ափ այն կողմում։ Եվ այս բոլորի վերևում՝ վճիտ, կապտաճերմակ երկինք։

― Այնտեղ ոչ մի բան չկա, ― ասաց Պաշկան։

Երեխաները հենվել էին նավակողին ու նայում էին ջրի մեջ։

― Խոշոր գայլաձուկ է, ― համոզված ասաց Անտոնը։

― Այսպիսի լողաթևերո՞վ, ― հարցրեց Պաշկան։

Անտոնը չպատասխանեց։ Անկան էլ նայեց ջրի մեջ, բայց միայն սեփական արտացուլումը տեսավ։

― Լավ կլիներ լողանայինք, ― ասաց Պաշկան, ձեռքը մինչև արմունկը մտցնելով ջրի մեջ։ ― Սառն է, ― հայտնեց նա։

Անտոնը քայլեց դեպի ցռուկը և թռավ ափ։ Նավակն օրորվեց։ Անտոնը բռնեց նավակողից ու սպասողական նայեց Պաշկային։ Այդ ժամանակ Պաշկան վեր կացավ․ թին դրեց վզին և, պտտեցնելով իրանի ներքևի մասը, երգեց․

Հե՜յ նավապետ վիսլիպուսլի Չլինի՞ թե քնած ես, Զգույշ թե չէ տապակած շնաձկան Վտառներն են հասնում քեզ։

Անտոնը լուռ ցնցեց նավակը։

― Վա՜յ֊ա՜յ, ― գոռաց Պաշկան ու բռնեց նավակողից։

― Ինչո՞ւ տապակած, ― հարցրեց Անկան։

― Չգիտեմ, ― պատասխանեց Պաշկան։ ― Նրանք ափ դուրս եկան։ ― Բայց լավ է, չէ՞, «․․․ տապակած շնաձկան վտառներ»։

Նրանք նավակը ափ հանեցին։ Ոտքերը խրվում էին խոնավ ավազի մեջ, որը ծածկված էր սոճու չորացած փշատերևով ու կոներով։ Նավակը ծանր էր ու լպրծուն, բայց նրանք դուրս քաշեցին ջրից ու, ծանր հևալով, կանգ առան։

― Ոտքս ցավացրի, ― ասաց Պաշան և ուղղեց գլխի կարմիր կապը։ Նա շատ աչալուրջ հետևում էր, որ գլխակապի հանգույցը լինի աջ ականջի վերևում, ինչպես որ իրուկանյան ծովահեններինը։ ― Կյանքը թանկ բան չէ, օ քե՜յ, ― հայտարարեց նա։

Անկան մտազբաղ մատն էր ծծում։

― Փո՞ւշ մտավ, ― հարցրեց Անտոնը։

― Չէ։ Մաշկս քերծվեց։ Ձեզանից մեկնումեկը այնպիսի ճանկեր ունի, որ․․․

― Հապա ցուց տուր։

― Այո, ― ասաց Անտոնը։ ― Քերծվել է։ Հը, ի՞նչ անենք։

― Դնենք ուսներիս ու ափի երկայնքով․․․ ― առաջարկեց Պաշկան։

― Էլ ինչի՞ դուրս եկանք նավակից, ― ասաց Անտոնը։

― Նավակով հավն էլ կկարողանա, ― բացատրեց Պաշկան։ ― Իսկ ափով եղեգնուտը՝ մեկ, զառիթափը՝ երկու, գետափոսերը՝ երեք։ Շերեփաձկներով։ Լոքո էլ կա։

― Տապակած լոքոների վտառներ, ― ասաց Անտոնը։

― Դու իսկի սուզվե՞լ ես գետափոսի մեջ։

― Հա, սուզվել եմ։

― Ես չեմ տեսել։ Ոչ մի անգամ չեմ տեսել։

― Դու շատ բան չես տեսել։

Անկան մեջքը դարձրեց նրանց, բարձրացրեց աղեղնազենն ու նետն արձակեց քսան քայլ այն կողմ կանգնած սոճու վրա։ Կեղևի կտորները թափվեցին ցած։

― Ապրե՛ս, ― ասաց Պաշկան ու իսկույն էլ կրակեց իր հրացանով։ Նա նշան բռնեց Անկայի նետի վրա, բայց չկպավ։ ― Շունչս չպահեցի, ― բացատրեց նա։

― Իսկ եթե պահեի՞ր, ― հարցրեց Անտոնը։ Նա նայում էր Անկային։

Անկան թափով ձգեց աղեղնալարը։ Նա հոյակապ մկաններ ուներ։ Անտոնը հիացած նայում էր, թե թուխ մաշկի տակ ինչպես գլորվեց երկգլուխ մկանի գնդիկը։

Անկան շատ ուշադիր նշան բռնեց ու մի անգամ էլ նետն արձակեց։ Երկրորդ նետը ճայթյունով խրվեց բնի մեջ՝ առաջինից մի քիչ ներքև։

― Իզուր տեղն ենք այսպես անում, ― ասաց Անկան, իջեցնելով աղեղնազենը։

― Ի՞նչը, ― հարցրեց Անտոնը։

― Ծառերն ենք փչացնում։ Մի երեխա երեկ նետերով խփում էր ծառին, ու ես նրան ստիպեցի, որ ատամներով նետերը հանի բնից։

― Պաշկա, ասաց Անտոնը։ ― Հապա վազիր, քո ատամները պինդ են։

― Իմ ատամը ծակ է, ― պատասխանեց Պաշկան։

― Լավ, ― ասաց Անկան։ ― Եկեք մի բան անենք։

― Ես հավես չունեմ զառիթափերը բարձրանալու, ― ասաց Անտոնը։

― Ես էլ։ Ուղիղ գնանք։

― Ո՞ւր, ― հարցրեց Պաշկան։

― Ուր պատահի։

― Դե ասա։

― Ուրեմն գնանք սայվա, ― ասաց Պաշկան։ ― Տոշկա, գնանք մոռացված խճուղին։ Հիշո՞ւմ ես։

― Բա ո՜նց։

― Գիտե՞ս Անեչկա․․․ ― սկսեց Պաշկան։

― Ես քեզ համար Անեչկա չեմ, ― կտրեց նրա խոսքը Անկան։ Նա տանել չէր կարող, երբ իրեն ոչ թե Անկա էին ասում, այլ մի ուրիշ ձևով։

Անտոնը դա իսկույն մտքում պահեց ու անմիջապես ասաց․

― Մոռացված խճուղի։ Այդտեղով ոչ ոք չի գնում։ Ու քարտեզի վրա էլ չկա։ Եվ հայտնի չէ, թե ուր է գնում այդ խճուղին։

― Իսկ դուք եղե՞լ եք այնտեղ։

― Եղել ենք։ Բայց չենք հասցրել ուսումնասիրել։

― Ճանապարհ ոչ մի տեղից դեպի ոչ մի տեղ, ― ասաց ուշքի եկած Պաշկան։

― Դա շատ լավ է, ― ասաց Անկան։ Նրա աչքերը դարձան նեղ անցքեր։ ― Գնանք։ Երեկոյան կհասնե՞նք։

― Ի՜նչ ես ասում։ Մինչև տասներկուսը կհասնենք։

Նրանք մագլցեցին զառիթափի վրայով։ Հասնելով զառիթափի ծայրին՝ Պաշկան հետ նայեց։ Ներքևում դեղին ծանծաղուտներով կապույտ լիճն էր, ավազի վրա ընկած նավակը ու մերձափնյա հանգիստ, յուղափայլ ջրի վրա կոհակվող կլոր օղակները․ երևի դա հենց գայլաձուկն էր պոչով շրմփացրել ջրին։ Պաշկային համակեց սովորական անորոշ հիացմունքը, որն ինքը միշտ զգում էր, երբ Տոշկայի հետ փախչում էր գիշերօթիկից, ու առջևում օրն էր, լրիվ անկախ օր՝ չհետախուզված տեղերով, գետնամորիով, ամայի, տոթակեզ մարգագետիններով, մոխրագույն մողեսներով, անսպասելի հայտնվող աղբյուրների սառնորակ ջրով։ Ու, ինչպես միշտ, ուզեց գոռալ ու բարձր ցատկոտել, և նա անմիջապես արեց իր սրտի ուզածը, իսկ Անտոնը, ծիծաղելով, նայեց նրան, և նա Անտոնի աչքերում լրիվ փոխըմբռնում կարդաց։ Իսկ Անկան երկու մատները մտցրեց բերանը և կտրիճավարի սուլեց, ու նրանք մտան անտառ։

Սոճուտը ցանցառ էր, և նրանք անընդհատ սայթաքում էին գետնին թափված փշատերևների վրայով քայլելիս։

Արևի շեղ ճառագայթները թափանցում էին սլացիկ բների արանքներից, ու հողը ծածկված էր ոսկեգույն ցոլքերով։ Խեժի, լճի ու մորու հոտը բռնել էր անտառը, երկնքում գեղգեղում էին անտեսանելի թռչնակները։

Անկան քայլում էր առջևից, աղեղնազենը դրած թևի տակ, մերթ ընդ մերթ կռանում պոկում էր արնակարմիր, ասես լաքապատ մորին։ Անտոնը գնում էր նրա հետևից, ուսին դրած մարշալ Տոցի մարտական զենքը։ Նետերով ծանր կապարճը թփթփում էր նրա մեջքին։ Նա քայլում էր ու նայում Անկայի արևախանձ, համարյա սև, դուրս ցցված ողերով պարանոցին։ Երբեմն նա շրջվում էր ու չորս կողմը նայում, փնտրելով Պաշկային, բայց Պաշկան չէր երևում, միայն երբեմն, մերթ աջից, մերթ ձախից արևի տակ բոցկլտում էր նրա կարմիր գլխարկը։ Անտոնը պատկերացրեց, թե Պաշկան, հրացանը պատրաստ պահած, ինչպես է սողոսկում սոճիների արանքով, պլոկված քթով, նիհար, գիշատիչ դեմքը առաջ մեկնած։ Պաշկան թաքուն մոտենում էր սայվային։ Իսկ սայվան կատակներ չի սիրում։ Սայվան, բարեկամս, քեզ հարց կտա, ու դու պիտի կարողանաս պատասխանել, մտածեց Անտոնը, և արդեն ուզում էր կռանալ, բայց Անկան առջևում էր, ու նա կարող էր հետ շրջվել։ Շատ անհարմար բան կստացվեր։

Անկան հետ նայեց ու հարցրեց։

― Դուք սուսուփո՞ւս դուրս եկաք։

Անտոնը թոթվեց ուսերը։

― Իսկ ո՞վ է աղմուկ֊աղաղակով գնում։

― Ես ոնց որ աղմուկ բարձրացրի, ― մտահոգ ասաց Անկան։ ― Ես վայր գցեցի թասը, ու հանկարծ միջանցքում ոտնաձայներ լսվեցին։ Երևի Կույս Կատյան էր, այսօր նա է հերթապահում։ Ստիպված էի թռչել ծաղկաթմբի վրա։ Ի՞նչ ես կարծում, Տոշկա, ի՞նչ ծաղիկներ են այդ թմբի վրա աճում։

― Քո պատուհանի տա՞կ։ Չգիտեմ։ Իսկ ի՞նչ կա որ։

― Շատ համառ ծաղիկներ են։ «Քամին չի կոտրում դրանց, փոթորիկը չի պոկում»։ Արդեն քանի տարի է թռչում են այդ թմբի վրա, իսկ ծաղիկների հեչ պետքն էլ չէ։

― Հետաքրքի՜ր է, ― խորիմաստ ասաց Անտոնը։ Նա հիշեց, որ իր պատուհանի տակ էլ այդպիսի մի ծաղկաթումբ կա, ու այդ ծաղիկներն էլ «չեն կոտրվում» քամուց ու փոթորկից։ Բայց ինքը երբեք չի մտածել այդ մասին։

Անկան կանգ առավ, սպասեց, մինչև Անտոնը հասավ իրեն, ու մի բուռ մորի մեկնեց նրան։ Անտոնը զգուշորեն վերցրեց երեք հատապտուղ։

― Էլի վերցրու, ― ասաց Անկան։

― Շնորհակալություն, ― ասաց Անտոնը։ ― Ես սիրում եմ մեկ մեկ հավաքել։ Իսկ Կույս Կատյան ոնց որ վատը չի, չէ՞։

― Նայած ում համար, ― ասաց Անկան։ ― Երբ ամեն երեկո մարդուն հայտարարում են, որ նրա ոտքերը կամ փոշոտ են կամ ցեխոտ․․․

Նա լռեց։ Զարմանալիորեն հաճելի էր անտառում Անկայի հետ միասին քայլելը, արմունկներով իրար կպնելը ու նրան նայելը․ ի՜նչ սիրուն է, ճարպիկ ու արտակարգ բարյացակամ, ու ինչքան մեծ են նրա խաժ, սև թարթիչներով աչքերը։

― Այո, ― ասաց Անտոնը, ձեռքը մեկնելով առաջ, որ պոկի արևի տակ պսպղացող սարդոստյանը։ ― Ի՜նչ֊ի՜նչ, բայց նրա ոտքերը փոշոտ չեն։ Եթե քեզ գրկած են տանում ջրափոսերի վրայով, ուրեմն ոտքերդ չեն ցեխոտվի․․․

― Ո՞վ է նրան գրկած տանում։

― Օդերևութաբանական կայանի Հենրիխը։ Ճանաչում ես, հաղթանդամ, շեկ մազերով․․․

Նրանք նորից լռեցին։ Անտոնը նայեց Անկային։ Անկայի աչքերը ոնց որ սև անցքեր լինեին։

― Իսկ դա ե՞րբ է եղել, ― հարցրեց Անկան։

― Մի լուսնյակ գիշեր, ― արդեն անտրամադիր պատասխանեց Անտոնը։ ― Մենակ թե բերանիցդ բան չթռցնես, հա։

Անկան ծիծաղեց։

― Ոչ ոք քեզ չստիպեց, որ ասեիր, Տոշկա, ― ասաց նա։ ― Մորի ուզո՞ւմ ես։

Անտոնը մեքենաբար վերցրեց հատապտուղները հողոտ ափից ու գցեց բերանը։

― Մի օր էլ քեզ գրկած կտանեն։ Քեզ դուր կգա՞, որ սկսեն այդ մասին խոսել։

― Որտեղի՞ց հնարեցիր, որ ես մտադիր եմ խոսել, ― ցրված ասաց Անկան։ ― Ես ընդհանրապես չեմ սիրում բացբերաններին։

― Լսիր, ի՞նչ ես մտածում։

― Առանձնապես ոչ մի բան։ ― Անկան ցնցեց ուսերը։ Մի քիչ հետո մտերմաբար հայտնեց․ ― Ախր ես ձանձրացել եմ ամեն աստծո իրիկուն ոտքերս երկու անգամ լվալուց։

Խեղճ Կույս Կատյա, մտածեց Անտոնը։ Սա քեզ համար սայվա չէ։

Նրանք դուրս եկան արահետ։ Արահետը իջնում էր ներքև, անտառն ավելի ու ավելի էր մթնում։ Այստեղ փարթամորեն աճել էր ձարխոտը։ Սոճիների բները ծածկված էին մամուռով ու քարաքոսների սպիտակ փրփուրով։ Սակայն սայվան կատակ չի սիրում։ Հանկարծ խռպոտ ձայնը, որի մեջ ոչ մի մարդկային բան չկար, մռնչաց․

― Կանգնի՛ր։ Զենքդ ցած գցիր, դո՛ւ, ազնվազարմ դո՛ն և դու, դոնա՛։

Երբ սայվան հարց է տալիս, պետք է հասցնես պատասխանել։ Կտրուկ շարժումով Անտոնը Անկային գցեց ձախ կողմի ձարխոտերի մեջ, իսկ ինքը թռավ աջ կողմի ձարխոտերի մեջ, գլորվեց ու պառկեց փտած կոճղի հետևում։ Խռպոտ արձագանքը դեռևս թնդում էր սոճիների արանքում, իսկ արահետն արդեն դատարկ էր։ Լռություն տիրեց։

Կողքի վրա պառկած՝ Անտոնը պտտեց անվակը ու ձգեց աղեղնալարը։ Չրխկաց կրակոցը, և Անտոնի վրա ինչ֊որ աղբ թափվեց։ Անմարդկային խռպոտ ձայնը հայտնեց․

― Դոնը վիրավորվել է գարշապարից։

Անտոնը տնքաց ու ոտքն իրեն ձգեց։

― Չէ, այդ ոտքդ չի, մյո՜ւսը, ― ճշտեց ձայնը։

Լսվեց Պաշկայի հռհռոցը։ Անտոնը զգուշորեն գլուխը դուրս հանեց կոճղի հետևից, սակայն մթնշաղի կանաչ մշուշում ոչ մի բան չէր երևում։

Այդ պահին լսվեց մի ականջ ծակող սուլոց ու դղրդոց, ասես անտառում ծառ տապալվեց։

― Ուո՜ւ, ― խուլ ձայնով ասաց Պաշկան։ ― Գթացե՜ք։ Գթացե՜ք։ Մի՛ սպանեք ինձ։

Անտոնն իսկույն վեր թռավ։ Ձարխոտերի միջից նրան ընդառաջ դուրս եկավ Պաշկան։ Նա ձեռքերը վեր էր բարձրացրել։ Անկայի ձայնը հարցրեց․

― Տոշկա, դու նրան տեսնո՞ւմ ես։

― Ոնց որ ափիս մեջ, ― համոզիչ ասաց Անտոնը։ ― Շուռ չգա՛ս, ― գոռաց նա Պաշկայի վրա։ ― Ձեռքերդ դիր գլխիդ։

Պաշկան հնազանդորեն ձեռքերը դրեց գլխին ու հայտարարեց․

― Ես ոչ մի բան չեմ ասի։

― Ի՞նչ անենք սրան, Տոշկա, ― հարցրեց Անկան։

― Հիմա կտեսնես, ― ասաց Անտոնը ու հարմար նստեց կոճղին, աղեղնազենը դնելով ծնկներին։ ― Անդո՛ւնդ, ― գոռաց նա Գեկսա Իրուկանցու ձայնով։

Պաշկան մեջքով արտահայատում էր իր արհամարհանքն ու անհնազանդությունը։ Անտոնի արձակած ծանր նետը ճայթյունով խրվեց Պաշկայի գլխավերևի ճյուղի մեջ։

― Պա֊հո՜, ― ասաց Անկայի ձայնը։

― Իմ անունը Բոն Մորեխ է, ― դժկամորեն խոստովանեց Պաշկան։ ― «Եվ այստեղ նա, հավանաբար, կընկնի, մեկը նրանցից, ովքեր նրա հետ էին»։

― Հայտնի բռնակալ է ու մարդասպան, ― բացատրեց Անտոնը։ ― Բայց նա ոչ մի բան ձրի չի անում։ Ո՞վ է քեզ ուղարկել։

― Ինձ ուղարկել է Սատարինա Անգութը, ― ստեց Պաշկան։

Անտոնը արհամարհանքով ասաց․

― Ահա այս ձեռքը կտրեց դոն Սատարինայի ժանտահոտ կյանքի թելը Ծանր Թրերի անտառում, երկու տարի առաջ։

― Ես բոլորովին մոռացել էի, ― շտապեց ասել Պաշկան։ ― Ինձ ուղարկել է Արատա գեղեցիկը։ Ձեր գլուխների դիմաց նա ինձ խոստացել էր հարյուր ոսկի։

Անտոնը ձեռքը խփեց ծնկին։

― Ա՜յ քեզ ստախոս, ― գոռաց նա։ ― Ախր Արատան ինչո՞ւ պիտի բանի տեղ դներ քեզ նման ստահակին։

― Թող, այնուամենայնիվ, մի նետ խրեմ նրա գանգը, ― դաժանորեն ասաց Անկան։

Անտոնը բռնվեց դիվային ծիծաղով։

― Ի միջի այլոց, ― ասաց Պաշկան, ― քո աջ կրունկը վիրավոր է, դու պիտի արյունաքամ լինես։

― Չէ՜ մի, ― առարկեց Անտոնը։ ― Նախ՝ անընդհատ սպիտակ ծառի կեղև եմ ծամում, և երկրորդ, երկու սիրուն բարբարոսուհիներ արդեն կապել են իմ վերքերը։

Ձարխոտերը շարժվեցին, և Անկան դուրս եկավ արահետ։ Նրա այտը քերծվել էր, ծնկները հողոտ էին ու կանաչած։

― Ժամանակն է նրան ճահիճը գցելու, ― հայտարարեց նա։ ― Երբ թշնամին չի հանձնվում՝ նրան ոչնչացնում են։

Պաշկան ձեռքերն իջեցրեց։

― Դու ընդհանրապես խաղի կանոնները խախտում ես, ― ասաց նա Անտոնին։ ― Ըստ քեզ ստացվում է, որ Գեկսան լավ մարդ է։

― Դու ինձ չգիտես, ― ասաց Անտոնը և նույնպես դուրս եկավ արահետ։ ― Սայվան կատակ չի անում, կեղտոտ վարձկան։

Անկան հրացանը վերադարձրեց Պաշկային։

― Ինչ է, դուք միշտ այդպես կրակո՞ւմ եք իրար վրա, ― նախանձով հարցրեց նա։

― Բա ոնց, ― զարմացավ Պաշկան։ Ինչ է, մենք պիտի գոռանք «Կը՛խ֊կը՛խ։ Պու֊պո՜ւ», հա՞։ Խաղի մեջ պետք է ռիսկի տարրեր լինեն։

Անտոնը անփութորեն ասաց։

― Օրինակ, մենք հաճախ ենք Վիլհելմ Տել խաղում։

― Հերթով, ― վրա բերեց Պաշկան։ ― Մի օր ես եմ կանգնում խնձորով, մի օր՝ նա։

Անկան հայացքով չափեց նրան։

― Ախ այդպե՜ս, ― դանդաղ ասաց նա։ ― Հետաքրքիր կլիներ ձեզ նայելը։

― Մենք՝ հաճույքով, ― թունոտ ասաց Անտոնը։ ― Բայց խնձոր չունենք։

Պաշկան հռհռաց։ Այդ ժամանակ Անկան նրա գլխից պոկեց ծովահենական կապը ու իսկույն դրանից մի երկար տոպրակ սարքեց։

― Խնձորը պայմանական բան է, ― ասաց նա։ ― Այ սա հրաշալի թիրախ է։ Եկեք Վիլհելմ Տել խաղանք։

Անտոնը նրա ձեռքից վերցրեց կարմիր տոպրակը և ուշադիր զննեց։ Նա հայացքը գցեց Անկային։ Անկայի աչքերը ոնց որ սև ճեղքեր լինեին։ Իսկ Պաշկան զվարճանում էր՝ նա շատ ուրախ էր։ Անտոնը տոպրակը մեկնեց նրան։

― «Երեսուն քայլից կխփեմ խաղաթղթին, ― հանգիստ ձայնով ասաց նա։ ― Հասկանալի է, ծանոթ ատրճանակով»։

― Ճի՞շտ, ― ասաց Անկան ու դիմեց Պաշկային։ ― Իսկ դու բարեկամս, երեսուն քայլից կխփե՞ս խաղաթղթին։

― Պաշկան տոպրակը հարմարեցնում էր գլխին։

― Երբևիցե մենք կփորձենք, ― ասաց նա, սեպերը բացելով։ ― Ժամանակին ես վատ չէի կրակում։

Անտոնը շրջվեց ու քայլեց արահետով, բարձրաձայն հաշվելով քայլերը։

Երեսուն քայլ հեռավորությունից Պաշկան շատ փոքր էր երևում։ Տոպրակի կարմիր եռանկյունին տնկվել էր նրա գլխին, ոնց որ խեղկատակի թասակ։ Պաշկան քթի տակ ծիծաղում էր։ Նա դեռևս խաղում էր։ Անտոնը կռացավ ու անշտապ սկսեց ձգել աղեղը։

― Օրհնո՜ւմ եմ քեզ, իմ հայր Վիլհելմ, ― գոռաց Պաշկան։ ― Ու շնորհակալ եմ քեզնից, ինչ էլ որ լինի։

Անտոնը դրեց նետը ու մեջքը շտկեց։ Պաշկան ու Անկան նայում էին նրան։ Նրանք կանգնած էին իրար կողքի։ Արահետն ասես մի մութ ու խոնավ միջանցք լիներ բարձր, կանաչ պատերի արանքում։ Անտոնը բարձրացրեց աղեղնազենը։ Մարշալ Տոցի ռազմական սարքը շատ էր ծանրացել։ Ձեռքերս դողում են, մտածեց Անտոնը։ Վատ է։ Ափսոս։ Նա հիշեց, ինչպես ձմռանը ինքն ու Պաշան մի ամբողջ ժամ ձնագնդով խփում էին պարսպասյան թուջե կոնին։ Ձնագնդերը նետում էին քսան, տասնհինգ և տասը քայլից, ու ոչ մի կերպ չէին կարողանում նշանին խփել։ Անտոնն ամբողջ ուժով խզակոթը սեղմեց ուսին։ Անկան շատ մոտ է կանգնած, մտածեց նա։ Ուզում էր գոռալ, որ Անկան հեռանա, բայց հասկացավ, որ դա հիմարություն կլինի։ Բարձր։ Ավելի բարձր․․․ Հանկարծ նա համակվեց վստահությամբ, որ եթե հիմա ինքը մեջքով շրջվի նրանց կողմը, ֆունտանոց նետը, այնուամենայնիվ կխրվի ճիշտ Պաշայի քթարմատը՝ ուրախ, կանաչ աչքերի մեջտեղը։ Նա բացեց աչքերն ու նայեց Պաշկային։ Պաշկան էլ չէր ծիծաղում։ Իսկ Անկան դանդաղորեն վեր էր բարձրացնում չռված մատներով ձեռքը, և նրա դեմքը շատ լարված էր ու շատ մեծավարի։ Եվ այնժամ Անտոնն էլ ավելի բարձրացրեց աղեղնազենն ու սեղմեց ձգանը։ Նա չտեսավ, թե ուր թռավ նետը։

― Չկպավ, ― շատ բարձր ասաց նա։

Չծալվող ոտքերով առաջ գնալով, նա քայլեց արահետով։ Պաշկան կարմիր տոպրակով սրբեց դեմքը, հետո թափ տալով բացեց ու նորից կապեց գլխին։ Անկան կռացավ ու գետնից վերցրեց իր աղեղնազենը։ Եթե նա դրանով հիմա խփի գլխիս, մտածեց Անտոնը, ես միայն շնորհակալություն կասեմ նրան։ Բայց Անկան նույնիսկ չնայեց նրան։

Անկան շրջվեց Պաշկայի կողմն ու հարցրեց․

― Գնացի՞նք։

― Հիմա, ― ասաց Պաշկան։

Նա նայեց Անտոնին ու մատով թխկթխկացրեց իր ճակատին։

― Իսկ դու արդեն վախեցար, ― ասաց Անտոնը։

Պաշկան մի անգամ էլ մատով թխկթխկացրեց իր ճակատին ու գնաց Անկայի հետևից։ Անտոնը գնում էր նրանց հետևից ու ճգնում էր խեղդել իր տարակուսանքը։

Լավ, իսկ ես ի՞նչ արեցի, մտածում էր նա։ Ինչո՞ւ են նրանք թթվել։ Դե, հասկանալի է, Պաշկան վախեցավ։ Միայն դեռ հայտնի չէ, թե ով ավելի շատ վախեցավ՝ Վիլհելմ֊հայրի՞կը, թե՞ Տել֊որդին։ Բայց դե Անկան ինչո՞ւ է խռովել։ Երևի վախեցավ Պաշկայի համար։ Իսկ ես ի՞նչ պիտի անեի։ Քարշ եմ գալիս նրանց հետևից, որնց որ օտար մարդ լինեմ։ Այ հիմա կթողնեմ ու կգնամ։ Կթեքվեմ ձախ, այնտեղ լավ ճահիճ կա։ Միգուցե բու էլ բռնեմ այնտեղ։ Բայց նա նույնիսկ քայլերը չդանդաղեցրեց։ Դա կնշանակի՝ ընդմիշտ, մտածեց նա։ Նա կարդացել էր, որ այդպես շատ հաճախ է լինում։

Նրանք ավելի շուտ դուրս եկան լքված ճանապարհը, քան կարծում էին։ Արևը բարձրացել էր, ու սոսկալի շոգ էր։ Ծառերի սուր փշերը լցվել էին նրա ծոցը ու ծակծկում էին։ Ճանապարհը բետոնապատ էր, և երկար մոխրաշեկ սալերը քայքայվել էին։ Սալերի արանքներում չոր խոտ էր աճել։ Ճանապարհի եզրին աճած կռոթուկը կորել էր փոշու մեջ։ Օդում բզզոցով թռչում էին բրոնզաբզեզները․ ու մեկը լկտիաբար զարկվեց Անտոնի ճակատին։ Շուրջը լուռ էր ու տխուր։

― Նայեք, ― ասաց Պաշկան։

Ճանապարհի մեջտեղով ձգված ժանգոտ մետաղալարից կախված էր մի կլոր թիթեղյա վահանակ, որի ներկը վաղուց թափվել էր։ Ըստ երևույթին, այնտեղ կարմիր ֆոնի վրա դեղին ուղղանկյուն է նկարված եղել։

― Սա ի՞նչ է, ― հենց այնպես հարցրեց Անկան։

― Ավտոմոբիլային նշան, ― ասաց Պաշկան։ ― «Մուտքն արգելված է»։

― «Աղյուս է», ― բացատրեց Անտոնը։

― Իսկ ինչի՞ համար է ճանապարհը։

Պաշկան թոթվեց ուսերը։

― Ախր սա հին խճուղի է, ― բացատրեց նա։

― Այս խճուղին միկողմանի է, միայն մեկ ուղղությամբ է թույլ տրվում երթևեկությունը, ― հայտարարեց Անտոնը։

Անկան մեջքով շրջվել էր նրա կողմը։

― Նախնիները իմաստուն են եղել, ― մտազբաղ ասաց Պաշկան։ ― Գնում ես, գնում ես մի երկու հարյուր կիլոմետր, ու հանկարծ շրխկ՝ «աղյուս»։ Ճանապարհը չի կարելի շարունակել, ու մեկն էլ չկա, որ բան հարցնես։

― Պատկերացնո՞ւմ ես, թե ինչ կարող է լինել այս նշանի հետևում, ― ասաց Անկան։ Նա շուրջը նայեց։ Չորս կողմը, մի քանի կիլոմետր տարածությամբ, փռված էր ամայի անտառը, ու ոչ մեկից չէր կարելի իմանալ, թե ինչ կա այնտեղ, այս նշանի հետևում։ ― Իսկ գուցե դա բնավ էլ «աղյուս» չէ՞, ― ասաց Անկան։ ― Ներկը, տեսեք, լրիվ թափվել է․․․

Այդ ժամանակ Անտոնը խնամքով նշան բռնեց ու կրակեց։ Չտեսնված բան կլիներ, եթե նետը դիպչեր մետաղալարին, ու նշանն ընկներ ուղիղ Անկայի ոտքերի տակ։ Բայց նետը դիպավ նշանի վերին մասին, ծակեց ժանգոտ թիթեղը, և միայն չորացած ներկը թափվեց։

― Հիմար, ― ասաց Անկան առանց շրջվելու նրա կողմը։

Դա առաջին բառն էր, որով նա դիմեց Անտոնին Վիլհելմ Տել խաղից հետո։ Անտոնը ծուռ ժպտաց։

― "And enterprises of great pitch and moment, ― արտասանեց նա, ― with this regard their currents turn away and lose the name of action"։

Հավատարիմ Պաշկան գոռաց․

― Տղե՜րք, այստեղով ավտոմեքենա է անցել։ Հիմա, ամպրոպից հետո։ Այ, նայեք, խոտը տրորված է։ Այ սա էլ․․․

Պաշկայի բախտը բերում է, մտածեց Անտոնը։ Նա սկսեց զննել ճանապարհի վրա դրոշմված հետքերը ու նույնպես տեսավ տրորված խոտն ու դողերից մնացած սև շերտն այնտեղ, որտեղ ավտոմեքենան արգելակել էր բետոնի մեջ եղած ճեղքի պատճառով։

― Ըհը, ― ասաց նա։ ― Մեքենան անցել է նշանի տակով։

Դա բոլորին էլ պարզ էր, սակայն Անտոնն առարկեց․

― Ճիշտ հակառակը, մեքենան այն կողմից է եկել։

Պաշկան զարմացած հայացը հառեց նրան։

― Հո չե՞ս կուրացել։

― Նա եկել է այն կողմից, ― համառորեն կրկնեց Անտոնը։ ― Գնանք հետքով։

― Անհեթեթ բաներ ես ասում, ― ջղայնացավ Պաշկան։ ― Նախ ոչ մի կարգին վարորդ չի անցնի «աղյուսի» տակով։ Երկրորդ, նայիր, այս ճեղքը, այ, արգելակման հետքը․․․ Ուրեմն ո՞ր կողմից է եկել։

― Շատ պետք են ինձ քո կարգին վարորդները։ Ես ինքս էլ եմ անկարգ ու հիմա կգնամ նշանի տակով։

Պաշկան կատաղությունից գունատվեց։

― Ուր ուզում ես գնա, ― ասաց նա, ակամա կմկմալով։ ― Անխե՛լք։ Լրիվ ցնդել ես շոգից։

Անտոնը շրջվեց և, ուղիղ նայելով իր առաջ, գնաց նշանի կողմը։ Նա միայն մի բան էր ուզում, որ առջևում հայտնվեր մի պայթեցված կամուրջ, և որ հարկ լիներ այն կողմ անցնել։ Ինչ գործ ունեմ ես, այդ կարգինների հետ, մտածում էր նա։ Ուր ուզում են, թող գնան․․․ իրենց Պաշենկայի հետ։ Նա հիշեց, որ Անկան շշպռեց Պավելին, երբ սա նրան Անեչկա անվանեց, ու մի քիչ հանգստացավ։ Նա հետ նայեց։

Պաշկային իսկույն տեսավ․ Բոն Մորեխը, երեք տակ ծալված, գնում էր խորհրդավոր մեքենայի հետքով։ Ճանապարհի վրա կախված ժանգոտ վահանակը կամացուկ օրորվում էր, և տակից երևում էր կապույտ երկինքը։ Իսկ Անկան նստել էր ճանապարհի պռնկին՝ արմունկները հենած մերկ ծնկներին ու կզակը դրած բռունցքներին։

․․․ Նրանք հետ դարձան արդեն մթնշաղին։ Տղաները թիավարում էին, իսկ Անկան նստած էր ղեկի մոտ։ Սև անտառի վերևում կախվել էր կարմիր լուսինը, մոլեգնորեն կռկռում էին գորտերը։

― Այնպես լավ էինք ամեն ինչ մտածել, ― տխուր ասաց Անկան։ Դուք․․․

Տղաները չպատասխանեցին։ Հետո Պաշկան կամացուկ հարցրեց․

― Տոշկա, ի՞նչ կար այնտեղ, նշանի տակ։

― Պայթեցված կամուրջ, ― Պատասխանեց Անտոնը։ ― Ու մի ֆաշիստի կմախք, որին շղթաներով կապել էին գնդացրին։ ― Նա մի քիչ մտածեց ու ավելացրեց։ ― Գնդացիրը լրիվ խրվել էր հողի մեջ․․․

― Հը՜մ․․․ ― ասաց Պաշկան։ ― Պատահում է։ Իսկ ես այնտեղ մի մարդու օգնեցի, մեքենան էր նորոգում։

Գլուխ առաջին

Երբ Ռումատան անցավ սուրբ Միկայի գերեզմանի մոտով (որը թվով յոթերորդն էր և վերջինը այս ճանապարհին), արդեն մթնել էր։ Գովական խամախարյան հովատակը, որը դոն Տամեոյից ստացել էր թղթախաղում շահած գումարի դիմաց, լրիվ անպետք բան դուրս եկավ։ Ձին քրտնել էր և հազիվհազ առաջ էր գնում երերուն վարգով։ Ռումատան ծնկներով սեղմում էր նրա կողերը, ձեռնոցով խփում էր նրա ականջների մեջտեղը, բայց հովատակը միայն տրտում թափահարում էր գլուխը, առանց ընթացքն արագացնելու։ Ճանապարհի երկայնքով աճած թփերը աղջամուղջում նման էին քարացած ծխի քուլաների։ Անտանելիորեն բզզում էին մոծակները։ Պղտոր երկնքում դողդողում էին հատուկենտ դժգույն աստղերը։ Մերթ ընդ մերթ փչում էր մեղմ քամին, որը միաժամանակ և՛ տաք էր, և՛ սառը, ինչպես միշտ լինում է աշնանը տոթ, փոշոտ ցերեկներով և ցուրտ գիշերներով այս ծովափնյա երկրում։

Ռումատան ավելի պինդ փաթաթվեց թիկնոցի մեջ և սանձն ազատ թողեց։ Շտապելն իմաստ չուներ։ Մինչև կեսգիշեր կես ժամ էր մնում, իսկ Զկռտացող անտառն իր ատամնավոր, սև ուրվագծով արդեն երևում էր հորիզոնում։ Չորս կողմը փռված էին վարած դաշտերը, աստղերի տակ փայլփլում էին ճահիճները, որոնցից մեռած ժանտահոտ էր փչում, սևին էին տալիս բլուրները ու Ներխուժման ժամանակների փտած ցանկապատները։ Հեռու֊հեռվում ձախ կողմից բռնկվում ու մարում էր հրացոլքը։ Ըստ երևույթին, վառվում էր մի գյուղ՝ մեկն այն անհամար ու միօրինակ Մեռելավաններից, Կախաղանավաններից, Թալանավաններից, որոնք վերջերս Օգոստոսափայլի հրամանով վերանվանվել էին Երազավաններ, Լիավաններ ու Հրեշտակավաններ։ Հարյուրավոր մղոններով, Նեղուցի ափերից մինչև Զկռտացող անտառի սայվան, տարածվում էր այդ երկիրը՝ պարուրված մոծակների ամպերով, կտրտված ձորակներով, ողողված ճահիճներով, վարակված տենդով, ժանտամահով ու զազրահոտ հարբուխով։

Ճանապարհի ոլորանում թփերի մոտից անջատվեց մի սև կերպարանք։ Հովատակը խրտնեց, վեր տնկելով գլուխը։ Ռումատան իսկույն ձեռքն առավ սանձը, ըստ սովորության ուղղեց աջ ձեռքի ժանյակը, ափը դրեց թրի կոթին ու նայեց այդ կողմը։ Ճանապարհին հայտնված մարդը հանեց գլխարկը։

― Բարի երեկո, ազնվազարմ դոն, ― կամաց ասաց նա։ ― Ներեցեք, խնդրում եմ։

― Ի՞նչ է պատահել, ― հարցրեց Ռումատան, լսելով նրան։

Անաղմուկ ծուղակներ չեն լինում։ Ավազակներին մատնում է աղեղնալարի ճտճտոցը, գորշ գրոհայինները չեն կարողանում զսպել զզվելի գարեջրից առաջացող զկռտոցը, բարոնի դրուժիննիկները ագահորեն ֆսսացնում են ու զրնգացնում երկաթե զենքերը, իսկ վանականները՝ ստրուկ որսացողները, աղմուկով քորվում են։ Երևում է, այս մարդը կապ չուներ դրանց հետ։ Եվ ընդհանրապես նա, համեստ թիկնոցով այդ փոքրամարմին, հաստլիկ քաղաքացին, նման չէր ստահակի։

― Թույլ տվեք վազել ձեր կողքից, ― ասաց նա խոնարհվելով։

― Խնդրեմ, ― ասաց Ռումատան, սանձը ձգելով։ ― Կարող եմ բռնել ասպանդակից։

Մարդը քայլեց նրա կողքից։ Նա գլխարկը պահել էր ձեռքում, և երևում էր նրա ճաղատ գագաթը։ Գործակատար է, մտածեց Ռումատոն։ Գնում է բարոնների կալվածքերն ու անասնավաճառների տները, վուշ ու մթերքներ գնում նրանցից։ Խիզախ գործակատար է, ոնց որ․․․ Իսկ գուցեև գործակատար չէ․․․ Գուցե ուսյալ է։ Փախստական։ Վտարված։ Հիմա դրանք շատացել են ճանապարհներին, ավելի շատ են, քան գործակատարները․․․ Իսկ գուցե լրտե՞ս է։

― Ո՞վ ես դու և որտեղացի՞, ― հարցրեց Ռումատան։

― Իմ անունը Կիուն է, ― տրտում ասաց քաղաքացին։ ― Ես Արկանարից եմ։

― Փախչո՞ւմ ես Արկանարից, ― ասաց Ռումատան, կռանալով դեպի նա։

― Փախչում եմ, ― տխուր համաձայնեց քաղաքացին։

Տարօրինակ մարդ է, մտածեց Ռումատան։ Կամ գուցե, այնուամենայնիվ, լրտե՞ս է։ Պետք է ստուգել։ Իսկ ինչո՞ւ։ Ինչի՞ համար։ Ո՞ւմ է դա պետք։ Ո՞վ եմ ես, որ ստուգեմ նրան։ Ու ոչ մի ցանկություն էլ չունեմ ստուգելու։ Ինչո՞ւ պիտի չհավատամ նրան։ Ահա նա, այս ուսյալը, փախչում է քաղաքից, որ փրկի կյանքը․․․ Նա մենակ է, նա վախենում է, նա թույլ է ու պաշտպանության կարիք է զգում․․․ Եվ ահա, ազնվական է հանդիպել նրան։ Ազնվականներն իրենց հիմարության ու գոռոզության պատճառով բան չեն հասկանում քաղաքականությունից, բայց երկար սրեր ունեն ու չեն սիրում գորշերին։ Ինչո՞ւ քաղաքացի Կիունը անշահախնդիր պաշտպանություն չխնդրի հիմար ու գոռոզ ազնվականից։ Եվ վերջ։ Ես ոչ մի բան էլ չեմ ստուգի։ Ես դրա կարիքը չունեմ։ Կխոսենք, ժամանակը շուտ կանցնի, ու բարեկամների պես կբաժանվենք իրարից․․․

― Կիուն․․․ ― ասաց նա։ ― Ես ճանաչում էի մի Կիունի։ Թիթեղյա փողոցում էր ապրում, ալքիմիկոս էր ու դեղավաճառ։ Դու հո նրա ազգականը չե՞ս։

― Ավա՜ղ, այո, ― ասաց Կիունը։ ― Ճիշտ է, ես նրա հեռավոր ազգականն եմ, բայց թե միևնույնն է․․․ մինչև տասներկուերորդ պորտը․․․

― Իսկ ո՞ւր ես փախչում, Կիուն։

― Մի որևէ տեղ․․․ Հեռու։ Շատերը Իրուկան են փախչում։ Ես էլ կփորձեմ այնտեղ ընկնել։

― Հա՜, ― ասաց Ռումատուն։ ― Ու դու մտածեցիր, որ ազնվազարմ դոնը քեզ կանցկացնի՞ ուղեկալից։

Կիունը չպատասխանեց։

― Կամ էլ, գուցե մտածում ես, որ ազնվազարմ դոնը չի՞ իմանում, թե ով է Թիթեղյա փողոցի ալքիմիկոս Կիունը։

Կիունը լուռ էր։ Ոնց որ այն չեմ ասում, ինչ պետք է, մտածեց Ռումատուն։ Նա կանգնեց ասպանդակների վրա ու գոռաց, ընդօրինակելով Թագավորական հրապարակի մունետիկին․

― Մեղադրվում է աստծո, թագի և անդորրի դեմ գործած ահավոր ու աններելի հանցանքների համար։

Կիունը չէր պատասխանում։

― Իսկ եթե ազնվազարմ դոնը պաշտում է դոն Ռեբայի՞ն։ Եթե նա ամբողջ հոգով նվիրված է գորշ խոսքին ու գորշ գործի՞ն։ Թե՞ դու կարծում ես, որ դա անհնարին բան է։

Կիունը չէր պատասխանում։ Աջից մթության մեջ երևաց կախաղանի կոտրված ստվերը։ Ձողափայտից օրորվում էր գլխիվայր կախված մերկ մարմինը։ Է՛հ, միևնույն է, բան չի ստացվում, մտածեց Ռումատան։ Նա ձգեց սանձը, բռնեց Կիունի ուսից և դեմքով շրջեց իր կողմը։

― Իսկ եթե ազնվազարմ դոնը հենց հիմա քեզ կախի այս թափառաշրջիկի կո՞ղքը, ― ասաց նա, հայացքը գամելով սպիտակ դեմքին ու սև ակնախոռոչներին։ ― Հենց ես, իմ ձեռքով։ Արագ ու հմտորեն։ Արկանարյան պինդ պարանով։ Հանուն իդեալների։ Հը, ինչո՞ւ ես լռում, ուսյալ Կիուն։

Կիունը չէր պատասխանում։ Նրա ատամները իրար էին զարնվում, ու նա անզոր գալարվում էր Ռումատայի ձեռքի տակ, ոնց որ ճզմված մողես։ Հանկարծ ճամփեզրի առվի մեջ ինչ֊որ բան ընկավ շրմփոցով, և նույն պահին էլ, ասես այդ շրմփոցը խլացնելու համար, նա հուսակտուր գոռաց․

― Դե կախի՛ր։ Կախի՛ր, դավաճան։

Ռումատան խոր շունչ քաշեց ու բաց թողեց Կիունին։

― Ես կատակ արեցի, ― ասաց նա։ ― Մի՛ վախեցիր․․․

― Սուտ է, սուտ է․․․ ― հեծկլտալով փնթփնթաց Կիունը։ ― Ամենուրեք սուտ է․․․

― Լավ, մի՛ նեղացիր, ― ասաց Ռումատան։ ― Ավելի լավ է վերցրու գցածդ, կթրջվի․․․

Կիունը մի քիչ կանգնած մնաց, օրորվելով ու հեծկլտալով, ձեռքերով թփթփացրեց իր թիկնոցին ու մտավ առուն։ Ռումատոան սպասում էր, հոգնած, թամբի վրա կծկված։ Ուրեմն, այսպես է պետք, մտածում էր նա, ուրեմն այլ կերպ հնարավոր չէ․․․ Կիունը դուրս եկավ առվից, փաթեթը մտցնելով ծոցը։

― Գրքեր են, իհարկե, ― ասաց Ռումատան։

Կիունը տարուբերեց գլուխը։

― Ոչ, ― ասաց նա խռպոտ ձայնով։ ― Ընդամենը մեկ գիրք է։ Իմ գիրքը։

― Ինչի՞ մասին ես գրում։

― Կարծում եմ, որ դա ձեզ չի հետաքրքրի, ազնվազարմ դոն։

Ռումատան խոր հոգոց հանեց։

― Բռնիր ասպանդակից, ― ասաց նա։ ― Գնանք։

Երկար ժամանակ նրանք լուռ էին։

― Լսիր, Կիուն, ― ասաց Ռումատան։ ― Ես կատակ արեցի։ Մի՛ վախեցիր ինձանից։

― Փառահե՜ղ աշխարհ, ― խոսեց Կիունը։ ― Ուրա՜խ աշխարհ։ Բոլորը կատակում են։ Ու բոլորն էլ իրար նման են կատակում։ Նույնիսկ ազնվազարմ Ռումատան։

Ռումատան զարմացավ։

― Դու գիտե՞ս իմ անունը։

― Գիտեմ, ― ասաց Կիունը։ ― Ես ձեզ ճանաչեցի ճակատի ապարաշից։ Ու շատ ուրախացա, որ հանդիպեցի ճանապարհին․․․

Դե իհարկե, այ թե ինչը նա նկատի ուներ, որ ինձ դավաճան անվանեց, մտածեց Ռումատան։ Ու ասաց․

― Իսկ ես կարծեցի, թե դու լրտես ես։ Ես միշտ սպանում եմ լրտեսներին։

― Լրտես․․․ ― կրկնեց Կիունը։ ― Այո, իհարկե։ Մեր ժամանակներում շատ հեշտ ու օգտակար է լրտես լինելը։ Մեր արծիվը, ազնվազարմ դոն Ռեբան, պարտավոր է իմանալ, թե ինչ են խոսում ու մտածում թագավորի հպատակները։ Շա՜տ կուզեի լրտես լինել «Գորշ ուրախություն» պանդոկում, շարքային լրտես։ Շա՜տ լավ, շա՜տ պատվավոր գործ է։ Երեկոյան ժամը վեցին մտնում ես գարեջրատուն ու նստում իմ սեղանի մոտ։ Պանդոկապանը շտապ ինձ է մոտենում առաջին գավաթով։ Ինչքան ուզեմ , կխմեմ, գարեջրի համար վճարում է դոն Ռեբան, ավելի ճիշտ՝ ոչ ոք չի վճարում։ Ես նստում եմ, գարեջուր խմում ու ականջ դնում։ Երբեմն ձևացնում եմ, թե գրի եմ առնում խոսակցությունները, և լեղապատառ մարդուկները իսկույն ինձ են մոտենում իրենց բարեկամությունն ու քսակը առաջարկելով։ Նրանց աչքերում ես տեսնում եմ միայն իմ ուզածը՝ շնային հավատարմություն, հարգալից վախ ու մի սքանչելի անզոր ատելություն։ Ես անպատիժ կարող եմ ձեռք գցել աղջիկներին ու կսմթել կանանց՝ աժդահա ամուսինների աչքի առաջ, ու նրանք միայն ստորաքարշորեն կհռհռան․․․ Հրաշալի դատողություն է, չէ, ազնվազարմ դոն։ Ես սա լսել եմ մի տասնհինգամյա տղայից՝ Հայրենասիրական դպրոցի ուսանողից․․․

― Ու դու ի՞նչ ասացիր նրան, ― հետաքրքրվեց Ռումատան։

― Իսկ ի՞նչ կարող էի ասել։ Նա չէր հասկանա։ Ու ես նրան պատմեցի, որ երբ Վագա Անվի մարդիկ լրտես են բռնում, պատռում են նրա փորը ու մեջը պղպեղ լցնում․․․ Իսկ հարբած զինվորները լրտեսին խցկում են պարկն ու խեղդում արտաքնոցում։ Ու սա զուտ ճշմարտություն է, բայց նա չհավատաց ինձ։ Նա ասաց, որ դպրոցում նրանք այդպիսի բաներ չեն անցել։ Այդ ժամանակ ես մի թուղթ հանեցի ու գրեցի մեր խոսակցությունը։ Դա ինձ պետք էր գրքիս համար, իսկ նա, խղճուկը, որոշեց, որ ես դա գրում եմ մատնելու համար, ու վախից տակը թրջեց․․․

Թփերի միջից երևացին Կմախք Բակոյի պանդոկի լույսերը։

Կիունը կմկմաց ու լռեց։

― Ի՞նչ պատահեց, ― հարցրեց Ռումատան։

― Այնտեղ գորշ պարեկներն են, ― շշնջաց Կիունը։

― Հետո ի՞նչ, ― ասաց Ռումատան։ ― Լսիր ևս մեկ դատողություն, պատվարժան Կիուն։ Մենք սիրում ու գնահատում ենք այդ հասարակ ու գռեհիկ ջահելներին, մեր գորշ մարտական անասունին։ Նրանք հարկավոր են մեզ։ Այսուհետև ռամիկը պետք է լեզուն քաշի իրեն, եթե չի ուզում ճոճվել կախաղանից։ ― Նա ծիծաղեց, որովհետև գերազանց արտահայտվեց՝ գորշ զորանոցների լավագույն ավանդույթներով։

Կիունը կծկվեց ու գլուխը քաշեց ուսերի մեջ։

― Ռամիկի լեզուն պետք է իմանա իր տեղը։ Աստված ռամիկին լեզու է տվել ոչ թե բարբառելու համար, այլ իր պարոնի կոշիկները լիզելու համար, քանզի պարոնին աստված է կարգել․․․

Պանդոկի մոտ կանգնած էին գորշ պարեկների թամբած ձիերը։ Բաց պատուհանից լսվում էր խռպոտ հայհոյանք ու վեգերի շրխկոց։ Դռան շեմին, հրեշավոր փորով ծածկելով մուտքը, կանգնած էր ինքը Կմախք Բակոն, հագին՝ թևքերը ծալած հնամաշ կաշվե բաճկոն։ Փռչոտ թաթով նա բռնել էր տապարը, երևում է, հենց նոր էր շներին մորթել ճաշի համար, ու հիմա քրտնել էր ու դուրս էր եկել հանգստանալու։ Աստիճաններին տրտում նստել էր մի գորշ գրոհային, մարտական կացինը դրած ծնկների արանքը։ Կացնի կոթը մի կողմ էր թեքել նրա մռութը։ Երևում էր, որ նրա սիրտը խառնում էր շատ խմելուց։ Նկատելով հեծյալին՝ նա փսլինքը կուլ տվեց ու խզխզան ձայնով գոռաց․

― Կը․․․ կանգնի՛ր։ Հե՜յ, ով ես․․․ Դու, ազնվազարմ․․․

Ռումատան կզակը վեր տնկելով, անցավ նրա կողքով, նույնիսկ չնայելով վրան։

― ․․․ Իսկ եթե ռամիկի լեզուն ուրիշ կոշիկ է լիզում, ― բարձր խոսում էր նա, ― ապա այդ լեզուն պետք է արմատախիլ արվի, քանզի ասված է․ «Քո լեզուն իմ թշնամին է․․․»

Կիունը թաքնվելով ձիու գավակի հետևում, լայն քայլերով գնում էր նրա կողքից։ Ռումատան աչքի պոչով տեսնում էր, թե ոնց է քրտնել նրա ճաղատը։

― Կանգնի՛ր, քեզ եմ ասում, ― գոռաց գրոհայինը։

Լսվում էր, ինչպես է նա, կացինը շրխկացնելով, գլորվում աստիճաններով ներքև, հայհոելով միաժամանակ և՛ աստծուն, և՛ սատանային, և՛ ամեն տեսակ ազնվազարմ տականքներին։

Հինգ հոգի կլինեն, մտածեց Ռումատան, վեր քաշերլով թևքածալերը։ Հարբած մսագործներ։ Անհեթեթություն է։

Նրանք անցան պանդոկի մոտով ու թեքվեցին դեպի անտառ։

― Եթե պետք է, ես կարող եմ ավելի արագ քայլել, ― ասաց Կիունը, անբնական վստահ ձայնով։

― Հիմարություն, ― ասաց Ռումատան, դանդաղեցնելով ընթացքը։ ― Շատ ձանձրալի կլիներ, որ այսքան ճանապարհ գնայինք ու ոչ մի անգամ չկռվեինք։ Մի՞թե դու երբեք կռվելու ցանկություն չես ունենում, Կիուն։ Միայն խոսում ես, խոսում․․․

― Ոչ, ― ասաց Կիունը։ ― Ես երբեք կռվելու ցանկություն չեմ ունեցել։

― Վատն էլ հենց դա է, ― ասաց Ռումատան, ետ շրջելով ձիուն ու դանդաղ հագնելով ձեռնոցները։

Ճանապարհի ոլորանից դուրս պրծան երկու հեծյալ և, տեսնելով նրան, միանգամից կանգ առան։

― Հե՜յ, դու, ազնվազա՜րմ դոն, ― գոռաց մեկը։ ― Հապա մի անցագիրդ ցո՛ւյց տուր։

― Լկտի՛, ― ապակե ձայնով խոսեց Ռումատան։ ― Դուք հո անգրագետ եք, անցագիրը ձեր ինչի՞ն է պետք։

Նա ծնկներով խթանեց հովատակին ու վարգով ընդառաջ գնաց գրոհայիններին։ Վախենում են, մտածեց նա։ Խեղճացել են․․․ Գոնե մի երկու ապատակ հասցնեի։ Ո՛չ․․․ Չի՛ լինի։ Ոնց է ուզում թափել օրվա ընթացքում կուտակված ատելությունը և, կարծես, բան չի ստացվի։ Մնանք մարդասեր։ Ներենք բոլորին ու խաղաղ լինենք աստվածների պես։ Թող նրանք կոտորեն ու պղծեն, մենք խաղաղ կլինենք աստվածների պես։ Աստվածները շտապելու տեղ չունեն, նրանց առջևում հավերժությունն է։

Նա կիպ մոտեցավ հեծյալներին։ Գրոհայինները վեհերոտ բարձրացրին կացիններն ու հետ֊հետ գնացին։

― Հը՞, ― ասաց Ռումատան։

― Դե ինչ, ուրեմն․․․ շփոթված ասաց առաջին գրոհայինը։ ― Ուրեմն, էդ դո՞ւք եք, ազնվազարմ դոն Ռումատա։

Երկրորդ գրոհայինը իսկույն շրջեց ձիու գլուխն ու մի կողմ սլացավ։ Առաջինը շարունակում էր հետ֊հետ գնալ, իջեցնելով կացինը։

― Ներող կլինեք, ազնվազարմ դոն, ― շուտասելուկի պես կրկնում էր նա։ ― Չճանաչեցինք։ Սխալվեցինք։ Պետական գործ է, սխալները միշտ հնարավոր են։ Տղերքը մի քիչ կոնծել են ու գլուխները տաքացրել․․․ Ինքներդ գիտեք, դժվար ժամանակներ են․․․ Բռնում ենք փախստական ուսյալներին։ Մենք չէինք ցանկանա, որ դուք բողոքեիք, ազնվազարմ դոն․․․

Ռումատան մեջքը դարձրեց նրա կողմը։

― Բարի ճանապարհ ազնվազարմ դոնին, ― թեթևացած ասաց գրոհայինը։

Երբ նա հեռացավ, Ռումատան կամացուկ կանչեց․

― Կիուն։

Ոչ ոք չպատասխանեց։

― Հե՜յ, Կիո՜ւն։

Ու նորից պատասխան չստացավ։ Լարելով լսողությունը՝ նա մոծակների բզզոցի միջից լսեց թփերի խշխշոց։ Կիունը արագ֊արագ դաշտի միջով գնում էր դեպի արևմուտք, որտեղ քսան մղոն հեռավորությամբ անցնում էր իրուկանյան սահմանը։ Ահա և բոլորը, մտածեց Ռումատան։ Ահա և ամբողջ խոսակցությունը։ Միշտ նույն բանն է։ Ստուգում, երկիմաստ առակների զգույշ փոխանակում․․․ Շաբաթներով զզվում ես հազարումի տականքների հետ խոսելուց, իսկ երբ իսկական մարդու ես հանդիպում՝ խոսելու ժամանակ չի լինում։ Պետք է թաքցնել նրան, փրկել, ապահով տեղ ուղարկել, և նա գնում է, այդպես էլ չհասկանալով՝ բարեկամի՞ էր հանդիպել, թե քմահաճ վիժվածքի։ Եվ դու ինքդ էլ ոչ մի բան չես իմանում նրա մասին։ Ի՞նչ է ուզում նա, ի՞նչ կարող էր անել, ինչո՞ւ է ապրում։

Նա հիշեց իրիկնային Արկանարը։ Գլխավոր փողոցի քարակերտ տները, գինետան կողքի բարեհամբյուր լապտերիկը։ Կուշտ ու բարեհոգի խանութպանները գարեջուր են խմում մաքուր սեղանների մոտ նստած ու խոսում են, որ աշխարհն այնքան էլ վատը չէ, որ հացի գներն ընկնում են, իսկ զրահների գները բարձրանում են, դավադրությունները ժամանակին են մերկացվում, կախարդներին ու կասկածելի ուսյալներին ցից են հանում, թագավորը, ինչպես միշտ, մեծ է ու պայծառ, իսկ դոն Ռեբան անսահման խելոք է և աչալուրջ։ «Ինչ ասես չեն հորինի․․․ Աշխարհը կլոր է․․․ Է՜, ինձ որ մնա՝ թող քառակուսի լինի, բայց դու մարդկանց մտքերը մի պղտորի․․․» «Ամեն վատ բան գրքերից է գալիս, եղբայրներ»։ Իբր «երջանկությունը փողի մեջ չէ, իբրև գյուղացին էլ մարդ է, հետո ավելի վիրավորական ոտանավորներ են թխում, իսկ հետո էլ՝ խռովություն․․․», «Դրանց բոլորին ցից պետք է հանել, եղբայրներ․․․ Ես գիտե՞ք ինչ կանեի, դրանց մեկ֊մեկ կհարցնեի՝ գրագե՞տ ես։ Ցի՛ց հանել։ Ոտանավո՞ր ես գրում։ Ցի՛ց հանել։ Աղյուսակ գիտե՞ս։ Ցի՛ց հանել, շատ բան գիտի․․․», «Բինա՛, թմբլիկ, էլի երեք գավաթ գարեջուր բեր ու տապակած ճագար․․․»։ Իսկ սալարկած խճուղու վրա պայտած կոշիկներով դխկդխկացնում են (դը՛խկ, դը՛խկ, դը՛խկ) գորշ շապիկներ հագած և աջ ուսերին ծանր կացիններ դրած հաղթանդամ կարմրամռութ ջահելները։ «Եղբայրներ, ահա նրանք, մեր պաշտպանները։ Մի՞թե սրանք թույլ կտան։ Ո՜նց չէ․․․ Իսկ իմը, իմը․․․ Աջ կողմում է։ Երեկ դեռ դնգսում էի նրան։ Հա, եղբայրներ, հիմա ձեզ համար խառը ժամանակներ չեն։ Գահի հաստատություն, բարեկեցություն, անխախտ խաղաղություն և արդարություն։ Ուռա՜, գորշ վաշտեր։ Ուռա՜, դոն Ռեբա։ Փա՜ռք մեր թագավորին։ է՜հ, տղերք, ի՞նչ հրաշալի կյանք է․․․»

Իսկ Արկանարի թագավորության մթին հարթավայրով, որը լուսավորվում էր հրդեհների հրացոլքով ու կրակի կայծերով, մոծակների խժռած ճանապարհներով ու արահետներով, արնաշաղախ ոտքերով, քրտնքի ու փոշու մեջ կորած, տանջված, ահաբեկված, հուսալքված, սակայն պողպատի պես ամուր իրենց միակ համոզմունքի մեջ, փախչում են նրանք, գնում են, շրջանցելով ուղեկալները, փախչում են օրենքից դուրս հայտարարված հարյուրավոր դժբախտներ, որովհետև նրանք կարող են և ուզում են բուժել ու սովորեցնել հիվանդություններից տառապող ու տգիտության մեջ խարխափող իրենց ժողովրդին, որովհետև նրանք էլ, աստվածների պես, կավից ու քարից արարում են երկրորդ բնությունը՝ զարդարելով գեղեցկությանն անտեղյակ ժողովրդի կյանքը, որովհետև նրանք թափանցում են բնության գաղտնիքների մեջ, կամենալով այդ գաղտնիքները ի սպաս դնել իրենց անփորձ, հազարումի անհեթեթությամբ ահաբեկված ժողովրդին։ Անպաշտպան, բարի, անգործնական, իրենց ժամանակից շատ առաջ քայլող մարդիկ․․․

Ռումատան հանեց ձեռնոցը ու թափով խփեց հովատակի ականջների մեջտեղին։

― Դե, սատկա՛ծ, ― ասաց նա ռուսերեն։

Արդեն կեսգիշեր էր, երբ նա մտավ անտառ։

Հիմա ոչ ոք չի կարող ստույգ ասել, թե որտեղից հայտնվեց այս տարօրինակ անունը՝ Զկռտացող անտառ։ Պաշտոնական ավանդությունն ասում էր, որ երեք հարյուր տարի առաջ թագավորական մարշալ Տոցի՝ հետագայում Արկանարի անդրանիկ թագավորի երկաթե վաշտերը, հետապնդելով պղնձամորթ բարբարոսների հորդաներին, մտնում են սայվա և այստեղ դադար առնելիս, ապիտակ ծառերի կեղևից եփում են մի գարեջուր, որն անզուսպ զկռտոց էր առաջացնում։ Ըստ ավանդության, մի առավոտ ճամբարում շրջելիս մարշալ Տոցը, կնճռոտելով ազնվատոհմիկ քիթը, ասել է․ «Սա ինչ անտանելի բան է։ Ամբողջ անտառը զկռտում է ու գարեջրի հոտ փչում»։ Եվ իբր թե հենց այստեղից էլ անտառը ստացել է իր անունը։

Ինչևիցե, սա մի արտասովոր անտառ էր։ Այստեղ աճում էին ամուր, սպիտակ բներով վիթխարի ծառեր, որպիսիք կայսրությունում ուրիշ ոչ մի տեղ չէին աճում, ո՛չ Իրուկանի դքսությունում, ո՛չ էլ մանավանդ Սռան առևտրական հանրապետությունում, որը վաղուց իր բոլոր անտառները օգտագործել էր նավեր սարքելու համար։ Պատմում էին, որ Հյուսիսային Կարմիր լեռնաշղթայից այն կողմ, բարբարոսների երկրում, շատ կան այդպիսի անտառներ, բայց ինչ է, քի՞չ բաներ են պատմում բարբարոսների երկրի մասին․․․

Անտառով ձգվող ճանապարհը բացել էին երկու դար առաջ։ Այդ ճանապարհը տանում էր դեպի արծաթի հանքերը և ավատական իրավունքով պատկանում էր Պամպա բարոններին՝ մարշալ Տոցի համախոհներից մեկի ժառանգներին։ Պամպա բարոնների ավատական իրավունքը տարեկան տասներկու փութ մաքուր արծաթ էր նստում արկանարյան թագավորների վրա, այդ պատճառով էլ յուրաքանչյուր նոր հերթական թագավոր գահ բարձրանալուն պես զորք էր հավաքում ու կռվի գնում բարոնների դեմ, որոնք բնակվում էին Բաու ամրոցում։ Ամրոցի պարիսպները շատ ամուր էին, բարոնները՝ կտրիճ մարդիկ, յուրաքանչյուր արշավանքը նստում էր երեսուն փութ մաքուր արծաթ, և ջախջախված բանակի վերադարձից հետո արկանարյան թագավորները կրկին ու կրկին հաստատում էին Պամպա բարոնների ավատական իրավունքը մի քանի արտոնությունների հետ միաին, ինչպես, օրինակ, թագավորական սեղանի մոտ նստած քիթ քչփորելը, Արկանարից արևմուտք ընկած վայրերում որս անելը և թագաժառանգներին անունով կոչելը՝ առանց տիտղոսներն ու կոչումները թվելու։

Զկռտացող անտառը լի էր խորհրդավոր գաղտնիքներով։ Առավոտյան այս ճանապարհով ձգվում էին հանքանյութով բեռնված սայլերը, իսկ գիշերները ճանապարհը ամայի էր, որովհետև շատ քիչ կտրիճներ էին համարձակվում այդտեղով քայլել աստղերի լույսի տակ։ Ասում էին, որ գիշերները Հայր ծառին նստած կռնչում է Սիու թռչունը, որին ոչ ոք չի տեսել, որովհետև նա սովորական թռչուն չէ։ Ասում էին, որ խոշոր փրչոտ սարդերը ճյուղերից ցատկում են ձիերի պարանոցներին, մի ակնթարթում կրծում երակները ու խմում նրանց արյունը։ Ասում էին, որ անտառում թափառում է մի հինավուրց վիթխարի գազան՝ Պեխը, որը ծածկված է թեփուկներով, սերունդ է տալիս տասներկու տարին մեկ անգամ, ունի տասներկու պոչ, որոնք թունավոր քրտինք են արտադրում։ Իսկ ոմանք էլ տեսել էին, թե ինչպես օրը ցերեկով այս ճանապարհով անցնում էր, փնթփնթալով իր գանգատները, լրիվ մերկ, անմազ վարազը, որին անիծել էր սուրբ Միկան․ այս կատաղած վարազին երկաթը չէր խոցում, իսկ ոսկորը միանգամից խոցում էր։

Այստեղ կարելի էր հանդիպել նաև փախստական ստրուկին (նրա թիակների մեջտեղում երևում էր ձյութով դրոշմված խարանը), որը լռակյաց էր և անողորմ՝ արյունախում փրչոտ սարդի պես։ Եվ երեք տակ ծալված կախարդին, որը խորհրդավոր սունկեր էր հավաքում իր կախարդական դեղերի համար, որոնց օգնությամբ կարելի էր դառնալ անտեսանելի, վերածվել տարբեր կենդանիների, կամ էլ ձեռք բերել երկրորդ ստվերը։ Ճանապարհի երկայնքով քարշ էին գալիս ահարկու Վագա Անվի գիշերային ստահակները, և արծաթի հանքից փախած սպիտակ, թափանցիկ դեմքերով ու սև ափերով փախստականները։ Հեքիմները այստեղ էին հավաքվում գիշերով, իսկ բարոն Պամպայի լկտի որսորդները բացատում շամփուրների վրա էին անցկացնում գողացած ցուլերին և խորովում։

Անտառի թավուտում, ճանապարհից մեկ մղոն հեռավորության վրա, ծերությունից չորացած մի վիթխարի ծառի տակ հողի մեջ էր խրվել հսկայական գերաններից սարքված խրճիթը, որը շրջապատված էր սևացած ցանկապատով։ Խարխլված խրճիթն այստեղ կանգնած էր անհիշելի ժամանակներից, նրա դուռը միշտ փակ էր, իսկ փտած շեմի մոտ տնկված էին ամբողջական ծառաբներից քանդակված կուռքերը։

Այս խրճիթը Զկռտացող անտառի ամենավտանգավոր տեղն էր։ Ասում էին, որ տասներկու տարին մեկ այստեղ է գալիս զառամյալ Պեխը, որ ծնի իր ժառանգին, և իսկույն էլ սողալով խրճիթի տակ՝ շունչը փչում է, այնպես որ խրճիթի տակը լրիվ լցված է սև թույնով, իսկ երբ այդ թույնը դուրս կհոսի, այ հենց այդ ժամանակ էլ ամեն ինչ կկործանվի։ Ասում էին, որ անձրևոտ գիշերներին կուռքերը դուրս են գալիս հողի միջից, մոտենում են ճանապարհին ու նշաններ տալիս։ Ու նաև ասում էին, որ երբեմն մեռյալ պատուհաններում վառվում է ոչ մարդկային մի լույս, ինչ֊որ ձայներ են լսվում, և ծխնելույզից դուրս եկող ծուխը սյան պես ձգվում է մինչև երկինք։

Վերջերս Բարեհուստ (ռամկավարի՝ Գեղջկավան) խուտորի չխմող խենթուկ Իրմա Կուկիշը հիմարավարի երեկոյան կողմ մոտեցել էր խրճիթին ու պատուհանից ներս նայել։ Նա տուն էր վերադարձել արդեն հիմարացած, իսկ երբ մի քիչ խելքը գլուխն էր եկել, պատմել էր, որ խրճիթում պայծառ լույս էր վառվում, և հասարակ սեղանի մոտ մի մարդ էր նստել, ոտքերը դրել էր նստարանին ու խմում էր տակառից, որը բռնել էր մի ձեռքով։ Այդ մարդու դեմքը հասնում էր համարյա գոտկատեղին ու ամբողջովին ծածկված էր ինչ֊որ բծերով։ Պարզ է, որ դա սուրբ Միկան էր, երբ չէր դավանում մեր հավատին, մի քանի կին էր պահում, հարբեցող էր ու զազրելի հայհոյող։ Վախդ պիտի զսպեիր, որ կարողանայիր նրա վրա նայել։ Պատուհանից փչում էր քաղցր ու թախծոտ մի հոտ, և շրջակա ծառերի վրա ստվերներ էին քայլում։ Բոլոր կողմերից մարդիկ էին գալիս լսելու խենթ Իրմայի պատմածը։ Իսկ դրա վերջն այն եղավ, որ գրոհայինները եկան ու, նրա ձեռքերը ոլորելով, տարան Արկանար քաղաքը։ Բայց մարդիկ շարունակում էին խոսել խրճիթի մասին և հիմա այն անվանում էին Հարբած Որջ․․․

Անցնելով վիթխարի ձարխոտի մացառների միջով, Ռումատան ձիուց իջավ Հարբած Որջի մոտ ու սանձը փաթաթեց կուռքերից մեկին։ Խրճիթում լույս էր վառվում, բայց դուռը կախված էր մեկ ծղխնուց։ Հայր Կաբանին, ուժասպառ, նստած էր սեղանի մոտ։ Սենյակը պարուրված էր սպիրտի սուր հոտով, սեղանին թափված կրծած ոսկորների ու խաշած շաղգամի արանքում դրված էր մի հսկայական կավե գավաթ։

― Բարի երեկո, հայր Կաբանի, ― ասաց Ռումատան, շեմից ներս մտնելով։

― Ես ձեզ ողջունում եմ, ― արձագանքեց հայր Կաբանին իր խռպոտ ձայնով, որ նման էր մարտական եղջերափողի ձայնին։

Զրնգացնելով խթանները, Ռումատան մոտեցավ սեղանին, ձեռնոցները նետեց նստարանին ու նորից նայեց հայր Կաբանիին։ Հայր Կաբանին անշարժ նստել էր, կախ ընկած այտերով դեմքը ափերի մեջ առած։ Կիսաճերմակ փռչոտ հոնքերը կախվել էին այտերի վրա, ինչպես չոր խոտն է ցած կախվում ձորի պռնկից։ Ամեն անգամ շունչ քաշելիս ծակոտկին քթի ռունգերից սուլոցով դուրս էր թռչում օդը, որ հագեցված էր չմարսված ալկոհոլով։

― Ես ինքս եմ նրան հորինել, ― հանկարծ ասաց նա, մեծ ճիգով բարձրացնելով աջ հոնքը և ուռած աչքը հառելով Ռումատայի վրա։ ― Ես ի՞նքս։ Ինչու՞․․․ Նա այտի տակից հանեց աջ ձեռքն ու թափահարեց մազոտ մատը։ ― Եվ, այնուամենայնիվ, ես այստեղ ոչ մի մեղք չունեմ․․․ Ես եմ նրան հորինել․․․ ու ես ոչ մի գործ չունեմ, հա՞։ Ճիշտ է, ոչ մի գործ․․․ Ու ընդհանրապես մենք չենք մոգանում, այլ սատանան գիտի թե․․․

Ռումատան արձակեց գոտին ու գլխի վրայով հանեց ուսափոկը սրի հետ միասին։

― Դե, դե, ― ասաց նա։

― Արկղը՜, ― մռնչաց հայր Կաբանին ու երկար լռեց, տարօրինակ կերպով շարժելով այտերը։

Աչքը չկտրելով նրանից, Ռումատան նստարանի վրայով մեկնեց փոշոտ երկարաճիտք կոշիկներով ոտքերն ու նստեց, սուրը դնելով կողքը։

