Ամերիկյան հնդիկների լեգենդներն ու հեքիաթները
հեղինակ՝ Վլադիմիր Հուլպաչ |
|
Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում |
Բովանդակություն
Նախաբանի փոխարեն
Վաղուց, շատ վաղուց, մեր նախահայրերի ժամանակ, երբ հնդիկների երկրում խաղաղություն էր տիրում, և սպիտակամորթների նավերը դեռ չէին հայտնվել Մեծ Ջրերի հեռավոր հորիզոնում, Մեծ Ոգին խարույկի շուրջը հրավիրեց բոլոր հզոր ցեղապետներին։ Հետո բոլոր կենդանիներին հրամայեց ճամբարի տեղ պատրաստել և խարույկի համար փայտ բերել։
Արջը և բիզոնը կրում էին ամենածանր կոճղերը, կարիբուն ջարդում էր սրածայր եղջյուրներով, իսկ վարազը դիզում էր իրար վրա։ Նույնիսկ սկյուռը ջանք չէր խնայում, նա անտառ էր վազում և ամենափոքր ոստն անգամ հավաքում էր։ Պրերիայից չոր խոտ կրող նապաստակն ուղղակի ծիծաղելի էր․ բերանի երկու կողմերից ցցվում էր խոտը, և նա նմանվում էր թափառական սամույր ալագուսային։ Երբեմն խոտը թույլ֊թույլ կախվում էր դնչից խոժոռադեմ քարածի մորուքի նման։
Ամենակարևոր գործը իր վրա էր վերցրել Մեծ Ոգին․ նստած իր վիգվամում, ամպերից վեր, նա ուշադիր զննում էր այն քարերը և կավը, որ իր մոտ էին բերում հնդիկների երկրի բոլոր անկյուններից։ Միմասը նա դեն էր նետում, մյուսը՝ պահում։ Վերջապես նա խոր շունչ քաշեց և փչեց։ Կավը և քարերը վերածվեցին մանր փոշու։ Մի քանի անգամ մատները թրջելով գետերում ու լճերում՝ Մեծ Ոգին սկսեց ինչ֊որ հնչյուններ արձակել և նրա ձեռքի տակ մանր փոշին կախարդական չիբուխի ձև ստացավ։
Մեծ ոգին արագ վերջացրեց աշխատանքը և իջավ Երկիր։ Հենց այդ ժամանակ էլ եկավ դաքորդացիների քաջ առաջնորդը։ Նա ճանաչեց Մեծ Ոգուն և ահաբեկված անշարժացավ։
― Մի՛ վախենա, խիզախ ժողովրդի առաջնորդ, մոտեցիր ինձ,― ասաց Մեծ Ոգին,― ես բերել եմ այս կապխարդական ծխամորճը։ Սա ձեզ կհիշեցնի այն, ինչ որ ասվելու է այստեղ, և ինչքան ժամանակ էլ անցած լինի, կարող է կրկնել նույնը, երբ նրան հարցնեն։ Ուստի ցանկանում եմ, որ դուք ձեր հոգիները լցնեք ամենայն իաստությամբ աշխարհի, նրա ուղիների, կենդանիների, մարդկանց և նրանց գործերի վերաբերյալ։ Իսկ այժմ վերցրեք սրբազան չիբուխը։
Առաջնորդը չիբուխը վերցերց թե չէ, Մեծ Ոգին անհետացավ, ինչպես ծուխը, որին քշում է իրիկնային քամին։
Արևը գնաց քնելու, իր տեղը զիջտելով քրոջը՝ Լուսնին։ Երբ Լուսինը գեղափայլ շղարշը սփռեց դաշտի վրա, որտեղ լեռները միանում են պրերիային, և ձյունածածկ անտառները ձուլվում են անջրդի տափաստանին, մի խարույկ սկսեց վառվել։ Կրակը բոցկլտում էր և ոսկեշող ցոլքով լուսավորում հնդիկների հպարտ, խելացի դեմքերը։
Դա, անկասկած, ամենամեծ խարույկն էր, որ երբևէ վառվել էր հնդիկների երկրում։ Բոցը թռչում էր բարձր, ծառերի կատարներից էլ վեր ու թվում էր, թե երկինք էր հասնում։ Բոլոր ցեղերի առաջնորդները մեծ շրջան կազմած նստել էին կրակի շուրջը․ ովքեր եկել էին հավերժական ձյունով ծածկված անտառներից՝ մուշտակներ էին հագել, պրերիայի որսորդները ցուցադրում էին իրենց փետրավոր գլխազարդը, իսկ հարավից եկած ռազմիկների մաշկը արևակեզ էր, պղնձագույն։
