Մեսեւեյվների տան ծեսը
հեղինակ՝ Արթուր Կոնան Դոյլ |
Իմ բարեկամ Հոլմսի բնավորության մեջ հաճախ ինձ զարմացնում էր մի տարօրինակ հատկություն․ չնայած, որ իր մտավոր աշխատանքում նա ամենաճշգրիտն ու ամենաճշտապահն էր մարդկանց մեջ, իսկ հագուստը միշտ էլ աչքի էր ընկնում ոչ միայն մաքրությամբ, այլ նույնիսկ նուրբ ու ընտիր լինելով, մնացած ամեն ինչում բարեկամս ամենաթափթփված էակն էր աշխարհիս երեսին, եւ նրա սովորությունները կարող էին խենթացնել նրա հետ միեւնույն հարկի տակ ապրող ուզածդ մարդուն։
Բանն այն չէ, որ ես ինքս էլ անբասիր չեմ այդ տեսակետից։ Վայրիվերո աշխատանքն Աֆղանստանում, որն ավելի ուժեղացրեց իմ ունեցած բնածին ձգտումը դեպի քոչվորական կյանքը, ինձ ավելի շփերթ դարձրեց, քան թույլատրելի է բժշկին։ Համենայն դեպքս իմ փնթիությունը որոշ սահման ունի, ու երբ տեսնում եմ, որ մարդ իր սիգարները ածխի դույլի մեջ է պահում, գրչահատով գամում է բուխարիկի վերևի տախտակին, ինձ, ճիշտն ասած, սկսում է թվալ, թե ես բոլոր առաքինությունների նմուշն եմ։ Բացի դրանից, ես միշտ համարել եմ, որ ատրճանակ կրակելն անվիճելիորեն պատկանում է այնպիսի զվարճությունների թվին, որով կարելի է զբաղվել միայն բաց երկնքի տակ։ Դրա համար էլ, երբ Հոլմսի մեջ կրակելու ցանկություն էր առաջանում, և նա ատրճանակն ու փամփշտակալն առնելով ընկղմվում էր բազմոցի մեջ, ու դիմացի պատն սկսում զարդարել հայրենասիրական «Վ․ Թ․»[1] նշանաբանով, որ գրում էր գնդակների միջոցով, ես առանձնապես սուր էի զգում, որ այդ զբաղմունքը բոլորովին էլ չի լավացնում մեր բնակարանի ո՛չ մթնորոտը, ո՛չ էլ արտքին տեսքը։
Մեր սենյակները միշտ էլ լցված էին տարօրինակ իրերով, որոնք կապ ունեին քիմիայի կամ որևէ քրեական գործի հետ, և այդ մասունքները միշտ դուրս էին գալիս ամենաանսպասելի տեղերից․․․ օրինակ՝ յուղամանից, իսկ երբեմն ավելի անհամապատասխան տեղից։ Սակայն ինձ ամենից շատ տանջում էին Հոլմսի թղթերը։ Նա սոսկալի չէր սիրում փաստաթուղթ ոչնչացնելը, մանավանդ եթե սրանք կապ ունեին այնպիսի գործերի հետ, որոնց իր ժամանակին ինքը մասնակցել էր․ բայց, ա՛յ, տնտղել իր թղթերն ու կարգի բերել, տարին մեկ կամ երկու անգամ հազիվ էր համարձակվում։ Կարծեմ անկապ նոթերիս ինչ֊որ մի տեղում ես արդեն ասել եմ, որ բարեկամիս անունը աշխարհով մեկ հռչակած հիանալի հարցաքննությունների ժամանակ Հոլմսին ուղեկցող եռուն էներգիայի բռնկումներին հետևում էին անտարբերության, ուժերի անկման ժամանակաշրջաններ։ Եվ այդ ժամանակ նա իր սիրելի գրքերը ձեռքին ամբողջ օրերով պառկում էր բազմոցին ու կարդում, մերթընդմերթ ելնելով տեղից, որպեսզի ջութակ նվագի։ Այսպիսով, ամիսներն անցնում էին ամիսների հետևից, գնալով ավելի շատ թղթեր էին կուտակվում, և բոլոր անկյունները լցվում էին ձեռագրերով։ Այրել այդ ձեռագրերը՝ ոչ մի դեպքում թույլ չէր տրվում․ թղթերի տիրոջից բացի, ոչ ոք իրավունք չուներ տնօրինել դրանց բախտը։
Ձմռան մի երեկո, երբ երկուսս էլ նստած էինք բուխարիկի առաջ, ես համարձակվեցի ակնարկել Հոլմսին, թե քանի որ նա ավարտել է հուշատետրի մեջ գրանցումներ անելը, թերևս մեղք գործած չի լինի, եթե մեկ֊երկու ժամ ծախսի՝ մեր բնակարանին ավելի բնակելի տեսք տալու համար։ Նա չէր կարող չխոստովանել, որ իմ խնդրանքն արդարացի է և բավականին վհատված տեսքով, ծուլորեն գնաց իր ննջարանը։ Շուտով նա դուրս եկավ այնտեղից, իր հետևից քարշ տալով մի մեծ թղթերի արկղ։ Արկղը դնելով սենյակի մեջտեղն ու նրա առջև՝ աթոռին նստելով, բարեկամս ետ գցեց արկղի խուփը։ Ես տեսա, որ արկղն արդեն մեկ երրորդով լցված է թղթերի փաթեթներով, որոնք կապկպված են կարմիր երիզակով։
― Այստեղ շատ հետաքրքիր բաներ կան, Ուո՛տսըն, ― ասաց նա խորամանկորեն նայելով ինձ։ ― Որ իմանայիք, թե ինչ կա այս արկղի մեջ, թերևս խնդրեիք, որ այստեղի որոշ թղթեր հանեմ, և ոչ թե նորերը դնեմ։
― Ուրեմն դրանք ձեր առաջվա գործերի հաշվետվություննե՞րն են, ― հարցրի ես։ ― Մի անգամ չեմ ես ափսոսացել, որ նոթեր չունեմ վաղուց տեղի ունեցած այդ դեպքերի մասին։
― Այո՛, սիրելի՛ս։ Այդ բոլոր դեպքերը կատարվել են մինչև իմ սեփական կենսագրի երևան գալը, որը մտքին դրել է հռչակել իմ անունը։
Նուրբ, փաղաքուշ շարժումներով նա հանում էր կապոցը կապոցի հետևից։
― Ոչ բոլոր գործերն էին վերջանում հաջողությամբ, Ուո՛տսըն, ― ասաց նա, ― բայց դրանց մեջ վերին աստիճանի ուշագրավ գլուխկոտրուկներ կան։ Ահա, օրինակ, Թարտոնի սպանության հաշվետվությունը, ահա գինեվաճառ Վամբերրիի գործը, ահա և մի ռուս պառավի պատահած դեպքը։ Այս էլ, օրինակ՝ ալյումինե հենակի տարօրինակ պատմությունն է և մանրամասն հաշվետվություն ծուռոտն Ռիկոլետտիի ու նրա սոսկալի կնոջ մասին։ Իսկ սա․․․ այ, սա իսկապես սքանչելի է։
Նա ձեռքը կողեց մինչև արկղի հատակն ու հանեց՝ դուրս քաշովի կափարիչով մի փայտե արկղիկ, նման այն տուփերին, որոնց մեջ մանկական խաղալիքներ են ծախում խանութներում։ Բարեկամս այդ արկղից հանեց ճմրթված մի թուղթ, հնաձև պղնձե բանալի, փայտե ցցիկ, որին կապած էր կանեփաթելի մի կաժ և երեք հատ հին, ժանգոտած մետաղյա գավաթ։
― Հը՜, ի՜նչ կասեք, բարեկա՛մս, դո՞ւր են գալիս այս գանձերը, ― հարցրեց նա ժպտալով, երբ դեմքիս տարակուսանքի արտահայտություն տեսավ։
― Ուշագրավ հավաքածու է։
― Շա՜տ ուշագրավ։ Իսկ սրա հետ կապված պատմությունը ձեզ համար ավելի հետաքրքիր կլինի։
― Ուրեմն այս մասունքներն իրենց պատմությո՞ւնն ունեն։
― Դեռ ավելին, սրանք հենց իրենք պատմություն են։
― Ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով։
Շերլոկ Հոլմսը այդ բոլոր առարկաները դասավորեց սեղանի եզրին, նստեց իր բազկաթոռին ու հաճույքից փայլող աչքերով սկսեց դիտել դրանք։
― Սա է այն ամենը, ինչ ես պահել եմ որպես հիշատակ «Մեսհրեյվների տան ծեսի» հետ կապ ունեցող մի գործի։
Հոլմսը առաջներում էլ էր հաճախ հիշատակում այդ գործի մասին, բայց ինձ չէր հաջողվում նրանից իմանալ մանրամասնությունները։
