հեղինակ՝ Սերգեյ Դովլաթով |
|
Այս ստեղծագործությունը սրբագրման կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել Գրապահարանին սրբագրելով այն։ Շնորհակալություն |
Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ Ծրած տեքստերի հղումների պահոց֊ում։
- Ն․ Ս․ Դովլաթովային՝ ի տրիտուր բոլոր տառապանքների
…Ու նորից անգործ մնացի։ Գուցե, մտածում եմ, դերձակությո՞ւն սովորեմ։ Նկատել եմ՝ դորձակների տրամադրությունը միշտ լաւ է…
Հանդիպում եմ Լոգինովին՝ հեռուստատեսությունից։
— Բարեւ։ Ի՞նչ կա֊չկա։
— Ի՞նչ ասեմ։ Գործ եմ ման գալիս։
— Ազատ տեղ գիտեմ։ «Հայրենիքի պաշտպանության դիրքերում» թերթում։ Գրի ազգանունը՝ Կաշիրին։
— Էն քաչա՞լը։
— Կաշիրինը փորձված լրագրող է։ Բավական փափուկ մարդ…
— Կեղտն էլ է փափուկ,— ասում եմ։
— Ի՞նչ է, ճանաչո՞ւմ ես։
— Չէ՛։
— Բա ասո՜ւմ ես… Գրի ազգանունը։
Գրեցի։
— Լավ կլիներ համապատասխան հագնվեիր։ Կինս ասում է՝ եթե ոնց որ պետքն է հագնվես…
Ի դեպ, մի անգամ զանգում է նրա կինը… Կա՛նգ առ։ Մեծ ու հուզիչ թեմա է բացվում։ Մեզ շա՜տ հեռուն կտանի…
— Փող աշխատեմ՝ կհագնվեմ։ Ցիլինդր կառնեմ…
Հանեցի թերթային կտրածոներս։ Ընտրեցի առավել արժեքավորները։ Կաշիրինը ինձ դուր չեկավ։ Խունացած դեմք, զորանոցի հումոր։ Նայելով ինձ՝ ասաց։
— Դուք, իհարկե, անկուսակցական եք։
Մեղավոր֊մեղավոր գլխով արեցի։ Մի տեսակ ապուշային բարեհոգությամբ ավելացրեց․
— Տեղին մի քսան մարդ էր հավակնում։ Գալիս են, խոսում ենք… ու էն գնալն է, որ գնում են։ Գոնե ձեր հեռախոսը թողեք։
Տվեցի քիմմաքրման կետի՝ պատահմամբ հիշողությանս մեջ մնացած հեռախոսահամարը։
Տանը բացեցի թերթային կտրածոներս։ Մի քանի բան կարդացի։ Միտք արի…
Դեղնած էջեր։ Ստախոսության ու ձեւացումի տասը տարի։ Բայց, համենայնդեպս, ինչ֊որ մարդիկ են այս ամենի ետեւում, ինչ֊որ զրույցներ, զգացումներ, իրականություն… Ո՛չ, բուն էջերում, այլ՝ հեռվում, հորիզոնին…
Ծանր է ճշտից ճշմարտություն ճանապարհը։
Անհնար է երկու անգամ մտնել նույն առուն։ Բայց կարելի է ջրաշերտի միջով տեսնել պահածոյատուփերով պատած հատակը։ Իսկ թատերական շքեղ բեմանկարներից այն կողմ՝ աղյուսե պատը, պարաններ, կրակմարիչն ու խմած բանվորներին։ Դա բոլորը գիտեն, ով թեկուզ մեկ անգամ եղել է հետնաբեմում…
Սկսենք կոպեկանոց թերթային լուրից…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ԱՌԱՋԻՆ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Նոյեմբեր։ 1973 թ․)