― Արկղը․․․ ― կրկնեց հայր Կաբանին ընկճված ձայնով։ ― Դա մենք ենք ասում, որ իբր մե՛նք ենք հորինում։ Իրականում այս բոլորը վաղուց, շատ վաղուց է հորինված։ Ինչ֊որ մեկը վաղուց հորինել է, դրել արկղի մեջ, կափարիչի վրա մի անցք է բացել ու ինքը թողել գնացել․․․ Գնացել է քնելու․․․ Իսկ հետո՞։ Հետո գալիս է հայր Կաբանին, փակում է աչքերն ու ձեռքը մտցնում անցքի մեջ։ ― Հայր Կաբանին նայեց իր ձեռքին։ ― Ձեռքը մտցնում է արկղի մեջ ու ա՛ռը հա․․․ Հորինե՜լ։ Ես ասում է, ես եմ այս ամենը հորինել․․․ Իսկ ով ինձ չի հավատում, ուրեմն հիմարի մեկն է․․․ Ձեռքս մտցնում եմ՝ մ֊մե՛կ։ Ի՞նչ է։ Փշալար։ Ինչի՞ համար։ Փարախը գայլերից պաշտպանելու համար․․․ Ապրե՜ս։ Ձեռքս մտցնում եմ՝ երկո՛ւ։ Ի՞նչ։ Չտեսնված մի բան։ Մսաղաց է կոչվում։ Ի՞նչի համար։ Աղացած միսը շատ նուրբ է ստացվում․․․ Ապրե՜ս։ Ձեռքս մտցնում եմ՝ երեք։ Դյուրավառ ջուր․․․ Ինչի՞ համար։ Որ խոնավ փայտերը վառենք․․․ Բա՞․․․

Հայր Կաբանին լռեց ու սկսեց առաջ թեքվել, ասես ինչ֊որ մեկը բռնել էր նրա վզից ու կռացնում էր ներքև։ Ռումատան վերցրեց գավաթը, նայեց մեջը, հետո մի քանի կաթիլ լցրեց ձեռքի վրա։ Կաթիլները մանուշակագույն էին և սիվուխայի հոտ ունեին։ Ռումատան ժանեկազարդ թաշկինակով սրբեց ձեռքը։ Թաշկինակի վրա յուղի բծեր մնացին։ Հայր Կաբանիի գզգզված գլուխը կպավ սեղանին ու իսկույն էլ վեր նետվեց։

― Նա, ով այդ բոլորը դրել էր արկղի մեջ, գիտեր, թե դրանք ինչի համար են հորինված․․․ Փշալար․․․ գայլերից․․․ Դա ես եմ, հիմարս․․․ գայլերից։ Հանքերը, հանքերը պետք է շրջապատել այդ փշալարերով․․․ Որ պետական հանցագործները չփախչեն հանքերից։ Իսկ ես չեմ ուզում․․․ Ես ինքս պետական հանցագործ եմ։ Իսկ ինձ հարցրե՞լ են․․․ Հարցրել են։ Ասում են՝ փշալա՞ր է։ Ասում են՝ գայլերի՞ց պաշտպանվելու համար է։ Գայլերից․․․ Լավ, ասում են, ապրես։ Հանքերը փշալարով պատեք․․․ Հենց ինքը դոն Ռեբան էլ պատեց։ Իմ մսաղացն էլ տարավ։ Ապրես, ասում է։ Ասում է՝ լավ գլուխ ունես․․․ Ու հիմա Ուրախ Աշտարակում լա՜վ միս է աղում․․․ Ասում են շատ է նպաստում․․․

Գիտեմ, մտածում էր Ռումատան։ Ամեն ինչ գիտեմ։ Գիտեմ ոնց էիր գոռում դոն Ռեբայի սենյակում, ոնց էիր ոտքերն ընկել ու պաղատում․ «Վերադարձրու, պետք չի»։ Արդեն ուշ էր։ Քո մսաղացն արդեն պտտվում էր․․․

Հայր Կաբանին նրա ձեռքից խլեց գավաթն ու տարավ դեպի մազմզոտ երախը։ Խմելով թունավոր խառնուրդը, նա մռնչաց վարազի նման, հետո բաժակը դրեց սեղանին ու սկսեց մի կտոր շաղգամ ծամել։ Արցունքները գլորվում էին նրա այտերի վրայով։

― Դյուրավառ ջուր, ― հայտարարեց նա խռպոտ ձայնով։ ― Խարույկները կպցնելու և զանազան զվարճալի օյինբազությունների համար։ Եվ դա ի՞նչ ջուր է, եթե կարելի է խմել։ Եթե գարեջրի հետ խառնենք՝ գարեջուրն անգին բան կդառնա։ Չեմ տա։ Ե՛ս ինքս կխմեմ․․․ Ու խմում եմ։ Ցերեկը խմում եմ։ Գիշերը խմում եմ։ Լրիվ ուռել եմ։ Անընդհատ ընկնում եմ։ Քիչ առաջ, չես հավատա, դոն Ռումատա, մոտեցա հայելուն ու․․․ վախեցա։ Նայում եմ, տե՜ր աստված, ո՞ւր է հայր Կաբանին։ Իսկը ծովային գազան՝ ութոտնուկ, հարյուր գույն եմ առնում։ Մեկ կարմրում եմ։ Մեկ՝ կապտում։ Ջուր եմ հորինել, այսպես ասած, օյինբազությունների համար․․․ ― Հայր Կաբանին թքեց հատակին ու ոտքով տրորեց։ Հետո հանկարծ հարցրեց․ ― Այսօր ի՞նչ օր է։

― Դահիճ Բարեպաշտի նախօրյակը, ― ասաց Ռումատան։

― Իսկ ինչո՞ւ արև չկա։

― Որովհետև գիշեր է։

― Էլի գիշեր․․․ ― թախծոտ ասաց հայր Կաբանին և դեմքով ընկավ կերակրի մնացորդների մեջ։

Ատամների արանքից սուլելով, Ռումատան որոշ ժամանակ նայում էր նրան։ Հետո վեր կացավ սեղանի մոտից ու գնաց մառան։ Մառանում շաղգամի կույտի ու թեփի արանքում փայլփլում էին ապակե խողովակները, օղեթոր սարքը, որը բնածին ինժեներ, բնածին քիմիկոս և վարպետ֊ապակեգործ հայր Կաբանիի զարմանահրաշ ստեղծագործությունն էր։ Ռումատան երկու անգամ պտտվեց «դժոխային մեքենայի» շուրջբոլորը, հետո, մթության մեջ շոշափելով, գտավ նիգը և, հատուկ նշան չբռնելով, մի քանի անգամ ուժգին խփեց։ Մառանում զնգզնգոց, շրխկոց ու բլթբլթոց ընկավ։ Թթվված նստվածքի զզվելի հոտը դիպավ նրա քթին։

Կրունկներով տրորելով փշրված ապակու բեկորները, Ռումատան հասավ մյուս անկյուն ու վառեց էլեկտրական լապտերը։ Այնտեղ, հնոտիքի կույտի տակ սիլիկատե պահարանի մեջ դրված էր «Միդաս» փոքրիկ դաշտային սինթեզատորը։ Ռումատան մի կողմ նետեց հնոտիքը, սկավառակի վրա հավաքեց մի քանի թիվ ու բարձրացրեց պահարանի կափարիչը։ Նույնիսկ էլեկտրական սպիտակ լույսի տակ սինթեզատորը շատ արտառոց տեսք ուներ այդ աղբակույտի մեջ։ Ռումատան ձագարի մեջ մի քանի բահ թեփ լցրեց, և սինթեզատորը կամացուկ երգեց, ինքնաբերաբար միացնելով ինդիկատորային վահանը։ Ռումատան ժանգոտած դույլը կոշիկի քթով մոտեցրեց ելքի փողրակին։ Ու իսկույն լսվեց՝ զը՜նգ, զը՜նգ, զը՜նգ, և ծռմռված դույլի թիթեղե հատակին թափվեցին Արկանարի թագավոր Պիցա Վեցերորդի ազնվական կիսադեմով ոսկե դրամները։

Ռումատան հայր Կաբանիին պառկեցրեց ճռճռան թախտի վրա, ոտքերից հանեց կոշիկները, հետո նրան շրջեց աջ կողքի վրա ու ծածկեց վաղուց սատկած ինչ֊որ կենդանու մազաթափ մորթիով։ Հայր Կաբանին մի պահ արթնացավ, բայց ոչ շարժվել կարող էր, ոչ էլ որևէ բան հասկանալ։ Սահմանափակվեց նրանով, որ մի քանի տուն երգեց «Ես ոնց մի ալ ծաղիկ, քո ձեռքում փոքրիկ․․․» արգելված ռոմանսից, հետո խռխռոցը գցեց։

Ռումատան հավաքեց սեղանը, ավլեց հատակը ու մաքրեց միակ պատուհանի ապակին, որը սևացել էր կեղտից ու հայր Կաբանիի քիմիական փորձերից։ Ճաքճքած վառարանի հետևում նա գտավ սպիրտով լցված մի տակառ ու այն դատարկեց առնետի բնի մեջ։ Հետո ջուր ու վարսակ տվեց խամախարյան հովատակին, լվացվեց ու սկսեց սպասել, նայելով ձիթաճրագի մրոտ կրակին։ Արդեն վեց տարի նա ապրում էր այս տարօրինակ, երկակի կյանքով ու, թվում էր, թե վարժվել էր արդեն, բայց ժամանակ առ ժամանակ, ինչպես հիմա, հանկարծ սկսում էր մտածել, թե իրականում չկա և ոչ մի կազմակեպված դաժանություն ու ճնշող գորշություն, այլ տեղի է ունենում մի արտառոց թատերական ներկայացում, որի գլխավոր դերակատարն ինքն է՝ Ռումատան։ Որ հիմա, հատկապես իր հաջող խոսքից հետո, կթնդան ծափահարությունները, և Փորձարարական պատմության ինստիտուտի հասկացողները կգոռան․ «Ադեկվատնո՜, Անտոն։ Ադեկվատնո՜, Անտոն։ Կեցցե՛ս, Տոշկա՜։ Նա նույնիսկ նայեց շուրջը, բայց լեփ֊լեցուն դահլիճ չկար, այլ կային միայն բորբոսնած ու սևացած գերանակապ պատեր, որոնց վրա շերտ֊շերտ մուր էր նստած։

Դրսում կամացուկ վրնջաց ու սմբակներով դոփեց խամախարյան հովատակը։ Լսվեց ցածր համաչափ դռռոց, որը շատ ծանոթ էր ու այստեղ միանգամայն անհավատալի։ Ռումատան, բերանը բաց, լսում էր այդ ձայնը։ Դռռոցը կտրվեց, աշտանակի վրա մոմի բոցը երերաց ու էլ ավելի պայծառ վառվեց։ Ռումատան վեր կացավ տեղից, և հենց այդ պահին էլ գիշերվա խավարից սենյակ մտավ դոն Կոնդորը՝ Սոան առևտրական հանրապետության Գերագույն դատավորն ու պետական մեծ կնիքների պահապանը, Տասներկու մեկենասների կոնֆերանսի փոխնախագահը և Գթասրտության Աջի կայսերական միաբանության ասպետը։

Ռումատան այնպես վեր թռավ տեղից, որ քիչ մնաց շուռ տար նստարանը։ Նա պատրաստ էր նետվել դոնին ընդառաջ, գրկել, համբուրել նրան, բայց ոտքերը, ենթարկվելով վարվելակարգին, իրենք իրենց ծալվեցին, հանդիսավոր զնգացին կոշկախթանները, աջ ձեռքը մի լայն կիսաշրջան կատարեց սրտից դեպի մի կողմ, իսկ գլուխն այնքան կռացավ, որ կզակը կորավ օձիքի փրփրադեզ ժանյակների մեջ։ Դոն Կոնդորը գլխից հանեց հասարակ փետուրով թավշե բերետը ու, հապշտապ, ասես մոծակներ էր քշում, թափահարեց Ռումատայի կողմը, իսկ հետո, բերետը նետելով սեղանին, երկու ձեռքով քանդեց թիկնոցի օձիքի ճարմանդները։ Թիկնոցը դեռ դանդաղ սահում էր նրա մեջքից, իսկ նա արդեն նստել էր նստարանին՝ ոտքերը լայն չռած, ձախ ձեռքը կողքին կանթած, իսկ աջ ձեռքով բռնել էր հատակի փտած տախտակների մեջ խրված ոսկեզօծ թրի դաստակը։ Նա փոքրամարմին էր, վտիտ, դուրս պրծած խոշոր աչքերով և երկար, նեղ դեմքով։ Սև մազերը բոլորված էին Ռումատայի Ոսկե ապարոշի պես հաստ ապարոշով, որի վրա, քթարմատի տեղում, փայլփլում էր խոշոր կանաչ քարը։

― Դուք մենա՞կ եք, դոն Ռումատա, ― հարցրեց նա կտրուկ։

― Այո, ազնվազարմ դոն, ― տխուր պատասխանեց Ռումատան։

Հանկարծ հայր Կաբանին բարձր ու սթափ ասաց․ «Ազնվազարմ դոն Ռեբա․․․ Դուք բորենի եք, ու վերջ»։

Դոն Կոնդորը շրջվեց նրա կողմը։

― Ես ուղղաթիռով եկա,― ասաց նա։

― Հուսանք, որ ձեզ չեն տեսել, ― ասաց Ռումատան։

― Մի առասպել ավել, մի առասպել՝ պակաս, ― ջղագրգիռ ասաց դոն Կոնդորը։ ― Ես ժամանակ չունեմ ձիով ճանապարհորդելու համար։ Ի՞նչ է պատահել Բուդախին։ Ո՞ւր է կորել։ Դե նստեք, դոն Ռումատա, խնդրում եմ։ Վիզս ցավում է։

Ռումատան հնազանդորեն նստեց աթոռին։

― Բուդախն անհետացել է, ― ասաց նա։ ― Ես նրան սպասում էի Ծանր Թրերի անտառում։ Սակայն հայտնվեց միայն մի աչքանի մի թափառաշրջիկ, ասաց նշանաբանը ու գրքերով պարկը հանձնեց ինձ։ Ես երկու օր էլ սպասեցի, հետո կապվեցի դոն Գուգի հետ, և դոն Գուգն ինձ հաղորդեց, որ Բուդախին ճանապարհել է մինչև սահմանը, և որ Բուդախին ուղեկցում է ոմն ազնվազարմ դոն, որին կարելի է վստահել, որովհետև նա մինչև վերջին շապիկը տարվել է թղթախաղում և հոգով ու մարմնով ծախվել է դոն Գուգին։ Հետևաբար, Բուդախն անհետացել է այնտեղ, Արկանարում։ Ինձ ահա այսքանն է հայտնի։

― Քիչ բան գիտեք դուք, ― ասաց Կոնդորը։

― Հարցն այստեղ Բուդախը չէ, ― առարկեց դոն Ռումատան։ ― Եթե նա կենդանի է, ես նրան կգտնեմ ու լույս աշխարհ կհանեմ։ Դա ես կարող եմ անել։ Եվ այդ մասին չէի ուզում ձեզ հետ խոսել։ Ես ուզում էի կրկին ու կրկին ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ Արկանարում դրությունը դուրս է գալիս բազիսային տեսության շրջանակներից․․․ Դոն Կոնդորի դեմքին թթու արտահայտություն նշմարվեց։ ― Ո՛չ, ո՛չ, մինչև վերջ լսեք ինձ, ― համառորեն շարունակեց Ռումատան։ ― Ես զգում եմ, որ ռադիոյով երբեք չեմ կարողանա բացատրել ձեզ։ Իսկ Արկանարում ամեն ինչ փոխվել է։ Ի հայտ է եկել ինչ֊որ մշտական գործոն։ Եվ դա արտահայտվում է նրանով, որ դոն Ռեբան, կարծես, գիտակցորեն, թագավորության մեջ եղած ողջ գորշությունը հրահրում է ուսյալների դեմ։ Նա, ով թեկուզ մի փոքր վեր է միջին գորշ մակարդակից, սպառնալիքի տակ է։ Դուք լսե՛ք ինձ, դոն Կոնդոր, սրանք հույզեր չեն, սրանք փաստեր են։ Եթե դու խելոք ես, կրթված, եթե դու տարակուսանքներ ունես, սովորական ձևով չես խոսում, վերջապես, եթե գինի չես խմում՝ կյանքդ վտանգի տակ է։ Ամեն մի խանութպան կարող է քեզ մահվան դուռը հասցնել։ Հարյուրավոր և հազարավոր մարդիկ հայտարարված են օրենքից դուրս։ Գրոհայինները բռնում են նրանց ու կախում ճանապարհների երկյանքով։ Կախում են նրանց գլխիվայր ու լրիվ մերկ։ Երեկ իմ փողոցում ոտքի տակ էին գցել մի ծերուկի և ծեծում էին, որովհետև իմացել էին, որ նա գրագետ է։ Ասում են, որ երկու ժամ անընդհատ անխնա տրորել ու ջարդել են նրան այդ բութ ու քրտնած հաստամռութ գազանները․․․ ― Ռումատան զսպեց իրեն և վերջացրեց հանգիտ։ ― Մի խոսքով, Արկանարում շուտով չի մնա և ոչ մի գրագետ մարդ։ Ոնց որ Սուրբ Միաբանության մարզում Բարկանյան կոտորածից հետո։

Դոն Կոնդորը, շրթունքները պինդ սեղմած, սևեռուն նայում էր նրան։

― Դու ինձ դուր չես գալիս, Անտոն, ― ասաց նա ռուսերեն։

― Ինձ էլ շատ բան դուր չի գալիս, Ալեքսանդր Վասիլեվիչ, ― ասաց Ռումատան։ ― Ինձ դուր չի գալիս, որ մենք կապել ենք մեր ոտնուձեռը հենց բուն պրոբլեմի դրվածքով։ Ինձ դուր չի գալիս, որ այն կոչվում է Անարյուն Ներգործման Պրոբլեմ։ Որովհետև իմ պայմաններում դա գիտականորեն հիմնավորված անգործություն է․․․ Ես գիտեմ ձեր բոլոր առարկությունները։ Ու ես գիտեմ տեսությունը։ Բայց այստեղ չկա ոչ մի տեսություն, այստեղ ամենաիսկական ֆաշիստական գործունեություն է, այստեղ ամեն րոպե գազանները սպանում են մարդկանց։ Այստեղ ամեն ինչ անօգուտ է՝ գիտելիքները չեն բավարարում, իսկ ոսկին կորցնում է իր գինը, որովհետև ուշանում է։

― Անտոն, ― ասաց դոն Կոնդորը։ ― Մի՛ տաքացիր։ Ես հավատում եմ, որ Արկանարում դրությունը միանգամայն բացառիկ է, սակայն համոզված եմ, որ դու ոչ մի կոնստրուկտիվ առաջարկ չունես։

― Այո, ― համաձայնեց Ռումատան։ ― Ես կոնստրուկտիվ առաջարկներ չունեմ։ Սակայն մեծ դժվարությամբ եմ ինքս ինձ զսպում։

― Անտոն, ― ասաց դոն Կոնդորը։ ― Այստեղ մենք ընդամենը երկու հարյուր հիսուն հոգի ենք։ Բոլորն էլ զսպում են իրենց, և դա բոլորի համար էլ դժվար է։ Ամենափորձառուներն այստեղ ապրում են արդեն քսաներկու տարի։ Նրանք այստեղ էին թռել ընդամենը որպես դիտորդներ։ Նրանց ընդհանրապես արգելված էր որևէ բան ձեռնարկել։ Հապա մի րոպե պատկերացրու՝ արգելվում է ընդհանրապես։ Նրանք նույնիսկ Բուդախին փրկելու իրավունք չունեին։ Նույնիսկ եթե Բուդախին ոտքի տակ գցեին ու ծեծեին հենց նրանց աչքի առաջ։

― Պետք չէ ինձ հետ այդպես խոսել, ես երեխա չեմ, ― ասաց Ռումատան։

― Դուք երեխայի պես անհամբեր եք, ― հայտարարեց դոն Կոնդորը։ ― Այնինչ պետք է շատ համբերատար լինել։

Ռումատան դառնորեն քմծիծաղեց։

― Մինչև մենք սպասենք, ― ասաց նա, ― մինչև հազարումի բաներ որոշենք, գազանները ամեն օր, ամեն րոպե կոչնչացնեն մարդկանց։

― Անտոն, ― ասաց դոն Կոնդորը։ ― Տիեզերքում կան հազարավոր մոլորակներ, որտեղ մենք դեռ չենք եղել, ու որտեղ պատմությունը գնում է իր ընթացքով։

― Բայց այստեղ հո արդեն եկել ենք։

― Այո, եկել ենք։ Սակայն եկել ենք, որպեսզի օգնենք այս մարդկությանը, այլ ոչ թե այն բանի համար, որ հագուրդ տանք մեր արդարացի զայրույթին։ Եթե դու թույլ ես՝ գնա։ Տուն վերադարձիր։ Ի վերջո, դու երեխա չես ու գիտեիր, թե այստեղ ինչ պիտի տեսնես։

Ռումատան լուռ էր։ Դոն Կոնդորը, մի տեսակ խեղճացած ու ասես միանգամից պառաված, քայլեց սեղանի մոտով՝ երախակալից բռնած քարշ տալով թուրը և տխուր տմբտմբացնելով քիթը։

― Ամեն ինչ հասկանում եմ, ― ասաց նա։ ― Չէ՞ որ այդ ամենը ես արդեն ապրել եմ։ Կար ժամանակ, որ անզորության ու սեփական ստորության զգացումն ինձ համար ամենասոսկալի զգացումն էր։ Ավելի թույլերը դրանից խելագարվում էին, նրանց հետ էին ուղարկում Երկիր և այնտեղ բուժում։ Աղավնյակս, տասնհինգ երկար տարիներ անցան, մինչև ես հասկացա, թե ինչն է ամենասոսկալին։ Սարսափելին, Անտոն, մարդկային կերպարանքը կորցնելն է։ Հոգին կեղտոտելը, դաժանանալը։ Մենք այստեղ աստվածներ ենք, Անտոն, և պետք է ավելի խելոք լինենք առասպելների աստվածներից, որոնց այստեղի մարդիկ մի կերպ արարում են ըստ իրենց պատկերի ու նմանության։ Եվ չէ՞ որ մենք քայլում ենք ճահճի եզրով։ Եթե քայլդ սխալ գցես՝ կընկնես ցեխի մեջ ու ամբողջ կյանքումդ էլ չես մաքրվի այդ կեղտից։ Գորան Իրուկանցին «Գալստյան պատմության» մեջ գրում էր․ «Երբ երկնքից իջած աստվածը եկավ Պիտանյան ճահիճների ժողովրդի մոտ, նրա ոտքերը ցեխոտ էին։

― Ու դրա համար էլ Գորանին ողջ֊ողջ այրեցին, ― մռայլ ասաց Ռումատան։

― Այո, այրեցին։ Իսկ դա մեր մասին է ասված։ Ես արդեն տասնհինգ տարի այստեղ եմ։ Ես, աղավնյակս, հիմա նույնիսկ երազում էլ չեմ տեսնում Երկիրը։ Մի անգամ, թղթերումս ինչ֊որ բան փնտրելիս, պատահաբար գտա մի կնոջ լուսանկար ու երկար ժամանակ չէի կարողանում գլխի ընկնել, թե նա ով է։ Երբեմն հանկարծ սարափահար գիտակցում եմ, որ վաղուց արդեն Ինստիտուտի աշխատակիցը չեմ, այլ այդ Ինստիտուտի թանգարանի ցուցանմուշը՝ առևտրական ֆեոդալական Աոան հանրապետության գերագույն դատավորը, և որ այդ թանգարանում կա մի սրահ, որտեղ ինձ կտեղավորեն։ Ահա թե ինչն է ամենից սարսափելին՝ դերի մեջ մտնելը։Մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ ազնվազարմ ստահակը մարտնչում է կոմունարի հետ։ Եվ շուրջն ամեն ինչ օգնում է ստահակին, իսկ կոմունարը մեն֊մենակ է, մինչև Երկիր ընկած հազար տարի ու հազար պարսեկ։ ― Դոն Կոնդորը լռեց, հայացքը գցելով ծնկներին։ ― Այսպես, Անտոն, ― ասաց նա ամրապնդվող ձայնով։ ― Մնանք կոմունարներ։

Նա չի հասկանում։ Եվ ինչո՞ւ պիտի հասկանա։ Նրա բախտը բերել է, ու նա չգիտի, թե ինչ բան է գորշ տեռորը, ինչ բան է դոն Ռեբան։ Այն ամենը ինչին նա ականատես է եղել այս մոլորակում տասնհինգ տարի աշխատելու ընթացքում, այս կամ այն կերպ տեղավորվում է բազիսի տեսության շրջանակներում։ Ու երբ ես նրան ասում եմ ֆաշիզմի, գորշ գրոհայինների, քաղքենիության աշխուժացման մասին, նա դրանք ընկալում է որպես հուզական արտահայտություններ։ «Կատակ մի՛ արեք տերմինաբանության հետ, Անտոն։ Տերմինաբանական շփոթը հղի է վտանգավոր երևույթներով»։ Նա ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ, որ միջնադարյան գազանության մակարդակը՝ դա Արկանարի երջանիկ երեկն էր։ Նրա համար դոն Ռեբան հերցող Ռիշելիեի նման մի բան է, խելացի ու հեռատես մի քաղաքագետ, որը միապետությունը պաշտպանում է փախստական ճորտերից։ Ամբողջ մոլորակում միայն ես եմ տեսում այս երկրի վրա իջնող սոսկալի ստվերը, բայց հենց ես էլ չեմ կարողանում հասկանալ, թե դա ինչի ստվերն է և ինչու․․․ Ու ոնց կարող եմ համոզել նրան, երբ այ հիմա (դա նրա աչքերից է երևում) ինձ էլ երկիր կուղարկի բուժվելու։

― Ինչպե՞ս է հարգարժան Սինդան, ― հարցրեց Ռումատան։

Դոն Կոնդորը դադարեց շաղափել նրան իր հայացքով ու մռթմռթաց․ «Լավ։ Շնորհակալություն»։ Հետո ասաց․

― Վերջապես պետք է մեկընդմիշտ հասկանալ, որ ոչ դու, ոչ էլ ես, և մեզանից ոչ մեկը չի տեսնի իր աշխատանքի իրապես շոշափելի արդյունքները։ Մենք ֆիզիկոսներ չենք, մենք պատմաբաններ ենք։ Մեզ համար ժամանակի միավորը ոչ թե վայրկյանն է, այլ դարը, ու մեր գործերը նույնիսկ ոչ թե ցանքս են, այլ սոսկ միայն հողն ենք պատրաստում ցանքսի համար։ Թե չէ երբեմն Երկրից այստեղ են գալիս էնտուզիաստներ, գրողը տանի դրանց․․․ Հևասպառ լինող վազորդներ․․․

Ռումատան կծու քմծիծաղ տվեց ու հենց այնպես սկսեց ձգել երկարաճիտ կոշիկները։ Վազորդներ․․․ Այո, եղել են այդպիսիք։

Տասը տարի առաջ Ստեֆան Օռլովսկին, նույն ինքը դոն Կապադեն, նորին կայսերական մեծության նետաձիգների վաշտի հրամանատարը, Էստորցի տասնութ վհուկների հրապարակային խոշտանգման ժամանակ իր զինվորներին հրամայեց կրակ բացել դահիճների վրա, անձամբ սպանեց կայսերական դատավորին և երկու դատական պրիստավներին ու հետո ցից հանվեց պալատական պահակախմբի կողմից։ Հոգևարքի տանջանքների մեջ նա գոռում էր․ «Դուք հո մարդ եք։ Խփեք դրանց, խփեք», ― բայց նրա ձայնը շատ քչերին էր հասնում ամբոխի ոռնոցի միջից․ «Կրա՜կ, էլի՜ կրակ․․․»։

Մոտավորապես այդ ժամանակ մյուս կիսագնդում Կառլ Ռոզենբլյումը՝ Գերմանիայի և Ֆրանսիայի գյուղացիական պատերազմների խոշորագույն գիտակներից մեկը, նույն ինքը՝ բրդի առևտրով ղբաղվող Պանի֊Պան, գլխավորեց մուրիսյան գյուղացիների ապստամբությունը, գրոհով գրավեց երկու քաղաք և, երբ փորձում էր կասեցնել կողոպուտն ու թալանը, սպանվեց ծոծրակը խրված նետից։ Ռոզենբլյումը դեռ կենդանի էր, երբ ուղղաթիռով եկան նրա հետևից, բայց խոսել չէր կարողանում ու միայն մեղավոր ու շվարած նայում էր իր խոշոր, երկնագույն աչքերով, և արցունքները գլորվում էին նրա դեմքն ի վար․․․

Իսկ Ռումատայի այստեղ գալուց քիչ առաջ հոյակապ կերպով ծպտված նրա ընկերը՝ Կայսանի բռնակալի խորհրդապահը (հողային ռեֆորմների պատմության մասնագետ Ջերեմի Տաֆնատը), հանկարծ պալատական հեղաշրջում կազմակերպեց, գրավեց իշխանությունը, երկու ամսում փորձեց ստեղծել Ոսկե Դար, համառորեն չպատասխանելով հարևանների և Երկրի կատաղի հարցումներին, խելագարի համբավ նվաճեց, հաջողությամբ խուսափեց ութ մահափորձերից , վերջապես առևանգվեց Ինստիտուտի վթարային խմբի կողմից և սուզանավով ուղարկվեց Հարավային բևեռի մոտ գտնվող կղզիների բազան․․․

― Տե՜ս է, ― փնթփնթաց Ռումատան։ ― Մինչև հիմա ամբողջ Երկիրը երևակայում է, որ ամենաբարդ պրոբլեմներով զբաղվում է զրո֊ ֆիզիկան․․․

Դոն Կոնդորը բարձրացրեց գլուխը։

― Օ՜, վերջապես, ― ասաց նա ցածրաձայն։

Չրխկացին սմբակները, վրնջաց խամատակյան հովատակը և լսվեց մի թունդ հայհոյանք իրուկանյան առոգանությամբ։ Դռան շեմին հայտնվեց դոն Գուգը, Իրուկանի հերցոգի ավագ անկողնապետը՝ կարմրաթուշիկ, կտրիճավարի վեր ցցած բեղերով, մինչև ականջները հասնող ժպիտով և շականակագույն կեղծամի խոպոպների տակից ուրախ նայող փոքրիկ աչքերով մի հաստլիկ մարդ։ Ու նորից Ռումատան մի շարժում արեց առաջ նետվելու և գրկելու նրան, որովհետև չէ որ դա Պաշկան էր, բայց դոն Գուգը հանկարծ ձգվեց, հաստամռութ դեմքին հայտնվեց մի քաղցրումեղցր արտահայտություն, և նա թեթևակի խոնարհվեց, գլխարկը սեղմեց կրծքին ու շրթունքներն ուռցրեց։ Ռումատան մի թռուցիկ հայացք գցեց Ալեկսանդր Վասիլևիչի կողմը։ Ալեկսանդր Վասիլևիչը անհետացել էր։ Նստարանին նստած էր Գերագույն դատավորը և Մեծ կնիքների պահապանը՝ ոտքերը չռած, ձախ ձեռքը կողքին կանթած, իսկ աջով ոսկեզօծ թրի երախակալը բռնած։

― Դուք շատ ուշացաք, դոն Գուգ, ― ասաց նա անդուր ձայնով։

― Հազար ներողություն, ― բացականչեց դոն Գուգը, արագ մոտենալով սեղանին։ ― Երդվում եմ իմ հերցոգի ռախիտով, ինձ խանգարեցին մի շարք չնախատեսված հանգամանքներ։ Չորս անգամ ինձ կանգնեցրեց նորին մեծության Արկանարի թագավորի պարեկությունը, և երկու անգամ կռվի մեջ մտա ինչ֊որ լկտիների հետ։ ― Նա նրբագեղորեն բարձրացրեց արնաթաթախ շորով փաթաթված ձախ ձեռքը։ ― Ի դեպ, ազնվազարմ դոներ, չե՞ք ասի, այդ ո՞ւմ ուղղաթիռն է կանգնած խրճիթի հետևում։

― Դա իմ ուղղաթիռն է, ― դժգոհ մրթմրթաց դոն Կոնդորը։ ― Ես ժամանակ չունեմ ճանապարհներին կռիվների մեջ մտնելու համար։

Դոն Դուգը սիրալիր ժպտաց և, հեծնելով նստարանին, ասաց

― Եվ այսպես, ազնվազարմ դոներ, մենք ստիպված ենք հավաստել, որ դոկտոր Բուդախը խորհրդավոր կերպով անհետացել է Իրուկանի ու Ծանր Թրերի անտառի սահմաններում ինչ֊որ տեղ․․․

Հանկարծ հայր Կաբանին շուռումուռ եկավ իր մահճում։

― Դոն Ռեբա, ― վշտահար ասաց նա, առանց արթնանալու։

― Բուդախին ինձ թողեք, ― հուսահատ ասաց Ռումատան, ― ու փորձեք, այնուամենայնիվ, հասկանալ․․․

Գլուխ երկրորդ

Ռումատան ցցնվեց ու բացեց աչքերը։ Արդեն լուսացել էր։ Պատուհանների տակ աղմկում էին։ Ինչ֊որ մեկը, ըստ երևույթին զինվորական, գոռում էր․ «Սը֊րի֊կա՜։ Դու քո լեզվով կմաքրես այս ցեխը։ («Բարի լույս», ― մտածեց Ռումատան։) Լը֊ռե՛լ։ Երդվում եմ սուրբ Միկայի մեջքով, դու համբերությունից կհանես ինձ»։ Մյուս ձայնը, կոշտ ու խռպոտ, քրթմնջում էր, որ այս փողոցում միշտ էլ պետք է նայել ոտքերի տակ։ «Առավոտյան կողմ անձրև սկսվեց, իսկ սրա սալարկը դուք էլ գիտեք, թե երբ են արել․․․» ― «Նա դեռ ինձ սովորեցնո՜ւմ է, թե որտեղ պիտի նայեմ․․․»։ ― «Դուք լավ կանեք ինձ բաց թողնեք, ազնվազարմ դոն, մի՛ քաշեք շապիկիցս»։ ― «Նա դեռ ինձ սովորեցնո՜ւմ է․․․»։ Լսվեց մի զրնգուն շրխկոց։ Ըստ երևույթին, դա արդեն երկրորդ ապտակն էր․ Ռումատային արթնացրել էր առաջինը։ «Լավ կանեք ինձ չծեծեք, ազնվազարմ դոն», ― քրթմնջում էին ներքևում։

Ծանոթ ձայն էր, տեսնես ո՞վ է։ Կարծես դոն Տամեոն է։ Այս խամախարյան քնձռոտ ձին այսօր նորից պետք է տանել տալ նրան։ Հետաքրքիր է, երբևիցե ձիերից բան կհասկանա՞մ։ Ճիշտ է, մենք՝ Ռումատա Էստորցիներս, դարեր ի վեր բան չենք հասկացել ձիերից։ Մենք մարտական ուղտերի գիտակներ ենք։ Լավ է, որ Արկանարում ուղտ համարյա չկա։ Ռումատան մարմինը ճրթճրթացնելով ձգվեց, մահճակալի գլխավերևում շոշափեց մետաքսե քուղը և մի քանի անգամ ձգեց։ Տան ընդերքում զնգզնգացին զանգերը։ Տղան, իհարկե, դրսի կռվին է նայում, մտածեց Ռումատան։ Կարելի էր վեր կենալ և ինքնուրույն հագնվել, բայց դե ավելորդ ասեկոսների տեղիք կտա։ Նա ականջ դրեց դրսից լսվող գզվռտոցին։ Ի՜նչ հզոր բան է լեզուն։ Աներևակայելի էնտրոպիա։ Հո՜ չկտրեց դոն Տամեոն․․․ Վերջին ժամանակներս գվարդիայում հայտնվել են սիրողներ, որոնք հայտարարում են, թե ազնիվ մարտի համար նրանք մի սուր ունեն, իսկ մյուս սուրը հատուկ օգտագործում են փողոցային հետապնդումների ժամանակ, ինչը դոն Ռեբայի ջանքերով չափազանց շատացել է փառապանծ Արկանարում։ Ի դեպ, դոն Տամեոն դրանցից չէ։ Վախկոտի մեկն է մեր դոն Տամեոն, և որպես քաղաքետ էլ է հայտնի․․․

Զզվելի է, որ օրը սկսվում է դոն Տամեոյով․․․ Ռումատան նստեց, պատռված շքեղ վերմակի տակ ծնկները գրկելով։ Քեզ համակում է արճճե վհատության մի ծանր զգացում, ուզում ես տխրել ու խորհել այն մասին, թե որքան թույլ ենք ու չնչին հանգամանքների առաջ․․․ Երկրի վրա նման բաներ մեր մտքով անգամ չի անցնում։ Այստեղ մենք առողջ, ինքնավստահ տղաներ ենք, հոգեպես ամրապնդված և պատրաստ ամեն ինչի։ Մենք պինդ նյարդեր ունենք․ մենք կարող ենք դեմքներս շրջել, երբ խոշտանգում են մարդկանց ու կախաղան հանում։ Մենք չտեսնված դիմացկուն ենք․ ընդունակ ենք դիմանալու անհուսալի ապուշների բարբաջանքներին։ Մենք մոռացել ենք ինչ բան է զզվանքը, մենք չենք խորշում այն պնակներից, որ տալիս են շներին լիզելու, իսկ հետո սրբում են կեղտոտ փեշով։ Մենք մեծագույն անդեմներ ենք, նույնիսկ երազում չենք խոսում Երկրի լեզուներով։ Մենք ունենք անխափան զենք՝ ֆեոդալիզմի բազիսային տեսությունը, որը մշակվել է լռին առանձնասենյակներում ու լաբորատորիաներում, փոշոտ պեղումնավայրերում, պատկառազդու բանավեճերում․․․

Ափսոս, որ դոն Ռեբան ոչ մի պատկերացում չունի այդ տեսության մասին։ Ափսոս, որ հոգեբանական պատրաստվածությունը մեզանից պոկվում է ինչպես արևայրուքը, մենք ընկնում ենք ծայրահեղությունների մեջ, մենք ստիպված ենք անընդհատ ոգևորել մեզ․ «Ատամներդ սեղմիր ու հիշիր, որ մենք ծպտյալ աստվածներ ենք, որ նրանք չեն գիտակցում, թե ինչ են անում, և նրանցից գրեթե ոչ մեկը մեղավոր չէ, ուստի դու պիտի լինես համբերատար և հանդուրժող․․․» Պարզվում է, մեր հոգու մարդասիրության ջրհորները, որ Երկրի վրա թվում էին անհատակ, ցամաքում են ահավոր արագությամբ։ Սուրբ Միկա, չէ որ մենք իսկական մարդասերներ էինք այնտեղ՝ Երկրում, մարդասիրությունը մեր էության կմախքն էր, Մարդու առաջ խոնարհվելը, Մարդու հանդեպ ունեցած սերը մեզ հասցրեց մարդապաշտության, իսկ այստեղ հանկարծ սարսափով զգում ենք, որ սիրում ենք ոչ թե մարդուն, այլ սոսկ միայն կոմունարին, երկրացուն, մեզ հավասարին․․․ Ավելի ու ավելի հաճախ ենք մտածում․ «Դեհ, հերիք է, մի՞թե սրանք մարդ են։ Մի՞թե սրանք ընդունակ են մարդ դառնալու, թեկուզև ժամանակի ընթացքում»։ Ու այդժամ հիշում ենք Կիրային, Բուդախին, Արատա Սապատավորին, մեծարգո բարոն Պամպային, և բոլորս ամաչում ենք, իսկ դա նույնպես արտառոց ու տհաճ բան է և, ամենակարևորը չի օգնում․․․

Պետք չէ հիշել այս ամենը, մտածեց Ռումատան։ Այն էլ առավոտյան։ Գրողի ծոցը կորչի այս Տամեոն․․․ Հոգումս մաղձ է կուտակվել, և այսպիսի մենակության մեջ չգիտես ոնց ազատվել մաղձից։ Այո, մենակության մեջ։ Իսկ մենք՝ առողջներս, ինքնավստահներս, արդյոք մտածում էինք, որ այստեղ կհայտնվենք մենակության մեջ։ Չէ՞ որ ոչ ոք չի հավատա դրան։ Անտոն, սիրելիս, քեզ ի՞նչ է պատահել։ Քեզանից դեպի արևմուտք, մինչև քո բարի ու խելոք ընկեր Ալեքսանդր Վասիլևիչը, երեք ժամվա թռիչքային ճանապարհ է։ Արևելքում Պաշկան է․ յոթ տարի մի նստարանի վրա ենք նստել, հավատարիմ, ուրախ ընկեր է։ Դու ուղղակի թթվել ես, Տոշկա։ Ափսոս, մենք, իհարկե, կարծում էինք, թե դու ավելի ուժեղ ես, բայց դե բոլորի հետ էլ պատահում է։ Դժոխային աշխատանք է, հասկանում ենք։ Հիմա դու վերադարձիր Երկիր, հանգստացիր, տեսությամբ զբաղվիր, հետո կերևա․․․

Իսկ Ալեքսանդր Վասիլևիչը, ի միջի այլոց, մինչև ուղնուծուծը դոգմատիկ է։ Քանի որ բազիսի տեսությունը չի նախատեսում գորշերի գոյությունը («Ես, աղավնյակս, իմ աշխատանքի տասնհինգ տարիների ընթացքում ոչ մի նման շեղում տեսությունից չեմ նկատել․․․»), ուրեմն գորշերն իմ աչքին են երևում։ Դե որ իմ աչքին նման բաներ են երևում, ուրեմն, նյարդերս թուլացել են և ինձ պետք է ուղարկել հանգստի։ «Դե լավ, ես խոստանում եմ, որ ինքս կնայեմ և կհայտնեմ իմ կարծիքը։ Իսկ առայժմ, դոն Ռումատա, խնդրում եմ ձեզ, հանգիստ մնացեք․․․»։ Իսկ Պավելը, իր մանկության ընկերը՝ բազմահմուտն ու ամենագետը, այսպես ասած, ինֆորմացիայի աղբյուրը․․․ հախուռն կերպով նետվեց ուսումնասիրելու երկու մոլորակների պատմությունը և հեշտությամբ ապացուցեց, որ գորշ շարժումը ընդամենը քաղաքացիների մի շատ սովորական ընդվզում է բարոնների դեմ․ «Սակայն այս երկու օրը ես կգամ քեզ մոտ։ Անկեղծ ասած, մի քիչ վատ եմ զգում Բուդախի պատճառով․․․»։ Սրա համար էլ շնորհակալություն։ Եվ հերիք է։ Կզբաղվեմ Բուդախով, եթե ուրիշ ոչ մի բանի ընդունակ չեմ։

Ամենագիտուն բժիշկ Բուդախ։ Բնիկ իրուկանցի, հռչակավոր բժիշկ, որին Իրուկանի հերցոգը քիչ մնաց ազնվականի կոչում շնորհեր, բայց հետո միտքը փոխեց ու բանտարկեց աշտարակում։ Նա կայսրությունում ամենախոշոր մանագետն է թունաբուժության գծով։ «Խոտերի ու այլ բույսերի մասին, որոնք խորհրդավոր զորություն ունեն դառնալու թախծի, ուրախության և հանգստության պատճառ, ինչպես նաև իժերի, սարդերի, մերկ վարազի թքի և հյութերի մասին, որ օժտված են նույնպիսի և շատ ուրիշ հատկություններով» հայտնի աշխատության հեղինակը։ Հրաշալի մարդ և, անկասկած, իսկական մտավորական, համոզված ու անկաշառ մարդասեր, ողջ ունեցվածքը՝ մի պարկ գիրք։ Այդ ո՞ւմ կարող էիր դու պետք լինել, բժիշկ Բուդախ, դավադրությունների ու ընչասիրության արյունահեղ ճահճի մեջ ընկղմված այդ խավարամոլ ու տգետ երկրում։

Ենթադրենք, որ դու կենդանի ես և գտնվում ես Արկանարում։ Բացառված չէ, իհարկե, որ քեզ գերի են վերցրել Կարմիր Հյուսիսային լեռնաշղթայի լանջերից իջած ավազակ բարբարոսները։ Դա պարզելու համար դոն Կոնդորը մտադիր է կապվել մեր բարեկամ Շուտուլետիդովոդուսի՝ նախնադարյան մշակույթների գծով մասնագետի հետ, որը հիմա ընկնավոր շաման է մի քառասունհինգ անուն ունեցող ցեղապետի մոտ։ Եթե, այնուամենայնիվ, դու Արկանարում ես, ապա քեզ ամենից առաջ կարող էին բռնել Վագա Անվի մարդիկ։ Եվ նույնիսկ ոչ թե կբռնեին քեզ, այլ կվերցնեին, որովհետև նրանց համար գլխավոր ավարը կլիներ քո ուղեկիցը՝ փողերը տանուլ տված ազնվազարմ դոնը։ Բայց, ինչևիցե, նրանք քեզ չեն սպանի։ Վագա Անիվը չափից դուրս գծուծ է դա անելու համար։ Քեզ կարող էր գերի վերցնել նաև մի որևէ հիմար բարոն։ Առանց որևէ չար մտքի, պարզապես ձանձրույթից և գերհյուրընկալությունից։ Ցանկացել է քեֆ անել ազնվազարմ զրուցակցի հետ ու ճանապարհներին կանգնեցրել է իր դրուժիննիկներին։ Եվ դու նստած կմնաս գարշահոտ խոհանուցում մինչև դոները կուշտ կլակեն ու նոր կբաժանվեն իրարից։ Այս դեպքում էլ քեզ ոչ մի բան չի սպառնում։

Սակայն փտած Դիվաշխարհում դեռ մնացել են դոն Քսիի և Պերտա Ողնաշարի վերջերս ջախջախված գեղջկական բանակի մնացորդները, նրանց հիմա թաքուն կերակրում է մեր արծիվ դոն Ռեբան, որ հարկ եղած դեպքում հրահրի բարոնների դեմ։ Այ, սրանք արդեն ոչ ոքի չեն խնայում, ու ավելի լավ է սրանց մասին չմտածեմ։ Կա նաև տոհմիկ կայսերական ազնվական դոն Սատարինան, որը հարյուր երկու տարեկան է և լրիվ ցնդած։ Նա տոհմական թշնամանք է տածում Իրուկանի հերցոգների նկատմամաբ և ժամանակ առ ժամանակ առույգանալով, ձեռքն է գցում բոլոր նրանց, ովքեր անցնում են Իրուկանի սահմանը։ Նա անչափ վտանգավոր է, որովհետև լեղապարկի նոպաների ժամանակ այնպիսի հրամաններ է արձակում, որ ծառաները չեն հասցնում նրա զնդանից դուրս տանել դիակները։

Եվ, վերջապես, ամենագլխավորը։ Գլխավորը ո՛չ այն պատճառով, որ առավել հավանական է։ Դոն Ռեբայի գորշ պարեկները։ Մեծ ճանապարհներին վխտող գրոհայինները։ Դու պատահաբար կարող ես ընկած լինել նրանց ձեռքը, և այդժամ պետք է հույսդ դնես միայն ուղեկցողիդ ողջամտության ու սառնասրտության վրա։ Իսկ եթե դոն Ռեբան նույնպես հետաքրքրվում է քեզանո՞վ․․․ Դոն Ռեբան անսպասելի հետաքրքրություններ շատ է ունենում․․․ Նրա լրտեսները կարող էին հայտնած լինել, որ դու պետք է անցնես Արկանարով, և նա քեզ ընդառաջ է ուղարկել ջանադիր ու գորշ սպայի գլխավորությամբ մի ջոկատ, ու հիմա դու նստած ես քարե պարկի մեջ, Ուրախ Աշտարակում․․․

Ռումատան նորից անհամբեր քաշեց քուղը։ Զզվելի ճռնչոցով բացվեց ննջարանի դուռը և ներս մտավ լղար ու մռայլադեմ փոքրիկ ծառան։ Նրա անունը Ունո էր, և նրա ճակատագիրը արժանի էր բալլադի թեմա դառնալու։ Տղան խոնարհվեց, հետո, քստքստացնելով մաշված կոշիկները, մոտեցավ մահճակալին ու սեղանին դրեց սկուտեղը, որի վրա կային նամակներ, սուրճ և ատամներն ամրացնող ու մաքրող բուրավետ ծամոն։ Ռումատան ջղային մի հայացք նետեց նրա վրա․

― Ասա, խնդրեմ, դու երբևիցե դուռը յուղելո՞ւ ես, թե ոչ։

Տղան չպատասխանեց․ լուռ նայում էր հատակին։ Ռումատան վրայից դեն նետեց վերմակը, մերկ ոտքերը իջեցրեց հատակին ու մեկնվեց դեպի սկուտեղը։

― Այսօր լվացվե՞լ ես, ― հարցրեց նա։

Տղան մի ոտքից հենվեց մյուսի վրա ու, առանց պատասխանելու, սկսեց հավաքել սենյակով մեկ թափթփված հագուստը։

― Ես, կարծեմ, քեզ հարցրի՝ լվացվե՞լ ես այսօր, թե ոչ, ― ասաց Ռումատան, բացելով առաջին նամակը։

― Ջրով մեղքերդ չես լվա, ― փնթփնթաց տղան։ ― Հո ազնվածին չեմ, որ լվացվեմ։

― Ես քեզ ի՞նչ եմ պատմել մանրէների մասին, ― ասաց Ռումատան։

Տղան կանաչ անդրավարտիքը դրեց բազկաթոռի թիկնակին ու թափահարեց բութ մատը, որ քշի դևերին։

― Գիշերը երեք անգամ աղոթել եմ, ասաց նա։ ― Էլ ի՞նչ անեմ։

― Տխմար, ― ասաց Ռումատան և սկսեց կարդալ նամակը։

Գրում էր դոնա Օկանան, դոն Ռեբայի նոր սիրուհին։ Առաջարկում էր այս երեկո այցելել իրեն՝ «քնքշորեն թախծողին»։ Ապա հետգրության մեջ հասարակ բառերով գրում էր, թե ինքն ինչ է ակնկալում այդ հանդիպումից։ Ռումատան նույնիսկ կարմրեց։ Թաքուն նայելով տղայի կողմը՝ քթի տակ փնթփնթաց․ «Դեհ, ճիշտն ասած․․․»։ Դա մտածելու բան էր։ Գնալը զզվելի էր, չգնալը հիմարություն, քանզի դոնա Օկանան շատ բան գիտեր։ Նա մի թափով խմեց սուրճը և ծամոնը դրեց բերանը։

Մյուս ծրարը հաստ թղթից էր, զմռսված կնիքը կեղտոտվել էր, երևում էր, որ նամակը բացել էին։ Գրում էր դոն Ռիպատը՝ մի մոլի կարիերիստ, խանութպանների գորշ վաշտի լեյտենանտ։ Հարցնում էր առողջությունից, վստահություն էր հայտնում, որ գորշ գործը կհաղթանակի, և խնդրում էր երկարացնել իր պարտքը տալու ժամկետը, ինչ֊որ անհեթեթ պատճառներ վկայակոչելով։ «Լավ, լավ․․․ ― քրթմնջաց Ռումատան, մի կողմ դրեց նամակը, նորից վերցրեց ծրարը և ուշադիր տնտղեց։ Այո, շատ ավելի մաքուր են սկսել աշխատել։ Նկատելիորեն մաքուր։

Երրորդ նամակում առաջարկում էին սրամարտել դոնա Պիֆայի պատճառով։ Սակայն համաձայնվում էին առաջարկից հրաժարվել, եթե դոն Ռումատան մեծահոգաբար կամենա ապացուցել, որ ինքը՝ ազնվազարմ դոն Ռումատան, ոչ մի առնչություն չունի դոնա Պիֆայի հետ։ Շատ սովորական նամակ էր, հիմնական տեքստը գրել էր գեղագիրը, իսկ տողերի արանքում, ծուռումուռ ու տառասխալներով, գրված էին անուններն ու ժամկետները։

Ռումատան մի կողմ շպրտեց նամակը և քորեց մոծակների կծած ձախ ձեռքը։

― Դեհ, արի լվացվենք, ― հրամայեց նա։

Տղան անհետացավ և շատ շուտով հետևը տնկած վերադարձավ, հատակին քարշ տալով ջրով լցված տաշտը։ Հետո մի անգամ էլ դուրս վազեց սենյակից և քարշ տալով բերեց մի դատարկ տաշտ ու շերեփ։

Ռումատան մահճակալից թռավ հատակին, հանեց մաշված, գեղեցիկ ասեղնագործած գիշերանոցն ու զրնգոցով պատյանից դուրս քաշեց գլխավերևում կախված սուսերը։ Տղան, համենայն դեպս զգուշանալով, կանգնեց բազկաթոռի հետևը։ Մի տասը րոպե վարժություններ անելուց հետո Ռումատան սուսեը խրեց պատի մեջ, կռացավ դատարկ տաշտի վրա և հրամայեց․ «Լցրո՛ւ»։ Առանց օճառի լվացվելը մի բան չէր, բայց դե Ռումատան արդեն հաշտվել էր դրա հետ։ Տղան անընդհատ ջուր էր լցնում նրա մեջքին, պարանոցին, գլխին ու փնթփնթում․ «Ինչ ասես կհնարեք։ Ո՞վ է տեսել, որ երկու թասի մեջ լվացվեն։ Արտաքնոցում էլ եք նոր բան հնարել, միզաման եք դրել․․․ Ամեն օր սրբիչը փոխում եք․․․ Իսկ ինքներդ, առանց աղոթելու առավոտ շուտ սուրն առնում եք ձեռքներդ ու․․․»։

Լվացվելուց հետո սրբվելով, Ռումատան խրատական տոնով ասաց նրան․

― Ես պալատում եմ ծառայում, և ոչ թե մի քոսոտ բարոն եմ։ Պալատականը միշտ պետք է մաքուր լինի․․․ ու նրանից պիտի լավ հոտեր բուրեն։

― Նորին մեծությունը էլ բան ու գործ չունի, պիտի ձեզանից հոտ քաշի, ― առարկեց սպասավորը։ ― Բոլորը գիտեն, որ նորին մեծությունը օրուգիշեր աղոթում է մեղավորներիս համար։ Իսկ այ դոն Ռեբան ընդհանրապես չի լվացվում։ Ես ականջովս եմ լսել, նրա սպասավորն էր պատմում։

― Լավ, հերիք փնթփնթաս, ― ասաց Ռումատան, հագնելով նեյլոնե մայկան։

Տղան մի դժգոհ հայացք նետեց մայկայի վրա։ Արկանարյան ծառաները վաղուց արդեն հազարումի բաներ էին փսփսում դրա մասին։ Բայց այստեղ Ռումատան ոչինչ չէր կարող անել՝ զուտ մարդկային բնական զզվանքից։ Երբ նա սկսեց հագնել կարճ վարտիքը, տղան գլուխը շրջեց, ու շրթունքների շարժումից երևաց, որ հայհոյում է սատանային։

Լավ կլիներ, եթե այնուամենայնիվ այստեղ տարածեի ներքնաշորերի մոդան, մտածեց Ռումատան։ Սակայն, բնականաբար, դա կարելի էր անել միայն կանանց միջոցով, իսկ Ռումատան այստեղ էլ աչքի էր ընկնում հետախույզին անթույլատրելի պահանջկոտությամբ։ Կնամեծար և թեթևսոլիկ երիտասարդը, որը մայրաքաղաքից գավառ էր աքսորվել սիրային արկածի պատճառով մենամարտելու համար, պետք է գոնե մի քսան սիրուհի ունենար։ Ռումատան հերոսական ճիգեր էր գործադրում, որ պահպանի իր համբավը։ Նրա գործակալների կեսը, իրենց բան ու գործը թողած, նրա մասին գարշելի բամբասանքներ էին տարածում, հարուցելով Արկանարի գվարդիական ջահելների նախանձն ու հիացմունքը։ Տասնյակ ու տասնյակ հիասթափված տիկնայք, որոնց մոտ Ռումատան դիտավորյալ մնում էր մինչև կեսգիշեր և բանաստեղծություններ կարդում (երրորդ պահակախումբ, եղբայրական մի համբյուր այտին ու պատշգամբից ցատկ ուղիղ գիշերային պարեկության պետի՝ ծանոթ սպայի գիրկը), իրար հերթ չտալով պատմում էին մայր երկրից ժամանած ասպետի մասին։ Ռումատան սիրահետողի իր համբավը պահպանում էր նողկալիորեն այլասերված այդ հիմար կանանց փառասիրության շնորհիվ, սակայն ներքնաշորերի պրոբլեմը մնում էր անլուծելի։ Որքա՜ն հեշտ եղավ թաշկինակների հարցը։ Առաջին իսկ պարահանդեսի ժամանակ Ռումատան գրպանից հանեց նրբագեղ ժանեկավոր թաշկինակն ու սրբեց շրթունքները։ Հաջորդ պարահանդեսի ժամանակ կտիճ գվարդիականները քրտնած դեմքերն արդեն սրբում էին խայտաբղետ փալասների կտորներով, որոնց վրա ասեղնագործված էին նրանց անվանատառերը։ Իսկ մեկ ամիս անց տեղական պճնամոլները հասարակության մեջ հայտնվում էին ձեռքերին սավաններ գցած, որոնց ծայրերը նրբագեղորեն քարշ էին գալիս հատակին։

Ռումատան հագավ կանաչ տաբատն ու սպիտակ բատիստից վերնաշապիկը, որի օձիքն արդեն մաշվել էր լվանալուց։

― Ինձ սպասող կա՞, ― հարցրեց նա։

― Սափրիչն է սպասում, ― պատասխանեց տղան։ ― Եվ հյուրասենյակում էլ երկու դոն են նստած՝ դոն Տամեոն ու դոն Սերան։ Հրամայեցին իրենց գինի տալ։ Ձեզ են սպասում, որ նախաճաշեն։

― Գնա սափրիչին կանչիր։ Ազնվազարմ դոներին ասա, որ մի քիչ հետո կգամ։ Միայն թե չկոպտես, քաղաքավարի կխոսես․․․

Նախաճաշն այնքան էլ առատ չէր ու տեղ էր թողնում մոտալուտ ճաշի համար։ Մատուցվեց համեմունքներով տապակած միս և քացախի մեջ դրված շան ականջ։ Խմում էին իրուկանյան փրփրան, դարչնագույն թանձր էստորյան, սպիտակ սոանյան։ Երկու դաշույնով կտրատելով ոչխարի ազդրը, դոն Տամեոն բողոքում էր ցածր խավերի լկտիությունից․ «Ես մտադիր եմ զեկույց ներկայացնել բարձրագույնին, ― հայտարարեց նա։ ― Ազնվականությունը պահանջում է, որ գեղջուկներին ու արհեստավորական խաժամուժին արգելվի երևալ հասարակական վայրերում և փողոցներում։ Թող նրանք անցուդարձ անեն միայն բակերով և հետնամուտքերով։ Իսկ եթե փողոցում գեղջուկի հայտնվելը անխուսափելի է, օրինակ, երբ նա սայլով հաց, միս ու գինի է բերում ազնվատոհմիկ տները, ապա պիտի ունենա Թագի պահպանության մինիստրության հատուկ թույլտվությունը։ «Պայծա՜ռ գլուխ ունես, ― հիացած նկատեց դոն Սերան, չորս կողմը թքի ցայտեր ու արգանակի կաթիլներ շաղ տալով։ ― Իսկ երեկ պալատում․․․»։ Եվ նա պատմեց վերջին նորությունը։ Դոն Ռեբայի սիրուհին՝ ազնվազարմ օրիորդ Օկանան, անզգուշաբար տրորել էր թագավորի ցավող ոտքը։ Նորին մեծությունը կատաղել էր և, դիմելով դոն Ռեբային, հրամայել խիստ պատժել հանցավորին։ Ւսկ դոն Ռեբան, առանց աչքերը թարթելու, պատասխանել էր․ «Կկատարվի, ձերդ մեծություն։ Հենց այս գիշեր»։ «Ես այնպես էի ծիծաղում, ― ասաց դոն Սերան, թափահարելով գլուխը, որ բաճկոնիս կոճակներից երկուսը թռան․․․»։

Պրոտոպլազմա, մտածում էր Ռումատան։ Պարզապես խժռող ու բազմացող պրոտոպլազմա։

― Այո, ազնվազարմ դոներ, ― ասաց նա։ Դոն Ռեբան չտեսնված խելոք մարդ է․․․

― Պա֊հո՜, ― ասաց դոն Սերան։ ― Այն էլ ինչպիսի՜․․․ Պայծառ գլուխ է։

― Ականավոր գործիչ, ― ասաց դոն Տամեոն՝ կարևորություն տալով իր խոսքին։

― Հիմա նույնիսկ տարօրինակ բան է հիշելը, թե ընդամենը մեկ տարի առաջ ինչեր էին ասում նրա մասին, ― բարեհոգաբար ժպտալով շարունակեց Ռումատան։ ― Դոն Տամեո, հիշո՞ւմ եք, ոնց էիք ձեռ առնում նրա ծուռտիկ ոտքերը։

Դոն Տամեոն պապանձվեց ու միանգամից դատարկեց բաժակը։

― Ոնց որ թե չեմ հիշում, ― փնթփնթաց նա։ ― Ինձանից ինչ ձեռ առնող․․․

― Ասել ես, ասել ես․․․ ― ասաց դոն Սերան, կշտամբանքով թափահարելով գլուխը։

― Իսկապես, ― բացականչեց Ռումատան։ ― Չէ՞ որ դուք էլ էիք ներկա այդ խոսակցությանը, դոն Սերա։ Հիշում եմ, այնպես էինք հռհռում դոն Տամեոյի սրամտությունների վրա, որ նույնիսկ ձեզանից ինչ֊որ բան պոկվեց․․․

Դոն Սերան կաս֊կարմիր կտրեց ու սկսեց երկար֊բարակ կմկմալով արդարանալ, ընդ որում միայն ստում էր։ Սևակնած դոն Տամեոն նորից թունդ էստորյան լցրեց բաժակը, և քանի որ, ինչպես ինքն էր ասում՝ «ոնց որ սկսել էր նախորդ օրվանից, մինչև հիմա չէր կարողանում կանգ առնել», երբ նրանք վեր կացան գնալու, դոն Տամեոյին թևերից բռնած տարան։

Պայծառ արևոտ օր էր։ Հասարակ ժողովուրդը խռնվել էր տների արանքում՝ նայելու բան փնտրելով, գոռգոռում ու սուլում էին իրար վրա ցեխ շպրտող տղաները, պատուհաններից նայում էին սիրունիկ կանայք, թեթևսոլիկ աղախինները ծիկրակում էին խոնավ աչքերով, ու Ռումատայի տրամադրությունը աստիճանաբար բարձրացավ։ Դոն Սերան շատ ճարպկորեն ցած գլորեց մի գեղջուկի և քիչ մնաց ծիծաղից մեռներ, նայելով ոնց է գեղջուկը թպրտում ցեխաջրի մեջ։ Դոն Տամեոն հանկարծ նկատելով, որ սուսերակալը թարս է կապել, գոռաց․ «Կանգնե՛ք», ու սկսեց տեղում պտտվել, ճգնելով ուղղել սուսերակալը։ Դոն Սերայի բաճկոնից էլի ինչ֊որ բան պոկվեց։ Ռումատան բռնեց կողքից վազող դեռատի աղախնի վարդագույն ականջն ու խնդրեց նրան օգնել դոն Տամեոյին, որ իրեն կարգի բերի։ Ազնվազարմ դոներին իսկույն շրջապատեցին անբան չաչանակներն ու սկսեցին խորհուրդներ տալ աղախնին, որը, դրանք լսելով, կաս֊կարմիր էր կտրել, իսկ դոն Սերայի բաճկոնից կարկտի պես ցած էին թափվում կոճակներն ու ճարմանդները։ Երբ նրանք վերջապես առաջ գնացին, դոն Տամեոն սկսեց բարձրաձայն շարադրել իր զեկուցման շարունակությունը, գտնելով, որ «իգական սեռի սիրունիկ անձանց չպետք է դասել գեղջկուհիների և ռամիկների շարքը»։ Հենց այդ ժամանակ էլ կճուճներով բեռնված մի սայլ փակեց նրանց ճանապարհը։ Դոն Սերան մերկացրեց երկու թուրն ու հայտարարեց, որ ազնվազարմ դոներին վայել չէ ճանապարհը թեքել ինչ֊որ կճուճների պատճառով։ Բայց մինչ նա ճգնում էր որոշել, թե որտեղ է վերջանում տան պատը, և որտեղ են սկսվում կճուճները, Ռումատան բռնեց անիվներից ու շուռ տվեց սայլը, բաց անելով ճանապարհը։ Անբանների բազմությունը հիացմունքով երեք անգամ «ուռա՜» գոռաց Ռումատային։ Ազնվազարմ դոներն արդեն ուզում էին շարունակել իրենց ճանապարհը, երբ երրորդ հարկի պատուհանից գլուխը դուրս հանեց հաստլիկ ու ալեհեր խանութպանը և սկսեց նզովել անօրեն պալատականներին, որոնց «հախից շատ շուտով կգա մեր արծիվ դոն Ռեբան»։ Դոները ստիպված եղան կանգ առնել և բոլոր կճուճներն ուղարկել այդ պատուհանից ներս։ Դոն Ռումատան վերջին կճուճի մեջ դրեց Պիցա Վեցերորդի պատկերով երկու ոսկեդրամ ու տվեց շշմած սայլատիրոջը։

― Ի՞նչքան տվեցիր նրան, ― հարցրեց դոն Տամեոն, երբ նրանք վերջապես շարունակեցին իրենց ճանապարհը։

― Հեչ, պատասխանեց Ռումատան։ ― Երկու ոսկի։

― Սուրբ Միկայի մե՜ջք, ― բացականչեց դոն Տամեոն։ ― Դուք հարուստ եք։ Կուզե՞ք գնել իմ խամախարյան հովատակին։

― Ես դա վեգով էլ կտանեմ ձեզանից, ասաց Ռումատան։

― Ճիշտ է, ― ասաց դոն Սերան և կանգ առավ։ ― Եկեք վեգ խաղանք։

― Հենց այստե՞ղ, ― հարցրեց Ռումատան։

― Իսկ ի՞նչ կա որ, ― հարցրեց դոն Սերան։ ― Ինչը կարող է խանգարել երեք ազնվազարմ դոներին, որ նրանք վեգ խաղան իրենց ուզած տեղում։

Այստեղ դոն Տամեոն հանկարծ վայր ընկավ։ Դոն Սերան կպավ նրա ոտքին ու ինքն էլ վայր ընկավ․

― Ես լրիվ մոռացել էի, ― ասաց նա։ Ախր մեր պահակության ժամն է արդեն։

Ռումատան գետնից բարձրացրեց նրանց և, արմունկներից բռնած, առաջ տարավ։ Դոն Սատարինայի վիթխարի ու մռայլ տան մոտ նա կանգ առավ։

― Չգնա՞նք ծերուկ դոնի մոտ, ― հարցրեց նա։

― Ի՞նչը կարող է խանգարել, որ երեք ազնվազարմ դոները այցելեն ծերուկ դոն Սատարինային, ― ասաց դոն Սերան։

Դոն Տամեոն բացեց աչքերը։

― Ծառայելով թագավորին, ― հայտարարեց նա, ― մենք պարտավոր ենք մշտապես նայել առաջ, դեպի ապագան։ Դոն Սատարինան անցած էտապ է։ Հառա՜ջ, ազնվազարմ դոներ։ Ես պետք է գնամ իմ պահակակետը։

― Հառա՜ջ, ― համաձայնեց Ռումատան։

Դոն Տամեոն նորից գլուխը հակեց կրծքին և այլևս չարթնացավ։ Դոն Սերան, մատները ծալելով, պատմում էր իր սիրային արկածների մասին։ Այսպես նրանք հասան պալատ։ Պահակակետում Ռումատան դոն Տամեոյին դրեց նստարանի վրա ու թեթևացած շունչ քաշեց, իսկ դոն Սերան նստեց սեղանի մոտ, անփութորեն մի կողմ դրեց թագավորի ստորագրած հրամանագրերի կույտն ու հայտարարեց, որ արդեն ժամն է մի բաժակ սառը իրուկանյան խմելու։ Թող պանդոկապանը մի տակառ գլորի այստեղ, հրամայեց նա, իսկ այն աղջիկները (նա ձեռքով ցույց տվեց մյուս սեղանի մոտ թղթախաղով տարված գվարդիականներին) թող գան այստեղ։ Եկավ պահակապետը՝ գվարդիական վաշտի լեյտենանտը։ Նա երկար զննում էր դոն Տամեոյին, իսկ հետո սկսեց տնտղել դոն Սերային, և երբ դոն Սերան նրանից ուզեց իմանալ, թե «ինչո՞ւ թոշնեցին խորհրդավոր սիրո պարտեզի ծաղիկները», վճռեց, որ հիմա թերևս չարժե նրանց ուղարկել ժամապահության։ Թող առայժմ պառկած մնան։

Ռումատան մի ոսկի տարվեց լեյտենանտին ու նրա հետ խոսեց նոր սուսերակալների և թրերը սրելու նոր եղանակների մասին։ Նա ի միջի այլոց նկատեց, որ մտադիր է գնալ դոն Սատարինայի մոտ, որն ունի հին սրվածքով թուր, ու շատ վշտացավ, իմանալով, որ հարգարժան իշխանավորը լրիվ ցնդել է․ դեռ մեկ ամիս առաջ ազատ է թողել իր բոլոր գերիներին, արձակել է դրուժինան, իսկ խոշտանգման հարստագույն զինանոցը անհատույց նվիրել է պետական գանձարանին։ Հարյուրերկուամյա զառամյալը հայտարարել է, որ մնացյալ կյանքը մտադիր է նվիրաբերել բարիք գործելուն և հիմա, երևի, երկար չի ապրի։

Հրաժեշտ տալով լեյտենանտին, Ռումատան դուրս եկավ պալատից ու քայլերն ուղղեց դեպի նավահանգիստ։ Նա քայլում էր՝ շրջանցելով ջրափոսերն ու ցատկելով կանաչ ջրով լցված խանդակների վրայով, անփութորեն հրմշտելով անբան ավարաներին, աչքով անելով աղջիկներին, որոնց վրա, ըստ երևույթին, նրա արտաքինն իրոք անդիմադրելի տպավորություն էր գործում, ողջյուններ էր փոխանակում տիկնանց հետ, որոնց տանում էին պատգարակներով, մտերմորեն բարևում էր ծանոթ ազնվականներին և դիտավորյալ չէր նկատում գորշ գրոհայիններին։

Նա մի փոքր թեքվեց, որ մտնի Հայրենասիրական դպրոց։ Այդ դպրոցը երկու տարի առաջ ստեղծվել էր դոն Ռեբայի միջոցներով՝ մանր կալվածատերերի և վաճառականների տհաս զավակներից զինվորական ու վարչական կադրեր պատրաստելու համար։ Դա մի քարաշեն ժամանակակից կառույց էր առանց սյուների և հարթաքանդակների, հաստ պատերով, նեղլիկ հրակնատատիպ պատուհաններով և գլխավոր մուտքի երկու կողմում կանգնած կիսակլոր աշտարակներով։ Անհրաժեշտության դեպքում այս տանը կարելի էր դիմանալ որոշ ժամանակ։

Ռումատան նեղ աստիճաններով բարձրացավ երկրորդ հարկ և խթանները զնգացնելով քարերի վրա, դասարանների մոտով գնաց դեպի դպրոցի տնօրենի առանձնասենյակը։ Դասարաններից լսվում էր ձայների բզզոց, աղմուկ, գոռգոռոց։ «Ո՞վ է թագավորը։ Նորին պայծառափայլությունը։ Ովքե՞ր են մինիստրները։ Հավատարիմները, ոչ մի բանում չկասկածողները․․․», «Եվ աստված, մեր արարիչը, ասաց․ «Կնզովեմ»։ Ու «նզովեց», «․․․Իսկ եթե եղջերափողը երկու անգամ հնչի, ցրվել երկու֊երեք շղթա կազմած, ընդսմին ցած իջեցնելով նիզակները․․․», «Իսկ երբ խոշտանգվողը կորցնում է գիտակցությունը, կտտանքը դադարեցնել․․․»։

Դպրոց, մտածեց Ռումատան։ Իմաստության աղբյուր։ Կուլտուրայի հենարան․․․

Առանց բախելու նա հրեց ծանր, կամարակապ դուռը և մտավ առանձնասենյակ, որը նկուղի պես սառն էր ու մութ։ Թղթերով ու պատժափայտերով ծածկված վիթխարի սեղանի հետևից նրան ընդառաջ նետվեց լողլող, ճաղատ ու փոս ընկած աչքերով մի անդուր մարդ, որը հագել էր թագի պաշտպանության մինիստրության գորշ ու նեղ համազգեստ։ Դա հենց Հայրենասիրական դպրոցի տնօրենն էր՝ ամենագիտուն հայր Կինը, սադիստ մարդասպանը, որը այժմ վանական էր ձեռնադրվել, հեղինակը «Մատնության մասին» տրակտատի, որով իր վրա էր գրավել դոն Ռեբայի ուշադրությունը։

Գլխի շարժումով անփութորեն պատասխանելով նրա ճոռոմ ողջույնին, Ռումատան նստեց բազկաթոռին ու ոտքը դրեց ոտքին։ Հայր Կինը կանգնած մնաց, հարգալից ուշադրությունից կռացած դիրքով։

― Հը, ո՞նց են գործերը, ուսյալներից ոմանց մորթում ենք, ոմանց՝ սովորեցնո՞ւմ, ― բայրացակամորեն հարցրեց Ռումատան։

Հայր Կինը լայն ժպտաց, ցույց տալով ատամները։

― Ուսյալը թշնամի չէ թագավորին, ― ասաց նա։ ― Թագավորի թշնամին երազող ուսյալն է, տարակուսող ուսյալը, անհավատ ուսյալը։ Ու մենք այստեղ․․․

― Լավ, լավ, ― ասաց Ռումատան։ ― Հավատում եմ։ Այդ ի՞նչ ես խզբզում։ Կարդացի քո տրակտատը, օգտակար գիրք է, բայց շատ է հիմար։ Այդ ո՞նց ես գրել։ Չեղավ։ Եվ դեռ տնօրեն ես․․․