― Ինչքա՜ն կուզենայի, որ դուք պատմեիք այդ դեպքի մասին․․․ ― խնդրեցի ես։
― ․․․ Եվ այս ամբողջ հնոտին թողնեմ այսպե՞ս, չհավաքե՞մ, ― զավեշտորեն առարկեց նա։ ― Բա ի՞նչ եղավ ձեր սերը դեպի կարգ ու կանոնը։ Ճիշտն ասած, ես ինքս էլ եմ ուզում, որ դուք այս պատմությունը միացնեք ձեր տարեգրություններին, որովհետև այնպիսի մանրամասնություններ ունի սա, որ եզակի են դարձնում այս գործը ոչ միայն Անգլիայում կատարված քրեական հանցագործությունների խրոնիկայում, այլև ուրիշ երկրների։ Առանց այս չափազանց յուրահատուկ պատմության նկարագրության, իմ փոքրիկ խիզախումների հավաքածուն լրիվ չէր լինի․․․
Դուք պետք է որ հիշեք, թե ինչպես «Գլորիա Սկոտտին» պատահած դեպքն ու իմ խոսակցությունն այն դժբախտ ծերունու հետ, որի ճակատագրի մասին պատմել եմ ձեզ, առաջին անգամ մղեցին ինձ դեպի միտքն զբաղվելու այն պրոֆեսիայով, որը հետագայում ամբողջ կյանքիս գործը դարձավ։ Հիմա իմ անունը լայնորեն հայտնի է։ Ոչ միայն հասարակությունը, այլև պաշտոնական շրջաններն ինձ համարում են վիճելի հարցերը լուծելու վերջին ինստանցիան։ Բայց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ես ու դուք նոր էինք ծանոթացել, ես արդեն ունեի բավականաչափ նշանակալից, չնայած ոչ այնքան եկամտաբեր պրակտիկա։ Դրա համար էլ չեք կարող պատկերացել, Ուո՛տսըն, թե ինչքա՜ն դժվար էր ինձ համար սկզբում և ինչքան երկար էի սպասում ես հաջողության։
Առաջին անգամ որ Լոնդոն եկա, բնակություն հաստատեցի Բրիտանական թանգարանի հետևը՝ Մոնտեգյու֊ստրիտում, և ապրում էի այնտեղ, ազատ ժամերս (իսկ այդպիսի ժամեր նույնիսկ չափից անց շատ ունեի) լցնելով գիտության այն բոլոր ասպարեզների ուսումնասիրությաբ, որոնք կարող էին պետք գալ իմ պրոֆեսսիայի մեջ։ Ժամանակ առ ժամանակ մարդիկ ինձ էին դիմում խորհուրդ ստանալու համար՝ գերազանցապես նախկին ուսանող ընկերներիս երաշխավորությամբ, որովհետև համալսարանում սովորելու վերջին տարիներին այնտեղ քիչ չէին խոսում իմ մեթոդների մասին։ Երկորդ գործը, որի առիթով դիմեցին ինձ, «Մեսհրեյվների տան» գործն էր, և այն հետաքրքրությունը, որը առաջացրեց իրադարձությունների այդ տարօրինակ շղթան, ինչպես նաև այն կարևոր հանգամանքները, որ ունեցավ իմ միջամտությունը, հանդիսացան հենց առաջին քայլերն այն ճանապարհի, որ ինձ հասցրեց իմ ներկա վիճակին։
Ռեջինալդ Մեսհրեյվը սովորում էր նույն կոլեջում, որտեղ որ ես, և մենք քիչ թե շատ բարեկամական հարաբերությունների մեջ էինք։ Նա առանձնապես հանրաճանաչ չէր մեր շրջապատում, չնայած՝ ինձ միշտ թվում էր, թե այն գոռոզությունը, որի մեջ նրան մեղադրում էին, ծայրահեղ ամոթխածությունը ծածկելու լոկ մի փորձ էր։ Արտաքինով նա տիպիկ ազնվական էր․ խոշոր քթով ու մեծ֊մեծ աչքերով, բարալիկ դեմք, անփույթ, բայց չափած֊ձևած վարվելաձև․․․ Եվ իրոք նա թագավորության հնագույն տոհմերից մեկի սերնդից էր, թեև կրտսեր ճյուղի, որը դեռևս տասնվեցերորդ դարում անջատվեց հյուսիսային Մեսհրեյվներից ու բնակություն հաստատեց Արևմտյան Սասսեքսում, ընդ որում Հերլստոն ամրոցը՝ Մեսհրեյվների ոստանը, թերևս կոմսության ամենահին շենքերից մեկն է։ Թվում է, թե այն ամրոցը, որտեղ նա ծնվել էր, իր կնիքն էր թողել այդ մարդու արտաքինի վրա, ու երբ նայում էի նրա գունատ դեմքին, հատու դիմագծերին ու անբարտավան կեցվածքին, աչքերիս առաջ ակամա պատկերանում էին աշտարակային գորշ կամարները, վանդակապատ պատուհաններն ու ֆեոդալական ճարտարապետության բոլոր այդ պատկառելի մնացորդները։ Երբեմն պատահում էր, որ ես ու նա զրուցում էինք․ և հիշում եմ, ամեն անգամ նա աշխուժորեն հետաքրքրվում էր իմ ուսումնասիրությունների ու եզրակացությունների մեթոդներով։
Մոտ չորս տարի էր, որ մենք չէինք տեսնվել, և ահա մի առավոտ նա եկավ ինձ մոտ՝ Մոնտեգյու֊ստրիտ։ Քիչ էր փոխվել նա․ հագնված էր հրաշալի (նա միշտ էլ մի փոքր պճնամոլ էր) և պահպանել էր հանգիստ նրբագեղությունը, որ առաջ էլ նրան տարբերում էր մյուսներից։
― Ինչպե՞ս եք, Մեսհրեյվ, ― բարեկամական ձեռքսեղմումներից հետո հարցրի ես։
― Դուք երևի լսել եք իմ խեղճ հոր մահը, ― ասաց նա։ ― Այդ բանը պատահեց մոտ երկու տարի առաջ։ Պարզ է, որ ես այն ժամանակ ստիպված եղա ստանձնել հերլստոնյան կալվածքի կառավարումը։ Բացի դրանից, ես իմ օկրուգի պատվիրակն եմ, այնպես որ ժամանակս շատ է զբաղված։ Իսկ դուք, Հոլմս, ասում են՝ վճռել եք գործնականում կիրառել այն աչքի ընկնող ընդունակությունները, որոնցով զարմացնում էիք մեզ անցած գնացած տարիներին։
― Այո՛, ― պատասխանեցի ես, ― հիմա փորձում եմ հաց վաստակել խելքով։
― Շատ ուրախ եմ, որովհետև ձեր խորհուրդն այժմ պարզապես թանկ կլիներ ինձ համար։ Մեզ մոտ՝ Հերլստոնում տարօրինակ դեպքեր տեղի ունեցան, և ոստիկանությանը չհաջողվեց պարզել որևէ բան։ Դա մի գլուխկոտրուկ է ուղղակի։
Կարող եք պատկերացնել, թե ինչպիսի զգացումով էի լսում նրան, Ուո՛տսըն։ Չէ՞ որ այն դեպքը, որին ես անգործության այդ բոլոր ամիսներին այնպիսի այրող անհամբերությամբ սպասում էի, թվում էր, թե իմ առջև է։ Հոգուս խորքում միշտ էլ համոզված էի, որ հաջողակ կլինեմ այնտեղ, ուր որ ուրիշները անհաջողություն են կրել, և ահա ինձ համար հնարավորություն էր ստեղծվում փորձել ինքս ինձ։
― Պատմեցեք բոլոր մանրամասնությունները, ― գոչեցի ես ու Ռեջինալդ Մեսհրեյվին առաջարկեցի մի գլանակ Նա նստեց իմ դիմաց ու ծխեց։
― Պետք է ձեզ ասեմ, ― սկսեց նա, ― որ թեև ես ամուսնացած չեմ, բայց ստիպված եմ Հերլստոնում պահել սպասավորների մի ամբողջ հաստիք։ Ամրոցը շատ մեծ է, ծայր աստիճան անհեթեթ կառուցված և դրա համար էլ մշտական հսկողության կարիք ունի։ Բացի դրանից, մի արգելավայր ունեմ, և փասիանների որսի ժամանակ մեր տանը սովորաբար հավաքվում է մեծ բազմություն, որը նույնպես քիչ սպասավորներ չի պահանջում։ Ունեմ ընդամենը ութ աղախին, մի խոհարար, ծառայապետ, երկու լաքեյ և թղթատար մի տղա։ Այգում և ձիերի գոմում կան, իհարկե, հատուկ բանվորներ։