Մինչ Լուսինը իր փափուկ մոքասիններով սահում էր գիշերային երկնքում, չիբուխը անցնում էր բերանից բերան և անգիր անում ամեն մի բառ այն հնօրյա լեգենդների, որ պատմում էին հավաքված հնդիկները։
Նոր օրը ծնվեց։ Խարույկը մարմրում էր, առաջնորդները ցրվեցին իրենց տները։ Միայն չիբուխը մնաց։
Այն ժամանակվանից սկսած՝ գետերով շատ սառույցներ հոսեցին, պրերիան բազմաթիվ անգամ ծաղկեց ու թոշնեց։ Շատ պատերազմներ եղան ու անցան և վերջում սպիտակամորթները հնդիկներին քշեցին իրենց վաղեմի որսատեղերից։
Կախարդական չիբուխը բոլորովին մոռացվեց։ Չիբուխն ընկած էր ճամփեզրին՝ ծռծռված ու փոշեթաթխ, և չէր գրավում ոչ մեկի ուշադրությունը։
Մի օր այնպես պատահեց, որ մի փոքր տղա այնտեղ խաղալիս գտավ չիբուխը։ Այդ տարօրինակ առարկան այնպես հետաքրքրեց տղային, որ նա վերցրեց և տուն տարավ։
Երեկոն իջավ։ Տղայի հայրը բուխարին վառեց մայրու ճյուղերով։ Սենյակը լցվեց ծխի հոտով, և պատերին տարօրինակ հեքիաթային ստվերներ խաղացին։ Չիբուխը դրված էր սեղանին, և տղան չէր կարողանում հայացքը կտրել դրանից։ Նա զգում էր, որ դա սովորական ծխամորճ չէ։ Եվ իսկապես, չիբուխը շարժվեց, կարծես արթնացավ խորունկ քնից, համարյա աննշմար ծուխ արձակեց և խոսեց մեղմ ու փաղաքշական։
Առաջին երեկո
Առաջին լույսը
Նույնիսկ ամենահին լեգենդներից էլ առաջ, մի լեգենդ կար, որը ինձ պատմել են կենդանիները։ Մայր երկիրը գտնվում էր Մեծ Քնի շրջանում։ Աշխարհը կորած էր մթության մեջ, կարծեք թե մի մեծ սև ալիք իր տակովն էր արել։ Ոչ մի հնչյուն չէր ընդհատում խոր լռությունը։
Գուցե երկիրը բոլորովին չարթնանար, եթե սպիտակ ամպը պատճառ չդառնար։ Հանկարծ սպիտակ ամպը բացեց աչքերը և ոչինչ չտեսնելով, բացի մթությունից, թողեց հյուսիսի իր տունը և զգույշ փնտրելով իր ուղին, դանդաղ ճամփա ընկավ արևելքի ուղղությամբ։
Շուտով վտանգ պատահեց։ Մի ահավոր սև ամպ սլացավ դեպի արևելք։ Դա Մեծ Քնի պահապանն էր, միակը, որ կարող էր թափանցել մթության մեջ և մնալ արթուն, որպեսզի հսկի օտար ոտնձգություններից։ Հենց նկատեց սպիտակ ամպին, որ խարխափելով ու մաքառելով անցնում էր երկնքով, կատաղեց ինչպես վայրի կատու և առաջ նետվեց հանցագործին պատժելու։
Նրանք ընդհարվեցին ուղիղ հնդիկների երկրի վրա։ Սև ամպը ոստնեց իր սպիտակ եղբոր վրա և սկսեց հարվածների տարափ տեղալ։ Սպիտակ ամպը տեղի չտվեց, ինքն էլ հարձակվեց նրա վրա։
Միայն Մտնիտուին էր հայնտնի, թե ինչով կվերջանար կռիվը, եթե այդ պահին մի տարօրինակ, անսպասելի բան չպատահեր։ Երբ ամպերն ընդհարվեցին, նրանցից քրտինք ծորաց, քրտինքի կաթիլները մեկը մյուսին միանալով՝ դարձան անձրև ու թափվեցին ներքև։
Անձրևը կյանք բերեց հնդիկների երկրին։ Կենդանիները դուրս թափվեցին հողի ընդերքից, ուր բանտարկվել էր նրանց Մեծ Քունը։ Ջուրը, որ ցած էր թափվում երկնքից, փոս էր առաջացրել երկրի վրա, բոլոր մագլցելով հազիվ դուրս եկան այնտեղից։