― Ես չեմ ձգտել զարմացնել իմ խելքով, ― արժանապատվությամբ պատասխանեց հայր Կինը։ ― Իմ միակ նպատակն է եղել օգտակար լինել տերությանը։ Խելոքները մեզ հարկավոր չեն։ Հարկավոր են հավատարիմները։ Եվ մենք․․․

― Լավ, լավ, ― ասաց Ռումատան։ Հավատում եմ։ Իսկ հիմա նոր բան չե՞ս գրում։

― Պատրաստվում եմ մինիստրի քննարկմանը ներկայացնել իմ տեսակետը նոր պետության մասին, որի օրինակը, ըստ իս, կարող է ծառայել Սուրբ Միաբանության մարդը։

― Ի՞նչ ես ասում, ― զարմացավ Ռումատան։ ― Ուզում ես բոլորիս վանակա՞ն դարձնել․․․

Հայր Կինը ամուր սեղմեց ձեռքերն ու առաջ թեքվեց․

― Թույլ տվեք բացատրել, ազնվազարմ դոն, ― ոգևորված ասաց նա, լպստելով շրթունքները։ ― Էությունը բոլորովին այլ է։ Էությունը նոր պետության հիմնական դրույթներն են, իսկ դրանք ընդամենը երեքն են՝ կուրորեն հավատալ օրենքների անսխալականությանը, անառարկելիորեն ենթարկվել դրանց, ինչպես նաև յուրաքանչյուր ոք անխոնջ կերպով պետք է հսկի ու հետևի բոլորին։

― Հը՜մ, ― ասաց Ռումատան։ ― Իսկ ինչո՞ւ։

― Ո՞նց թե «ինչու»։

― Այնուամենայնիվ, դու հիմարի մեկն ես, ― ասաց Ռումատան։ ― Դե լավ, հավատում եմ։ Ի՞նչ էի ուզում ասել։ Հա։ Վաղը կընդունես երկու նոր դաստիարակների։ Մեկի անունն է հայր Տառա, շատ հարգարժան այր է, զբաղվում է ը՜․․․ ը՜․․․ տիեզերագնացությամբ, մյուսը եղբայր Նանինն է, նույնպես հավատարիմ մարդ է, լավ պատմություն գիտի։ Դրանք իմ մարդիկ են, ու հարգանքով կվարվես նրանց հետ։ Ահա քեզ գրավ։ ― Նա սեղանին նետեց զրնգուն քսակը։ ― Այատեղ քո բաժինը հինգ ոսկի է․․․ Հասկացա՞ր ամեն ինչ․․․

― Այո, ազնվազարմ դոն, ― ասաց հայր Կինը։

Ռումատան հորանջեց ու մի հայացք գցեց շուրջը։

― Դե լավ է, որ հասկացար, ― ասաց նա։ ― Հայրս չգիտեմ ինչու շատ էր սիրում այդ մարդկանց ու մահից առաջ ինձ խնդրեց, որ կարգավորեմ իրենց կյանքը։ Հապա բացատրիր ինձ, գիտուն մարդ, թե ազնվագույն դոնի մեջ որտեղի՞ց է այդ նվիվածությունը ուսյալների նկատմամբ։

― Գուցե ինչ֊որ հատուկ ծառայություննե՞ր ունեն, ― ենթադրեց հայր Կինը։

― Դու ինչը նկատի ունես, ― կասկածանքով հարցրեց Ռումատան։ ― Թեև գուցե․․․ Հա․․․ Սիրուն աղջիկ կամ քո՞ւյր ունեն․․․ Դու, իհարկե, այստեղ գինի չունես։

Հայր Կինը մեղավորի պես տարածեց ձեռքերը։ Ռումատան սեղանից մի թերթ վերցրեց ու որոշ ժամանակ պահեց աչքերի դիմաց։

― «Օժանդակումը»․․․ ― կարդաց նա։ ― Իմաստուննե՜ր։ ― Նա թուղթը գցեց հատակին ու վեր կացավ։ ― Տես, հա, որ գիտունների ոհմակը նրանց չնեղացնի։ Ես մեկ֊մեկ կայցելեմ նրանց, ու եթե իմանամ, որ․․․ Նա բռունցքը դեմ արեց հայր Կինի քթին։ ― Դե լա՛վ, լա՛վ, մի՛ վախեցիր, չեմ խփի․․․

Հայր Կինը շողոքորթ ծիծաղեց։ Ռումատան գլխով արեց նրան և ուղղվեց դեպի դուռը, խթաններով քերծելով հատակը։

Գերշնորհակալության փողոցում նա մտավ զինավաճառի խանութը, նոր օղակներ առավ պատյանի համար, փորձեց մի երկու դաշույն (նետեց պատին, ափի վրա փորձեց սրությունը, չհավանեց), հետո նստեց վաճառասեղանին ու սկսեց խոսել խանութի տիրոջ՝ հայր Գաուկի հետ։ Հայր Գաուկն ուներ թախծոտ, բարի աչքեր և փոքրիկ, գունատ ձեռքեր, որոնք միշտ թանաքոտ էին։ Ռումատան մի քիչ վիճեց նրա հետ Ցուրենի բանաստեղծությունների մասին, լսեց «․․․ Ինչպես թոշնած տերևն է ընկնում․․․» տողի հետաքրքիր մեկնաբանումը, խնդրեց մի որևէ նոր բան կարդալ և, հեղինակի հետ հառաչելով անասելիորեն տխուր տողերի համար, դուրս գալուց առաջ արտասանեց «Լինել թե չլինելը», որ ինքն էր թարգմանել իրուկաներեն։

― Սուրբ Միկա՜, ― բացականչեց խանդավառված հայր Գաուկը։ ― Ո՞վ է գրել դա։

― Ես, ասաց Ռումատան ու դուրս եկավ խանութից։

Նա մտավ «Գորշ ուրախություն» պանդոկը, խմեց մի գավաթ արկանարյան թթված գինի, շոյեց տիրուհու այտը, ճարպկորեն թափահարելով սուրը՝ շրջեց հաստիքային լրտեսի սեղանը, որը նրան էր նայում դատարկ աչքերով, հետո գնաց սրահի խորքը և այնտեղ գտավ ցնցոտիներ հագած մի մորուքավոր մարդու, որի վզից թանաքաման էր կախված։

― Բարև, եղբայր Նանին, ասաց նա։ ― Այսօր քանի՞ խնդրագիր ես գրել։

Եղբայր Նանինը ամոթխած ժպտաց, ցույց տալով մանր ու փչացած ատամները։

― Հիմա քիչ են խնդրագիր գրում, ազնվազարմ դոն, ― ասաց նա։ ― Ոմանք գտնում են, որ խնդրելն անիմաստ է, իսկ մյուսներն էլ հույս են տածում, որ շուտով իրենց ուզածին կհասնեն առանց խնդրելու։

Ռումատան կռացավ նրա ականջին ու պատմեց, որ Հայրենասիրական դպրոցում նրա գործը դասավորել է։

― Վերցրու այս երկու ոսկին, ― վերջում ասաց նա։ ― Հագնվիր, քեզ կարգի բեր։ Ու զգույշ եղիր․․․ Գոնե առաջին օրերը։ Հայր Կինը վտանգավոր մարդ է։

― Ես նրան կկարդամ իմ «Լուրերի մասին» տրակտատը, ― ուրախ ասաց եղբայր Նանինը։ ― Շնորհակալություն, ազնվազարմ դոն։

― Ինչե՜ր չես անի հորդ հիշատակը հարգելուց, ― ասաց Ռումատան։ ― Իսկ հիմա ասա, թե որտե՞ղ կարող եմ գտնել հայր Տառային։

Եղբայր Նանինը դադարեց ժպտալ ու շփոթված թարթեց աչքերը։

― Երեկ այստեղ կռիվ եղավ, ― ասաց նա։ ― Իսկ հայր Տառան մի քիչ խմած էր։ Եվ հետո, նա հո շեկ է․․․ Նրա կողը կոտրեցին։

Ռումատան ջղայնությունից կռնչած։

― Այ քեզ դժբախտությո՜ւն, ― ասաց նա։ ― Ախր ինչո՞ւ եք այդքան շատ խմում։

― Երբեմն չենք կարողանում մեզ զսպել, ― տխուր ասաց Նանինը։

― Դա ճիշտ է, ― ասաց Ռումատան։ ― Դե, ինչ արած, այս երկու ոսկին էլ վերցրու։ Լավ կնայես նրան։

Եղբայր Նանինը խոնարհվեց, բռնելով նրա ձեռքը։ Ռումատան հետ֊հետ գնաց։

― Դե֊դե, ― ասաց նա։ ― Դա քո կատակներից ամենալավը չէ, եղբայր Նանին։ Մնաս բարով։

Նավահանգստում այնպիսի գարշահոտություն էր, ինչպիսին Արկանարում ուրիշ ոչ մի տեղ չկար։ Փչում էր աղի ջրի, նեխած տիղմի, համեմունքների, աղ դրած մսի հոտ, պանդոկներից այստեղ էր հասնում ծուխն ու տապակած ձկան և թթված գարեջրի հոտը։ Հեղձուցիչ օդը ողողված էր այլալեզու թունդ հայհոյանքով։ Նավամատույցներում, պահեստների նեղ արանքներում և պանդոկներում խմբված էին ամենաարտառոց տեսքով հազարավոր մարդիկ՝ սանձարձակ նավաստիներ, լքված վաճառականներ, մռայլադեմ ձկնորսներ, ստրկավաճառներ, կնավաճառներ, շպարված պոռնիկներ, հարբած զինվորներ, ինչ֊որ անհայտ զինված անձնավորություններ, ֆանտաստիկ քրջոտ թափառաշրջիկներ՝ կեղտոտ թաթին ոսկե ապարանջաններով։ Բոլորը գրգռված էին և բորբոքված։ Դոն Ռեբայի հրամանով արդեն երրորդ օրն էր ոչ մի նավ, ոչ մի մարդ չէր կարող դուրս գալ նավահանգստից։ Նավամատույցներում մսագործների ժանգոտած կացիններն էին խաղացնում գորշ գրոհայինները՝ թքոտելով շուրջը, լկտիորեն և չարախնդորեն նայելով բազմությանը։ Բանտարկված նավերի վրա հինգ֊վեց հոգանոց խմբերով պպզել էին հաղթանդամ պղնձամորթ մարդիկ, որոնց վրա շուռ տված մորթե հագուստներ էին, գլխներին՝ պղնձե սաղավարտներ․ դրանք վարձկան բարբարոսներ էին, որոնք իրենցից ոչինչ չէին ներկայացնում ձեռնամարտում, բայց սարսափելի էին այ այսպես՝ հեռվից, իրենց երկար փչովի խողովակներով, որոնք թունավոր փշեր էին նետում մարդկանց վրա, իսկ կայմերի անտառի հետևում, խարսխակայանում, լիակատար անշարժության մեջ սևին էին տալիս թագավորական տորմիղի թիանավերը։ Ժամանակ առ ժամանակ նրանք արձակում էին կրակի ու ծխի շիթեր, հրդեհելով ծովը․ նավթ էին այրում մարդկանց ահաբեկելու համար։

Ռումատան անցավ մաքսատան գրասենյակի մոտով, որի փակ դռների մոտ խմբված խոժոռադեմ ծովային գայլերը ապարդյուն սպասում էին ծով դուրս գալու թույլտվության, խառնվեց առևտուր անողների (այստեղ վաճառում էին և՛ ստրուկներ, և՛ սև մարգարիտ, և՛ թմրադեղ, և՛ վարժեցված սարդ) ճղճղան բազմությանը, հետո դուրս եկավ նավամատույց, մի հայացք գցեց ի ցույց բոլորի այստեղ դրված և արևից ուռած նավաստիական բաճկոններով դիակներին և մի շրջան գործելով, դուրս եկավ նավահանգստի ծայրի գարշահոտ փողոցները։ Քնձռոտ դռների մոտ ննջում էին կիսամերկ կանայք, խաչմերուկում դեմքնիվար ընկած էր մի հարբած զինվոր՝ շրջված գրպաններով, պատերի տակով գաղտագողի գնում էին դալուկ, գիշերային դեմքերով կասկածելի կերպարանքներ։

Ռումատան առաջին անգամ էր լինում այստեղ օրը ցերեկով, ու սկզբում նույնիսկ զարմացավ, որ ուշադրություն չի գրավում։ Հանդիպողները իրենց ուռած աչքերը կամ թեքում էին նրանից, կամ էլ ասես չէին տեսնում, չնայած մի կողմ էին քաշվում ճանապարհը զիջելով։ Սակայն երբ հասավ խաչմերուկին ու պատահաբար շրջվեց, հասցրեց նկատել, որ մի երկու տասնյակ տարբեր տրամաչափի գլուխներ՝ տղամարդկանց ու կանանց, փրչոտ ու ճաղատ, իսկույն ներս քաշվեցին դռներից, պատուհաններից ու դարպասներից։ Այդժամ նա զգաց այս նողկալի թաղի տարօրինակ մթնոլորտը, ոչ թե թշնամանքի կամ վտանգի մթնոլորտը, այլ մի ինչ֊որ վատ, շահախնդիր հետաքրքրության մթնոլորտը։

Ուսով հրելով դուռը՝ նա մտավ որջերից մեկը, որի կիսախավար սրահում ննջում էր երկար քթով ու մումիայի դեմքով մի ծերունի։ Սեղանների մոտ ոչ ոք չկար նստած։ Ռումատան անձայն մոտեցավ վաճառասեղանին և արդեն ուզում էր կտտացնել ծերուկի երկար քթին, երբ հանկարծ նկատեց, որ ծերուկը բոլորովին էլ քնած չէ, այլ անթարթիչ ու կկոցած աչքերի տակից ուշադիր զննում է իրեն։ Ռումատան վաճառասեղանին նետեց մի արծաթադրամ, և ծերուկի աչքերն անմիջապես լայն բացվեցին։

― Ի՞նչ կկամենա ազնիվ դոնը, ― գործնականորեն հարցրեց նա։ ― Խո՞տ։ Խմի՞չք։ Աղջի՞կ։

― Ձևեր մի՛ թափի, ― ասաց Ռումատան։ ― Դու գիտես, թե ես ինչի համար եմ այստեղ գալիս։

― Պա՜հ, ոնց որ թե դոն Ռումատան է, ― արտասովոր զարմանքով բացականչեց ծերուկը։ ― Ախր տեսնում եմ, որ ծանոթ դեմք է․․․

Այս ասելով, նա նորից կոպերը փակեց։ Ամեն ինչ պարզ էր։ Ռումատան անցավ վաճառասեղանի մոտով և նեղլիկ դռնով մտավ կողքի սենյակը։ Այստեղ նեղվածք էր, մութ ու գարշահոտությամբ լցված։ Սենյակի մեջտեղում, բարձր գրասեղանի մոտ թղթերի վրա կռացել էր մի խորշոմապատ տարեց մարդ՝ տափակ սև գլխարկով։ Գրասեղանի վրա աղոտ լույս էր սփռում ճրագը, և կիսախավարում հազիվ երևում էին պատի տակ անշարժ նստած մարդկանց դեմքերը միայն։ Ռումատան ձեռքով պահելով սուրը, շոշափելով մի պատի տակ աթոռ գտավ ու նույնպես նստեց։ Այստեղ գործում էին իրենց օրենքները և իրենց վարվելակերպը։ Ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց ներս մտնողի վրա։ Եթե մարդը եկել է՝ ուրեմն, այդպես էլ պետք է, իսկ եթե պետք չլինի, ապա աչքով կանեն, ու մի ակնթարթում այդ մարդն այլևս չի լինի։ Կուզես ամբողջ աշխարհը տակնուվրա արա․․․ Խորշոմապատ ծերուկը ջանադրորեն ճռճռացնում էր գրիչը, պատի տակ նստած մարդիկ չէին շարժում։ Մերթ ընդ մերթ նրանցից մեկնումեկը երկար հառաչում էր։ Պատերի վրայով աշխուժորեն վազվզում էին անտեսանելի ճանճորս մողեսները։

Պատերի տակ անշարժ նստած մարդիկ հրոսակախմբերի պարագլուխներն էին։ Նրանցից ոմանց Ռումատան վաղուց էր ճանաչում։ Այդ բութ անասունները, առանձին վերցրած, ոչ մի բան չէին ներկայացնում իրենցից։ Նրանց հոգեբանությունը ավելի բարդ չէր, քան միջին խանութպանի հոգեբանությունը։ Նրանք տգետ էին, դաժան և հմտորեն օգտագործում էին դանակն ու կարճ դագանակը։ Իսկ այ գրասեղանին կռացած մարդը․․․

Նրա անունն էր Վագա Անիվ, և նա ամենազոր էր, ու Անդրնեղուցի հանցավոր ուժերի անմրցակից պարագլուխը՝ Իրուկանի արևմուտքում գտնվող Պիտանյան ճահիճներից սկսած մինչև Սոան առևվտրական հանրապետության ծովային սահմանները։ Կայսրության երեք պաշտոնական եկեղեցիները բանադրանքի էին ենթարկել նրան իր անչափ գոռոզամտության պատճառով, քանզի ինքն իրեն անվանում էր թագավորող անձանց կրտսեր եղբայր։ Նա իր ձեռքի տակ ուներ մոտ տասը հազար մարդուց բաղկացած գիշերային բանակ, մի քանի հարյուր հազար ոսկու արժողությամբ հարստություն, իսկ նրա գործակալները թափանցել էին պետական ապարատի սուրբ սրբոցը։ Վերջին քսան տարվա ընթացքում չորս անգամ մահապատժի էին ենթարկել նրան, և ամեն անգամ ժողովրդի հոծ բազմության ներկայությամբ․ ըստ պաշտոնական տվյալների, ներկայումս նա միանգամից բանտարկաված է Կայսրության երեք ամենադժնի բանտերում, իսկ դոն Ռեբան անընդհատ հրովարտակներ էր արձակում «պետական հանցագործների և այլ չարագործների կողմից տարածվող այն զայրացուցիչ առասպելների վերաբերյալ ոմն այսպես կոչված Վագա Անվի մասին, որն իրականում գոյություն չունի և, հետևաբար, առասպել է»։ Ըստ ասեկոսների, նույն այդ դոն Ռեբան իր մոտ էր կանչել հզոր դրուժինաներ ունեցող մի քանի բարոնների և պարգև էր առաջարկել նրանց՝ հինգ հարյուր ոսկի մեռած Վագայի, և յոթ հազար՝ կենդանի Վագայի համար։ Ռումատան ինքը ժամանակին ահագին ջանք ու ոսկի ծախսեց, որ շփման մեջ մտնի այս մարդու հետ։ Վագան նրա մեջ ահավոր զզվանք էր հարուցում, բայց երբեմն շատ օգտակար էր լինում, բառացիորեն անփոխարինելի։ Բացի այդ, Վագան շատ էր հետաքրքրում Ռումատային որպես գիտնականի։ Միջնադարյան հրեշների նրա հավաքածուում Վագան մի անչափ ուշագրավ նմուշ էր, մի մարդ, որն ըստ երևույթին բացարձակապես ոչ մի անցյալ չէր ունեցել․․․

Վերջապես Վագան ցած դրեց գրիչը և խզխզան ձայնով ասաց․

― Այսպես, ուրեմն, զավակներս։ Երեք օրվա ընթացքում երկուսուկես հազար ոսկի։ Իսկ ծախսերը կազմում են ընդամենը հազար ինը հարյուր իննսունվեց։ Հինգ հարյուր չորս կլոր ոսկի՝ երեք օրվա ընթացքում։ Վատ չէ, զավակներս, վատ չէ․․․

Ոչ ոք չշարժվեց պատի տակ։ Վագան հեռացավ գրասեղանից, նստեց անկյունում ու ամուր իրար շփեց չոր ափերը։

― Ձեզ ուրախացնող բան ունեմ, զավակներս, ― ասաց նա։ ― Լավ ժամանակներ են սկսվում, առատ ժամանակներ․․․ Բայց ստիպված կլինենք չարչարվել։ Էն էլ ոնց պիտի չարչարվենք։ Իմ ավագ եղբայրը՝ Արկանարի թագավորը, որոշել է մեր թագավորությունում վերջ տալ բոլոր գիտնական մարդկանց։ Դեհ ինչ, դա նրա գործն է։ Եվ ո՞վ ենք մենք, որ քննարկենք նրա գերագույն վճիռները։ Սակայն մենք կարող ենք և պետք է մեր օգուտները քաղենք նրա այդ վճռից։ Եվ, քանի որ նրա հավատարիմ հպատակներն ենք, մենք կծառայենք նրան։ Բայց քանի որ նրա գիշերային հպատակներն ենք, մենք մեր փոքրիկ բաժինն էլ ձեռքներիցս բաց չենք թողնի։ Թագավորը դա չի նկատի ու չի զայարանա մեզ վրա։ Ի՞նչ։

Ոչ ոք չշարժվեց։

― Ինձ թվաց, թե Պիգան հոգոց հանեց։ Ես ճի՞շտ եմ, Պիգա, տղաս։

Մթության մեջ իրար անցան ու հազացին։

― Ես հոգոց չեմ հանել, Վագա, ― լսվեց մի կոշտ ձայն։ ― Ինչպես կարելի է․․․

― Չի կարելի, Պիգա, չի՜ կարելի։ Ճի՛շտ է։ Դուք բոլորդ հիմա շունչներդ պահած պիտի լսեք ինձ։ Դուք բոլորդ հիմա կգնաք այստեղից ու ձեռնամուխ կլինեք ձեր ծանր աշխատանքին, ու այնժամ ձեզ խորհուրդ տվող չի լինի։ Իմ ավագ եղբայրը, նորին մեծությունը, իր մինիստր դոն Ռեբայի շուրթերով կլորիկ գումարներ է խոստացել փախած ու թաքնված գիտնականների գլխի դիմաց։ Իսկ մյուս կողմից, որոշ գիտնական այրեր ցանկանում են թաքնվել իմ ավագ եղբոր ցասումից ու դրա համար չեն խնայում իրենց փողերը։ Հանուն գթասրտության և իմ ավագ եղբոր հոգին ավելորդ ոճիրներից փրկելու համար մենք կօգնենք այդ մարդկանց։ Ի դեպ, եթե հետագայում նորին մեծությանը հարկավոր լինեն նաև այդ գլուխները, նա դրանք կստանա։ Էժան, շատ էժան․․․

Վագան լռեց ու գլուխը ցած կախեց։ Հանկարծ նրա աչքերից գլորվեցին ծերունական արցունքները։

― Իսկ ես ծերանում եմ, զավակներս, ― ասաց նա հեծկլտանքով։ ― Ձեռքեր դողում են, ոտքերս ծալվում են, ու հիշողությունս էլ դավաճանում է ինձ։ Ախր մոռացել եմ, լրիվ մոռացել եմ, որ մեր մեջ, այս տոթ ու նեղլիկ սենյակում նստած է մի ազնվազարմ դոն, որը ոչ մի գործ չունի մեր խղճուկ հաշիվների հետ։ Ես գնամ։ Գնամ հանգստանամ։ Իսկ այժմ զավակներս, եկեք ներողություն խնդրենք ազմվազարմ դոնից․․․

Նա վեր կացավ տեղից ու տնքտնքալով խոնարհվեց։ Մյուսները նույնպես վեր կացան և նույնպես խոնարհվեցին, բայց անսքող վեհերոտությամբ ու նույնիսկ վախով։ Ռումատան բառացիորեն լսում էր ինչպե են ճտճտում նրանց բութ ու պարզունակ ուղեղները, ճգնելով ըմբռնել այս կորամեջք ծերուկի բառերի ու արարքների իմաստը։

Ամեն ինչ պարզ էր, ավազակն ուզում էր առիթն օգտագործել և դոն Ռեբային տեղեկացնել, որ գիշերային բանակն էլ է մտադիր գորշերի հետ մասնակցել գիտնականների ջարդին։ Իսկ հիմա, երբ արդեն պետք էր կոնկրետ ցուցումներ տալ, անվանել անունները և գործողությունների ժամկետները, ազնվազարմ դոնի ներկայությունը, մեղմ ասած, ցանկալի չէր, և նրան՝ ազնվազարմ դոնին առաջարկվում էր արագ հայտնել իր ուզածն ու չքվել այստեղից։ Խարդախ ծերուկ է։ Ահավոր։ Եվ ինչո՞ւ է նա քաղաքում։ Վագան չի սիրում քաղաքում մնալ։

― Դու իրավացի ես, հարգարժան Վագա, ― ասաց Ռումատան։ ― Ես շտապում եմ։ Սակայն պետք է ներողություն խնդրեմ, քանզի քեզ անհանգստացնում եմ մի շատ չնչին հարցով։ ― Նա շարունակում էր նստած մնալ և բոլորը հոտնկայս էին լսում նրան։

― Բանն այն է, որ ինձ պետք է քո խորհուրդը․․․ Դու կարող ես նստել։

Վագան նորից խոնարհվեց ու նստեց։

― Ահա թե ինչ է պատահել, ― շարունակեց Ռումատան։ ― Երեք օր առաջ Ծանր Թրերի անտառում ես պետք է հանդիպեի բարեկամիս՝ իրուկանցի մի ազնվազարմ դոնի հետ։ Բայց մենք չհանդիպեցինք։ Նա անհետացել է։ Ես հաստատ գիտեմ, որ նա բարեհաջող դուրս է եկել Իրուկանի սահմաններից։ Միգուցե քեզ հայտնի՞ է նրա հետագա ճակատագիրը։

Վագան երկար ժամանակ չէր պատասխանում։ Ավազակները փնչացնում էին ու ֆսֆսացնում։ Հետո Վագան հազաց։

― Ոչ, ազնվազարմ դոն, ― ասաց նա։ ― Մենք այդ մասին ոչ մի բան չգիտենք։

Ռումատան իսկույն վեր կացավ տեղից։

― Շնորհակալություն, հարգելիս, ― ասաց նա, ապա քայլերն ուղղեց սենյակի մեջտեղը ու ոսկիներով քսակը դրեց գրասեղանին։ ― Սա թողնում եմ մի խնդրանքով, եթե որևէ բան պարզես՝ ինձ իմաց տուր։ ― Նա ձեռքը տարավ գլխարկին։ ― Մնաս բարով։ ― Դռան մոտ Ռումատան կանգ առավ և առանց շրջվելու ասաց․ ― Դու այստեղ ինչ֊որ բան էիր ասում ուսյալ այրերի մասին։ Հենց հիմա գլխումս մի միտք ծագեց։ Ես զգում եմ, որ մեր թագավորի ջանքերի շնորհիվ մի ամիս հետո Արկանարում ոչ մի ուսյալ մարդ չի մնա։ Իսկ ես մայր երկրում պետք է համալսարան հիմնեմ, որովհետև ուխտ եմ արել սև ժանտախտից փրկվելու համար։ Բարի եղիր, երբ կբռնես այդ ուսյալներին, նախ ինձ իմաց տուր, հետո դոն Ռեբային։ Կարող է պատահել, որ ես մի երկու հոգու վերցնեմ համալսարանի համար։

― Էժան չես պրծնի, ― շողոքորթ ծոր տվեց Վագան։ ― Հազվադեպ ապրանք է, ուզողները շատ են։

― Պատիվն ավելի թանկ է, ― գոռոզամտորեն ասաց Ռումատան և դուրս եկավ սենյակից։

Գլուխ երրորդ

Շատ հետաքրքիր կլիներ, եթե այդ Վագային մեր ձեռքը գցեինք ու տանեինք Երկիր, մտածում էր Ռումատան։ Տեխնիկապես դա բարդ չէ։ Դա հենց հիմա էլ կարելի էր անել։ Ի՞նչ կաներ նա Երկրում։ Ռումատան փորձեց պատկերացնել, թե ինչ կաներ Վագան Երկրում։ Հայելապատ, լուսավոր, ծովի կամ փշատերև ծառերի բուրմունքով հագեցած զով սենյակն են գցել մի վիթխարի բրդոտ սարդ։ Սարդը սեղմվում է փայլուն հատակին, ջղաձգորեն շուրջը նայում չար աչքերով և, ի՞նչ, կողքանց գնում է դեպի սենյակի ամենամութ անկյունն ու կծկվում՝ սպառնալից ցցելով թունավոր ծնոտները։ Վագան, անշուշտ, ամենից առաջ կսկսեր փնտրել նեղացածներին։ Եվ, անշուշտ, ամենահիմար նեղացածը նրան կթվար չափից դուրս մաքուր ու իր համար ոչ պիտանի։ Եվ, կհիվանդանար ծերուկը։ Երևի նույնիսկ կմեռներ։ Ասենք, ով գիտի, թե նա ի՜նչ կանի։ Հենց բանն էլ այն է, որ այս հրեշների հոգեբանությունը մի մութ աշխարհ է մեզ համար։ Սուրբ Միկա՜։ Դրանց հոգեբանությունը հասկանալը շատ ավելի բարդ է, քան ոչ մարդկային քաղաքակրթությունների հոգեբանությունը։ Նրանց բոլոր գործողությունները կարելի է բացատրել, սակայն անհնարին է այդ գործողությունների կանխատեսումը։ Հա, գուցե մեռներ ձանձրույթից։ Իսկ միգուցե կտնտղեր շուրջը, կհարմարվեր։ Կհասկանար ինչն ինչոց է և անտառապահ կաշխատեր մի որևէ արգելանոցում։ Չէ՞ որ անհնարին բան է, որ նա չունենա որևէ փոքրիկ, մի անվնաս ձգտում, ցանկություն, որն այստեղ միայն խանգարում է նրան, իսկ այնտեղ կարող է դառնալ նրա կյանքի իմաստը։ Կարծեմ, նա սիրում է կատուներին։ Ասում են, որ նրա որջում մի ամբողջ հոտ կատու կա, և նրանց խնամելու համար հատուկ մարդ ունի։ Եվ նա նույնիսկ վճարում է այդ մարդուն, թեև ժլատ է և կարող էր բավարարվել նրան ահաբեկելով։ Բայց ի՞նչ պիտի նա աներ Երկրում իր ճիվաղային իշխանատենչությամբ։ Այ դա՛ է անհասկանալի։

Ռումատան կանգ առավ պանդոկի առաջ և արդեն ուզում էր ներս մտնել, երբ հանկարծ տեսավ, որ քսակը կորցրել է։ Շփոթված կանգնել էր դռան շեմին (ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաշտվել այդպիսի բաների հետ, չնայած սա առաջին դեպքը չէր) ու երկար տնտղում էր բոլոր գրպանները։ Նա ընդամենը երեք քսակ ուներ, ամեն մեկի մեջ՝ տասը ոսկի։ Մի քսակը տվեց դպրոցի տնօրենին՝ հայր Կինին, երկրորդը՝ Վագային։ Երրորդ քսակն անհետացել էր։ Նրա գրպանները դատարկ էին, տաբատի ձախ կողմից խնամքով կտրված էին բոլոր ոսկե ճարմանդները, իսկ գոտուց էլ անհետացել էր դաշույնը։

Այստեղ նա նկատեց, որ մի քիչ հեռվում կանգ առան երկու գրոհային, աչքերը չռեցին իր վրա ու սեպերը բացեցին։ Ինստիտուտի աշխատակիցը կարող էր թքել նրանց վրա, բայց ազնվազարմ դոն Ռումատա Էստորացին կատաղեց։ Մի պահ նա կորցրեց ինքնահսկումը։ Քայլեց գրոհայինների կողմը։ Նրա ձեռքն ակամա վեր բարձրացավ, և մատները բռունցք կազմեցին։ Ըստ երևութին, նրա դեմքը զարհուրելի էր, որովհետև ծաղրողները ցնցվեցին ու, դեմքներին սառած ժպիտ, շտապեցին իրենց գցել պանդոկ։

Այդժամ արդեն նա վախեցավ։ Նա այսպես վախեցել էր կյանքում միայն մեկ անգամ, երբ ինքը՝ այն ժամանակ դեռ երթուղային աստղաթիռի օդաչուն, զգաց դողէրոցքի առաջին նոպան։ Հայտնի չէ, թե որտեղից նրան կպավ այդ հիվանդությունը, և արդեն երկու ժամ հետո նրան բուժեցին զարմանալի կատակներով ու զվարճախոսություններով, բայց նա երբեք չէր մոռանում այն սարսափը, որ զգաց ինքը՝ բացարձակապես առողջ, երբեք չհիվանդացող մարդը այն մտքից, որ իր մեջ ինչ֊որ բան փուլ եկավ, որ ինքը դարձավ թերարժեք և, ասես, կորցրեց սեփական մարմնի նկատմամբ միանձնյա իշխանությունը։

Ես հո չէի ուզում, մտածեց նա։ Նույնիսկ մտքովս չէր անցնում։ Ախր նրանք առանձնապես բան չէին անում, կանգնել էին ու սեպերը բացել․․․ Շատ զզվելի էին բացել սեպերը, բայց դե երևի ես էլ շատ հիմար տեսք ունեի, երբ տակնուվրա էի անում գրպաններս։ Ախր քիչ մնաց նրանց կտոր֊կտոր անեի, հանկարծ հասկացավ նա։ Եթե նրանք չծլկեին, ես նրանց կտոր֊կտոր կանեի։ Նա հիշեց, ինչպես վերջերս, գրազ գալով, մեկ հարվածով վերից վար երկու կես արեց սոանյան կրկնակի զրահով խրտվիլակին, ու հիմա ամբողջ մարմնով սարսռաց։ Հիմա նրանք ընկած կլինեին այստեղ, մորթած խոզերի պես, իսկ ես սուրս ձեռքիս կկանգնեի ու չէի իմանա ինչ անեմ։ Այ քեզ աստվա՜ծ․․․ Գազազեցիր․․․

Հանկարծ նա զգաց, որ բոլոր մկանները ցավում են, ինչպես լինում է ծանր աշխատանքից հետո։ Դե, դե, կամաց, ասաց նա ինքն իրեն։ Ոչ մի սարսափելի բան չի եղել։ Ամեն ինչ անցավ։ Պարզապես բռնկվեցիր, ու հիմա ամեն ինչ անցավ։ Չէ՞ որ ես, այնուամենայնիվ, մարդ եմ, և ամեն մարդկային բան ինձ հատուկ է․․․ Ուղղակի նյարդերս չեն դիմանում։ Նյարդերս ու այս վերջին օրերի լարվածությունը․․․ Ու ամենակարևորը՝ սողեսող մոտեցող այս ստվերի կանխազգացումը։ Հասկանալի չէ, թե որտեղից է սողում այս ստվերը, բայց սողում է ու սողում անխուսափելիորեն․․․

Այս անխուսափելիությունը զգացվում էր ամեն ինչում։ Եվ այն բանում, որ դեռ վերջերս զորանոցներում վախից կծկված գրոհայիններն այժմ լկտիաբար, կացինը ձեռքներին, ազատ ման են գալիս հենց փողոցների մեջտեղում, որտեղով նախկինում իրավունք ունեին քայլել միմիայն ազնիվ դոները։ Զգացվում էր և այն բանում, որ քաղաքից անհետացել էին թափառական երգիչները, հեքիաթասացները, պարողներն ու լարախաղացները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքացիներն այլևս չէին երգում քաղաքական բովանդակությամբ քառյակներ, շատ էին լրջացել ու միանգամայն որոշակի գիտեին, թե ինչ է անհրաժեշտ հայրենիքի բարօրության համար։ Եվ այն բանում, որ հանկարծակի ու անհասկանալի կերպով փակվեց նավահանգիստը։ Եվ այն բանում, որ «զայրացած ժողովուրդը» ավերեց ու հրդեհեց հազվագյուտ գրքեր վաճառող բոլոր խանութները՝ ամբողջ թագավորության մեջ այն միակ տեղերը, որտեղ կարելի էր գնել կամ ժամանակավորապես վերցնել Կայսրության բոլոր լեզուներով գրված գրքերը, այդ թվում և Անդրնեղուցի բնիկների այժմ արդեն մեռած, հին լեզուներով գրած մագաղաթները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքի զարդը՝ աստղադիտարանի շողշողուն գմբեթը, այսօր սև, փտած ատամի պես մխրճվել էր երկնքի կապույտում, զոհ դառնալով «պատահական հրդեհին»։ Եվ այն բանում, որ վերջին երկու տարվա ընթացքում ալկոհոլի օգտագործումն աճել էր չորս անգամ, և դա Արկանարում, որը հնուց ի վեր հայտնի էր իր անզուսպ հարբեցողությամբ։ Եվ այն բանում, որ ի ծնե տանջված, բազմաչարչար գյուղացիները վերջնականապես գետնի տակն էին մտել Բարեհուսներում, Դրախտավայրերում և Օդային Համբյուրենրում, չհամարձակվելով դուրս գալ իրենց գետնափոր հյուղակներից նույնիսկ անհետաձգելի դաշտային աշխատանքների համար։ Եվ, վերջապես, այն բանում, որ պառավ գիշակեր Վագա Անիվը, հարուստ ավարի հոտն առնելով, տեղափոխվել էր քաղաք․․․

Պալատի խորքերում ինչ֊որ տեղ, պերճաշուք հարկաբաժիններում, որտեղ հոդակապով տառապող և քսան տարի արևի լույս չտեսած թագավորը, իր իսկ նախապապի տղան, վախենալով սեփական ստվերից, ապուշավարի հռհռալով իրար հետևից ստորագրում էր ազնիվ ու անկաշառ մարդկանց տանջալի մահվան դատապարտող հրամաններ, այնտեղ այսօր հասունանում է մի հրեշավոր թարախագունդ, որը շատ շուտով պիտի պայթեր։

Ռումատան ոտքն անզգուշաբար դրեց ջարդված սեխի վրա և գլուխը բարձրացրեց։ Նա գտնվում էր Գերշնորհակալության փողոցում, պատկառելի վաճառականների, դրամափոխների և ոսկերիչների թագավորությունում։ Փողոցի երկու կողմերում կանգնած էին հինավուրց առանձնատներ՝ խանութներով և պահեստներով, մայթերն այստեղ լայն էին, իսկ փողոցը սալարկված էր գրանիտե սալերով։ Սովորաբար այստեղ կարելի էր տեսնել ազնվականներին և մեկ էլ ամենահարուստներին, բայց հիմա Ռումատային ընդառաջ էր գալիս գրգռված ռամիկների հոծ խումբը։ Նրանք զգուշորեն էին անցնում Ռումատայի կողքով, քծնանքով նայելով նրան, իսկ շատերն էլ համենայն դեպս խոնարհ գլուխ էին տալիս։ Վերին հարկերի պատուհաններում երևացող հաստ դեմքերն արտահայտում էին գրգռված հետաքրքրություն։ Առջևում ինչ֊որ տեղ տիրաբար գոռգոռում էին․ «Դե՛հ, շուտ անցիր․․․ Ցրվե՛լ․․․ Շո՛ւտ, արագ․․․»։ Ամբոխի մեջ մարդիկ իրար ասում էին․

― Չարը հենց դրանց մեջ է, ամենից շուտ պետք է վախենալ հենց դրանցից․․․ Որ նայես՝ դրանք սուսիկ֊փուսիկ են երևում, բարի, հարգարժան վաճառական են, բայց ներսում թույն է․․․

― Իսկ դրանց հեչ պետքն էլ չի․․․ Ինչ տղերք են, հա՜․․․ Ես սրտանց ուրախանում եմ։ Սրանք չեն մատնի։

― Իսկ միգուցե պետք չէր այդպես անել, հը՞։ Ախր մարդ է, շնչավոր․․․ Դեհ, թե մեղավոր է՝ պատժեք, խրատեք, ոչ թե էդպես․․․

― Դե լավ, վերջացրու․․․ Մի քիչ կամաց․․․ Նախ, չորս կողմը մարդիկ են․․․

Խանութպա՜ն, հե՜յ, խանութպան։ Լավ մահուդ կա։ Էժան կտան, թե որ մի քիչ սեղմես․․․ Միայն թե շուտ արա, թե չէ Պակինի գործակատարներն էլի ձեռքիցդ կթռցնեն։

― Դու, տղաս, մի կասկածիր, գլխավորը դա է։ Հավատա ինձ։ Իշխանությունները գիտեն ինչ են անում․․․

Էլի ինչ֊որ մեկին ծեծել են, մտածեց Ռումատան։ Նա ուզեց թեքվել և չանցնել այն տեղով, որտեղից գալիս էր ամբոխը, և որտեղ գոռում էին՝ «ցրվել»։ Բայց չթեքվեց։ Միայն ձեռքով ուղղեց խռնված մազերը, որ երևա գլխին դրած ոսկե ապարոշի քարը։ Քարը ոչ թե քար էր, այլ հեռահաղորդիչի օբյեկտիվ, և ապարոշն էլ ոչ թե ապարոշ էր, այլ ռադիոհաղորդիչ։ Երկրի վրա գտնվող պատմաբանները տեսնում և լսում էին այն ամենը, ինչ տեսնում ու լսում էին մոլորակի ինը մայրցամաքներում գտնվող երկու հարյուր հիսուն հետախույզները։ Այդ իսկ պատճառով հետախույզները պարտավոր էին տեսնել և լսել։

Կզակը վեր տնկելով և կողքերից կախված սրերը ցցելով, որ ինչքան հնարավոր է շատ մարդու դիպչի, Ռումատան ուղիղ գնաց դեպի փողոցի մեջտեղում խռնված մարդիկ, և նրանք իսկույն մի կողմ նետվեցին, ճանապարհ բացելով նրա համար։ Ներկված մռութներով չորս թիկնեղ բեռնակիրներ հայտնվեցին փողոցում՝ մի արծաթափայլ պատգարակով։ Վարագույրի հետևից երևաց գեղեցիկ ու սառը մի դեմք՝ ներկված թարթիչներով։ Ռումատան իսկույն հանեց գլխարկն ու խոնարհվեց։ Դա դոնա Օկանան էր՝ մեր արծիվ դոն Ռեբայի այժմյան սիրուհին։ Տեսնելով հոյակապ ասպետին, նա բազմանշանակ ու քնքուշ ժպտաց։ Կարելի էր առանց մտածելու տալ մի երկու տասնյակ ազնվազարմ դոների անուններ, որոնք այդպիսի ժպիտի արժանանալուն պես գլխապատառ կնետվեին իրենց տիկնանց ու սիրուհիների մոտ, որ հայտնեն ուրախ լուրը․ «Հիմա թող բոլորը վախենան, ում ուզեմ հիմա կառնեմ ու կծախեմ․․․»։ Նման ժպիտները հազվադեպ բան են և հաճախ էլ անասելիորեն թանկ․․․ Ռումատան կանգնեց, հայացքով ուղեկցելով պատգարակը։ Պետք է վճռել, մտածեց նա։ Վերջապես պետք է վճռել․․․ Ու ամբողջ մարմնով սարսռաց, մտածելով, թե դա որքան թանկ կնստի իր վրա։ Բայց դա պե՛տք է։ Պետք է․․․ Որոշված է, մտածեց նա, միևնույն է, ուրիշ ելք չկա։ Այսօր երեկոյան։ Նա հասավ զինավաճառի խանութին, որտեղ արդեն մտել էր դաշույններ նայելու և բանաստեղծություններ լսելու համար, ու նորից կանգ առավ։ Ա՜յ քեզ բան․․․ Ուրեմն քո հերթն էր եկել, բարի հայր Գաուկ․․․

Ամբոխն արդեն ցրվել էր։ Խանութի դուռը պոկված էր տեղից, պատուհանները ջարդված էին։ Շեմին կանգնել էր մի աժդահա գրոհային և ոտքը դրել դռան կողափայտին։ Մի ուրիշ գրոհային՝ ավելի փոքրամարմին, պպզել էր պատի տակ։ Փողոցում քամին գլորում էր ճմրթված թղթերը։

Աժդահա գրոհայինը մատը դրեց բերանն ու ծծեց, հետո բերանից հանեց ու սկսեց ուշադիր տնտղել։ Մատն արյունոտ էր։ Գրոհայինը որսաց Ռումատայի հայացքն ու բարեհոգաբար փնչացրեց․

― Կծում է անասունը, ոնց որ առնետ․․․

Երկրորդ գրոհայինը շտապեց ծիծաղել։ Գունատ, ջրիկ, անդուրի մեկը, պզուկոտ դեմքով, իսկույն երևում է, որ նորաթուխ լակոտ է։

― Ի՞նչ է եղել այտեղ, ― հարցրեց։

― Թաքնված ուսյալի հախից եկանք, ― գրգռված ասաց լակոտը։

Աժդահան, առանց դիրքը փոխելու, շարունակեց ծծել մատը։

― Զգա՛ստ, ― ձայնը չբարձրացնելով՝ հրամայեց Ռումատան։

Լակոտը հապշտապ վեր թռավ և գետնից վերցրեց կացինը։ Աժդահան մի քիչ մտածեց, բայց և այնպես ոտքն իջեցրեց ու բավական ուղիղ կանգնեց։

― Ուրեմն ո՞վ էր այդ ուսյալը, ― հարցրեց Ռումատան։

― Չեմ կարող ասել, ― պատասխանեց լակոտը։ ― Հայր Ցուպիկի հրամանով։

― Եվ ի՞նչ։ Բռնեցի՞ք։

― Ճիշտ այդպես։ Բռնեցինք։

― Դա լավ է, ― ասաց Ռումատան։

Դա իսկապես վատ չէր։ Նա դեռ ժամանակ ուներ․ ժամանակից թանկ բան չկա, մտածեց նա։ Մի ժամը կյանք արժե, իսկ օրը գին չունի։

― Իսկ ո՞ւր եք տարել նրան։ Աշտարա՞կ։

― Հը՞, ― շփոթված հարցրեց լակոտը։

― Ես հարցնում եմ՝ նա հիմա աշտարակո՞ւմ է։

Պզուկոտ մռութի վրա հայտնվեց մի անվստահ ժպիտ։ Աժդահան հռհռաց։ Ռումատուն իսկույն շրջվեց։ Այնտեղ, փողոցի մյուս կողմում, դարպասի վերևից քրջոտ պարկի պես օրորվում էր հայր Գաուկի դիակը։ Մի քանի ցնցոտիավոր տղաներ, բերանները բաց, նրան էին նայում դիմացի բակից։

― Հիմա ամեն մարդու Աշտարակ չեն տանում, ― բայրացակամորեն փնչացրեց Ռումատայի հետևում կանգնած աժդահան։ ― Հիմա մենք արագ ենք գործ անում։ Օղակը գցում ենք վիզը, ու դե գնա ման արի․․․

Լակոտը նորից հռհռաց։ Ռումատան կույր հայացքով նայեց նրան ու դանդաղ կտրեց փողոցը։ Թախծոտ բանաստեղծի դեմքը սև էր ու անծանոթ։ Ռումատան հայացքը ցած գցեց։ Միայն նրա ձեռքերն էին ծանոթ, երկար, թույլ ու թանաքոտ մատները․․․

Կյանքից հիմա չեն հեռանում,
Հեռացնում են հիմա կյանքից։
Թե նույնիսկ մեկը կամենա
Փնտրել այլ ելք ու ճանապարհ,
Կկարկամի հրեշի դեմ՝
Չգտնելով սիրտը նրա,
Անտեղյակ՝ սիրտ ունի՞ արդոք․․․

Ռումատան շրջվեց ու հեռացավ։ Բարի, թույլ Գաուկ։ Հրեշը սիրտ ունի։ Ու մենք գիտենք նրա սրտի տեղը։ Եվ դա է ամենասոսկալին, իմ լուռ, անզոր բարեկամ։ Մենք գիտենք, որտեղ է այս սիրտը, բայց չենք կարող կտոր֊կտոր անել այն, առանց թափելու ահաբեկված, մոլորված, կուրացած ու ոչ մի կասկած չունեցող հազարավոր մարդկանց արյունը։ Իսկ նրանք շատ֊շատ են, անհուսալիորեն շատ, հավիտենական անշնորհակալ աշխատանքից կուրացած, ստորացած, իրենց կոպեկից զատ ուրիշ բանի մասին մտածելու անկարող․․․ Առայժմ դեռ չի կարելի սովորեցնել նրանց, համախմբել, ուղղություն տալ, փրկել նրանց հենց իրենցից․․․ Շո՛ւտ, շա՛տ շուտ՝ մի քանի հարյուրամյակ շուտ Արկանարում գլուխ բարձրացրեց գորշ ճահիճը, ու հիմա նա չի հանդիպի հակահարվածի։ Եվ մնում է միայն մի բան՝ փրկել այն քչերին, որոնց դեռ հնարավոր է փրկել՝ Բուդախին, Տառային, Նանինին, ևս մի տասնյակ, դե գուցե երկու տասնյակ հոգու․․․

Բայց սոսկ այն միտքը, որ հազարավոր ուրիշ մարդիկ, թեկուզև պակաս տաղանդավոր, բայց նույնպես ազնիվ, իսկապես ազնիվ մարդիկ անխուսափելիորեն դատապարտված են, սարսափեցնում էր նրա սիրտը և համակում սեփական ստորության զգացումով։ Ժամանակ առ ժամանակ այդ զգացողությունն այնպես էր սրվում, որ գիտակցությունը շաղվում էր, և Ռումատան ասես արթմնի տեսնում էր կրակոցների մանուշակագույն ցոլքերով պարուրված գորշ տականքների մեջքները և դոն Ռեբայի մշտապես ողորմելի, անգույն ու անասնական վախից ծռմռված դեմքը, ու դանդաղորեն դեպի իր ներսը փլվող Ուրախ Աշտարակը․․․ Այո, դա երազանք էր։ Դա իսկական գործ կլիներ, իսկական տեսանելի ներգործություն․․․ Բայց հետո․․․ Այո, Ինստիտուտում ճիշտ են։ Հետո կլինի անխուսափելին։ Արյունահեղ քաոս երկրում։ Վագայի գիշերային բանակը դուրս կգա իր որջից՝ տասը հազար մարդասպաններ, որոնց նզովել են բոլոր եկեղեցիները, տասը հազար ջարդարարներ, բռնաբարողներ, պղնձամորթ բարբարոսների հորդաները ցած կիջնեն լեռներից և կբնաջնջեն բոլորին՝ ծեր ու մանուկ․ սարսափից կուրացած գյուղացիների ու քաղաքացիների վիթխարի բազմությունները կփախչեն անտառներն ու լեռները, անապատները, և քո համախոհները՝ ուրախ ու խիզախ մարդիկ, իրար փոր կթափեն իշխանության համար մղվող դաժան պայքարում և քո անխուսափելի բռնի մահից հետո գնդացրիդ տիրանալու իրավունքի համար․․․Եվ քո անհեթեթ մահը, որ վրա կհասնի լավագույն ընկերոջդ տված գինու գավաթից, կամ էլ վարագույրի հետևից արձակված նետից․․․ Եվ քարացած դեմքը նրա, ու Երկիրը կուղարկի քեզ փոխարինելու, և նա այստեղ կտեսնի ամայի, արնաշաղախ, հրդեհներով բռնված մի երկիր, որտեղ ամեն, ամեն ինչ հարկ կլինի սկսել նորից․․․

Երբ Ռումատան ոտքի հարվածով բացեց իր տան դուռը և մտավ հոյակապ ու հնատեսք նախասենյակը, նա ամպի պես սևակնած էր։ Մուգան՝ սպիտակահեր ու կորամեջք ծառան, որն ուներ սպասավոր աշխատելու քառասուն տարվա ստաժ, նրա տեսքից կծկվեց և, գլուխն ուսերի մեջ քաշած, նայում էր, թե կատաղած երիտասարդ պարոնը ինչպես է հագից հանում, շպրտում գլխարկը, թիկնոցն ու ձեռնոցները, նստարանին է գցում սրերը և բարձրանում է իր ննջարանը։ Հյուրասենյակում Ռումատային էր սպասում Ունոն։

― Կարգադրիր ճաշը բերեն, ― մռթմռթաց Ռումատան, ― իմ աշխատասենյակը։

Տղան տեղից չշարժվեց։

― Այնտեղ ձեզ սպասող կա, ― մռայլ հայտնեց նա։

― Ո՞վ։

― Երևի մի պոռնիկ։ Իսկ գուցե՝ դոնա։ Վարմունքով ոնց որ պոռնիկ լինի․ քնքուշ է, բայց հագնված է ազնվականի պես․․․ Սիրուն է․․․

― Կիրան է, ― թեթևացած ու գորովանքով մտածեց Ռումատան։ Ի՜նչ լավ է։ Ո՞նց է զգացել, փոքրիկս․․․ Նա կանգնեց, փակելով աչքերն ու մտքերն ի մի ժողովելով։

― Հը՜, քշե՞մ, ― գործնականորեն հարցրեց Ունոն։

― Դմբո, ― ասաց Ռումատան։ ― Ե՛ս քեզ կքշեմ․․․ Որտե՞ղ է։

― Աշխատասենյակում, ― ասաց տղան, ճգնելով ժպտալ։

Ռումատան արագ քայլերով շտապեց աշխատասենյակ։

― Երկու հոգու համար ճաշ բեր, ― հրամայեց նա։ ― Ու տես հա, ոչ ոքի ներս չթողնես։ Թեկուզ թագավորը գա, թեկուզ սատանան կամ հենց ինքը դոն Ռեբան․․․

Նա առանձնասենյակում էր։ Ծալապատիկ նստել էր բազկաթոռին ու, դեմքը հենած ձեռքին, թերթում էր «Լուրերի մասին» տրակտատը։ Երբ Ռումատան ներս մտավ, նա վեր թռավ, բայց Ռումատան չթողեց տեղից շարժվի, վազելով մոտեցավ նրան, գրկեց ու քիթը մտցրեց աղջկա փարթամ ու անուշաբույր մազերի մեջ, շշնջալով․ «Ի՜նչ լավ ես արել, Կիրա․․․ Ի՜նչ ժամանակին․․․»։

Նրա մեջ ոչ մի արտակարգ բան չկար։ Շատ սովորական մի աղջիկ էր․ տասնութ տարեկան, կճատ քթով, հայրը դատարանում գրագրի օգնական էր, եղբայրը՝ գրոհային սերժանտ։ Ու նրա հետ չէին շտապում ամուսնանալ, որովհետև շիկահեր էր, իսկ Արկանարում չէին սիրում շիկահերներին։ Նույն այդ պատճառով էլ նա զարմանալիորեն սուսիկ֊փուսիկ էր ու ամոթխած, և ոչ մի բանով նման չէր ճղճղան ու մարմնեղ քաղքենուհիներին, որոնք շատ հարգի էին Արկանարում։ Աղջիկը նման չէր նաև պալատական նվաղուն գեղեցկուհիներին, որոնք շատ վաղ էին հասկանում, թե ինչն է կնոջ կյանքի իմաստը։ Բայց նա կարողանում էր սիրել այնպես, ինչպես հիմա սիրում են Երկրում, սիրել հանգիստ ու ինքնամոռաց․․․

― Ինչո՞ւ ես լաց եղել։

― Իսկ դու ինչո՞ւ ես ջղայնացած։

― Չէ, դո՛ւ ասա՝ ինչո՞ւ ես լաց եղել։

― Ես հետո քեզ կպատմեմ։ Աչքերդ շատ են հոգնած․․․ Ի՞նչ է եղել։

― Հետո՞։ Ով է քեզ նեղացրել։

― Ինձ ոչ ոք չի նեղացրել։ Տար ինձ այստեղից։

― Անպայման։

― Ե՞րբ կմեկնեք այստեղից։

― Չգիտեմ, փոքրիկս։ Բայց մենք անպայման կգնանք։

― Հեռո՞ւ կգնանք։

― Շատ հեռու։

― Մայր երկի՞ր։

― Այո․․․ Մայր երկիր․․․ ինձ մոտ։

― Այնտեղ լա՞վ է։

― Այնտեղ չտեսնված լավ է։ Այնտեղ ոչ ոք լաց չի լինում։

― Դա հնարավոր բան չէ։

― Այո, իհարկե։ Դա անհնարին բան է։ Բայց դու այնտեղ երբեք լաց չես լինի։

― Իսկ ի՞նչ տեսակ մարդիկ են այնտեղ։

― Ինձ նման։

― Բոլո՞րն են քեզ նման։

― Ոչ բոլորը։ Ինձանից ավելի լավերը կան։

― Այ դա արդեն անհնարին բան է։

― Այ դա հենց շատ հնարավոր բան է։

― Ինչո՞ւ եմ միշտ քեզ հավատում։ Հայրս ոչ ոքի չի հավատում։ Եղբայրս ասում է, որ բոլորն էլ խոզ են, միայն թե ոմանք կեղտոտ խոզ են, իսկ մյուսները՝ ոչ։ Բայց ես նրանց չեմ հավատում, իսկ քեզ հավատում եմ․․․

― Ես քեզ սիրում եմ։

― Սպասիր․․․ Ռումատա․․․ Հանիր ապարոշդ։ Դու ասում էիր, որ դա մեղք է․․․

Ռումատան երջանիկ ծիծաղեց, գլխից հանեց ապարոշը, դրեց սեղանին ու ծածկեց գրքով։

― Սա աստծու աչքն է, ― ասաց նա։ ― Թող փակվի․․․ ― Նա գիրկն առավ աղջկան։ ― Դա մեծ մեղք է, բայց եթե ես քեզ հետ եմ, ինձ աստված պետք չէ։ Ճի՞շտ է։

― Ճիշտ է, ― կամացուկ ասաց աղջիկը։

Երբ նրանք նստեցին սեղանի մոտ, տապակած միսն արդեն սառել էր, իսկ սառնարանից բերած գինին տաքացել էր։ Եկավ սպասավոր Ունոն և, անշշուկ քայլերով (ինչպես սովորեցրել էր ծերուկ Մուդան), գնաց վառելու պատերի տակ դրված աշտանակները, չնայած դեռ չէր մթնել։

― Սա քո ստրո՞ւկն է, ― հարցրեց Կիրան։

― Չէ, սա ազատ տղա է։ Հրաշալի տղա է, միայն թե սոսկալի ժլատ է։

― Փողը հաշիվ է սիրում, ― առանց նրանց կողմը շրջվելու նկատեց Ունոն։

― Դեռ նոր սավան չե՞ս գնել, ― հարցրեց Ռումատան։

― Չէ՜ մի, ― ասաց տղան։ ― Հներն էլ ձեռ կտան․․․

― Լսիր Ունո, ― ասաց Ռումատան։ ― Ես չեմ կարող մի ամիս քնել նույն սավանի վրա։

― Պահո՜, ― ասաց տղան։ ― Նորին մեծությունը վեց ամիս է քնում ու չի էլ բողոքում․․․

― Իսկ ձեթը ձրի՞ է, ― ասաց Ռումատան, աչքով անելով Կիրային։ ― Կանթեղի ձեթը ձրի է։

Ունոն կանգ առավ։

― Ախր մենք հյուր ունենք, ― վերջապես ասաց նա վճռականորեն։

― Տես ի՜նչ տղա է, ― ասաց Ռումատան։

― Նա լավն է, ― լրջորեն ասաց Կիրան։ ― Նա սիրում է քեզ։ Արի նրան էլ տանենք մեզ հետ։

― Կմտածենք, ― ասաց Ռումատան։

― Այդ ո՞ւր կտանեք, ― կասկածանքով հարցրեց տղան։ ― Ես ոչ մի տեղ էլ չեմ գնա։

― Մենք կգնանք այնտեղ, ուր բոլոր մարդիկ դոն Ռումատայի նման են, ― ասաց Կիրան։

Տղան մի քիչ մտածեց և արհամարհանքով ասաց․ «Հո դրախտ չե՞ք գնում, ազնվականների դրախտ․․․»։ Հետո նա հեգնալից փնչացրեց և դանդաղ դուրս եկավ աշխատասենյակից, քստքստացնելով մաշված մաշիկները։ Կիրան նայեց նրա հետևից։

― Հոյակապ տղա է, ― ասաց նա։ ― Արջի քոթոթի պես մռայլ է։ Լավ ընկեր ունես։

― Իմ բոլոր ընկերները լավն են։

― Իսկ բարոն Պամպա՞ն։

― Դու որտեղի՞ց ես ճանաչում նրան, ― զարմացավ Ռումատան։

― Իսկ դու ուրիշ ոչ մեկի մասին ինձ չես պատմում։ Ես քեզանից անընդհատ նրա մասին եմ լսում՝ բարոն Պամպա, հա բարոն Պամպա։

― Բարոն Պամպան հրաշալի ընկեր է։

― Ինչպե՞ս կարող է բարոնը ընկեր դառնալ։

― Ուզում էի ասել, որ նա լավ մարդ է։ Շատ ուրախ, բարի։ Եվ անչափ շատ է սիրում իր կնոջը։

― Ես ուզում եմ ծանոթանալ նրա հետ․․․ Թե՞ դու ամաչում ես ինձ համար․․․

― Ո՜չ, չեմ ամաչում։ Միայն թե նա թեկուզև լավ մարդ է, բայց դե բարոն է։

― Աա՜, ― ասաց Կիրան։

Ռումատան մի կողմ հրեց ափսեն։

― Այնուամենայնիվ, դու պիտի ինձ ասես, թե ինչու ես լաց եղել։ Ու այստեղ ես վազել մենակ։ Մի՞թե հիմա կարելի է մենակ փողոց դուրս գալ։

― Ես չէի կարող տանը մնալ։ Ես էլ տուն չեմ գնա։ Կարելի՞ է, քո տանը որպես աղախին մնամ։ Ձրի աղախին․․․

Ռումատան ծիծաղեց։

― Հայրս ամեն օր մատնություններ է արտագրում, ― շարունակեց Կիրան հուսահատությամբ։ ― Իսկ այն թղթերը, որոնցից նա արտագրում է, ամբողջովին արյունոտ են։ Այդ թղթերը նրան տալիս են Ուրախ Աշտարակում։ Ինչո՞ւ դու ինձ կարդալ սովորեցրիր։ Ամեն երեկո, ամեն երեկո․․․ Արտագրում է խոշտանգումների մասին ու խմում․․․ Սոսկալի է, սոսկալի՛․․․ «Այ, ― ասում է նա ինձ, ― մեր հարևան գեղագիրը մարդկանց գրել֊կարդալ էր սովորեցնում։ Ինչ ես կարծում՝ նա ո՞վ է։ Խոշտանգումներին չդիմանալով, նա խոստովանել է, որ ինքը կախարդ է և իրուկանյան լրտես։ Էլ ո՞ւմ պիտի հիմա հավատանք։ ― Ես ինքս, ― ասում է, ― նրա մոտ եմ գրել կարդալ սովորել»։ Իսկ եղբայրս պարեկությունից տուն է գալիս հարբած, արյունոտ ձեռքերով․․․ «Բոլորին պետք է մորթել, ― ասում է, ― մինչև տասներկուերորդ պորտը․․․»։ Անընդհատ հարցաքննում է հայրիկին, թե նա ինչու է գրագետ․․․ Այսօր ընկերների հետ քարշ տալով մեր տուն բերեց մի մարդու․․․ Ծեծեցին նրան, արյունաշաղախ արին։ Խեղճ մարդն արդեն չէր էլ կարողանում գոռալ։ Ես էլ չեմ կարող․․․ Ավելի լավ է ինձ սպանես, քան թե տուն վերադառնամ․․․

Ռումատան կանգնեց նրա կողքը ու շոյեց մազերը։ Աղջիկը փայլուն ու չար աչքերով նայում էր մի կետի։ Ի՞նչ կարող էր ասել նա աղջկան։ Եվ գրկեց նրան ու տարավ պառկեցրեց բազմոցին, իսկ ինքը նստեց կողքն ու սկսեց պատմել բյուրեղապակյա տաճարների, մի քանի մղոն ձգվող ծաղկուն այգիների մասին, որտեղ չկան հոտած ճահիճներ, մոծակներ ու չար ոգիներ, կախարդական սփռոցի ու թռչող գորգի մասին, իր ընկերների՝ հպարտ, զվարթ ու բարի մարդկանց մասին։ Ծովերից ու լեռներից այն կողմ գտնվող դյութիչ մոլորակի մասին, որն ունի մի տարօրինակ անուն՝ Երկիր։ Կիրան լսում էր լուռ և ուշադիր, ու միայն ավելի ուժեղ էր սեղմվում նրան, երբ դրսից հասնում էր պայտած կոշիկների դոփյունը՝ դը՛մբ, դը՛մբ, դը՛մբ․․․

Կիրան մի հրաշալի հատկություն ուներ՝ ի սրտե և անշահախնդրորեն հավատում էր լավին։ Եթե այդպիսի հեքիաթ պատմեին ճորտ գյուղացուն, նա թերահավատորեն կփնչացներ, թևքով կսրբեր փսլինքն ու կգնար, առանց մի խոսք ասելու, հետո շուռ կգար ու խղճահարությամբ կնայեր բարի ու սթափ ազնվազարմ դոնին, իբր, ափսոս, շատ ափսոս, որ նա խելքը թռցրել է։ Եթե Ռումատան այս բաները պատմեր դոն Տամեոյին ու դոն Սերային՝ չէին լսի մինչև վերջ, մեկը կքներ, իսկ մյուսը զկռտալով կասեր․ «Դա գիտենք, շ․․․շատ ազ․․․զնիվ բան է, իսկ կնիկների՞ հարցը ոնց է էնտեղ․․․»։ Բայց դոն Ռեբան ուշադիր կլսեր մինչև վերջ, իսկ հետո աչքով կաներ իր գրոհայիններին, որ ջարդեն ազնվազարմ դոնի ոսկորներն ու պարզեն, թե ազնվազարմ դոնը ումի՞ց է լսել այդ վտանգավոր հեքիաթները և ո՞ւմ է հասցրել դրանք պատմել․․․

Երբ Կիրան, հանգստանալով, քնեց, Ռումատան համբուրեց աղջկա խաղաղ, քնած դեմքը, ծածկեց նրան իր ձմեռային մորթեկար թիկնոցով ու ոտնաթաթերի վրա դուրս եկավ սենյակից, զգույշ ծածկելով անդուր ճռացող դուռը։ Անցնելով մութ տան միջով, նա իջավ ծառաների սենյակը և, չնայելով իր առջև խոնարհված գլուխներին, ասաց․

― Ես տնտեսուհի եմ վարձել։ Նրա անունը Կիրա է։ Կապրի վերևում, ինձ մոտ։ Աշխատասենյակիս կողքի սենյակը վաղը ևեթ կհավաքեք, կմաքրեք։ Տնտեսուհուն կլսեք, ինչպես որ ինձ։

Նա հայացքը շրջեց ծառաների վրա․ հո մեկնումեկը սեպերը չի՞ բացել։ Բոլորը լսում էին նրան պատշաճ հնազանդությամբ։ ― Իսկ եթե մեկնումեկի խելքին փչի դրսում բերանից խոսք թռցնել, լեզուն կպոկեմ։

Վերջացնելով ճառը, նա մի քիչ էլ կանգնած մնաց՝ ազդեցիկ տպավորություն թողնելու համար, հետո շրջվեց ու նորից բարձրացավ իր սենյակը․․․

Ժանգոտ զենքերով զարդարված և վաղուց արդեն ցեցերին կեր դառած կահույքով լցված հյուրասենյակում նա կանգնեց պատուհանի մոտ ու, դուրս նայելով, ճակատը հպեց սառը ապակուն։ Ժամացույցը խփեց առաջին պարեկության ժամը։ Դիմացի տան պատուհաններում վառեցին ճրագներն ու փակեցին փեղկերը, որ չգրավեն չար մարդկանց ու չար ոգիների ուշադրությունը։ Չորս կողմը լռություն էր, միայն մեկ անգամ ներքևում ինչ֊որ տեղ սարսափահար գոռաց մի հարբած մարդ․ կամ նրա շորերն էին հանում, կամ էլ նա էր ջարդում ուրիշի դռները։

Ամենասոսկալին այս երեկոներն էին, նողկալի, միայնակ ու խավար այս երեկոները։ Մենք կարծում էինք, որ դա կլինի հավիտենական կռիվ, կատաղի ու հաղթական կռիվ։ Մենք մտածում էինք, որ միշտ հստակ պատկերացումներ կունենանք բարու և չարի, թշնամու և բարեկամի մասին Եվ ընդհանուր առմամբ ճիշտ էինք մտածում, միայն թե շատ բան էինք անտեսել։ Օրինակ չէինք պատկերացնում այս երեկոները, թեև հաստատ գիտեինք, որ դրանք կլինեն․․․

Ներքևից լսվեց երկաթի շրխկոց՝ փեղկերն ու կողպեքներն էին փակում, պատրաստվելով գիշերվան։ Խոհարարուհին աղոթում էր սուրբ Միկային, որ իրեն մի ամուսին ուղարկի, ու որ նա լինի ինքնուրույն ու խելքը գլխին մարդ։ Ծեր Մուգան հորանջում էր, թափ տալով բութ մատը։ Խոհանոցում ծառաները խմում էին երեկոյան գարեջուրն ու բամբասում, իսկ Ունոն, փայլեցնելով չար աչքերը, մեծավարի ասում էր նրանց․ «Լեզուներդ ձեզ քաշեք, թե չէ․․․»։

Ռումատան հեռացավ պատուհանից ու սկեց հետուառաջ քայլել հյուրասենյակում։ Դա անհուսալի բան է, մտածեց նա։ Ոչ մի ուժ չի բավականացնի, որ նրանց պոկենք, դուրս հանենք հոգսերի ու պատկերացումների սովորական շրջանակից։ Կարելի է ամեն ինչ տալ նրանց։ Կարելի է նրանց բնակեցնել գերժամանակակից սպեկտրաձայն տներում և վարժեցնել իոնային արարողությունների, և այնուամենայնիվ երեկոները նրանք կհավաքվեն խոհանոցում, թուղթ կխաղան ու կհռհռան հարևանի վրա, որին կնիկը դնգսում է։ Ու դրանից լավ ժամանց չի լինի նրանց համար։ Այս իմաստով դոն Կոնդորն իրավացի է․ Ռեբան ոչնչություն է, չնչին մանրուք դարերով սրբագործված վիթխարի ավանդույթների, անասնահոտի կանոնների համեմատությամբ, որ անխախտ են, ստուգված ու մատչելի ամենավերջին բթամտին ու ազատում են նրան մտածելու, հետաքրքրվելու անհրաժեշտությունից։ Իսկ դոն Ռեբան երևի դպրոցական ծրագրերի մեջ էլ չընկնի․ «Մանր արկածախնդիր միահեծանությունը ամրապնդելու դարաշրջանում»։

Դոն Ռեբա, դոն Ռեբա․․․ Բարձրահասկ չէ, և ոչ էլ ցածրահասակ է․ չաղ չէ, և ոչ էլ նիհար է, մազերը շատ խիտ չեն, բայց թե ոչ էլ ճաղատ է։ Շարժումները կտրուկ չեն, բայց ոչ էլ դանդաղկոտ, դեմքը չի հիշվում, և նման է միանգամից մի հազար դեմքի։ Հարգալից, քաղաքավարի է տիկնանց հետ, ուշադիր զրուցակից է, սակայն և ոչ մի բանով աչքի չի ընկնում․․․

Երեք տարի առաջ նա դուրս լողաց պալատական գրասենյակի բորբոսնած նկուղներից և ընդամենը մի խղճուկ, աննկատելի, քծնող չինովնիկ էր՝ դժգույն ու նույնիսկ մի տեսակ կապտավուն դեմքով։ Հետո հանկարծ բանտարկվեց և մահապատժի ենթարկվեց այն ժամանակվա առաջին մինիստրը, խոշտանգումներից մահացան սարսափից խելակորույս և ոչ մի բան չհասկացող բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, և ասես նրանց դիակների վրա վիթխարի գունատ սնկի պես աճեց միջակության այս կառչուն ու դաժան հանճարը։ Նա ոչնչություն է։ Եվ հայտնի չէ՝ որտեղից։ ― Նա մի հզոր ուղեղ չէ՝ թուլակամ տիրակալի մոտ, որպիսին նախկինում եղել են պատմության մեջ, նա մեծ ու զարհուրելի մարդ չէ՛, որն իր ողջ կյանքը նվիրում է տերության միավորման գաղափարների համար մղվող պայքարին։ Նա ո՛չ ոսկեպաշտ է, ո՛չ էլ պատահականորեն իշխանության գլուխ անցած մարդ, որը մտածում է միայն կանանց ու ոսկու մասին, որը աջուձախ սպանում է հանուն իշխանության և իշխում է, որ սպանի։ Նույնիսկ փսփսում են, որ նա իրականում ոչ էլ դոն Ռեբան է, որ դոն Ռեբան ուրիշ մարդ է, իսկ սա աստված գիտե, թե ով է՝ դե նմանակ, սատանա։

Նրա բոլոր մտահղացումները տապալվեցին։ Նա իրար դեմ հրահրեց թագավորության երկու ազդեցիկ տոհմերին, որ ջլատի նրանց ու հարձակվի բարոնության վրա։ Բայց այդ տոհմերը հաշտվեցին, գավաթների զրնգոցի ուղեկցությամբ հռչակեցին իրենց հավիտենական դաշնը ու թագավորից խլեցին բավականին մեծ հողակտոր, որը հնուց ի վեր պատկանում էր Արկանարցի Տոցեներին։ Նա պատերազմ հայտարարեց Իրուկանին, ինքը զինվորներին առաջնորդեց մինչև սահման, խեղդամահ արեց նրանց ճահիճներում ու անհետ կորցրեց անտառներում, ամեն ինչ թողեց բախտի քմահաճույքին ու հետ փախավ Արկանար։ Շնորհիվ դոն Գուգի ջանքերի, որի մասին նա, իհարկե, նույնիսկ չէր էլ կասկածում, նրան հաջողվեց Իրուկանի հերցոգի հետ հաշտություն կնքել՝ սահմանամերձ երկու քաղաքներ նրան զիջելու գնով։ Հետո թագավորը ստիպված եղավ հիմնովին դատարկել ամայացած գանձարանը, որ կարողանա ճնշել ամբողջ երկրով մեկ ծավալված գյուղացիական ապստամբությունները։ Մի ուրիշ մինիստր այսպիսի սխալների համար վաղուց գլխիվայր կախված կլիներ Ուրախ Աշտարակի գագաթից, բայց դոն Ռեբան մնաց իր տեղում։ Նա ցրեց կրթությամբ ու բարեկեցությամբ զբաղվող մինիստրությունները, ստեղծեց թագի պահպանության մինիստրություն, կառավարական պաշտոններից ազատեց տոհմիկ ազնվականներին և հատուկենտ գիտնականներին, վերջնականապես քայքայեց տնտեսությունը, գրեց «Հողագործի անասնական էության մասին» աշխատությունը և, վերջապես, մեկ տարի առաջ կազմակերպեց «պահնորդական գվարդիան»՝ «Գորշ վաշտերը»։ Հիտլերին հովանավորում էին մոնոպոլիաները, դոն Ռեբային ոչ ոք չէր հովանավորում, և ակնհայտ էր, որ վերջ ի վերջո գրոհայինները կուլ կտան նրան, ոնց որ ճանճի։ Բայց նա շարունակում էր քանդել ու ավերել, մի անհեթեթությունից հետո անել մյուսը, ասես ճգնում էր խաբել ինքն իրեն, ասես ուրիշ բան չգիտեր, բացի մի խելացնոր նպատակից՝ բնաջնջել կուլտուրան։ Վագա Անվի պես նա էլ անցյալ չուներ։ Երկու տարի առաջ ամեն մի ստահակ ազնվական արհամարհանքով էր խոսում «թագավորին մոլորեցրած ոչնչության» մասին, բայց հիմա որ ազնվականին էլ որ հարցնես՝ նա իրեն կանվանի թագի պահպանության մինիստրի ազգականը մայրական գծով։