Այդ մարդկանցից ամենից շատ մեր ընտանիքում աշխատել է Բրանտոնը՝ ծառայապետը։ Երբ հայրս նրան վերցրեց իր մոտ, Բրանտոնը տեղազուրկ երիտասարդ ուսուցիչ էր, և մի քիչ ժամանակ անց իր ուժեղ բնավորության ու եռանդի շնոհիվ անփոխարինելի մի մարդ դարձավ մեր տանը։
Դա բարձրահասակ, հոյակապ ճակատով գեղեցիկ մի տղամարդ է, և չնայած որ քսան տարի է ինչ մեզ մոտ է ապրում, նա հիմա էլ քառասուն տարեկանից ավել չի լինի։ Կարող է տարօրինակ թվալ, որ այդքան գրավիչ արտաքինով ու արտասովոր ընդունակություններով մարդը (նա խոսում է մի քանի լեզվով ու նվագում համարյա թե բոլոր երաժշտական գործիքների վրա), այդքան երկար ժամանակ բավարարվում էր իր համեստ վիճակով, բայց ըստ երևույթին նա լավ էր ապրում, ու ոչ մի փոփոխության չէր էլ ձգտում։ Հերլստոնյան ծառայապետը միշտ էլ գրավում էր մեր հյուրերի ուշադրությունը։
Սակայն այդ կատարելությունը մի պակասություն ունի․ մի քիչ դոնժուան է, և դուք հասկանում եք, որ մեր խուլ վայրում նրա համար այնքան էլ դժվար չէ խաղալ այդ դերը։
Ամեն ինչ լավ էր ընթանում, քանի դեռ նա ամուսնացած էր․ բայց երբ կինը մեռավ, Բրանտոնը քիչ հոգս չպատճառեց մեզ։ Ճիշտ է, մի քանի ամիս առաջ մենք գրեթե հանգստացանք ու վճռեցինք, որ ամեն ինչ կարգի կընկնի․ Բրանտոնը նշանվեց մեր կրտսեր աղախնի՝ Ռեչել Հաուելզի հետ, բայց հետո թողեց նրան հանուն Ջեննեթ Թրեջելիսի՝ ավագ եգերի դստեր։ Ռեչելը շատ լավ աղջիկ է, բայց ինչպես և Ուելսի ծնունդ բոլոր կանայք ընդհանրապես, շատ տաքարյուն է և անհավասարակշիռ։ Այդ դեպքից հետո նա հիվանդացավ ուղեղի բորբոքումով ու անկողին ընկավ։ Վերջերս նա առողջացավ ու հիմա ման է գալիս, ավելի ճիշտ՝ մինչև երեկ ման էր գալիս ստվերի նման․ միայն աչքերն են մնացել դեմքին․․․
Այսպիսին էր մեր առաջին դրաման Հերլստոնում, բայց երկրորդը արագ հարթեց առաջինի տպավորությունը մեր հիշողության մեջ, մանավանդ որ դրան նախորդեց մի իրադարձություն ևս․ ծառայապետ Բրանտոնը խայտառակ կերպով հեռացվեց մեր տնից։
Ահա թե ինչպես եղավ այն։ Արդեն ասացի, որ Բրանտոնը շատ խելացի է, և ինչպես երևում է, հենց խելքն էլ դարձավ նրա կործանման պատճառը, արթնացնելով նրա մեջ մի ինչ֊որ անհագ հետաքրքրություն դեպի այն առարկաները, որոնք ամենևին կապ չունեին իր հետ։ Մտքովս էլ չէր անցնի, որ այդ հետաքրքրությունը կարող էր նրան այդքան հեռու տանել, բայց մի դեպք բաց արեց աչքերս։
Ինչպես ասացի, մեր տունը շատ անհեթեթ է կառուցված․ նա անհաշիվ անցուղիներ ունի։ Անցյալ շաբաթ, ավելի ստույգ՝ անցյալ հինգշաբթի գիշերը, ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում քնել, որովհետև ճաշից հետո հիմարաբար խմեցի մի գավաթ սև ու թունդ սուրճ։ Մինչև գիշերվա ժամը երկուսը տանջվեցի և, տեսնելով, որ միևնույն է՝ չեմ քնի, վեր կացա ու մոմ վառեցի, որպեսզի շարունակեմ սկսածս վեպի ընթերցանությունը։ Սակայն պարզվեց, որ գիրքը մոռացել եմ բիլիարդանոցում, դրա համար էլ խալաթս գցեցի ուսերիս և ուղևորվեցի գիրքս բերելու։
Բիլիարդանոց հասնելու համար, մի սանդղաշար պիտի իջնեի ու անցնեի միջանցքը, որ տանում է դեպի գրադարան և զինասենյակ։ Կարո՞ղ եք երևակայել զարմանքս, երբ մտնելով միջանցք, տեսա աղոտ մի լույս, որ ընկնում էր գրադարանի բաց դռնից։ Անկողին մտնելուց առաջ ես ինքս էի հանգցրել այնտեղի լամպը ու փակել դուռը։ Պարզ է, որ առաջին միտքս այն էր, թե մեր տունը գողեր են մտել։ Հերլստոնի բոլոր միջանցքների պատերը զարդարված են հինավուրց զենքերով․ դա իմ նախնիների ռազմական ավարն է։ Պատերից մեկի վրայից ճանկելով տապարատեգ, մոմը դրեցի հատակին, ոտքերիս ծայրերի վրա գողեգող առաջացա միջանցքով ու գրադարանի բաց դռնից ներս նայեցի։
Ծառայապետ Բրանտոնը, լրիվ հագնված, նստած էր բազկաթոռին։ Նրա ծնկներին փռված էր մի թուղթ, որ աշխարհագրական քարտեզի նման էր, Բրանտոնը մտքերի մեջ խորասուզված նայում էր այդ թղթին։ Զարմանքից մեխվելով տեղումս, անշարժ կանգնել ու նայում էի նրան։ Սենյակը աղոտ լուսավորված էր մի կտոր մոմի լույսով։ Մեկ էլ Բրանտոնը վեր կացավ, մոտեցավ պատի մոտ դրված ամբիոնանման գրասեղանին, բաց արեց ու դուրս քաշեց արկղիկներից մեկը։ Այդտեղից մի ինչ֊որ թուղթ հանելով, նա նորից նստեց իր տեղը, թուղթը դրեց սեղանին՝ մոմի մոտ, ձեռքերով հարթեց ու սկսեց ուշադրությամբ զննել։
Մեր տոհմային փաստաթղթերի այդ հանգիստ ուսումնասիրությունը ինձ այնպիսի կատաղության հասցրեց, որ չդիմացա ու մի քայլ առաջ գնացի։ Բրանտոնի հայացքը կտրվեց թղթից։ Տեսնելով, որ կանգնած եմ դռան մեջ, նա վեր թռավ տեղից, նրա դեմքը վախից կանաչ դարձավ, և նա քարտեզի նման թուղթը հապճեպ խոթեց գրպանը։
«Հիանալի՜ է, ― ասացի ես։ ― Ահա թե ինչպե՜ս եք արդարացնում մեր վստահությունը։ Վաղվանից հեռացվում եք գործից»։
Բրանտոնը գլուխ տվեց ու առանց մի բառ ասելու աննկատելի անցավ իմ կողքով։ Մոմի կտորը մնաց սեղանին, ու նրա լույսի տակ ես զննեցի այն թուղթը, որ ծառահապետը հանել էր գրասեղաից։ Ի զարմանս իմ, բանից դուրս եկավ, որ դա ոչ թե կարևոր փաստաթուղթ է, այլ միմիայն պատճենն այն հարց ու պատասխանի, որ արտասանվում է հին յուրօրինակ մի ծեսի կատարման ժամանակ, որ մեզ մոտ կոչվում է «Մեսհրեյվների տան ծես»։ Ահա մի քանի դար է, ինչ մեր ցեղի յուրաքանչյուր տղամարդ, որ չափահաս է դառնում, կատարում է հայտնի մի հանդիսակարգ, որը որոշ հետաքրքրություն է ներկայացնում միայն այդ ընտանիքի անդամների կամ, կարող է պատահել, որևէ հնէաբանի համար, ինչպես ընդհանրապես մեր ամբողջ հերալդիկան, բայց ոչ մի գործնական կիրառում չի կարող ունենալ։
― Այդ թղթին մենք դեռ կանդրադառնանք, ― ասացի Մեսհրեյվին։
― Եթե կարծում եք, որ դա իսկապես անհրաժեշտ է․․․ ― որոշ տատանումներով պատասխանեց զրուցակիցս։ ― Այսպես ուրեմն, շարունակում եմ փաստերի շարադրումը։ Գրասեղանը Բրանտոնի թողած բանալիով փակեցի և ուզեցի հեռանալ, երբ հանկարծ զարմաքով տեսա, որ ծառայապետը վերադարձավ ու կանգնեց իմ առջև։