«ԳԻՏԱԿԱՆ ԿՈՆՖԵՐԱՆՍ։ Ութ պետությունների գիտնականներ են ժամանել Տալլին՝ Սկանդինավիայի եւ Ֆինլանդիայի ուսումնասիրությանը նվիրված 7֊րդ կոնֆերանսին մասնակցելու։ Մասնագետներ ՍՍՀՄ֊ից, Լեհաստանից, Հունգարիայից, ԳԴՀ֊ից, Ֆինլանդիայից, Շվեդիայից, Դանիայից եւ ԳՖՀ֊ից։ Կոնֆերանսում գործում է վեց բաժանմունք։ Ավելի քան 130 գիտնականներ՝ պատմաբաններ, հնագետներ, լեզվաբաններ, հանդես կգան զեկուցումներով ու հաղորդումներով։ Կոնֆերանսը կտեւի մինչեւ նոյեմբերի 16֊ը»։
Կոնֆերանսը Պոլիտեխնիկական ինստիտուտում էր։ Եղա այնտեղ։ Զրուցեցի։ Հինգ րոպեից լուրը պատրաստ էր։ Հանձնեցի քարտուղարուհուն։ Հայտնվում է խմբագիր Տուրոնոկը՝ քաղցր֊մեղցր մի մարդ, տեղով՝ նշակարկանդակ։ Ամոթխած սրիկայի տիպար։ Այս անգամ բորբոքված է․
— Կոպիտ գաղափարական սխալ եք թույլ տվել։
— ՞։
— Դուք թվարկում եք երկրները…
— Ի՞նչ է, չի՞ կարելի։
— Կարելի է եւ անհրաժեշտ է։ Բանն այն է, թե ինչպես եք թվարկում։ Ինչ հերթականությամբ։ Ձեր տեքստում նախ Հունգարիան է, ԳԴՀ֊ն, Դանիան, հետո՝ Լեհաստանը, ՍՍՀՄ֊ը, ԳՖՀ֊ն…
— Բնական է, մայրենիի այբուբենով։
— Ապադասակարգային մոտեցում է,— տնքաց Տուրունոկը․— անխախտ հերթականություն կա։ Նախ՝ դեմոկրատական երկրները։ Հետո՝ չեզոք պետությունները։ Եվ վերջապես՝ բլոկի անդամները…
— Օ՚քեյ,– ասում եմ։
Նորից գրեցի լուրը, հանձնեցի քարտուղարություն։ Մյուս օրը ներս է խուժում Տուրոնոկը․
— Ինչ է, ինձ ձե՜՞ռ եք առնում։ Դիտմա՛՞մբ եք անում։
— Ի՞նչ է պատահել։
— Խառնել եք ժողովրդական դեմոկրատիայի երկրները․ ԳԴՀ֊ն Հունգարիայից հետո է։ Էլի՞ ըստ այբուբենի։ Մոռացեք այդ օպորտունիստական բառը։ Դուք կուսակցական թերթի աշխատող եք։ Հունգարիան՝ երրո՛րդ տեղ։ Էնտեղ խռովություն է եղել։
— Իսկ Գերմանիայի հետ պատերազմ է եղել։
— Մի՛ վիճեք։ Ինչո՞ւ եք վիճում։ Սա ուրիշ Գերմանիա է, ուրի՜շ։ Չեմ հասկանում՝ ո՞վ է ձեզ վստահել… Քաղաքական կարճատեսութքո՜ւն։ Բարոյական մանկամտությո՜ւն։ Պետք է դնենք ձեր հարցը․․․
Լուրի համար վճարեցին երկու ռուբլի։ Կարծում էի՝ երեք կտան…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ԵՐԿՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Հունիս։ 1974 թ․)
ՔԱՄՈՒ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐԸ։ (Տալլինի ձիարշավարանը 50 տարեկան է)։ Նշանավոր ձիարշավորդները, հանդիսատեսի կուռքերը նախեւառաջ բազմափորձ անասնաբույծներ են, որոնք հետեւողականորեն ու համբերատար կատարելագործում են ցեղատեսակը, իրենց «սաների» մեջ դաստիարակում արժեքավոր ժառանգական որակներ։ Բացի այդ, բարձր որակավորում ունեցող մարզիկներ են եւ ամեն շաբաթ իրենց հաջողություններով հաշվետու են լինում տալլինյան պահանջկոտ հանդիսատեսին։ Հիսուն տարվա ընթացքում մարզիկները քիչ մրցանակներ ու դիպլոմներ չեն շահել, իսկ 1969 թվականին վարպետ–նժույգավար Անտոն Դուկալսկին Տալնիկ հովատակով Միութենական մեծ մրցանակ նվաճեց։ Տալլինի ձիարշավարանի աստղերից աչքի են ընկնում փորձառու վարպետներ Լ․ Յուրգենսը, Է․ Իլվեսը, Խ․ Նըմմիստեն։ Խոստումնալից է երիտասարդ մարզիկ Ա․ Իվանովը։