Հիմա էլ Բուդախն է նրան պետք։ Նորից անհեթեթություն։ Նորից մի վայրենի հաշվեհարդար։ Բուդախը ուսյալ է։ Ուսյալներին ցից հանել։ Հանդիսավոր աղմուկ աղաղակով, որ բոլորը տեսնեն։ Բայց աղմկալի հանդիսավորություն չկա։ Ուրեմն, նրան հարկավոր է կենդանի Բուդախը։ Ինչո՞ւ։ Ռեբան այնքան հիմար չէ, որ հույս ունենա, թե Բուդախին կստիպի իր համար աշխատել։ Իսկ միգուցե հիմա՞ր է։ Իսկ գուցե դոն Ռեբան պարզապես հիմար ու հաջողակ բախտախնդրի մեկն է, ինքն էլ հաստատ չգիտի, թե ինչ է ուզում, և խորամանկորեն իրեն հիմարի տե՞ղ է դնում բոլորի մոտ։ Ծիծաղելի է, բայց ես երեք տարի հետևում եմ նրան ու մինչև հիմա չեմ հասկացել, թե նա ինչ է ներկայացնում իրենից։ Ասենք, եթե նա հետևեր ինձ, նույնպես ոչ մի բան չէր հասկանա։ Ամեն ինչ կարող է պատահել, ու հենց սա է զավեշտականը։ Բազիսի տեսությունը մասնակիացնում է հոգեբանական նպատակաուղղվածության հիմնական տեսակները միայն, իսկ իրականում այդ տեսակները այնքան շատ են, որքան որ մարդիկ, և ով ասես կարող է հայտնվել իշխանության գլուխ։ Օրինակ, ամբողջ կյանքում հարևաններին վիրավորող նվաստացնող մարդուկը։ Նա թքում է ուրիշի կաթսաների մեջ, մանրած ապակի է լցնում ուրիշի խոտի մեջ։ Նրան, իհարկե, կբռնեն, բայց նա կհասցնի ուզածի չափ թքոտել, կեղտոտել, ծաղրել մարդկանց․․․ Եվ նա բնավ չի մտածի, որ պատմության մեջ իր հետքն անգամ չի մնա, կամ որ հեռավոր սերունդները գլուխ կկոտրեն, որ նրա վարքը հարմարեցնեն պատմական հաջորդականությունների տեսությանը։

Հիմա ես տեսության հետ ոչ մի գործ չունեմ, մտածեց Ռումատան։ Ես միայն մի բան գիտեմ․ մարդը բանականության օբյեկտիվ կրողն է, այն ամենը, ինչ խանգարում է բանականության զարգացմանը՝ չարիք է, և այդ չարիքը հարկավոր է ամեն կերպ ոչնչացնել ամենակարճ ժամկետներում։ Ամե՞ն կերպ։ Արդո՞ք ամեն․․․ Ոչ, երևի, ոչ ամեն․․․ Թե՞ ամեն։ Փսլնքոտ, մտածեց նա իր մասին։ Պետք է վճռել։ Միևնույն է, վաղ թե ուշ պետք է վճռել։

Հանկարծ նա հիշեց դոնա Օկանային։ Ըհը, դե վճռիր, մտածեց նա։ Սկսիր հենց սրանից։ Եթե աստված ձեռնամուխ է լինում արտաքնոց մաքրելուն, թող չմտածի, թե մատները մաքուր կմնան։ Նա սրտխառնոց զգաց այն մտքից, թե ինչ է իրեն սպասում։ Բայց դա ավելի լավ է, քան սպանելը։ Կեղտն ավելի լավ է, քան արյունը։ Որպեսզի չարթնացնի Կիրային, նա ոտնաթաթերի վրա գնաց աշխատասենյակ ու հագուստը փոխեց։ Ձեռքում պտտեց հաղորդիչով ապարոշը ու վճռականորեն դրեց սեղանի դարակը։ Հետո մազերի մեջ, աջ ականջի մոտ, խրեց մի սպիտակ փետուր՝ կրքոտ սիրո խորհրդանշանը, կապեց սրերն ու վրան գցեց ամենալավ թիկնոցը։ Արդեն ներքևում, երբ բացում էր կողպեքը, մտածեց․ եթե դոն Ռեբան հանկարծ մի բան իմանա՝ դոնա Օկանան կորած է։ Բայց հետ դառնալն արդեն ուշ էր։

Գլուխ չորրորդ

Հյուրերն արդեն հավաքվել էին, բայց դոնա Օկանան դեռ չէր հայտնվել։ Խորտիկներով ծածկված ոսկեզօծ սեղանի մոտ կորացնելով մեջքները ու տնկելով նիհար քամակները, ցուցադրաբար կոնծում էին թագավորական գվարդիականները, որոնք հռչակաված էին իրենց մենամարտերով ու սեքսուալ արկածներով։ Բուխարու մոտ հռհռում էին մաշված տիկնայք, որոնք արդեն բավականին տարիքով էին և անշուք, ու հենց դրա համար էլ դոնա Օկանան վերցրել էր նրանց որպես խորհրդապահներ։ Կանայք իրար կողք նստած էին ցածր բազմոցներին, իսկ նրանց առաջ անընդհատ շարժվող բարակ ոտքերով ծռմռվում էին երեք ծերուկներ՝ անցյալ գահապահության ժամանակների հայտնի պճնամոլները և վաղուց մոռացված անեկդոտների վերջին գիտակները։ Բոլորը գիտեին, որ ոչ մի սալոն սալոն չէ առանց այս ծերուկների։ Դահլիճի կենտրոնում, երկարաճիտ կոշիկներով ոտքերը չռած, կանգնել էր դոն Ռիպատը՝ Ռումատայի հավատարիմ և բնավ էլ ոչ հիմար գործակալը, գորշ վաշտի լեյտենանտը, որն ուներ հոյակապ բեղեր և չուներ ոչ մի սկզբունք։ Խոշոր, կարմիր ձեռքերը կաշվե գոտու տակ խրած, նա լսում էր դոն Տամեոյին, որն ամեն ինչ իրար խառնելով շարադրում էր հօգուտ առևտրական խավի գեղջուկներին ճնշելու նոր նախագիծը, և մերթ ընդ մերթ աչքի պոչով նայում էր դոն Սերայի կողմը, որն իրեն պատեպատ էր գցում, ըստ երևույթին, դուռ փնտրելով։ Անկյունում զգուշավոր հայացքները գցելով այսուայն կողմ, ղանձիլով տապակած կոկորդիլոսի միս էին ուտում երկու նշանավոր դիմանկարիչներ, իսկ նրանց մոտ, պատուհանի որմնախորշում նստած էր տարիքոտ, սևազգեստ դայակը, որին դոն Ռեբան հատուկ նշանակել էր դոնա Օկանակյին հետևելու համար։ Նա անթարթ հայացքով նայում էր դեմն ու եբեմն անսպասելիորեն ամբողջ մարմնով առաջ էր նետվում։ Բոլորից մի կողմ քաշված՝ թղթախաղով էին զբաղված թագավորական տոհմի անձն ու Սոանի դեսպանության քարտուղարը։ Թագավորական անձը խարդախություն էր անում, քարտուղարը համբերատար ժպտում էր։ Հյուրասենյակում նա միակ մարդն էր, որ զբաղված էր գործով՝ նյութեր էր հավաքում իր հերթական դեսպանական զեկույցի համար։

Սեղանի մոտ խմբված գվարդիականները աշխույժ բացականչություններով դիմավորեցին Ռումատային։ Ռումատան մտերմաբար աչքով արեց նրանց ու մոտեցավ հյուրերին։ Նա խոնարհաբար ողջունեց զառամյալ պճնամոլներին, մի քանի հաճոյախոսություն նետեց պառավ խորհրդապահներին, որոնք իսկույն աչքները գցեցին նրա ականջի հետևը խրած սպիտակ փետուրին, թփթփացրեց թագավորական անձի ճարպոտ մեջքին և քայլերն ուղղեց դեպի դոն Ռիպատան ու դոն Տամեոն։ Երբ նա անցնում էր պատուհանի որմնախորշի մոտով, դայակը նորից տեղից ընկնելու շարժում արեց, և նրանից գինու թունդ հոտ փչեց։

Ռումատային տեսնելուն պես դոն Ռիպատը ձեռքերը հանեց գոտու տակից և շրխկացրեց կրունկները, իսկ դոն Տամեոն ցածրաձայն բացականչեց․

― Այդ դո՞ւք եք, բարեկամս։ Ինչ լավ է, որ եկաք, թե չէ ես արդեն հույս չունեի․․․ «Ինչպես վիրավոր մի կարապ, թախծոտ աստղերին է նայում․․․»։ Ես շատ էի ձանձրանում․․․ Եթե չլիներ սիրելի դոն Ռիպատը, երևի կմեռնեի տաղտուկից․․․

Զգացվում էր, որ դոն Տամեոն որոշել էր չհարբել մինչև ճաշ, բայց դե անկարող էր եղել իրեն պահել։

― Ի՞նչ եմ լսում, ― զարմացավ Ռումատան։ ― Մենք արտասանում ենք խռովարար Ցուրենի՞ն։

Դոն Ռիպատն իսկույն մոտեցավ ու գիշատիչ հայացքը գամեց դոն Տամեոյի դեմքին։

― Ը՜․․․ ը՜ ― շփոթված կմկմաց դոն Տամեոն։ ― Ցուրե՞ն․․․ Իսկ ինչո՞ւ, ճիշտն ասած․․․ Դե, հա՜, ես հեգնական իմաստով, հավատացնում եմ ձեզ, ազնվազարմ դոներ։ Ախր ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Ցուրենը։ Ստոր, անշնորհակալ դեմագոգ։ Ու ես սոսկ ուզում էի ընդգծել․․․

― Որ դոնա Օկանան այստեղ չէ, ― օգնության հասավ Ռումատան, ― ու դուք տխրում եք առանց նրա։

― Ես հենց դա էի ուզում շեշտել։

― Ի դեպ, նա որտե՞ղ է։

― Ամեն րոպե սպասում ենք, ― ասաց դոն Ռիպատն ու, խոնարհաբար գլուխ տալով, հեռացավ։

Խորհրդապահուհիները, բերանները միանման բացած, աչքները չէին հեռացնում Ռումատայի փետուրից։ Ծեր պճնամոլները կոտրատվելով հռհռում էին։ Վերջապես դոն Տամեոն էլ նկատեց փետուրը ու իրեն կորցրեց։

― Բարեկամս, ― շշնջաց նա։ ― Ինչի՞ եք դա դրել։ Մեկ էլ տեսար դոն Ռեբան եկավ․․․ Ճիշտ է, այսօր նրան չեն սպասում, բայց միևնույն է․․․

― Չխոսենք այդ մասին, ― ասաց Ռումատան, անհամբեր նայելով շուրջը։ Նա ուզում էր, որ ամեն ինչ շուտ վերջանար։

Գվարդիականները արդեն նրան էին մոտենում իրենց բաժակներով։

― Դուք շատ գունատ եք․․․ ― շշնջաց Տամեոն։ ― Ես հասկանում եմ՝ սեր, կիրք․․․ Բայց, սուրբ Միկա՜։ Պետությունն ավելի վեր է։ Եվ, վերջապես, դա վտանգավոր է․․․ Վիրավորված զգացմունքներ․․․

Նրա դեմքի վրա ինչ֊որ բան փոխվեց, և նա սկսեց հետ֊հետ գնալ, նահանջել, անընդհատ խոնարհվելով։ Գվարդիականները շրջապատեցին Ռումատային։ Ինչ֊որ մեկը պարզեց գավաթը։

― Պատվի և թագավորի կենացը, ― հայտարարեց մի գվարդիական։

― Եվ սիրո, ― ավելացրեց մյուսը։

― Նրան ցույց տվեք, թե ինչ բան է գվարդիան, ազնվազարմ Ռումատա, ― ասաց երրորդը։

Ռումատան վերցրեց գավաթն ու հանկարծ տեսավ դոնա Օկանային։ Նա կանգնել էր դռան շեմին, թափահարելով հովհարն ու նվաղուն շարժելով ուսերը։ Այո, նա սիրուն էր։ Հեռվից նույնիսկ գեղեցկուհի էր։ Նա Ռումատայի ճաշակով չէր, բայց իսկապես գեղեցիկ էր այդ հիմար վավաշոտ հավը։ Խոշոր, կապույտ, մտքից ու ջերմությունից զուրկ աչքեր, քնքուշ, բազմափորձ բերան, շքեղ, հմտորեն ու ջանադիր կերպով մերկացված մարմին․․․

Ռումատայի հետևում կանգնած գվարդիականը, չկարողանալով իրեն զսպել, բավականին բարձր չպպացրեց։ Ռումատան, առանց հետ նայելու, գավաթը խցկեց նրա ձեռքը և քայլեց դոնա Օկանայի կողմը։ Հյուրասենյակում գտնվորղները հայացքները հեռացրին նրանից ու գործնական տեսքով սկսեցին խոսել դեսուդենից․․․

― Դուք շլացուցիչ եք, ― շշնջաց Ռումատան, խոր գլուխ տալով ու շրխկացնելով սրերը։ ― Թույլ տվեք ընկնել ձեր ոտքերը․․․ ու շան պես պառկել մերկ և դաժան գեղեցկուհու ոտքերի տակ․․․

Դոնա Օկանան դեմքը ծածկեց հովհարով և չարաճճիորեն կկոցեց աչքերը։

― Դուք չափազանց խիզախ եք, ազնվազարմ դոն, ― ասաց նա։ ― Մենք, խեղճ զավակներս, անկարող ենք դիմադրել այսպիսի ուժի․․․ ― Նրա ձայնը ցածր էր ու խռպոտ։ ― Ավա՜ղ, ինձ մի բան է մնում միայն՝ բացել ամրոցի դարպասները և ներս թողնել հաղթողին․․․

Ամոթից ու կատաղությունից կրճտացնելով ատամները, Ռումատան էլ ավելի խոնարհվեց։ Դոնա Օկանան իջեցրեց հովհարն ու բացականչեց․

― Ազնվազարմ դոներ, զվարճացե՜ք։ Ես ու դոն Ռումատան հիմա կգանք։ Ես խոստացել եմ նրան ցույց տալ իմ նոր իրուկանյան գորգերը․․․

― Մեզ շատ չթողնեք մենակ, կախարդուհի, ― կմկմաց ծերուկներից մեկը։

― Գեղուհի՜, ― քաղցր ծոր տվեց մյուսը։ ― Փերի՜․․․

Գվարդիականները համերաշխորեն շրխկացրին թրերը։ «Հա՜, բերանի համը գիտի․․․» ― լսելի ասաց թագավորական անձը։ Դոնա Օկանան բռնեց Ռումատայի թևքից ու քարշ տվեց նրան իր հետևից։ Արդեն միջանցքում դոն Ռումատան լսեց, ինչպես դոն Սերան, ձայնի մեջ վիրավորվածություն, հայտարարեց․ «Չեմ հասկանում, թե ազնվազարմ դոնը ինչո՞ւ պիտի տեսնի իրուկանյան գորգերը․․․»։

Միջանցքի ծայրում դոնա Օկանան հանկարծ կանգ առավ, գրկեց Ռումատայի պարանոցը և խռպոտ տնքոցով, որը պիտի նշանակեր կրքի պոռթկում, համբուրեց նրա շրթունքները։ Ռումատայի շունչը կտրվեց։ Կեղտոտ մարմնի և էստերյան օծանելիքի գարշ հոտ փչեց փերուց․․․ Նրա շրթունքները տաք էին, թաց ու կպչուն կերած քաղցրավենիքից։

Ինքն իր վրա ճիգ գործադրելով, Ռումատան աշխատեց պատասխանել համբույրին, և դա, ըստ երևույթին հաջոցվեց նրան, որովհետև դոնա Օկանան նորից տնքաց ու, աչքերը փակ, ընկավ նրա գիրկը։ Դա տեևեց մի ամբողջ հավիտենականություն։ Գրողը տանի քեզ, պոռնիկ, մտածեց Ռումատան, ու ամուր գրկեց նրան։ Ինչ֊որ բան ճտտաց՝ կամ իրանակալը, կամ էլ՝ կողերը։ Գեղեցկուհին աղերսալի ճչած, զարմացած բացեց աչքերը ու թպրտաց, աշխատելով դուրս պրծնել նրա գրկից։ Ռումատան շտապեց հեռացնել ձեռքերը։

― Զզվանք․․․ ― Ծանր հևալով ու հիացած՝ ասաց Օկանան։ ― Քիչ մնաց փշրեիր կողերս․․․

― Ես այրվում եմ սիրուց, ― մեղավոր շշնջաց Ռումատան։

― Ես էլ։ Ես այնպես էի քեզ սպասում։ Շուտ գնանք․․․

Ինչ֊որ սառն ու մութ սենյակներով նա քարշ տվեց Ռումատային իր հետևից։ Ռումատան հանեց թաշկինակն ու թաքուն սրբեց բերանը։ Հիմա նա արդեն լրիվ անհույս էր համարում իր վիճակը։ Պետք է, մտածում էր նա։ Հետո ինչ, որ պետք է․․․ այստեղ խոսելով չես պրծնի․․․ Սուրբ Միկա, ախր ինչո՞ւ սրանց պալատում ապրողները երբեք չեն լողանում․․․ Համա կրքոտ է՜․․․ Գոնե դոն Ռեբան գա․․․ Դոնա Օկանան անխոս տանում էր նրան, համառորեն, ինչպես մրջյունն է քարշ տալիս սատկած թրթուրին․․․ Իրեն լրիվ ապուշի տեղ դրած Ռումատան ինչ֊որ հիմարություններ էր դուրս տալիս արագ ոտքերի ու կարմիր շրթունքների մասին։ Դոնա Օկանան միայն հռհռում էր։ Նա Ռումատային հրելով մտցրեց խիստ տաքացրած ննջասենյակը, որն իրոք ամբողջովին ծածկված էր գորգերով, նետվեց վիթխարի մահճակալին և, փռվելով բարձերի վրա, խոնավ ու տամուկ աչքերով նայեց նրան։ Ռումատան մեխվել մնացել էր։ Ննջասենյակից փայտոջիլի հոտ էր գալիս։

― Դու հոյակապ ես, ― շշնջաց դոնա Օկանան։ ― Դե արի ինձ մոտ։ Ես շատ երկար եմ սպասել այս օրվան․․․

Ռումատան աչքերը փակեց սրտխառնոցից։ Դեմքը խուտուտ տալով՝ ցած գլորվեցին քրտինքի կաթիլները։ Չեմ կարող, մտածեց նա։ Գրողի ծոցը կորչի այդ ինֆորմացիան․․․

Աղվես․․․ Կապիկ․․․ Սա հակաբնական է, կեղտ․․․ Կեղտը արյունից լավ է, բայց սա կեղտից էլ վատ է։

― Ի՞նչ ես մտածում ազնվազարմ դոն, ― ճղճղան ձայնով ճչաց դոնա Օկանան։ ― Դե շուտ եկեք, ես սպասում եմ։

― Գրո․․․ղը․․․ ― խռպոտած ասաց Ռումատան։

Դոնա Օկանան ցած թռավ մահճակալից և վազելով մոտեցավ նրան։

― Քեզ ի՞նչ պատահեց։ Հո հարբած չե՞ս։

― Չգիտեմ, ― հազիվ ասաց նա։ ― Օդ չկա։

― Հրամայե՞մ թասը բերեն։

― Ի՞նչ թաս։

― Դե ոչինչ, ոչինչ․․․ Կանցնի․․․ ― Անհամբերությունից դողացող մատներով նա սկսեց բացել Ռումատայի բաճկոնի կոճակները։ ― Դու հրաշք ես․․․ շնչակտուր լինելով մրմնջում էր նա։ ― Բայց դու երկչոտ ես, ոնց որ անփորձ․․․ Երբեք մտքովս չէր անցնի․․․ Ու դա հրաշալի է, երդվում եմ սուրբ Բարայով․․․

Ռումատան ստիպված եղավ բռնել նրա ձեռքը։ Նա նայում էր կնոջ վրա՝ վերևից ներքև, ու տեսնում էր լաքից փայլող, կեղտոտ մազերը, քրտնած, դիմափոշու գնդիկներով ծածկված նրա մերկ ու կլոր ուսերը, փոքրիկ կարմրած ականջները։ Գարշելի է, մտածեց նա։ Ոչ մի բան չի ստացվի։ Ու ափսոս, նա պիտի որ որոշ բաներ իմանա։ Դոն Ռեբան խոսում է քնի մեջ․․․ Նրան իր հետ տանում է զոհերի հարցաքննությանը, դոնա Օկանան շատ է սիրում հարցաքննությունները։ Չե՛մ կարող։

― Հը՞, ― զայրացած ասաց դոնա Օկանան։

― Հրաշալի գորգեր ունեք, ― բարձր ասաց Ռումատան։ ― Բայց իմ գնալու ժամանակն է։

Սկզբում դոնա Օկանան չհասկացավ, հետո դեմքն այլայլվեց։

― Ինչպե՞ս ես հանդգնում, ― շշնջաց նա, բայց Ռումատան արդեն թիակներով կպավ դռանը ու, դուրս թռնելով միջանցք, արագ քայլերով հեռացավ։ Վաղվանից էլ չեմ լվացվելու, մտածեց նա։ Այստեղ պետք է խոզ լինես, ոչ թե աստված։

― Կռտա՜ծ խոզ, ― նրա հետևից գոռաց դոնա Օկանան։ ― Փսլնքոտ ներքինի։ Քեզ ցից պիտի հանել․․․

Ռումատան մի պատուհան բացեց ու այնտեղից թռավ պարտեզ։ Որոշ ժամանակ կանգնած մնաց ծառի տակ, ագահորեն շնչելով սառը օդը։ Հետո հիշեց տխմար սպիտակ փետուրի մասին, պոկեց գլխից, կատաղորեն ճմրթեց և շպրտեց։ Պաշկան էլ չէր կարողանա, մտածեց նա։ Ոչ ոք էլ չէր կարողանա։ «Իսկ դու համոզվա՞ծ ես»։ ― «Այո, համոզված եմ»։ ― «Ուրեմն դուք մի կոպեկ էլ չարժեք»։ ― «Բայց սիրտս խառնեց»։ ― «Էքսպերիմենտը հաշվի չի առնում քո ապրումները։ Չես կարող՝ մի էլ սկսի»։ ― «Ես անասուն չեմ»։ ― «Եթե էքսպերիմենտը պահանջում է, պիտի անասուն դառնաս»։ ― «Էքսպերիմենտը չի կարող այդպիսի բան պահանջել»։ ― «Ինչպես տեսնում ես՝ կարող է»։ ― «Այդ դեպքում․․․»։ ― «Ի՞նչ այդ դեպքում»։ Ռումատան չգիտեր, թե ինչ պետք է լինի «այդ դեպքում»։ «Այդ դեպքում․․․ Այդ․․․Լավ, ընդունենք, որ ես վատ պատմաբան եմ։ ― Նա ուսերը ցնցեց։ ― Կաշխատեմ լավը դառնալ։ ― Կաշխատեմ խոզ դառնալ․․․»։

Արդեն կեսգիշեր էր, երբ նա տուն եկավ։ Առանց շորերը հանելու, միայն ճարմանդներն ու կոճակները քանդելով, փռվեց հյուրասենյակի բազմոցի վրա և մեռածի պես քնեց։

Նա արթնացավ Ունոյի կատաղի գոռգոռոցից ու բարեհոգի, թավաձայն ոռնոցից․

― Կորի, գայլի ճուտ, ճամփա՛ տուր, ականջդ կկտրեմ․․․

― Ախր ես ձեզ ասում եմ, չէ՞, որ նրանք քնած են․․․

― Փը՛շտ, ոտքի տակ մի՛ ընկնի․․․

― Ինձ կարգադրել են չթողնել, ասում եմ ձեզ։

Դուռը բացվեց, և հյուրասենյակ ընկավ գազանի պես վիթխարի, կարմրաթուշ, սպիտակ ատամնաշարով ու ցցված բեղերով բարոն Պամպա դոն Բաուն։ Նա գլխին թեք դրել էր թավշե բերետ և հագել էր շքեղ մորեգույն թիկնոց, որի տակից աղոտ փայլփլում էր պղնձե զրահը։ Նրա հետևից կախ էր ընկել Ունոն՝ ամուր կառչած բարոնի անդրավարտիքից։

― Բարո՜ն, ― բացականչեց Ռումատան, բազմոցից իջեցնելով ոտքերը։ ― Ինչպե՞ս եք հայտնվել այստեղ, սիրելիս։ Ունո, հանգիստ թող բարոնին։

― Չտեսնված համառ տղա է, ― որոտաց Բարոնը, գրկաբաց մոտենալով Ռումատային։ ― Նրանից մարդ դուրս կգա։ Քանիսո՞վ կտաս նրան․․․ Լավ, այդ մասին հետո․․․ Թողեք գրկեմ ձեզ։

Նրանք գրկախառնվեցին։ Բարոնից փչում էր փոշոտ ճանապարհի, ձիու քրտինքի և տարբեր գինիների փնջի իրար խառնված հոտը։

― Ես տեսնում եմ, որ դուք էլ եք միանգամայն սթափ, բարեկամս, ― վշտացած ասաց նա։ ― Ասենք, դուք երբեք չեք խմում։ Բախտավոր մարդ եք։

― Նստեք, սիրելիս, ― ասաց Ռումատան։ ― Ունո՜։ Էստորյան բեր, ու շուտ։

Բարոնը վեր բարձրացրեց վիթխարի ափը։

― Ոչ մի կաթիլ։

― Ոչ մի կաթիլ էստորյա՞ն։ Ունո՜, էստորյան մի՛ բեր, իրուկանյան բեր։

― Ընդհանրապես ոչ մի գինի․․․ ― դառնացած ասաց բարոնը։ ― Ես չեմ խմում։

Ռումատան նստեց։

― Ի՞նչ է պատահել, ― տագնապած հարցրեց նա։ ― Հո հիվանդ չե՞ք։

― Առողջ եմ ցուլի պես։ Բայց այդ անիծյալ ընտանեկան տեսարանները․․․ Կարճ ասաց, ես խռովել եմ բարոնուհուց ու եկել եմ այստեղ․․․

― Խռովե՞լ եք։ Դո՞ւք։ Դե լա՜վ, բարոն, ի՞նչ տարօրինակ կատակներ եք անում։

― Պատկերացրեք, ես էլ ոնց որ մշուշի մեջ լինեմ։ Հարյուր քսան մղոն կտրել եմ ոնց որ մշուշի մեջ․․․

― Բարեկամս, ― ասաց Ռումատան։ ― Հենց հիմա ձի կնստեք ու կճանապարհվեք Բաու։

― Բայց իմ ձին դեռ չի հանգստացել, ― առարկեց բարոնը։ ― Եվ հետո, ես ուզում եմ պատժել նրան։

― Ո՞ւմ։

― Բարոնուհուն, գրողը տանի։ Ես տղամա՞րդ եմ, թե չէ։ Դրա՜ն տեսեք, դժգոհ է խմած Պամպայից, դե թող հիմա տեսնի, թե նա չխմած ոնց է․․․ Ավելի լավ է այստեղ փտեմ, քան թե վերադառնամ դղյակ․․․

Ունոն մռայլ ասաց․

― Նրան ասեք, որ ականջս չոլորի․․․

― Դե կորի՛, գայլի ճուտ, ― բարեհոգաբար որոտաց բարոնը։ ― Հա, գարեջուր բեր։ Ես քրտնել եմ, ու հիմա պիտի կորցրած հեղուկս վերականգնեմ։

Մոտ կես ժամ բարոնը վերականգնում էր կորցրած հեղուկը ու մի թեթև հարբեց։ Կումերի արանքում նա Ռումատային պատմեց իր անախորժությունների մասին։ Մի քանի անգամ անիծեց «հարբեցող հարևաններին, որոնցից պրծում չկա»։ Գալիս են առավոտ շուտ, իբր թե որսի նպատակով, իսկ հետո չես հասցնում շունչ քաշես, երբ դրանք արդեն լակած են ու սկսում են ջարդուփշուր անել կահույքը։ Նրանք լցվում են ամբողջ դղյակը, չորս կողմը կեղտոտում, նեղացնում սպասավորներին, ծեծում ու համշում են շներին և նողկալի օրինակ ծառայում պատանի բարոններին․․․ Հետո նրանք գնում են իրենց տները, իսկ դու, կոնծելուց հալից ընկած, մեն֊մենակ ես մնում բարոնուհու հետ․․․»։

Իր պատմության վերջում բարոնը այնքան հուզվեց, որ քիչ էր մնում էստորյան ուզեր, բայց զսպեց իրեն ու ասաց․

― Ռումատա, բարեկամս, գնանք այստեղից։ Դուք շատ հարուստ մառաններ ունեք․․․ Գնանաք․․․

― Բայց ո՞ւր գնանք․․․

― Միևնույն է։ Ուր ուզեք։ Թեկուզ «Գորշ ուրախություն»․․․

― Հը՜մ, ― ասաց Ռումատան։ ― Իսկ ի՞նչ պիտի անենք «Գորշ ուրախությունում»։

Բարոնը մի որոշ ժամանակ լուռ մնաց, կատաղած քաշքշելով բեղը։

― Ո՞նց թե ինչ պիտի անենք, ― վերջապես ասաց նա։ ― Նույնիսկ տարօրինակ է․․․ Ուղղակի կնստենք, կխոսենք․․․

― «Գորշ ուրախությունո՞ւմ», ― կասկածանքով հարցրեց Ռումատան։

― Այո։ Ես ձեզ հասկանում եմ, ― ասաց բարոնը։ ― Դա սոսկալի է։ Բայց և այնպես գնանք։ Այստեղ անընդհատ էստորյան եմ ուզում․․․

― Ձիս բերեք, ― ասաց Ռումատան ու գնաց աշխատասենյակից հաղորդիչը վերցնելու։

Մի քանի րոպե հետո նրանք, հեծած իրենց նժույգները, կողք֊կողքի գնում էին նեղլիկ փողոցով, որն ընկղմված էր թանձր խավարի մեջ։ Բարոնը, որ մի քիչ աշխուժացել էր, բարձրաձայն պատմում էր, թե երկու օր առաջ ի՜նչ վարազ էին սպանել։ Թե ի՜նչ զարմանալի հատկություններ ունի պատանի բարոնետը, թե ինչ հրաշք է կատարվել սուրբ Տուկեի վանքում, որտեղ վանահոր ազդրից ծնվել է վեցմատնանի տղա․․․ Ընդսմին բարոնը չէր մոռանում զվարճանալու մասին․ մերթ ընդ մերթ ոռնում էր գայլի պես ու մտրակով թխկթխկացնում փակ դռները։

Երբ նրանք մոտեցան «Գորշ ուրախությանը», բարոնը ձին կանգնեցրեց ու մտքերի մեջ ընկավ։ Ռումատան սպասում էր։ Վառ լուսավորված էին գինետան կեղտոտ պատուհանները, սմբակներով դոփդոփում էին սյուներից կապված ձիերը, ծուլորեն լեզվակռիվ էին տալիս պատուհանների տակ նստարաններին նստած շպարված աղջիկները, երկու ծառա, ճգնելով, դռնից ներս էին հրում բորակի հետքերով պատված վիթխարի տակառը։

Բարոնը տխուր ասաց․

― Մենակ․․․ Սոսկալի բան է, գիշերը դեռ նոր է սկսվում, ու դու մենակ ես։ Եվ նա էլ այնտեղ է մենակ․․․

― Այդպես մի՛ վշտացեք, բարեկամս, ― ասաց Ռումատան։ ― Չէ որ բարոնետը նրա հետ է, իսկ ես էլ ձեզ հետ եմ։

― Դա բոլորովին ուրիշ բան է, ― ասաց բարոնը։ ― Դուք ոչինչ չեք հասկանում, բարեկամս։ Դուք շատ եք երիտասարդ և թեթևամիտ․․․ Դուք, երևի, նույնիսկ հաճույք եք ստանում այս պոռնիկներին նայելուց․․․

― Իսկ ի՞նչ վատ բան կա դրանում, ― առարկեց Ռումատան, հետաքրքրությմաբ նայելով բարոնին։ ― Իմ կարծիքով, սրանք շատ լավիկն են։

Բարոնն օրորեց գլուխը և կծու հեգնանքով քմծիծաղեց։

― Այն մեկի քամակը, որ կանգնած է, ― ասաց նա բարձրաձայն, ― կախ է ընկած․․․ Իսկ այն մեկը, որ հիմա մազերն է սանրում, ընդհանրապես քամակ չունի․․․ Սրանք կովեր են, բարեկամս, լավագույն դեպքում՝ կովեր։ Ապա հիշեք բարոնուհուն։ Նրա ձեռքերը, նրա նազանքը․․․Կեցվածքը հիշեք, բարեկամս․․․

― Այո, ― համաձայնեց Ռումատան։ ― Բարոնուհին աննման է։ Գնանք այստեղից։

― Ո՞ւր, ― տրտում ասաց բարոնը։ ― Եվ ինչո՞ւ։ ― Հանկարծ նրա դեմքին վճռականություն հայտնվեց։ ― Ոչ, սիրելիս, ես այստեղից ոչ մի տեղ չեմ գնա։ Իսկ դուք՝ ոնց կուզեք։

Նա իջավ ձիուց։ ― Թեև ես շատ կնեղանայի, եթե դուք ինձ մենակ թողնեք։

― Հասկանալի է, որ ես պետք է ձեզ հետ մնամ, ― ասաց Ռումատան։ ― Բայց․․․

― Ոչ մի «բայց» ― ասաց բարոնը։

Նրանք սանձերը նետեցին վազքով իրենց մոտեցող ծառաներին ու հպարտ անցնելով պոռնիկների կողքով, մտան դահլիճ։ Այստեղ շնչելու օդ չկար։ Ճրագների կրակները դժվարությամբ էին իրենց համար ճանապարհ բացում գոլորշիների մշուշի միջով, ինչպես շատ մեծ և շատ կեղտոտ բաղնիքում։ Երկար սեղանների մոտ դրված նստարաններին նստած խմում էին, ուտում, ծիծաղում ու լաց էին լինում, գռեհիկ երգեր էին երգում համազգեստների կոճակներն արձակած, քրտնած զինվորները, մերկ մարմնի վրա խայտաբղետ բաճկոններ հագած ծովային շրջմորլիկները, գրեթե կիսամերկ կանայք, կացինները ծնկների արանքը դրած գորշ գրոհայիններն ու ցնցոտիներ հագած արհեստավորները։ Ձախ կողմից մշուշի մեջ նշմարվում էր վաճառասեղանը, որտեղ վիթխարի տակառներից էլ բարձր սարքված հատուկ տեղում նստած պանդոկապանը ղեկավարում էր ճարպիկ ու խարդախ ծառաների պարսը, իսկ աջ կողմից շողշողում էր դահլիճի մաքուր կեսը տանող դուռը․ այնտեղ հավաքվում էին ազնվազարմ դոները, պատվարժան վաճառականներն ու գորշ սպաները։

― Վերջ ի վերջո ինչո՞ւ մենք չպիտի խմենք, ― ջղագրգիռ նետեց բարոն Պամպան, բռնեց Ռումատայի թևքից և սեղանների միջև ընկած նեղ արանքով նետվեց դեպի վաճառասեղանը, իր զրահի եզրազարդի փշերով քերծելով նստածների մեջքները։ Հասնելով վաճառասեղանին, պանդոկապանի ձեռքից խլեց պատկառելի շերեփը, որով նա գինին լցնում էր գավաթների մեջ, անխոս խմեց պարունակությունը և հայտարարեց, որ հիմա արդեն ամեն ինչ կորած է և միայն մի բան է մնում՝ կարգին քեֆ անել։ Հետո շրջվեց պանդոկապետի կողմն ու բարձրաձայն հարցրեց, թե այս պանդոկում կա՞ մի այնպիսի տեղ, որտեղ ազնվազարմ դոները կարող են համեստորեն և պատշաճ կերպով ժամանակ անց կացնել, առանց նեղվելու ամեն տեսակ խուժանի, թափթփուկների և գողերի հարևանությունից։ Պանդոկապանը հավատացրեց նրան, որ հենց իր պանդոկում կա այդպիսի տեղ։

― Հրաշալի է, ― ասաց բարոնը և մի քանի ոսկի նետեց նրան։ ― Ինձ ու այս դոնի համար կբերեք ամենալավ բաները, և թող մեզ սպասարկի ոչ թե մի թեթևսոլիկ սիրուն, այլ հարգարժան տարիքոտ կին։

Պանդոկապանն ինքը ուղեկցեց ազնվազարմ դոներին մաքուր մասը։ Այստեղ քիչ մարդ կար։ Անկյունում մռայլ ուրախանում էին մի խումբ գորշ սպաներ՝ նեղլիկ համազգեստով չորս լեյտենանտ և երկու կապիտան, որոնք հագել էին թագի պահպանության մինիստրության նշանաքուղերով կարճ թիկնոցներ։ Նրանք փոքր կումերով գարեջուր էին խմում և պրպտուն հայացքները ոչ մի վարկյան չէին կտրում դռնից։

Բարոնը փլվեց ազատ սեղանի մոտ դրված աթոռին, խեթ֊խեթ նայեց գորշ սպաներին ու փնթփնթաց․ «Այստեղ էլ թափթփուկներից պրծում չկա․․․»։ Բայց հենց այդ պահին գոգնոց հագած մի մարմնեղ կին մատուցեց առաջին կերակրատեսակը։ Բարոնը փնչացրեց, գոտու տակից դուրս քաշեց դաշույնը և ձեռնամուխ եղավ կերուխումին։ Նա լուռ սկսեց խժռել եղջերվամսի խոշոր կտորները, աղ դրած կակղամորթները, ծովային խեցգետինները, սալաթի խրձերն ու մայոնեզները, այս ամենը թրջելով գինու, գարեջրի, տնական գարեջրի և գինեխառն գարեջրի հեղեղով։ Անփող դոները մեկ֊մեկ, երկու֊երկու սկսեցին հավաքվել նրա սեղանի մոտ, ու բարոնը նրանց դիմավորում էր ձեռքի աշխույժ թափահարումով և խուլ կռնչոցով։

Հանկարծ նա դադարեց ուտել, չռած աչքերով նայեց Ռումատային ու որոտաց ահեղաձայն․

― Ես վաղուց չէի եղել Արկանարում, իմ ազնիվ բարեկամ։ Ու պիտի անկեղծորեն ասեմ քեզ, որ ինչ֊որ բան այստեղ ինձ դուր չի գալիս։

― Հատկապես ի՞նչը, բարոն, ― հետաքրքրությամբ հարցրեց Ռումատան՝ կրծելով ճտի թևը։

Անփող դոների դեմքերին հարգալից ուշադրություն հայտնվեց։

― Ասեք ինձ, բարեկամս, ― ասաց բարոնը, յուղոտ մատները սրբելով թիկնոցի փեշով։ ― Ասացեք, ազնվազարմ դոներ։ Մեր նորին մեծություն թագավորի մայրաքաղաքում ե՞րբ է եղել այսպիսի բան, որ կայսրության հնագույն տոհմերի ժառանգներն ամեն քայլափոխին հանդիպեն քոսոտ խանութպանների ու մսագործների։

Անփող դոներն իրար նայեցին ու կամաց֊կամաց սկսեցին հետ֊հետ գնալ։ Ռումատան հայացքը գցեց այն անկյունը, որտեղ նստած էին գորշերը։ Այնտեղ հիմա չէին խմում ու նայում էին բարոնին։

― Ես ձեզ կասեմ, թե բանն ինչ է, ազնվազարմ դոներ, ― շարունակեց Պամպան։ ― Դրա պատճառն այն է, որ դուք այստեղ վախեցել եք։ Դուք դրանց դիմանում եք։ Այ, հենց դու վախենում ես, ― գոռաց նա, հայացքը գամելով ամենից մոտ կանգնած անփող դոնին։ Վերջինս դեմքը ծամածռեց և, հազիվհազ ժպտալով, հեռացավ։ ― Վախկոտնե՜ր, ― գոռաց բարոնը։ Նրա բեղերը ցցվել էին։

Սակայն անփող դոներից ոչ մի բան դուրս չի գա։ Նրանք կռիվ չէին ուզում, նրանք միայն ուզում էին խմել և ուտել։

Այդժամ բարոնը ոտքը դրեց աթոռին, աջ բեղը ոլորեց բռունցքով ու, հայացքը գցելով անկյունում նստած գորշ սպաների կողմը, հայտարարեց․

― Իսկ ես ոչ ոքից չեմ վախենում։ Ու սատկացնում եմ ձեռքս ընկած գորշ ստահակներին։

― Ի՞նչ է բլբլում այդ գարեջրի տակառը, ― բարձրաձայն հարցրեց երկարուկ դեմքով գորշ կապիտանը։

Բարոնը գոհունակությամբ ժպտաց։ Նա շրխկոցով վեր կացավ սեղանի մոտից ու ծանրումեծ բարձրացավ աթոռի վրա։ Ռումատան հոնքերը խոժոռելով, ձեռնամուխ եղավ մսի երկրորդ կտորն ուտելուն։

― Հե՜յ, լսեք, գորշ սրիկանե՜ր, ― այնպես ահեղաձայն գոռած բարոնը, ասես սպաները մի մղոն հեռու էին նրանից։ ― Գիտե՞ք, որ երեք օր առաջ ես՝ բարոն Պամպա դոն Բաուս, ձերոնց մի լավ․․․լավ ծեծ տվի։ Դուք հասկանո՞ւմ եք, բարեկամս, ― առաստաղի տակից դիմեց նա Ռումատային, ― ես ու հայր Կաբանին, ուրեմն, երեկոյան խմում էինք իմ դղյակում։ Հանկարծ վազելով գալիս է իմ ախոռապանն ու հայտնում, որ գորշերի հրոսակախումբը տակնուվրա է անում «Ոսկե պայտ» պանդոկը։ Իմ պանդոկը, իմ հայրենի հողում։ Ես հրամայում եմ՝ «Ձի հեծնե՛լ», ու սլանում եմ այնտեղ։ Երդվում եմ խցաններովս, որ նրանք մեծ ոհմակով էին, մի քսան հոգի․․․ Նրանք ճանկել էին երեք հոգու, կոնծել էին խոզերի պես ու սկսել․․․ Դե այդ խանութպանները խմել չեն կարողանում․․․ ու սկսել են բոլորին ծեծել, ջարդուփշուր անել։ Ես բռնեցի մեկի ոտքից, ու սկսվեց․․․ Ես նրանց հետևից ընկած քշեցի մինչև Ծանր թրերը․․․ Արյունը, դուք ինձ չեք հավատա, հասնում էր մինչև ծնկներս, իսկ կացիններին հաշիվ չկար․․․

Բարոնի պատմությունն այստեղ ընդհատվեց։ Երկարուկ դեմքով կապիտանը թափ տվեց ձեռքը, և ծանր նետադանակը զրնգաց՝ դիպչելով բարոնի կրծքի զրահին։

― Վաղուց պիտի դա արած լինեիր, ― ասաց բարոնը ու պատյանից դուրս քաշեց վիթխարի երկսայր սուրը։

Հիմա արդեն բոլորը ոտքի վրա էին։ Անփող դոները կծկվել էին պատերի տակ։ Ջահել ազնվականները բարձրացել էին սեղանների վրա, որ ավելի լավ տեսնեն։ Գորշերը, դաշույններն առաջ մեկնած, կիսաշրջան կազմեցին ու շարժվեցին բարոնի վրա։ Միայն Ռումատան էր նստած մնացել, մտածելով, թե բարոնի ո՞ր կողմից վեր կենա, որ չընկնի նրա թրի տակ։

Լայն շեղբը չարագուշակ ֆշշում էր, շողշողուն շրջաններ գծելով բարոնի գլխավերևում։ Բարոնն ուղղակի աներևակայելի էր։ Նա ասես բեռնատար ուղղաթիռ լիներ, դռդռացող պտուտակով․․․

Գորշերը երեք կողմից շրջապատելով նրան, անվճռական կանգ առան։ Նրանցից մեկը պատահաբար մեջքով կանգնեց Ռումատայի դեմ, և Ռումատան, ձգվելով սեղանի վրայով, բռնեց նրա օձիքից, շպրտեց ուտելիքի թերմածքով ափսեների վրա ու ափի կողքով շրխկացրեց նրա ականջից ներքև։ Գորշը փակեց աչքերն ու սսկվեց։ Բարոնը գոռաց․

― Մորթե՛ք դրան, ազնվազարմ Ռումատա, իսկ ես կկոտորեմ մնացածներին։

Նա դրանց բոլորին կսպանի, դժգոհ մտածեց Ռումատան։

― Լսեք, ― ասաց նա գորշերին։ ― Եկեք չփչացնենք մեր բոլորի ուրախ երեկոն։ Դուք մեզ չեք դիմանա։ Զենքերդ վայր գցեք ու չքվեք այստեղից։

― Չէ՜ մի, ― բարկացած առարկեց բարոնը։ ― Ես կռվել եմ ուզում։ Թող նրանք կռվեն։ Դե կռվեք, գրողի տարածներ։

Այս խոսքերն ասելով՝ նա շարժվեց գորշերի վրա, էլ ավելի ուժգին պտտեցնելով թուրը։ Գորշերը նահանջում էին, գունատվելով աչքի առաջ։ Երևում էր, որ նրանք կյանքում բեռնատար ուղղաթիռ տեսած չկային։ Ռումատան ոստնեց սեղանի վրայով։

― Սպասիր բարեկամս, ― ինչո՞ւ պիտի մենք կռվենք այս մարդկանց հետ։ Ձեզ դուր չի՞ գալիս, որ նրանք այստեղ են։ Էհ, թող գնան։

― Մենք առանց զենքի չենք գնա, ― մռայլ հայտնեց լեյտենանտներից մեկը։ ― Մեզ դրա համար կպատժեն։ Ես հիմա պարեկային խմբում եմ։

― Գրողի ծոցը գնացեք ձեր զենքերով, ― թույլ տվեց Ռումատան։ ― Դաշույններդ դրեք պատյանների մեջ, ձեռքներդ՝ ծոծրակներիդ ու մեկ֊մեկ դուրս եկեք։ Եվ ոչ մի ստորություն։ Թե չէ, ոսկորներդ կջարդեմ։

― Ո՞նց գնանք, ― սրտնեղած ասաց երկարուկ դեմքով կապիտանը։ ― Այս դոնը փակել է մեր ճամփան։

― Ու կփակեմ, ― համառեց բարոնը։

Ջահել ազնվականները ծաղրալից հռհռացին։

― Դե լավ, ― ասաց Ռումատան։ ― Ես բարոնին կբռնեմ, իսկ դուք փախեք, դեհ, շուտ, ես երկար չեմ կարող պահել նրան․․․ Հե՜յ, հեռացեք դռան մոտից․․․ Բարոն, ― ասաց նա, գրկելով Պամպայի ընդարձակ գոտկատեղը, ― ինձ թվում է, որ դուք մի կարևոր հանգմանք մոռացել եք, բարեկամս։ Չէ որ այս փառապանծ սուրը ձեր նախնիներն օգտագործել են միայն ազնիվ մարտում, քանզի ասված է․ «Սուրդ մի՛ մերկացրու պանդոկում»։

Թուրը թափահարող բարոնի դեմքին մտահոգություն հայտնվեց։

― Բայց ես ուրիշ թուր չունեմ, ― անվճռական ասաց նա։

― Առավել ևս, ― ազդեցիկ ասաց Ռումատան։

― Դուք այդպե՞ս եք կարծում։ ― Բարոնը դեռևս տատանվում էր։

― Ախր դուք ինձանից լավ գիտեք դա․․․

― Այո, ― ասաց բարոնը։ ― Դուք ճիշտ եք։ ― Նա նայեց վերև՝ կատաղորեն պտտվող իր դաստակին։ ― Դուք չեք հավատա, սիրելի Ռումատա, բայց ես երեք֊չորս ժամ կարող եմ այսպես․․․ ու բոլորովին չեմ հոգնում․․․ Էհ, ինչո՞ւ նա հիմա ինձ չի տեսնում։

― Ես կպատմեմ նրան, ― խոստացավ Ռումատան։

Բարոնը հոգոց հանեց ու իջեցրեց թուրը։ Գորշերը կծկվելով, ծլկեցին նրա կողքով։ Բարոնը հայացքով ուղեկցեց նրանց։

― Չգիտեմ, չգիտեմ, ― կասկածանքով ասաց նա։ ― Ինչ եք կարծում, ճիշտ արեցի՞, որ քամակներին շրխկացրի։

― Շատ ճիշտ արեցիք, ― համոզիչ տոնով ասաց Ռումատան։

― Ինչ արած, ― ասաց բարոնը, թուրը դնելով պատյանը։ ― Դե որ մեզ չհաջողվեց կռվել, ապա մենք կերուխումի իրավունք ունենք։

Բռնելով դեռևս ուշակորույս ընկած գորշ լեյտենանտի ոտքերից, բարոնը ցած քաշեց նրան սեղանից ու բամբ ձայնով գոռաց․

― Հե՜յ, տիրուհի։ Խմիչք ու ուտելիք բեր։

Նրանց մոտեցան ջահել ազնվականներն ու հարգալից շնորհավորեցին հաղթանակը։

― Եղածը մի բան չէր, ― բարեհոգաբար նկատեց բարոնը։ ― Վեց քոսոտ ստահակ, վախկոտ, ոնց որ բոլոր խանութպանները։ «Ոսկե պայտում» ես դրանցից քսան հոգու սատկացրի․․․ Բախտս բերել էր, ― դիմեց նա Ռումատային, ― որ այն ժամանակ այս մարտական թուրը չէր ձեռքիս։ Ես կարող էի մոռանալ ու թուրս մերկացնել։ Ու թեպետ «Ոսկե պայտը» պանդոկ չէ, այլ սոսկ միայն գինետուն․․․

― Ոմանք հենց այդպես էլ ասում են՝ «Սուրդ պատյանից մի հանիր գինետանը», ― ասաց Ռումատան։

Տիրուհին մսով լի նոր սկուտեղներ և գինու սափորներ բերեց։ Բարոնը թևքերը քշտեց ու գործի անցավ։

― Ի դեպ, ― ասաց Ռումատան։ ― Ովքե՞ր էին այն երեք գերիները, որոնց ազատեցիք «Ոսկե պայտում»։

― Ազատեցի՞, ― բարոնը դադարեց ծամել ու հայացքը հարեց Ռումատային։ ― Բայց, իմ ազնվազարմ բարեկամ, ես երևի այնքան էլ ճիշտ չեմ արտայատվել։ Ես ոչ ոքի չեմ ազատել։ Չէ՞ որ նրանք ձերբակալված էին, իսկ դա պետական գործ է․․․ Ինչո՞ւ պիտի ես նրանց ազատեի։ Ինչ֊որ մի դոն էր, երևի, վախկոտի մեկը, մի ծեր ուսյալ ու ծառան․․․ Նա վեր քաշեց ուսերը։

― Այո, իհարկե, ― տխուր ասաց Ռումատան։

Բարոնը հանկարծ կաս֊կարմիր կտրեց ու սարսափելի չռեց աչքերը։

― Ի՞նչ։ Նորի՞ց, ― ոռնաց նա։

Ռումատան հետ նայեց։ Դռան մոտ կանգնած էր դոն Ռիպատը։ Բարոնը շրջվեց, շուռ տալով աթոռներն ու ցած գցելով ափսեները։ Դոն Ռիպատը նշանակալիորեն նայեց Ռումատայի աչքերին ու դուրս եկավ։

― Ներողություն եմ խնդրում, բարոն, ― ասաց Ռումատան, վեր կենալով տեղից։ ― Արքունական ծառայություն․․․

― Ա՜․․․ ա՜, ― հիասթափված փնթփնթաց բարոնը։ ― Կարեկցում եմ․․․ Ոչ մի դեպքում չէի ծառայի․․․

Դոն Ռիպատը սպասում էր դռան հետևում։

― Ի՞նչ նորություն կա, ― հարցրեց Ռումատան։

― Երկու ժամ առաջ, ― գործնականորեն հաղորդեց դոն Ռիպատը, ― Թագի պահպանության մինիստր դոն Ռեբայի հրամանով ձերբակալեցի և Ուրախ Աշտարակ տարա դոնա Օկանային։

― Այդպես, ― ասաց Ռումատան։

― Մեկ ժամ առաջ Դոնա Օկանան մահացավ, չդիմանալով կրակով խոշտանգվելուն։

― Այդպե՜ս, ― ասաց Ռումատան։

― Պաշտոնապես նրան մեղադրեցին լրտեսության մեջ։

― Բայց․․․ ― Դոն Ռիպատը կմկմաց ու աչքերը գցեց հատակին։ ― Ես կարծում եմ․․․ Ինձ թվում է․․․

― Հասկանում եմ, ― ասաց Ռումատան։

Դոն Ռիպատը մեղավոր աչքերով նայեց նրան։

― Ես անզոր էի․․․ ― սկսեց նա։

― Դա ձեր գործը չէ, ― խռպոտ ձայնով ասաց Ռումատան։

Դոն Ռիպատի աչքերը նորից դարձան անկենդան։ Ռումատան գլխով հրաժեշտ տվեց նրան ու վերադարձավ բարոնի մոտ։ Բարոնը մաքրազարդել էր լցոնված սիպեներով սկուտեղը։

― Էստորական լցրեք, ― ասաց Ռումատան։ Ու թող էլի բերեն։ ― Նա հազաց։ ― Պիտի քեֆ անենք։ Գրո՜ղը տանի, քեֆ պիտի անենք․․․

Երբ Ռումատան ուշքի եկավ, զգաց, որ կանգնած է ինչ֊որ ամայի վայրում։ Արդեն բացվում էր թուխպ օրը, հեռվում ինչ֊որ տեղ խռպոտ ձայներով կանչում էին աքլոր֊ժամացույցները։ Կռռում էին մի տհաճ կույտի վերևում պտտվող ագռավները, և շուրջը խոնավ նեխահոտ էր փչում։ Գլխի մշուշն արագ ցնդում էր, վրա էր հասնում ընկալումների գերհստակության և որոշակիության ծանոթ զգացումը, լեզվի վրա դուրեկանորեն հալվում էր անանուխի դառնությունը։ Սոսկալի ցավում էին աջ ձեռքի մատները։ Ռումատան բռունցքը մոտեցրեց աչքերին։ Հոդերի մաշկը պլոկված էր, իսկ ափի մեջ սեղմված էր կասպարամիդի դատարկ սրվակը (հակաալկոհոլային թունավորման այդ հզոր դեղամիջոցը Երկիրը միշտ տալիս էր հետամնաց մոլորակներում աշխատող իր հետախույզներին)։ Երևում է, արդեն այստեղ, այս ամայի տեղում, երբ դեռ չէր ընկել խոզային վիճակի մեջ, Ռումատան առանց գիտակցելու, գրեթե բնազդորեն, բերանն էր լցրել սրվակի պարունակությունը։

Տեղանքը ծանոթ էր, հենց դիմացը սևին էր տալիս հրդեհված աստղադիտարանի աշտարակը, իսկ ձախ կողմում աղջամուղջի միջից նշամարվում էին մինարեթներ հիշեցնող թագավորական պալատի պահակային աշտարակները։ Ռումատան խոր շնչեց խոնավ ու պաղ օդը և քայլերն ուղղեց դեպի տուն։

Բարոն Պամպան չտեսնաված քեֆ արեց այդ գիշեր։ Անփող դոների ուղեկցությամբ, որոնք շատ արագ կորցրին մարդկային կերպարանքը, նա մի վիթխարի շրջան գործեց՝ մտնելով արկանարյան բոլոր գինետները, ու գինուն տալով ամեն ինչ, նույնիսկ շքեղ գոտին, սպառելով աներևակայելի քանակությամբ խմիչք ու խորտիկներ, և ճանապարհին մոտ ութ անգամ կռվի բռնվեց։ Համենայն դեպս, Ռումատան հստակ հիշում էր ութ կռիվները, որոնց ինքը խառնվել էր, ճգնելով բաժանել կռվողներին, որ գործը չհասնի սպանության։ Ուրիշ բան նա այլևս չէր հիշում, ամեն ինչ թաղված էր մշուշի մեջ։ Այդ մշուշից մերթ հառնում էին ատամների մեջ դաշույն խրած գիշատիչ մռութներ, մեկ վերջին անփող դոնի անհեթեթ վշտահար դեմքը, որին բարոն Պամպան փորձում էր ստրկության վաճառել նավահանգստում, մերթ՝ մեծքթանի փրփրած իրուկանցուն, որը կատաղած պահանջում էր վերադարձնել իր ձիերը․․․

Սկզբում Ռումատան դեռ մնում էր որպես հետախույզ։ Բարոնին հավասար խմում էր իրուկանյան, էստորական, սոանայն, արկանարյան, սակայն ամեն անգամ նոր տեսակի գինու անցնելուց առաջ թաքուն կասպարամիդի մի հաբ էր դնում բերանը։ Նա դեռ պահպանում էր սթափությունը և, ըստ սովորության, նկատում էր խաչմերուկներում ու կամուրջների մոտ խմբված գորշ գրոհային պարեկներին, սոանյան ճանապարհի վրա գտնվող հեծյալ բարբարոսների ուղեկալը, որտեղ բարոնին հաստատ կգնդակահարեին, եթե Ռումատան չիմանար բարբարոսների լեզուն։ Նա հստակ հիշում էր, ինչպես ապշեց այն մտքից, երբ գլխի ընկավ, որ Հայրենասիրական դպրոցի առաջ անշարժ կանգնած կնգուղավոր, սև սքեմներով դիվային զինվորների շարքը վանքի դրուժինան է։ Եկեղեցին ի՞նչ գործ ունի այստեղ, մտածեց նա։ Այդ ո՞ր օրվանից է Արկանարում եկեղեցին միջամտում աշխարհիկ գործերին։

Նա դանդաղ էր հարբում, բայց և այնպես հարբեց միանգամից, և երբ մի պահ սթափվելով իր դիմաց տեսավ կտոր֊կտոր արված կաղնե սեղանը ինչ֊որ անծանոթ սենյակում, ձեռքում բռնած սուրը և իրեն ծափահարող անփող դոներին, մտածեց, որ տուն գնալու ժամանակն է։ Բայց արդեն ուշ էր։ Կատաղության և ամեն մարդկայինից ազատագրվելու նողկալի ու անպատկառ բերկրանքի ալիքն արդեն կլանել էր նրան։ Նա դեռևս մնում էր երկրացի մարդ, հետախույզ, ժառանգը կրակի ու երկաթի մարդկանց, որոնք հանուն վեհ նպատակի չէին խնայում ոչ իրենց, ոչ էլ ուրիշներին։ Նա չկարողացավ դառնալ Ռումատա Էստորացի, քսաներորդ սերունդը ռազմաշունչ նախնիների, որոնք հռչակված էին իրենց կողոպուտներով և հարբեցողությամբ։ Բայց նա այլևս կոմունար էլ չէր։ Նա այլևս ոչ մի պարտականություն չուներ Էքսպերիմենտի հանդեպ։ Նրան մտահոգում էին սոսկ իր հանդեպ ունեցած պարտականությունները։ Նա այլևս ոչ մի կասկած չուներ։ Ամեն ինչ պարզ էր նրան, բացարձակապես ամեն ինչ։ Նա հաստատ գիտեր, թե ով է այս ամենի մեղավորը, և հաստատ գիտեր, թե ինքն ինչու է ուզում սրակոտոր անել, ողջակիզել, նիզակներով ու եղաններով պալատի աստիճաններից ներքև շպրտել ոռնացող ամբոխին։

Ռումատան ցնցվեց ու պատյանից հանեց թուրը։ Սայրերը բթացած էին, բայց՝ մաքուր։ Նա հիշում էր, որ մարտի էր բռնվել ինչ֊որ մեկի հետ, բայց ո՞ւմ։ Ու ինչպե՞ս էր վերջացել․․․

․․․ Ձիերը ծախել էին ու կոնծել։ Անփող դոները չքվել էին։ Ռումատան բարոնին իր տուն էր բերել (դա էլ էր հիշում)։ Պամպա դոն Բաուն առույգ էր, միանգամայն սթափ ու պատրաստ շարունակելու խրախճանքը․ պարզապես չէր կարողանում ոտքի վրա մնալ։ Բացի այդ, նա չգիտես ինչու կարծում էր, որ հենց նոր է հրաժեշտ տվել սիրելի տիկնոջն ու հիմա արշավանքի է դուրս եկել իր ոխերիմ թշնամի բարոն Կասկայի դեմ, որը ծայրաստիճան լկտիացել է։ («Դուք ասեք, սիրելիս, այդ սրիկան իր ազդրից վեցմատնանի տղա է ծնել ու անունը դրել Պամպա․․․»)։ «Արևը մայր է մտնում, ― հայտարարեց նա, նայելով մայրամուտ պատկերող գոբելենին։ ― Մենք կարող էինք մինչև լույս ուրախանալ այս գիշեր, իմ ազնիվ դոներ, բայց ռազմի սխրանքները պահանջում են քնել։ Արշավի ընթացքում ոչ մի կաթիլ գինի։ Եվ բարոնուհին էլ է դրան դեմ»։

Ի՞նչ։ Անկողի՞ն։ Ի՞նչ անկողին բաց դաշտում։ Մեր անկողինը մարտական նժույգի սթարն է։ Այս խոսքերն ասելով՝ նա պատից պոկեց տարաբախտ գոբելենը, փաթաթվեց մինչև գլուխը և շրխկոցով փռվեց անկյունում դրված աշտանակի տակ։ Ռումատան Ունոյին հրամայեց մի դույլ թթվաջուր դնել նրա կողքը։ «Համա լակել եք», ― մռթմռթաց Ունոն։ «Լռիր, հիմար, ― ասաց այն ժամանակ Ռումատան և․․․ Հետո ինչ որ բան եղավ։ Ինչ որ շատ գարշելի բան, որը ամբողջ քաղաքով մեկ քշեց նրան, հասցրեց այս ամայի դաշտը։ Ինչ֊որ շա՛տ֊շա՛տ սոսկալի, ամոթալի բան․․․

Նա հիշեց, երբ արդեն մոտենում էր տանը և, հիշելով, կանգ առավ։

․․․ Մի կողմ շպրտելով Ունոյին, աստիճաններով բարձրացավ ու մտավ նրա մոտ որպես տեր, ու լուսամփոփի լույսի տակ տեսավ աղջկա սպիտակ դեմքը, սարսափից և զզվանքից խոշորացած աչքերը, և այդ աչքերում տեսավ ինքն իրեն՝ օրորվող, ոտքի վրա չկանգնող, կախ ընկած փսլնքոտ շրթունքով, քերծված բռունցքներով, կեղտոտ հագուստով, տեսավ երակներում կապույտ արյուն հոսող լկտի ու ստոր ստահակին, և այդ հայացքը հետ շպրտեց նրան դեպի սանդուղք, ներքև, միջանցք, մութ փողոց և հեռու, ավելի հեռու, ինչքան հնարավոր է հեռո՛ւ, հեռո՛ւ․․․

Ատամներն իրար սեղմելով և զգալով, որ ներսում ամեն ինչ սառել է ու քարացել, նա զգուշորեն բացեց դուռը և ոտնաթաթերի վրա մտավ միջանցք։ Անկյունում, վիթխարի ծովային կաթնասունի նման խաղաղ քնած էր բարոնը։ «Ով է», ― բացականչեց Ունոն, որն աղեղնազենը ծնկներին դրած ննջում էր աթոռի վրա։ «Կամաց», ― շշուկով ասաց Ռումատան։ ― Գնանք խոհանոց։ Մի տակառ ջուր բեր, քացախ, նոր շորեր։ Շուտ»։

Նա երկար ու մոլեգին գոհունակությամբ լվացվում էր և մարմինը շփում քացախով, վրայից մաքրելով գիշերվա մրուրը։ Ունոն, որը սովորականին հակառակ լուռ էր, անընդհատ պտտվում էր նրա չորս կողմը։ Եվ միայն հետո, երբ դոնին օգնում էր հագնելու հետևին ճարմանդներ կպցրած անհեթեթ մանուշակագույն տարազը, մռայլ հայտնեց․

― Երբ գիշերը փախաք, Կիրան ներքև իջավ ու հարցրեց, թե դուք տուն եկե՞լ եք։ Նա երևի կարծել է, թե երազ է տեսել։ Ես նրան ասացի, որ ինչ երեկ գնացել եք հերթապահության, այդպես էլ չեք վերադարձել․․․

Ռումատան շրջվեց ու խոր շունչ քաշեց։ Ունոյի ասածը նրան չթեթևացրեց։ Ընդհակառակը։

― ․․․ Իսկ ես ամբողջ գիշեր զենքը ձեռքիս նստել եմ բարոնի մոտ, վախենում էի, որ զարթնի ու վերև քշի․․․

― Շնորհակալություն, պստիկ, ― ճիգ գործադրելով, ասաց Ռումատան։

Նա հագավ կոշիկները, դուրս եկավ միջանցք և կանգնեց սև, մետաղափայլ հայելու առաջ։ Կասպարամիդը անխափան էր գործում։ Հայելու մեջ երևում էր նրբագեղ, առինքնող արտաքինով դոնի դեմքը, որը փոքր֊ինչ դալուկ էր հոգնեցուցիչ գիշերային հերթապահությունից հետո։ Ոսկե ապարոշով ագուցված խոնավ մազերը գեղեցիկ ալիքներով իջնում էին ուսերին։ Ռումատան մեքենաբար ուղղեց քթարմատի վերևում գտնվող օբյեկտիվը։ Համա թե լավ ներկայացում տեսան այսօր Երկրում, մռայլ մտածեց նա։

Լույսն արդեն բացվել էր։ Արևը ներս ընկավ փոշոտ ապակիներից։ Շրխկոցով բացվեցին պատուհանների փեղկերը։ Դրսում իրար հետ խոսում էին քնատ մարդիկ։ «Ո՞նց եք քնել, եղբայր Կիրիս»։ ― «Փառք աստծո, հանգիստ էր, եղբայր Տիկա։ Գիշերն անցավ, և փառք տանք աստծուն»։ ― «Իսկ ինչ֊որ մեկը մեր պատուհաններն էր ջարդում։ Ասում են, ազնվազարմ դոն Ռումատան գիշերը զվարճանում էր»։ ― «Ասում են, որ նրանց տանը հյուր կա»։ ― «Հիմա մի՞թե զվաարճանում են։ Հիշում եմ, երիտասարդ թագավորի օրոք այնպես էին զվարճանում, որ չնկատեցին էլ, թե ինչպես քաղաքի կեսը հրդեհվեց»։ ― «Ինչ ասեմ, եղբայր Տիկա։ Փառք աստծու, որ մեր հարևանը կարգին դոն է։ Տարին մի անգամ է զվարճանում, այն էլ․․․»։

Ռումատան բարձրացավ վերև, բախեց աշխատասենյակի դուռը և ներս մտավ։ Կիրան երեկվա պես նստած էր բազկաթոռին։ Նա բարձրացրեց աչքերը և վախեցած ու տագնապով լի հայացքը հառեց Ռումատային։

― Բարի լույս, փոքրիկս, ― ասաց Ռումատան, մոտեցավ, համբուրեց նրա ձեռքերը և նստեց դիմացի բազկաթոռին։

Կիրան շարունակում էր զննել նրա դեմքը, հետո ասաց․

― Հոգնե՞լ ես։

― Հա, մի քիչ։ Ու հիմա նորից պիտի գնամ։

― Բան սարքե՞մ քեզ համար։

― Շնորհակալություն, պետք չէ։ Ունոն կպատրաստի։ Գուցե միայն օձիքիս օծանելիք․․․

Ռումատան զգում էր, որ իրենց միջև հառնում է կեղծիքի պատը։ Սկզբում բարակ, իսկ հետո ավելի ու ավելի հաստ ու ամուր պատը․․․ Եվ արդեն ընդմիշտ, ամբողջ կյանքում կմնա այդ պատը, դառնացած մտածեց Ռումատան։ Նա նստել էր աչքերը փակ, մինչ աղջիկը տարբեր օծանելիքներ էր քսում նրա շքեղ օձիքին, դեմքին, ճակատին, մազերին։ Հետո Կիրան ասաց․

― Դու նույնիսկ չես հարցնում, թե ես ինչպես եմ քնել։

― Հը, ինչպե՞ս ես քնել, փոքրիկս։

― Երազ եմ տեսել։ Սոսկալի երազ, հասկանո՞մ ես։

Պատը դարձավ ամրոցի պարիսպ։

― Նոր տեղում միշտ էլ այդպես է լինում, ― կեղծեց Ռումատան։ ― Համ էլ, երևի, բարոնը ներքևում աղմկում էր։

― Ասե՞մ նախաճաշը բերեն, ― հարցրեց Կիրան։

― Ասա։

― Իսկ առավոտյան դու ի՞նչ գինի ես սիրում։

Ռումատան բացեց աչքերը։

― Ջուր եմ ուզում, ― ասաց նա։ ― Առավոտյան ես չեմ խմում։

Կիրան դուրս եկավ սենյակից, և Ռումատան լսեց, թե նա ինչպես հանգիստ ու զրնգուն ձայնով է խոսում Ունոյի հետ։ Հետո վերադարձավ սենյակ, նստեց նրա բազկաթոռի կողքին ու սկսեց պատմել երազը, իսկ Ռումատան լսում էր հոնքերը խոժոռելով և զգալով, թե ինչպես ամեն րոպե պատն ավելի է հաստանում ու անխորտակելի դառնում, և ինչպես է այդ պատն իրեն հեռացնում իր միակ, այս հրեշավոր աշխարհում իսկապես հարազատ իր միակ էակից։ Եվ այնժամ նա ամբողջ մարմնով ընդոստ զարնվեց այդ պատին․

― Կիրա, ― ասաց նա։ ― Դա երազ չի եղել։

Ու առանձնապես ոչ մի բան չպատահեց։

― Իմ խե՜ղճ Ռումատա, ― ասաց Կիրան։ ― Սպասիր, ես հիմա թթվաջուր կբերեմ․․․

Գլուխ հինգերորդ

Դեռ բոլորովին վերջերս արկանարյան թագավորների արքունիքը Կայսրության ամենալուսավոր արքունիքներից մեկն էր։ Արքունիքն ուներ իր գիտնականները, որոնց մեծ մասը, իհարկե, արկածախնդիրներ էին, բայց կային նաև իսկական գիտնականներ, ինչպես Բագիր Կիսենացին, որն հայտնաբերել էր մոլորակի գնդաձևությունը, լեյբհեքիմ Տատան, որը հանճարեղորեն կռահել էր, թե համաճարակների պատճառը քամու և ջրի միջոցով տարածվող ու անզեն աչքին անտեսանելի որդերն են․ ալքիմիկոս Սինդան, որը բոլոր ալքիմիկոսների պես փնտրում էր կավից ոսկի ստանալու եղանակը, բայց հայտնագործեց նյութի պահպանման օրենքը։ Արկանարի արքունիքն ուներ նաև իր բանաստեղծները, որոնք հիմնականում պնակալեզներ ու շողոքորթներ էին, բայց կային նաև Պեպին Փառապանծի նմանները։ Պեպին Փառապանծը «Արշավանք դեպի հյուսիս» պատմական ողբերգության հեղինակն էր, Ցուբեն Ճշմարտասերը գրել էր ավելի քան հիսուն բալլադ ու սոնետ, որոնք ժողովուրդը երգի էր վերածել, իսկ Դուր Քերթողը գրել էր Կայսրության պատմության մեջ առաջին աշխարհիկ վեպը՝ գեղեցկուհի բարբարոսին սիրահարված արքայազնի տխուր պատմությունը։ Արքունիքում կային նաև սքանչելի դերասաններ, պարողներ և երգիչներ։ Նշանավոր նկարիչները պատերը ծածկում էին չխամրող որմնանկարներով, երևելի քանդակագործները իրենց ստեղծագործություններով զարդարում էին պալատական զբոսայգիները։ Չի կարելի ասել, թե արկանարյան թագավորները լուսավորության ջատագով էին կամ էլ արվեստասեր։ Պարզապես դա համարվում էր նույնքան վայելուչ և անհրաժեշտ, ինչպես որ առավոտյան հագնվելու արարողությունը և շքամուտքի մոտ կանգնած պերճաշուք գվարդիականները։ Արիստոկրատական հանդուրժողականությունը երբեմն նույնիսկ թույլ էր տալիս, որ գիտնականներից և բանստեղծներից ոմանք դառնան պետական ապարատի նշանավոր պնդօղակներ։ Այսպես, ընդամենը կես դար առաջ ամենագետ ալքիմիկոս Բոթսան զբաղեցնում էր անհարկիության պատճառով այսօր վերացված ընդերքի մինիստրի պաշտոնը, նա սկիզբ դրեց մի քանի հանքերի մշակմանն ու Արկանարը փառաբանեց մի շարք զարմանահրաշ ձուլվածքներով, որոնց գաղտնիքը մոռացվեց նրա մահից հետո։ Իսկ Պեպին Փառապանծը ընդհուպ մեր օրերը ղեկավարում էր պետական լուսավորությունը, մինչև որ նրա ղեկավարած պատմության և գրականության մինիստրությունը համարվեց վնասակար և ուղեղներ ապականող։