«Մի՛ստր Մեսհրեյվ, ― բացականչեց նա հուզմունքից խռպոտած ձայնով, ― ես այս անպատվությանը չեմ դիմանա։ Ես փոքր մարդ եմ, բայց հպարտություն ունեմ, և անպատվությունն ինձ կսպանի։ Իմ մահը կծանրանա ձեր խղճի վրա, սը՛ր, եթե դուք ինձ հուսահատության հասցնեք։ Աղաչում եմ, եթե անհնարին եք համարում թողնել ինձ ձեր տանն այս բոլորից հետո, մի ամիս ժամանակ տվեք, որպեսզի կարողանամ ասել, թե իբր իմ կամքով եմ հեռանում։ Իսկ հեռացվել բոլոր սպասավորների առաջ, որոնք ինձ այդքա՜ն լավ գիտեն․․․ ոչ, դա իմ ուժերից վեր է»։
«Դուք չարժեք, որ ձեզ հետ առանձնապես նազուտուզ անեն, Բրա՛նտոն, ― պատասխանեցի ես։ ― Ձեր արարքն ուղղակի վրդովեցուցիչ է, բայց քանի որ այսքան ժամանակ ծառայել եք մեր տանը, հասարակական պարսավանքի չեմ ենթարկի ձեզ։ Սակայն մի ամիսը շատ է։ Կարող եք հեռանալ մի շաբաթ հետո և ինչ պատրվակով ուզում եք»։
«Մի շաբաթ հետո՞, սը՛ր, ― բղավեց նա հուսահատ։ ― Օ՜, գոնե երկու շաբաթ ժամանակ տվեք»։
«Մի շաբաթ հետո՛, ― կրկնեցի,― և համարեցեք, որ ձեզ հետ շատ մեղմ վարվեցին»։
Նա գլուխը կրծքին կախած դանդաղ հեռացավ, բոլորովին ոչնչացված, իսկ ես հանգցրի մոմն ու գնացի սենյակս։
Հաջորդ երկու օրվա ընթացքում Բրանտոնն իր պարտականությունները կատարում էր ամենամանրակրկիտ կերպով։ Ես չէի հիշեցնում այն, ինչ տեղի էր ունեցել ու հետաքրքրությամբ սպասում էի, թե ինչ կհորինի նա իր խայտառակությունը ծածկելու համար։ Բայց վրա երրորդ օրը նա սովորության հակառակ չներկայացավ կարգադրություններ ստանալու։ Նախաճաշից հետո, ճաշասենյակից դուրս գալիս, պատահաբար տեսա աղախին Ռեչել Հաուելզին։ Ինչպես արդեն ասացի, նա միայն վերջերս էր ապաքինվել հիվանդությունից, և այդ օրն այնքան ուժասպառ եղածի տեսք ուներ, որ ես նույնիսկ կշտամբեցի նրան աշխատելն սկսելու համար։
«Անկողնուց իզուր եք վեր կացել, ― ասացի։ ― Աշխատանքի կանցնեք, երբ որ մի քիչ ամրապնդվեք»։
Նա այնքան տարօրինակ հայացքով նայեց ինձ, որ ես մտածեցի՝ չլինի թե հիվանդությունն ազդել է նրա գիտակցության վրա։
«Արդեն ամրապնդվել եմ, միստր Մեսհրեյվ», ― պատասխանեց նա։
«Տեսնենք բժիշկն ինչ կասի, ― առարկեցի ես։ ― Իսկ առայժմ թողեք աշխատելն ու գնացեք ցած։ Ի դեպ, ասացեք Բրանտոնին, որ անցնի իմ սենյակը»։
«Ծառայապետը կորել է», ― ասաց Ռեչելը։
«Կորե՞լ է։ Այսինքն՝ ինչպե՞ս թե կորել է»։
«Կորել է։ Ոչ ոք նրան չի տեսել։ Սենյակում չկա։ Կորել է, այո՛, այո՛, կորել է»։
Ռեչելը հենվեց պատին ու սկսեց հիստերիկ կերպով քրքջալ, իսկ ես հանկարծակի մոլուցքից վախեցած, վազեցի դեպի զանգակն ու նրանով օգնություն կանչեցի։ Աղջկան տարան իր սենյակը, ընդ որում նա շարունակում էր քրքջալ ու հեկեկալ, իսկ ես սկսեցի հարցուփորձ անել Բրանտոնի մասին։ Կասկած չկար․ նա անհետացել էր։ Բանից պարզվեց, որ նրա անկողնին ձեռք տված չէր, և նախորդ օրն իր սենյակը գնալուց հետո, նրան ոչ ոք չի տեսել։ Սակայն դժվար էր պատկերացնել, թե ինչպես է նա դուրս գնացել տնից, որովհետև առավոտյան և՛ լուսամուտները, և՛ դռները ներսից փակ գտան։ Բրանտոնի հագուստը, ժամացույցը, նույնիսկ դրամը, բոլորն իր սենյակում էին, բացի մի ձեռք սև զգեստից, որ նա սովորաբար հագնում էր։ Չկային միայն տնային մուճակները, բայց երկարաճիտ կոշիկներն առկա էին։ Ո՞ւր կարող էր գիշերը գնալ ծառայապետ Բրանտոնը և ի՞նչ էր պատահել նրան։
Հասկանալի է, մենք շենքն ու բոլոր ապաստանները խուզարկեցինք, բայց ոչ մի տեղ նրա հետքերը չգտանք։ Կրկնում եմ, որ մեր տունն իսկական լաբիրինթոս է, առանձնապես հին թևը, որ այժմ արդեն անմարդաբնակ է, բայց մենք, համենայն դեպս՝ խուզարկեցինք յուարաքանչյուր սենյակն ու անգամ ձեղնահարկերը։ Մեր բոլոր պրպտումներն արդյունք չտվին։ Ուղղակի չէի հավատում, որ Բրանտոնը հենց այդպես՝ դատարկ կարող էր հեռանալ, թողնելով իր ամբողջ ունեցվածքը․ ինչևէ, նա չկար, և մենք ստիպված էինք հաշվի նստել այդ փաստի հետ։ Տեղական ոստիկանությունից մարդ կանչեցի, բայց չհաջողվեց որևէ բան հայտնաբերել․ դրա նախորդ օրը անձրև էր եկել և տան չորս բոլորը եղած մարգագետինների ու կածանների զննումը ոչ մի արդյունքի չհասցրեց։ Այսպես էր դրությունը, երբ մի նոր իրադարձություն շեղեց մեր ուշադրությունը այդ առեղծվածից։
Երկու օր շարունակ Ռեչել Հաուելզը մեկ զառանցանքի մեջ էր ընկնում, մեկ հիստերիկայի մոլուցքներ էր ունենում։ Այնքան վատ էր, որ ստիպված էինք լինում գիշերները հիվանդապահ հրավիրել։ Բրանտոնի անհայտացման երրորդ գիշերը հիվանդապահ կինը տեսավ, որ հիվանդը հանգիստ քնած է, ինքն էլ ննջեց բազկաթոռին նստած։ Առավոտն արթնանալով, հիվանդապահը տեսավ, որ մահճակալը թափուր է, լուսամուտը բաց, իսկ հիվանդն անհետացել է։ Ինձ անմիջապես արթնացրին․ երկու սպասավոր վերցնելով հետս, ես գնացի կորսվածին որոնելու։ Մենք հեշտությամբ որոշեցինք այն ուղղությունը, որով նա փախել էր։ Լուսամուտից սկսած մինչև լճակը, մարգագետնով անցնում էին հետքեր, որոնք միայն կորչում էին մեր կալվածքից դուրս տանող մանրախճով սփռված կածանի մոտ։ Լճակն այդտեղ ութ ոտնաչափ խորություն ունի, և դուք կարող եք պատկերացնել, թե ինչպիսի զգացում համակեց ինձ, երբ տեսանք, որ խեղճ ցնորված աղջկա ոտքերի հետքերն ընդհատվում են հենց ջրի մոտ։ Հասկանալի է, որ մենք անմիջապես զինվեցինք կեռաձողերով ու սկսեցինք փնտրել ջրահեղձի մարմինը, բայց չգտանք։ Սակայն դրա փոխարեն ջրից հանեցինք ուրիշ, բոլորովին անսպասելի մի առարկա։ Դա հին, ժանգոտ, գույնը կորցրած մետաղի կտորտանքներով և ոչ այն է կայծաքարի, ոչ այն է ապակու անփայլ բեկորներով լիքը լցված քաթանե մի պարկ էր։ Այդ տարօրինակ ավարից բացի, լճակում բացարձակապես ոչինչ չգտանք և, չնայած երեկվա մեր բոլոր պրպտումներին ու հարցուփորձին, այդպես էլ ոչինչ չիմացանք ո՛չ Ռեչել Հաուելզի, ո՛չ Ռիչարդ Բրանտոնի մասին։ Տեղական ոստիկանությունը շփոթվել է միանգամայն, և այժմ վերջին հույսս դուք եք․․․