Ի նշանավորումն հոբելյանի՝ օգոստոսի 1֊ին ձիարշավարանում կկայանա ձիավարության տոնախմբություն։
Տալլինի ձիարշավարանը բավական խղճուկ տեսք ունի։ Կեղտակուր դաշտ, ծուռտիկ տրիբունաներ։ Գետինը ծածկված է օգտագործված ու պատռված տոմսակներով։ Գրգռված, աղմկոտ ամբոխը մշտական շրջապտույտի մեջ է՝ բարից բազրիքները։
Ձիարշավարանը միակ տեղն է, որտեղ էժան լցնովի պորտվեյն են վաճառում։
Տոմսարկղում երկու տեսակի տոմս կա՝ էքսպրես ու զույգի։ Էքսպրես պատվիրելով՝ առաջատարներին պիտի գուշակեք այն հաջորդականությամբ, որով հատում են վերջնագիծը։ Զույգի դեպքում գուշակում եք վերջնագիծ հասած երկու ուժեղագույններին՝ ցանկացած հերթականությամբ։ Զույգի տոմսի դիմաց, բնականաբար, քիչ են վճարում։ Ֆավորիտների համար էլ։ Նրանց վրա ամբողջ ձիարշավարանն է խաղադրույք անում, բոլոր սկսնակները։ Լուրջ գումար բերում են պատահմամբ առաջ ընկած թույլ ձիերը։ Ֆավորիտին գուշակելը դժվար չէ։ Դժվար է կռահել անսպասելին՝ որեւէ քոսոտի աշխուժության անսպասելի բռնկումը։ Վարպետ հեծելակները մեծ փողերի դիմաց հետ են քաշում ֆավորիտներին։ Հմտորեն պարտվելը նույնպես արվեստ է։ Դա նույնիսկ հաղթելուց դժվար է։ Առջեւում հայտնվում են միջակ ձիերը։ Շահումը երբեմն հասնում է հարյուր հիսուն ռուբլու։ Բայց լավ արշավորդները հազիվ թե գործ բռնեն ձեզ հետ։ Լուրջ հաճախորդներ ունեն։ Ավելի հեշտ է լեզու գտնել երրորդ կարգի ձիավարի հետ։ Նրան արգելվում է խաղադրույք անել։ Դրածոների միջոցով է գործ բռնում։ Վերցնում է հաջորդ օրվա մրցարշավի ծրագիրն ու նշումներ անում։ Առանձնացնում է ամեն վազքաշրջանի երեք ուժեղագույն ձիերը։ Իսկ դուք ըստ ցուցումների տոմս եք առնում նաեւ իր համար։
Որոշեցի հոբելյանական փոքրիկ նյութ անել ձիարշավարանի մասին։ Զրուցեցի տնօրեն Ա․ Մելդերի հետ։ Նա կանչեց Տոլյա Իվանովին։
— Ահա,– ասում է,– մեր ջահել տաղանդը։
Իվանովի հետ գնացինք բուֆետ։ Ասում եմ․
— Ազատ փող կա մոտս, ութսուն ռուբլի։ Ի՞նչ կառաջարկեք։
— Ի՞նչ իմաստով։
— Նկատի ունեմ մրցավազքը։ Իվանովը վախվորած ինձ նայեց։
— Մի վախենա,– ասում եմ,– գործ տվող չեմ, չնայած ժուռնալիստ եմ։
— Հեչ էլ չեմ վախում։
— էլ ինչի՞ ենք սպասում։
Ի վերջո «կոտրվեց»․