Պատահում էր, (ինչպես և հնում), որ թագավորի բթամիտ ու վավաշոտ սիրուհուն անհաճո նկարչին կամ գիտնականին վաճառում էին արտասահմանում կամ մկնդեղով թունավորում, բայց միայն դոն Ռեբան իսկականից ձեռնամուխ եղավ այդ գործին։ Թագի պահպանության մինիստրի իր ամենազոր պաշտոնում նա այնպես ամայացրեց արկանարյան մշակույթի աշխարհը, որ նույնիսկ առաջ բերեց մի քանի երևելի անձանց դժգոհությունը, որոնք հայտարարեցին, թե արքունիքը դարձել է շատ տաղկտալի և պարահանդեսների ժամանակ ոչ մի հետաքրքրիր բան չեն լսում, բացի հիմար բամբասանքից ու ասեկոսներից։

Բազիր Կիսենացին, որը մեղադրվել էր պետական հանցագործության հասնող խելագարության մեջ և զնդան էր նետվել, մեծ դժվարությամբ ազատվեց այնտեղից շնորհիվ Ռումատայի ջանքերի, և ուղարկվեց մետրոպոլիա։ Նրա աստղադիտարանը հրդեհվեց, իսկ կենդանի մնացած աշակերտները փախան ով որտեղ կարողացավ։ Լեյբհեքիմ Տատան ուրիշ հինգ լեյբհեքիմների հետ միասին հանկարծ հայտարարվեց թունավորող, որը Իրուկանի հերցոգի դրդմամբ գործում է թագավորի անձի դեմ․ չդիմանալով կտտանքներին, նա խոստովանեց իր չարագործությունները և կախաղան հանվեց Թագավորական հրապարակում։ Աշխատելով փրկել նրան՝ Ռումատան երեսուն կիլոգրամ ոսկի բաժանեց, կորցրեց չորս գործակալի (ազնվազարմ դոների, որոնք չգիտեին ինչ է կատարվում), քիչ մնաց ինքը բռնվեր, երբ դատապարտայլներին փախցնելիս վիրավորվեց, ու գործը ձախողվեց։ Դա նրա առաջին պարտությունն էր, որից հետո նա, վերջապես, հասկացավ, որ դոն Ռեբան պատահական անձ չէ։ Մեկ շաբաթ հետո իմանալով, որ մտադիր են ալքիմիկոս Սինդային մեղադրել գանձարանին փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը չհայտնելու համար, պարտությունից կատաղած Ռումատան ալքիմիկոսի տան մոտ դարան մտավ, դեմքը ծածկելով սև փաթաթանով, զինաթափեց ալքիմիկոսի հետևից եկած գրոհայիններին, կապոտեց նրանց ու նետեց նկուղը և հենց այդ գիշեր էլ այս ամենից լրիվ անտեղյակ Սինդային հասցրեց Սոանի սահմանները, որտեղ նա, ուսերը տարակուսանքով վեր քաշելով, շարունակեց փիլիսոփայական քարի որոնումները դոն Կոնդորի հսկողությամբ։ Բանաստեղծ Պեպին Փառապանծը հանկարծ վանական ձեռնադրվեց և մեկուսացավ մի հեռավոր վանքում։ Ցուրեն Ճշմարտասերը, որը մեղադրվել էր հանցագործ երկիմաստության և ստորին խավի ճաշակներին տուրք տալու համար, զրկվել էր պատվից և ունեցվածքից, փորձում էր վիճել, և պանդոկներում հիմա կարդում էր բացահայտորեն քայքայիչ բալլադներ, երկու անգամ մահացու ծեծվել էր հայրենասեր անձնավորությունների կողմից և միայն այդքանից հետո էր լսել իր մեծ բարեկամ և գնահատող դոն Ռումատայի խորհուրդներն ու մեկնել մետրոպոլիա։ Ռումատան երբեք չի մոռանա նրան, կոնծելուց կապտաճերմակ դեմքով այդ մարդուն, չի մոռանա ինչպես էր նա կանգնել հեռացող նավի տախտակամածին, բարակ ձեռքերով բռնել էր կայմապարաններից և զրնգուն ու ջահել ձայնով գոռում էր իր հրաժեշտի սոնետը՝ «Ինչպես թոշնող մի տերև ընկնում է հոգուս․․․»։ Ինչ վերաբերում է Դուր Քերթողին, ապա դոն Ռեբայի առանձնասենյակում տեղի ունեցած զրույցից հետո նա հասկացավ, որ Արկանարի արքայազնը չէր կարող սիրել թշնամական վիժվածքին, և ինքն էլ էր գրքերը նետում Թագավորական հրապարակում վառվող խարույկի բոցերի մեջ, ու հիմա կորացած, մեռելի դեմքով, կանգնում էր պալատականների ամբոխի մեջ, դոն Ռեբայի նշանով առաջ էր գալիս ու կարդում ուլտրաարկանարյան բովանդակությամբ բանաստեղծություններ, որոնք առաջ էին բերում ունկնդիրների ձանձրույթն ու հորանջոցը։

Հիմա դերասանները բեմադրում էին միայն մի պիես՝ «Բարբարոսների կործանումը, կամ մարշալ Տոցը, Պիցա Առաջին Արկանարյան թագավորը»։ Իսկ երգիչները հիմնականում նախնտրում էին նվագախմբի հետ երգելը։ Ողջ մնացած նկարիչները ցուցափեղկեր էին ներկում։ Ասենք, մի երկու֊երեք հոգի հաջողացրել էին մնալ արքունիքում ու նկարում էին թագավորի դիմանկարները՝ դոն Ռեբայի հետ, որը ակնածանքով բռնում էր նրա արմունկը (բազմազանությունը չէր խրախուսվում)․ թագավորը պատկերվում էր քսանամյա մի երիտասարդ զենք ու զրահով, իսկ դոն Ռեբան՝ խորիմաստ դեմքով տարիքոտ տղամարդ։

Այո, ձանձրալի և տխուր էր արկանարյան արքունիքում։ Այնուամենայնիվ, իշխանները, պարապ ազնվազարմ դոները, գվարդիական սպաներն ու թեթևամիտ գեղեցկուհի դոնաները, ոմանք փառասիրությունից, մյուսները՝ սովորությամբ, երրորդները վախից, առաջվա պես ամեն առավոտ լցվում էին պալատի դահլիճները։ Անկեղծ ասած, շատերը ոչ մի փոփոխություն չէին նկատում։ Անցյալ ժամանակների համերգներում և բանաստեղծների մրցումներում նրանք ամենից շատ գնահատում էին ընդմիջումները, որոնց ընթացքում ազնվազարմ դոները քննարկում էին որսաշների արժանիքներն ու անեկդոտներ էին պատմում։ Նրանք դեռևս ընդունակ էին ոչ երկարատև բանավեճեր վարելու այլաշխահիկ էակների հատկությունների մասին, բայց մոլորակի ձևի ու համաճարակների պատճառների մասին խոսակցություններն հիմա անվայելուչ էին հնչում։ Գվարդիական սպաների մեջ որոշ վհատություն էր առաջացնում նկարիչների անհետանալը, որոնցից ոմանք վարպետորեն էին պատկերում մերկ մարմինները․․․

Ռումատան մի քիչ ուշացած եկավ պալատ։ Արդեն սկսվել էր առավոտյան ընդունելությունը։ Ժողովուրդը խմբվել էր դահլիճներում, լսվում էր թագավորի ջղագրգիռ ձայնը և հնչում էին ծիսակատարությունների մինիստրի երգեցիկ հրամանները, որոնք վերաբերում էին նորին մեծության հագնվելու արարողությանը։ Պալատականների մեծ մասը քննարկում էր գիշերվա պատահարը։ Իրուկանցու դեմքով ոմն ոճրագործ գիշերը մտել էր պալատ, սպանել էր ժամապահին և սողոսկել նորին մեծության ննջարանը, որտեղ էլ, իբր, զինաթափվել էր անձամբ դոն Ռեբայի կողմից, ձերբակալվել էր, և երբ նրան տանում էին Ուրախ Աշտարակ, հավատարմահպատակ հայրենասերների մոլեգին ամբոխը ծվեն֊ծվեն էր արել նրան։ Վերջին ամսվա ընթացքում սա արդեն վեցերորդ մահափորձն էր թագավորի անձի դեմ, ուստի և մահափորձի բուն փաստը գրեթե հետաքրքրություն չէր առաջացնում։ Քննարկվում էին միայն մանրամասները։ Ռումատան իմացավ, որ մարդասպանին տեսնելուն պես նորին մեծությունը նստել էր մահճի մեջ, իրենով ծածկելով չքնաղ դոնա Միդարային, և արտասանել էր պատմական դարձած բառերը․ «Դո՛ւրս կորի, սրիկա»»։ Մեծ մասը հավատում էր այդ պատմական բառերին, ենթադրելով, որ թագավորը մարդասպանին սպասավորի տեղ է դրել։ Ու բոլորը միահամուռ այն կարծիքին էին, որ դոն Ռեբան, ինչպես միշտ, զգոն է ու անմրցակից ձեռնամարտում։ Ռումատան նույնպես համաձայնեց այդ կարծիքին և ի պատասխան տեղնուտեղը հնարեց մի պատմություն, իբր դոն Ռեբայի վրա են հարձակվել տասներկու ավազակ, երեքին նա սպանել է միանգամից, իսկ մյուսներին փախուստի է մատնել։ Նրա պատմությունը լսեցին մեծ հետաքրքրությամբ և խրախուսանքով, որից հետո Ռումատան իբր թե պատահաբար նշեց, որ այդ պատմությունը լսել է դոն Սերայից։ Հետաքրքրության արտահայտությունը իսկույն չքացավ ներկաների դեմքից, քանզի բոլորն էլ քաջ գիտեին, որ դոն Սերան հայտնի սուտասան է և տխմար։ Դոնա Օկանայի մասին ոչ ոք չէր խոսում։ Այդ մասին կամ դեռ չգիտեին, կամ էլ ձևացնում էին, թե չգիտեն։

Աջ ու ձախ հաճոյախոսություններ նետելով ու սեղմելով տիկնանց թաթիկները՝ Ռումատան աստիճանաբար մտնում էր զուգված, անուշահոտություններով օծված և առատորեն քրտնող բազմության առաջին շարքերը։ Տոհմիկ ազնվականությունը ցածրաձայն զրուցում էր։ «Հա՜, հա՛, հենց այդ զամբիկը։ Նա ոտքերը քստքստացնում էր, բայց թող նզովյալ լինեմ, եթե հենց նույն երեկոյան չտարվեցի դոն Կեուին․․․», «․․․ Ինչ վերաբերում է ազդրերին, ազնվազարմ դոն, ապա ասեմ՝ դրանք չտեսնված են, ինչպես Ցուրենն է ասում․․․ Ը․․․ ը․․․ ը․․․ Զով փրփուրի սար․․․ ը․․․ ը․․․ ը․․․ չէ, զով փրփուրի բլուրներ․․․ Մի խոսքով, հզոր ազդրեր են․․․», «Այդ ժամանակ ես կամաց բացում եմ պատուհանը, ատամներովս պահում եմ դաշույնը և, պատկերացրեք, բարեկամս, զգում եմ, որ ճաղերը տակս ծռվում են․․․», «Ես թրի կոթով այնպես հասցրի նրա մռութին, որ գորշ շունը երկու անգամ գլուխկոնծի տվեց։ Դուք կարող եք հիանալ նրանով, տեսեք ոնց է կանգնել, կարծես դրա իրավունքն ունի․․․», «Իսկ դոն Տամեոն սիրտը թափել էր հատակի վրա, հետո էլ ոտքը սայթակել էր, ընկել ու գլխով զարկվել էր բուխարուն․․․», «Դե, ուրեմն, վանականն ասում էր նրան․ «Հապա մի պատմիր ինձ, գեղեցկուհիս, քո երազը․․․ հա՜, հա՜, հա՜, հա՜․․․»։

Շատ ցավալի կլինի, մտածում էր Ռումատան, եթե հիմա ինձ սպանեն։ Տկարամիտների այս կույտը կլինի վերջին բանը, որ ես տեսնում եմ կյանքում։ Միայն հանկարծակիությո՛ւնը։ Ինձ կփրկի միայն հանկարծակիությունը։ Ինձ ու Բուդախին։ Գտնել հարմար պահն ու հանկարծակի հարձակվել։ Անակնկալի բերել նրան, չթողնել, որ բերանը բացի, չթողնել, որ ինձ սպանի, բոլորովին պետք չէ, որ ես մեռնեմ։

Նա մոտեցավ ննջարանի դռանը և, երկու ձեռքով բռնելով թուրը ու թեթևակի ծալելով ծնկները, մոտեցավ թագավորական մահճին։ Թագավորին գուլպաներ էին հագցնում։ Արարողությունների մինիստրը, շունչը պահած, հետևում էր երկու սենեկապետների ճարպիկ ձեռքերին։ Տրորված անկողնու մոտ կանգնած էր դոն Ռեբան և կամացուկ խոսում էր գորշ թավշից զինվորական համազգեստ հագած մի նիհար ու լողլող մարդու հետ։ Դա Ցուպիկն էր՝ Արկանարի գրոհայինների առաջնորդներից մեկը, արքունական պահակապետը։ Դոն Ռեբան փորձառու պալատական էր։ Դատելով նրա դեմքից՝ խոսակցությունը գնում էր կամ զամբիկի, կամ էլ թագավորի զարմուհու առաքինի վարքի մասին․․․ Իսկ հայր Ցուպիկը, որպես զինվորական մարդ (նախկինում խանութպան), չէր կարողանում տիրապետել իր դեմքին։ Նա մռայլվում էր, շրթունքները կծում, թրի երախակալը բռնած նրա մատները մեկ սեղմվում էին, մեկ՝ բացվում, և ի վերջո նրա դեմքը ջղաձգվեց, ու հայր Ցուպիկը կտրուկ շրջվեց և, խախտելով բոլոր կանոնները, դուրս եկավ ննջարանից ու մխրճվեց իր անտաշությունից ապշած պալատականների բազմության մեջ։ Դոն Ռեբան ներողամիտ ժպտալով նայեց նրա հետևից, իսկ Ռումատան, հայացքով ուղեկցելով անճոռնի կերպարանքին, մտածեց․ «Ահա ևս մեկ հանգուցյալ»։ Նրան հայտնի էին դոն Ռեբայի և գորշ ղեկավարության տարաձայնությունները։ Գորշ կապիտան Էռնեստ Ռեմի պատմությունը կրկնվելու էր։

Թագավորի գուլպաները հագցրին։ Սպասավորները, հնազանդվելով արարողությունների մինիստրի մեղմիկ հրամանին, երանավետությամբ, մատների ծայրերով սկսեցին հագցնել թագավորի կոշիկները։ Եվ հանկարծ թագավորը, քացի տալով սպասավորներին, այնպես կտրուկ շրջվեց դոն Ռեբայի կողմը, որ լիքը պարկի նմանվող նրա փորը գլորվեց մի ծնկի վրա։

― Ինձ զզվացրել են ձեր մահափորձերը, ― հիստերիկ ձայնով ճղճղաց նա։ ― Մահափո՜րձ։ Մահափո՜րձ։ Մահափո՜րձ․․․ Գիշերը ես քնել եմ ուզում և ոչ թե մարդասպանների հետ կռվել։ Ինչո՞ւ չի կարելի այնպես անել, որ մահափորձերը ցերեկը լինեն։ Դուք անպետք մինիստր եք, Ռեբա։ Եվս մի այսպիսի գիշեր, ու ես կհրամայեմ խեղդամահ անել ձեզ։ (Դոն Ռեբան խոնարհվեց՝ ձեռքը դնելով սրտին): Այդ մահափորձերից հետո գլուխս ցավում է։

Նա հանկարծ լռեց և բութ հայացքը հառեց իր փորին։ Հարմար պահ էր։ Սպասավորները իրար անցան։ Նախ պետք էր ուշադրություն հրավիրել իր վրա։ Ռումատան սպասավորի ձեռքից խլեց աջ կոշիկը, ծնկի եկավ թագավորի առաջ ու ամենայն պատկառանքով սկսեց կոշիկը մտցնել նրա ճարպոտ, մետաքսով պատված ոտքը։ Այսպիսին էր դոն Ռումատայի տոհմի հինավուրց արտոնությունը՝ սեփական ձեռքով հագցնել Կայսրության թագակիր անձանց աջ կոշիկը։ Թագավորը պղտոր հայացքով նայում էր նրան։ Հանկարծ նրա աչքերում առկայծեց հետաքրքրության կրակը։

― Ա՜, Ռումատա, ― ասաց նա։ ― Դուք դեռ կենդանի՞ եք։ Իսկ Ռեբան խոստացել էր, որ խեղդամահ կանի ձեզ։ ― Եվ հռհռաց։ ― Անպետք մինիստր է այդ Ռեբան։ Նա միայն մի բան գիտի անել՝ խոստանալ։ Խոստացավ ոչնչացնել դավադիրներին, իսկ դավադիրները շատանում են։ Ինչ֊որ գորշ ու անտաշ գռեհիկներով է լցրել պալատը․․․ Ես հիվանդ եմ, իսկ նա բոլոր լեյբհեքիմներին կախեց․․․

Ռումատան հագցրեց կոշիկը և, խոնարհվելով, երկու քայլ հետ գնաց։ Նա որսաց դոն Ռեբայի՝ իրեն ուղղված հայացքը և շտապեց դեմքին գոռոզամիտ ու բութ արտահայտություն տալ։

― Ես շատ հիվանդ եմ, ― շարունակեց թագավորը, ― ախր ամեն ինչս ցավում է։ Ես հանգստանալ եմ ուզում։ Ես վաղուց հրաժարված կլինեի այս ամենից, բայց դե դուք կկորչեք առանց ինձ, ոչխարներ․․․

Թագավորի երկրորդ կոշիկն էլ հագցրին։ Նա վեր կացավ, կանգնեց և նույն պահին էլ, դեմքը ծամածռելով, տնքաց ու բռնեց ծունկը։

― Որտե՜ղ են հեքիմները, ― դառնագին ճչաց նա։ ― Ո՞ւր է իմ բարի Տատան։ Դուք նրան կախել եք, տխմար։ Իսկ ես միայն նրա ձայնից լավ էի զգում։ Լռեք, առանց ձեր ասելու էլ գիտեմ, որ նա թունավորող էր։ Ու թքել եմ դրա վրա։ Ինչ կա որ, թող թունավորող լիներ։ Նա հե֊քիմ էր։ Հասկանո՞ւմ եք, մարդասպան։ Հեքիմը մեկին կթունավորի, մյուսին կբուժի։ Իսկ դուք միայն թունավորում եք։ Ավելի լավ կանեիք, որ հենց դուք կախվեիք։ (Դոն Ռեբան խոնարհվեց, ձեռքը դնելով սրտին, ու մնաց այդ դիրքով)։ Չէ որ բոլորին կախել եք։ Միայն ձեր սինլքորներն են մնացել։ Ու մեկ էլ տերտերները, որոնք դեղի փոխարեն սուրբ ջուր են խմեցնում ինձ․․․ Ո՞վ ինձ համար դեղ կսարքի։ Ո՞վ ոտքիս դեղ կքսի։

― Տեր իմ, ― ամբողջ ձայնով ասաց Ռումատան, ու նրան թվաց, որ պալատում մեռյալ լռություն տիրեց։ ― Բավական է դուք հրամայեք, ու Կայսրության լավագույն բժիշկը կես ժամ հետո պալատում կլինի։

Թագավորը շշմած նայում էր նրան։ Սոսկալի հանդգնություն։ Բավական էր, որ դոն Ռեբան աչքը թարթեր․․․ Ռումատան ֆիզիկապես զգաց, թե քանի սևեռուն աչքեր էին նայում իրեն․ նա հո գիտեր, թե ննջարանի առաստաղի տակ ձգվող կլոր, սև օդանցքների շարքերն ինչի համար են։ Դոն Ռեբան էլ էր հարգալից ու բարյացակամ հետաքրքրությամբ նայում նրան։

― Սա ի՞նչ է նշանակում, ― արհամարանքով տեղեկացավ թագավորը։ ― Դեհ, հրամայում եմ, հը, ո՞ւր է ձեր բժիշկը։

Ռումատան ամբողջովին լարվել էր։ Նրան թվաց, թե նետերն արդեն ծակծկում են իր թիակները։

― Տեր իմ, ― արագ ասաց նա, ― դոն Ռեբային հրամայեք ձեզ ներկայացնել նշանավոր բժիշկ Բուդախին։

Ըստ երևույթին, դոն Ռեբան, այնուամենայնիվ իրեն կորցրել էր։ Կարևորն ասվել էր, իսկ Ռումատան ողջ էր։ Թագավորն իր պղտոր աչքերը շուռ տվեց թագի պահպանության մինիստրի կողմը։

― Տեր իմ, ― շարունակեց Ռումատան, այժմ արդեն առանց շտապելու և պատշաճ խոսելակերպով։ ― Գիտենալով ձեր հիրավի անտանելի տառապանքների մասին և հիշելով թագավորների հանդեպ իմ տոհմի պարտականություննեը, ես Իրուկանից այստեղ էի հրավիրել հռչակավոր ու ամենագետ բժիշկ Բուդախին։ Դժբախտաբար, բժիշկ Բուդախի ճանապարհն ընդհատվեց։ Դոն Ռեբայի գորշ զինվորները անցյալ շաբաթ բռնել են նրան, և նրա հետագա ճակատագիրը հայտնի է միայն դոն Ռեբային։ Ես ենթադրում եմ, որ բժիշկն այստեղ ինչ֊որ տեղ է, մոտակայքում, ավելի ճիշտ՝ Ուրախ Աշտարակում, և հույս ունեմ, որ բժիշկերի հանդեպ դոն Ռեբայի արտառոց ատելությունը դեռ ողբերգական կերպով չի ազդել բժիշկ Բուդախի ճակատագրի վրա։

Ռումատան լռեց՝ շունչը պահելով։ Կարծես, ամեն ինչ գերազանց ստացվեց։ Դեհ, քեզ տեսնեմ, դոն Ռեբա։ Նա նայեց մինիստրին և ամբղջ մարմնով սարսռաց։ Թագի պահպանության մինիստրը բնավ շփոթված չէր։ Նա հայրական քնքշությամբ նայում էր Ռումատային ու օրորում գլուխը։ Ռումատան նման բան չէր սպասում։ Ախր նա հիացած է, ապշած մտածում էր Ռումատան։ Փոխարենը թագավորը իրեն պահեց ճիշտն սպասածի պես։

― Խաբեբա՜, ― գոռաց նա։ ― Կխեղդե՜մ։ Որտե՞ղ է բժիշկը։ Լռե՜լ։ Ես ձեզ եմ հարցնում՝ որտե՞ղ է բժիշկը։

Դոն Ռեբան, մեղմորեն ժպտալով առաջ եկավ։

― Ձերդ մեծություն, ― ասաց նա, ― դուք հիրավի երջանիկ թագավոր եք, քանզի այնքան շատ ունեք հավատարիմ հպատակներ, որ երբեմն նրանք խանգարում են իրար՝ ձեզ ծառայելու իրենց ձգտումով։ (Թագավորը շշմած նայեց նրան)։ Չեմ թաքցնի, ինչպես ինձ հայտնի է այն ամենը, ինչ կատարվում է ձեր տերությունում, այդպես էլ ինձ հայտնի էր նաև խանդավառ դոն Ռումատայի միտքը։ Չեմ թաքցնի, որ ես մեր գորշ զինվորներին ուղարկել էի Բուդախին ընդառաջ սոսկ այն նպատակով, որ հարգարժան պատկառազդու տարեց բժիշկին պաշտպանեմ հեռավոր ճանապարհի պատահականություններից։ Չեմ թաքցնի և այն, որ իրուկանցի Բուդախին չէի շտապում ներկայացնել ձերդ մեծությանը․․․

― Ինչպե՞ս եք հանդգնել, ― կշտամբանքով հարցրեց թագավորը։

― Ձերդ մեծություն, դոն Ռումատան երիտասարդ է և նույնքան անփորձ է քաղաքականության մեջ, որքան որ փորձառու է ազնիվ գոտեմարտում։ Նա նույնիսկ չի էլ պատկերացնում, թե ինչպիսի ստորության է ունակ Իրուկանի հերցոգը ձերդ մեծության հանդեպ տածած մոլի ատելությունից։ Բայց մենք ձեզ հետ միասին գիտենք, ճի՞շտ է, տեր իմ։ (Թագավորը գլխով արեց)։ Ուստի ես հարկ համարեցի նախապես մի փոքր հետաքննություն կատարել։ Ես չէի կամենում շտապել, բայց եթե դուք, ձերդ մեծություն (ցածր խոնարհվում է թագավորին), և դոն Ռումատան (գլխով է անում Ռումատային) այդպես եք պնդում, ապա հենց այսօր ճաշից հետո բժիշկ Բուդախը, ձերդ մեծություն, կկանգնի ձեր առաջ, որ սկսի ձեր բուժումը։

― Իսկ դուք հիմար չեք, դոն Ռեբա, ― ասաց թագավորը մի քիչ մտածելուց հետո։ ― Հետաքննությունը լավ բան է։ Դա երբեք չի խանգարում։ Անիծյալ Իրուկանցի․․․ Նա ճչաց և նորից բռնեց ծունկը։ ― Անիծյալ ոտք։ Այսպես, ուրեմն, ճաշից հետո կսպասենք։ Կսպասե՜նք։

Եվ թագավորը, հենվելով արարողությունների մինիստրի ուսին, ապշահար Ռումատայի կողքով դանդաղ քայլեց դեպի գահադահլիճ։ Երբ նա մտավ ճանապարհ բացող պալատականների բազմության մեջ, դոն Ռեբան բայրացակամ ժպտաց Ռումատային ու հարցրեց․

― Այսօր երեկոյան դուք, կարծեմ, հերթապահում եք արքայազնի ննջարանում։ Ես չե՞մ սխալվում։

Ռումատան լուռ խոնարհվեց։

Ռումատան աննպատակ թափառում էր պալատի մութ ու խոնավ, ամոնիակի և բորբոսի հոտով բռնված անվերջանալի միջանցքներով ու անցնում էր պերճաշուք, գորգապատ սենյակների, նեղ, ճաղավոր պատուհաններով փոշոտ աշխատասենյակների մոտով, որոնք լիքը լցված էին հնամաշ կահույքով։ Այդտեղ գրեթե մարդ չկար։ Պալատականներից շատ քչերն էին սիրտ անում գալ պալատի հետնամասի այս լաբիրինթոսը, որտեղ թագավորական հարկաբաժինները աննկատելիորեն վեր էին ածվում թագի պահպանության մինիստրության գրասենյակների։ Այստեղ շատ հեշտությամբ կարելի էր մոլորվել։ Բոլորը հիշում էին այն դեպքը, երբ գվարդիական պարեկը շրջելով պալատում ըստ պարագծի, վախեցել էր, լսելով աղեկտուր վայնասունը մի մարդու, որը հրակնատի ճաղերի արանքից դուրս էր հանել քերծված ձեռքերն ու գոռում էր․ «Փրկե՜ք ինձ։ Ես կամերյունկեր եմ։ Ես մոլորվել եմ, չեմ կարողանում այստեղից դուրս գալ։ Երկու օր բերանս բան չեմ դրել։ Հանեք ինձ այստեղից»։ (Ֆինանսների մինիստրն ու արքունիքի մինիստրը տասը օր եռանդուն գրագրություն էին ծավալել, որից հետո վճռեցին, այնուամենայնիվ, ջարդել ճաղերը, ու այդ տասը օրվա ընթացքում տարաբախտ կամերյունկերին կերակրում էին հացով ու մսով, դրանք մատուցելով սվինի ծայրին ամրացրած)։ Բացի այդ, այստեղ վտանգավոր էր։ Նեղ միջանցքներում իրար հետ բախումներ էին ունենում թագավորին պահպանող հարբած գվարդիականներն ու մինիստրությունը պահպանող գրոհայինները։ Նրանք կատաղի գոտեմարտեր էին սարքում, իսկ երբ գոհանում էին կռվելուց, բաժանվում էին նաև սպանվածները։ Երկու հարյուրամյակի ընթացքում նրանք պատկառելի թիվ էին կազմում պալատում։

Պատի մեջ եղած խորշից դուրս եկավ կացինը պատրաստ պահած գրոհային ժամապահը։

― Չի թույլատրվում, ― մռայլ ասաց նա։

― Դու ի՞նչ ես հասկանում, տխմար, ― անփույթ նետեց Ռումատան, ձեռքով մի կողմ հրելով նրան։

Նա լսեց, ինչպես է գրոհայինն անվճռական դոփդոփում տեղում, ու հանկարծ մտածեց, որ վիրավորական բառերն ու անփույթ շարժումները իր մոտ արդեն բնազդորեն են ստացվում, որ ինքն արդեն ազնվատոհմիկ լկտի չի խաղում, այլ ինչ որ չափով դարձել է այդպիսին։ Նա իրեն այդպիսին պատկերացրեց Երկրում և իսկույն նողկանք զգաց ու ամոթ։ Ինչո՞ւ։ Ի՞նչ է պատահել ինձ։ Ո՞ւր անհետացավ մանկուց ներշնչված և փայփայված հարգանքն ու վստահությունը յուր նմանի՝ մարդու նկատմամբ, այն հրաշալի էակի նլատմամբ, որ «մարդ» է կոչվում։ Իսկ ինձ երևի էլ ոչինչ չի օգնի, սարսափահար մտածեց նա։ Չէ՞ որ ես իսկապես ատում ու արհամարում եմ նրանց․․․ Չեմ խղճում, ո՛չ, ատո՛ւմ եմ և արհամարո՛ւմ։ Ես կարող եմ ամեն կերպ արդարացնել այս երիտասարդի բթությունն ու գազանությունը, որի մոտով հենց նոր անցա՝ սոցիալական պայմաններ, սոսկալի դաստիարակություն և էլի շատ բաներ։ Բայց հիմա շատ հստակ տեսնում եմ, որ նա իմ թշնամին է, թշնամին այն բոլորի, ում ես սիրում եմ, իմ բարեկամների թշնամին, այն ամենի թշնամին, ինչն իմ համար սուրբ սրբոց է։ Եվ ես նրան տեսականորեն չեմ ատում, որպես «տիպիկ ներկայացուցչի», այլ ատում եմ հենց նրան, նրա իսկ անձը։ Ատում եմ նրա փսլնքոտ մռութը, նրա անլվա մարմնի գորշ հոտը, նրա կույր հավատը, նրա չարությունը այն ամենի հանդեպ, ինչը դուրս է գալիս սեռական կարիքների ու հարբելու շրջանակից։ Այ, նա դոփդոփում է տեղում, այդ տհասը, որին դեռ մի կես տարի առաջ հաստափոր հայրիկը դնգսում էր, իզուր ճգնելով սովորեցնել հնացած ալյուր ու շաքարակալած մուրաբաներ ծախելը, հիմա կանգնել ու փնչացնում է, անուղեղ դմբոն, տանջվում է, որ հիշի անգիր արած կանոնադրությունում ինչ է գրված․ պետք է կացնո՞վ սպանել ազնվազարմ դոնին, թե «օգնության» կանչել, կամ էլ պարզապես չտեսնելու տեղ դնել, մեկ է՝ ոչ ոք չի իմանա։ Ու նա հիմա այդպես էլ կանի, կվերադառնա պատի իր խորշը, ռեխը կխոթի ծամոնն ու փսլինքը շաղ տալով կսկսի չփչփացնել։ Նա ոչ մի բան չի ուզում իմանալ, ու ոչ մի բանի մասին էլ չի ուզում մտածել։ Մտածե՞լ։ Իսկ նրանից ինչո՞վ է լավ մեր արծիվը՝ դոն Ռեբան։ Հա՜, նրա հոգեբանությունը, իհարկե, ավելի խճճված է, ու ռեֆլեկսներն էլ անհամեմատ բարդ են, բայց մտքերը նման են այս պալատի ամոնիակի հոտով բռնված ու ոճիրներով դրոշմված լաբիրինթոսներին, իսկ ինքն էլ անասելիորեն նողկալի է, զազրելի ոճրագործ է ու անամոթ սարդ։ Ես այստեղ եմ եկել մարդկանց սիրելու համար, եկել եմ օգնելու նրանց, որ մեջքները շտկեն և երկնքին նայեն։ Ո՛չ, ես վատ հետախույզ եմ, մտածեց նա ափսոսանքով։ Ես վատ պատմաբան եմ։ Ու այդ ե՞րբ հասցրի խրվել ճահճուտի մեջ, որի մասին ասում է դոն Կոնդորը։ Մի՞թե աստված կարող է որևէ այլ զգացմունք ունենալ, բացի խղճահարությունից ու գթասրտությունից։

Հետևում լսվեց սապոգների հապշտապ դխկդխկոցը «դխկ֊դխկ֊դխկ»։ Ռումատան շրջվեց ու ձեռքերը խաչաձև դրեց թրերի վրա։ Նրա կողմն էր վազում դաշույնը ձեռքում պահած դոն Ռիպատը։

― Դոն Ռումատա՜․․․ Դոն Ռումատա՜․․․ ― դեռ հեռվից գոռաց նա խռպոտ շշնջոցով։

Ռումատան ձեռքերը հեռացրեց թրերից։ Մոտենալով նրան, դոն Ռիպատը նայեց շուրջը և հազիվ լսելի փսփսաց ականջին։

― Արդեն մի ժամ է ձեզ եմ փնտրում։ Վագա Անիվը պալատում է։ Մանուշակագույն սենյակում խոսում է դոն Ռեբայի հետ։

Մի պահ Ռումատան նույնիսկ աչքերը փակեց։ Հետո, զգուշորեն հեռանալով նրանից, հարգալից զարմանքով ասաց․

― Դուք նկատի ունեք հռչակավոր ավազակի՞ն։ Բայց չէ որ նա կամ կախված է, կամ էլ միայն առասպել է։

Լեյտենանտը լիզեց չորացած շրթունքները։

― Նա գոյություն ունի։ Եվ հիմա պալատում է։ Ես կարծում էի, որ դա կհետաքրքրի ձեզ։

― Սիրելի դոն Ռիպատ, ― պատկառազդու ասաց Ռումատան, ― ինձ հետաքրքրում են լուրերը։ Բամբասանքները։ Անեկդոտները․․․ Կյանքը շատ է տաղկտկալի։ Դուք, հավանաբար, ինձ ճիշտ չեք հասկացել (լեյտենանտը նրան էր նայում խելացնոր աչքերով)։ Հապա ինքներդ դատեք, ինչո՞ւ պիտի ես հետաքրքրվեմ դոն Ռեբայի կեղտոտ կապերով։ Եվ հետո, կներեք ինձ, ես շտապում եմ։ Ինձ կին է սպասում․․․

Դոն Ռիպատը նորից լիզեց շրթունքները, անշնորհք կերպով խոնարհվեց ու կողքանց հեռացավ։ Ռումատայի գլխում հանկարծ մի հրաշալի միտք ծագեց։

― Ի դեպ, բարեկամս, ― բարեհոգաբար ձայն տվեց նա։ ― Ինչպե՞ս ձեզ դուր եկավ այն փոքրիկ միջադեպը, որ այսօր առավոտյան ունեցանք դոն Ռեբայի հետ։

Դոն Ռիպատը պատրաստակամ կանգ առավ։

― Մենք շատ գոհ ենք, ― ասաց նա։

― Շատ լավ ստացվեց, չէ՞։

― Հոյակա՜պ։ Գորշ սպայությունը շատ ուրախ է, որ դուք վերջապես բացահայտորեն անցաք մեր կողմը։ Ձեզ նման խելոք մարդը, դոն Ռումատա, ո՞նց է նստում, վեր կենում բարոնների ու ազնվազարմ տականքների հետ․․․

― Իմ թանկագին Ռիպատ, ― գոռոզամտորեն ասաց Ռումատան, շրջվելով, որ գնա։ ― Դուք մոռանում եք, որ իմ ծագման բարձրունքից ոչ մի տարբերություն չի երևում նույնիսկ թագավորի ու ձեր միջև։ Ցտեսություն։

Նա լայն քայլերով անցավ միջանցքներով, վստահորեն թեքվելով հատող անցումներով ու անխոս մի կողմ հրելով ժամապահներին։ Նա չէր էլ պատկերացնում, թե ինչ է մտադիր անել, բայց հասկանում էր, որ դա մի հազվադեպ ու զարմանալի հաջողություն է։ Նա պետք է լսեր երկու սարդերի խոսակցությունը։ Հո իզուր չէ, որ դոն Ռեբան կենդանի Վագայի համար տասնչորս անգամ շատ գլխագին է դրել, քան մեռած Վագայի․․․

Մանուշակագույն վարագույրների հետևից նրա դեմը կտրեցին մերկ դաշյուններով զինված երկու գորշ լեյտենանտ։

― Բարև բարեկամներ, ― ասաց Ռումատան, կանգնելով նրանց արանքում։ ― Մինիստրը տեղո՞ւմ է։

― Մինիստրը զբաղված է, դոն Ռումատա, ― պատասխանեց լեյտենանտներից մեկը։

Ես կսպասեմ, ― ասաց Ռումատան ու մտավ վարագույրի հետևը։

Այստեղ անթափանց խավար էր։ Ռումատան շոշափելով առաջ էր գնում բազկաթոռների, սեղանների, թուջե աշտանակների արանքով։ Մի քանի անգամ նա որոշակիորեն զգում էր ինչ֊որ մեկի ֆսֆսոցն իր ականջի տակ, և սխտորի ու գարեջրի թունդ հոտը խփում էր նրա քթին։ Հետո նա տեսավ լույսի աղոտ շերտը, լսեց պատվարժան Վագայի ծանոթ, խուլ տենորը ու կանգ առավ։ Նույն ակնթարթին էլ նիզակի սայրը կպավ նրա թիակների արանքին․ «Կամաց, ապուշ, ― ջղայնացած, բայց ցածր ասաց նա։ ― Ես եմ, դոն Ռումատան»։ Նիզակը հետ գնաց։ Ռումատան բազկաթոռը մոտ քաշեց լույսի շերտին, նստեց, ոտքերը մեկնեց ու այնպես հորանջեց, որ լսելի լինի։ Հետո սկսեց նայել։

Սարդերը հանդիպեցին։ Դոն Ռեբան նստել էր լարված դիրքով, արմունկները դրել էր սեղանին, ու մատները իրար հյուսել։ Նրա աջ կողմի թղթերի վրա դրված էր փայտե կոթով ծանր նետադանակը։ Հարգարժան Վագան նստած էր բազմոցին, մեջքով դեպի Ռումատան։ Նա նման էր տարօրինակ ու ցանցառ իշխանի, որ վերջին երեսուն տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ դուրս չէր եկել իր դղյակից։

Ռումատան ապշահար լսում էր նրանց անհասկանալի բարբաջանքը։ Վագայի դեմքի վրա տեսավ փարթամ բեղեր ու սրածայր, ճերմակ մորուք։ Իսկը անցայլ ռեգենտության ժամանակների պալատական։

― Հաճելի էր ձեզ հետ զրուցելը, ― ասաց Վագան, տեղից վեր կենալով։

Դոն Ռեբան նույնպես վեր կացավ։

Ձեզ հետ զրուցելն ինձ մեծ բավականություն պատճառեց, ― ասաց նա։ ― Ես առաջին անգամ եմ տեսնում այնպիսի խիզախ մարդու, ինչպիսին դուք եք, հարգարժան․․․

― Ես նույնպես, ― ձանձրացող ձայնով ասաց Վագան։ ― Ես նույնպես ապշում եմ ու հպարտանում մեր թագավորության առաջին մինիստրի խիզախությամբ։

Նա կռնակը դարձրեց դոն Ռեբային ու քայլեց դեպի դուռը, հենվելով իր գավազանին։ Դոն Ռեբան, մտախոհ հայացքը չկտրելով նրանից, մատները ցրված դրեց դանակի կոթին։ Հենց այդ ժամանակ էլ Ռումատայի հետևում ինչ֊որ մեկը սոսկալի շնչեց, ու երկար, դարչնագույն լսափողը նրա ականջի մոտով ձգվեց դեպի վարագույրների արանքը։ Դոն Ռեբան մի վարկյան կանգնեց, ասես ունկնդրելով ձայներին, հետո նստեց, դուրս քաշեց սեղանի դարակը, մի կույտ թուղթ հանեց այնտեղից ու խորասուզված սկսեց կարդալ։ Ամեն ինչ պարզ էր։ Սարդերը իրար հետ լեզու գտան։ Ռումատան վեր կացավ ու, ինչ֊որ մեկի ոտքերը տրորելով, դուրս եկավ մանուշակագույն սենյակից։

Թագավորը ճաշում էր վիթխարի, լուսավոր դահլիճում։ Երեսուն մետրանոց դահլիճում սեղան էին նստում հարյուր հոգի՝ ինքը թագավորը, դոն Ռեբան, թագավորի արյունակիցները (երկու տասնյակ շատակերներ ու կոնծաբաններ), արքունիքի ու արարողությունների մինիստրները, տոհմիկ արիստոկրատներ, որոնք ավանդաբար հրավիրվում էին (այդ թվում և Ռումատան), մի դյուժին ժամանած բարոններ՝ իրենց պնդաճակատ բարոնետներով, և սեղանի ամենածայրում՝ ամեն տեսակ արիստոկրատական թափթփուկ, որն ինչ ասես անում էր թագավորական սեղանին հրավիրվելու համար։ Հրավիրատոմսերն ու բազկաթոռների համարները տալիս այս վերջիններին նաև զգուշացնում էին․ «Անշարժ կնստեք, թագավորը չի սիրում, որ նստած տեղը շուռումուռ են գալիս։ Ձեռքներդ սեղանի վրա կդնեք, թագավորը չի սիում, որ ձեռքները սեղանի տակ են պահում։ Աչքներդ չորս կողմ չգցեք, թագավորը չի սիրում, որ նայում են իրենց շուրջը։ Յուրաքանչյուր այսպիսի ճաշկերույթի ժամանակ ուտում էին վիթխարի քանակությամբ համադամ խորտիկներ, խմում էին հինավուրց գինիներ, ջարդում և փչացնում էին նշանավոր էստորյան ճենապակյա ամանեղենը։ Թագավորին տված իր զեկույցներից մեկում ֆինանսների մինիստրը պարծեցել էր, որ նորին մեծության մեկ ճաշկերույթը արժե այնքան, որքան Սոանի գիտությունների ակադրմիայի կիսամյա ծախքը։

Սպասելով, թե արարողությունների մինիստրը երբ պետք է շեփորների նվագի տակ երեք անգամ հայտարարի՝ «Սեղան նստեք», Ռումատան կանգնել էր պալատականների խմբի մեջ ու արդեն տասներորդ անգամ լսում էր դոն Տամեոյի պատմությունը մի թագավորական ճաշկերույթի մասին, որին ինքը՝ դոն Տամեոն, պատիվ էր ունեցել մասնակցելու կես տարի առաջ։

― ․․․Ես գտնում եմ իմ բազկաթոռը, մենք կանգնում ենք, ներս է մտնում թագավորը, նստում է, մենք էլ ենք նստում։ Ճաշկերույթը սկսվում է։ Ու հանկարծ, պատկերացրեք, թանկագին դոներ, ես զգում եմ, որ տակս թաց է․․․ Թա՜ց է․․․ Ոչ կարող եմ շրջվել, ոչ նստածս տեղը շարժվել, ոչ էլ ձեռքով տակս շոշափել չեմ համարձակվում։ Սակայն մի հարմար պահ գտնելով, այնուամենայնիվ, ձեռքս մտցնում եմ տակս, ու ի՞նչ։ Իսկապես թաց է։ Հոտ եմ քաշում մատներիցս՝ ոչ մի հոտ չկա։ Այ քեզ անեծք։ Մինչդեռ ճաշկերույթը վերջանում է, բոլորը վեր են կենում, իսկ ես, պատկերացնում եք, ազնվազարմ դոներ, սարսափում եմ տեղիցս շարժվեմ․․․ Ես տեսնում եմ, որ իմ կողմն է գալիս թագավորը, հա՛, թագավորը, բայց դարձյալ տեղիցս չեմ վեր կենում, ոնց որ գեղացի բարոն, որը չգիտի պալատի վարվելակերպը։ Նորին մեծությունը մոտենում է ինձ, ողորմածաբար ժպտում է ու ձեռքը դնում ուսիս․ «Իմ թանկագին դոն Տամեո, ― ասում է նա, ― ի՞նչ է պատահել ձեզ։ Հո շատ չե՞ք կերել»։ ― «Ձերդ մեծություն, ― ասում եմ, ― հրամայեք գլուխս կտրեն, բայց դե իմ տակը թաց է»։ Նորին մեծությունը բարեհաճում է ծիծաղել ու ինձ հրամայում է վեր կենալ։ Ես վեր եմ կենում և ի՞նչ։ Բոլորը հռհռում են։ Ազնվազարմ դոներ, ամբողջ երեկոյի ընթացքում ես նստած եմ եղել ռոմով թխված կարակնդակի վրա։ Նորին մեծությունը շա՜տ ծիծաղեց։ «Ռեբա՜, Ռեբա՜, ― վերջապես ասաց նա, ― ձեր արածը կլինի։ Բարի եղեք մաքրել ազնվազարմ դոնին, դուք մնդռել եք նրա հետևը»։ Դոն Ռեբան հռհռալով հանում է իր դաշույնն ու սկսում է դրանով մաքրել տաբատիս կպած խմորեղենը։ Դուք պատկերացնո՞ւմ եք իմ վիճակը, ազնիվ դոներ։ Չեմ թաքցնի, ես ամբողջ մարմնով դողում էի այն մտքից, որ բոլորի մոտ ստոր վիճակի մեջ ընկած դոն Ռեբան իր վրեժը կհանի ինձանից։ Բարեբախտաբար, ամեն ինչ լավ անցավ։ Հավատացնում եմ ձեզ, ազնվազարմ դոներ, դա իմ կյանքի ամենաերջանիկ տպավորությունն է։ Թագավորը ինչպե՜ս էր ծիծաղում։ Ինչքա՜ն գոհ էր նորին մեծությունը։

Պալատականները հռհռում էին։ Ի դեպ, նման կատակները սովորական բան էին թագավորական ճաշկերույթի ժամանակ։ Հրավիրվածներին նստեցնում էին պաշտետի վրա, սղոցված ոտքով բազկաթոռներին, սագի ձվի վրա։ Նստեցնում էին նաև թունավոր ասեղների վրա։ Թագավորը սիրում էր, երբ իրեն զվարճացնում էին։ Ռումատան հանկարծ մտածեց․ հետաքրքիր է, ես ինչպե՞ս կվարվեի, եթե այս ապուշի վիճակում լինեի։ Վախենամ, որ թագավորը ստիպված պիտի լիներ իր համար մի նոր թագի պահպանության մինիստր գտնել, իսկ Ինստիտուտն էլ ստիպված պիտի լիներ ուրիշ մարդ ուղարկել Արկանար։ Մի խոսքով, պետք է զգոն լինել։ ․․․Ոնց որ մեր արծիվ դոն Ռեբան։

Հնչեցին շեփորները, երգեցիկ գոռաց արարողությունների մինիստրը, փոքր ինչ կաղալով ներս մտավ թագավորը, բոլորը նստեցին իրենց տեղերը։ Դահլիճի անկյուններում, հենվելով իրենց երկկոթանի սրերին, անշարժ կանգնել էին հերթապահ գվարդիականները։ Ռումատային լուռումունջ հարևաններ բաժին ընկան։ Աջ կողմի բազկաթոռը զբաղեցրել էր մռայլ որկրամոլ դոն Պիֆայի՝ հանրահայտ գեղեցկուհու ամուսնու ցնցվող մարմինը։ Ձախ կողմում Դուր Քերթողը անիմաստ հայացքը գցել էր դատարկ ափսեներին։ Հյուրերը պապանձվեցին՝ նայելով թագավորին։ Թագավորը մոխրագույն անձեռոցիքը մտցրեց օձիքի տակ, մի հայացք գցեց ուտեստներին ու թափով վերցրեց հավի ոտքը։ Հազիվ էր ատամները խրել մսի մեջ, երբ հարյուր դանակ ու պատառաքաղ իջան ափսեների վրա, և հարյուր ձեռք մեկնվեցին դեպի ուտեստները։ Դահլիճը լցվեց չլմփոցով ու կրճտոցով, կլկլաց գինին։ Երկկոթանի թրերով գվարդիականների բեղերն ագահությունից տնկվեցին։ Մի ժամանակ Ռումատան սրտխառնոց էր զգում այս ճաշկերույթների ժամանակ։ Հիմա արդեն վարժվել էր։

Դաշույնով կտրատելով ոչխարի թիակը՝ նա հայացք նետեց աջ կողմը ու իսկույն էլ շրջեց գլուխը․ Դոն Պիֆան խոնարհվել էր խորոված վարազի վրա ու աշխատում էր հողափոր գործիքի պես։ Նրանից հետո ոչ մի ոսկոր չէր մնում։ Ռումատան շունչը պահեց ու միանգամից դատարկեց իրուկանյան գինով լցված բաժակը։ Հետո նայեց ձախ կողմը։ Դուր Քերթողը, անտարբեր, գթալով քչփորում էր սալաթով լի ափսեն։

― Ի՞նչ նոր բան եք գրում, հայր Դուր, ― կամացուկ հարցրեց Ռումատան։

Դուրը ցնցվեց։

― Գրե՞լ․․․ Ե՞ս․․․ Չգիտեմ․․․ Շատ բան․․․

― Բանաստեղծություննե՞ր։

― Այո․․․ Բանաստեղծություններ։

― Ձեր բանաստեղծությունները գարշելի բան են, հայր Դուր (Դուրը մի տեսակ տարօրինակ նայեց նրան)։ Այո, այո, դուք բանաստեղծ չեք։

― Բանաստեղծ չեմ․․․ Երբեմն մտածում եմ, թե ո՞վ եմ ես։ Ու ինչի՞ց եմ վախենում։ Չգիտեմ։

― Նայեք ձեր ափսեին ու շարունակեք ուտել։ Ես ձեզ կասեմ, թե դուք ով եք։ Դուք հանճարեղ բանաստեղծ եք, գրականության մեջ ամենանոր և ամենաարգասավոր ուղին հայտնագործողը։ (Դուրի այտերը դանդաղ շառագունեցին): Հարյուր տարի հետո, իսկ գուցե ավելի շուտ, տասնյակ քերթողներ կգնան ձեր հետքերով։

― Աստված հասնի նրանց, ― դուրս պրծավ Դուրի շուրթերից։

― Հիմա ես քեզ կասեմ, թե դու ինչից ես վախենում։

― Ես խավարից եմ վախենում։

― Մթությունի՞ց։

― Մթությունից նույնպես։ Մթության մեջ մենք ուրվականների իշխանության տակ ենք։ Բայց ավելի շատ վախենում եմ խավարից, որովհետև խավարի մեջ բոլորը միանման գորշ են դառնում։

― Հոյակապ ասացիք, հայր Դուր։ Ի միջի այլոց, ձեր հատորյակը դեռ կարելի՞ է ճարել։

― Չգիտեմ․․․ Եվ չեմ էլ ուզում իմանալ։

― Համենայն դեպս իմացեք, մեկ օրինակը գտնվում է մայր երկրում, կայսեր գրադարանում։ Մյուսը գտնվում է Սոանի Հազվագյուտ իրերի թանգարանում։ Երրորդն ինձ մոտ է։

Դուրը դողդոջուն ձեռքով մի գդալ դոնդող լցրեց իր ափսեն։

― Ես․․․ չգիտեմ․․․ ― Նա իր խոշոր, փոս ընկած աչքերով վշտահար նայեց Ռումատային։ ― Ես կուզեի կարդալ․․․ նորից կարդալ․․․

― Հաճույքով կտամ ձեզ։

― Իսկ հետո՞։

― Հետո դուք կվերադարձնեք ինձ։

― Իսկ հետո ձեզ կվերադարձնեմ, ― կտրուկ ասաց Դուրը։

Ռումատան օրորեց գլուխը։

― Դոն Ռեբան ձեզ շատ է վախեցրել, հայր Դուր։

― Վախեցրե՜լ․․․ Դուք երբևիցե ստիպված եղե՞լ եք ողջակիզել ձեր սեփական զավակներին։ Ի՞նչ գիտեք դուք վախի մասին, ազնիվ դոն․․․

― Ես գլուխս խոնարհում եմ ձեր կրած սարսափների առաջ։ Սակայն ամբողջ հոգով դատապարտում եմ ձեզ, որ հանձնվեցիք։

Հանկարծ Դուր Քերթողը սկսեց այնպես ցածր շշնջալ, որ Ռումատան դժվարությամբ էր լսում նրան ուտողների ճպճպոցի և աղմուկի մեջ։

― Իսկ ձեր ինչի՞ն է պետք դա։ Ի՞նչ բան է ճշմարտությունը․․․ Խաար իշխանը իրոք սիրում էր գեղեցկուհի պղնձամորթ Յայինեվնիվորային։ Նրանք երեխաներ ունեին։ Ես ճանաչում եմ նրանց թոռանը։ Նրանք իրոք թունավորվեցին․․․ Բայց ինձ բացատրեցին, որ դա սուտ է։ Ինձ բացատրեցին, որ ճշմարտությունն այն է, ինչ հիմա հաճո է թագավորին․․․ Մնացածը կեղծիք է, խաբեություն ու հանցագործություն։ Ամբողջ կյանքումս ես սուտ եմ գրել․․․ Եվ միայն հիմա եմ ճշմարտությունը գրում․․․

Նա հանկարծ վեր կացավ ու բարձր ու ծոր տալով արտասանեց․

Մեծ է, փառավոր հավերժի հանգույն,

Արքան՝ Ազնվության անվամբ անվանված,

Եվ անսահմանն է նահանջում ահա,

Եվ նախաստեղծն է իր տեղը զիջում․․․

Թագավորը ծամելը դադարեցրեց և բութ հայացքը գամեց նրան։ Հյուրերը գլուխները քաշեցին ուսերի մեջ։ Միայն դոն Ռեբան ժպտաց և մի քանի անգամ անձայն ծափ տվեց։ Թագավորը սփռոցի վրա թքեց բերանի ոսկորներն ու ասաց․

― Անսահմա՞նը․․․ Ճիշտ է։ Ճիշտ է, նահանջել է․․․ Գովում եմ։ Կարող եք ուտել։

Ճպճպոցն ու խոսակցությունները վերսկսվեցին։ Դուրը նտեց։

― Հաճելի և հեշտ է թագավորի երեսին ճշմարտությունն ասելը, ― խռպոտ մրմրջաց նա։

Ռումատան լուռ էր։

― Ես ձեզ կտամ ձեր գրքի մեկ օրինակը, հայր Դուր, ― մի քիչ հետո ասաց նա։ ― Բայց մի պայմանով։ Դուք անմիջապես կսկսեք գրել հաջորդ գիրքը։

― Ոչ, ― ասաց Դուրը։ ― Ուշ է։ Թող Կիունը գրի։ Ես թունավորված եմ։ Եվ ընդհանրապես, ինձ էլ ոչինչ չի հետաքրքրում։ Հիմա միայն մի ցանկություն ունեմ․ ուզում եմ հարբել սովորել։ Եվ չեմ կարողանում․․․ Ստամոքսս ցավում է․․․

Եվս մեկ պարտություն, մտածեց Ռումատան։ Ուշացել է։

― Լսեք, Ռեբա, ― հանկարծ ասաց թագավորը։ ― Իսկ ո՞ւր է բժիշկը։ Դուք խոստացաք նրան ինձ մոտ բերել ճաշից հետո։

― Նա այստեղ է, ձերդ պայծառափայլություն, ― ասաց դոն Ռեբան։ ― Կհրամայե՞ք կանչել։

― Հրամայե՞մ։ Իսկույն։ Եթե ձեր ծունկը այդպես ցավար, հիմա դուք խոզի նման կճղղայիք․․․ Իսկույն ներս բերեք նրան։

Ռումատան հետ ընկավ բազկաթոռի կռնակին ու պատրաստվեց նայելու։ Դոն Ռեբան ձեռքը բարձրացրեց գլխից վեր ու մատները շրխկացրեց։ Դուռը բացվեց, և անընդհատ գլուխը աջ ու ձախ խոնարհելով, ներս մտավ կորացած մի տարիքոտ մարդ, հագին մինչև հատակը հասնող թիկնոց, որը զարդարված էր արծաթե սարդերի, աստղերի ու օձերի պատկերներով։ Թևի տակ նա պահում էր մի երկարավուն ու տափակ գիրք։ Ռումատան հիսթափված էր, նա բոլորովին ուրիշ կերպ էր պատկերացնում Բուդախին։ Իմաստունն ու հումանիստը, «Թույների մասին» աշխատության հեղինակը չէր կարող այսպիսի անգույն, շաղվող աչքեր ունենալ, սարսափից դողդողացող շրթունքներ, ողորմելի ու շողոքորթ ժպիտ։ Բայց նա հիշեց Դուր Քերթողին։ Հավանաբար, կարծեցյալ իրուկանյան լրտեսի հետաքննությունը Դոն Ռեբայի աշխատասենյակում լա՜վ գրական զրույցի բնույթ է կրել։ Ո՜նց կքաշեյի Ռեբայի ականջից, հաճույքով մտածեց Ռումատան։ Կգցեի նրան զնդան ու դահիճներին կասեի․ «Ահա սա է իրուկանյան լրտեսը, որը ծպտվել է մեր փառապանծ մինիստրի տեսքով։ Թագավորը հրամայել է իմանալ նրանից, թե որտե՞ղ է մեր իսկական մինիստրը, արեք ձեր գործը, և վայ ձեզ, եթե նա մեկ շաբաթից շուտ մեռնի․․․» Ռումատան նույնիսկ ձեռքով փակեց դեմքը, որ ոչ ոք իրեն չտեսնի։ Ի՜նչ սոսկալի բան է ատելությունը․․․

― Հապա մի արի այստեղ, բժիշկ, ― ասաց թագավորը։ ― Հապա տեսնենք ինչ հունարի տեր ես։ Հապա պպզի, պպզի, ո՞ւմ եմ ասում, պպզի՛։

Դժբախտ Բուդախը սկսեց պպզել։ Նրա դեմքը սարսափից ծռվեց։

― Էլի, էլի, ― քթի մեջ խոսեց թագավորը։ ― Մի անգամ էլ։ Էլի։ Ծնկներդ չեն ցավում, ուրեմն դու բուժել ես ծնկներդ։ Իսկ հիմա ատամներդ ցույց տուր։ Հա․․․ ոչինչ ատամներդ։ Ես էլ կուզեյի այդպիսի ատամներ․․․ Ձեռքերդ էլ ոչինչ, ամուր են։ Առողջ ես, առողջ ես, չնայած որ խելքի պուտակ ես․․․ Դե, աղավնյակս, սկսիր բուժել, ինչ ես տնկվել դեմս․․․

― Ձ․․․ ձերդ մեծությունը․․․ Թող բ․․․ բարեհաճի ցույց տալ տոտիկը․․․ Տոտիկը․․․ ― լսեց Ռումատան ու հայացքը վեր բարձրացրեց։

Բժիշկը ծնկի էր եկել թագավորի առաջ ու զգուշորեն տնտղում էր նրա ոտքը։

― Հը՞․․․ Հը՞, ― ասաց Թագավորը։ ― Դու ի՞նչ ես անում։ Ի՞նչ ես ոտքս բռնել։ Եկել ես բուժելու՝ ուրեմն բուժիր։

― Ամեն ինչ հասկանալի է, ձերդ մեծություն, ― շշնջաց բժիշկն ու հապշտապ սկսեց ինչ֊որ բան փնտրել իր պայուսակում։

Հյուրերը դադարել էին ծամելը։ Սեղանի մյուս ծայրում նստած արիստոկրատները նույնիսկ վեր էին կացել տեղներից ու վզերն առաջ ձգել, այրվելով հետաքրքրասիրությունից։

Բուդախը հանեց մի քանի քարե սրվակներ, բացեց և մեկ֊մեկ հոտ քաշելով դրանցից, շարքով դրեց սեղանին։ Հետո վերցրեց թագավորի գավաթն ու մինչև կեսը գինի լցրեց։ Գավաթի վերևում ինչ֊որ շարժումներ անելուց ու հմայական խոսքեր ասելուց հետո նա արագորեն գինու մեջ դատարկեց բոլոր սրվակների պարունակությունը։ Դահլիճով մեկ տարածվեց անուշադրի սպիրտի հոտը։ Թագավորը սեղմեց շրթունքները, նայեց գավաթի մեջ ու, քիթը ծռմռելով, հայացքն ուղղեց դոն Ռեբային։ Մինիստրը կարեկցանքով ժպտաց։ Պալատականները վախենում էին շնչել։

Ի՞նչ է անում, զարմացած մտածում էր Ռումատան, չէ որ ծերուկը հոդատապով է տառապում։ Այդ ի՞նչ խառնեց իրար։ Իր գրքում նա շատ պարզ գրել է․ այտուցված հոդերը շփել Կու սպիտակ օձի թույնից սարքած լուծույթով։ Գուցե հիմա նա դրանով կշփի՞ ծունկը։

― Սա ինչ է, քսելու ես ոտքի՞ս, ― հարցրեց թագավորը, վախվորած նայելով գավաթին։

― Ինչպես կամենաք, ձերդ մեծություն, ― ասաց Բուդախը։ Նա արդեն մի քիչ ուշքի էր եկել։ ― Սա պիտի խմեք։

― Խը․․․ մե՞մ։ ― Թագավորը փքվեց ու ետ ընկավ բազկաթոռի թիկնակին։ ― Ես չեմ ցանկանում խմել։ Ոտքս շփի դրանով։

― Ինչպես կամենաք, ձերդ մեծություն, ― հնազանդ ասաց Բուդախը։ ― Բայց համարձակվում եմ զգուշացնել, որ շփելուց ոչ մի օգուտ չի լինի։

― Ինչո՞ւ բոլորը շփում են, ― փնթփնթաց թագավորը, ― իսկ դու ուզում ես, որ անպայման խմեմ այս գարշանքը։

― Ձերդ մեծություն, ― ասաց Բուդախը, հպարտորեն ուղղելով մեջքը, ― այս դեղը միայն ինձ է հայտնի։ Ես սրանով բուժել եմ Իրուկանի դուքսի քեռուն։ Իսկ ինչ վերաբերում է շփողներին, ապա նրանք հո չե՞ն բուժել ձեզ, ձերդ մեծություն․․․

Թագավորը նայեց դոն Ռեբային։ Դոն Ռեբան բարեհաճ ժպտաց։

― Դու սրիկա ես, ― տհաճ ձայնով ասաց թագավորը բժշկին։ ― Գեղջուկ։ Քոսոտ խելքի պուտակ։ ― Նա ձեռքն առավ գավաթը։ ― Հիմա սրանով կշրխկացնեմ ատամներիդ․․․ Նա նայեց գավաթի մեջ։ ― Իսկ եթե սիրտս խառնի՞․․․

― Ստիպված կլինեք կրկրնել, ― տխուր ասաց Բուդախը։

― Դե լավ, աստված ձեզ հետ, ― ասաց թագավորն ու արդեն գավաթը մոտեցնում էր շուրթերին, երբ այնպես թափով հետ տարավ, որ մի քանի կաթիլ թափեց սփռոցին։ ― Հապա նախ դու խմիր։ Ես լավ եմ ճանաչում ձեզ, իրուկանցիներիդ, դուք սուրբ Միկային էլ բարբարոսներին ծախեցիք։ Խմիր, ասում եմ։

Բուդախը վիրավորված տեսքով վերցրեց գավաթը և մի քանի կում արեց։

― Հը, ո՞նց է, ― հարցրեց թագավորը։

― Դառն է, ձերդ մեծություն, ― ընկճված ձայնով պատասխանեց Բուդախը։ ― Բայց պետք է խմել։

― Պ․․․պես է․․․ պ․․․պետք է, ― փնթփնթաց թագավորը։ ― Ես էլ գիտեմ, որ պետք է։ Տո՛ւր ինձ։ Ըհը, գավաթի կեսը լակեցիր․․․

Նա թափով դատարկեց գավաթը։ Սեղանի երկյանքով լսվեցին կարեկցական հառաչանքներ և․․․ հանկարծ լռություն տիրեց։ Թագավորը քարացավ բերանը բաց։ Նրա աչքերից կարկուտի պես գլորվում էին արցունքները։ Նա դանդաղ կարմիր կտրեց, հետո կապտեց։ Ձեռքը մեկնեց սեղանի կողմը, ջղաձգորեն չրխկացնելով մատները։ Դոն Ռեբան շտապեց թթու վարունգ մտցնել նրա ձեռքը։ Թագավորը լուռ վարունգը շպրտեց դոն Ռեբայի երեսին ու նորից մեկնեց ձեռքը։

― Գինի․․․ ― ֆշշացրեց նա։

Ինչ֊որ մեկն իսկույն սափոր տվեց նրան։ Թագավորը, կատաղած ոլորելով աչքերը, սկսեց խմել։ Կարմիր շիթերը հոսում էին նրա սպիտակ բաճկոնի վրայով։ Երբ սափորը դատարկվեց, թագավորը այն շպրտեց Բուդախի վրա, բայց վրիպեց։

― Տակա՛նք, ― ասաց նա անսպաելի թավ ձայնով։ ― Դու ինչո՞ւ սպանեցիր ինձ։ Քիչ են քեզ կախել։ Սատկե՛ս դու։ ― Նա լռեց ու ձեռքը տարավ ծնկին։ ― Ցավում է, ― նվնվաց իր նախկին ձայնով։ ― Էլի ցավում է։

― Ձերդ մեծություն, ― ասաց Բուդախը։ ― Լրիվ ապաքինվելու համար այս դեղը պետք է խմել ամեն օր, համենայն դեպս մեկ շաբաթ․․․

Թագավորի կոկորդում ինչ֊որ բան ծվծվաց։

― Դո՛ւրս, ― ճղճղաց նա։ ― Բոլորդ դո՛ւրս կորեք այստեղից։

Պալատականները, բազկաթոռները շուռ տալով, իրար հրմշտելով նետվեցին դեպի դռները։

― Դ՜ ․․․ո՜ւ․․․րս, ― իրեն կորցրած գոռաց թագավորը, ջարդուփշուր անելով սեղանին դրված ափսեները։

Դուրս թռչելով դահլիճից՝ Ռումատան մտավ մի վարագույրի տակ ու սկսեց ծիծաղել։ Հարևան վարագույրի հետևում նույնպես ծիծաղում էին շնչահեղձ լինելով ու վնգվնգալով։

Գլուխ վեցերորդ

Արքայազնի ննջարանի մոտ հերթապահությունը սկսվելու էր կես գիշերիին, և Ռումատան որոշեց տուն գնալ, որ տեսնի, արդյոք այնտեղ ամեն ինչ կարգին է, և զգեստը փոխի։ Իրիկնային քաղաքը զարմացրեց նրան։ Փողոցները ընկղմված էին մեռելային լռության մեջ, պանդոկները փակ էին։ Բոլոր խաչմերուկներում խումբ֊խումբ կանգնած էին ջահերով գրոհայիններն ու զնգզնգացնում էին զրահները։ Նրանք լուռ էին և ասես ինչ֊որ բանի էին սպասում։ Մի քանի անգամ մոտեցան Ռումատյին, մոտիկից նայեցին և, ճանաչելով, դարձյալ լուռ ճանապարհ տվեցին։ Երբ մինչև տուն հասնելը մնացել էր հիսուն քայլ, մի խումբ կասկածելի անձինք կպան նրա հետևից։ Ռումատան կանգ առավ, թրերը իրար զարկեց, ու այդ մարդիկ հետ մնացին, բայց հենց նույն այդ պահին էլ մթության մեջ ճռճռաց ձգվող աղեղնազենը։ Ռումատան արագացրեց քայլերը ու սեղմվելով պատերին, գտավ իր դուռը, բանալին մտցրեց կողպեքի մեջ, անընդհատ զգալով իր անպաշտպան մեջքը, և թեթևացած շունք քաշեց, երբ հայտնվեց նախասենյակում։

Այնտեղ հավաքված էին բոլոր ծառաները և բոլորն էլ զինված էին՝ ով ինչպես կարողացել էր։ Պարզվեց, որ մի քանի անգամ արդեն փորձել էին դուռը բացել։ Դա դուր չեկավ Ռումատային։ Գուցե չգնա՞մ, մտածեց նա։ Գրողի ծոցը թող կորչի այդ արքայազնը․․․

― Որտե՞ղ է բարոն Պամպան, ― հարցրեց նա։

Չափազանց բորբոքված Ունոն, աղեղնազենը ուսին գցած պատասխանեց, որ բարոնը արթնացավ դեռ կեսօրին, խմեց տանը եղած ամբողջ թթվաջուրը ու նորից գնաց զվարճանալու։ Հետո, ձայնը ցածրացնելով, հայտնեց, որ Կիրան շատ է անհանգստանում և մի քանի անգամ հարցրել է տիրոջ մասին։

― Լավ, ― ասաց Ռումատան և ծառաներին հրամայեց զգոն լինել։

Ծառաները, չհաշված խոհարարուհուն, վեց հոգի էին, վեցն էլ շատ բան տեսած ու փողոցային ծեծկռտուքներին սովոր։ Նրանք, իհարկե, գորշերի հետ գլուխ չեն դնի, կվախենան ամենազոր մինիստրի զայրույթից, բայց գիշերային բանակի քրջոտներին պատասխան կտան, մանավանդ որ ավազակներն այս գիշեր հեշտ ավար կփնտրեն։ Երկու աղեղնազեն, չորս տապար, մսագործի ծանր դանակներ, սաղավարտներ։ Դռներն ամուր են, երկաթապատ․․․ Իսկ գուցե, այնուամենայնիվ, չգնա՞ հերթապահության։

Ռումատան բարձրացավ վերև ու ոտնաթաթերի վրա մտավ Կիրայի սենյակը։ Կիրան քնել էր շորերով, չբացված անկողնու վրա կուչ եկած։ Ռումատան ճրագը ձեռքին կանգնեց նրա գլխավերևում։ Գնա՞, թե չգնա։ Բոլորովին չի ուզում գնալ։ Նա աղջկա վրա ծածկոց գցեց, համբուրեց այտն ու հետ եկավ իր աշխատասենյակը։ Ինչ էլ որ տեղի ունենա,հետախույզը պարտավոր է լինել իրադարձությունների կենտրոնում։ Դրանից պատմաբանն էլ կշահի։ Նա դառը ծիծաղեց, գլխից հանեց ապարոշը, փափուկ շորով խնամքով մաքրեց օբյեկտիվն ու նորից դրեց գլխին։ Հետո կանչեց Ունոյին և պատվիրեց բերել զինվորական զգեստն ու փայլեցրած պղնձե սաղավարտը։ Բաճկոնի տակից, հենց մայկայի վրա, հագավ մետաղապլստե շապիկը, որը կարված էր օղազրահի ձևով (այստեղի օղաձրահները վատ չէին պաշտպանում թրից ու դաշույնից, սակայն աղեղնազենից արձակված նետը տեղնուտեղը խոցում էր)։ Պինդ ձգելով մետաղե զարդերով համազգեստային գոտին, Ունոյին ասաց․

― Լսիր ինձ ճստիկ։ Ես բոլորից շատ քեզ եմ վստահում։ Ինչ էլ որ այստեղ պատահի, Կիրան պետք է կենդանի ու անվնաս մնա։ Թող տունը վառվի, թող բոլոր փողերը թալանեն, բայց Կիրային պիտի պաշտպանես։ Նրան այստեղից տար տանիքներով, նկուղներով, ինչպես կուզես, բայց ողջ֊առողջ լինի։ Հասկացա՞ր։

― Հասկացա։ Բայց լավ կլինի հիմա չգնաք․․․

― Շատ կուզեի։ Բայց չեմ կարող, ծառայություն է․․․ Դե, պինդ մնա։

Նա թեթևակի շրխկացրեց տղայի քթին և ժպտաց ի պատասխան նրա վհատ ժպիտի։ Ներքևում կարճ ու խրախուսիչ ճառ ասաց ծառաներին, դուրս եկավ դռնից և նորից հայտնվեց մթության մեջ։ Նրա հետևում զրնգացին դռան կողպեքները։

Արքայազնի ննջասենյակները միշտ էլ վատ են պահպանվել։ Գուցե դա է պատճառը, որ ոչ ոք և երբեք մահափորձ չի կատարել արկանարյան արքայազների դեմ։ Ու առավել ևս չէին հետաքրքրվում այժմյան արքայազնով։ Աշխարհում ոչ ոքի պետք չէր այդ հյուծված, կապտաչյա տղան, որը ում ասես նման էր, բայց ո՛չ հորը։ Տղան դուր էր գալիս Ռումատային։ Նրա դաստիարակությամբ շատ վատ էին զբաղվում, այդ պատճառով էլ նա հասկացող էր, դաժան չէր, տանել չէր կարող (ըստ երևույթին բնազդորեն) դոն Ռեբային, սիրում էր բարձրաձայն երգել Ցուրենի բառերով գրված տարբեր երգեր և «նավակներով» խաղալ։ Ռումատան նրա համար նկարազարդ գրքեր էր բերել տալիս մայր երկրից, պատմում էր աստղազարդ երկնքի մասին ու մի անգամ ընդմիշտ նվաճեց տղայի սերը, երբ պատմեց թռչող նավերի մասին։ Ռումատայի համար, որը շատ հազվադեպ էր շփվում երեխաների հետ, տասնամյա արքայազնը այս վայրենի ու բիրտ երկրի բոլոր խավերի հակապատկերն էր։ Հենց այսպիսի սովորական, կապտաչյա տղաները (որոնք նույն էին բոլոր խավերում) հետագայում դառնում էին գազանության մարմնավորողները, իսկ չէ որ նրանց՝ երեխաների մեջ, այդ գարշանքի ոչ հետքերը կային, ոչ էլ նախադրայլները։ Եվ Ռումատան երբեմն մտածում էր, թե ինչ լավ կլիներ, եթե մոլորակից անհետանային տասը տարեկանից մեծ բոլոր մարդիկ։