Պատկերացրեք, Ուո՛տսըն, թե ինչպիսի բուռն հետաքրքրությամբ լսեցի այդ արտասովոր իրադարձությունների պատմությունը, թե ինչպես էի ուզում դրանք ի մի բերել, մի ամբողջություն դարձնել ու գտնել այն ուղեցույց թելը, որ ինձ կհասցներ լուծմանը։
Ծառայապետը անհետացավ, աղախինն անհետացավ։ Աղախինը մի ժամանակ սիրում էր ծառայապետին, բայց հետո հիմք ուներ ատելու նրան։ Աղախինը Ուելսի ծնունդ էր՝ անզուսպ ու կրքոտ մի խառնվածք։ Բրանտոնի անհետանալուց անմիջապես հետո Ռեչելը շատ դյուրագրգիռ էր դարձել։ Նա լճակն էր գցել շատ տարօրինակ պարունակություն ունեցող մի պարկ։ Այս փաստերից յուրաքանչյուրն արժանի էր ուշադրության, բայց ոչ մեկը գործի էությունը չէր բացատրում։ Որտե՞ղ պետք է փնտրեի ես դեպքերի այդ խճճված շղթայի սկիզբը։ Չէ՞ որ իմ ձեռքին էր սրա վերջին օղակը միայն․․․
― Մեսհրեյվ, ― ասացի, ― ես անհրաժեշտաբար պետք է տեսնեմ այդ փաստաթուղթը, որի ուսումնասիրությունը ձեր ծառայապետը համարում էր այնքան կարևոր, ինչի համար նույնիսկ խիզախում էր կորցնել պաշտոնը։
― Ըստ էության մեր այդ «ծեսը» լիակատար անմտություն է, ― պատասխանեց նա, ― և միակ բանը, որ այդ ծեսը արդարացնում է, նրա հնությունն է։ Ես ինձ հետ բերել եմ հարցերի ու պատասխանների պատճենը, ենթադրելով, որ միգուցե մտքներովդ անցնի տեսնել դա։
Մեսրեյվն ինձ մեկնեց այդ թերթիկը, որ դուք տեսնում եք ձեռքիս, Ուո՛տսըն։ Այդ ծեսը քննության նման մի բան է, որին պետք է ենթարկվի Մեսրեյվ տոհմի չափահաս դարձած յուրաքանչյուր տղամարդ։ Հիմա կարդամ հարցերն ու պատասխաններն այն հերթականությամբ, ինչպես գրված է այս թերթիկում․
«Ո՞ւմ է պատկանում այս բանը։
«Նրան, ով գնաց»։
«Ո՞ւմ կպատկանի սա»։
«Նրան, ով կգա»։
«Ո՞ր ամսին եղավ այդ»։
«Վեցերորդ՝ առաջինից հաշված»։
«Որտե՞ղ է արևը»։
«Կաղնու վերևը»։
«Որտե՞ղ է ստվերը»։
«Ծփիի տակ»։
«Քանի՞ քայլ պիտի արվի»։
«Դեպի հյուսիս՝ տասը և տասը, դեպի արևելք՝ հինգ ու հինգ, դեպի հարավ՝ երկու և երկու, դեպի արևմուտք՝ մեկ ու մեկ, և դեպի ցած»։
«Ի՞նչ կտանք մենք սրա համար»։
«Այն ամենը, ինչ ունենք»։
«Հանուն ինչի՞ կտանք սա»։
«Հանուն վեհ պարտքի»։
― Իսկականի մեջ թվականը չկա, ― նկատեց Մեսհրեյվը, ― բայց ուղղագրությունից դատելով, այս փաստաթուղթը տասնյոթերորդ դարի կեսերին է վերաբերում։ Ի միջի այլոց վախնում եմ, որ սա քիչ օգնի մեր գաղտնիքը բացելուն։
― Բայց և այնպես սա մի նոր առեղծված է դնում մեր առջև, ― պատասխանեցի ես, ― և էլ ավելի հետաքրքիր։ Եվ հնարավոր է, որ մեկնելով այս, մենք դրանով կլուծենք նաև առաջինը։ Հուսով եմ, դուք չեք վիրավորվի, Մեսհրե՛յվ, եթե ասեմ, որ ձեր ծառայապետն ըստ երևույթին շատ խելացի մարդ է և ավելի մեծ խորաթափանցության ու զգացողության տեր, քան նրա տերերի տասը սերունդը։
― Իսկապես ասած, չեմ հասկանում ձեզ, ― պատասխանեց Մեսհրեյվը։ ― Ինձ թվում է, թե այս թուղթը ոչ մի գործնական նշանակություն չունի։
― Իսկ ինձ թվում է՝ շատ կարևոր, և, ինչպես երևում է, Բրանտոնն էլ նույն կարծիքին էր։ Կարծում եմ, որ նա այս փաստաթուղթը տեսել է անգամ մինչև այն գիշերը, երբ դուք նրան բռնել եք հանցանքի մեջ։
― Միանգամայն հնարավոր է։ Մենք այս թուղթը երբեք չենք թաքցնում։
― Ավելի շուտ, այդ անգամ նա պարզապես ուզում էր հիշողության մեջ թարմացնել սրա բովանդակությունը։ Ինչպես հասկացա, նա ձեռքին բռնած է եղել ինչ֊որ մի քարտեզ կամ պլան, որը համեմատելիս է եղել ձեռագրի հետ և հենց որ ձեզ տեսել է, խոթել է գրպանը։
― Միանգամայն ճիշտ է։ Բայց նրա ինչի՞ն կարող էր պետք գալ մեր ընտանեկան հինավուրց ծիսակատարությունը և ի՞նչ է նշանակում այս ամբողջ զառանցանքը։
― Կարծում եմ, որ մենք կարող ենք դա պարզել առանց մեծ դժվարության, ― պատասխանեցի ես։ ― Ձեր թույլտվությամբ, մենք հենց առաջին գնացքով կուղևորվենք Սասսեքս և արդեն տեղում կքննենք գործը։
Մենք Հերստոն հասանք հենց նույն օրը։ Երևի պատահել է, որ դուք, Ուո՛տսըն, տեսնեք այդ հնադարյան հայտնի ամրոցի նկարը կամ կարդաք նկարագրությունը, դրա համար էլ կասեմ միայն, որ դա լատինական «L» տառի ձևն ունի, ընդ որում այդ շենքի երկար մասն ավելի ժամանակակից է, իսկ կարճն՝ ավելի հին, այսպես ասած, դա այն սաղմն է, որից և աճել է ամբողջ մնացածը։ Ամրոցի հնադարյան մասի կենտրոնում՝ ցածր ծանրանիստ դռան վերևը փորագրված է «1607» թվականը, բայց գիտակ մարդիկ միահամուռ կերպով պնդում են, որ փայտե հեծաններն ու քարի շարվածքը բավականին տարիքով են։ Այդ մասի ահռելիորեն հաստ պատերն ու շատ փոքր պատուհանները տերերին դրդեցին վերջապես շինել նոր թևը, և հին մասն այժմ ծառայում է որպես մառան և նկուղ, երբեմն էլ բոլորովին դատարկ է մնում։ Շենքի շուրջը տարածված է հոյակապ պարկ՝ բազմադարյան հրաշալի ծառերով, իսկ լիճը կամ լճակը, որ հիշատակել է իմ կլիենտը, գտնվում է ծառուղու վերջում, տնից երկու հարյուր յարդ հեռու։
Մինչ այդ, Ուո՛տսըն, ես արդեն եկել էի հաստատ համոզման, որ այդ գործում երեք առանձին առեղծված չկա, այլ կա միայն մեկը, և եթե ինձ հաջողվի ներթափանցել ու հասկանալ Մեսհրեյվների ծեսի իմաստը, դա ինձ կտա և՛ ծառայապետ Բրանտոնի, և՛ աղախին Հաուելզի անհայտացման գաղտնիքի բանալին։ Հենց այդ բանն իմանալու համար էլ գործադրեցի մտքիս ամբողջ ուժը։ Ինչո՞ւ էր Բրանտոնն այդքան ձգտում թափանցել այդ հին ֆորմուլի էության մեջ։ Ըստ երևույթին այն պատճառով, որ դրանում տեսել էր մի բան, ինչը վրիպել էր ամրոցի ազնվազարմ տերերի բոլոր սերունդների աչքից, մի բան, որից նա հույս ուներ կորզել ինչ֊որ անձնական շահ։ Ի՞նչ էր դա և ինչպե՞ս կարող էր անդրադառնալ ծառայապետի հետագա ճակատագրի վրա։