— Դուկելը (այսինքն՝ Դոլկալսկին) եկվոր լատիշների միջոցով է խաղադրու֊յք անում։ Լուրջ ժողովուրդ են։ Վազքաշրջանը լրիվ են առնում, բան չեն թողնում տակը։ Բայց էդ՝ վերջում, երբ դրույքները շատ մեծ են։ Իսկ առաջին երեք շրջանը կարելի է վերցնել։
Ես հանեցի հաջորդ օրվա վազքարշավի ծրագիրը։ Տոլյան հանեց մատիտը…
Երրորդ վազքաշրջանից հետո ինձ վճարեցին վաթսուն ռուբլի։ Հետո էլ պարբերաբար երեսունից ութսուն տանում էինք։ Ափսոս, որ մրցավազքերը շաբաթը մեկ էին։
Ամռանը Տոլյա Իվանովը ջարգեց ոտքն ու անրակները։ Ձիերը կապ չունեին։ Հարբած՝ ցած էր ընկել տաքսուց։
Ձիարշավարանին՝ վե՛րջ։ «Քամու ախոյանը» արդեն մի քանի տարի բարմեն է Մյունդիում։
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ԵՐՐՈՐԴ
(«Էստոնիայի երիտասարդություն»։ Օգոստոս։ 1974 թ․»)
«ԵՍ ԻՆՁ ՏԱՆՆ ԵՄ ԶԳՈՒՄ» (Տալլինի հյուրերը) Ալլա Մալեշկոն բացառիկ գրավիչ դեմք ունի։ Դա, իհարկե, գլխավորը չէ կյանքում։ Բայց և այնպե՜ս, բայց եւ այնպե՜ս… Հնարավոր է՝ հենց դա է այդ ծիծաղկոտ, մի քիչ կոշտուկոպիտ աղջնակի հանդեպ շրջապատի անփոփոխ բարեհաճության պատճառը…
Ալլան հյուրախաղերի եկած նշանավորներից չէ։ Հարգարժան գիտաժողովի մասնակից չէ։ Նրա՛ն չեն վիճակված մարզական ռեկորդները…
Ալլային մեր քաղաք է բերել… հետաքրքրասիրությունը։ Այո՛, այո՛, հենց հետաքրքրասիրությունը, խռովքի այն զգացումը, որ մարդուն հանկարծ ստիպում է լքել քաղաքի հարմարավետությունը։ Ես դա կանվանեի ճանապարհի զգացում, հորիզոնի հրապուրանք, ճամփորդի հավերժական անհամբերություն…
«Շարժումն անկայունությունն է»՝ գրել է երաժշտության նշանավոր տեսաբան Չեռնին…
Որոշեցինք մի քանի հարց տալ Ալլային։
— Ի՞նչ կասեք Տալլինի մասին։
— Սքանչելի քաղաք է, հարմարավետ ու խստաբարո։ Ապշեցնում է հնի եւ նորի ներդաշնակ հակադրությանը։ Նրա լռության ու հանդարտության մեջ հպարտ հզորություն է զգացվում…
— Ինչպե՞ս հայտնվեցիք այստեղ։
— Շատ էի լսել այստեղի դիզայներների ու գեղանկարիչների մասին։ Բացի այդ, սիրում եմ ծովը…
— Միայնա՞կ եք ճամփորդում։
— Իմ մշտական ուղեկիցներն են ֆոտոխցիկն ու Բլոկի հատորյակը։
— Որտե՞ղ եք հասցրել լինել։
— Վըշգորոդում ու Կադրիորգում, որտեղ ինձ շրջապատում էին ձեռնասուն, դյուրահավատ ու հուզիչ սկյուռիկները։
— Ի՞նչ ծրագրեր ունեք։
— Ամառը կանցնի։ Կսկսվեն պարապմունքներն իմ պարի ստուդիայում։ Նորից՝ ջանադիր, լարված աշխատանք… Բայց մինչ այդ ինձ այստեղ զգում եմ ինչպես տանը»։
Այս պատմության մեջ չկան հրեշտակներ ու չարագործներ չկան… Չկան մեղսավորներ ու բարեպաշտներ։ Ասենք, կյանքում էլ գոյություն չունեն։ Քանի տարի է՝ դիտարկում եմ…
Մի խմբագիր ինձ ասում էր․