Արքայազնը արդեն քնած էր։ Ռումատան ընդունեց հերթապահությունը, պահակակետը հանձնող գվարդիականի հետ կանգնեց քնած տղայի մահճի մոտ, մերկ սրերով կատարելով պահանջվող բարդ շարժումները, սովորության համաձայն ստուգեց՝ փա՞կ են արդյոք բոլոր պատուհանները, տեղո՞ւմ են արդյոք բոլոր դարակները, բոլո՞ր սենյակներում են վառվում աշտանակները, ապա վերադարձավ նախասենյակ, հերթապահությունը հանձնած գվարդիականի հետ վեգ խաղաց ու հետաքրքրվեց, թե ազնվազարմ դոնը ի՞նչ կարծիքի է քաղաքում տեղի ունեցող անցուդարձի մասին։ Ազնվազարմ դոնը, որ մեծ խելքի մարդ էր, խորասուզվեց մտքերի մեջ և հայտնեց այն կարծիքը, որ ռամիկ ժողովուրդը պատրաստվում է սուրբ Միկայի օրը տոնելուն։

Մնալով մենակ, Ռումատան բազկաթոռը մոտեցրեց պատուհանին, հարմար նստեց ու սկսեց նայել քաղաքին։ Արքայազնի տունը բլրի վրա էր, ու ցերեկը քաղաքն այստեղից երևում էր մինչև ծով, բայց հիմա ամեն ինչ ընկղմված էր խավարի մեջ, միայն այսուայնտեղ կրակներ էին երևում։ Դրանք խաչմերուկներում կանգնած ջահակիր գրոհայիններն էին, որոնք սպասում էին ազդանշանի։ Քաղաքը քնած էր, կամ քնած էր ձևանում։ Հետաքրքիր է, բնակիչներն զգո՞ւմ էին, որ այս գիշեր սոսկալի բան է կատարվելու։ Թե՞ մեծ խելքի տեր ազնվազարմ դոնի պես մտածում էին, որ ոմանք պատրաստվում են սուրբ Միկայի օրվա տոնակատարությանը։ Երկու հարյուր հազար տղամարդ ու կին։ Երկու հարյուր հազար դարբին, զինագործ, ոսկերիչ, տնային տնտեսուհի, պոռնիկ, վանական, չարչի, զինվոր, թափառաշրջիկ, ողջ մնացած ուսյալներ հիմա անհանգիստ շուռումուռ էին գալիս իրենց գաղջ, փայտոջիլի հոտով ներծծված անկողիններում, նրանք քնած են հիմա, սիրում են իրար, մտքում հաշվում են օրվա օգուտները, լաց են լինում, ատամները կրճտացնում վիրավորանքից կամ կատաղությունից․․․ Երկու հարյուր հազար մարդ։ Երկրից այստեղ եկածի համար նրանք բոլորն էլ մի ինչ֊որ ընդհանուր բան ունեին։ Երևի այն, որ բոլորը, առանց բացառության, դեռևս մարդիկ չէին այս բառի ժամանակակից իմաստով, այլ մարդու պատրաստուկ էին, կաղապար, որոնցից իսկական հպարտ ու ազատ մարդ կստեղծեն միայն պատմության արյունահեղ դարերը։ Նրանք պասիվ էին, ագահ ու անհավատալի, աներևակայելի եսասեր։ Հոգեբանական տեսակետից գրեթե բոլորն էլ ստրուկ էին՝ հավատի՛ ստրուկ, իրենց նմանների ստրուկ, կրքերի՛ ստրուկ, փառասիրությա՛ն ստրուկ։ Եվ եթե ճակատագրի կամոք նրանցից մեկնումեկը ծնվում էր կամ դառնում էր պարոն, տեր, նա չգիտեր ի՛նչ անի իր ազատությունը։ Ու շտապում էր նորից ստրուկ դառնալ՝ հարստությա՛ն ստրուկ, հակաբնական շռայլության ստրուկ, իր ստրուկների՛ ստրուկ։ Նրանք չափից դուրս պասիվ էին ու չափից դուրս ստրուկ։ Նրանց սրտրկությունը հիմնվում էր նրանց պասիվության և տգիտության վրա, իսկ պասիվությունը ու տգիտությունը կրկին ու կրկին ծնում էի ստրկություն։ Եթե նրանք բոլորը իրար նման լինեին, ապա ձեռքներս կթուլանային ու ոչ մի հույս չէր մնա։ Բայց և այնպես նրանք մարդ էին, բանականության կայծը կրողներ։ Եվ մշտապես, այս ու այնտեղ նրանց մեջ առկայծում և բռնկվում էին աներևակալիորեն հեռավոր ու անխուսափելի ապագայի կրակները։ Առկայծում էին՝ ի հեճուկս ամեն ինչի։ Ի հեճուկս նրանց թվացյալ ոչնչության։ Ի հեճուկս ճնշման։ Ի հեճուկս այն բանի, որ նրանք ոչ ոքի պետք չէին աշխարհում և աշխարհում բոլորը նրանց դեմ էին։ Ի հեճուկս այն բանի, որ ամենալավագույն դեպքում նրանք կարող էին արժանանալ արհամարհալից ու տարակուսելի խղճահարության։

Նրանք չգիտեին, որ ապագան իրենցն է, որ ապագան հնարավոր չէ առանց իրենց։ Նրանք չգիտեին, որ անցյալի ահազդու ուրվականների այս աշխարհում իրենք են միակ իրողությունը ապագայի, որ իրենք հասարակության օրգանիզմի ֆերմենտն են ու վիտամինը։ Ոչնչացրեք այդ վիտամինը, և հասարակությունը կփտի, կսկսվի սոցիալական ցինգա, կթուլանան մկանունքը, աչքերը կկորցնեն սրատեսությունը, ատամները կթափվեն։ Ոչ մի պետություն չի կարող զարգանալ առանց գիտության, հարևանները կոչնչացնեն նրան։ Առանց արվեստի ու կուլտուրայի պետությունը կորցնում է ինքնաքննադատելու ունակությունը, սկսում է խրախուսել սխալ տենդենցներ, սկսում է ամեն վայրկայն ծնել շողոքորթներ ու հարմարվողներ, քաղաքցիների մեջ զարգանում է ընչաքաղցություն և ինքնահավանություն և ի վերջո նորից կուլ է գնում ավելի խելամիտ հարևաններին։ Ինչքան ասես կարելի է հալածել ուսյալներին, արգելել գիտությունները, ոչնչացնել արվեստները, բայց վաղ թե ուշ ստիպված են լինելու խելքի գալ և, ատամները կրճտացնելով, ճանապարհ բացել այն ամենի համար, ինչը ատելի է եղել իշխանատենչ բթամիտներին ու տգետներին։ Եվ որքան էլ որ ատեն գիտելիքները իշխանության գլուխ կանգնած այդ գորշ մարդիկ, նրանք ոչնչով չեն կարող կասեցնել պատմության առաջնթացը։ Նրանք կարող են ընդամենը արգելակել այն, բայց ոչ կանգնեցնել։ Արհամարհելով և սարսափելով գիտելիքներից, նրանք, այնուամենայնիվ, անխուսափելիորեն հանգում են այդ գիտելիքների խրախուսմանը, որպեսզի մնան իշխանության գլուխ։ Վաղ թե ուշ ստիպված են լինում բացել համալսարաններ, գիտական ընկերություններ, ստեղծել գիտահետազոտական կենտրոններ, աստղադիտարաններ, լաբորատորիաներ, ստեղծել մտքի ու գիտելիքների տեր մարդկանց կադրեր, իրենց կողմից արդեն չհսկվող, այլ հոգեբանությամբ, այլ պահանջմունքներով մարդկանց, իսկ այդ մարդիկ չեն կարող գույություն ունենալ և մանավանդ գործել ստոր շահամոլության, ընչասիրության, խոհանոցային հետաքրքրությունների, բութ ինքնագոհության ու մարմնական պահանջների նախկին գաղջ մթնոլորտում։ Նրանց նոր մթնոլորտ է հարկավոր, համընդհանուր և համապարփակ իմացության մթնոլորտ, որը հագեցած լինի ստեղծագործական լարվածությամբ, նրանց հարկավոր են գրողներ, նկարիչներ, կոմպոզիտորներ, և իշխանության գլուխ կանգնածները պարտավոր են այստեղ ևս զիջել նրանց։ Նա, ով կհամառի, կվերացվի իշխանություն տենչացող ավելի խորամանկ ախոյանների կողմից, բայց նա, ով զիջում է՝ անխուսափելիորեն և զարմանալիորեն, իր կամքին հակառակ փորում է իր իսկ գերեզմանը։ Քանզի տգետ եսասերների ու մոլեռանդների համար մահացու է կուլտուրայի ուժն իր ողջ ընդգրկումով՝ բնագիտական հետազոտություններից մինչև երաժշտությամբ հիանալ կարողանալը․․․ Իսկ հետո սկսվում է վիթխարի սոցիալական ցնցումների դարաշրջանը, որն ուղեկցվում է գիտության աննախադեպ զարգացումով և դրա հետ առնչվող հասարակության համատարած ինտելեկտուալացման պրոցեսով, դարաշրջան, երբ գորշությունը իր վերջին մարտերն է մղում, որոնք իրենց դաժանությամբ մարդկությանը վերադարձնում են միջնադար, բայց այդ մարտերում նա պարտություն է կրում և արդեն ճնշումից ու հարստահարումից ազատ հաարակությունում ընդմիշտ վերանում է որպես իրավական ուժ։

Ռումատան հայացքը չէր կտրում խավարով պարուրված լռին քաղաքից։ Այնտեղ, մի նեխահոր հյուղակում, խղճուկ մահճի վրա կծկված, տենդի մեջ այրվում է խոշտանգված հայր Տառան, իսկ կոնծած, ուրախ ու չար եղբայր Նանինը նստել է նրա կողքը, օրորվող ոտքերով սեղանի մոտ ու գրում է իր «Լուրերի մասին» տրակտատը, հրճվանքով ծաղրելով գորշ կյանքը․․․ Ինչ֊որ տեղ, պերճաշուք, ամայի հարկաբաժիններում խարխափելով, կուրորեն շրջում է Գուր Քերթողը, սարսափահար զգալով, որ իր ծվատված, տրորված հոգու խորքերում ինչ֊որ անիմանալի ուժի ճնշման տակ հառնում են և այնուամանայնիվ գիտակցությանն են հասնում պայծառ աշխարհներ՝ լի հրաշալի մարդկանցով ու շշմեցուցիչ զգացմունքներով․․․ Եվ ինչ֊որ տեղ հայտնի չէ ինչպես է գիշերը լուսացնում կոտրված, ծնկի եկած բժիշկ Բուդախը՝ փշրված, բայց կենդանի․․․ Եղբայրներ իմ, մտածեց Ռումատան, ես ձերն եմ, մենք ձեր միս ու արյունից ենք։ Ու հանկարծ մի ամեհի ուժով նա զգաց, որ ինքը բնավ էլ աստված չէ, որն իր ձեռքերի ափերով պահպանում է բանականության լուսատիտիկնրին, այլ եղբորը օգնող եղբայր, հորը փրկող որդի։ «Ես կսպանեմ դոն Ռեբային»։ «Ինչու»։ ― «Նա սպանում է իմ եղբայրներին»։ ― «Նա չի հասկանում ինչ է անում»։ «Նա սպանում է ապագան»։ ― «Նա մեղավոր չէ, նա իր դարի զավակն է»։ ― «Այսինքն՝ նա չգիտի՞, որ ինքը մեղավոր է։ Բայց նա շատ բան կարող է չիմանալ։ Ես, ե՛ս գիտեմ, որ նա մեղավոր է»։ ― «Իսկ դու ի՞նչ կանես հայր Ցուպիկին։ Հայր Ցուպիկը շատ բան կտար նրան, ով կսպաներ դոն Ռեբային։ Լռո՞ւմ ես։ Ատիպված կլինեք շատերին սպանել, ճի՞շտ է»։ ― «Չգիտեմ, գուցե շատերին։ Իրար հետևից։ Բոլոր նրանց, ով ձեռք կբարձրացնի ապագայի վրա»։ ― «Դա արդեն եղել է։ Թունավորել են, ինքնաշեն ռումբեր են գցել։ Ու ոչինչ չի փոխվել»։ ― «Ո՛չ փոխվել է։ Այդպես է ստեղծվել հեղափոխության ստրատեգիան»։ ― «Քեզ հարկավոր չէ ստեղծել հեղափոխության ստրատեգիա։ Չէ՞ որ դու ուզում ես պարզապես սպանել»։ ― «Այո, ուզում եմ»։ ― «Իսկ դու կարո՞ղ ես»։ ― «Երեկ ես սպանեցի դոնա Օկանային։ Ես գիտեի, որ սպանում եմ, երբ գնում էի նրա մոտ փետուրը ականջիս հետևը խրած։ Ու ափսոսում եմ միայն, որ նրան սպանեցի առանց որևէ օգուտի։ Այնպես որ ինձ համարյա սովորեցրել են սպանել»։ «Իսկ չէ՞ որ դա վատ է։ Դա վտանգավոր է։ Հիշո՞ւմ ես Սերգեյ Կոժինին։ Իսկ Ջորջ Լենիի՞ն։ Իսկ Սաբինա Կրույզերի՞ն»։ Ռումատան ափով սրբեց խոնավ ճակատը։ Այ այսպես մտածում են, մտածում, մտածում, ու վերջ ի վերջո հնարում են վառոդը։

Նա վեր թռավ տեղից ու պատուհանը բացեց։ Մթին քաղաքում կրակի փնջերն սկսեցին շարժվել, ցրվել ու ձգվեցին շխթա կազմած, հայտնվելով ու անհետանալով չերևացող տների արանքում։ Քաղաքում տարածվեց ինչ֊որ ձայն, հեռավոր ու բազմազան ոռնոց։ Երկու տուն հրդեհվեցին ու լուսավորեցին հարևան տների տանիքները։ Ինչ֊որ բան բոցավառվեց նավահանգստում։ Իրադարձությունները սկսվեցին։ Մի քանի ժամ հետո պարզ կդառնա, թե ինչ է նշանակում գորշերի ու գիշերային բանակի դաշինքը, խանութպանների ու թալանչի ավազակների հակաբնական դաշինքը, պարզ կդառնա, թե ինչ նպատակ է հետապնդում դոն Ռեբան և ինչ նոր պրովոկացիա է հնարել։ Պարզ ասած՝ ո՞ւմ են այսօր կոտորում։ Հավանաբար, սկսվել է երկար դանակների գիշերը՝ լկտիացած գորշ ղեկավարության կոտորածը, միաժամանակ նաև քաղաքում գտնվող բարոնների ու առավել անհաճո ազնվականների կոտորածը։ Պամպա՞ն որտեղ է, մտածեց նա։ Միայն թե քնած չլինի․․․

Նրա մտքերն ընդհատվեցին։ Աղեկտուր ճչալով «Բացե՜ք դուռը։ Հերթապա՛հն է, բացե՜ք», ինչ֊որ մեկը բռունցքներով սկսեց ծեծել դուռը։ Ռումատան փակը բացեց։ Ներս ընկավ կիսահագնված, վախից կապտած մի մարդ, բռնեց Ռումատայի բաճկոնի օձիքից ու, ամբողջ մարմնով ցնցվելով, գոռաց․

― Որտե՞ղ է արքայազնը։ Բուդախը թունավորել է թագավվորին։ Իրուկանի լրտեսները խռովություն են բարձրացրել քաղաքում։ Փրկեցե՜ք արքայզնին։

Դա արքունիքի մինիստրն էր՝ հիմար ու ծայրաստիճան նվիրված մի մարդ։ Մի կողմ հրելով Ռումատային՝ նա նետվեց արքայազնի ննջարանը։ Կանայք վայնասուն գցեցին։ Իսկ դռներից արդեն ներս էին խցկվում գորշ շապիկներ հագած հաստամռութ ու քրտնած գրոհայինները՝ թափահարելով ժանգոտ կացինները։ Ռումատան մերկացրեց սրերը։

― Հետ դարձե՛ք, ― սառը ասաց նա։

Նրա թիկունքում գտնվող ննջասենյակից լսվեց մի կարճ, խեղդված ճիչ։ Գործերը վատ են, մտածեց Ռումատան։ Ոչ մի բան չեմ հասկանում։ Նա ոստնեց անկյունը և պաշտպանվեց սեղանով։ Գրոհայինները ծանր հևալով, լցվեցին սենյակ։ Նրանք կլինեին տասնհինգ հոգի։ Նեղ, գորշ համազգեստով լեյտենանտը առաջ եկավ՝ ձեռքին մերկ դաշույն։

― Դոն Ռումատա, ― ասաց նա հևիհև։ ― Դուք ձերբակալված եք։ Տվեք ձեր սրերը։

Ռումատան հեգնալից ծիծաղեց։

― Վերցրե՛ք, ― ասաց նա՝ հայացքը գցելով պատուհանին։

― Բռնե՜լ նրան, ― կռնչաց լեյտենանտը։

Կացիններով զինված տասնհինգ հաղթանդամ դանդալոշները այնքան էլ շատ չեն մի մարդու համար, որը տիրապետում է կռվի այնպիսի եղանակների, որոնք այստեղ հայտնի կդառնան սոսկ երեք հարյուրամյակ հետո։ Ամբոխը հարձակվեց նրա վրա և հետ գլորվեց։ Հատակին ընկած մնացին մի քանի կացին, երկու գրոհային կծկվեցին և, զգուշորեն փորերին սեղմելով դուրս ընկած ձեռքերը, խցկվեցին հետևի շարքերը։ Ռումատան կատարելապես էր տիրապետում հովհարաձև պաշտպանությանը, երբ հարձակվողների դիմաց համատարած շողշողուն վարագույրի պես պտտվում էր պողպատը ու թվում էր, թե անհնարին է ճեղքել այդ վարագույրը։ Գրոհայինները, հևալով ու փնչացնելով, իրար էին նայում անվճռականորեն։ Նրանցից փչում էր գարեջրի ու սոխի սուր հոտ։

Ռումատան մի կողմ հրեց սեղանը և պատի տակով զգույշ գնաց դեպի պատուհանը։ Հետևի շարքից ինչ֊որ մեկը դանակ նետեց, բայց վրիպեց։ Ռումատան նորից ծիծաղեց, ոտքը դրեց պատուհանի գոգին ու ասաց․

― Մի անգամ էլ որ խցկվեք՝ ձեռքերդ կկտրեմ։ Դուք ինձ լավ գիտեք։

Նրանք ճանաչում էին Ռումատային։ Նրանք լավ էին ճանաչում, ու ոչ մեկը տեղից չշարժվեց, չնայած սպան հայհոյում էր ու գոռգոռում, ինքն էլ, ի դեպ, աշխատելով հեռու մնալ։ Ռումատան բարձրացավ պատուհանի գոգը, շարունակելով սպառնալ սրերով, և հենց այդ պահին մթության միջից, բակից նրա մեջքին դիպավ ծանր նիզակը։ Հարվածը սոսկալի ուժեղ էր։ Նիզակը չծակեց մետաղապլաստիկե շապիկը, բայց Ռումատային ցած գլորեց պատուհանից։ Նա սրերը ձեռքից գցեց, չնայած դրանցից արդեն ոչ մի օգուտ չկար։ Ամբողջ ոհմակը միանգամից նետվեց նրա վրա։ Նրանք միասին, երևի, մեկ տոննայից ավելի կլինեին, բայց խանգարում էին իրար, և Ռումատային հաջողվեց ոտքի կանգնել։ Նա բռունցքով շրմփացրեց ինչ֊որ մեկի թաց շրթունքներին, ինչ֊որ մեկը նապաստակի նման ծվծվաց նրա թևի տակ, և նա խփում էր ու խփում արմունկներով, ուսերով (վաղուց իրեն այդքան ազատ չէր զգացել), բայց չկարողացավ նրանց ցած գցել իր վրայից։ Վիթխարի դժվարությամբ իր հետևից քարշ տալով մի կույտ մարմիններ, նա մոտեցավ դռանը, ճանապարհին կռանալով ու պոկելով ոտքերից կառչաց գրոհայիններին։ Հետո սոսկալի ցավ զգաց ուսին ու ընկավ մեջքի վրա, բայց իսկույն ոտքի ելավ՝ աջ ու ձախ կտրուկ ու հատու հարվածներ հասցնելով, որոնցից գրոհայինները անզոր շրխկում էին պատերին՝ թափահարելով ոտքերն ու ձեռքերը։ Նրա աչքի առաջ արդեն լեյտենանտի ծռված դեմքն էր, բայց հանկարծ դուռը բացվեց ու ներս լցվեցին նորանոր քրտնած մռութներ։ Ռումատայի վրա ցանց գցեցին, ոտքերը կապկպեցին պարաններով ու վայր գլորեցին։

Նա իսկույն դադարեց ազատվելու փորձ անել, որ խնայի ուժերը․․․ Ահագին ժամանակ նրան կոխկրտում էին սապոգներով՝ կենտրոնացած, անխոս փնչացնելով ու հևալով։ Հետո բռնեցին ոտքերից ու քարշ տվին։ Երբ նրան քարշ էին տալիս ննջասենյակի մոտով, նա հասցրեց տեսնել նիզակով պատին գամված արքունիքի մինիստրին ու մահճակալի մեջ արյունաշաղախ սավանների կույտը։ «Ուրեմն սա հեղաշրջում էր, ― մտածեց նա։ ― Խե՜ղճ տղա․․․»։ Նրան աստիճաններով քարշ տվին, և նա կորցրեց գիտակցությունը։

Գլուխ յոթերորդ

Նա պառկել էր խոտածածկ թմբի վրա ու նայում էր խորունկ կապույտ երկնքում լողացող ամպերին։ Նա իրեն հանգիստ ու լավ էր զգում, սակայն հարևան թմբի վրա նստել էր փշոտ, ոսկրոտ ցավը։ Այդ ցավը նրանից դուրս էր ու միաժամանակ նրա ներսում էր, մանավանդ աջ կողմում և ծոծրակում։ Ինչ֊որ մեկը կռնչաց․ «Հը՞, հո չի սատկել։ Գլուխներդ կպոկեմ»։ Ու այդ ժամանակ երկնքից նրա վրա գահավիժեց սառը ջուրը։ Նա իրոք պառկած էր մեջքի վրա ու նայում էր երկնքին, բայց պառկած էր ոչ թե թմբի վրա, այլ ջրափոսի մեջ, ու երկինքն էլ ոչ թե կապույտ էր, այլ սևացած, արճճագույն ու կարմրավուն։ «Ոչինչ, ― ասաց մյուս ձայնը։ ― Նրանք կենդանի են, աչքերը պլստացնում են։ Այդ ես եմ կենդանի, մտածեց նա։ Այդ իմ մասին են խոսում։ Այդ ես եմ աչքերս պլստացնում։ Բայց ինչո՞ւ են սրանք ծամածռություններ անում։ Ինչո՞ւ մարդավարի չեն խոսում։

Կողքը ինչ֊որ մեկը շարժվեց և, ծանր ու մեծ, թփթփալով մտավ ջրի մեջ։ Երկնքում հայտնվեց սրածայր գդակով գլխի սև ուրվագիծը։

― Հը, ազնվազարմ դոն, ինքնե՞րդ կգաք, թե ձեզ քարշ տանք։

― Ոտքերս արձակեք, ― ջղային ասաց Ռումատան, զգալով, ինչպես են բացվում ուռած շրթունքները։ Նա լեզուն քսեց շուրթերին։ Այս ի՞նչ շրթունքներ են, մտածեց նա, ոնց որ բլիթ լինեն։

Ինչ֊որ մեկը պպզեց նրա ոտքերի մոտ, կոպտորեն քաշքշելով պարանները։ Շուրջը կանգնածները խոսում էին իրար մեջ․

― Համա եկե՜լ եք սրա հախից։

― Բա ո՜նց, քիչ մնաց էն աշխարհը գնար։ Բայց կախարդված է, նետերը հետ էին թռչում։

― Ես սրա նման մեկին ճանաչում էի, որ կացնով էլ խփեիր՝ էլի բան չէր լինում․․․

― Դե նա երևի ռամիկ էր․․․

― Հենց ռամիկ էր։ Իսկ սա ազնվական է։

― Էհ, գրողը տանի․․․ Էս ոնց եք կապկպել, չի քանդվում։ Մի կրակ տվեք ինձ։

― Դու դանակով կտրիր։

― Հե՜յ, եղբայրներ, մի քանդեք դրա կապերը։ Թե չէ էլի վրա կպրծնի․․․ Քիչ մնաց գլուխս ջարդեր․․․

― Լավ, հիմա էլ չի անի․․․

― Չգիտեմ, եղբայրներ, դուք ինչպես կուզեք, համա ես սրան ոնց որ պետքն է ծեծել եմ նիզակով։ Սրա օղազրահն էի փորձում․․․

Մթության միջից լսվեց մի տիրական ձայն։

― Հե՜յ, վերջացրեք այդտեղ․․․

Ռումատան զգաց, որ ոտքերն ազատ են, ուժերը լարեց ու նստեց։ Մի քանի գորշ գրոհայիններ լուռ նայում էին, թե ինչպես է նա թպրտում ջրի մեջ։ Ռումատան ամոթից ու նվաստացումից սեղմեց շրթունքները։ Նա շարժեց թիակները, ձեռքերը այնպես ուժեղ էին ոլորված մեջքի հետևում, որ չէր էլ հասկանում որտեղ էին իր արմունկները, որտեղ՝ դաստակները։ Նա հավաքեց ուժերը, թափով ոտքի կանգնեց ու իսկույն էլ կծկվեց կողի սաստիկ ցավից։ Գրոհայինները ծիծաղեցին։

― Հաստատ չի փախչի, ― ասաց մեկը։

― Հա, շան օրի է, գրողի տարածը։

― Հը, դոն, լա՞վ չես․․․

― Հերիք է դուրս տաք, ― մթության միջից ասաց տիրական ձայնը։ ― Այստեղ եկեք, դոն Ռումատա։

Ռումատան գնաց ձայնի կողմը, զգալով, ինչպես է կողքից կողք օրորվում։ Ինչ֊որ տեղից հայտնվեց ջահով մեկը ու քայլեց նրա առջևից։ Ռումատան ճանաչեց այս տեղը․ սա թագի պահպանության մինիստրության անթիվ ներքին բակերից մեկն է, թագավորական ախոռների մոտերքում։ Նա արագ կողմնորոշվեց, եթե աջ տանեն՝ Ուրախ Աշտարակ են տանում, զնդան։ Եթե ձախ՝ գրասենյակ։ Նա ուժեղ ցնցեց գլուխը։ Ոչինչ, մտածեց։ Որ կենդանի եմ, ուրեմն կպայքարեմ։ Նրանք թեքվեցին դեպի ձախ։ Միանգամից չեն ուզում, մտածեց Ռումատան։ Նախնական քննություն կկատարեն։ Տարօրկնակ է։ Եթե բանը հասել է քննությանը, ապա ինչո՞ւմ կարող են ինձ մեղադրել։ Թերևս պարզ է։ Թունավորող Բուդախին հրավիրելը, թագի դեմ դավադրությունը․․․ Հնարավոր է նաև արքայազնի սպանությունը։ Եվ, բնականաբար, լրտեսություն հոգուտ Իրուկանի, Սոանի, բարբարոսների, բարոնների, սուրբ միաբանության և այլն, և այլն․․․ Ուղղակի զարմանալի է, թե ոնց եմ կենդանի մնացել։ Ուրեմն էլի ինչ֊որ բան է մտքին դրել այդ արնախում սարդը։

― Այս կողմը, ― ասաց տիրական ձայնով մարդը։

Նա բացեց ցածրիկ դուռը, և Ռումատան, կռանալով, մտավ տասնյակ ճրագներով լուսավորված ընդարձակ սրահը։ Մեջտեղում, մաշված գորգի վրա նստած կամ պառկած էին կապկպված, արնաշաղախ մարդիկ։ Նրանցից մի քանիսը կամ արդեն մեռած էին, կամ էլ ուշակորույս։ Գրեթե բոլորը բոբիկ էին, պատռված գիշերանոցներով։ Պատերի տակ, անփութորեն հենված կացիններին ու տապարներին, կանգնել էին կարմրամռութ գրոհայինները՝ այրունարբու և ինքնագոհ հաղթողները։ Նրանց առջևով, ձեռքերը մեջքին դրած, հետուառաջ էր քայլում գորշ համազգեստով ու յուղոտ օձիքով մի սպա, որի կողքից սուր էր կախված։ Ռումատայի ուղեկիցը՝ սև թիկնոցով բարձրահասակ մի մարդ, մոտեցավ սպային ու ինչ֊որ բան փսփսաց ականջին։ Սպան գլխով արեց, հետաքրքրությամբ նայեց Ռումատային ու անհետացավ սենյակի մյուս ծայրի գունավոր վարագույրների հետևում։

Գրոհայինները նույնպես հետաքրքրությամբ տնտղում էին Ռումատային։ Նրանցից մեկը, որի աչքը ուռած էր, ասաց․

― Ոնց որ լավն է դոնի քարը։

― Չտեսնվա՜ծ, ― համաձայնեց մյուսը։ ― Թագավորին վայել քար է։ Ապարոշն էլ մաքուր ոսկի է։

― Հիմա մենք ենք թագավոր։

― Ուրեմն ինչ, հանե՞մ։

― Վ֊երջ տվեք, ― ցածր հրամայեց սև թիկնոցով մարդը։

Գրոհայինները տարակուսած նայեցին նրան։

― Սա՞ որտեղից ծլեց մեր գլխին, ― ասաց ուռած աչքով գրոհայինը։

Թիկնոցավորն առանց պատասխանելու մեջքը դարձրեց նրանց կողմը, մոտեցավ Ռումատային ու կանգնեց կողքը։ Զայրացած գրոհայինները ոտից֊գլուխ տնտղում էին նրան։

― Հո տերտեր չէ՞, ― ասաց ուռած աչքովը։ ― Հե՜յ, տերտեր, ուզո՞ւմ ես ճակատիդ․․․

Գրոհայինները հռհռացին։ Ուռած աչքով գրոհայինը թքեց ափերի մեջ, կացինը շուռումուռ տվեց ու եկավ Ռումատայի կողմը։ Հո չեմ հասցնելու հիմա սրան, մտածեց Ռումատան, դանդաղ հետ տանելով աջ ոտքը։

― Ամբողջ կյանքումս ես դրանց սատկացրել եմ, ― շարունակեց գրոհայինը, ― կանգնելով նրա առաջ ու ոտից գլուխ տնտղելով սև թիկնոցավորին, ― սատկացրել եմ էս տերտերներին, հազարումի ուսյալների ու արհեստավորների։ Պատահել է, որ․․․

Թիկնոցավոր մարդը իսկույն ափն ի վեր բարձրացրեց ձեռքը։ Առաստաղի տակ ինչ֊որ բան զընգաց՝ ժը՜․․․ ժը՜․․․ ժը՜․․․ Ուռած աչքով գրոհայինը կացինը ձեռքից գցեց ու փռվեց հատակին։ Նրա ճակատի մեջտեղում տնկվել էր փետրազարդ հաստ նետը։ Իսկույն լռություն տիրեց։ Գրոհայինները հետ֊հետ գնացին, վախվորած նայելով առաստաղի տակի օդանցքներին։ Թիկնոցավորը ձեռքն իջեցրեց ու հրամայեց․

― Այս լեշը տարեք, արա՛գ։

Մի քանի գրոհային առաջ նետվեցին, բարձրացրին սպանվածին, ու բռնելով ոտքերից և ձեռքերից, քարշ տալով դուրս տարան։ Վարագույրի հետևից դուրս եկավ սպան ու ձեռքով արեց․

― Գնանք, դոն Ռումատա, ― ասաց թիկնոցավորը։

Ռումատան քայլեց դեպի վարագույրները, անցնելով գերիների կույտի կողքով։ Ոչ մի բան չեմ հասկանում, մտածեց նա։ Վարագույրների հետևում մթության մեջ նրան բռնեցին, գոտուց պոկեցին դատարկ պատյանները և հրեցին դեպի լույս։

Ռումատան իսկույն հասկացավ, թե ինքն ուր է ընկել։ Դա դոն Ռեբայի ծանոթ աշխատասենյակն էր մանուշակագույն հարկաբաժնում։ Դոն Ռեբան նստած էր իր տեղում և նույն այն դիրքով, ձված, արմունկները սեղանին դրած և մատներն իրար հյուսած։ Ախր ծերուկը թութք ունի, չգիտես ինչու հանկարծ խղճաց նրան Ռումատան։ Դոն Ռեբայի աջ կողմում բազմել էր հայր Ցուպիկը՝ լուրջ, մտախոհ, կենտրոնացած տեսքով, շրթունքներն իրար սեղմած, իսկ ձախ կողմում նստած էր գորշ համազգեստով հաստլիկ մի կապիտան, որը բարեհոգաբար ժպտում էր։ Նրանցից բացի աշխատասենյակում ուրիշ մարդ չկար։ Երբ Ռումատան ներս մտավ դոն Ռեբան կամաց ու քնքշորեն ասաց․

― Բարեկամներ, ահա և ազնվազարմ դոն Ռումատան։

Հայր Ցուպիկն արհամարհալից ծռմռվեց, իսկ հաստլիկը բարյացակամորեն գլխով արեց։

― Մեր հին ու խիստ հետևողական հակառակորդը, ― ասաց դոն Ռեբան։

― Որ հակառակորդ է՝ կախել, ― խռպոտ ասաց հայր Ցուպիկը։

― Իսկ ձե՞ր կարծիքը, եղբայր Աբա, ― հարցրեց դոն Ռեբան, բարեհոգաբար թեքվելով հաստլիկի կողմը։

― Դուք գիտեք․․․ Ես նույնիսկ չգիտեմ․․․ Եղբայր Աբան մանկան պես ժպտաց, տարածելով կարճլիկ ձեռքերը։ ― Դե գիտեք, ինձ համար ոնց որ մեկ է․․․ Միգուցե վառենք, հա՞, դոն Ռեբա։

― Այո, թերևս, ― մտախոհ ասաց դոն Ռեբան։

― Դուք հասկանում եք, ― շարունակեց հմայիչ եղբայր Աբան, քնքշորեն ժպտալով Ռումատային, ― կախում են քրջոտներին, մանր֊մունր բաներին․․․ Իսկ մենք պարտավոր ենք պահպանել բարձր խավերի նկատմամբ ժողովրդի հարգանքը։ Չէ՞ որ, համենայն դեպս, հինավուրց տոհմի ժառանգ է, իրուկանյան խոշոր լրտես․․․ Չեմ սխալվում, չէ՞, իրուկանյան․․․ Նա սեղանից վերցրեց թերթիկն ու մոտեցրեց կարճատես աչքերին։ ― Ահ, նաև ստոնյան․․․ Առվել ևս․․․

― Այրել ուրեմն այրել, ― համաձայնեց հայր Ցուպիկը։

― Լավ, ― ասաց դոն Ռեբան։ ― Պայմանավորվեցինք։ Այրե՛լ։

― Ի դեպ, ես կարծում եմ, որ դոն Ռումատան կարող է թեթևացնել իր վիճակը, ― ասաց եղբայր Աբան։ Դուք ինձ հասկանո՞մ եք, դոն Ռեբա։

― Ճիշտն ասած, այնքան էլ չեմ հասկանում․․․

― Ունեցվածքը։ Իմ ազնվազարմ դոն, նրա ունեցվածքը։ Ռումատաները շատ հարուստ տոհմ են․․․

― Դուք, ինչպես միշտ, իրավացի եք, ― ասաց դոն Ռեբան։

Հայր Ցուպիկը հորանջեց, ձեռքով փակելով բերանը, և խեթ հայացք գցեց սեղանի աջ կողմի մանուշակագույն վարագույրներին։

― Դե, ուրեմն, սկսենք ինչպես կարգն է, ― հոգոց հանելով ասաց դոն Ռեբան։

Հայր Ցուպիկն անընդհատ աչքի պոչով նայում էր վարագույրներին։ Նա, հաստատ, ինչ֊որ բանի էր սպասում ու բոլորովին չէր հետաքրքրվում հարցաքննությամբ։ «Սա ի՞նչ կատակերգություն է, ― մտածեց Ռումատան։ ― Սա ի՞նչ է նշանակում»։

― Եվ այսպես, իմ ազնվազարմ դոն, ― ասաց դոն Ռեբան, դիմելով Ռումատային, ― չափազանց հաճելի կլինի լսել ձեր պատասխանները մեզ հետաքրքրող մի քանի հարցերին։

― Ձեռքերս արձակեք, ― ասաց Ռումատան։

Հայր Ցուպիկը ցնցվեց ու կասկածանքով ծամծմեց շրթունքները։ Եղբայր աբան հուսահատորեն թափահարեց գլուխը։

― Հը՞, ասաց դոն Ռեբան ու նայեց նախ եղբայր Աբային, հետո՝ հայր Ցուպիկին․․․ Ես ձեզ հասկանում եմ, եղբայրք։ Սակայն, հաշվի առնելով այն հանգամանքները, որոնց մասին դոն Ռումատան, հավանաբար կռահում է․․․ ― Նա արտահայտիչ մի հայացք գցեց առաստաղի տակի օդանցքներին։ ― Արձակեք նրա ձեռքերը, ― ասաց նա, առանց ձայնը բարձրացնելու։

Հետևից անձայն մոտեցավ ինչ֊որ մեկը։ Ռումատան զգաց, որ մեկի արտասովոր փափուկ, ճարպիկ մատները դիպան իր ձեռքերին, ու լսեց կտրտվող պարանի ճտճտոցը։

Եղբայր Աբան, իր մարմնի համար անսպասելի արագությամբ, սեղանի տակից հանեց աղեղն ու դրեց սեղանին, իր դիմացի թղթերի վրա։ Ռումատայի ձեռքերը մտրակների պես կախվեցին կողքերից։ Նա համարյա չէր զգում իր ձեռքերի գոյությունը։

― Դե, սկսենք, ― առույգացած ասաց դոն Ռեբան։ ― Ձեր անո՞ւնը, տո՞հմը, կոչո՞ւմը։

― Ռումատա։ Էստորյան Ռումատաների տոհմից։ Քսաներկուերորդ սերնդի տոհմիկ ազնվական։

Ռումատան մի հայացք գցեց շուրջը, նայեց բազմոցին ու սկսեց շփել դաստակները։ Եղբայր Աբան, հուզմունքից ֆսֆսացնելով, իրար հետևից սկսեց հարցեր տալ։

― Ձեր հա՞յրը։

― Իմ ազնվազարմ հայրը կայսերական խորհրդական էր, կայսեր հավատարիմ հպատակն ու մտերիմ բարեկամը։

― Նա կենդանի՞ է։

― Նա մահացել է։

― Վաղո՞ւց։

― Տասնմեկ տարի առաջ։

― Դուք քանի՞ տարեկան եք։

Ռումատան չհասցրեց պատասխանել։ Մանուշակագույն վարագույրի հետևից աղմուկ լսվեց, և եղբայր Աբան դժգոհ այդ կողմը նայեց։ Հայր Ցուպիկը, չարախնդորեն ժպտալով, դանդաղ վեր կացավ տեղից։

― Դեհ, ահա և բոլորը, տյարք․․․ ― ուրախ ու չարախնդորեն սկսեց նա։

Վարագույրի հետևից դուրս թռան երեք մարդ, որոնց այստեղ տեսնել Ռումատան բնավ չէր սպասում։ Հայր Ցուպիկը, ըստ երևույթին՝ նույնպես։ Դրանք երեք հաղթանդամ վանականներ էին՝ սև փարաջաներով, վեղարներն իջեցրած մինչև աչքերը։ Նրանք անշտապ ու անձայն ոստնեցին դեպի հայր Ցուպիկը ու բռնեցին նրա արմունկներից։

― Ը՜․․․ ը․․․ չէ․․․ ― մրմնջաց հայր Ցուպիկը։ Նրա դեմքը ծածկվեց մեռելային գունատությամբ։ Կասկած չկար, որ նա բոլորովին ուրիշ բան էր սպասում։

― Ի՞նչ եք կարծում, եղբայր Աբա, ― անխռով հարցրեց դոն Ռեբան, թեքվելով հաստլիկի կողմը։

― Դե, անշուշտ, ― վճռականորեն արձագանքեց վերջինս։ ― Անպայման։

Դոն Ռեբան մի թույլ շարժում արեց ձեռքով։ Վանականները տեղից հանեցին հայր Ցուպիկին ու, դարձյալ անաղմուկ, տարան վարագույրի հետևը։ Ռումատան զզվանքով կնճռոտվեց։ Եղբայր Աբան շփեց փափլիկ թաթիկներն ու աշխուժորեն ասաց․

― Ամեն ինչ գերազանց ստացվեց, ի՞նչ կարծիքի եք, դոն Ռեբա։

― Այո, վատ չէր, ― համաձայնեց դոն Ռեբան։ ― Սակայն շարունակենք։ Եվ, այսպես, քանի՞ տարեկան եք, դոն Ռումատա։

― Երեսունհինգ։

― Ե՞րբ եք ժամանել Արկանար։

― Հինգ տարի առաջ։

― Որտեղի՞ց։

― Մինչ այդ ես ապրում էի Էստորում, մեր տոհմական դղյակում։

― Իսկ ի՞նչ նպատակ էր հետապնդում ձեր այդ տեղաշարժը։

― Հանգամանքներն ինձ ստիպեցին հեռանալ Էստորից։ Ես փնտրում էի մի այնպիսի մայրաքաղաք, որն իր պերճաշքությամբ կհամեմատվեր մետրոպոլիայի մայրաքաղաքի հետ։

Վերջապես ձեռքերը սկսեցին կսկծալ։ Ռումատան համառորեն շարունակում էր շփել ուռած դաստակները։

― Իսկ չե՞ք ասի, թե, այնուամենայնիվ, ի՞նչ հանգամանքներ էին դրանք, ― հարցրեց դոն Ռեբան։

― Մենամարտում ես սպանեցի Օգոստոսափայլ ընտանիքի անդամին։

Ի՜նչ եք ասում։ Իսկ ո՞ւմ։

― Երիտասարդ հերցոգ Էկինին։

― Ի՞նչն էր մենամարտի պատճառը։

― Մի կին, ― հակիրճ պատասխանեց Ռումատան։

Նա այնպիսի զգացողություն ուներ, որ այս բոլոր հարցերը ոչինչ չեն նշանակում։ Որ սա մի նույնպիսի խաղ է, ինչպես որ մահապատժի եղանակի քննարկումը։ Երեքս էլ ինչ֊որ բանի ենք սպասում։ Ես սպասում եմ, թե երբ ձեռքերիս թմրածությունը կանցնի։ Եղբայր Աբան՝ տխմարը, սպասում է, թե դոն Ռումատայի տոհմիկ գանձարանի հարստությունները երբ կթափվեն իր գոգը։ Դոն Ռեբան նույնպես ինչ֊որ բանի է սպասում․․․ Բայց վանականները․․․ Պալատում ի՞նչ գործ ունեն վանականները։ Այն էլ այդպիսի ճարպիկ, եռանդուն տղերք։

― Այդ կնոջ անու՞նը։

― Դոնա Ռիտա, ― պատասխանեց նա։

― Չէի սպասում, որ կպատասխանեք։ Շնորհակալություն․․․

― Միշտ պատրաստ եմ ծառայելու ձեզ։

Դոն Ռեբան խոր գլուխ տվեց։

― Դուք երբևէ եղե՞լ եք Իրուկանում։

― Ոչ։

― Համոզվա՞ծ եք։

― Դուք էլ։

― Մենք ճշմարտությունն ենք կամենում , ― խրատական տոնով ասաց դոն Ռեբան։ Եղբայր Աբան գլխի շարժումով հաստատեց։ ― Միմիայն ճշմարտություն։

― Ա՜հ, ― ասաց Ռումատան։ ― Իսկ ինձ թվաց․․․ ― Նա լռեց։

― Ի՞նչ թվաց ձեզ։

― Ինձ թվաց, որ դուք գլխավորապես ուզում եք ձեռքներդ գցել իմ տոհմիկ հարստությունը։ Բնավ չեմ պատկերացնում, դոն Ռեբա, թե դուք ինչպե՞ս եք այն ստանալու։

― Իսկ պարգևագի՞րը։ Իսկ պարգևագի՞րը, ― ճչաց եղբայր Աբան։

Ռումատան ծիծաղեց, աշխատելով որքան հնարավոր է լկտի երևալ։

― Եղբայր Աբա, դու տխմարի մեկն ես, կամ էլ․․․ Իսկույն երևում է, որ խանութպան ես։ Ինչ է, քեզ հայտնի չէ՞, որ մայորատը ենթակա չէ ուրիշի հանձնվելու։

Երևում էր, որ եղբայր Աբան կատաղեց, բայց իրեն զսպեց։

― Պետք չէ, որ դուք այդ տոնով խոսեք, ― մեղմ ասաց դոն Ռեբան։

― Դուք ճշմարտությո՞ւնն եք կամենում, ― առարկեց Ռումատան։ ― Ահա ձեզ ճշմարտությունը և միայն ճշմարտությունը։ Եղբայր Աբան տխմարի մեկն է ու խանութպան։

Սակայն եղբայր Աբան արդեն տիրապետել էր իրեն։

― Ինձ թվում է, մենք մի քիչ շեղվեցինք, ― ասաց նա ժպտալով։ ― Դուք ի՞նչ կարծիքի եք դոն Ռեբա։

― Դուք, ինչպես միշտ, իրավացի եք, ― ասաց դոն Ռեբան։ ― Ազնվազարմ դոն, իսկ դուք երբևէ եղե՞լ եք Սոանում։

― Սոանում ես եղել եմ։

― Ի՞նչ նպատակով։

― Գիտությունների ակադեմիան տեսնելու համար։

― Արտառոց նպատակ է ձեր դիրքի երիտասարդի համար։

― Դա իմ քմահաճույքն էր։

― Իսկ դուք ծանո՞թ եք Սոանի գերագույն դատավոր դոն Կոնդորի հետ։

Ռումատան զգուշացավ։

― Նա մեր ընտանիքի հին բարեկամն է։

― Ազնվագույն մարդ է, չէ՞։

― Չափազանց հարգարժան անձնավորություն է։

― Իսկ ձեզ հայտնի՞ է, որ դոն Կոնդորը մասնակցել է նորին մեծության դեմ նյութած դավադրությանը։

Ռումատան վեր տնկեց կզակը։

― Ականջներիդ օղ արեք, դոն Ռեբա, ― ասաց նա գոռոզամտորեն, ― որ մեզ համար՝ մետրոպոլիայի բնիկ ազնվականության համար, այս բոլոր սոանները և իրուկանները, հենց արկանարն էլ եղել են ու միշտ կմնան կայսերական թագի վասալները։ ― Նա ոտքը գցեց ոտքին ու դեմքը շրջեց։

Դոն Ռեբան մտախոհ նայում էր նրան։

― Դուք հարո՞ւստ եք։

― Ես կարող էի գնել ամբողջ Արկանարը, բայց աղբանոցներն ինձ չեն հետաքրքրում․․․

Դոն Ռեբան խոր հառաչ արձակեց։

― Սիրտս կտոր֊կտոր է լինում, ― ասաց նա։ Ինչպե՞ս կտրեմ այսքան փառահեղ տոհմի այսքան փառահեղ շյուղը․․․ Դա ոճրագործություն կլիներ, եթե չբխեր պետական անհրաժեշտությունից։

― Ավելի քիչ մտածեք պետական անհրաժեշտության մասին, ― ասաց Ռումատան, ― ավելի շատ մտածեք սեփական կաշվի մասին։

― Դուք իրավացի եք, ― ասաց դոն Ռեբան ու մատները չրխկացրեց։

Ռումատան արագորեն լարեց և իսկույն էլ թուլացրեց մկանները։ Մարմինը, կարծես, աշխատում է։ Վարագույրի հետևից նորից ներս ընկան երեք վանականները։ Դարձյալ նույն անորսալի արագությամբ և ճշգրտությամբ (որը վկայում էր վիթխարի փորձի մասին) նրանք խմբվեցին դեռևս երանավետ ժպտացող եղբայր Աբայի շուրջը, բռնեցին նրան ու ձեռքերը ոլորեցին մեջքին։

― Վա՜յ֊վա՜յ֊վա՜յ․․․ ― աղեկտուր ճչած եղբայր Աբան։ Նրա հաստ դեմքը ցավից աղավաղվեց։

― Արա՛գ֊արա՛գ, մի՛ դանդաղեք, ― զզվանքով նետեց դոն Ռեբան։

Հաստլիկը կատաղորեն դիմադրում էր, մինչև որ նրան քարշ տվին վարագույրների հետևը։ Լսվում էր, թե ինչպես է նա ճչում ու հեծեծում, հետո հանկարծ գոռաց մի անմարդկային, անճանաչելի ձայնով և իսկույն լռեց։ Դոն Ռեբան վեր կացավ տեղից ու նետը հանեց աղեղի միջից։ Ռումատան շշմած հետևում էր նրա շարժումներին։ Դոն Ռեբան հետուառաջ էր քայլում սենյակում, նետով մտախոհ քորելով մեջքը։ «Լավ, լավ, ― գրեթե քնքշորեն մրմնջաց նա։ ― Հոյակապ է․․․»։ Ասես մոռացել էր Ռումատային։ Նրա քայլերն ավելի ու ավելի էին արագանում, քայլելիս նա ձեռքի նետը թափահարում էր դիրիժորական փայտիկի պես։ Հետո հանկարծ կտրուկ կանգ առավ սեղանի մոտ, շպրտեց նետը, զգուշորեն նստեց ու ժպտաց ամբողջ դեմքոով մեկ։

― Ոնց էր հը՞․․․ Ոչ մեկը ծպտուն էլ չհանեց․․․ Կարծում եմ, որ ձեզ մոտ այդպես չեն կարողանա․․․

Ռումատան լուռ էր։

― Այ․․․ո՜ ― երազկոտ ծոր տվեց դոն Ռեբան։ ― Լավ է։ Դեհ ինչ, իսկ հիմա խոսենք, դոն Ռումատա․․․ Իսկ գուցե ո՞չ Ռումատա․․․ Իսկ գուցե դո՞ն էլ չեք։ Հը՞․․․

Ռումատան լռեց, հետաքրքրությամբ զննելով նրան։ Դալուկ, անգույն քթի վրա երևում էին կարմիր երակները, ամբողջ մարմնով դողում էր գրգռվածությունից։ Ռումատան քիչ էր մնում գոռար և ասեր նրան ծափ տալով․ «Իսկ ես գիտե՜մ։ Իսկ ես գիտե՜մ»։ Բայց չէ՞որ դու ոչ մի բան չգիտես, շան որդի։ Իսկ որ իմանաս էլ՝ չես հավատա։ Դե խոսի՛ր, խոսի՛ր, ես քեզ լսում եմ։

― Ես ձեզ լսում եմ, ― ասաց նա։

― Դուք դոն Ռումատան չեք, ― հայտարարեց դոն Ռեբան։ ― Դուք ինքնակոչ եք։ ― Նա անթարթ նայում էր Ռումատային։ ― Ռումատա Էստորացին մահացել է հինգ տարի առաջ ու թաղված է իր տոհմական դամբարանում։ Եվ սրերը վաղուց արդեն խաղաղեցրել են նրա խռովարար ու, պարզ կասեմ, ոչ այնքան մաքուր հոգին։ Դուք ինքնե՞րդ կխոստովանեք, թե օգնենք ձեզ։

― Ինքս կխոստովանեմ, ― ասաց Ռումատան։ ― Իմ անունը Ռումատա Էստորացի է, ու ես սովոր չեմ, որ իմ խոսքերին կասկածեն։

Հապա փորձեմ մի քիչ ջղայնացնել քեզ, մտածեց նա։ Կողքս ցավում է, թե չէ հիմա սևդ կտայի։

― Ես տեսնում եմ, որ ստիպված ենք լինելու խոսակցությունն այլ տեղ շարունակել, ― չարագույժ ասաց դոն Ռեբան։

Նրա դեմքի վրա տարօրինակ փոփոխություններ էին կատարվում։ Անհետացավ հաճելի ժպիտը, շրթունքները սեղմվելով՝ ուղիղ գիծ կազմեցին։ Տարօրինակ ու սարսափելիորեն կնճռոտվեց ճակատի մաշկը։ Այո, մտածեց Ռումատան, սրանից կարելի է վախենալ։

― Ճի՞շտ է, որ դուք թութք ունեք, ― կարեկցանքով հարցրեց Ռումատան։

Դոն Ռեբայի աչքերում ինչ֊որ բան առկայծեց, բայց նա չփոխեց դեմքի արտահայտությունը։ Ձևացրեց, իբր չլսեց Ռումատայի ասածը։

― Դուք վատ օգտագործեցիք Բուդախին, ― ասաց Ռումատան։ ― Նա հրաշալի մասնագետ է։ Էր․․․ ― ավելացրեց նա բազմանշանակ։

Ռեբայի անգույն աչքերում նորից ինչ֊որ բան առկայծեց։ Ըհը, մտածեց Ռումատան, Բուդախը, ուրեմն, դեռ կենդանի է․․․ Նա ավելի հարմար նստեց և ձեռքերով բռնեց ծունկը։

― Ուրեմն դուք հրաժարվում եք խոստովանել, ― ասաց դոն Ռեբան։

― Ի՞նչը։

― Որ դուք իքնակոչ եք։

― Հարգարժան Ռեբա, ― ասաց Ռումատան հորդորանքով, ― այդպիսի բաներն ապացուցում են։ Չէ՞ որ դուք ինձ վիրավորում եք։

Դոն Ռեբայի դեմքին մեղուշություն հայտնվեց։

― Իմ թանկագին դոն Ռումատա, ― ասաց նա։ ― Կներեք, առայժմ ձեզ այս անունով եմ դիմում։ Լսեք, ուրեմն, սովորաբար ես երբեք ոչ մի բան չեմ ապացուցում։ Ապացուցում են այնտեղ՝ Ուրախ Աշտարակում։ Դրա համար ես պահում եմ փորձառու, լավ վարձատրվող մասնագետների, որոնք սուրբ Միկայի մսաղացի, տեր աստծու զանգապանների, նահատակ կույս Պատայի ձեռնոցների օգնությամբ կամ, ասենք, Տոց ռազմիկի նստարանի, ը․․․ ը․․․ ը՜․․․ մեղավոր եմ՝ բազկաթոռի օգնությամբ ինչ ասես կարող են ապացուցել։ Ձեզ, թերևս, հայտնի չէ, բայց գոյություն ունի ապացույցներ կորզելու մի ամբողջ գիտություն։ Ինքներդ դատեցեք․ ինչո՞ւ պիտի ես ապացուցեմ այն, ինչ ինքս գիտեմ։ Եվ հետո, չէ որ խոստովանելը ձեզ ոչ մի բանով չի սպառնում։

― Ինձ չի սպառնում, ― ասաց Ռումատան։ ― Ձեզ է սպառնում։

Դոն Ռեբան բավականին երկար ժամանակ մտածում էր։

― Լավ, ― ասաց նա։ Երևում է, ես, այնուամենայնիվ, պիտի սկսեմ։ Եկեք տեսնենք, թե դոն Ռումատա Էստորացին Արկանարյան թագավորությունում անցկացրած իր անդրշիրիմյան կյանքի հինգ տարիների ընթացքում ինչով է աչքի ընկել։ Իսկ հետո դուք ինձ կբացատրեք այդ ամենի իմաստը։ Համաձա՞յն եք։

― Ես չէի ցանկանա անխոհեմ խոստումներ տալ, ― ասաց Ռումատան, ― բայց ձեզ հետաքրքրությամբ կլսեմ։

Ինչ֊որ բան փնտրելով գրասեղանի դարակում, դոն Ռեբան հանեց մի հաստ, քառակուսի թուղթ և, հոնքերը վեր բարձրացնելով, զննեց այն։

― Թող ձեզ հայտնի լինի, ― սկսեց նա, բարյացակամորեն ժպտալով, ― թող ձեզ հայտնի լինի, որ իմ՝ արկանարյան թագի պահպանության մինիստրի կողմից, որոշ միջոցներ ձեռնարկվեցին, այսպես կոչված, ուսյալների, գիտնականների և պետության համար վնասակար ու ոչ պիտանի մարդկանց դեմ։ Այս գործողությունները որոշ տարօրինակ դիմադրության հանդիպեցին։ Այն ժամանակ, երբ բոլորը, հավատարիմ մնալով իրենց թագավորին, ինչպես նաև արկանարյան ավանդույթներին, ամեն կերպ աջակցում ու օգնում էին ինձ՝ մատնելով թաքնվածներին, ինքնադատաստան տեսնելով նրանց հետ և նշելով կասկածյալներին, որոնք սպրդել էին իմ ուշադրությունից, նույն այդ ժամանակ, ոմն անհայտ, սակայն շատ եռանդուն մեկը, մեր քթի տակից փախցնում էր և թագավորության սահմաններից դուրս էր տանում ամենանողկալի և ամենաանուղղելի հանցագործներին։ Այդպես մեզնից խուսափեցին անաստված աստղաբան Բագիր Կիսենացին, հանցագործ ալքիմիկոս Սինդան, որը, ինչպես ապացուցվել է, կապված էր սատանայի ու իրուկանյան իշխանությունների հետ։ Նողկալի պամֆլետներ գրող և անդորրը խանգարող Ցուրենը և մի շարք այլ՝ ավելի ցածր կարգի հանցագործներ։ Անհետացել է ցնդած կախարդ և մեխանիկ Կաբանին։ Ինչ֊որ մեկը ահագին ոսկի է ծախսել, որպեսզի խանգարեր նորին մեծության նախկին լեյբհեքիմների, լրտեսների ու թունավորողների նկատմամբ արդար դատաստանի ի կատար ածմանը։ Ոմն մեկը, հիրավի ֆանտաստիկ հանգամանքներում, որը դարձյալ ստիպում է մտածել մարդկային ցեղի թշնամու մասին, բանտից ազատեց այլասերված ճիվաղ և ժողովրդական հոգիները ավաղաղող, գեղջկական խռովության պարագլուխ Արատա Սապատավորին․․․ ― Դոն Ռեբան դադար տվեց ու, շարժելով ճակատի մաշկը, բազմանշանակ նայեց Ռումատային։

Ռումատան, աչքերը գցելով առաստաղին, երազկոտ ժպտում էր։ Արատա Սապատավորին ինքը փախցրեց ուղղաթիռով։ Պահակների վրա դա ահավոր տպավորություն էր թողել։ Ի դեպ՝ նաև Արատայի վրա։ Ինչևիցե, կեցցե՛մ ես, մտածեց նա։ Լա՛վ եմ աշխատել։

― Ու թող հայտնի լինի ձեզ, ― շարունակեց դոն Ռեբան, ― որ վերոհիշյալ ավազակը այժմ գլխավորում է մետրոպոլիայի արևելյան մարզերում ապստամբած ռամիկներին, առատորեն հեղեղելով ազնիվ մարդկանց արյունը, և ոչ փողի կարիք է զգում, ոչ էլ զենքի։

― Հավատում եմ, ― ասաց Ռումատան։ ― Նա միանգամից ինձ վրա թողեց խիստ վճռական մարդու տպավորություն։

― Եվ այսպես, դուք խոստովանո՞ւմ եք, ― իսկույն ասաց դոն Ռեբան։

― Ի՞նչը, ― զարմացավ Ռումատան։

Որոշ ժամանակ նրանք նայում էին իրար աչքերի մեջ։

― Ես շարունակում եմ, ― ասաց դոն Ռեբան։ ― Հոգիներն ապականող այս մարդկանց փրկելու համար դուք, դոն Ռումատա, իմ համեստ ու ոչ լրիվ հաշվումներով, ծախսել եք ոչ պակաս երեք փութ ոսկի։ Ես չեմ խոսում այն մասին, որ Արկանարյան թագավորությունում գտնվելու ողջ ընթացքում դուք ձեր Էստորյան տերությունից մի գրոշ անգամ չեք ստացել, ասենք, ինչո՞ւ պիտի ստանայիք։ Ինչո՞ւ պիտի փող մատակարարեն հանգուցյալին, թեկուզ նա լինի իրենց հարազատը։ Բայց ձեր ոսկին․․․ ― Նա բացեց թղթերի կույտի տակ դրած զարդատուփը և Պիցա Վեցերորդի պատկերով մի բուռ ոսկեդրամ հանեց այնտեղից։ ― Հենց միայն այս ոսկին բավական կլիներ, որ ձեզ այրեինք խարույկի բոցերի մեջ, ― ճչաց նա։ Սա դիվային ոսկի է։ Մարդկային ձեռքերն անկարող են պատրաստել այսպիսի մաքրության ոսկի։ ― Նա հայացքով շաղափեց Ռումատային։

Այո, մեծահոգաբար մտածեց Ռումատան, դա լա՛վ է գտել։ Կեցցե՛։ Այդ մասին մենք, թերևս չէինք մտածել։ Ու, թերևս, նա առջինն է նկատել։ Սա պետք է հաշվի առնել․․․

Հանկարծ Ռեբան նորից հանգեց։ Նրա ձայնի մեջ հնչեցին կարեկցական, հայրական նոտաներ․

― Եվ ընդհանրապես, դուք շատ անզգույշ եք պահում ձեզ, դոն Ռումատա։ Ես այս ամբողջ ժամանակաընթացքում շատ էի անհանգստանում ձեզ համար․․․Դուք այնպիսի մենամարտիկ եք, այնպիսի կռվասեր․․․ Հինգ տարվա ընթացքում՝ հարյուր քսանվեց մենամարտ։ Եվ ոչ մի սպանված․․․ Վերջ ի վերջո դրանից կարելի էր հետևություններ անել։ Ես, օրինակ, արեցի։ Եվ ո՛չ միայն ես։ Օրինակ, այս գիշեր եղբայր Աբան, տհաճ բան է հանգուցյալների մասին վատ խոսելը, բայց նա շատ դաժան մարդ էր, ես, խոստովանում եմ, միշտ դժվարությամբ եմ նրան դիմացել․․․ Այսպես, ուրեմն, եղբայր Աբան ձեզ ձերբակալելու համար տրամադրել էր ոչ թե ամենահմուտ ռազմիկներին, այլ ամենահաստերին ու ամենաուժեղներին։ Եվ նա ճիշտ դուրս եկավ։ Մի քանի հոդահանված ձեռքերը, ճմլված վզերն ու ջարդված ատամները հաշիվ չեն․․․ Եվ ահա դուք այստեղ եք։ Իսկ չէ՞ որ դուք չէիք կարող չիմանալ, որ ձեր կյանքը փրկելու համար էիք կռվում։ Դուք վարպետ եք։ Դուք, անկասկած, Կայսրության լավագույն սուրն եք։ Դուք, անկասկած, ձեր հոգին ծախել եք սատանային, քանզի միայն դժոխքում կարելի է սովորել կռվելու այդ անհավանական, առասպելական եղանակները։ Ես նույնիսկ պատրաստ եմ ընդունել, որ այդ հմտությունը ձեզ տրվել է մի պայմանով՝ չսպանել։ Թեև դժվար է պատկերացնել, թե սատանայի ինչի՞ն է պետք նման պայմանը։ Բայց թող դրա վրա գլուխ կոտրեն մեր տիրացուները․․․

Խոճկորային բարակ ճղճղոցն ընդհատեց նրան։ Նա դժգոհ հայացք գցեց մանուշակագույն վարագույրների կողմը։ Այնտեղ կռվում էին։ Լսվում էին խուլ հարվածներ ու ճչոցներ․ «Թողե՛ք, բաց թողե՜ք», ու էլի ինչ֊որ խռպոտ ձայներ, հայհոյանք, անծանոթ բարբառով բացականչություններ։ Հետո վարագույրը ճռթճռթալով պոկվեց տեղից ու ընկավ հատակին։ Աշխատասենյակ ներս ընկավ ու հատակին չորեքթաթ փռվեց ճաղատ, արյունոտ կզակով ու սոսկալիորեն չռված աչքերով մի մարդ։ Վարագույրի հետևից մեկնվեցին վիթխարի թաթեր, բռնեցին այդ մարդու ոտքերից ու հետ քաշեցին։ Ռումատան ճանաչեց նրան․ դա Բուդախն էր։ Նա կատաղած գոռում էր։

― Խաբեցի՜ք․․․ Խաբեցի՜ք․․․ Ախր դա թույն էր․․․ Ինչի՞ համար։

Նրան քարշ տվին մթության մեջ։ Սևազգեստ մեկը արագ տեղը կախեց վարագույրը։ Վրա հասած լռության մեջ վարագույրի հետևից լսվեցին զզվելի ձայներ․ ինչ֊որ մեկը սիրտը թափում էր։ Ռումատան հասկացավ։

― Որտե՞ղ է Բուդախը, ― կտրուկ հարցրեց Ռումատան։

― Ինչպես տեսնում եք, նրան ինչ֊որ դժբախտություն է պատահել, ― պատասխանեց Դոն Ռեբան, սակայն, նկատվում էր, որ նա շփոթված է։

― Գլուխ մի՛ տարեք, ― ասաց Ռումատան։ ― Որտե՞ղ է Բուդախը։

― Ա՜խ, դոն Ռումատա, ― ասաց դոն Ռեբան՝ գլուխն օրորելով։ Նա արդեն տիրապետել էր իրեն։ ― Ձեր ինչի՞ն է պետք Բուդախը։ Ինչ է, նա ձեր ազգակա՞նն է։ Չէ՞ որ դուք նրան ոչ մի անգամ չեք տեսել։

― Լսեք, Ռեբա, ― կատաղած ասաց Ռումատան։ ― Ես կատակ չեմ անում ձեզ հետ։ Եթե Բուդախին մի բան պատահի, դուք շան պես կսատկեք։ Ես ձեզ փոշի կդարձնեմ։

― Չեք հասցնի, ― արագ ասաց դոն Ռեբան։ Նա շատ գունատ էր։

― Դուք հիմար եք, Ռեբա։ Դուք փորձված բանսարկու եք, բայց ոչ մի բան չեք հասկանում։ Կյանքում ոչ մի անգամ դուք այսպիսի վտանգավոր խաղ չէիք ձեռնարկել, ինչպես հիմա։ Եվ նույնիսկ չեք էլ կռահում դրա վտանգավորությունը։

Դոն Ռեբան կծկվեց նստած տեղը, նրա աչքերն վառվում էին ածուխների պես։ Ռումատան զգում էր, որ ինքն էլ երբեք այդքան մոտ չի եղել կործանման։ Խաղաթղթերը բացվում էին։ Վճռվում էր, թե այս խաղում ով պիտի լիներ հաղթողը։ Ոչ մի զենք՝ ոչ նիզակը, ո՛չ նետը, ակնթարթաբար չի սպանում։ Այս միտքն ակնհայտորեն արտահայտվեց դոն Ռեբայի մռութի վրա։ Թութքավոր ծերուկն ապրել էր ուզում։

― Դեհ, ինչ եք խոսում, ախր․․․ ― լացակումած ասաց նա։ ― Նստած խոսում էինք․․․ Դեհ, կենդանի է ձեր Բուդախը, հանգստացեք, ողջ֊առողջ է։ Նա դեռ պիտի ինձ բուժի։ Մի՛ տաքացեք։

― Որտե՞ղ է Բուդախը։

― Ուրախ աշտարակում։

― Նա ինձ հարկավոր է։

― Նա ինձ էլ է հարկավոր, դոն Ռումատա։

― Լսեք, Ռեբա, ― ասաց Ռումատան, ― ինձ մի՛ ջղայնացրեք։ Ու վերջ տվեք ձևեր թափելուն։ Դուք հո վախենում եք ինձնից։ Եվ ճիշտ եք անում։ Բուդախն ինձ է պատկանում, հասկանո՞ւմ եք։ Ինձ։

Հիմա երկուսն էլ կանգնած էին։ Ռեբան ահավոր էր, զարզանդելի։ Նա կապտել էր, շրթունքները ջղաձգորեն ցնցվում էին, նա ինչ֊որ բան էր շշնջում՝ թուք շաղ տալով շուրջը։

― Լակո՜տ, ― ֆշշացրեց նա։ ― Ես ոչ ոքից չեմ վախենում։ Ես կարող եմ տզրուկի պես ճզմել քեզ։ ― Նա հանկարծ հետ դարձավ ու պոկեց իր մեջքի հետևում կախած գոբելենը։ Բացվեց մի լայն պատուհան։ ― Նայի՛ր։

Ռումատան մոտեցավ պատուհանին, որը նայում էր պալատի հրապարակին։ Արդեն լուսանում էր։ Գորշ երկինք էր բարձրանում հրդեհների ծուխը։ Հրապարակում դիակներ էին թափված։ Իսկ կենտրոնում սևին էր տալիս մի անշարժ, հավասարաշար քառակուսի։ Ռումատան լարեց տեսողությունը։ Դրանք հեծյալներ էին, որ կանգնած էին աներևակայելիորեն հավասար շարքով, երկար, սև թիկնոցներով, սև վեղարներով, որոնց տակից աչքերը չէին երևում։ Ձախ ձեռքում նրանք պահում էին եռանկյունի, սև վահաններ, իսկ աջով՝ երկար տեգեր։

― Խընդ֊րեմ, ― ասաց դոն Ռեբան կափկափող ձայնով։ Նա ամբողջ մարմնով դողում էր։ ― Մեր տիրոջ խոնարհ զավակներն են, Սուրբ Միաբանության հեծելազորը։ Այս գիշեր են ժամանել Արկանարի նավահանգիստ, որ ճնշեն Վագա Անվի գիշերային քնձռոտների ու սնապարծ խանութպանների բարձրացրած բարբարոսական խռովությունը։ Խռովությունը ճնշված է։ Սուրբ Միաբանությունը տիրացել է քաղաքին ու երկրին, այսուհետև՝ Միաբանության Արկանարյան մարզին։

Ռումատան բնազդաբար քորեց ծոծրակը։ Այ քեզ բա՜ն, մտածեց նա։ Ահա թե ում համար էին ճանապարհ բացում ողորմելի խանութպանները։ Այ սա պրովոկացիա է։ Դոն Ռեբան հաղթանակած ժպտում էր՝ բացելով ատամները։

― Մենք դեռևս անծանոթ ենք, ― նույն կափկափող ձայնով շարունակեց նա։ ― Թույլ տվեք ներկայանալ․ Արկանարի մարզի Սուրբ Միաբանության կուսակալ, եպիսկոպոս և ռազմական մինիստր, աստծո սպասավոր Ռեբա։

Բայց չէ՞ որ կարելի էր գլխի ընկնել, մտածում էր Ռումատան։ Այնտեղ, ուր տնօրինում է գորշությունը, իշխանությունը միշտ էլ ընկնում է սևերի ձեռքը։ Է՛հ, պատմաբաններ, գրողը տանի ձեզ․․․ Նա ձեռքերը դրեց մեջքին և սկսեց ետ ու առաջ օրորվել։

― Հիմա ես հոգնել եմ, ― զզվանքով ասաց նա։ ― Ես քնել եմ ուզում։ Ուզում եմ լվացվել տաք ջրով ու վրայիցս մաքրել ձեր մարդասպանների արյունն ու փսլինքը․․․ Վաղը․․․ ավելի ճիշտ, այսօր, ասենք մայրամուտից մեկ ժամ հետո ես կգամ ձեր գրասենյակը։ Մինչև այդ պետք է պատրաստ լինի Բուդախի ազատման հրամանը։

― Նրանք քսան հազա՜ր են, ― գոռաց դոն Ռեբան, ձեռքով ցույց տալով պատուհանը։

Ռումատան դեմքը կնճռոտեց։

― Խնդրում եմ, մի քիչ կամաց, ― ասաց նա։ ― Ու հիշեք, Ռեբա, ես շատ լավ գիտեմ, որ դուք ոչ մի եպիսկոպոս էլ չեք։ Ես ձեզ շատ լավ եմ ճանաչում։ Դուք պարզապես կեղտոտ դավաճան եք ու անշնորհք, էժան բանսարկու․․․ ― Դոն Ռեբան լիզեց շրթունքները։ Նրա աչքերն ապակիացան։ Ռումատան շարունակեց․ ― Ես անողորմ եմ։ Իմ կամ ի՛մ բարեկամների նկատմամբ ձեր կատարած ամեն մի ստորության համար դուք պատասխան կտաք ձեր գլխով։ Ես ձեզ ատում եմ, նկատի ունեցեք սա։ Ես համաձայն եմ հանդուրժել ձեզ։ Բայց դուք ստիպված կլինեք սովորել ժամանակին հեռանալ իմ ճանապարհից։ Դուք ինձ հասկացա՞ք։

Դոն Ռեբան, աղերսալից ժպտալով, շտապեց ասել․

― Ես մի բան եմ ուզում, որ դուք ինձ մոտ լինեք, դոն Ռումատա։ Ես չեմ կարող ձեզ սպանել։ Չգիտեմ ինչո՞ւ, բայց չեմ կարող։

― Վախենում եք, ― ասաց Ռումատան։

― Դե վախենում եմ, ― համաձայնեց դոն Ռեբան։ ― Միգուցե դուք սատանա եք։ Միգուցե՝ աստծո որդի։ Ո՞վ գիտի։ Իսկ գուցե անդրծովյան հզոր երկրից եկած մարդ եք․ ասում են, որ այդպիսիք էլ կան․․․ Ես նույնիսկ չեմ փորձում նայել այն անդունդը, որտեղից դուք հայտնվել եք։ Գլուխս սկսում է պտտվել, ու ես զգում եմ, որ մոլորվում եմ։ Բայց ես էլ կարող եմ ձեզ սպանել։ Ուզած պահին։ Հիմա։ Վաղը։ Երեկ։ Դուք դա հասկանո՞ւմ եք։

― Դա ինձ չի հետաքրքրում, ― ասաց Ռումատան։

― Իսկ ի՞նչը․․․ ի՞նչն է ձեզ հետաքրքրում։

― Ինձ ոչ մի բան չի հետաքրքրում, ― ասաց Ռումատան։ ― Ես զվարճանում եմ։ Ես ոչ սատանա եմ և ոչ էլ աստված, ես Ռումատա Էստորացի ասպետն եմ, ուրախ, տոհմիկ ազնվական, որն ունի իր քմահաճույքներն ու նախապաշարումները և սովոր է ազատ լինել բոլոր պարագաներում։ Կհիշե՞ք։