Երբ փաստաթուղթը կարդացի, ինձ համար միանգամայն պարզ դարձավ, որ բոլոր թվանշանները վերաբերում են մի որոշակի տեղի, ուր պահված է այն, ինչի մասին խոսվում է փաստաթղթի առաջին մասում, և եթե մենք գտնենք այն տեղը, գաղտնիքը բաց անելու ճիշտ ուղու վրա կանգնած կլինենք, հենց այն գաղտնիքի, որին Մեսհրեյվների նախնիները հարկ համարեցին այդքան յուրատեսակ ձև տալ։ Պրպտումներն սկսելու համար մեզ տրված էր երկու օրիենտիր՝ կաղնին ու ծփին։ Կաղնու վերաբերյալ ոչ մի կասկած լինել չէր կարող։ Հենց տան դիմացը, ճանապարհից ձախ, կանգնած էր կաղնին, կաղնի֊նահապետը, որ երբևէ տեսել եմ։
― Այդ ծառը եղե՞լ է արդեն, երբ գրի է առնվել ձեր «ծեսը», ― հարցրի Մեսհրեյվին։
― Ամենայն հավանականությամբ, այդ կաղնին այստեղ կանգնած է դեռ այն ժամանակվանից, երբ նորմանները նվաճեցին Անգլիան, ― պատասխանեց նա։ ― Ծառաբնի շրջագիծը քսաներեք ոտնաչափ է։
Այսպիսով պարզվեց ինձ անհրաժեշտ կետերից մեկը։
― Այստեղ դարավոր ծփիներ կա՞ն, ― հարցրի ես։
― Այստեղից ոչ հեռու մի շատ հին ծփի կար, բայց տասը տարի առաջ կայծակը խփեց ու մենք ստիպված եղանք արմատից կտրել ծառը։
― Բայց դուք գիտե՞ք այն տեղը, որտեղ աճել է ծառը։
― Իհարկե՝ գիտեմ։
― Իսկ մոտերքում ուրիշ ծփի չկա՞։
― Հինը չկա, իսկ մատղաշներ շատ կան։
― Կուզենայի տեսնել, թե որտեղ էր այդ ծառը։
Մենք տեղ հասանք երկանիվ կառքով, և կլիենտս առանց տուն մտնելու, անմիջապես տարավ ինձ մարգագետնի այն տեղը, որտեղ մի ժամանակ կանգնած է եղել այն ծփին։ Դա գրեթե տան ու կաղնու մեջտեղն էր։ Դեռևս պրպտումներս հաջող էին գնում։
Ամենայն հավանականությամբ հիմա արդեն անհնար է որոշել այդ ծփիի բարձրությունը, չէ՞, ― հարցրի ես։
― Հենց այս րոպեից կարող եմ ասել․ այդ ծառը վաթսունչորս ոտնաչափ բարձրություն ուներ։
― Ինչպե՞ս իմացաք, ― բացականչեցի զարմացած։
― Երբ տնական ծերունի ուսուցիչս եռանկյունաչափությունից խնդիր էր տալիս լուծելու, դրանք բոլորը կառուցված էին լինում բարձրություն չափելու վրա։ Դրա համար էլ փոքր ժամանակս մեր կալվածքի ամեն մի ծառն ու ամեն մի շինությունը չափել եմ։
Ա՛յ թե անսպասելի հաջողություն էր։ Անհրաժեշտ տեղեկությունները ինձ հասան ավելի շուտ, քան ենթադրում էի։
― Ասացեք խնդրեմ, իսկ ձեր ծառայապետը երբե՞ք նման հարց չի տվել ձեզ, ― հարցրի ես։
Ռեջինալդ Մեսրեյվն ինձ նայեց մեծ զարմանքով։
― Դուք որ հիմա խոսեցիք դրա մասին, ― ասաց, ― ես հիշեցի, որ մի քանի ամիս առաջ Բրանտոնն իրոք հարցրեց այդ ծառի բարձրության մասին։ Կարծեմ, այդ առթիվ նա ինչ֊որ վեճ էր ունեցել գրումի[2] գրումի հետ․․․
Սա հրաշալի հայտնություն էր, Ուո՛տսըն։ Ուրեմն, ճիշտ ուղիով էի գնում։ Նայեցի արևին․ նա արդեն մայր էր մտնում, և ես հաշվեցի, որ ավելի պակաս, քան մի ժամ հետո նա կլինի կաղնու ճիշտ ու ճիշտ վերևի ճյուղի վրա։ Այսպիսով, փաստաթղթում հիշատակված մի պայմանը կկատարվի։ Ինչ վերաբերում է ծփիի ստվերին, ապա, ըստ երևույթին խոսքն ստվերի ամենահեռավոր կետի մասին է, հակառակ դեպքում ուղղություն ցույց տալու համար կընտրեին ոչ թե ստվերը, այլ ծառի բունը։ Հետևաբար, ես պետք է որոշեի, թե ծփիի ստվերի ծայրն ուր էր ընկնում այն մոմենտին, երբ արևը կաղնու ուղիղ վերևն էր լինում․․․
― Դա, ինչպես երևում է, հեշտ գործ չի եղել, Հո՛լմս․ չէ որ ծփին արդեն գոյություն չուներ։
― Իհարկե։ Բայց ես գիտեի, որ եթե Բրանտոնը կարողացել է այդ բանն անել, ապա ես էլ կկարողանամ։ Բացի դրանից, դա այնքան էլ դժվար գործ չէր։ Մեսհրեյվի հետ միասին գնացի նրա առանձնասենյակն ու կտրեցի, ա՛յ, այս ցցիկը․ սրան կապեցի երկար մի պարան, կապ գցելով յուրաքանչյուր յարդի տեղը։ Հետո իրար կապեցի երկու կարթակոթ, որից ստացվեց վեց ոտնաչափ, և ես ու կլիենտս վերադարձանք այնտեղ, որտեղ մի ժամանակ եղել էր ծփին։ Հենց այդ րոպեին արևը քսվում էր կաղնու կատարին։ Ձեռքիս ձողը խրեցի գետնի մեջ, նշեցի ստվերի ուղղությունը և չափեցի։ Ստվերը ինը ոտնաչափ երկարություն ուներ։
Հետագա հաշվումներս ամենևին էլ բարդ չէին։ Եթե վեց ոտնաչափի փայտը ինը ոտնաչափ ստվեր կգցի, ապա վաթսունչորս ոտնաչափ ծառը իննսունվեց ոտնաչափ ստվեր կունենա․ իսկ մեկի և մյուսի ուղղությունը, պարզ է, որ կհամընկնի։ Ես չափեցի այդ տարածությունը։ Դա ինձ հասցրեց գրեթե տան պատին, և ես խփեցի ցցիկս։ Պատկերացրեք իմ ցնծությունը, երբ ցցիկից երկու մատնաչափ հեռու՝ հողում տեսա կոնաձև մի փոս։ Ես հասկացա, որ դա Բրանտոնի չափումների ժամանակ արած նշանն է, և որ ես շարունակում եմ, գնալ նրա հետքերով։
Այդ ելակետից սկսեցի հաշվել քայլերը, գրպանիս կողմնացույցով նախօրոք որոշելով, թե ո՛ր կողմն է հյուսիսը, ո՛ր կողմը՝ հարավը։ Տասը քայլ ու էլի տասը քայլ դեպի հյուսիս (հավանաբար, նկատի է առնվել, որ յուրաքանչյուր ոտքը տասը քայլ է արել) ինձ տարան տան պատին զուգահեռ ուղղությամբ և, վերջացնելով այդ հաշվումը, նորից նշեցի տեղն ու ցցիկս խփեցի։ Ապա ես ուշի֊ուշով հաշվեցի հինգ քայլ ու էլի հինգ դեպի արևելք, հետո երկու և երկու՝ դեպի հարավ, և դա ինձ հասցրեց ընդհուպ մինչև հին դռան շեմքը։ Մնում էր մի քայլ ու էլի մի քայլ անել դեպի արևմուտք, բայց այդ դեպքում ստիպված կլինեի անցնել քարե սալիկներով պատած միջանցքով։ Մի՞թե հենց սա էր այդ տեղը, որ նշված էր փաստաթղթի մեջ։
Կյանքումս երբեք այդպիսի դառն, այդպիսի այրող հուսախաբություն չէի ապրել, Ուո՛տսըն։ Մի րոպե ինձ թվաց, թե հաշվումներիս մեջ թաքնված է ինչ֊որ էական մի սխալ։ Մայր մտնող արևն իր շողերով պայծառորեն լուսավորում էր միջանցքի հատակը, և ես տեսա, որ հին, մաշված գորշ քարե սալերը պինդ զոդված էին իրար ցեմենտով և պարզ է, որ տեղից չէին շարժվել երկար ու երկար տարիներ շարունակ։ Ոչ, Բրանտոնի ձեռքը դրանց չէր դիպել։ Դա պարզ էր։ Ես մի քանի տեղ թխկթխկացրի հատակը, բայց ամեն տեղ ձայնը նույնն էր ստացվում և ճաքի կամ ճեղքի ոչ մի նշան չկար։
Բարեբախտաբար Մեսրեյվը, որն սկսել էր հասկանալ իմ գործողությունների նշանակությունը, և այդ րոպեին պակաս հուզված չէր քան ես, փաստաթուղթը հանեց, որպեսզի ստուգի իմ հաշվումները։