— Քո բոլոր գործող անձինք սրիկաներ են։ Իսկ եթե հերոսը սրիկա է, պատմվածքի տրամաբանությամբ նրան պիտի հասցնես բարոյական ջախջախման կամ արդար հատուցման։ Քո սրիկաներն էլ մի տեսակ բնական են, ինչպես անձրեւը կամ ձյունը…
— Բայց ո՞ւր է էստեղ սրիկա,– հարցնում եմ։– Ո՞րն է, օրինակ, սրիկան։
Խմբագիրն ինձ նայում էր ինչպես մեկին, որ վատ շրջապատ է ընկել ու փորձում է արդարացնել ընկերներին…
Վաղուց արդեն մարդկանց չեմ բաժանում դրականների ու բացասականների։ Գրական հերոսներին՝ առավել եւս։ Բացի այդ, վստահ չեմ, որ կյանքում հանցանքին անխուսափելիորեն հետեւում է զղջումը, իսկ սխրանքին՝ երանությունը։ Մենք այն ենք, ինչ մեզ զգում ենք։ Մեր հատկությունները, արժանիքներն ու արատները աստծո աշխարհ են եկել կյանքի թեթեւ հպումով… «Բնավորությո՛ւն, դու իմ աստվածուհին ես»։ Եվ այլն, եւ այլն… Մի խոսքով…
Այս պատմության մեջ հրեշտակներ ու չարագործներ չկան, ասենք ՝ չեն էլ կարող լինել։ Հերոսներից մեկն ինքս եմ։ Պատկերված է նաեւ Միշա Շաբլինսկին՝ իրեն բնորոշ արտահայտություններով՝ «սպոնտան ապպերացիա», «իմանենտային դուալիզմ»… Ներկա է Միտյա Կլենսկին․ նրան նույնպես հեշտ է ճանաչել։ Կիրքն առ փողկապների փայլուն սեղմակներն ու կեղծ սաթից հաստ ծխափողերը մեծ ճանաչում են բերել նրան։
Ի՞նչն էր մեզ մտերմացրել։ Գուցե, ո՞նց ասեմ, թեթեւ քամահրա՞նքը թերթի աշխատանքի պաշտոնական կողմի հանդեպ։ Ինչ֊որ առողջ ցինիզմ, որն օգնում է խուսափել բարձր բառերից…
Մեր հիմնարկի երեսուներկու հաստիքային աշխատակիցներից քսանութն իրենց «Հանրապետության ոսկե գրիչ» էին կոչում։ Մենք երեքս օրիգինալության կարգով կոչվում էինք՝ արծաթե։ Դիմա Շերը, որը մի թղթակցության մեջ գրել էր «Արհեստական երիկամը առօրյա երեւույթ է մեր առօրյայում», հայտնի էր որպես փայտե գրիչ։
Մի խոսքով, ընկերություն էինք անում։ Շաբլինսկին արդյունաբերական բաժնում էր, նրա նյութերը վեճ չէին հարուցում։ Դրանց մեջ գերակշռում էին թվերը, որոնց ընթերցողն առանձնահատուկ էր։ Կլենսկին տքնում էր սպորտի բաժնում, վարում էր ամենօրյա տեղեկատվությունը։ Նրա հստակ ու գործնական լրատվությունը զուրկ էր հուզականությունից։ Ես ֆելիետոններ էի գրում։ Դեռեւս ապրիլին խմբագիրն ասել էր․ «Ֆելիետոններ գրես՝ տուն կտանք»։
Դժվար գործ է։ Ամեն փաստ պիտի մանրակրկիտ ստուգես։ Քննադատության թիրախներս պաշտպանվում են, ջանում են դուրս պրծնել։ Քաղաքը փոքր է, մարդիկ՝ աչքի առաջ։ Մի խոսքով, երկու անգամ փորձեցին ծեծել։ Սի անգամ՝ ապրանքակայարանի բեռնակիրներր (նրանց հաջողվեց)։ Հետո՝ ֆարցովշչիկ Չիգիրրը որն ինձ խփեց «բորսոլինո» լայնեզր գլխարկով եւ անհապաղ նոկաուտ արվեց։
