Երազ

հեղինակ՝ Ռեւազ Միշվելաձե թարգմանիչ՝ Հրաչյա Բայրամյան աղբյուր՝ «Գյուղի մադոննան»

Այս տողերը նվիրում եմ քեզ, հայրենիքիդ պես տարաբախտ որդի, Աչիկո՛։

Գնացքը կանգ առավ երկնագույնով լուսավորված կայարանում։ Պատուհաններից զուրկ եռահարկ սպիտակ շենքից անդին եւ վեր երեւում էր կապտաջինջ, աստղառատ երկինքը, ճիշտ այնպիսին, որպիսին երբեմն տեսնում ենք «ուղենիշ» լուսանցույցից։

Կայարանում քանդակների պես կանգնած սպիտակ թիկնոցներով մարդիկ հանկարծ պոկվեցին ու շարժվեցին դեպի վագոնները։

Իսկույն ճանաչեցի դեպի ինձ եկող պատանուն, գալիս էր հուզված, բայց աճապարանքով ու վստահ։

— Բաչա՜...

Ժպտաց ու ձեռքով արեց։ Սովորության համաձայն աշխույժ ոստյունով ցատկեց վագոնի հարթակ եւ երկնագույն խոշոր աչքերը հառեց ինձ։ Գիրկս առա, համբուրեցի ճակատը, աչքերը, մազերը։ Ձգվեց, հավասարվեց ինձ, շոյեց գլուխս ու ձեռքը տարավ քթին։

— Տեսա՞ր, որ հավասարվեցի քեզ։

— Մեծացել ես, այո, մեծ տղա ես դարձել,— ասացի ու զգացի՝ ինչպես հեղձուկը դեմ առավ կոկորդիս։

—  Բա ի՜նչ էիր կարծում։

Աջ ձեռքի միջնամատը, ինչպես եւ էր, չկար։ Պայուսակս առավ ձեռքն, ու գնացքից իջանք։ Ի լուր ջրավազանի մոտ նստած սպիտակխալաթավոր երկու տղայի՝ բացականչեց.

— Դուք գնացեք, հայրս է եկել։

Ինչ-որ տեղից տաք քամի էր գալիս, նմանը որի հաճախ Մետրոյի դռների արանքից է փչում։

—  Ի՞նչ գիտեիր, որ գալու եմ։

— Առավոտյան ծանուցեցին։

Քայլում ենք փափուկ, դալար խոտերի վրայով։

— Մայրիկն ինչպե՞ս է։

— Ինչպե՞ս կլինի քեզ պահած-պահպանած մայրը։

— Դե լավ, չսկսես։ Իսկ քեզ հայտնի՞ է, թե ես ինչպես տարա այդ ամենը։ Ամենից շատ մայրիկին եմ խղճում, թե չէ դու տղամարդ ես, ինձ կհասկանաս։

— Որտե՞ղ ես օթեանում։

— Այստեղից շատ մոտ է. տես մագնոլիայից ձախ էն սպիտակ կոտեջը իմն է։ Ի՜նչ լավ է, որ եկար, միասին կլինենք։

— Չէի՞ր կարոտում մեզ։

— Ի՞նչ ես կարծում՝ չէի՞ կարոտում։

— Ո՞վ է ճաշ պատրաստում քեզ համար։

— Ես ինքս։ Հոգնա՞ծ ես, գույնդ ինձ դուր չի գալիս։

— Հանկարծ գլուխս պտտվեց, հավանաբար օդից է։ Իսկապես, հազիվ եմ շնչում։

Նստում ենք ձիթապտղի տակ՝ խոտերի վրա։ Շունչ քաշեցի։ Վախվորած նայում եմ. գիտեմ, որ այսուհետ ոչ ոք նրան այլեւս ինձնից չի կարող խլել, բայց եւ այնպես ներքին տագնապի զգացում ունեմ։ Ինձ թվում է՝ կրկին պիտի հեռանանք միմյանցից։ :Շուրջ քսան տարի այդ վախը գրեթե երբեք չի լքել ինձ։

— Բայց եւ այնպես ի՜նչ փորձանք բերիր մեր գլխին, Աչիկո, այն, ինչ ես ու մայրդ քաշեցինք, թշնամին թող չտեսնի։ Քո գնալուց հետո մեր աչքերի արցունքը չի ցամաքել։ Քո օրագրությունները, քո շորերն սպանել են մեզ. տեսաժապավենի վրա քո նկարահանած կադրերն են. միացնում ենք ու... Չզգացի էլ, թե ինչպե՜ս անցավ ժամանակը, մի ցանկություն ունեի միայն, այս ամենը շուտ վերջանար, ու գայի քեզ մոտ։