Այժմ թվում էր, թե նրանք կապրեն խաղաղ ու երջանիկ։ Նրանք որսավայրերը բաժանեցին իրար մեջ մեծհարթավայրերից սկսած՝ լեռների ու ձորերի վրայով, մինչև ճանապարհը, որ տանում էր դեպի ձյունե երկիր և սկսեցին կառուցել իրենց սեփական տները։
Բայց մի բան դեռ պակասում էր աշխարհում, մի բան, որ ոչ ոք դեռ չէր տեսել։ Այդ լույսն էր։ Ոգիները փախցրել էին լույսը Մեծ Քնի ժամանակ, այդ պատճառով էլ ամբողջ աշխարհը մնացել էր մթության մեջ։
Բարեբախտաբար սպիտակ ամպի մի փոքրիկ կտոր դեռևս մնացել էր երկնքում։ Նա այնքան էր հոգնել մեծ կռվիեց հետո, որ հազիվ էր շարժվում։ Սպիտակ ամպը կանեչց իր ընկներին՝ կապույտ և դեղին ամպերին։
ԿԱպույտ ամն ապրում էր հեռու, աշխարհի հարավային ծայրին, իսկ դեղինը՝ գտնվում էր արևմուտքում։ Նրանք երկուսով արթնացան և շտապեցին դեպի սպիտակ ամպը, այնքան արագ, որքան քամին կարող էր տանել նրանց։
― Աշխարհն արթնացավ Մեծ Քնից,― բացատրեց սպիտակ ամպը, ողջունելով նրանց։― Այժմ հարկավոր է լույս, այդ էր պատճառը, որ ձեզ օգնության եմ կանչել, եկեք լուսավորենք հնդիկների երկիրը։
― Օ՜, բայց մենք շուտ կհոգնենք,― բողոքեց կապույտ ամպը։
― Չեմ կարծում, թե ես կարող եմ մի տեղում երկար ժամանակ դիմանալ,― ավելացրեց դեղին ամպը։
― Մի՛ անհանգստացեք, մեր լույսը շատ թույլ է և հազիվ թե որևէ մեկին բավարարի։ Շուտով մենք ինչքան ուզենանք, կթափառենք երկնքով։
Նրա ընկերներն այլևս չդժգոհեցին։ Ցած իջնելով, որքան հնարավոր էր, իրենց գունավոր լույսերը գցեցին երկրի վրա։ Մի փոքրիկ լույս երևաց աշխարհում, իսկ կենդանիները հասկացան, որ իրենց առջև դժվար խնդիր է դրված՝ բերել իսկական լույսը։
Ո՞վ է բերել արևը
Հին օրերին, ինչպես մենք տեսանք, երկնակամարում ո՛չ Արևն էր փայլում, ո՛չ էլ Լուսինը։ Ոչ ոքի չէր հաջողվում մի բան անել մթության պատճառով, միայն բուն էր ընդունակ իր ճանապարհը լուսավորելու սեփական աչքերով։
Կոյոտը քանի գնում հյուծվում էր։ Թեև ամեն օր որս էր փնտրում, բայց երբեք նրան չէր հաջողվում նապաստակ բռնել։ Ստիպված յոլա էր գնում պատահաբար հանդիպած ճպուռով և մի փոքր հագեցնում էր իր քաղցը։ Հետո հուսալքված նստում էր իր որջի առաջ և սովալլուկ աչքերով շուրջն էր նայում։
Հանկարծ նրա ականջին հասավ հզոր թևերի շփշփոցը։ Արծիվն էր գալիս նրան տեսության։
Կոյոտը խոնարհվեց նրան և ասաց․
― Օ՜, ինչ անսպասելի պատիվ։ Բարի գալուստ, եղբայրս։ Ինչպես կուզեի հյուրասիրել ձեզ, բայց ափսո՜ս ոչինչ չունեմ, բացի կրծած ոսկորներից։ Ես ուղղակի սովամահեմ լինում, քայլել չեմ կարողանում այլևս, իսկ դուք լավ եք երևում։ Շատ կցանկանայի ձեզ հետ որսի գնալ։
Արծիվը ոտքից գլուխ չափեց կոյոտին ու մտածեց․
― Իսկական խրտվիլակի է նման, միայն կաշին է ու ոսկորները։― Եվ բարձրաձայն ասաց,― այո, մենք կարող ենք միասին աշխատել, բայց դու պետք է օգնես ինձ։