― Եվ դեպի ցա՛ծ, ― գոչեց նա․ ― դուք մոռացել եք այդ բառերը «և դեպի ցած»։
Կարծում էի, թե դա նշանակում է, որ նշված տեղում հարկավոր կլինի փորել հողը, բայց այդ ժամանակ ինձ համար միանգամից պարզ դարձավ, որ սխալվել եմ։ ― Ուրեմն ցածում դուք ներքնահա՞րկ ունեք, ― բացականչեցի ես։
― Այո՛, և նա այս տան հասակակիցն է։ Շո՛ւտ գնանք ցած, այս դռնով․․․
Պտուտակաձև քարե սանդուղքով մենք իջանք ցած, և ուղեկիցս լուցկին չրթացնելով, վառեց անկյունի տակառին դրված մեծ լապտերը։ Հենց նույն ակնթարթին մենք համոզվեցինք, որ ընկել ենք այնտեղ, ուր պետք է, և ինչ֊որ մեկը մինչև մեր գալը վերջերս եղել է այստեղ։
Այդ ներքնահարկում վառելափայտ էր պահվում, բայց ծղանները, որոնք, ինչպես երևում է, առաջ ծածկում էին ամբողջ հատակը, քշված էին պատերի կողմը, մեջտեղն ազատելով որոշ տարածություն։ Այդտեղ դրված էր քարե լայն ու ծանր մի սալ, որի կենտրոնում ժանգոտած օղ կար, իսկ օղին կապված էր վանդականկար պինդ մի վզնոց։
― Այս վզնոցը Բրանտոնինն է, գրո՛ղը տանի, ― գոչեց Մեսհրեյվը։ ― Այս վզնոցը շատ անգամ եմ տեսել նրա վզին։ Բայց ի՞նչ կարող էր նա՝ այդ սրիկան, այստեղ անել։
Իմ խնդրանքով կանչվեցին տեղական երկու ոստիկան, և նրանց ներկայությամբ, վզնոցից բռնելով, ես փորձ արեցի բարձրացնել սալը։ Բայց հազիվհազ մի թեթև շարժեցի, և միայն կոնստեբլներից մեկի օգնությամբ ինձ հաջողվեց սալը փոքր֊ինչ մի կողմ քաշել։ Սալի տակ բացված էր մի սև ու մութ հոր, և մենք բոլորս նայեցինք նրա մեջ։ Մեսհրեյվը ծնկի եկած, ցած կախեց իր լապտերը։
Մենք տեսանք մի նեղ քառակուսի խցիկ՝ մոտ յոթ ոտնաչափ խորությամբ և մոտավորապես չորս֊չորս ոտնաչափ լայնությամբ ու երկարությամբ։ Պատի մոտ դրված էր պղնձապատ ցածրիկ, փայտե մի սնդուկ, որի կափարիչը ետ էր գցած․ կողպեքի անցքում ցցված էր, այ, այս զավեշտական ու հնամյա բանալին։ Դրսի կողմից սնդուկը ծածկված էր փոշու հաստ շերտով։ Խոնավությունն ու որդերը այնքան էին քայքայել սնդուկի փայտե մասերը, որ անգամ ներսից դրանք ծածկվել էին բորբոսով։ Մետաղյա մի քանի կլորակ, հավանաբար հինավուրց դրամներ, ինչպիսին որ այստեղ տեսնում եք, ընկած էին հատակին։ Բացի դրանից սնդուկի մեջ ուրիշ ոչինչ չկար։
Սակայն առաջին րոպեներին մենք հին սնդուկին չէինք նայում, աչքներս գցել էինք այն էակին, որը նրա կողքին էր։ Սև կոստյում հագած ինչ֊որ մի տղամարդ պպզել էր այդտեղ, գլուխը սնդուկի եզրին դրած ու երկու ձեռքով սնդուկի եզրը բռնած։ Այդ մարդու դեմքը կապտել էր ու այլանդակվել անճանաչելիության աստիճան, բայց երբ մենք նրան բարձրացրինք, Ռեջինալդ Մեսհրեյվը նրա հասակից, հագուստից և մազերից անմիջապես ճանաչեց իր կորած ծառայապետին։ Բրանտոնը մի քանի օրվա մեռած էր․ բայց մարմնի վրա ո՛չ վերք կար, ո՛չ կապտուկներ, որոնք կարողանային բացատրել նրա սարսափելի վախճանը։ Ու երբ մենք ներքնահարկից դուրս քաշեցինք դիակը, մի նոր առեղծվածի դեմ առանք, թերևս ոչ պակաս գլուխկոտրուկի, քան այն, որ հենց այդ րոպեին լուծեցինք․․․
Խոստովանում եմ, Ուո՛տսըն, որ մինչ այդ, ես հուսահատված էի պրպտումներիս արդյունքներով։ Ենթադրում էի, թե հենց գտնեմ այն տեղը, որ նշված է փաստաթղթի մեջ, ամեն ինչ ինքնին իսկույն պարզ կդառնա․ և ահա, կանգնած էի հենց այնտեղ, բայց մեկնումն այն գաղտնիքների, որ Մեսրեյվների տոհմն այդպես խնամքով թաքցնում էր, ըստ երևույթին՝ նույնպես հեռու էր ինձանից, որքան և սկզբում։ Ճիշտ է, ես որոշ լույս սփռեցի Բրանտոնի ճակատագրի վրա, բայց դեռ պիտի պարզեի, թե ինչպես էր վրա հասել այդ վիճակը, ինչպես էր տեղի ունեցել դա, և այդ ամենի մեջ ի՞նչ դեր խաղաց անհետացած կինը։ Ես նստեցի անկյունի տակառին ու սկսեցի մտքիս մեջ նորից ու նորից քրքրել պատահածի բոլոր մանրամասնությունները․․․
Իմ մեթոդը նման գործերում դուք գիտեք, Ուո՛տսըն, ես ինձ դնում եմ գործող անձի տեղը և, ամենից առաջ պարզ պատկերացնելով նրա մտավոր մակարդակը, փորձում եմ երևակայել, թե ինքս ինչպես կվարվեի նմանօրինակ հանգամանքներում։ Այս դեպքում գործը հասարականում էր։ Բրանտոնն անսովոր խելքի տեր էր, այնպես որ կարիք չունեի հաշվի առնելու նրա և իմ մտածողության տարբերությունը։ Բրանտոնը գիտեր, որ մի տեղ ինչ֊որ թանկագին բան է պահված։ Նա որոշեց այդ տեղը։ Նա համոզվեց, որ նկուղի մուտքը ծածկող քարը մի մարդու համար չափազանց ծանր է։ Հետո ի՞նչ արեց։ Նա ուրիշների օգնությանը դիմել չէր կարող։ Եթե նույնիսկ գտնվեր էլ մի մարդ, որին նա կարողանար վստահել, միևնույն է, դրսի դուռը բաց անելիս այդ մարդը մեծ ռիսկի ենթակա էր։ Ավելի հարմար կլիներ տան ներսում օգնական գտնել։ Բայց ո՞ւմ կարող էր դիմել Բրանտոնը։ Այն օրիորդը մի ժամանակ նվիրված էր նրան։ Տղամարդը, ինչքան էլ գարշելի վարվի կանանց հետ, երբեք չի հավատում, որ կնոջ սերը վերջնականապես կորած է իր համար։ Ռեչելին ուշադրության փոքրիկ նշաններ ցույց տալով, Բրանտոնը փորձել էր հաշտվել նրա հետ, ապա համոզել՝ իր մեղսակիցը դառնալ։ Գիշերը երկուսը միասին իջել են ներքնահարկ, ու նրանց հաջողվել է միացյալ ուժերով քարը տեղից շարժել։ Մինչ այդ րոպեն նրանց գործողություններն ինձ համար այնքան պարզ էին, որ կարծես սեփական աչքերով էի դիտում։
Սակայն երկու մարդու համար էլ, մանավանդ եթե նրանցից մեկը կին է, հավանաբար դա հեշտ գործ չի եղել։ Նույնիսկ ես ու Սասսեքսից եկած աժդահա ոստիկանը, քիչ չտանջվեցինք, մինչև որ այդ սալը շարժեցինք տեղից։ Իսկ ի՞նչ էին արել Բրանտոնն ու օրիորդը, որպեսզի թեթևացնեն գործը։ Ըստ երևույթին այն, ինչ կանեի ես, եթե նրանց տեղը լինեի։ Ես վեր կացա, ուշադրությամբ զննեցի հատակին թափված փայտի կտորները և գրեթե նույն րոպեին գտա այն, ինչ սպասում էի։ Մոտ երեք ոտնաչափ երկարություն ունեցող ծղաններից մեկի ծայրը մի փոքր կոտրված էր, իսկ ուրիշ մի քանի ծղաններ ճմլված էին․ ըստ երևույթին դրանք իրենց վրա կրել էին զգալի ծանրության ազդեցությունը։ Երևի սալը բարձրացնելիս Բրանտոնն ու իր մեղսակիցը ծղանները մտցրել են ճեղքը, մինչև անցքը այնքան է լայնացել, որ հնարավոր է եղել մտնել այնտեղ․ չէ՞ որ սալը ծղանի վրա ճնշում էր իր ամբողջ ծանրությամբ։ Առայժմ բոլոր ենթադրություններս լրիվ հիմնավորվում էին։