Հրապարակումներս անհամար արձագանքներ էին ունենում։ Երբեմն՝ սպառնալիքի տեսքով։ Դա ինձ նույնիսկ ուրախացնում էր։ Ատելությունը նշանակում է, որ թերթը դեռ կարող է կրքեր արթնացնել։
Ամեն մեկս զբաղվում էր իր գործով։ Երեքս էլ վատ չէինք վաստակում։ Շաբլինսկին գործուղումներից ապխտած ձուկ էր բերում, բադի ձու, նույնիսկ ՝ կենդանի գոճի։ Կլենսկին մենագրություններ էր գրում մի սպորտի վարպետի փոխարեն, ում կոչում էր «բարի կալվածատեր»։ Կարճ ասած, աշխատում էինք ազնիվ ու բարեխղճորեն…
Իսկ հետո՞։ Արտակարգ ոչինչ։ Դվինսկից մի աղջիկ հյուր եկավ Միտյա Կլենսկուն։ Նույնիսկ չգիտեմ՝ ինչ էր հասկանում հյուր ասելով։ Կան այդպիսի ջահել կանայք, չասենք, թե արատավոր, անառակ, չէ՛, այլ, ոնց ավելի լավ արտահայտվեմ՝ անփույթ։ Նրանց կյանքն անընդմեջ շարժում է։ Արարքների դեզից անդին հոգին մի կերպ է նշմարվում։ Անասելի չարչարանքների, զոհողությունների գնով աղջիկն, օրինակ, արտասահմանյան երկարաճիտ կոշիկներ է ճարում։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչքան ջանք ու ժամանակ են խլել։ Իսկ հետո արտասահմանյան երկարաճիտների ցուցադրումն է։ Անհամար ընկերախմբեր, պարեր կամ պարզապես քայլերթ հանրախանութից ռատուշա՝ շողշողուն ցուցափեղկերի երկայնքով։ Երկարաճիտները երբեմն սեւին են տալիս մահճակալիդ մոտ․ հաստաբեստ կոշկատակեր, չջարդրտված ճտքեր։ Բայց ոչ մի սարսափելի անառակություն էլ չկա։ Ուղղակի աղջիկներն ամուսնացած չեն։ Խմում էին, հետո արդեն ավտոբուս չկար, տաքսի էլ չես ճարի։ Իսկ տանտերն այնքա՜ն համակրելի է։ Տանը՝ երեք սրբապատկեր, Մագոմաեւի ինքնագիրը, էստամպներ, Քոուլ Փորթեր… Աղջիկները երեկոյան պարում են, ցերեկը՝ աշխատում։ Իսկ հյուր գնում են հետաքրքիր մարդկանց։ Օրինակ, լրագրողներին…
Միտյան մտավ մեր բաժին։ Հետը մի աղջիկ կար։
— Նստի էստեղ,– ասաց նրան։– Վարիչիս քեֆը տեղը չի։ Սե՛րժ, ոչի՞նչ, որ էստեղ սպասի։
Ես ասացի․
— Ոչինչ։
Աղջիկը նստեց պատուհանի տակ։ Հանեց դիմափոշու տուփը։ Միտյան գնաց։ Ես շարունակում էի բանել, բայց առանց առանձնակի ոգեւորության։ Ֆելիետոնը, որ գրում էի, վերնագրված էր «ՎՄԿ֊ն առանց ռետուշի»։ Թե ինչ է «ՎՄԿ»–ն ՝ բացարձակ չեմ հիշում…
— Ձեր անունն ի՞նչ է։
— Ալլա Մալեչկո։ Իսկ ճի՞շտ է, որ բոլոր լրագրողներր երազում են վեպ գրել։
— Չէ,– փչեցի ես։
Աղջիկը ներկեց չուրթերն ու սկսեց շուռումուռ գալ։ Հարցրի․
— Որտե՞ղ եք սովորում։
Հիմա էլ նա սկսեց փչել։ Ինչ֊որ դրամատիկական ստուդիա, ինչ֊որ մնջախաղ, հարավսլավցի ռեժիսորը հրավիրել է նկարահանումների։ Ռեժիսորի անունը Յոշկո Գատի է։ Բայց ինչ֊որ «Ինտերսին» տարադրամը չի փոխանցում…