― Իհարկե, ինչպես հրամայեք,― գոչեց կոյոտը և գրկելով արծիվին իր նիհար թաթերով, ուրախությունից համարյա խեղեց նրան։
Հաջորդ օրը երկուսով միասին դուրս եկան որսի։ Արծիվը սավառնում էր բարձր երկնքով, հենց նկատում էր որսը իսկույն գլխիվայր ցած էր խոյանում։ Կոյոտը ոչինչ էլ չէր որսում, չէր էլ օգնում։ Նա բավարարվում էր արծվի ձեռք բերած ավարտը կիսելով։
― Ես քեզ նման անարժան օգնականի կարիք չեմ զգում,― մի օր բարկացավ արծիվը,― դու նույնիսկ նեղություն չես կրում ոսկորները թաղելու, թողնում ես գետնին թափած։
― Ի՞նչ կարող եմ անել, այնպես մութ է, որ նույնիսկ քթիս ծայրը չեմ տեսնում,― ասաց կոյոտը,― մեզ լույս է պետք։
― Դու ճիշտ ես,― համաձայնեց արծիվը,― լսել եմ, որ հեռու արևմուտքում երկու մեծ լույս կա պահված, մեկը կոչվում է Արև, իսկ մյուսը՝ Լուսին։ Եկ այնտեղ, ես համոզված եմ, որ կգտնենք նրանց։
Շատ չանցած երկուսով ճանապարհ ընկան։ Նրանք քայլում էին, քայլում (ավելի ճիշտ կոյոտը, որովհետև արծիվը թռչում էր), մինչև որ հասան մի ընդարձակ գետի։ Արծիվը թափահարեց թևերը և իջավ հակառակ ափին։ Կոյոտը շվարած կանգնած մնաց պղտոր ջրի ափին և կարծես թե պատրաստվում էր ջրի մեջ թռչել։ Այդպես էլ արեց։ Կոյոտի գլուխը վեր ու վար էր լինում, աչքերը դուրս էին պրծել, նա աշխատում էր չորս թափերով լողալ։
Հենց որ կոյոտը իր ոտքի տակ ցամաք զգաց, զայրացած գոչեց․
― Ես համարյա թե խեղդվում էի, իսկ դու հանգիստ նստել ես։ Ինչո՞ւ ինձ էլ չանցկացրիր ջուրը։
― Ինչո՞ւ ինձ նման դու էլ փետրավոր չես, որ թռչեիր ու անցնեիր ջուրը,― և արծիվը գոհունակությամբ թափահարեց թևերը։
― Ապո՛ւշ,― փրփրեց կոյոտը բարկությունից,― հետաքրքիր է, թե դու ի՞նչ կանեիր, եթե իմ փոխարեն լինեիր։
Բայց իսկույն զգաց, որ խելացի չի գտնվի, եթե արծվին բարկացնի․ վրեջ տվեց բողոքներին և նորից շարունակեցին ճանապարհը։
Երկիրն սկսեց աստիճանաբար փոխվել նրանց շուրջը, ամայի բլուրների ու ժայռերի ուրվագծերը ավելի ու ավելի որոշակի դարձան։ Նրանք մոտենում էին լույսին։ Արծիվն սկսեց ավելի ու ավեիլ ցածր թռչել։ Կոյոտը վազեց բարձրացավ մի բլրակի վրա, որտեղից նրան չէին նկատի և տեսավ, որ ներքևում, անտառի մեծ բացատում, բազմաթիվ տարօրինակ էակներ են թռչկոտում, երգում ու պարում։ Նրանք ներկված էին այնքան գարշելիորեն, որ կոյոտի մազերը սարսափից բիզ֊բիզ կանգնեցին։
― Կամաց,― զգուշացրեց արծիվը, որ իջել կանգնել էր կոյոտի կողքին,― սրանք չար ոգիներ են։
― Կարո՞ղ է պատահի, որ վնասեն մեզ,― կակազեց կոյոտը սարսափից։
― Վախենալու կարիք չկա, նրանք չգիտեն, որ մենք այստեղ ենք։ Տեսնո՞ւմ ես այն երկու արկղը,― արծիվը ցույց տվեց մեջտեղը, որտեղից ոսկեփայլ լույսի մի շողք էր դուրս ելնում։
― Այդ ի՞նչ է,― հարցրեց կոյոտը։
― Մի արկղում Արևն է պահված, իսկ մյուսում՝ Լուսինը,― բացատրեց արծիվը։
― Դու իսկապես համոզված ես, որ մեզ կհաջողվի․․․
― Մենք պետք է սպասենք, մինչև որ չար ոգիները քնելու գնան, միայն թե դողալուդ վերջ տուր։