Իսկ ինչպե՞ս պիտի տրամաբանեի այնուհետև, որպեսզի գիշերային դրամայի լրիվ պատկերը վերականգնեի։ Պարզ է, որ հորի մեջ կարողացել է մտնել միմիայն մի մարդ, և իհարկե, դա Բրանտոնն է եղել։ Օրիորդը հավանաբար սպասել է վերևը։ Բրանտոնը բացել է սնդուկն ու նրան է տվել սրա պարունակությունը (այս բանն ակներև էր, քանի որ արկղը դատարկ էր), իսկ հետո․․․ իսկ ի՞նչ եղավ հետո։
Գուցե վրեժի ծարավը, որ մխում էր այդ դյուրաբորբոք կնոջ հոգում, կրակի պես բոցավառվեց, երբ նա տեսավ, որ իրեն վիրավորող մարդը իր իշխանության տակն է, իսկ վիրավորանքը, հնարավոր է, ավելի ուժեղ էր, քան կարող էինք կարծել։ Պատահաբա՞ր էր արդյոք ընկել ծղանն ու քարե սալը փակել Բրանտոնին այդ քարե դագաղում։ Եթե այդպես է, Ռեչելը մեղավոր է միայն այնքան, որ բան չի ասել պատահածի մասին։ Կամ գուցե նա նպատակով է դեն գցել դիմհարն ու թույլ տվել, որ քարե սալն ընկնի իր տեղը։ Այսպես թե այնպես, իմ առաջ ասես տեսնում էի այդ կնոջը, գտած գանձը կրծքին սեղմած նա սլանում էր պտուտակաձև սանդուղքի աստիճաններով վեր, փախչում իրեն հասնող տնքոցներից ու քարե սալին տեղացող հուսահատ թակոցներից, քարե սալ, որի տակ խեղդվում էր նրա անհավատարիմ սիրեցյալը։
Ահա թե ինչպես էր լուծվում հետևյալ առավոտվա նրա գունատության, դյուրագրգռության և հիստերիկ ծիծաղի նոպաների հանելուկը։ Բայց ի՞նչ կար սնդուկի մեջ, ի՞նչ արեց օրիորդն այդ արկղի պարունակությունը։ Անկասկած, դա հին մետաղի այն ջարդվածքն ու քարերի բեկորներն էին, որ Ռեչելը հենց առաջին հնարավորության դեպքում նետել է լճակը՝ իր հանցագործության հետքերը ծածկելու համար։
Մի քսան րոպե նստած էի անշարժ, մտքերի մեջ խորասուզված։ Անչափ գունատ Մեսհրեյվը դեռ կանգնած էր ու լապտերը ճոճելով, նայում էր ցած՝ հորի մեջ։
― Սրանք Կառլոս Առաջինի[3] դրամներն են, ― ասաց նա, մեկնելով ինձ սնդուկից հանած մի քանի կլորակները։ ― Տեսնո՞ւմ եք, մենք ճիշտ որոշեցինք մեր «ծեսի» ծագման ժամանակը։
― Թերևս էլի բաներ գտնենք, որ մնացել են Կառլոս Առաջինից, ― գոչեցի ես, հանկարծ հիշելով փաստաթղթի առաջին երկու հարցը։ ― Հապա մի ցույց տվեք ինձ պարկի պարունակությունը, որ ձեզ հաջողվեց որսալ լճակում։
Մենք բարձրացանք Մեսհրեյվի առանձնասենյակը, և նա իմ առաջ դասավորեց ասածս բեկորները։ Մի հայացք նետելով դրանց վրա, ես հասկացա, թե ինչու Մեսհրեյվը սրանց ոչ մի նշանակություն չէր տալիս․ մետաղը գրեթե սևացել էր, իսկ թանկագին քարերը անգույն ու աղոտ էին դարձել։ Բայց դրանցից մեկը քսեցի թևքիս, և նա ափիս մեջ փայլեց, ինչպես կայծը։ Մետաղե մասերը կրկնակի անվադողի տեսք ունեին, բայց կորացած էին, ծռմռված ու գրեթե կորցրել էին սկզբնական ձևը։
― Դուք հիշում եք, իհարկե, որ թագավորի կուսակցությունը գլխավոր դեր էր կատարում Անգլիայում նույնիսկ նրա մահվանից հետո։ Շատ կարող է պատահել, որ փախչելուց առաջ, կուսակցության անդամները որևէ տեղ պահել են ամենաթանկարժեք բաները, մտադրվելով վերադառնալ մի ավելի հանգիստ ժամանակ ու վերցնել դրանք։
― Իմ նախահայրը՝ սըր Ռալֆ Մեսհրեյվը, պալատում աչքի ընկնող դիրք էր գրավում և Կառլոս Երկրորդի աջ թևն էր՝ վերջինիս թափառումների ժամանակ։
― Ահա թե ի՜նչ, ― արձագանքեցի ես։ ― Հրաշալի՜ Է։ Դա մեր ձեռքն է տալիս վերջին՝ պակասող օղակը։ Շնորհավորում եմ ձեզ, Մեսհրեյվ։ Դուք ճիշտ է, շատ ողբերգական հանգամանքներում, բայց դարձաք մի այնպիսի մասունքի տեր, որը ընքնըստինքյան էլ հսկայական արժեք է ներկայացնում, բայց ավելի կարևոր նշանակություն ունի որպես պատմական հազվագյուտ բան։
― Իսկ ո՞րն է դա, ― հարցրեց նա, սաստիկ հուզված։
― Ոչ ավելի, ոչ պակաս, քան անգլիական թագավորների հնադարյան մի թագը։
― Թա՞գը։
― Այո՛, թագը։ Հիշեցեք, թե ինչ է ասված փաստաթղթում․ «Ո՞ւմ է պատկանում սա»։ ― «Նրան, ով հեռացավ»։ Սա գրված էր Կառլոս Առաջինի մահապատժից հետո։ «Ո՞ւմ պետք է պատկանի սա»։ ― «Նրան, ով կգա»։ Խոսքը վերաբերում է Կառլոս Երկրորդին, որի գահն բարձրանալն արդեն կանխատեսվում էր այն ժամանակ։ Այսպիսով, կասկածից վեր է, որ այս ճզմված ու տձև խույրը պսակում էր Ստյուարտների դինաստիային պատկանող թագավորների գլուխները։
― Բայց ինչպե՞ս է սա ընկել լճակ։
― Այ, այդ հարցին մի րոպեում չես պատասխանի։
Եվ ես Մեսհրեյվի համար հետևողականորեն շարադրեցի իմ ենթադրությունների ու փաստարկերի ամբողջ ընթացքը։ Աղջամուղջը խտացավ, և լուսինն արդեն պայծառորեն փայլում էր երկնքում, երբ վերջացրի իմ պատմությունը։
― Բայց հետաքրքիր է, ինչո՞ւ Կառլոս Երկրորդն իր թագը ետ չստացավ վերադառնալուց հետո, ― հարցրեց Մեսյրեյվը, նորից քաթանե պարկի մեջ խոթելով իր մասունքը։
― Օ՜, այնպիսի հարց եք բարձրացնում այժմ, որ ես և դուք երբևէ չենք կարողանա լուծել։ Հավանաբար, այն Մեսրեյվը, որը գաղտնիքին տեղյակ էր, իր հաջորդին այս փաստաթուղթը թողել է որպես ուղեցույց, բայց չգիտես ինչու չի բացատրել սրա իմաստը։ Այդ օրվանից մինչև մեր օրերը փաստաթուղթը հորից անցել է որդուն, մինչև վերջապես չի ընկել այնպիսի մի մարդու ձեռք, որը կորզել է սրա գաղտնիքը, բայց հատուցել է իր կյանքով․․․
Այս է «Մեսհրեյվների տան ծեսի» պատմությունը, Ուո՛տսըն։ Թագը մինչև հիմա էլ գտնվում է Հերլստոնում, թեև ամրոցի տերերը ստիպված են եղել շատ չարչարվել ու վճարել բավականին մեծ գումար, մինչև որ պաշտոնական թույլտվություն են ստացել՝ թագը պահել իրենց մոտ։ Եթե ուզենաք տեսնել թագը, նրանք, իհարկե, հաճույքով ցույց կտան, բավական է, որ իմ անունը տաք։
Ինչ վերաբերում է այն կնոջը, ապա նա անհետ կորավ։ Ամենայն հավանականությամբ Անգլիայից հեռացավ ու հետը անդրծովյան երկրները տարավ իր հանցագործության հիշատակը։