— Հիմի, հա՞, երբ մայրիկը մեն-մենակ է։

— Ի՞նչ է, խղճո՞ւմ ես։ Առհասարակ դու խղճահարվելու զգացում ունե՞ս։ Այնտեղ՝ վերևում որ չունեի՞ր։ Մի՛ անհանգստանա, մայրդ կամաց-կամաց հավաքում-հավաքվում է, ուր որ է կգա։

— Լավ, էլի, հայրիկ, էնպես ես խոսում, ասես ես ուզում էի մեռնել։ Իսկի չհասկացա, թե ականի բեկորներն ինչպես խոցեցին մարմինս։

— Ցավե՞ց։

— Ցավելը՜ չգիտեմ։ Ասես կայծակ խփեց, ինչ-որ բան մխրճվեց թիակիս տակ ու տապալեց։

— Հետո՞։

—  Մահից չեմ վախեցել, առաջինը, որ փայլատակեց ուղեղիս մեջ, այն էր, թե ինչը կփրկի հորս զայրույթից։

—  Շարունակ ասում կրկնում էի, որ զգույշ լինես։

—  Զգույշ էի կռվում։ Առանձնապես վտանգավոր բան չկար։ Տղաները չե՞ն ասել քեզ։

—  Շա՜տ զգույշ ես եղել, դեռ կենդանությանդ ժամանակ էին ներկայացրել Վախթանգ Գորգասալի առաջին աստիճանի շքանշանի։ Դա՞ է զգուշությունը։

— Ուզում էի աչքի ընկնել, քո զարմը չե՞մ, ինչո՞ւ ես զարմանում։ Ժպտում է, ասես ինչ-որ բան է թաքցնում ինձնից։ Իսկ աչքերում հոգնություն է ու թախիծ։

— Այլ կերպ աչքի ընկնեիր, որդի՛։ Հա ասում էի՝ մի գնա, մեզ մի կործանիր, մեր կյանքը մի՛ խավարեցրու։ Չանսացիր հորդ ձայնին։

— Մեկը հո պիտի գնար։ Ի՜նչ է՝ ես արտոնյա՞լ էի։ Հո չէի թաքնվելու, հայրի՛կ։ Իսկ եթե ուզում ես ճիշտն իմանալ, հանուն քո սիրո գնացի։ Ռադիո-հեռուստատեսությամբ գոռում-գոչում էիր, թե հայրենիքը վտանգի մեջ է, հայրենիքը պաշտպանենք։ Եթե ես չգնայի, մարդիկ լեզու կառնեին, թե իր տղային թաքցրել, ուրիշների գլխին է հայրենասիրության քարոզ կարդում։

— Բայց ես ասում էի նան, որ սա անհավասար պատերազմ է, որ մեր դեմ հզոր կայսրությունն է կռվում, որ այսպես թե այնպես մենք՝ վրացիներս, դատապարտված ենք։

― Հետո՞ ինչ։ Դատապարտված վրացին չպիտի՞ կռվի։ Մի տեղ էլ ասել ես (լուրն այստեղ իմացա), թե մեր խաբված զավակները զոհվում են։ Մենք խաբված չենք, հայրիկ, մենք լավ գիտեինք՝ հանուն ինչի էինք գնում։

— Բայց երբ պայքարի մեջ ես մտնում, հաղթանակի թեկուզն աննշան հնարավորություն պիտի ունենաս։ Տեսնում էիր, չէ՞, որ ամբողջ տարին ռմբակոծում էին Սուխումը, իսկ մենք չէինք կարող ինքնաթիռ օդ հանել։ Սոչիում պարտադրեցին ռազմական գործողությունների դադարեցման պայմանագիր ստորագրել, որից հետո զինաթափեցին, ապա հարձակվեցին զինաթափ-հիասթափվածներիս վրա։ Դավաճանությունը սրանից ավելին չի կարող լինել։

— Այդ ամենը քաղաքականություն է, իսկ ես զինվոր էի։

—  Բայց քո մահով միայն դու չես մեռել, պիտի իմանայիր, որ ես ու մայրդ մեզ մնացած կյանքում մարմանդ կրակի վրա պիտի այրվենք– խորովվենք։