Դոբ Ռեբան արդեն ուշքի էր եկել։ Նա թաշկինակով սրբեց դեմքը ու հաճելի ժպտաց։

― Ես գնահատում եմ ձեր համառությունը, ― ասաց նա։ ― Ի վերջո դուք էլ եք ինչ֊որ իդեալների ձգտում։ Եվ ես հարգում եմ այդ իդեալները, թեև չեմ հասկանում դրանք։ Ես շատ ուրախ եմ, որ մենք բացատրվեցինք։ Հնարավոր է, որ դուք երբևիցե կշարադրեք ձեր հայացքները, ու լիովին բացառված չէ, որ ինձ կստիպեք վերանայել իմ հայացքները։ Մարդիկ հակված են սխալներ կատարելու։ Միգուցե ես սխալվում եմ և ձգտում եմ հասնել ոչ այն նպատակին, հանուն որի արժեր տքնել այսքան ջանադիր ու անշահախնդիր կերպով, ինչպես ես եմ աշխատում։ Ես լայն հայացքների տեր մարդ եմ ու լիովին կարող եմ պատկերացնել, որ երբևիցե ուս ուսի տված կաշխատեմ ձեր հետ․․․

― Դա հետո կերևա, ― ասաց Ռումատան ու քայլեց դեպի դուռը։ Ողորմելի, մտածեց նա։ Չէ մի՝ աշխատակի՜ց։ Ուս ուսի տված․․․

․․․ Քաղաքը բռնված էր անտանելի սարսափով։ Կարմրավուն վաղորդյան արևը մռայլ լուսավորում էր ամայի փողոցները, ծխացող ավերակները, պոկված խլափեղկերը, կոտրված դռները։ Փոշու մեջ արնակարմիր գույներով փայլփլում էին ապակիների բեկորները։ Բյուրավոր ագռավներ երամներով իջել էին քաղաք, ինչպես իջնում են բաց դաշտում։ Հրապարակներում և խաչմերուկներում երկու֊երեք հոգանոց փոքրիկ խմբերով տնկված սևազգեստ հեծյալները ամբողջ մարմնով դանդաղ շուռումուռ էին գալիս թամբի վրա ու նայում էին աչքներին իջեցրած վեղարների նեղ ճեղքերից։ Հողի մեջ հապճեպ խրված սյուների վրա շղթայակապ օրորվում էին ածխացած մարմինները, որոնց տակ վառած կրակն արդեն հանգել էր։ Թվում էր, թե քաղաքում ոչ մի կենդանի շունչ չկա․ միայն կռնչացող ագռավներ և սևազգեստ գործնական մարդասպաններ․․․

Ռումատան ճանապարհի կեսն անցավ փակ աչքերով։ Նա շնչահեղձ էր լինում, անտանելի ցավում էր ջարդված մարմինը։ Մա՞րդ են սրանք, թե մարդ չեն։ Ի՞նչ կա սրանց մեջ մարդկային։ Ոմանց սպանում են հենց փողոցում, մյուսները նստած են տանը և հնազանդորեն սպասում են իրենց հերթին։ Ու ամեն մեկը մտածում է՝ ում ուզում են թող սպանեն, բայց ոչ ինձ։ Սպանողների սառնարյուն գազանություն ու սպանվողների սառնարյուն հնազանդություն։ Սառնարյունություն, ահա թե ինչն է ամենասարսափելին։ Սարսափից քարացած տասը մարդ կանգնել ու հնազանդորեն սպասում են, իսկ մեկը մոտենում է, ընտրում է զոհին և սառնարյունությամբ մորթում նրան։ Այս մարդկանց հոգիները ապականված են, ու հլու հնազանդ սպասողականության յուրաքանչյուր ժամը ավելի ու ավելի է ապականում նրանց հոգիները։ Այ հենց հիմա, այս մեռյալ տներում աներևութաբար ծնվում են ստորներ, մատնիչներ, մարդասպաններ, ամբողջ կյանքում ահաբեկված մարդիկ իրենց երեխաներին էլ կսովորեցնեն վախենալ, ու սրանք էլ իրենց երեխաներին կփոխանցեն այդ վախը։ Ես այլևս չեմ կարող, ինքն իրեն ասաց Ռումատան։ Մի քիչ էլ, ու կցնդեմ, կդառնամ սրանց նման։ Մի քիչ էլ, ու ես իսպառ կդադարեմ հասկանալ, թե ինչու եմ այստեղ։ Պետք է պառկել, երեսը շրջել այս ամենից, հանգստանալ․․․

«․․․ Ջրի տարվա վերջում (նոր թվարկության ինչ֊որ տարում) հինավուրց Կայսրությունում զգալիորեն ուժեղացան, կենտրոնախույս երևույթները։ Օգտվելով դրանից, Սուրբ Միաբանությունը, որն ըստ էության ներկայացնում էր ֆեոդալական հասարակության ամենառեակցիոն խմբերի շահերը և որը ամեն կերպ ձգտում էր կասեցնել դիսիպացիան․․․»։ Իսկ դուք գիտե՞ք, թե ինչ հոտ ունեին սյուներին շղթաներով կապված վառվող դիակները։ Իսկ դուք երբևիցե տեսե՞լ եք փողոցի փոշու մեջ ընկած ճղված փորով մերկ կին։ Իսկ դուք տեսե՞լ եք քաղաքներ, որտեղ մարդիկ լռում են և միայն կռնչում են ագռավները։ Դո՛ւք, Արկանարի հանրապետության դպրոցներում ոսումնական ստերեոցույցների դիմաց նստած տղաներ ու աղջիկներ, որ դեռ չեք ծնվել։

Նա կրծքով կպավ ինչ֊որ պինդ և սուր բանի։ Նրա դիմաց կանգնած էր մի սև հեծյալ։ Ռումատայի կրծքին էր կպել սրածայր ատամներով երկար տեգը։ Հեծյալը իր վեղարի սև ճեղքերից մռայլ նայում էր նրան։ Վեղարի տակին միայն երևում էին բարակ շրթունքներով բերանը և փոքրիկ կզակը։ Պետք է ինչ֊որ բան անել, մտածեց Ռումատան։ Բայց ի՞նչ։ Ձիուց ցա՞ծ գցեմ սրան։ Ոչ։ Հեծյալը դանդաղ հետ քաշեց տեգը նրա կրծքից։ Ախ, հա՜․․․ Ռումատան ծուլորեն բարձրացրեց ձախ ձեռքը ու մի քիչ վեր քաշեց թևքը ցույց տալով երկաթե ապարանջանը, որը նրան տվել էին պալատից դուրս գալուց։ Հեծյալը ուշադիր նայեց, հետո բարձրացրեց նիզակն ու հեռացավ։ «Հանուն աստծո», ― խուլ ձայնով և տարօրինակ առոգանությամբ ասաց նա։ «Հանուն նրա», ― մրմրնջաց Ռումատան և առաջ անցավ մի ուրիշ հեծյալի մոտով, որը նիզակով ճգնում էր ցած բերել տանիքի տակ դրված փայտից քանդակված ուրախ սատանայի արձանիկը։ Երկրոդ հարկի կիսաբաց փեղկի հետևից երևվաց սարսափից քարացած մի հաստ դեմք, երևի մեկն այն խանութպաններից, որոնք դեռ երեք օր առաջ գարեջուր էին խմում, գոռում էին «Կեցցե՜ դոն Ռեբան» և հաճույքով ունկնդրում էին պայտած սապոգների հատու դոփյունը՝ «դը՛մփ, դը՛մփ, դը՛մփ․․․»։ Ա՜խ, գորշություն, գորշություն․․․ Ռումատան դեմքը շրջեց։

Իսկ իմ տո՞ւնը, հանկարծ հիշեց նա ու արագացրեց քայլերը։ Վերջին թաղամասը անցավ գրեթե վազելով։ Տունը կանգուն էր։ Աստիճանների վրա նստած երկու վանականները վեղարները հանել էին ու վատ սափրված գլուխները դեմ տվել արևին։ Տեսնելով Ռումատային՝ նրանք վեր կացան։ «Հանուն տեր աստծո», ― միաձայն ասացին նրանք։ «Հանուն նրա, ― պատասխանեց Ռումատան։ ― Ի՞նչ եք անում այստեղ»։ Վանականները խոր գլուխ տվին նրան՝ ձեռքները խաչելով փորերին։ «Դուք եկաք, ու մենք կգնանք», ― ասաց նրանցից մեկը։ Վանականները իջան աստիճաններից և դանդաղ հեռացան՝ կծկվելով ու ձեռքները մտցնելով թևքերի մեջ։ Ռումատան նայեց նրանց հետևից ու հիշեց, որ փողոցներում մի հազար անգամ տեսել էր այս սքեմավոր հնազանդ կերպարանքները, միայն թե այն ժամանակ նրանց հետևներից փոշում մեջ քարշ չէին գալիս երկար թրերը։ Աչքաթող արինք, ա՜խ, ինչպես աչքաթող արինք, ― մտածեց նա։ ― Ազնվազարմ դոները ինչպե՜ս էին զվարճանում, երբ կպչում էին միայնակ վանականի։ Հետևից ու նրա գլխի վրայով իրար պատմում էին անվայելուչ պատմություններ։ Իսկ ինքը, հարբած ձևանալով, քայլում էր նրանց հետևից ու բարձրաձայն քրքջում, ուրախանալով, որ Կայսրությունը գոնե չի բռնված կրոնական մոլեռանդությամբ․․․ Իսկ ի՞նչ կարելի է անել։ Այո, ի՞նչ կարելի է անել։

― Ո՞վ է, ― հարցրեց մի դողդոջուն ձայն։

― Մուգա, բաց արա, ես եմ, ― կամաց ասաց Ռումատան։

Շրխկացին փակերը, դուռը բացվեց, և Ռումատան մտավ միջանցք։ Այստեղ ամեն ինչ նույնն էր, և Ռումատան թեթևացած շունչ քաշեց։ Ծերուկ, ճերմակահեր Մուգան, գլուխը ցնցելով, սովորական ակնածանքով ձեռքը մեկնեց՝ վերցնելու սաղավարտն ու թրերը։

― Կիրան որտե՞ղ է, ― հարցրեց Ռումատան։

― Կիրան վերևում է, ― ասաց Մուգան։ ― Նա ողջ առողջ է։

― Հրաշալի է, ― ասաց Ռումատան, վրայից հանելով թրերով գոտին։ ― Իսկ Ունո՞ն որտեղ է։ Ինչո՞ւ չի դիմավորում ինձ։

Մուգան թրերը վերցրեց նրա ձեռքից։

― Ունոն սպանված է․․․ ― հանգիստ ասաց նա։ ― Ծառաների սենյակում է։

Ռումատան աչքերը փակեց․

― Ունոն սպանված է․․․ ― կրկնեց նա։ ― Ո՞վ սպանեց նրան։

Չսպասելով պատասխանի, նա քայլերն ուղղեց ծառաների սենյակ։ Ունոն պառկած էր սեղանի վրա և մինչև գոտկատեղը ծածկված էր սավանով՝ ձեռքերը կրծքին ծալված, աչքերը լայն բացված, բերանը ծռված։ Վշտահար ծառաները կանգնել էին սեղանի շուրջը և լսում էին անկյունում աղոթք մրմնջացող վանականին։ Խոհարարուհին լաց էր լինում։ Աչքերը չկտրելով տղայից, Ռումատան անհնազանդ մատներով սկսեց արձակել բաճկոնի օձիքի կոճակները։

― Սրիկաներ․․․ ― ասաց նա։ ― Բոլորը սրիկա են։

Նա օրորվելով մոտեցավ սեղանին, նայեց սառած աչքերին, մի քիչ բարձրացրեց սավանն ու իսկույն էլ իջեցրեց։

― Այո, ուշ է, ― ասաց նա։ ― Ուշ է․․․ Անհուսալի․․․ Ա՜խ, սրիկաներ։ Ո՞վ սպանեց նրան։ Վանականնե՞րը։ ― Նա շրջվեց վանականի կողմը, թափով վեր բարձրացրեց ու նայեց նրա դեմքին։ ― Ո՞վ սպանեց, ― ասաց նա։ ― Ձերո՞նք։ Խոսի՛ր։

― Վանականները չեն սպանել, ― նրա թիկունքից ցածր ասաց Մուգան։ ― Գորշ զինվորներն են սպանել․․․

Ռումատան դեռ շարունակում էր նայել վանականի նիհար դեմքին, դանդաղորեն լայնացող բիբերին․ «Հանուն աստծո․․․» ― շշնջաց վանականը։ Ռումատան ցած դրեց նրան, նստեց Ունոյի ոտքերի մոտ դրված աթոռին ու լաց եղավ։ Նա լաց էր լինում, դեմքը ձեռքերով ծածկած, և լսում էր Մուգայի բեկբեկուն ու անտարբեր ձայնը։ Մուգան պատմում էր, թե ինչպես երկրորդ պահակությունից հետո դուռը բախեցին թագավորի անունով, և Ունոն գոռում էր, որ չբացեն, բայց ստիպված եղան բացել, որովհետև գորշերը սպառնում էին տունը հրդեհել։ Նրանք ներխուժեցին միջանցք, ծեծեցին ու կապկպեցին ծառաներին, իսկ հետո աստիճաններով վեր բարձրացան։ Ունոն, որ կանգնած էր ննջարանի դռան մոտ, սկսեց նետեր արձակել նրանց վրա։ Նա երկու աղեղնաազեն ուներ և հասցրեց երկու անգամ նետ արձակել, բայց մի անգամ վրիպեց։ Գորշերը նրա վրա շպրտեցին դանակները, և Ունոն վայր ընկավ։ Նրանք ցած իջեցրին տղային ու սկսեցին կոխկրտել և կացիններով խփել, բայց հենց այդ ժամանակ ներս մտան չորս վանական։ Նրանք տեղնուտեղը սպանեցին գորշ զինվորներից երկուսին, իսկ մնացածների զենքերը խլեցին, պարանները գցեցին նրանց վզները ու քարշ տալով տարան փողոց։

Մուգայի ձայնը լռեց, բայց Ռումատան դեռ երկար նստած մնաց Ունոյի ոտքերի մոտ՝ արմունկները հենած սեղանին։ Հետո ծանրորեն վեր կացավ, թևքով սրբեց արցունքները, որ մնացել էին երկու օր չսափրված դեմքի մազերի մեջ, համբուրեց տղայի սառը ճակատն ու, դժվարությամբ շարժելով որքերը, դանդաղ բարձրացավ վերև։

Հոգնածությունից ու ապրումներից նա ուժասպառ էր եղել։ Մի կերպ հաղթահարելով աստիճանները, անցավ հյուրասենյակով, հասավ մահճակալին ու տնքալով ընկավ բարձերի վրա։ Վազելով եկավ Կիրան։ Ռումատան այնքան տանջված էր, որ նույնիսկ չկարողացավ աղջկան օգնել իր շորերը հանելիս․․․ Կիրան նրա հագից հանեց երկարաճիտ կոշիկները, հետո լաց լինելով, երբ տեսավ նրա ուռած դեմքը, հանեց պատռված համազգեստը, մետաղապլաստե շապիկը և նորից լաց եղավ նրա ծեծված մարմնի տեսքից։ Միայն հիմա Ռումատան զգաց, որ բոլոր ոսկորները ցավում են, ինչպես լինում էր գերբեռնվածության փորձարկումների ժամանակ։ Կիրան քացախի մեջ թրջված սպունգով շփում էր նրա մարմինը, իսկ նա, աչքերը չբացելով, տնքում էր ատամների արանքից ու մրմնջում․ «Բայց չէ՞ որ կարող էի նրան շրխկացնել։ Կողքն էի կանգնած․․․ Կարող էի երկու մատով խեղդել։ Մի՞թե սա կյանք է, Կիրա։ Գնանք այստեղից․․․ Սա փորձ էր իմ գլխին, և ոչ թե նրանց․․․»։ Նա նույնիսկ չէր զգում, որ ռուսերեն է խոսում։ Կիրան արցունքներից ապակիացած աչքերով վախվորած նայում էր նրան ու անխոս համբուրում դեմքը։ Հետո մաշված սավաններով ծածկեց նրան (Ունոն այդպես էլ չգնեց նորերը) ու նորից ներքև վազեց, որ գինի տաքացնի նրա համար, իսկ նա սողալով իջավ անկողնուց և, բոբիկ ոտքերը քստքստացնելով ու ցավից տնքալով, գնաց աշխատասենյակ, բացեց սեղանի գաղտնի դարակը, հանեց դեղարկղն ու սպորամինի մի քանի հաբ կուլ տվեց։ Երբ Կիրան վերադարձավ արծաթե սկուտեղի վրա դրված գոլորշապատ կաթսայով՝ նա արդեն պառկած էր անկողնում ու լսում էր, թե ինչպես է ցավը հեռանում, լռում է աղմուկը գլխում, և մարմինը լցվում է նոր ուժով ու ավյունով։ Դատարկելով կաթսայիկը, նա իրեն լրիվ լավ զգաց, կանչեց Մուգային և հրամայեց հագուստները բերել։

― Մի՛ գնա, Ռումատա, ― ասաց Կիրան։ ― Մի՛ գնա։ Տանը մնա։

― Պետք է փոքրիկս։

― Ես վախենում եմ, մնա․․․ Քեզ կսպանեն։

― Ի՞նչ ես ասում։ Ինչո՞ւ պիտի սպանեն։ Նրանք ինձնից վախենում են։

Կիրան նորից լաց եղավ։ Նա լալիս էր կամացուկ, մի տեսակ երկյուղած, ասես վախենում էր, որ Ռումատան կբարկանա։ Ռումատան նրան նստեցրեց ծնկներին ու սկսեց շոյել մազերը։

― Ամենասոսկալին արդեն անցավ, ― ասաց նա։ ― Եվ հետո՝ մենք չէ՞ որ մեկնելու ենք այստեղից։

Կիրան լռեց ու փարվեց նրան։ Մուգան, գլուխը ցնցելով, անտարբեր կանգնել էր նրանց կողքը, տիրոջ ոսկե բոժոժիկներով տաբատը ձեռքին պահած։

― Բայց նախ պետք է ահագին բան անել այստեղ, ― շարունակեց Ռումատան։ ― Այս գիշեր շատերին են սպանել։ Հարկավոր է իմանալ, թե ով է սպանվել, ով ողջ մնացել։ Եվ հարկավոր է փրկել նրանց, ում ուզում են սպանել։

― Իսկ ո՞վ կօգնի քեզ։

― Երջանիկ է նա, ով մտածում է ուրիշների մասին․․․ Եվ, բացի այդ, ինձ ու քեզ օգնում են շատ զորեղ մարդիկ։

Ես չեմ կարող ուրիշների մասին մտածել, ― ասաց Կիրան։ ― Դու գրեթե կիսամեռ ես վերադարձել։ Ես տեսնում եմ՝ քեզ ծեծել են։ Իսկ Ունոյին սպանեցին։ Որտե՞ղ էին քո զորեղ մարդիկ։ Ինչո՞ւ նրանք չկանխեցին այս սպանությունները․․․ Չեմ հասկանում․․․

Կիրան փորձեց դուրս պրծնել նրա գրկից, բայց նա ամուր գրկել էր աղջկան։

― Ինչ արած, ― ասաց Ռումատան։ ― Այս անգամ նրանք մի քիչ ուշացան։ Բայց հիմա դարձյալ հետևում են մեզ ու պահպանում։ Ինչո՞ւ ինձ չես հավատում այսօր։ Չէ՞ որ միշտ հավատում էիր ինձ։ Դու ինքդ էլ տեսար, որ ես կիսամեռ հասա տուն, իսկ հիմա նայիր ինձ․․․

― Չեմ ուզում նայել, ― ասաց Կիրան, դեմքը թաքցնելով։ ― Չեմ ուզում նորից լաց լինել։

― Դե լավ, մի քանի քերծվածքները հեչ բան են․․․ ամենասոսկալին անցած է։ Համենայն դեպս՝ ինձ ու քեզ համար։ Բայց կան շատ լավ մարդիկ, որոնց համար այս արհավիրքը դեռ չի վերջացել։ Ու ես պարտավոր եմ օգել նրանց։

Կիրան խոր հառաչեց, համբուրեց Ռումատայի պարանոցն ու կամացուկ դուրս եկավ նրա գրկից։

― Այսօր երեկոյան տուն արի, ― խնդրեց նա։ ― Կգա՞ս։

― Անպայման, ― ջերմորեն ասաց Ռումատան։ ― Ես ավելի շուտ կգամ և հավանաբար, ո՛չ մենակ։ Ճաշին սպասիր ինձ։

Կիրան նստեց բազկաթոռին ու, ձեռքերը դնելով ծնկներին, նայում էր, թե ինչպես է նա հագնվում։ Քթի տակ ռուսերեն բառեր փնթփնթալով, Ռումատան հագավ բոժոժիկներով տաբատը (Մուգան իսկույն պպզեց ու սկսեց կոճկել բազմաթիվ կոճակներն ու ճարմանդները), մաքուր մայկայի վրայից կրկին հագավ օրհնյալ օղազրահը և, վերջապես, հուսահատ ասաց․

― Դե հասկացիր, փոքրիկս, որ ես պետք է գնամ։ Ի՞նչ արած։ Չեմ կարող չգնալ։

Հանկարծ Կիրան մտախոհ ասաց․

― Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ դու ինձ չես ծեծում։

Շքեղ օձիքով շապիկը կոճկող Ռումատան մի պահ քարացավ։

― Այսինքն, ոնց թե՝ ինչո՞ւ չեմ ծեծում, ― շփոթված հարցրեց նա։ ― Մի՞թե քեզ կարելի է ծեծել։

― Դու ոչ միայն բարի, լավ մարդ ես, ― շարունակեց Կիրան, առանց նրան լսելու, ― այլ նաև շատ տարօրինակ ես։ Ոնց որ հրեշտակապետ լինես․․․ Երբ դու իմ կողքին ես, ես ոչ մի բանից չեմ վախենում։ Այ հիմա չեմ վախենում․․․ Մի օր անպայման մի բան կհարցնեմ քեզ։ Դու հետո, հիմա չէ, հետո, երբ ամեն ինչ կանցնի, ինձ կպատմես քո մասին։

Ռումատան երկար լռեց։ Մուգան տվեց նրան նարնջագույն բաճկոնը, որը զարդարված էր կարմրավուն ժապավեններով։ Ռումատան զզվանքով հագավ ու գոտին ամուր ձգեց։

― Այո, ― վերջապես ասաց նա։ ― Երբևիցե ես քեզ ամեն ինչ կպատմեմ, փոքրիկս։

― Ես կսպասեմ, ― մտահոգ ասաց Կիրան։ ― Իսկ հիմա գնա և ուշադրություն մի՛ դարձրու ինձ։

Ռումատան մոտեցավ աղջկան, իր ցավոտ շրթունքներով ամուր համբուրեց նրա շրթունքները, հետո ձեռքից հանեց ու նրան մեկնեց երկաթե ապարանջանը։

― Հագիր ձախ ձեռքիդ, ― ասաց նա։ ― Այսօր էլ չեն գա մեր տան կողմը, բայց եթե հանկարծ գան, սա ցույց կտաս։

Կիրան նայում էր նրա հետևից, ու Ռումատան հաստատ գիտեր, թե աղջիկն ինչ է մտածում։ Կիրան մտածում է․ «Ես չգիտեմ, գուցե դու սատանա ես կամ աստծո որդի, կամ էլ անդրծովյան հեքիաթային երկրներից եկած մարդ, բայց եթե դու չվերադառնաս՝ ես կմեռնեմ»։ Եվ որովհետև աղջիկը չէր խոսում, Ռումատան անասելիորեն երախտապարտ էր նրան, քանզի իր համար էլ չափազանց դժվար էր գնալը, ասես զմրուխտյա արևաշող ափից գլխիվայր նետվում էր գարշահոտ ճահիճը։

Գլուխ ութերորդ

Ռումատան Արկանարի եպիսկոսպոսի գրասենյակն էր գնում բակերով ու խուլ փողոցներով։ Նա գաղտագողի մտնում էր քաղաքացիների նեղլիկ բակերը, խճճվելով պարաններից կախված լվացքի մեջ, սողալով դուրս էր գալիս ցանկապատերի արանքում եղած անցքերով, ժանգոտ մեխերի վրա թողնելով իր շքեղ ժապավենների ու սոանյան թանկարժեք ժանյակների ծվենները, չորեքթաթ վազում էր կարտոֆիլի մարգերի միջով։ Այնուամենայնիվ, նրան չհաջովեց սպրդել սև զինվորների աչքից։ Դուրս գալով աղբանոց տանող ծուռումուռ, նեղ փողոցը, նա դեմ առ դեմ հայտնվեց երկու խոժոռ ու հարբած վանականների։

Ռումատան փորձեց շրջանցել նրանց, սակայն վանականները մերկացրին սրերն ու փակեցին նրա ճանապարհը։ Ռումատան ձեռքն առավ թրերը, և վանականները, տեսնելով այդ, երեք մատները մտցրին բերաններն ու սուլեցին՝օգնության կանչելով։ Ռումատան սկսեց հետ֊հետ գնալ դեպի այն անցքը, որտեղից հենց նոր դուրս էր եկել, բայց հանկարծ նրա դեմ դուրս թռավ աննշան դեմքով մի փոքրիկ ու ճարպիկ մարդ։ Դիպչելով Ռումատայի ուսին, նա վազելով մոտեցավ վանականներին ու ինչ֊որ բան ասաց, որից հետո նրանք, վեր քաշելով փարաջաները, վազեվազ փախան, անհտանալով տների հետևում։ Փոքրիկ մարդուկը, առանց շրջվելու, շտապեց նրանց հետևից։

Հասկանալի է, մտածեց Ռումատան։ Թիկնապահ լրտես է։ Ու նույնիսկ չի էլ թաքնվում։ Ամեն ինչ կանխատեսել էր Արկանարի եպիսկոպոսը։ Հետաքրքիր է, ինչի՞ց է նա ավելի շատ վախենում՝ ինձնի՞ց, թե ինձ համար։ Աչքերով ուղեկցելով լրտեսին, Ռումատան շրջվեց աղբանոցի կողմը։ Աղբանոցը գտնվում է նախկին Թագի պահպանության մինիստրության գրասենյակի հետևում, և պետք է, որ այստեղ պահակներ չլինեին։

Նրբանցքն ամայի էր։ Բայց արդեն կամացուկ ճռնչում էին պատուհանների փեղկերը, բացվում էին դռները, լաց էր լինում մի ծծկեր երեխա, և լսվում էր վախվորած շշնջյուն։ Փտած ցանկապատի հետևից երևաց տանջված, սմքած ու մրի մեջ կորած դեմք։ Փոս ընկած աչքերը ահաբեկված նայում էին Ռումատային։

― Ներողամիտ եղեք, ազնվազարմ դոն, նորից ու նորից ներողամիտ եղեք։ Չի՞ ասի ազնվազարմ դոնը, թե ինչ է կատարվում քաղաքում։ Ես դարբին Կիկուսն եմ՝ Կաղլիկ մականունով, պիտի դարբնոց գնամ, բայց վախենում եմ․․․

― Մի՛ գնա, ― խորհուրդ տվեց Ռումատան։ ― Վանականները հանաք չեն անում։ Թագավորն այլևս չկա։ Իշխում է դոն Ռեբան, Սուրբ Միաբանության եպիսկոպոսը։ Այնպես որ սուսուփուս նստի տեղդ։

Նրա ամեն մի բառից հետո դարբինը արագ֊արագ տմբտմբացնում էր գլուխը, ու նրա աչքերը լցվում էին անլուր հուսահատությամբ։

― Ուրեմն, միաբանությունը․․․ ― փնթփնթաց նա։ ― Վա՜յ, ժանտախտ․․․ Խնդրում եմ, ներեք, ազնվազարմ դոն։ Ուրեմն, միաբանությունը․․․ Դա հո գորշերը չեն, հը՞։

― Չէ, ― ասաց Ռումատան, հետաքրքրությամբ տնտղելով նրան։ ― Գորշերին ոնց որ կոտորել են։ Սրանք վանականներն են։

― Այ քեզ բա՜ն, ― ասաց դարբինը։ ― Ուրեմն, գորշերին էլ․․․ Համա միաբանություն է։ Գորշերին էլ են կոտորել, դա ոնց որ լավ է։ Բայց մեր մասին ի՞նչ կասեք, ազնվազարմ դոն։ Կհարմարվենք, հա՞։ Միաբանությանն էլ կհարմարվենք, հա՞։

― Ինչու՞ չէ, ― ասաց Ռումատան։ ― Միաբանությունն էլ պիտի ուտի ու խմի։ Նրան էլ կհարմարվենք։

Դարբինն աշխուժացավ։

― Ես էլ եմ կարծում, որ կհարմարվենք։ Ես կարծում եմ, կարևորը սա է․ ոչ ոքի մի՛ կպչի, ու քեզ էլ ոչ ոք չի կպչի, չէ՞։

Ռումատան գլուխն օրորեց․

― Դու ճիշտ չես, ― ասաց նա։ ― Ով չի կպչում, նրանց ավելի շատ են մորթում։

― Դա էլ է ճիշտ, ― հոգոց հանեց դարբինը։ ― Ախր ո՞ւր կորչես։ Տուն պահողը մենակ ես եմ, ութ երեխա իմ ձեռքն են նայում։ Վա՜խ, տեր աստված, գոնե իմ վարպետին մորթած լինեն։ Նա գորշերի մոտ սպա էր դարձել։ Ի՞նչ եք կարծում, ազնվազարմ դոն, կարո՞ղ է նրան մորթած լինեն։ Ես հինգ ոսկի էի պարտք նրան։

― Չգիտեմ, ― ասաց Ռումատան։ ― Հնարավոր է, մորթած լինեն։ Դու, ավելի լավ է, այ սրա մասին մտածիր։ Դու մեն մենակ ես, բայց քեզ նմանները քաղաքում տասը հազար են․․․

― Հետո՞, ― ասաց դարբինը։

― Մնացածն էլ դու մտածիր, ― ջղայնացած ասաց Ռումատան ու ճանապարհը շարունակեց։

Ոնց չէ, կմտածի։ Դեռ վաղ է նրա համար մտածելը։ Իսկ թվում է, թե դրանից հեշտ բան չկա․ մուրճով զինված տասը հազարը ում ասես փոշի կդարձնեն։ Բայց դե նրանք դեռ չեն կատաղել։ Ամեն մեկն իր համար է վախենում, միայն աստված է բոլորի համար․․․

Հանկարծ թաղամասի ծայրում աճած շամբուկի թփերը շարժվեցին, և դրանց տակից սողալով դուրս եկավ Տամեոն։ Տեսնելով Ռումատային, նա ճչաց ուրախությունից, վեր թռավ ու, երերալով, քայլեց նրա կողմը, թափահարելով հողոտ ձեռքերը։

― Իմ ազնվազա՜րմ դոն, ― բացականչեց նա։ ― Շատ ուրախ եմ։ Տեսնում եմ, որ դուք էլ եք գրասենյակ գնում։

― Անշուշտ, իմ ազնվազարմ դոն, ― պատասխանեց Ռումատան, ճարպկորեն խույս տալով նրա գրկախառնությունից։

― Թույլ կտա՞ք միանալ ձեզ, ազնվազարմ դոն։

― Ինձ պատիվ կհամարեմ, ազնվազարմ դոն։

Նրանք գլուխ տվին իրար։ Ակնհայտ էր, որ դոն Տամեոն, ինչպես սկել էր խմել երեկվանից, այդպես էլ մինչև հիմա դադար չէր տվել։

Դեղին տաբատի լայն փողքերից նա հանեց նրբագեղ ապակե տափաշիշը։

― Չէի՞ք ցանկանա, ազնվազարմ դոն, ― հարգալից առաջարկեց նա։

― Վայելեցեք, ― ասաց Ռումատան։

― Ռոմ է, ― հայտարարեց դոն Տամեոն։ ― Իսկական ռոմ է մետրոպոլիայից։ Ես ոսկի եմ տվել սրա համար։

Նրանք իջան աղբանոց ու, ձեռքով քթները պահելով, քայլեցին կերակրի մնացորդների, շների դիակների ու գարշահոտ ջրափոսերի վրայով, որտեղ վխտում էին սպիտակ ճիճուները։ Առավոտվա օդը զրնգում էր բյուրավոր զմրուխտյա ճանճերի տզզոցից։

― Տարօրինակ բան է, ― ասաց դոն Տամեոն, փակելով տափաշշի բերանը, ― ես ոչ մի անգամ այստեղ չէի եղել։

Ռումատան լուռ էր։

― Դոն Ռեբան միշտ հիացրել է ինձ, ― ասաց դոն Տամեոն։ ― Ես համոզված էի, որ նա վերջի վերջո կտապալի ոչնչություն թագավորին։ ― Այս խոսքերն ասելիս նա ոտքը դրեց դեղնականաչ ջրափոսի մեջ ու, որպեսզի չչրմփա, բռնեց Ռումատայի թևքը։ ― Այո, ― շարունակեց նա, երբ դուրս եկան ամուր հողի վրա։ ― Մենք՝ երիտասարդ ազնվականներս, միշտ կլինենք դոն Ռեբայի հետ։ Վերջապես վրա հասավ բաղձալի զիջողությունը։ Ինքներդ հապա դատեք, դոն Ռումատա, ես արդեն մի ժամ է քայլում եմ նրբանցքներով ու բանջարանոցներով, բայց ոչ մի գորշ գրոհայինի չեմ հանդիպել։ Մենք աշխարհի երեսից սրբեցինք գորշ աղտեղությունը, և հիմա որքա՜ն ազատ ու քաղցր ես շնչում վերածնված Արկանարում։ Գռեհիկ խանութպանների, այդ լկտի ստահակների ու ռամիկների փոխարեն փողոցները լցված են աստծո ծառաներով։ Ես տեսա, ազնվականներից ոմանք արդեն ազատ զբոսնում են իրենց տների առաջ։ Հիմա նրանք վախենալու բան չունեն, որ գոմաղբոտ գոգնոցով մի անտաշի մեկը ցեխ կշպրտի իրենց վրա կեղտոտ սայլի անիվներից։ Ու այլևս ստիպված չենք լինի ճանապարհ բացել երեկվա մսգործների և խանութպանների միջով։ Սուրբ միաբանության օրհնությամբ, որին ես մշտապես հարգել եմ ու, չեմ թաքցնի սիրել եմ, մենք աննխադեպ կբարգավաճենք, և ոչ մի ռամիկ չի հանդգնի աչքերը բարձրացնի ազնվականի վրա առանց հատուկ թույլտվության, որը կստորագրի մարզի տեսուչը։ Ես հիմա զեկուցագիր եմ տանում։

― Զզվելի հոտ է, ― գարշանքով ասաց Ռումատան։

― Այո։ Ահավոր հոտ է, ― համաձայնեց դոն Տամեոն, փակելով տափաշիշը։ ― Բայց որքա՜ն ազատ ես շնչում վերածնված Արկանարում։ Եվ գինու գներն էլ երկու անգամ իջել են․․․

Ճանապարհի վերջին դոն Տամեոն արդեն լրիվ դատարկեց տափաշիշը, շպրտեց ու անասելիորեն բորբոքվեց։ Նա երկու անգամ վայր ընկավ, ըստ որում երկրորդ անգամ ընկնելուց հետո հրաժարվեց մաքրել հագուստը, հայտարարելով, որ ինքը շատ է մեղավոր, ի բնե կեղտոտ է ու ցանկանում է այս տեսքով ներկայանալ մարդկանց։ Նա կրկին ու կրկին կոկորդը պատռելով արտասանեց իր զեկուցագիրը։ «Շա՜տ ուժեղ է ասված, ― բացականչեց նա։ ― Օրինակ, այս տեղը, լսեք, ազնվազարմ դոներ․ որպեսզի կեղտոտ ռամիկները․․․ Հը՞։ Ի՜նչ միտք է»։ Երբ նրանք հասան գրասենյակի հետնաբակը, նա ընկավ առաջին իսկ պատահած վանականի վրա ու, արցունքներ թափելով, սկսեց աղոթել մեղքերի թողության համար։ Նրա հոտից խեղդվող վանականը ամեն կերպ ուզում էր գլուխն ազատել և փորձում էր սուլելով օգնության կանչել, բայց դոն Տամեոն կպել էր նրա սքեմից, ու երկուսով գլորվեցին աղբակույտի վրա։ Ռումատան թողեց նրանց այդ վիճակում և, հեռանալով, դեռ երկար լսում էր բեկբեկուն խղճուկ սուլոցն ու Տամեոյի գոռոցը․ «Որպեսզի կեղտոտ Ռամիկները․․․ Օրհնությո՜ւն․․․ Ի սրտե․․․ Սեր եմ տածել, հասկանո՞ւմ ես, ռամկի մռութ»։

Մուտքի առջևի հրապարակում, քառակուսի Ուրախ Աշտարակի ստվերում, տեղավորվել էր սարսափազդու խիլապատ դագանակներով զինված հետիոտն վանականների ջոկատը։ Հանգուցյալներին հավաքել էին։ Առավոտյան քամին փոշու դեղին սյուներ էր բարձրացրել հրապարակում։ Աշտարակի կոնաձև լայն տանիքի տակ սովորականի պես կռնչում և գզվրտվում էին ագռավները, այնտեղ, դուրս ցցված հեծաններից, գլխիվայր կախում էին մարդկանց․․․ Աշտարակը մոտ երկու հարյուր տարի առաջ կառուցել էր հանգուցյալ թագավորի նախնին զուտ ռազմական նպատակներով։ Այն կանգնած էր եռահարկ ամուր հիմքի վրա, որտեղ մի ժամանակ պահում էին մթերքի պաշարները հնարավոր շրջապատման դեպքերի համար։ Հետո աշտարակը բանտ դարձրեցին։ Սակայն երկրաշարժից հետո ներսի բոլոր ծածկերը քանդվեցին, ու ստիպված եղան նկուղները դարձնել բանտ։ Ժամանակին Արկանարի թագուհիներից մեկը իր տիրակալին բողոքել էր, որ նկուղներում խոշտանգվողների աղեկտուր ճիչերը իրեն խանգարում են զվարճանալ։ Եվ օգոստոսափայլ ամուսինը կարգադրում է, որ զինվորական նվագախումբը առավոտից մինչև գիշեր նվագի աշտարակում։ Այդ ժամանակ էլ հենց աշտարակը ստացել էր իր այժմյան անունը։ Վաղուց արդեն աշտարակն իրենից ներկայացնում էր մի դատարկ քարե շենք, վաղուց արդեն քննչական խցերը փոխադրվել էին հիմքի ամենաներքևի հարկերում նոր սարքված սենյակները, և վաղուց արդեն ոչ մի նվագախումբ էլ չէր նվագում այնտեղ, իսկ քաղաքի բնակիչները շարունակում էին նրան անվանել Ուրախ Աշտարակ։

Սովորաբար Ուրախ Աշտարակի մոտակայքում մարդ չէր լինում։ Բայց այսօր այնտեղ մեծ աշխուժություն էր տիրում։ Դեպի աշտարակ էին բերում, գետնի վրայով քարշ էին տալիս պատռտված համազգեստներով գորշ գրոհայիններին, ցնցոտիներով թափառաշրջիկներին, կիսահագնված, վախից փշաքաղված բնակիչներին, սրտակեղեք ճչացող պոռնիկներին, խմբերով այստեղ էին բերում գիշերային բանակի քնձռոտներին, որոնք խոժոռ հայացքներով նայում էին իրենց շուրջը։ Եվ հենց նույն տեղում էլ ինչ֊որ գաղտնի ելքերից կեռերով հանում էին մեռածների դիակներն ու, լցնելով սայլերը, դուրս էին տանում քաղաքից։ Ազնվականների ու հարուստ քաղաքացիների երկար հերթի պոչը, որ դեռ ներս չէր մտել գրասենյակի բաց դռներից, ահաբեկված ու շփոթահար նայում էր այս սոսկալի իրարանցումին։

Գրասենյակ թողնում էին բոլորին, իսկ ոմանց էլ պահակների ուղեկցությամբ էին ներս բերում։ Ռումատան ներս խցկվեց։ Այնտեղ շնչելու օդ չկար, ինչպես աղբանոցում։ Լայն սեղանի մոտ ցուցակների կույտի դիմաց նստած էր դեղնամոխրագույն դեմքով մի մարդ՝ սագի փետուրը դրած ականջի հետևը։ Հերթական խնդրատուն՝ ազնվազարմ դոն Կեուն, գոռոզամտորեն ցցելով բեղերը, տվեց իր անունը։

― Գլխարկը հանեք, ― անգույն ձայնով ասաց չինովնիկը, հայացքը չկտրելով թղթերից։

― Կեու տոհմը արտոնություն ունի գլխարկ կրելու թագավորի իսկ ներկայությամբ, ― հպարտորեն հայտարարեց դոն Կեուն։

― Ոչ ոք արտոնություններ չունի միաբանության օրոք, ― նույն անգույն ձայնով ասաց չինովնիկը։

Դոն Կեուն փնչացրեց ու, կաս֊կարմիր կտրելով, հանեց գլխարկը։ Չինովնիկը երկար, դեղին եղունգը սահեցրեց ցուցակի վրայով։

― Դոն Կեու․․․ Դոն Կեու․․․ ― փնթփնթաց նա, ― դոն Կեու․․․ Թագավորական փողոց տասներկու տուն։

― Այո, զայրացկոտ ձայնով ասաց դոն Կեուն։

― Չորս հարյուր ութսունհինգ համար, եղբայր Տիբակ։

Եղբայր Տիբակը, որ, ծանրումեծ ու կարմրատակած, նստած էր հարևան սեղանի մոտ, շմչահեղձ լինելով թղթերի մեջ ինչ֊որ բան փնտրեց, ճաղատ գլխից սրբեց քրտինքն ու, տեղից վեր կենալով, միապաղաղ ձայնով կարդաց․

― «Չորս հարյուր ութսունհինգ համար, դոն Կեու, Թագավորական, տասներկու։ Նորին սրբազանության Արկանարի եպիսկոպոսի հասցեին անարգական խոսքեր ասելու համար, որ տեղի է ունեցել նախանցայլ տարվա պալատական պարահանդեսում, նշանակվում է՝ երեք դյուժին ճիպոտահարված մերկացրած փափուկ տեղերին և նորին սրբազանության կոշիկները համբուրել»։

Եղբայր Տիբակը նստեց։

― Գնացեք այս միջանցքով, ― ասաց անգույն ձայնով չինովնիկը, ― ճիպոտահարությունը՝ ձախ կողմում, կոշիկները՝ աջ։ Հաջորդը․․․

Ի մեծ զարմանք Ռումատայի, դոն Կեուն չբողոքեց։ Երևում է, նա արդեն շատ բան էր տեսել այս հերթում։ Նա միայն կռնչաց, արժանապատվությամբ սղալեց բեղերը և մտավ միջանցք։ Հաջորդը՝ ճարպակալումից դողդողացող վիթխարի դոն Պիֆան, արդեն կանգնած էր առանց գլխարկի։

― Դոն Պիֆա․․․ դոն Պիֆա․․․ ― կրկնեց չինովնիկը, մատը տանելով ցուցակի վրայով։ ― Կաթնավաճառների փողոց, տուն երկո՞ւ։

Դոն Պիֆան կոկորդային ձայն հանեց։

― Հինգ հարյուր չորս համար, եղբայր Տիբակ։

Եղբայր Տիբակը նորից թղթերն իրար խառնեց ու հետո ոտքի ելավ։

― Հինգ հարյուր չորս համար, դոն Պիֆա, Կաթնավաճառների փողոց, երկու․ ոչ մի բանով չի նկատվել, ուրեմն ոչ մի մեղք չունի նորին սրբազանության առաջ, մաքուր է։

― Դոն Պիֆա, ― ասաց չինովնիկը, ― ստացեք ազատման նշանը։ ― Նա կռացավ, բազկաթոռի կողքը դրված սնդուկից հանեց մի երկաթե ապարանջան ու տվեց ազնվազարմ Պիֆային։ ― Կկրեք ձախ ձեռքին, Սուրբ Միաբանության զինվորների առաջին իսկ պահանջի դեպքում ցույց կտաք։

Դոն Պիֆան դարձյալ կոկորդային ձայն արձակեց ու գնաց, տնտղելով ապարանջանը։ Չինովնիկն արդեն կարդում էր հաջորդ ազգանունը։ Ռումատան աչքի ածեց հերթը։ Այստեղ ծանոթ դեմքեր շատ կային։ Ոմանք հագնված էին սովորականի պես շքեղ, մյուսները դիտավորյալ խեղճացած էին, բայց բոլորն էլ հիմնավորապես ցեխոտ էին։ Հերթի մեջտեղից, այնպես բարձր, որ բոլորը լսեն, դոն Սերան վերջին հինգ րոպեյի ընթացքում արդեն երրորդ անգամ ավետում էր․ «Ինչ վատ բան է, որ նույնիսկ ազնվազարմ դոնը մի երկու ճիպոտ ստանա նորին սրբազանության անունից»։

Ռումատան սպասեց, մինչև հաջորդին ուղարկեցին միջանցք (դա հայտնի ձկնավաճառ էր, ոչ հիացական մտքերի համար նրան դատապարտեցին հինգ ճիպոտահարվածի, առանց համբուրելու), մարդկանց հրմշտելով մոտեցավ սեղանին և ձեռքը դրեց չինովնիկի առաջ թափված թղթերի վրա։

― Կներեք, ― ասաց նա։ ― Ես պետք է ստանամ բժիշկ Բուդախի ազատման հրամանը։ Ես դոն Ռումատան եմ։

Չինովնիկը գլուխը չբարձրացրեց։

― Դոն Ռումատա․․․ Դոն Ռումատա․․․ ― մռթմռթաց նա և, մի կողմ հրելով Ռումատայի ձեռքը, եղունգը տարավ ցուցակի վրայով։

― Ի՞նչ ես անում, պառավ թանաքաման, ― ասաց Ռումատան։ ― Ինձ պետք է ազատման հրամանը։

― Դոն Ռումատա․․․ դոն Ռումատա․․․ ― ըստ երևույթին անհնարին էր կանգնեցնել այդ ավտոմատը։ ― Կաթսայագործների փողոց, տուն ութ։ Տասնվեց համար, եղբայր Տիբակ։

Ռումատան լսում էր, որ իր թիկունքում բոլորը շունչները պահած իրենց են լսում։ Ճիշտն ասած, նա ինքն էլ էր հուզվում։ Քրտնած և կարմրած եղբայր Տիբակը վեր կացավ։

― Տասնվեց համար, դոն Ռումատա, Կաթսայագործների ութ, Միաբանությանը մատուցած հատուկ ծառայությունների համար արժանի է նորին սրբազանության շնորհակալությանը և կբարեհաճի ստանալ բժիշկ Բուդախի ազատման հրամանը, որով կարող է Բուդախի հետ վարվել իր հայեցողությամբ, տես՝ վեց֊տասնյոթ֊տասնմեկ էջը։

Չինովնիկը թղթի տակից իսկույն գտավ այդ էջը ու մեկնեց Ռումատային։

― Դեղին դուռը, երկրորդ հարկ, վեցերորդ սենյակ, միջանցքով ուղիղ, աջ ու ձախ, ― ասաց նա։ ― Հաջորդը․․․

Ռումատան աչքի անցկացրեց թուղթը։ Դա Բուդախի ազատման հրամանը չէր։ Դրանով նրան անցագիր էին տալու դեպի գրասենյակի հինգերորդ՝ հատուկ բաժինը, որտեղ պետք է ստանար գաղտնի գործերի քարտուղարության կարգադրությունը։

― Դու այս ի՞նչ ես տվել ինձ, տխմար, ― ասաց Ռումատան։ ― Հրամանն ո՞ւր է։

― Դեղին դուռը, երկրորդ հարկ, վեցերորդ սենյակ, միջանցքով ուղիղ, աջ և ձախ, ― կրկնեց չինովնիկը։

― Ես հարցնում եմ՝ ո՞ւր է հրամանը, ― գոռաց Ռումատան։

― Չգիտեմ․․․ չգիտեմ․․․ Հաջորդը։

Ռումատայի ականջի վերևում, ֆսֆսոց լսվեց, և տաք ու փափուկ մի բան ընկավ նրա մեջքին։ Նա մի կողմ գնաց։ Նորից սեղանին մոտեցավ դոն Պիֆան։

― Չի մտնում, ― լացակումած ասաց Պիֆան։

Չինովնիկը մռայլված նայեց նրան։

― Անո՞ւնը։ Կոչո՞ւմը, ― հարցրեց նա։

― Չի մտնում, ― նորից լացակումած ասաց Պիֆան, վեր տնկելով ապարանջանը, որի մեջ հազիվ էին մտնում երեք ճարպոտ մատները։

― Չի մտնում, չի մտնում․․․ ― մռթմռթաց չինովնիկն ու հանկարծ մոտ քաշեց հաստ մատյանը, որը դրված էր սեղանի աջ կողմում։ Մատյանը շատ չարագուշակ տեսք ուներ իր սև և յուղոտված կազմով։

Դոն Պիֆան սոսկումով նայում էր այդ մատյանին, հետո հանկարծ ցնցվեց ու, ոչ մի խոսք չասելով, նետվեց դեպի դուռը։ Հերթից ձայներ լսվեցին․ «Մի՛ զբաղեցրեք, շո՜ւտ վերջացրեք»։ Ռումատան նույնպես հեռացավ սեղանի մոտից։ Այ սա ճահիճ է, մտածեց նա։ Դեհ, ձեր հերն էլ անիծած․․․ Չինովնիկը սկսեց կարդալ օդում․ «Եթե ազատման սույն նշանը չի տեղավորվում ձախ դաստակի վրա կամ եթե ազատվածը չունի ձախ դաստակ որպես այդպիսին․․․» Ռումատան անցավ սեղանի մոտով, երկու ձեռքը մտցրեց սնդուկի մեջ ու, որքան կարող էր ապարանջան հանելով այնտեղից, թողեց, գնաց։

― Հե՜յ, հե՜յ, ― առանց հուզվելու գոռաց նրա հետևից չինովնիկը։ Հի՜մք։

― Հանուն աստծո, ― ամբարտավան տեսքով ասաց Ռումատան, նրան նայելով ուսի վրայից։

Չինովնիկը և եղբայր Տիբակը միասին վեր կացան ու, իրար հետ չներդաշնակելով, պատասխանեցին․ «Նրա անունով»։ Հերթը նախանձով ու հիացմունքով նայում էր Ռումատայի հետևից։

Ռումատան դուրս եկավ գրասենյակից ու դանդաղ քայլեց դեպի Ուրախ Աշտարակ, չխկչխկացնելով ձախ ձեռքի ապարանջանները։ Ապարանջանները ինը հատ էին և ձախ ձեռքի վրա տեղավորվեցին միայն հինգը։ Մյուս չորսը Ռումատան հագավ ձախ ձեռքին։ Արկանարի եպիսկոպոսը որոշել է ուժասպառ անել ինձ, մտածեց նա։ Չի ստացվի։ Ապարանջանները ամեն քայլափոխին զրնգում էին։ Ռումատան ձեռքում էր պահել գույնզգույն կնիքներով զարդարված հույժ կարևոր թուղթը։ Դիմացից եկող հետիոտն ու հեծյալ վանականները հապշտապ ճանապարհ էին տալիս Ռումատային։ Ամբոխի մեջ, պատկառելի հեռավորության վրա մերթ հայտնվում, մեկ անհետանում էր թիկնապահ լրտեսը։ Թրի կոթով խփելով դանդաղկոտներին, Ռումատան մոտեցավ դարպասին, ահարկու գոռաց գլուխը դուրս հանած պահակի վրա ու, անցնելով բակից, լպրծուն, չեչոտ աստիճաններով սկսեց իջնել ծխացող ջահերով լուսավորված կիսախավարը։ Այստեղից սկսվում էր նախկին թագի պահպանության մինիստրության սուրբ սրբոցը՝ թագավորական բանտը և քննչական խցերը։

Կամարակապ միջանցքներում յուրաքանչյուր տասը քայլի վրա պատին խփած ժանգոտ մեխից կախված էր ժանտահոտ ճրագը։ Յուրաքանչյուր ճրագի ներքևում, քարայրի նմանվող որմնախորշում սևին էր տալիս ճաղապատ փոքրիկ պատուհանով դուռը։ Այդ դռները տանում էին դեպի բանտային խցերը, որոնք դրսի կողմից փակված էին երկաթե ծանր նիգերով։ Միջանցքներում շատ մարդ կար։ Իրար հրմշտում էին, վազում էին, գոռում, հրամայում։ Ճռնչում էին փակերն ու նիգերը, շրխկում էին դռները, ինչ֊որ մեկին ծեծում էին, ու նա աղեկտուր գոռում էր, ինչ֊որ մեկին քարշ էին տալիս, և նա դիմադրում էր, ինչ֊որ մեկին ուզում էին դուրս հանել խցից ու չէին կարողանում, ու նա սրտաճմլիկ գոռում էր․ «Ես չե՜մ, ե՛ս չե՜մ․․․», ու կառչում էր հարևաններից։ Միջանցքում հանդիպող վանականների դեմքերը գործնական էին դաժանության աստիճան։ Ամեն մեկը շտապում էր, ամեն մեկը պետական կարևորության գործ էր անում։ Աշխատելով հասկանալ ինչն ինչոց է, Ռումատան դանդաղ անցնում էր միջանցքներով, ավելի ու ավելի ներքև իջնելով։ Ներքևի հարկում ավելի խաղաղ էր։ Այստեղ, դատելով խոսակցություններից, քննություն էին հանձնում Հայրենասիրական դպրոցի շրջանավարտները։ Կաշվե գոգնոցներով կիսամերկ , լայնալանջ տղաները, խոշտանգման խցերի դռների մոտ խմբված, թերթում էին ճարպոտված ձեռնարկներն ու մերթ ընդ մերթ մոտենում էին ջրի տակառին, որից շղթայով կախված էր թասը։ Խցերից լսվում էին սարսափելի ճիչեր, հարվածների շրկխոց, փչում էր խանձված մսի հոտը։ Եվ խոսակցություններ, խոսակցություններ․․․

― Ոսկրաջարդիչը վերևում մի պտուտակ ունի, դա ջարդվել էր։ Ես ի՞նչ մեղք ունեմ։ Իսկ նա ինձ ծեծեց։ «Դմբոյի մեկը, ― ասում է, ― տխմար, հինգ հարված ստացիր փափուկ տեղերիդ ու նորից արի»։

― Գոնե իմանայինք, թե ով է ծեծողը, միգուցե մեր ուսանող տղերքից լինի։ Երևի պետք էր նախօրոք պայմանավորվեինք, հինգական գրոշ հավաքեինք ու ռեխը գցեինք․․․

― Եթե ճարպը շատ է, ատամը չարժե շատ տաքացնել, մեկ է՝ ճարպի մեջ կսառչի։ Դու ունելին վերցրու ու ճարպը կամաց պոկի․․․

― Ախր, տեր աստծո զանգապանները ոտքերի համար են։ Նահատակ կույսի ձեռնոցները պտուտակներ ունեն, դա հատուկ ձեռքերի համար է, հասկացա՞ր։

― Ծիծաղից մեռա՜, տղերք։ Ներս եմ մտնում ու ինչ տեսնում՝ ո՞վ է շղթաներով կապկպկված, Շեկ Ֆիկան՝ մեր փողոցի մսավաճառը, հարբած ժամանակ ինչքա՜ն է քաշել ականջներս։ Դե, ասում եմ, դիմացիր, հիմա քո հախից կգամ․․․

― Իսկ Պեկոր Պռոշին ոնց որ առավոտյան վանականները տարան, մինչև հիմա չի վերադարձել։ Քննության էլ չի եկել։

― Էհ, ես փոխանակ մսաղացը գործի դնեմ, ախմախավարի նիգով խփեցի ու մի կողը ջարդեցի։ Այստեղ հայր կինը վրա պրծավ, քունքերիս խփեց ու սապոգով էնպես հասցրեց պոչուկիս, որ, եղբայրներիս ասեմ, աչքերս սևացան։ «Դու, ― ասաում է, ― ի՞նչ ես իմ ապրանքը փչացնում»։

Նայեք, նայեք, բարեկամներս, մտածում էր Ռումատան գլուխը դանդաղ շրջելով մի կողմից մյուսը։ Սա տեսություն չի։ Մարդկանցից ոչ մեկը դեռ այսպիսի բան չի տեսել․․․ Նայեք, լսեք, նկարահանեք․․․ և գնահատեք ու սիրեք, գրողը ձեզ տանի, ձեր ժամանակը, ու հարգեք նրանց հիշատակը, ովքեր անցել են այս ամենի միջով։ Ուշադիր նայեք այս մռութներին՝ ջահել, բութ, անտարբեր, ամեն տեսակ գազանության սովոր մռութներին, միայն թե քթներդ շուռ մի՛ տվեք, ձեր սեփական նախնիները ավելի լավը չէին․․․

Նրան նկատեցին։ Հազարումի բան տեսած տասնյակ զույգ աչքեր գամվեցին նրա վրա։

― Պահ, է՜ս դոնին նայեք․․․ Ոնց է գույնը գցել․․․

― Հա՜֊հա՜․․․ Երևում է, ազնվականները սովոր չեն․․․

― Ասում են, որ էդպիսի դեպքերում ջուր պետք է տալ, միայն թե շղթան կարճ է, չի հասնի․․․

― Էլ ոնց կլինի, խելքի կգան․․․

― Կուզենայի դրա նմանը ձեռքս ընկներ․․․ Դրանց ինչ֊որ բան հարցնում ես, պատասխանը տալիս են․․․

― Հեյ, տղերք, կամաց, թե չէ որ հասցրել է․․․ Տեսեք քանի օղակ ունի․․․ Համ էլ թուղթ։

― Ոնց է աչքերը մեզ վրա չռել․․․ Եղբայրներ, հեռու մնանք շառից․․․

Նրանք խմբով հեռացան իրենց կանգնած տեղից, մտան ստվերի մեջ և այնտեղից նայում էին իրենց զգուշավոր, սարդային աչքերով։ Դեհ, հերիք է, մտածեց Ռումատան։ Նա քիչ էր մնում բռնի կողքից անցնող վանականի փարաջայից, երբ հանկարծ տեսավ, ոչ թե պարապ դեսուդեն վազվզող, այլ տեղում գործով զբաղված երեք հոգու։ Նրանք փայտերով ծեծում էին դահճին, երևի, սրա անփութության համար։ Ռումատան մոտեցավ նրանց։

― Հանուն աստծո, ― կամաց ասաց նա, զընգացնելով ապարանջանները։

Վանականները փայտերն իջեցրին ու նրան նայեցին։

― Նրա անունով, ― ասաց ամենահաղթանդամը։

― Դեհ, հայրեր, ինձ տարեք միջանցքի վերակացուի մոտ, ― ասաց Ռումատան։

Վանականները իրար նայեցին։ Դահիճը, ճարպկորեն սողալով, փախավ ու թաքնվեց տակառի հետևում։

― Իսկ նա քո ինչի՞ն է պետք, ― հարցրեց հաղթանդամ վանականը։

Ռումատան լուռ թուղթը մոտեցրեց նրա դեմքին, մի քիչ պահեց, հետո ցած իջեցրեց։

― Հա՜, ― ասաց վանականը։ ― Դե այսօր հենց ես եմ միջանցքի վերակացուն։

― Հոյակապ է, ― ասաց Ռումատան ու թուղթը խողովակաձև ոլորեց։ ― Ես դոն Ռումատան եմ։ Նորին սրբազանությունը բժիշկ Բուդախին նվիրել է ինձ։ Գնա ու բեր նրան։

Վանականը ձեռքը մտցրեց վեղարի տակ ու աղմուկով քորեց գլուխը։

― Բուդա՞խ, ― մտահոգ ասաց նա։ ― Դա ո՞րն է, այդ Բուդախը։ Բռնաբարիչը, հա՞։

― Չէ, ― ասաց մյուս վանականը։ ― Բռնաբարիչը Ռուդախն է։ Հենց նրան էս գիշեր բաց թողեցին։ Հայր Կինը ինքը իր ձեռքով հանեց նրա շղթաներն ու դուրս տարավ։ Իսկ ես․․․

― Հիմարություններ ես դուրս տալիս, ― անհամբեր ասաց Ռումատան, թղթով խփելով իր ազդրին։ ― Բուդախը։ Թագավորին թունավորորղը։

― Հա․․․ա՜, ― ասաց վերակացուն։ ― Գիտեմ։ Բայց նա, երևի, արդեն ցցի վրա է․․․ Եղբայր Պակա, գնա տասներկուսը, տես ոնց է։ Ինչ է, դո՞ւ նրան պիտի տանես, ― շուռ եկավ նա Ռումատայի կողմը։

― Բնականաբար, ― ասաց Ռումատան։ ― Նա իմն է։

― Այդ դեպքում թուղթը բարեհաճիր ինձ տալ։ Թուղթը գործին պիտի կցվի։

Վերակացուն թուղթը շուռումուռ տվեց, նայեց կնիքներին, հետո հիացած ասաց․

― Համա թե գրում են մարդիկ։ Դու մի կողմ կանգնիր, դոն, սպասիր, մինչև մեր գործն անենք․․․ Էհ, ո՞ւր կորավ մի հոգավորը․․․

Վանականները սկսեցին չորս կողմը նայել, փնտրելով հանցավոր դահճին։ Ռումատան մի կողմ քաշվեց։ Դահճին դուրս հանեցին տակառի հետևից, նորից պառկեցրին հատակի վրա ու գործնականորեն , առանց ավելորդ դաժանության, շարունակեցին ծեծել։ Մի հինգ րոպե հետո միջանցքի մյուս ծայրից հայտնվեց տասներկու խուցը ուղարկված վանականը, հետևից քարշ տալով պարանով կապված, ճերմակ մազերով մի սևազգեստ ծերուկի։

― Ահա նա, ձեր Բուդախը, ― դեռ հեռվից ուրախ֊ուրախ բացականչեց վանականը։ ― Ոչ մի ցից էլ նրան չէին հանել, ողջ առողջ է ձեր Բուդախը։ Մի քիչ տկար է, բայց դե ոչինչ, երևի վաղուց է սոված․․․

Ռումատան գնաց նրանց ընդառաջ, պարանը խլեց վանականի ձեռքից և օղակը հանեց ծերունու վզից։

― Դո՞ւք եք Բուդախ Իրուկանցին, ― հարցրեց նա։

― Այո, ― պատասխանեց ծերունին, մռայլ նայելով նրան։

― Ես Ռումատան եմ, եկեք իմ հետևից ու աշխատեք հետ չմնալ։ ― Հետո Ռումատան դարձավ վանականներին։ ― Հանուն աստծո, ― ասաց նա։

Վերակացուն շտկեց մեջքը, փայտը իջեցրեց և հևալով պատասխանեց․ «Նրա անունով»։

Ռումատան նայեց Բուդախին ու տեսավ, որ ծերուկը կպել է պատին ու հազիվ է մնում ոտքի վրա։

― Ես վատ եմ զգում, ― ցավատանջ ժպտալով ասաց Բուդախը։ ― Ներեցեք ինձ, ազնվազարմ դոն։

Ռումատան բռնեց նրա թևից ու առաջ տարավ։ Երբ վանականները չքվեցին տեսադաշտից, նա կանգ առավ, սրվակից հանեց սպորամինի հաբը և մեկնեց Բուդախին։ Բուդախը հարցական նայեց նրան։

― Կուլ տվեք, ― ասաց Ռումատան։ ― Իսկույն ձեզ լավ կզգաք։

Բուդախը, դարձյալ հենվելով պատին, վերցրեց հաբը, տնտղեց, հոտ քաշեց, վեր բարձրացրեց փռչոտ հոնքերը, հետո զգուշորեն դրեց լեզվի վրա ու չպպացրեց․

― Կուլ տվեք, կուլ տվեք, ― ժպտալով ասաց Ռումատան։

Բուդախը կուլ տվեց։

― Հը՜մ․․․ հը՜մ․․․ ասաց նա։ ― Ես կարծում էի, որ դեղերի մասին ամեն ինչ գիտեմ։ ― Նա լռեց, ունկնդրելով իր զգացողություններին։ ― Հը՜մ, ― ասաց նա։ ― Հետաքրքիր է։ Վարազի չորացած փայծա՞խ է։ Բայց չէ, փտահամ չունի։

― Գնանք, ― ասաց Ռումատան։

Նրանք անցան միջանցքով, բարձրացան աստիճաններով, դուրս եկան մի միջանցք ու դարձյալ բարձրացան աստիճաններով։ Հանկարծ Ռումատան մեխվածի պես կանգ առավ տեղում։ Ծանոթ բամբ գոռոցն արձագանքվեց բանտի կամարների տակ։ Բանտի ընդերքում ինչ֊որ տեղ, հրեշավոր անեծքներ տեղալով աստծու, սրբերի, դժողքի, Սուրբ Միաբանության, դոն Ռեբայի և շատ ու շատ այլ բաների վրա, ամբողջ ուժով գոռում էր Ռումատայի բարեկամ բարոն Պամպա դոն Բաու֊նո Սուռուգանո֊Գատտա֊Նո֊ Արկանարան։ Այնուամենայնիվ, բարոնն ընկավ սրանց ճանկը, ցավով մտածեց Ռումատան։ Ես բոլորովին մոռացել էի նրա մասին։ Բայց նա գոնե ինքը չպիտի մառանար ինձ․․․ Ռումատան հապշտապ երկու ապարանջան հանեց ձեռքից, հագցրեց բժիշկ Բուդախի լղար դաստակներին ու ասաց․

― Բարձրացեք վերև, բայց դարպասից դուրս չգաք։ Մի կողմ քաշվեք ու սպասեք ինձ։ Եթե ձեզ կպնեն, ապարանջանները ցույց տվեք ու ինչքան կարող եք ամբարտավան եղեք։

Բարոն Պամպան ոռնում էր, ինչպես բևեռային մառախուղի մեջ ընկած ատոմագնացը։ Թնդուն արձագանքը գլորվում էր կամարների տակ։ Միջանցքներում կանգնած մարդիկ կանգ էին առնում և, բերանները բաց, երկյուղածությամբ ականջ էին դնում։ Շատերն էլ թափահարում էին իրենց բութ մատը՝ քշելով սատանային։ Ռումատան ցած նետվեց երկու սանդուխքներով, ոտքի տակ գցելով դեմը ելած վանականներին, թրերի պատյաններով ճանապարհ բացեց շրջանավարտների բազմության միջով ու աքացի տալով բացեց այն խցի դուռը, որտեղից դուրս էր պրծնում գոռոցը։ Ջահերի վետվետուն լույսի տակ նա տեսավ իր բարեկամ Պամպային։ Հզոր բարոնը մերկ ու գլխիվայր խաչված էր պատից։ Նրա դեմքը սևացել էր արյան հոսքից։ Ծուռտիկ սեղանի մոտ, մատները ականջները խրած, նստել էր մի կորամեջք չինովնիկ, իսկ քրտնքից փայլող դահիճը, որն ինչ֊որ բանով նման էր ատամնաբույժի, երկաթե թասի միջից գործիքներ էր ջոկջկում։

Ռումատան իր հետևից ամուր փակեց դուռը և, մոտենալով դահճին, թրի կոթով խփեց նրա ծոծրակին։ Դահիճը շուռ եկավ, ձեռքերով բռնեց գլուխն ու նստեց թասի մեջ։ Ռումատան թուրը հանեց պատյանից ու կտոր կտոր արեց թղթերով ծածկված սեղանը, որի մոտ նստած էր չինովնիկը։ Ամեն ինչ կարգին էր։ Դահիճը նստած էր թասի մեջ ու զկռտում էր, իսկ չինովնիկը շատ ճարպկորեն չորեքթաթ փախավ մտավ անկյունը ու պառկեց այնտեղ։ Ռումատան մոտեցավ բարոնին, որն ուրախ հետաքրքրությամբ էր նայում վարից վեր, բռնեց բարոնի ոտքերը պահող շղթաները ու, երկու անգամ ուժգին քաշելով, դրանք դուրս քաշեց պատից։ Հետո բարոնը ոտքերը զգուշորեն դրեց հատակին, լռեց, քարացավ մի տարօրինակ դիրքով, ապա իրեն թափ տվեց ու ազատեց ձեռքերը։

― Կարո՞ղ եմ հավատալ, ― նորից որոտաց նա, շուռումուռ տալով արյունով լցված սպիտակուցները, ― որ դա դուք եք, իմ ազնիվ ընկեր։ Վերջապես ես գտա ձեզ։

― Այո, ես եմ, ― ասաց Ռումատան։ ― Գնանք այստեղից, բարեկամս, սա ձեր տեղը չէ։

― Գարեջո՜ւր, ― ասաց Բարոնը։ ― Այստեղ, կարծեմ, գարեջուր պիտի լիներ։ ― Նա քայլեց խցում, հետևից քարշ տալով կապանքների մնացորդները ու անընդհատ գոռգոռալով։ ― Մինչև կեսգիշեր վազվզում էի քաղաքում։ Գրո՜ղը տանի, ինձ ասացին, որ դուք ձերբակալված եք, ու ես ահագին ժողովուրդ կոտորեցի։ Ես համոզված էի, որ այս բանտում կգտնեմ ձեզ։ Եվ գտա։

Բարոնը մոտեցավ դահճին ու այնպես խփեց, որ նա իր թասի հետ բմբուլի պես վեր թռավ։ Թասի տակից մի տակառիկ երևաց։ Բարոնը բռունցքի հարվածով ճեղք բաց արեց տակառի տակ ու գլուխը տնկելով, տակառը մոտեցրեց բերանին։ Գարեջրի շիթը կլկլալով հոսեց նրա կոկորդը։ Ի՜նչ հոյակապ մարդ է, մտածեց Ռումատան, քնքշորեն նայելով բարոնին։ Թվում է, թե ցուլ է, անուղեղ ցուլ, բայց փնտրել է ինձ, ուզեցել է փրկել, երևի իմ հետևից է եկել այս բանտը, իր ոտքով․․․ Չէ, դեռ մարդիկ կան այս անիծյալ աշխարհում․․․

Բարոնը դատարկեց տակառիկը և շպրտեց այն անկյունը, որտեղ սարսափահար դողում էր չինովնիկը։ Անկյունից նվվոց լսվեց։

― Դե լավ, ― ասաց բարոնը, ձեռքի ափով սրբելով մորուքը։ ― Հիմա կարող եմ հետևել ձեզ։ Ոչի՞նչ, որ ես տկլոր եմ։

Ռումատան նայեց շուրջը, մոտեցավ դահճին ու թափ տվեց նրան՝ գոգնոցը հանելով վրայից։

― Առայժմ սա վերցրեք, ― ասաց նա։

― Դուք իրավացի եք, ― ասաց բարոնը, գոգնոցով փաթաթելով ազդրերը։ ― Անհարմար բան կլիներ, եթե տկլոր ներկայանայի բարոնուհուն․․․

Նրանք դուրս եկան խցից։ Ոչ ոք չհամարձակվեց փակել նրանց ճամփան, միջանցքը դատարկվում էր քսան քայլ հեռավորությունից․․․

― Ես դրանց բոլորին կսատկացնե՜մ, ― մռնչում էր բարոնը։ ― Նրանք գրավել են իմ դղյակը։ Ու ինչ֊որ հայր Արիմա են այնտեղ նստեցրել։ Չգիտեմ, թե նա ում հայրն է, բայց երդվում եմ ատծո անունով, որ նրա զավակները շուտով կորբանան։ Գրո՜ղը տանի, բարեկամս, դուք չե՞ք կարծում, որ այստեղ առաստաղները շատ ցածր են։ Ես գագաթս քերծել եմ․․․

Նրանք դուրս եկան աշտարակից։ Ռումատայի աչքին մի պահ երևաց ու նորից բազմության մեջ նորից անհետացավ թիկնապահ լրտեսը։ Ռումատան Բուդախին նշան արեց, որ հետևի իրենց։ Դարպասի մոտ խմբված ամբոխը հետ֊հետ գնաց, ասես թրատեցին նրան։ Լսվում էր, ինչպես է մեկը գոռում, թե պետական հանցագործ է փախել, իսկ մի ուրիշն էլ գոռում էր․ «Ահա նա, Մերկ Սատանան, էստորայի հռչակավոր դահիճը»։

Բարոնը դուրս եկավ հրապարակի մեջտեղն ու կանգնեց, աչքերը կկոցելով արևի լույսից։ Պետք էր շտապել։ Ռումատան արագ շուրջը նայեց։

― Իմ ձին այստեղ էր մնացել, ― ասաց Բարոնը։ ― Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ։ Ձիս բերեք։

Ախոռում, որտեղ դոփդոփում էին Միաբանության հեծելազորի ձիերը, իրարանցում սկսվեց։

― Դա՛ չի, ― գոռաց բարոնը։ ― Այ էն մեկը, մոխրագույն աշխետը։

― Հանուն աստծո, ― ուշացած բացականչեց Ռումատան և գլխի վրայով հանեց աջ թրով սուսերակալը։

Կեղտոտ փարաջայով վանականը, դողդողալով բարոնին մոտեցրեց նրա ուզած ձին։

― Նրան մի բան տվեք, դոն Ռումատա, ― ասաց բարոնը, դժվարությամբ բարձրանալով թամբին։

― Կանգնի՛ր, կանգնի՛ր, ― գոռացին աշտարակի մոտից։

Թափահարելով դագանակները, հրապարակով նրանց կողմն էին վազում վանականները։ Ռումատան բարոնի ձեռքը խոթեց սուրը։

― Շտապե՛ք, բարոն, ― ասաց նա։

― Այո, ― ասաց Պամպան։ ― Պետք է շտապել։ Այդ Արիման կթալանի իմ մառանը։ Ես ձեզ սպասում եմ իմ տանը, վաղը կամ երկու օրից, բարեկամս։ Ի՞նչ հաղորդեմ տիկնոջս։

― Համբուրեք նրա ձեռքը, ― ասաց Ռումատան։ Վանականներն արդեն շատ էին մոտեցել։ ― Արա՛գ, բարոն, շտապեք․․․