— Ես քեզ ավելի պինդ էի կարծում, հայրիկ։ Մենք հո ախպեր– տղերքի նման էինք, ի՞նչ պատահեց, ի՞նչ է եղել, մի՞թե պատերազմը միայն մեզ համար էր։ Պատերազմ մեկնողը կա՛մ վերադառնում է, կա՛մ չի վերադառնում։

— Քեզ համար հեշտ է այդպես ասել, դիահերձարանում երբ քեզ տեսա՝ կուրծքդ պատռված, բոյ-բուսաթով պառկած, աչքի լույսի պես պահած-փայփայած իմ Բաչուլիային, ինչ-որ բան մեռավ իմ մեջ, բոլորովին այլ մարդ դարձա այդ պահին, ավելի ճիշտ, ոչ թե մարդ, այլ կենդանի դիակ։

— Էլի քո մասին ես խոսում։ Ինչպես երեւում է՝ մարդ արարածն իսկապես եսամոլ է։ Քո վիշտն է ինձ վշտացնում։ Ես քո եւ մայրիկի պատճառով էի վշտանում մահից առաջ, թե չէ կյանքից զրկվելն այնքան էլ հոգ չէր ինձ համար։ Ինչ էլ լինի՝ գեղեցիկ էր իմ մահը՝ զենքը ձեռքիս, հանուն հայրենիքի։

— Է՜, հետո՞։ Իսկ որ ոչ մի բանի չհասա՞ր։ Որ քո նկարներն ու ստուգման երկու գրքույկներն են մնացել սեղանի վրա՞, գլխներիս տանք ես ու մայրդ, եւ ուրիշ ոչի՞նչ։ Դա՞ է գործը։

— Իմ կյանքն ինձ էր պատկանում, հայրի կ, ինչպես ցանկացա, այնպես վատնեցի։ Խոսելու, աղմկելու կարիք կա՞։

— Քեզ էր պատկանում, անշուշտ, բայց մեղքի զգացումը տանջում է ինձ. չկարողացա թաքցնել, խաբվեցի ինչ-որ բանում։ Բաց չպիտի թողնեի։

— Հո չէի՞ր կապելու քսան տարեկան մարդուն։— Եվ հնչեց նրա գեղեցիկ, զրնգուն ծիծաղը։

— Եվ այդուհանդերձ համոզված էի, որ դու դատապարտված էիր, որդի, թե՛ դու, թե՛ մյուսները։ Որքան էլ քաջաբար կռվեիք, Աբխազիայի կորստի վճիռը վերեւներում հորդան էր կայացրել։ Ահա թե ինչու է կսկծում սիրտս։

— Հավատա՛, հայրի՛կ, գիտեինք՝ ում դեմ ենք կռվում, բայց և այնպես մարտադաշտ մտանք։ Վրացին միշտ էլ այդպես է վարվել։ Ասա, տեսնեմ, վրացին ե՞րբ է ասպետ թշնամու դեմ կռիվ մղել՝ հարյուրի դեմ հարյուր հաշվով, մենք երբեէ համահավասար կռիվ վարե՞լ ենք։

— Ի՞նչ, իմացյա՞լ մահի գնացիք։ Մա՞հ էիք տենչում։

Մի պահ խորասուզվեց մտքերի մեջ, ապա ձեռքով շփեց ծիծեռնակի պոչի պես բաժանված հոնքը։

— Մահ չէինք տենչում... Չէ... Դա չեմ կարող ասել... Կարծում էինք՝ և՛ թշնամին, ե աշխարհը կտեսներ՝ ինչ արժեր մեզ համար մեր հողի ամեն մի թիզը... Կարծում էինք՝ կհասկանային մեզ, կհասկանային, որ հայրենի երկրի պաշտպանության համար տանկերի դեմ ելանք մերկ ձեռքերով... եւ ի վերջո թվում էր՝ կգթային.. կհասկանային... Չհասկացան... Չգթացին...

Նայեցի ժամացույցին։ Իմ երկրային ժամանակը կանգ էր առել։

Հեռվից եւ մերձիմոտ, ցածր ու հստակ լսվում էր հրեշտակների հավերժական դայլայլը։

Մենք նստել էինք կապուտակ խոտերի վրա եւ նայում էինք աստղերի խճանկար հիշեցնող մուգ լաջվարդ երկնքին։