― Բայց ձեզ վտանգ չի՞ սպառնում, ― անհանգստացավ բարոնը։

― Ո՛չ, գրողը տանի, ո՛չ։ Շտապեք։

Բարոնն ասպանդակեց ձին ու քառատրոփ սլացավ վանականների բազմության վրա։ Ինչ֊որ մեկն ընկավ ու գլորվեց, ինչ֊որ մեկը աղիողորմ ճչաց, փոշին վեր բարձրացավ, քարե սալարկի վրա թնդացին ձիու սմբակները, և բարոնն անհետացավ։ Ռումատան նայեց նեղլիկ փողոցին, որտեղ շշմած գլուխները թափ տալով, նստել էին գետին տապալվածները, երբ մի շողոքորթ ձայն նրա ականջին ասաց․

― Իմ ազնվազարմ դոն, իսկ ձեզ չի՞ թվում, որ դուք չափազանց շատ բան եք ձեզ թույլ տալիս։

Ռումատան շրջվեց։ Լարված ու սևեռուն նրա երեսին էր նայում դոն Ռեբան։

― Չափազանց շա՞տ, ― հարցը կրկնեց Ռումատան։ ― Ինձ անծանոթ է «չափազանց» բառը։ ― Հանկարծ նա հիշեց դոն Սերային։ ― Եվ ընդհանրապես ոչ մի պատճառ չեմ տեսնում, որ մի ազնվազարմ դոն չկարողանա օգնել փորձանքի մեջ ընկած մի ուրիշ դոնի։

Նրանց մոտով, տեգերն առաջ պարզած, սլացան հեծյալները, որ բռնեն բարոն Պամպային։ Դոն Ռեբայի դեմքի արտահայտությունը հանկարծ փոխվեց։

― Դե լավ, ― ասաց նա։ ― Չխոսենք այդ մասին․․․ Օ՜, ես այստեղ տեսնում եմ հռչակավոր բժիշկ Բուդախին․․․ Դուք հրաշալի տեսք ունեք, բժիշկ։ Ես ստիպված եմ վերստուգման ենթարկել իմ բանտը։ Պետական հանցագործները, որոնք նույնիսկ ազատ են արձակված, չպետք է դուրս գան բանտից, նրանց պետք է դուրս տանեն։

Բժիշկ Բուդախը, ասես կուրացած, շարժվեց նրա վրա։ Ռումատան արագ կանգնեց նրանց արանքում։

― Ի դեպ, դոն Ռեբա, ― ասաց նա, ― դուք ինչպե՞ս եք վերաբերվում հայր Արիմային։

― Հայր Արիմայի՞ն։ ― Դոն Ռեբան հոնքերը վեր քաշեց։ ― Սքանչելի զորական է։ Բարձր պաշտոն է գրավում եպիսկոպոսությունում։ Իսկ ի՞նչ է պատահել։

― Որպես ձերդ սրբազանության հավատարիմ ծառա, ― անսքող չարախնդությամբ ասաց Ռումատան խոնարհվելով, ― շտապում եմ ձեզ հայտնել, որ այդ կարևոր պաշտոնը դուք կարող եք թափուր համարել։

― Բայց ինչո՞ւ։

Ռումատան հայացքը գցեց նրբանցքին, որտեղ դեռ կանգնած էր դեղին փոշու սյունը։ Դոն Ռեբան նույնպես այդ կողմը նայեց։ Նրա դեմքին հայտնվեց մտահոգ արտահայտություն։

Օրը վաղուց արդեն կիսվել էր, երբ Կիրան ազնվազարմ դոնին ու նրա մեծագիտուն բարեկամին հրավիրեց սեղան նստելու։ Լողացած, մաքուր շորեր հագած, սափրված բժիշկ Բուդախը շատ պատկառելի տեսք ուներ։ Նրա շարժումներն անշտապ էին և արժանապատվությամբ լի, խելոք խաժ աչքերը նայում էին բարյացակամ և նույնիսկ ներողամտորեն։ Ամենից առաջ նա Ռումատայից ներողություն խնդրեց հրապարակում պոռթկալու համար։ «Բայց դուք պետք է ինձ հասկանաք, ― ասաց նա։ ― Դա մի սոսկալի մարդ է։ Նա դև է, որ լույս աշխարհ է եկել զուտ աստծու սխալի պատճառով։ Ես բժիշկ եմ, բայց չեմ ամաչում խոստովանել, որ հնարավորության դեպքում հաճույքով այն աշխարհը կուղարկեմ նրան։ Ես լսել էի, որ թագավորին թունավորել են։ (Ռումատան ուշադրությունն էլ ավելի լարեց)։ Այդ Ռեբան եկավ իմ խուցն ու պահանջեց, որ իր համար այնպիսի թույն սարքեմ, որը ներգործի մի քանի ժամվա ընթացքում։ Հասկանալի է, ես հրաժարվեցի։ Նա սպառնաց, որ ինձ խոշտանգումների կենթաեկի։ Ես ծիծաղեցի նրա երեսին։ Այդժամ այս սրիկան կանչեց իր դահիճներին, ու նրանք փողոցից բռնեցին տասը տարեկանից ոչ մեծ մի դյուժին տղաների ու աղջիկների։ Նա երեխաներին կանգնեցրեց իմ առաջ, բաց արեց դեղապարկն ու հայտարարեց, որ բոլոր դեղերը կփորձի այդ երեխաների վրա, մինչև որ կգտնի իր ուզածը․․․ Ահա թե ինչպես թունավորվեց թագավորը»։

Բուդախի շրթունքները սկսեցին դողալ, բայց նա տիրապետեց իրեն։ Ռումատան նրբանկատորեն դեմքը շրջել էր և գլխով էր անում։ Հասկանալի է, մտածում էր նա։ Ամեն ինչ հասկանալի է։ Իր մինիստրի ձեռքից թագավորը նույնիսկ վարունգ չէր վերցնի։ Ու սրիկան թագավորին էր հրամցրել ինչ֊որ ստահակի, որին խոստացել էր լեյբհեքիմի կոչում տալ, եթե թագավորին բուժի։ Ու հասկանալի է, թե ինչու Ռեբան այդպես ուրախացավ, երբ թագավորի ննջարանում ես նրան մերկացրի։ Դժվար թե նա ավելի հարմար առիթ գտներ, որ թագավորին հրամցներ կեղծ Բուդախին։ Ամբողջ պատասխանատվությունն ընկնում էր Ռումատա Էստերացու՝ իրուկանյան լրտեսի և դավադրի վրա։ Մենք լակոտներ ենք, մտածեց Ռումատան։ Ինստիտուտում պետք է հատուկ դասընթաց մտցնել՝ ֆեոդալական բանսարկուների դասընթաց։ Եվ առաջադիմությունը գնահատել ռեբաներով։ Ավելի լավ է՝ դեցիռեբաներով։ Ասենք, ո՜վ կհասնի նրան․․․

Ըստ երևույթին, բժիշկ Բուդախը շատ քաղցած էր։ Սակայն նա մեղմորեն, բայց վճռականորեն հրաժարվեց կենդանական կերից և իր ուշադրությանն արժանացրեց միայն սալաթներն ու մուրաբայով կարկանդակները։ Մի բաժակ էստորյանից հետո նրա աչքերը փայլատակեցին և այտերը թունդ կարմրեցին։ Ռումատան չէր կարողանում ուտել։ Նրա աչքերի առաջ ճարճատում էին բոսորագույն ջահերը, ամեն կողմից խանձված մսի հոտ էր փչում, և կոկորդում ասես բռունցքի չափ գունդ էր կանգնած։ Ուստի սպասելով, որ հյուրը կշտանա, նա կանգնել էր պատուհանի մոտ ու հարգալից, դանդաղ ու հանգիստ զրույց էր վարում, որ հյուրին չխանգարի կերակուրը ծամել։

Քաղաքն աստիճանաբար կենդանանում էր։ Փողոցներում մարդիկ էին հայտնվում, ձայները ավելի բարձր էին հնչում, լսվում էր մուրճերի շրխկոցը և փայտի ճռռոցը տների տանիքներից ու պատերից պոկում էին հեթանոսական կուռքերի պատկերները։ Հաստլիկ ու ճաղատ խանութպանը գարեջրի տակառով սայլակը կանգնեցրել էր հրապարակում և գարեջուր էր վաճառում՝ գավաթը երկու գրոշ։ Քաղաքի բնակիչները հարմարվում էին։ Դիմացի տան մուտքում, քիթը քչփորելով, լղար տանտիրուհու հետ խոսում էր վտիտ լրտես֊թիկնապահը։ Հետո պատուհանի տակով անցան մինչ երկու հարկի բարձրությամբ բեռնված սայլերը։ Ռումատան սկզբում չհասկացավ, թե դրանք ինչ սայլեր են, հետո տեսավ հաստ կտավի տակից կախված կապտած ու սևացած ձեռքերն ու ոտքերը, և իսկույն հեռացավ պատուհանի մոտից։

― Մարդու էությունը, ― դանդաղ ծամելով խոսում էր Բուդախը, ― ամեն ինչին հարմարվելու զարմանալի ունակությունն է։ Բնության մեջ չկա մի այնպիսի բան, որին մարդը չհարմարվեր։ Ոչ ձին, ոչ շունը, ոչ էլ կովը օժտված չեն այդպիսի հատկությամբ։ Հավանաբար, աստված մարդուն ստեղծելիս կռահում էր, թե ինչ տանջանքների է նրան դատապարտելու, և նրան ուժերի և համբեության վիթխարի պաշար է տվել։ Դժվար է ասել, դա լա՞վ է, թե վատ։ Եթե մարդը չունենար այդ համբերությունն ու դիմացկունությունը, բոլոր բարի մարդիկ վաղուց արդեն կործաված կլինեին, աշխարհի երեսին կմնային միայն չարերն ու սրիկաները։ Մյուս կողմից, դիմանալու ու համբերելու սովորությունը մարդկանց դարձնում է անլեզու անասուն, քանզի նա ոչնչով, բացի անատոմիայից, չի տարբերվում կենդանիներից և նույնիսկ իր անպաշտպանությամբ գերազանցում է նրան։ Եվ յուրաքանչյուր օրը չարի ու բռնության մի նոր արհավիրք է ծնում․․․

Ռումատան նայեց Կիրային։ Աղջիկը նստել էր Բուդախի դիմաց և, աչքերը նրանից չկտրելով, այտը բռունցքին հենած ուշադիր լսում էր։ Նրա աչքերը թախծոտ էին, երևում է, շատ էր խղճում մարդկանց։

― Հավանաբար, դուք իրավացի եք, հարգարժան Բուդախ, ― ասաց Ռումատան։ ― Բայց վերցնենք ինձ։ Ես մի հասարակ ազնվազարմ դոն եմ (Բուդախի բարձր ճակատը կնճռոտվեց, աչքերը զարմանքով և ուրախ կլորացան)։ Ես շատ եմ սիրում գիտուն մարդկանց։ Նրանք ոգու ազնվականությունն են։ Ու ինձ հայտնի չէ, թե ինչո՞ւ դուք՝ վեհ գիտելիքների միակ պահպաններդ ու միակ տերերդ, այդքան անհուսալիորեն պասիվ եք։ Ինչո՞ւ դուք հլու հնազանդ թույլ եք տալիս, որ արհամարեն ձեզ, բանտերը նետեն, այրեն խարույկների բոցերում։ Ինչո՞ւ դուք ձեր կյանքի իմաստը՝ գիտելիքների հայթայթումը, անջատում եք կյանքի գործնական պահանջներից՝ չարիքի դեմ պայքարելուց։

Բուդախն իրենից հեռացրեց դատարկ ափսեն, որի մեջ եղած կարկանդակներն արդեն կերել էր։

― Դուք շատ արտառոց հարցեր եք տալիս, դոն Ռումատա, ― ասաց նա։ Հետաքրքիր է, որ նույն այդ հարցերը ինձ տալիս էր ազնվազարմ դոն Գուգը՝ մեր հերցոգի անկողնապետը։ Դուք ծանո՞թ եք նրա հետ։ Ես այդպես էլ մտածում էի․․․ Չարի դեմ պայքար։ Բայց ի՞նչ բան է չարը։ Ամեն մեկը դա յուրովի կարող է հասկանալ։ Մեզ՝ գիտնականներիս համար, չարիքը տգիտությունն է, սակայն եկեղեցին սովորեցնում է, որ տգիտությունը բարիք է, և բոլոր չարիքները ծագում են գիտելիքներից։ Հողագործի համար չարիքը հարկերն են և երաշտը, իսկ հացավաճառի համար երաշտը բարիք է։ Ստրուկների համար չարիք է հարբած ու դաժան տերը, արհեստավորի համար՝ ագահ վաշխառուն։ Այդ ո՞րն է չարիքը, որի դեմ պայքարել է պետք, դոն Ռումատա։ Նա տխուր նայեց ունկնդիրներին։ Չարիքն անհնարին է ոչնչացնել։ Ոչ մի մարդ ընդունակ չէ աշխարհում պակասեցնել չարիքը։ Նա կարող է սոսկ ինչ֊որ չափով բարելավել իր սեփական ճակատագիրը, բայց միշտ ի հաշիվ մյուսների ճակատագրի վատթարացման։ Ու միշտ կլինեն թագավորներ՝ առավել կամ պակաս դաժան, բարոններ՝ առավել կամ պակաս բիրտ ու վայրենի, ու միշտ կլինեն տգետ մարդիկ, որոնք կհիանան իրենց հարստահարողներով և կատեն իրենց ազատարարներին։ Եվ այս ամենը սոսկ այն պատճառով, որ ստրուկը շատ ավելի լավ է հասկանում իր տիրոջը, նույնիսկ իր ամենաանգութ տիրոջը, քան իր ազատարարին, քանզի ամեն մի ստրուկ հրաշալի պատկերացնում է իրեն տիրոջ տեղում, բայց երբեք իրեն չի պատկերացնում անշահախնդիր ազատարարի տեղում։ Մարդն այսպիսին է, դոն Ռումատա, և այսպիսին է մեր աշխարհը։

― Աշխարհն անընդհատ փոխվում է, բժիշկ Բուդախ, ― ասաց Ռումատան։ ― Մենք հիշում ենք այնպիսի ժամանակներ, երբ թագավորներ չեն եղել։

― Աշխարհը չի կարող հավերժ փոխվել, ― առարկեց Բուդախը, ― քանզի ոչ մի բան հավերժ չէ, նույնիսկ փոփոխվելը․․․ Մենք չգիենք կատարելության օրենքները, սակայն վաղ թե ուշ հասնում ենք կատարելության։ Հապա նայեք, ինչպես է կառուցված մեր հասարակությունը։ Ինչպես է մեր աչքը շոյում այս հստակ, երկրաչափորեն ճիշտ համակարգը։ Ներքևում գյուղացիներն են ու արհեստավորները, նրանց վերևում՝ ազնվականները, հետո՝ հոգևորականները և, վերջապես, թագավորը։ Ինչպե՜ս է այս ամենը մտածված, և ինչպիսի՜ կայունություն, ինչպիսի՜ ներդաշնակ կարգուկանոն։ Էլ ի՞նչը պիտի փոխվի այս հղկված բյուրեղի մեջ, որ դուրս է եկել երկնային ոսկերչի ձեռքերից։ Բուրգերից ավելի հաստատուն կառույցներ չկան, կասի ձեզ իր գործը իմացող ամեն մի ճարտարապետ։ ― Բուդախը խրատական տեսքով բարձրացրեց մատը։ Պարկից թափվող ցորենը հավասար շերտով չի փռվում, այլ գոյացնում է, այսպես կոչված, կոնաձև բուրգ։

― Մի՞թե դուք լրջորեն համոզված եք, որ այս աշխարհը կատարյալ է, ― զարմացավ Ռումատան։ ― Դոն Ռեբայի հետ ձեր երեկվա հանդիպումից հետո, բանտից հետո․․․

― Իմ երիտասարդ բարեկամ, դե իհա՛րկե, անշո՛ւշտ։ Այս աշխարհում ինձ շատ բան դուր չի գալիս, շատ բան կուզեի փոխված տեսնել․․․ Բայց ի՞նչ արած։ Բարձրագույն ուժերի աչքում կատարելությունը այլ տեսք ունի, քան իմ։ Ի՞նչու պիտի ծառը բողոքի, որ ինքը չի կարող քայլել, թեև ուրախ կլիներ, եթե կարողանար փախչել անտառահատի կացնից։

― Իսկ եթե հնարավոր լիներ փոխել բարձրագույն նախանշումնե՞րը։

― Դրան ընդունակ են միայն բարձրագույն ուժերը․․․

― Բայց, այնուամենայնիվ, պատկերացրեք, որ դուք աստված եք․․․

Բուդախը ծիծաղեց։

― Եթե ես կարողանայի ինձ աստված պատկերաացնել, ապա կլինեի աստված։

― Դե իսկ եթե դուք հնարավորություն ունենայիք աստծուն խորհուրդ տալու․․․

― Դուք հարուստ երևակայություն ունեք, ― գոհունակությամբ ասաց Բուդախը։ ― Դա լավ է։ Դուք գրագե՞տ եք։ Սքանչելի՜ է։ Ես հաճույքով կպարապեի ձեզ հետ։

― Դուք ինձ ուրախացնում եք․․․ Բայց, այնուամենայնիվ, ի՞նչ խորհուրդ կտայիք ամենազորին։ Ձեր կարծիքով, ամենազորն ի՞նչ պիտի անի, որ դուք ասեք․ այ հիմա աշխարհը բարի ու լավ է․․․

Բուդախը խրախուսիչ ժպտալով, հետ ընկավ բազկաթոռի թիկնակին ու ձեռքերը դրեց փորին։ Կիրան կլանված նրան էր նայում։

― Դեհ, ասաց նա, ― խնդրեմ։ Ես ամենազորին կասեի․ «Արարիչ, ես չգիտեմ քո ծրագրերը, միգուցե դու չես էլ մտածում մարդկանց բարի ու երջանիկ դարձնել։ Ցանկացի՛ր դա։ Դա այնքա՛ն հեշտ բան է։ Մարդկանց տուր անհաշիվ հաց, միս ու գինի, տուր ապաստան ու հագուստ։ Թող վերանան կարիքն ու սովը, ու նաև այն ամենը, ինչ թշնամացնում է մարդկանց»։

― Եվ միայն այդքա՞նը, ― հարցրեց Ռումատան։

― Ձեզ սա քի՞չ է թվո՞ւմ։

Ռումատան տարուբերեց գլուխը։

― Աստված ձեզ կպատասխաներ․ «Դա օգուտ չի տա մարդկանց։ Քանզի ձեր աշխարհի ուժեղները թույլերից կխլեն այն, ինչ ես տվեցի նրանց, ու թույլերը առաջվա պես աղքատ կմնան»։

― Ես կխնդրեի պաշտպանել թույլերին։ «Խելքի բեր դաժան տիրակալներին», ― կասեի ես։

― Դաժանությունը ուժ է։ Կորցնելով իրենց դաժանությունը՝ տիրակալները կորցնում են նաև ուժը, և ուրիշ դաժաններ են փոխարինում նրանց։

Բուդախը դադարեց ժպտալ։

― Պատժիր դաժաններին, ― կտրուկ ասաց նա, ― որպեսզի ուժեղները չցանկանան դաժան լինել թույլերի նկատմամբ։

― Մարդը ծնվում է թույլ։ Նա դառնում է ուժեղ, երբ նրա շրջապատում իրենից ուժեղը չկա։ Երբ կպատժվեն դաժան ուժեղները, նրանց տեղը կգրավեն թույլերի մեջ եղած ուժեղները։ Նույնպես դաժանները։ Արդ հարկ կլինի պատժել բոլորին, իսկ ես դա չեմ ուզում։

― Դու ավելի լավ գիտես, ամենազոր։ Ուրեմն այնպես արա, որ մարդիկ ամեն ինչ ստանան ու իրար ձեռքից չխլեն քո տվածները։

― Դա էլ օգուտ չի տա մարդկանց, ― հառաչելով ասաց Ռումատան, ― քանզի երբ նրանք ամեն ինչ ձրի ստանան, առանց աշխատանքի, իմ ձեռքերից, ապա կմոռանան աշխատելը, կկորցնեն կյանքի նկատմամբ հետաքրքրությունը, կդառնան իմ ընտանի կենդանիները, որոնց ես ստիպված կլինեմ ընդմիշտ կերակրել ու հագցնել։

― Նրանց միանգամից մի՛ տուր ամեն ինչ, ― բորբոքված ասաց Բուդախը։ ― Քիչ֊քիչ տուր։ Աստիճանաբար։

― Աստիճանաբար մարդիկ իրենք էլ կվերցնեն այն ամենը, ինչ հասնում է իրենց։

Բուդախն ակամա ծիծաղեց։

― Այո, տեսնում եմ, որ դա այնքան էլ հեշտ բան չէ, ― ասաց նա։ Ես նախկինում բնավ չեմ մտածել այսպիսի բաների մասին․․․ Կարծեմ, մենք ամեն ինչ տնտղեցինք ու քննարկեցինք։ Ի դեպ, ― նա առաջ ընկավ, ― կա ևս մեկ հնարավորություն։ Այնպես արեք, որ մարդիկ ամենից շատ սիրեն աշխատանքն ու գիտելիքը, որ աշխատանք ու գիտելիքը դառնան նրանց կյանքի միակ իմաստն ու խորհուրդը։

Այո, մենք դա էլ էինք փորձել, մտածեց Ռումատաան։ Զանգվածային հիպնոինդուկցիա, պոզիտիվ վերաբարոյականացում։ Հիպնոճառագայթիչներ հասարակածային երեք արբանյակների վրա․․․

― Ես դա էլ կարող էի անել, ― ասաց նա։ ― Բայց արժե՞ արդյոք մարդկությանը զրկել պատմությունից։ Արժե՞ արդյոք մի մարդկությանը փոխել մի ուրիշ մարդկությամբ։ Արդյո՞ք դա նույն բանը չի լինի, եթե մարդկությունը ջնջենք աշխարհի երեսից և նրա տեղը նոր մարդկություն ստեղծենք։

Կնճռոտելով ճակատը՝ Բուդախը լուռ խորհում էր։ Ռումատան սպասում էր։ Պատուհանի տակ նորից վշտաբեկ ճռռացին սայլերը։ Բուդախը կամացուկ ասաց․

― Այդժամ, տեր աստված, ջնջիր մեզ աշխարհի երեսից և ստեղծիր նորը, ավելի կատարյալը․․․ կամ, ավելի լավ կլինի, թող մեզ ու թույլ տուր գնալ մեր ճանապարհով։

― Սիրտս լի է գութով, ― դանդաղ ասաց Ռումատան։ ― Ես չեմ կարող դա անել։

Ու այդժամ նա տեսավ Կիրայի աչքերը։ Կիրան նրան էր նայում սարսափով և հույսով։

Գլուխ իններորդ

Բուդախին պառկեցնելով, որ հանգստանա երկար ճանապարհից առաջ, Ռումատան գնաց իր աշխատասենյակը։ Սպորամինի ազդեցությունը վերջանում էր, նա նորից իրեն թույլ էր զգում ու ջարդված, նորից սկսեցին ցավել ծեծված տեղերն ու այտուցվեցին դաստակները։ Պետք է քնել, մտածեց նա, անպայման պետք է քնել։ Եվ պետք է կապվել դոն Կոնդորի հետ։ Հարկավոր է կապվել նրա պարեկային դիրիժաբլի հետ, թող հաղորդի Բազային։ Եվ հարկավոր է որոշել, թե ինչ պիտի անենք հիմա, ու կարո՞ղ ենք արդյոք որևէ բան անել, ու ի՞նչ կլինի, եթե այլևս ոչինչ չկարողանանք անել։

Աշխատասենյակում, սեղանի մոտ, բազկաթոռի վրա կծկված, ձեռքերը բարձր արմնկակալներին դրած, նստել էր մի սև վանական՝ վեղարը քաշած աչքերին։ Լա՜վ է, մտածեց Ռումատան։

― Դու ո՞վ ես, ― հոգնած հարցրեց նա։ ― Ո՞վ է քեզ ներս թողել։

― Բարի օր, ազնվազարմ դոն Ռումատա, ― ասաց վանականը, վեղարը դեմքից հետ տանելով։

Ռումատան օրորեց գլուխը։

― Լա՜վ է, ― ասաց նա։ ― Բարի օր, քաջարի Արատա։ Ինչո՞ւ եք դուք այստեղ։ Ի՞նչ է պատահել։

― Ինչ որ միշտ, ― ասաց Արատան։ ― Բանակը ցրվեց, բոլորը հողեր են բաժանում, ոչ ոք չի ուզում հարավ գնալ։ Հերցոգը հավաքում է չմորթվածներին, ու շուտով իմ տղերքին գլխիվայր կկախի Էստորյան ճանապարհի երկյանքով։ Ինչպես միշտ։

― Հականալի է, ― ասաց Ռումատան։

Նա փռվեց թախտի վրա, ձեռքերը դրեց գլխի տակ ու սկսեց Արատային նայել։ Քսան տարի առաջ, երբ Անտոնը մոդելներ էր սարքում և Վիլհելմ Տել էր խաղում, այս մարդուն անվանում էին Արատա Գեղեցիկ, և այն ժամանակ նա իրոք բոլորովին էլ այսպիսին չէր, ինչպիսին է հիմա։ Արատա Գեղեցիկի հոյակապ բարձր ճակատին չկար այս այլանդակ մանուշակագույն խարանը․ այն հայտնվեց սոանյան նավաշինարարների խռովությունից հետո, երբ երեք հազար տկլոր ստրուկ արհեստավորներ, որոնց սոանյան նավաշինարարներն էին քշել կայսրության բոլոր ծայրերից ու այնքան էին ծեծել, որ նրանք նույնիսկ կորցրել էին ինքնապաշտպանության բնազդը, մի մութ գիշերով դուրս պրծան նավահանգստից, սուրացին Սոանով մեկ, իրենց հետևից թողնելով դիակներ ու հրդեհներ, և ծայրամասում դեմ առան զրահներով զինված կայսերական հետևակին․․․

Եվ, իհարկե, ժամանակին Արատա Գողեցիկը երկու աչք ուներ։ Նրա աջ աչքը խոռոչից դուրս ընկավ բարոնի գավազանի դիպուկ հարվածից, երբ քսան հազարանոց գեղջկական բանակը, ամբողջ մետրոպոլիայով մեկ հետապնդելով բարոնների դրուժինաներին, բաց դաշտում հանդիպեց կայսեր հինգ հազարանոց գվարդիային, կայծակնային կերպով մասնատվեց, շրջապատվեց, ջախջախվեց ու տրորվեց մարտական ուխտերի փոշոտ պայտերի տակ․․․

Եվ, հավանաբար, Արատա Գեղեցիկը սոճու պես սլացիկ է եղել։ Սապատն ու նոր մականունը նա ձեռք բերեց այստեղից երկու ծով այն կողմ գտնվող Ուրանյան հերցոգությունում, Եղանների պատերազմի ժամանակ, երբ յոթամյա ժանտախտից ու երաշտից հետո չորս հարյուր հազար կենդանի կմախքներ եղաններով ու մանգաղներով կոտորեցին ազնվականներին ու պաշարեցին Ուրանի հերցոգի դղյակը, և հերցոգը, որի տկար ուղեղն ավելի էր տկարացել անասելի սարսափից, իր հպատակներին ներում պարգևեց, հինգ անգամ իջեցրեց ոգելից խմիչների գները և ազատություններ խոստացավ, ու Արատան արդեն տեսնելով, որ ամեն ինչ վերջացել է, աղաչում էր, պահանջում, անիծում չենթարկվել խաբեությանը, և ահա պարագլուխները, որոնք գտնում էին, որ լավից լավը չեն փնտրում, բռնեցին Արատային, ծեծեցին երկաթե ձողերով ու գցեցին աղբահորը, որ այնտեղ մեռնի․․․

Իսկ աջ դաստակի երկաթե օղակը կրում էր դեռ այն ժամանակ, երբ նրա անունը Արատա Գեղեցիկ էր։ Այդ օղակը շղթայով ամրացված էր ծովահենների թիանավի թիակին, և Արատան փշրեց շղթան, այս օղակով խփեց նավապետ Էգա Շողոքորթի քունքին, գրավեց նավը, իսկ հետո ծովահենների ամբողջ տորմիղը ու փորձեց ազատ հանրապետություն ստեղծել ջրի վրա։ Եվ այս ձեռնարկումն ունեցավ հարբած արյունահեղ վախճան, որովհետև այն ժամանակ Արատան երիտասարդ էր, չէր կարողանում ատել ու կարծում էր, թե սոսկ միայն ազատությունը բավական է, որ ստրուկը նմանվի աստծու․․․

Նա պրոֆեսիոնալ խռովարար էր, վրիժառու՝ աստծու ողորմությամբ, միջին դարերում բավականին հազվադեպ մի խառնվածք։ Պատմական էվոլյուցիան երբեմն ծնում է այսպիսի գայլաձկների և նրանց բաց թողնում սոցիալական հորձանուտները, որպեսզի հատակի պլանկտոնը խժռող ճարպոտ ծածանները չննջեն․․․ Արատան այստեղ միակ մարդն էր, որի նկատմամբ Ռումատան ոչ ատելություն էր տածում, ոչ էլ խղճահարություն, և հինգ տարի արյան ու գարշահոտության մեջ ապրած երկրացու իր բորբ երազներում նա հաճախ էր իրեն տեսնում որպես Արատա, որն անցել էր Տիեզերքի բոլոր դժողքներով և դրա դիմաց վաստակել էր մարդասպաններին սպանելու, դահիճներին խոշտանգելու և դավաճաններին դավաճանելու վեհ իրավունքը․․․

― Երբեմն ինձ թվում է, ― ասաց Արատան, ― որ մենք բոլորս անզոր ենք։ Ես խռովարարների հավերժական առաջնորդն եմ ու գիտեմ, որ իմ ողջ ուժը արտասովոր կենսունակության մեջ է։ Բայց այդ ուժը չի օգնում իմ անզորությանը։ Իմ հաղթանակները առեղծվածային կերպով շրջվում են պարտության։ Իմ մարտական ընկերները դառնում են ախոյաններ, ամենաքաջերը փախչում են, ամենահավատարիմները դավաճանում են կամ մահանում։ Եվ ես ոչինչ չունեմ, բացի իմ մերկ ձեռքերից, իսկ մերկ ձեռքերով չես հասնի ամրոցի պարիսպների հետևում նստած ոսկեզօծ կուռքերին․․․

― Ինչպե՞ս հայտնվեցիկ Արկանարում, ― հարցրեց Ռումատան։

― Վանականների նավով եմ եկել։

― Դուք խելագարվե՜լ եք։ Չէ՞ որ ձեզ ճանաչելը շատ հեշտ է․․․

― Միայն թե ոչ վանականների ամբոխի մեջ։ Միաբանության սպաների կեսը ինձ նման խեղվածներ են ու հաշմվածներ։ Հաշմանդամները հաճո են աստծուն։

Նա քմծիծաղեց՝ նայելով Ռումատայի դեմքին։

― Եվ ի՞նչ եք մտադիր անել, ― հարցրեց Ռումատան, ներքև նայելով։

― Ինչ որ միշտ։ Ես գիտեմ ինչ բան է Սուրբ Միաբանությունը, մի տարի էլ չի անցնի, ու Արկանարի ժողովուրդը կացիններն առած դուրս կգա իր հյուղակներից, որ կռվի բռնվի փողոցներում։ Եվ ես կառաջնորդեմ խռովարարներին, որպեսզի կոտորեն նրանց, ում պետք է կոտորեն, և ոչ թե իրարու կամ անխտիր բոլորին։

― Ձեզ փող պետք չի՞, ― հարցրեց Ռումատան։

― Այո, ինչպես միշտ։ Եվ զենք․․․ ― Նա լռեց, ապա փոքր֊ինչ վեհերոտ ասաց․

― Դոն Ռումատա, հիշո՞ւմ եք, ինչպես էի վշտացել, երբ իմացա, թե ով եք դուք։ Ես ատում եմ տերտերներին, ու ինձ համար ցավալի էր, որ նրանց սին հեքիաթները ճիշտ դուրս եկան։ Բայց խեղճ խռովարարը պետք է օգուտ քաղի բոլոր հանգամանքներից։ Տերտերներն ասում են, որ աստվածները տիրում են կայծակներին․․․ Դոն Ռումատա, կայծակներն ինձ շա՛տ են պետք, որ տապալեմ ամրոցների պարիսպները․․․

Ռումատան խոր հոգոց հանեց։ Երբ Ռումատան հրաշքով փրկեց Արատային, փախցնելով նրան ուղղաթիռով, Արատան համառորեն բացատրություն պահանջեց։ Ռումատան փորձեց պատմել իր մասին։ Նա նույնիսկ գիշերային երկնքում ցույց տվեց արեգակը՝ պստլիկ, հազիվ նշմարվող աստղը։ Բայց խռովարարը միայն մի բան հասկացավ․ անիծյալ տերտերներն իրավացի են, «երկնային հաստատությունից» այն կողմ իրոք ապրում են աստվածներ՝ ամենակարող ու ամենաբարի աստվածներ։ Եվ այդ ժամանակից սկսած Ռումատայի հետ ամեն մի խոսակցություն նա մի բանի էր հանգեցնում․ աստված, քանի որ դու կաս, տուր ինձ քո ուժը, զորությունը, քանզի դա ամենալավ բանն է, որ դու կարող ես անել։

Եվ ամեն անգամ Ռումատան լռում էր, կամ խոսքը փոխում։

― Դոն Ռումատա, ― ասաց խռովարարը, դուք ինչո՞ւ չեք ուզում օգնել մեզ։

― Մի րոպե, ― ասաց Ռումատան։ ― Շատ կներեք, բայց ես ուզում եմ իմանալ, թե դուք ինչպե՞ս եք ներս մտել։

― Դա կարևոր չէ։ Ինձանից բացի ոչ ոք չգիտի այդ ճանապարհը։ Մի՛ շեղվեք, դոն Ռումատա։ Ինչո՞ւ չեք ուզում ձեր զորությունը տալ մեզ։

― Չխոսենք այդ մասին։

― Ոչ, պիտի խոսենք։ Ես ձեզ չեմ կանչել։ Երբեք և ոչ մեկին ես չեմ աղոթել։ Դուք ինքներդ եկաք ինձ մոտ։ Թե՞ դուք պարզապես ցանկացաք զվարճանալ։

Դժվար է աստված լինել, մտածեց Ռումատան։ Ու համբերատար ասաց․

― Դուք ինձ չեք հասկանա։ Քսան անգամ փորձել եմ ձեզ բացատրել, որ ես աստված չեմ, բայց դուք չեք հավատացել։ Ու չեք հասկանա, թե ինչու չեմ կարող օգնել զենքով․․․

― Դուք կայծակ ունե՞ք։

― Ես չեմ կարող ձեզ կայծակ տալ։

― Ես դա լսել եմ արդեն քսան անգամ, ― ասաց Արատան։ ― Հիմա ուզում եմ իմանալ ինչո՞ւ։

― Ես կրկնում եմ․ չեք հասկանա։

― Իսկ դուք փորձեք հասկացնել։

― Ի՞նչ եք ուզում անել կայծակներով։

― Ես փայտոջիլի պես կվառեմ բոլոր ոսկեզօծ սրիկաներին, նրանց ողջ անիծյալ ցեղը, մինչև տասներկուերորդ պորտը։ Գետնի երեսից կջջնջեմ նրանց ամրոցները։ Ես կվառեմ նրանց բանակներն ու բոլորին, ով կպաշտպանի կամ կաջակցի նրանց։ Կարող եք չանհանգաստանալ, ձեր կայծակները միայն բարի գործերի կծառայեն։ Եվ երբ աշխարհում կմնան միայն ազատագրված ստրուկները ու խաղաղություն կհաստատվի, ես կվերադարձնեմ ձեր կայծակներն ու էլ երբեք չեմ ուզի։

Արատան ծանր շնչելով, լռեց։ Նրա դեմքը մգացավ արյան հոսքից։ Երևի նա արդեն տեսնում էր բոցակեզ հերցոգություններն ու թագավորությունները, և ավերակների մեջ ընկած մոխրացած դիակները, և հաղթողների վիթխարի բանակները, որոնք խանդավառ գոռում էին՝ «Ազատությո՜ւն։ Ազատությո՜ւն»։

― Ո՛չ, ― ասաց Ռումատան։ Ես ձեզ կայծակ չեմ տա։ Դա սխալ կլինի։ Ջանացեք հասկանալ ինձ, ես ավելի հեռուն եմ տեսնում, քան դուք․․․ (Արատան նրան լսում էր գլուխը կրծքին հակած): Ռումատան սեղմեց մատները։ ― Ես միայն մեկ փաստարկ կբերեմ։ Այն չնչին է գլխավորի համեմատությամբ, բայց դուք կհասկանաք։ Դուք կենսունակ եք, քաջարի Արատա, բայց և դուք էլ եք մահկանացու, ու եթե դուք զոհվեք, եթե կայծակներն ընկնեն ուրիշ ձեռքեր, որոնք մաքուր չեն լինի ձեր ձեռքերի պես, այդժամ ես նույնիսկ սարսափում եմ պատկերացնել, թե դա ինչ վախճան կունենա․․․

Երկար ժամանակ նրանք լուռ էին։ Հետո Ռումատան մառանից բերեց էստորյան գինի և ուտելիք ու դրեց հյուրի առաջ։ Արատան, առանց աչքերը բարձրացնելու, մի կտոր հաց կտրեց և գինի լցրեց բաժակը։ Ռումատան ցավագին երկվության մի տարօրինակ զգացում ուներ։ Նա գիտեր, որ իրավացի է, բայց այդ իրավացիությունը տարօրինակ կերպով ստորացնում էր նրան, և ոչ միայն նրան, այլ բոլոր նրանց, ով անկոչ եկել էր այս մոլորակը ու, անզոր խղճահարությամբ համակված, նրա կյանքի ահարկու եռքն էր դիտում անաչառ վարկածների և այստեղ խորթ բարոյականության նոսր բարձրունքներից։ Եվ առաջին անգամ Ռումատան մտածեց․ ոչ մի բան չի կարելի ձեռք բերել առանց կորցնելու․ մենք անսահմանորերն ուժեղ ենք Արատայից բարու մեր թագավորությունում և անսահմանորեն թույլ ենք Արատայից՝ նրա չարի թագավորությունում․․․

― Դուք չպետք է իջնեիք երկնքից, ― հանկարծ ասաց Արատան։ ― Վերադարձեք երկինք։ Դուք միայն վնաս եք տալիս մեզ։

― Դա ճիշտ չէ, ― մեղմորեն առարկեց Ռումատան։ ― Համենայն դեպս, մենք ոչ ոքի չենք վնասել։

― Ոչ, դուք վնասում եք։ Դուք անհիմն հույսեր եք ներշնչում․․․

― Ո՞ւմ։

― Ինձ։ Դուք թուլացրիք իմ կամքը, դոն Ռումատա։ Առաջ ես հույսս դնում էի միայն ինձ վրա, իսկ հիմա դուք այնպես արեցիք, որ ես թիկունքում զգում եմ ձեր ուժը։ Առաջ ես ամեն մի մարտը այնպես էի վարում, ասես դա իմ վերջին մարտն էր։ Իսկ հիմա զգում եմ, որ ինձ խնայում եմ ուրիշ մարտերի համար, որոնք կլինեն վճռական, որովհետև դուք կմասնակցեք դրանց․․․ Գնացեք այստեղից, դոն Ռումատա, վերադարձեք երկինք ու էլ երբեք մի՛ եկեք։ Կամ տվեք մեզ ձեր կայծակները, կամ գոնե ձեր երկաթե թռչունը, կամ էլ մերկացրեք ձեր սուսերն ու առաջնորդեք մեզ։

Արատան լռեց ու ձեռքը մեկնեց հացին։ Ռումատան նայում էր եղունգներից զրկված նրա մատներին։ Երկու տարի առաջ նրա եղունգները հատուկ գործիքով պոկել էր անձամբ ինքը՝ դոն Ռեբան։ Դու դեռ ամեն ինչ չգիտես, մտածեց Ռումատան։ Դու դեռ մխիթարում ես քեզ այն մտքով, որ միայն ինքդ ես դատապարտված պարտության։ Դու դեռ չգիտես, թե ինչքան անհույս է բուն քո գործը։ Դու դեռ չգիտես, որ թշնամին ավելի շատ ոչ թե քո զինվորներից դուրս է, այլ նրանց մեջ է։ Դու, երևի, դեռ կտապալես Միաբանությունը և գյուղացիական խռովության հորձանքը քեզ կնետի Արկանարի գահի վրա, դու հողին կհավասարեցնես ազնվականական ապարանքները, բարոններին կխեղդես նեղուցում, ու ընդվզած ժողովուրդը քեզ կպատվի ու կմեծարի որպես մեծ ազատարարի, ու դու կլինես բարի ու իմաստուն՝ միակ բարի ու իմաստուն մարդը քո թագավորությունում։ Եվ քո բարությամբ կսկսես հողեր բաժանել զինվորներիդ, իսկ քո զինակիցների ինչի՞ն է պետք հողն առանց ճորտերի։ Եվ անիվը կպտտվի հակառակ ուղղությամբ։ Եվ փառք պիտի տաս, եթե դու հասցնես մեռնել քո բնական մահով և չտեսնես նոր բարոնների ու կոմսերի հայտնությունը երեկվա քո հավատարիմ ռազմիկներից։ Այդպես արդեն եղել է, իմ քաջարի Արատա․ և՛ Երկրի վրա, և՛ քո մոլորակում։

Լռո՞ւմ եք, ― ասաց Արատան։ Նա ափսեն հեռացրեց իրենից և փարաջայի թևքով սեղանից մաքրեց հացի փշրանքները։ ― Ժամանկին ես մի ընկեր ունեի, ― ասաց նա։ ― Դուք երևի լսած կլինեք՝ Վագա Անիվը։ Մենք միասին սկսեցինք։ Հետո նա դարձավ ավազակ, գիշերային արքա։ Ես չներեցի նրա դավաճանությունը, ու նա դա գիտի։ Նա ինձ շատ էր օգնել հեռու մնալու վախից ու քծնանքից, բայց այլևս չցանկացավ վերադառնալ։ Նա իր նպատակներն ուներ։ Երկու տարի առաջ նրա մարդիկ ինձ հանձնեցին դոն Ռեբայի ձեռքը․․․ Արատան նայեց իր մատներին, որ սեղմվեցին բռունցքի մեջ․ ― իսկ այսօր առավոտյան ես նրան բռնեցի Արկանարի նավահանգստում․․․ Մեր գործում չի կարելի ընկեր լինել կիսով չափ։ Կիսով չափ ընկերը միշտ կիսով չափ թշնամի է։ ― Նա վեր կացավ ու վեղարը քաշեց աչքերին։ Ոսկին նույն տեղո՞ւմ է, դոն Ռումատա։

― Այո, ― դանդաղ ասաց Ռումատան, ― նույն տեղում։

― Ուրեմն ես գնամ։ Շնորհակալ եմ, դոն Ռումատա։

Նա անաղմուկ անցավ աշխատասենյակով և անհետացավ դռան հետևում։ Ներքևում, միջանցքում, կամաց շրխկաց փականքը։

Մի նոր հոգս ավելացավ, ասաց Ռումատան։ Այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս էր նա ներս մտել։

Գլուխ տասներորդ

Հարբած Որջում համեմատաբար մաքուր էր, հատակը խնամքով ավլած էր, սեղանը սպիտակել էր քերելուց, անկյունում դրված անտառային խոտերի խրձերը հաճելի բուրմունքով էին լցրել խրճիթը։ Հայր Կաբանին, սթափ ու խաղաղ, ծանրումեծ նստել էր անկյունում և մաքուր լվացված ձեռքերը դրել էր ծնկներին։ Սպասելով, որ Բուդախը քնի, նրանք խոսում էին դեսից դենից։ Ռումատայի կողքը նստած Բուդախը բարեհոգի ժպիտով լսում էր ազնվազարմ դոների դատարկախոսությունը և մերթ ընդ մերթ ուժեղ ցնցվում էր դանթելով ու հանկարծ վեր թռչելով։ Նրա նիհար այտերն այրվում էին ձիու դեղաչափերով խմած տետրալյումինալից, որն աննկատ խառնել էին նրա խմիչքին։ Ծերուկը շատ էր գրգռված և դժվարությամբ էր քնում։ Անհամբեր դոն Գուգը սեղանի տակ ծռում և ուղղում էր ուղտի պայտերը, չփոխելով դեմքի ուրախ և անբռնազբոս արտահայտությունը։ Ռումատան փշրում էր հացը և հոգնած հետաքրքրությամբ նայում էր, թե դոն Կոնդորը ինչպես է դանդաղորեն լցվում մաղձով։ Մեծ կնիքների պահապանը ջղայնանում էր, քանզի ուշանում էր Տասներկու առևտրականների կոնֆերանսի արտաարգ գիշերային նիստից, որը նվիրված էր Արկանարյան հեղաշրջմանը, և որտեղ ինքը պիտի նախագահեր։

― Իմ ազնվազարմ բարեկամնե՜ր, ― վերջապես զրնգուն ձայնով ասաց բժիշկ Բուդախը, վեր կացավ տեղից ու ընկավ Ռումատայի վրա։ Ռումատան հոգատարությամբ գրկեց նրան։

― Պարտա՞ստ է, ― հարցրեց դոն Կոնդորը։

― Մինչև առավոտ չի զարթնի, ― ասաց Ռումատան, գրկեց Բուդախին ու տարավ պառկեցրեց հայր Կաբանիի անկողնում։

Հայր Կաբանին նախանձով ասաց․

― Բժշկին, ուրեմն, կարելի է կոնծել, իսկ հայր Կաբանիին, ուրեմն, չի կարելի, վնաս է։ Լավ բան չի ստացվում։

― Ես քառորդ ժամ ունեմ, ― ասաց դոն Կոնդորը ռուսերեն։

― Ինձ հինգ րոպեն էլ է հերիք, ― պատասխանեց Ռումատան, հազիվ զսպելով զայրույթը։ ― Ու ես նախկինում այնքան շատ եմ ձեզ ասել այդ մասին, որ հիմա մեկ րոպեն էլ հերիք է։ Ֆեոդալականության բազիսային տեսության համաձայն, ― նա կատաղորեն նայեց դոն Կոնդորի աչքերին, ― քաղաքացիների այս ամենասովորական ընդվզումը բարոնների դեմ, ― նա հայացքը փոխադրեց դոն Գուգին, ― վերածվեց Սուրբ Միաբանության դեմ ուղղված պրովոկացիոն գործողության և հանգեցրեց այն բանին, որ Արկանարը դարձավ ֆեոդալական֊ֆաշիստական ագրեսիայի բազա։ Մենք այնտեղ գլուխ ենք կոտրում, ապարդյուն ճգնելով մեր արծիվ դոն Ռեբայի բարդ, հակասական ու առեղծվածային անձը Ռիշելիեի, Նեքերի, Տոկուգավա Հեյասի, Մոնկի հետ դասել նույն շարքում, իսկ նա դուրս եկավ տխմարի մեկը և մանր խուլիգան։ Նա դավաճանեց ու ծախեց բոլորին ու ամեն ինչ, խճճվեց սեփական որոգայթներում, մահու չափ վախեցավ ու իրեն փրկելու համար կապվեց Սուրբ Միաբանության հետ։

Կես տարի հետո նրան կմորթեն, իսկ Միաբանությունը կմնա։ Ես նույնիսկ վախենում եմ պատկերացնել, թե դա ինչ հետևանք կունենա Անդրնեղուցի, ինչպես նաև ամբողջ Կայսրության համար։ Համենայն դեպս, Կայսրության սահմաններում մեր կատարած քսանամյա աշխատանքը ջուրը թափվեց։ Սուրբ Միաբանության հետ ոտք չես մեկնի։ Հավանաբար, Բուդախը վերջին մարդն է, որին ես փրկում եմ։ Այլևս ոչ մեկին փրկել չի լինի։ Ես վերջացրի։

Դոն Գուգը վերջապես կոտրեց պայտը և երկու կեսերը շպրտեց անկյունը։

― Այո, աչքաթող արինք, ― ասաց նա։ ― Իսկ միգուցե դա այդքան էլ սարսափելի չէ՞, Անտոն։

Ռումատան լուռ նայեց նրան։

― Դու պիրի դոն Ռեբային վերցնեիր, ― հանկարծ ասաց դոն Կոնդորը։

― Այսինքն՝ ո՞նց «վերցնեի»։

Դոն Կոնդորի դեմքի վրա կարմիր բծեր հայտնվեցին։

― Ֆիզիկապես, ― կտրուկ ասաց նա։

Ռումատան նստեց։

― Այսինքն՝ սպանեի՞։

― Այո՛։ Այո՛։ Այո՛։ Սպանեի՛ր։ Առևանգեի՛ր։ Զնդան գցեի՛ր։ Գործե՛լ էր պետք։ Եվ ոչ թե խորհրդակցել երկու հիմարների հետ, որոնք բնավ չէին պատկերացնում, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։

― Ես էլ ոչ մի բան չէի հասկանում։

― Դու, համենայն դեպս, զգում էիր։

Բոլորը լռեցին։

― Բարկանյան կոտորածի նման բա՞ն էր, ― ցածրաձայն հարցրեց դոն Կոնդորը, ոչ մեկին չնայելով։

― Այո, մոտավորապես, բայց ավելի կազմակերպված։

Դոն Կոնդորը շրթունքը կծեց։

― Հիմա արդեն ո՞ւշ է նրան վերացնելը, ― հարցրեց նա։

― Անիմաստ է, ― ասաց Ռումատան։ ― Նախ նրան առանց մեզ էլ կվերացնեն, և հետո դա ընդհանրապես պետք չէ։ Նա, համենայն դեպս, իմ ձեռքում է։

― Ինչպե՞ս։

― Նա վախենում է ինձանից։ Կռահում է, որ իմ թիկունքում ուժեր կան։ Նույնիսկ առաջարկեց համագործակցել։

― Այո՞, ― փնչացրեց դոն Կոնդորը։ ― Այդ դեպքում անիմաստ է։

Դոն Գուգը, թեթևակի կակազելով ասաց․

― Հը, այս ամենը լո՞ւրջ է, ընկերներ։

― Ի՞նչը հատկապես, ― հարցրեց դոն Կոնդորը։

― Դե այս ամենը․․․ Սպանելը, ֆիզիկապես վերացնելը․․․ Դուք հո չե՞ք ցնդել։

― Ազնվազարմ դոնը վիրավորվել է գարշապարից, ― ցածր ասաց Ռումատան։

Դոն Կոնդորը դանդաղ ու հատու ասաց․

― Արտակարգ հանգամանքներում գործում են միայն արտակարգ միջոցներ։

Դոն Գուգը, անխոս շարժելով շրթունքները, հայացքը մեկից փոխադրեց մյուսի վրա։

― Դ․․․ Դուք․․․ Դուք հասկանո՞ւմ եք, թե ուր եք գլորվել, ― խոսեց նա։ Դ․․․ դուք հասկանո՞ւմ եք, թե ուր եք գլորվել, հա՞։

― Հանգստացիր, խնդրեմ, ― ասաց դոն Կոնդորը։ ― Ոչինչ չի լինի։ Եվ առայժմ հերիք է։ Ի՞նչ պիտի անենք Միաբանության հետ։ Ես առաջարկում եմ Արկանարի մարզը բլոկադայի ենթարկել։ Ձեր կարծի՞քը, ընկերներ։ Ու, խնդրում եմ, արագ։ Ես ուշանում եմ։

― Ես դեռ ոչ մի կարծիք չունեմ, ― առարկեց Ռումատան։ ― Իսկ Պաշկան՝ առավել ևս։ Պետք է Բազայի հետ խորհրդակցել։ Պետք է ուսումնասիրել։ Իսկ մեկ շաբաթ հետո կհանդիպենք ու կորոշենք։

― Համաձայն եմ, ― ասաց դոն Կոնդորն ու վեր կացավ։ ― Գնացինք։

Ռումատան Բուդախին գցեց ուսին և դուրս եկավ խրճիթից։ Դոն Կոնդորը լապտերով լուսավորում էր նրա ճանապարհը։ Նրանք մոտեցան ուղղաթիռին, և Ռումատան Բուդախին դրեց հետևի նստատեղի վրա։ Դոն Կոնդորը, շրխկացնելով թուրը և փաթաթվելով թիկնոցի մեջ, նստեց վարորդի բազկաթոռին։

― Դուք ինձ տուն կհասցնե՞ք, ― հարցրեց Ռումատան։ ― Ես վերջապես ուզում եմ քնել։

― Կհասցնեմ, ― փնչացրեց դոն Կոնդորը։ ― Միայն թե արագացրեք, խնդրում եմ։

― Ես հիմա կգամ, ― ասաց Ռումատան և վազեց խրճիթի կողմը։

Դոն Գուգը դեռ նստած էր սեղանի մոտ և, դեմը նայելով, շփում էր կզակը։ Հայր Կաբանին կանգնել էր նրա կողքն ու ասում էր․

― Միշտ էլ այդպես է լինում, բարեկամս։ Չարչարվում ես, որ ինչքան կարելի է լավ լինի, բայց ավելի վատ է ստացվում․․․

Ռումատան վերցրեց իր թրերն ու սուսերակալները։

― Բարով մնաս, Պաշկա, ― ասաց նա։ ― Մի՛ տխրի, պարզապես բոլորս էլ հոգնած ենք ու գրգռված։

Դոն Գուգը գլուխն օրորեց։

― Տե՛ս, Անտոն, ― ասաց նա։ ― Տե՛ս, հա՜․․․ Քեռի Սաշայի մասին ես բան չեմ ասում, նա վաղուց է այստեղ, մենք չէ, որ պիտի նրան դասեր տանք։ Իսկ այ դու․․․

― Ես քնել եմ ուզում, հասկացա՞ր, ― ասաց Ռումատան։ ― Հայր Կաբանի, բարի եղեք, ձիերս վերցրեք ու տարեք բարոն Պամպային։ Այս երկու օրս կգամ նրա մոտ։

Դրսում կամացուկ դռռացին պտուտակները։ Ռումատան ձեռքը թափ տվեց և դուրս վազեց խրճիթից։ Ուղղաթիռի լապտերների լույսի տակ հսկայական ձարխոտերն ու ծառերի սպիտակ բները արտառոց ու զարզանդելի տպավորություն էին թողնում։ Ռումատան մագլցեց խցիկն ու դուռը շրխկոցով փակեց։

Ուղղաթիռի խցիկից օզոնի, օրգանական երեսպատվածքի ու օծանելիքի հոտ էր գալիս։ Դոն Կոնդորը վեր բարձրացրեց մեքենան և վստահորեն առաջ տարավ Արկանարյան ճանապարհի երկայնքով։ Ես հիմա այդպես չէի կարողանա, նախանձով մտածեց Ռումատան։ Հետևում խաղաղ ֆսսացնում էր քնած Բուդախը։

― Անտոն, ― ասաց դոն Կոնդորը, ― ես․․․ ը․․․ ը․․․ ը․․․ չեմ ուզում անտակտ լինել, ու չմտածես, որ ես․․․ ը․․․ ը․․․ ը․․․ միջամտում եմ քո անձնական գործերին։

― Ես ձեզ լսում եմ․ ― ասաց Ռումատան։ Նա իսկույն գլխի ընկավ, թե խոսքն ինչին է վերաբերվելու։

― Մենք բոլորս էլ հետախույզներ ենք, ― ասաց դոն Կոնդորը։ ― Եվ մեզ համար ամենաթանկ բանը պետք է լինի կամ հեռավոր Երկրում, կամ էլ մեր ներսում։ Որպեսզի այն չկարողանան մեզնից խլել, կամ էլ պատանդ վերցնել։

― Դուք Կիրայի՞ մասին եք ասում, ― հարցրեց Ռումատան։

― Այո, տղաս։ Եթե այն ամենը, ինչ ես լսել եմ դոն Ռեբայի մասին, ճիշտ է, ապա նրան բռի մեջ պահելը շատ դժվար և շատ վտանգավոր գործ է։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ուզում ասել։

― Այո, հասկանում եմ, ― ասաց Ռումատան։ ― Կաշխատեմ մի բան մտածել։

Նրանք, իրար ձեռք բռնած, պառկել էին խավարի մեջ։ Քաղաքում լուռ էր ու խաղաղ, միայն երբեմն մոտակայքում կատաղի վրնջում ու դոփդոփում էին ձիերը։ Ժամանակ առ ժամանակ Ռումատան ընկղմվում էր նիրհի մեջ և իսկույն էլ արթնանում էր այն բանից, որ Կիրան շունչը պահում էր․ քնի մեջ նա շատ ամուր էր սեղմում աղջկա ձեռքը։

― Շատ ես ուզում քնել, հա՞, ― շշնջալով ասաց Կիրան։ ― Քնիր։

― Չէ, չէ, պատմիր, ես լսում եմ։

― Դու անընդհատ քնում ես։

― Միևնույն է, լսում եմ։ Ճիշտ է, ես շատ եմ հոգնել, բայց է՛լ ավելի շատ քեզ եմ կարոտել։ Ու հիմա ափսոսում եմ քնել։ Դու պատմիր, ինձ համար դա շատ հետաքրքրիր է։

Աղջիկը երախտագիտությամբ քթով հպվեց նրա ուսին, համբուրեց այտը և նորից սկսեց պատմել, թե ինչպես երեկոյան կողմ եկավ հարևանի տղան, որին հայրն էր ուղարկել։ Հայրը հիվանդ պառկած է։ Նրան վռնդել են գրասենյակից ու որպես հրաժեշտ՝ փայտերով ծեծել։ Վերջին ժամանակները նա ընդհանրապես ոչինչ չի ուտում, միայն խմում է, լրիվ կապտել է, ձեռքերն ու ոտքերը դողդողում են։ Տղան նաև ասել է, որ հայտնվել է եղբայրը, ճիշտ է, վիրավոր է եղել, բայց շատ ուրախ ու հարբած, հագին էլ նոր համազգեստ։ Հորը փող է տվել, խմել է հետը և նորից սպառնացել, որ իրենք բոլորի սևը կտան։ Հիմա նա լեյտենանտ է ինչ֊որ հատուկ ջոկատում, հավատարմության երդում է տվել Միաբանությանը ու ինչ֊որ պաշտոն է ստացել։ Հայրը խնդրում էր, որ առայժմ Կիրան ոչ մի դեպքում տուն չգա։ Եղբայրը սպառնացել էր, որ քրոջ հախից կգա ազնվազարմ դոնի հետ կապվելու համար․․․

Այո, մտածում էր Ռումատան, իհարկե, Կիրան էլ տուն չի կարող գնա։ Այստեղ էլ ոչ մի դեպքում չի կարող մնալ։ Եթե հանկարծ նրան մի որևէ բան պատահի․․․ Ռումատան պատկերացրեց, որ նրան վատ բան է պատահել, ու ոտից֊գլուխ սարսռաց։

― Քնա՞ծ ես, ― հարցրեց Կիրան։

Նա սթափվեց ու ափը բացեց։

― Չ․․․ չէ․․․ է՞լ ինչ ես արել։

― Ես հավաքեցի, կարգի բերեցի քո սենյակները։ Այնուամենայնիվ շատ թափթփվածն ես։ Ես մի գիրք գտա, հայր Գուրի գրվածքը։ Այդ գիրքն այն մասին է, որ ազնիվ արքայազնը սիրում է մի գեղեցիկ, բայց վայրենի աղջկա, որն ապրում է լեռների մյուս կողմում։ Աղջիկը շատ է վայրենի ու մտածում է, որ արքայազնը աստված է, բայց և այնպես շատ է սիրում նրան։ Հետո նրանց բաժանեցին իրարից, ու աղջիկը վշտից մահացավ։

― Դա հրաշալի գիրք է, ― ասաց Ռումատան։

― Ես նույնիսկ լաց եղա։ Ինձ անընդհատ թվում էր, թե դա մեր մասին է։

― Այո, մեր մասին է։ Եվ ընդհանրապես բոլոր մարդկանց մասին, ովքեր սիրում են միմյանց։ Միայն թե մեզ ոչ ոք չի բաժանի։

Ամենից անվտանգը կլիներ Երկրի վրա, մտածում էր նա։ Բայց դու ինչպե՞ս կապրես այնտեղ առանց ինձ։ Ու ես ինչպե՞ս մենակ կմնամ այստեղ։ Կարելի էր Անկային խնդրել, որ ընկերություն անի քեզ հետ։ Բայց ես ինչպե՞ս կմնամ առանց քեզ։ Չէ, մենք միասին կթռչենք Երկիր։ Ինքս կվարեմ օդանավը, իսկ դու կնստես կողքս, ու ես ամեն ինչ կբացատրեմ քեզ։ Որ դու ոչ մի բանից չվախենաս։ Որ դու սիրես Երկիրը ու երբեք չափսոսաս, որ լքել ես քո սարսափելի հայրենիքը։ Որովհետև դա քո հանրենիքը չէ։ Որովհետև քո հայրենիքը մերժել է քեզ։ Որովհետև դու քո ժամանակից հազար տարի շուտ ես ծնվել։ Բարի, մաքուր, անձնազոհ ու անշահախնդիր․․․ Քեզ նմանները միշտ էլ ծնվել են մեր մոլորակների պատմության բոլոր արյունահեղ դարաշրջաններում․․․ Պարզ, մաքուր հոգիներ, որոնց խորթ է ատելությունը և դաժանությունը։ Զոհեր։ Անօգուտ զոհեր։ Շատ ավելի անօգուտ, քան Գուր Քերթողը կամ Գալիլեյը։ Որովհետև քեզ նմանները նույնիսկ մարտիկ չեն։ Մարտիկ դառնալու համար պետք է ատել կարողանալ, իսկ դուք հենց դա չեք կարող անել։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա․․․

․․․ Ռումատան նորից ննջեց ու իսկույն տեսավ Կիրային, որը, դեգրավիատորը գոտուն ամրացրած, կանգնել էր Խորհրդի տափակ կտուրին, իսկ ուրախ ու ծաղրասեր Անկան անհամբեր հրում էր նրան դեպի մեկուկես կիլոմետրանոց անդունդը։

― Ռումատա, ― ասաց Կիրան։ ― Ես վախենում եմ։

― Ինչի՞ց ես վախենում, փոքրիկս։

― Դու շարունակ լռում ես ու լռում։ Ես վախենում եմ․․․

Ռումատան գրկեց աղջկան։

― Լավ, ― ասաց նա։ ― Հիմա ես կխոսեմ, իսկ դու լսիր ինձ ուշադիր։

Հեռու֊հեռվում, սայվայից այն կողմ, կանգնած է մի անմատչելի ամրոց։ Այնտեղ ապրում է ուրախ ու բարի, զվարճասեր բարոն Պամպան, ամենաբարի բարոնը Արկանարում։ Նա մի շատ գեղեցիկ ու քնքուշ կին ունի, որը շատ է սիրում չհարբած Պամպային և տանել չի կարողանում հարբած Պամպային․․․

Նա լռեց ու ականջ դրեց։ Լսեց սմբակների դոփյուն փողոցում և բազում մարդկանց ձիերի աղմկոտ շունչը։ «Սա է հա՞» ― պատուհանի տակ գոռաց մի գռեհիկ ձայն։ ― Ոնց որ թե․․․»։ ― «Կանգնի՛ր»։ Աստիճանների վրա լսվեց դմփդմփոց, ու իսկույն էլ մի քանի բռունցքներ փլվեցին դռան վրա։ Կիրան ցնցվեց ու սեղմվեց Ռումատային։

― Սպասիր, փոքրիկս, ― ասաց նա, մի կողմ հրելով վերմակը։

― Դրանք իմ հետևից են եկել, ― շշնջաց Կիրան։ ― Ես այդպես էլ գիտեի։

Ռումատան դժվարությամբ ազատվեց Կիրայի ձեռքերից ու վազեց պատուհանի մոտ։ «Հանո՜ւն աստծո, ― ոռնում էին ներքևից։ ― Բա՛ց արա։ Կջարդենք, ավելի վատ կլինի»։ Ռումատան մի կողմ քաշեց վարագույրը, և սենյակ ներխուժեց ջահերի ծանոթ վետվետուն լույսը։ Ներքևում դոփդոփում էին բազմաթիվ հեծյալներ դժնի, սևազգեստ ու սրածայր սև վեղարներով մարդիկ։ Ռումատան մի քանի վայրկյան նայեց ներքև, հետո զննեց պատուհանի շրջանակը։ Շրջանակը շատ ամուր էր հագցված պատի մեջ։ Ինչ֊որ ծանր բանով խփում էին դռանը։ Ռումատան մթան մեջ շոշափելով գտավ սուրը ու կոթով խփեց ապակուն։ Բեկորները զրնգոցով ներքև թափվեցին։

― Հե՜յ, ― գոռաց նա։ ― Զզվե՞լ եք ապրելուց։

Դռան վրա տեղացող հարվածները դադարեցին։

― Դրանք էլ միշտ պիտի խառնե՜ն․․․ ― լսվեց ներքևից։ ― Պարոնը տանն է․․․

― Իսկ դա մեզ ի՞նչ պիտի խանգարի․․․

― Նրանով պիտի խանգարի, որ դոնն աշխարհում ամենաուժեղ սուսերամարտիկն է։

― Հապա ասում էին, որ նա մեկնել է ու մինչև առավոտ չի գա։

― Վախեցա՞ք։

― Չէ, չվախեցանք, բայց դե նրա հաշվով մեզ բան չեն հրամայել։ Հանկարծ չսպանվի․․․

― Կկապենք։ Ջարդուփշուր կանենք ու կկապենք։ Հե՜յ, ո՞վ կա աղեղնավորներից։

― Տես, որ նա մեզ ջարդուփշուր չանի․․․

― Ոչինչ էլ չի անի։ Բոլորն էլ գիտեն, որ նա ուխտ է արել ոչ ոքի չսպանել։

― Շանսատա՜կ կանեմ, ― գոռաց Ռումատան ահարկու ձայնով։

Կիրան կպավ նրա մեջքին։ Նա լսում էր աղջկա սրտի բաբախյունը։ Ներքևում խռպոտ հրամայեցին․ «Ջարդե՜ք, եղբայրներ։ Հանո՜ւն աստծո»։ Ռումատան շրջվեց ու նայեց Կիրայի դեմքին։ Աղջիկը նայում էր նրան, ինչպես քիչ առաջ՝ սարսափած ու հույսով։ Չոր աչքերում պար էին բռնել ջահերի հրեղեն ցոլքերը։

― Հը, ի՞նչ եղավ, փոքրիկս, ― քնքշորեն ասաց նա։ ― Վախեցա՞ր։ Մի՞թե այս խուժանից վախեցար։ Գնա հագնվիր։ Մենք այլևս այստեղ անելու բան չունենք․․․ ― Նա արագ֊արագ հագավ մետաղապլաստե շապիկը։ ― Հիմա ես նրանց կքշեմ, ու մենք կմեկնենք։ Կգնանք Պամպայի մոտ։

Կիրան կանգնել էր պատուհանի մոտ ու ներքև էր նայում։ Կարմիր ցոլքերը ոստոստում էին նրա դեմքին։ Ներքևից ճռնչոց ու տնքոց էր լսվում։ Խղճահարությունից ու քնքշանքից Ռումատայի սիրտը ճմլվեց։ Շանսատակ կանեմ, մտածեց նա։ Կռացավ, որ փնտրի երկրոդ սուրը, իսկ երբ շտկվեց, Կիրան արդեն կանգնած չէր պատունանի մոտ։ Նա դանդաղ սահում էր հատակին՝ կառչելով վարագույրից։

― Կիրա՜, ― ճչաց Ռումատան։

Նետերից մեկը խրվել էր Կիրայի կոկորդը, իսկ մյուսը կուրծքը։ Նա գրկեց աղջկան ու տարավ դրեց մահճակալին։ «Կիրա․․․», ― ձայն տվեց նա։ Աղջիկը հեծկլտաց ու ձգվեց․ ― «Կիրա․․․», ― ասաց նա։ Աղջիկը չպատասխանեց։ Նա մի քիչ կանգնած մնաց աղջկա գլխավերևում, հետո վերցրեց սրերն ու աստիճաններով դանդաղ իջավ միջանցք, սպասելով, թե երբ պիտի դուռը տեղահան լինի։

Վերջաբան

― Իսկ հետո՞, ― հարցրեց Անկան։

Պաշկան հայացքը հեռացրեց, մի քանի անգամ խփեց ծնկանը, կռացավ ու ձեռքը մեկնեց իր ոտքի տակ մորուն։ Անկան սպասում էր։

― Հետո․․․ ― մրմնջաց նա։ ― Մի խոսքով, ոչ ոք չգիտի, թե ինչ եղավ հետո, Անկա։ Հաղորդիչը նա տանն էր թողել, ու երբ տունը բոցավառվեց, պարեկային դիրիժաբլից հասկացան, որ վիճակը վատ է, և իսկույն գնացին Արկանար։ Համենայն դեպս, քնեցնող գազով գլաններ նետեցին քաղաքի վրա։ Տունն արդեն մխում էր։ Սկզբում շփոթվեցին, չգիտեին որտեղ փնտրել նրան, բայց հետո տեսան․․․ ― Նա լռեց։ ― Մի խոսքով երևում էր, թե նա ուր է գնացել։

Պաշկան լռեց և սկսեց մեկ֊մեկ բերանը գցել մորիները։

― Հետո՞, ― կամացուկ հարցրեց Անկան։

― Եկան պալատ։ Ու այնտեղ էլ գտան նրան։

― Ինչպե՞ս։

― Դե, նա քնած էր։ Ու շուրջը․․․ Բոլորը․․․ նույնպես պառկած էին։ Մի քանիսը քնած էին, իսկ ոմանք էլ․․․ այսպես․․․ Դոն Ռեբային էլ այնտեղ գտան․․․ ― Պաշկան արագ նայեց Անկային ու նորից հայացքը փախցրեց։ ― Վերցրին նրան, այսինքն՝ Անտոնին, բերեցին Բազա․․․ Հասկանում ես Անկա, ախր նա ոչ մի բան չի պատմում։ Նա ընդհանրապես շատ քիչ է խոսում հիմա։

Անկան նստել էր գունատված ու շատ ուղիղ, և Պաշկայի գլխի վերևով նայում էր տան դիմացի մարգագետնին։ Մեղմիկ օրորվելով սոսափում էին սոճիները, կապույտ երկնքում դանդաղ սահում էին փետրավոր ամպերը։

― Իսկ աղջիկն ի՞նչ եղավ, ― հարցրեց նա։

― Չգիտեմ, ― չոր ասաց Պաշկան։

― Լսիր Պաշկա, ― ասաց Անկան, ― գուցե պետք չէ՞ր, որ ես գայի այստեղ։

― Չէ, ինչ ես ասում։ Ես կարծում եմ, որ նա կուրախանա քեզ տեսնելով․․․

― Իսկ ինձ շարունակ թվում է, որ նա թաքնվել է թփերի մեջ, նայում է մեզ ու սպասում, թե ես երբ պիտի գնամ։

Պաշկան քմծիծաղեց։

― Չէ՜ մի, ― ասաց նա։ ― Անտոնը չի նստի թփերի մեջ։ Պարզապես նա չգիտի, որ դու այստեղ ես։ Երևի ինչ֊որ տեղ ձուկ է բռնում․․․

― Իսկ քեզ հետ ո՞նց է։

― Մի կերպ։ Դիմանում է։ Բայց թե դա ուրիշ․․․

Նրանք լռեցին։

― Անկա, ― ասաց Պաշկան։ ― Հիշո՞ւմ ես անիզոտրոպ խճուղին։

Անկան կնճռոտեց ճակատը։

― Որ խճուղի՞ն։

― Անիզոտրոպ։ Այնտեղ մի «աղյուս էր կախված։ Հիշո՞ւմ ես, մենք երեքով․․․

― Հիշում եմ։ Դա Անտոնն ասաց, որ խճուղին «անիզոտրոպ» է։

― Այն ժամանակ Անտոնը մտավ «աղյուսի» տակ, իսկ երբ հետ եկավ, ասաց, որ իբր այնտեղ պայթեցված կամուրջ է գտել ու մեկ էլ գնդացրին կպած ֆաշիստի կմախք։

― Չեմ հիշում, ― ասաց Անկան։ ― Հետո՞։

― Ես հիմա շատ հաճախ եմ հիշում այդ խճուղին, ― ասաց Պաշկան։ ― Ասես ինչ֊որ կապ կա․․․ Խճուղին անիզոտրոպ էր, ինչպես որ պատմությունը։ Հետ գնալ չի կարելի։ Իսկ նա գնաց։ Ու դեմ առավ կմախքին։

― Ես քեզ չեմ հասկանում։ Կմախքն այստեղ ի՞նչ գործ ունի։

― Չգիտեմ, ― խոստովանեց Պաշկան։ ― Ինձ այդպես է թվում։

Անկան ասաց․

― Դու մի՛ թողնի, որ նա շատ մտածի։ Անընդհատ նրա հետ խոսիր ինչ֊որ բաների մասին։ Ինչ֊որ հիմարություններ ասա։ Թող նա վիճի։

Պաշկան հառաչեց։

― Ես ինքս էլ դա գիտեմ։ Բայց դե նրան ի՞նչ պիտի անեմ իմ հիմարություններով․․․ Լսում է, ժպտում ու ասում․ «Պաշկա, դու այստեղ նստիր, իսկ ես մի քիչ ման կգամ»։ Ու գնում է․․․ Իսկ ես նստած եմ մնում․․․ Սկզբում հիմարի պես թաքուն գնում էի նրա հետևից, իսկ հիմա նստում եմ ու սպասում։ Այ եթե դու․․․

Հանկարծ Անկան վեր կացավ։ Պաշկան էլ շրջվեց ու նույնպես վեր կացավ։ Անկան շունչը պահած նայում էր, ինչպես է բացատի միջով իրենց կողմը գալիս Անտոնը՝ վիթխարի, լայնաթիկունք, սպիտակ դեմքով։ Նա բոլորովին չէր փոխվել, և միշտ էլ մի քիչ մռայլ էր։

Անկան գնաց նրան ընդառաջ։

― Անկա՜, ― քնքշորեն ասաց նա։ ― Անկա, սիրելիս․․․

Նա աղջկան մեկնեց իր վիթխարի ձեռքերը։ Աղջիկը վեհերոտ ձգվեց դեպի նա ու իսկույն էլ հետ քաշվեց։ Նրա մատների վրա․․․ Բայց դա արյուն չէր, այլ․․․ մորու հյութ։