Ինչպե՜ս է վեհացել ստախոսությունը վերջին երկու հարյուր տարում։ Առաջ խաբում էին, թե փեսացու ունեմ, միլիոնատեր է, ձիաբուծարան ունի։ Հիմա փչում են հարավսլավցի ռեժիսորի մասին։ Մի ժամանակ մարդն իր վարգաձիերով էր պարծենում, հիմա ՝ Լեհաստանից բերած վելվետե հողաթափերով։ Խլեստակովը մտերիմ էր Պուշկինի հետ, իսկ իմ ծանոթ Գենիչը լուռ ու ճզմված վերադարձավ Մոսկվայից․ ՑՈՒՄ֊ում Օլժաս Սուլեյմենովին էր տեսել։ Նույնիսկ ինտելիգենտ մարդիկ են ստում, թե կարգին աշխատավարձ են ստանում։ Ես ինքս միշտ մի քսան ռուբլի ավելացնում եմ, չնայած իսկապես էլ վատ չեմ վաստակում… Ինչեւէ…
Սկսեց, ուրեմն, փչել։ Նման դեպքերում լռում եմ․ թող խոսեն։ Անշահախնդիր ստաիասությունը սուտ չի, պոեզիա է։ Նույնիսկ, չգիտես ինչու, համոզված եմ, որ անունը հեչ էլ Ալլա չէր...
Հետո հայտնվեց Կլենսկին։
— Վե՛րջ,– ասում է,– երեք հարյուր տող պատքարտուղարի թղթապանակում է։ Կարելի է եւ հանգստանալ։
Ակնթարթորեն ամփոփեցի ֆելիետոնս։ Էս կարգի մի բանով․ «…Ինչո՞ւ էին լռում արտադրամասի ակտիվիստները։ Ո՞ւր էր նայում ընկերական դատարանը։ Չէ՞ որ վաղուց ի վեր հայտնի է․ ագահությունը՝ բազմապատկված անպատժելիությամբ՝ ավարտվում է հանցագործությամբ…»։
— Հը, գնացի՞նք,– ասում է Կլենսկին,– ինչքա՞ն կարելի է սպասել։
Ես հանձնեցի ֆելիետոնն, ու զանգեցինք Շաբլինսկուն։ Արձագանքն անկեղծ էր․
— Ռոզկան քննության է։ Փողը՝ ութ ռուբլի։ Վաղը իմ ստեղծագործական չորեքչաբթին է։ Ոնց որ ասում են՝ կպա՛վ…
Հավաքվեցինք սանդղահարթակում, վերելակի մոտ։ Մոտեցավ Ժբանկովը, սուսուփուս լուսանկարեց Ալլային ու գնաց։
— Ի՞նչ ենք անում,– հարցրի։
— Չզանգե՞նք Վեբկային։
Վերա Խլոպինան աշխատում էր մեքենագրական բյուրոյում, չնայած հանգիստ կարող էր սրբագրիչ եւ նույնիսկ թողարկիչ լինել։ Ջղային, գրագետ ու գործիմաց ՝ ինքն իրեն վնասում էր հիստերիկ ու հանդուգն շիտակությամբ։ Նրա մոտ հաճույքով էր հավաքվում թերթի ղեկավարությունը։ Ամուրիական պայմաններ, երկու սենյակ, Վերայի ընկերուհիները, երաժշտություն… Տառացիորեն երկու բաժակից հետո Խլոպինան վտանգավոր էր դառնում։ Եթե որեւէ բան դուրը չէր գալիս, ուղիղ շխկացնում էր։ Հիշում եմ՝ երիտասարդական թերթի խմբագիր Վեյսբլատի երեսին գոռում էր․
— Չէ՜, մի սրա՜ն լսեք։ Ախր սեւ է, ոնց որ Արմսթրոնգը։ Սրան գարաժում էլ մեխանիկի գործ չեն տա։
Կանանց էլ օրուարեւ չէր տալիս։ Ամեն ինչի համար, մանր֊մունր մեղքերը սվաղելու, արտասահմանյան զգեստների, հարուստ ու հույլ ամուսինների։
Մեզ Վերան համակրում էր։ Ու ճիշտ էր անում։ Կարիերիստ չէինք, մեքենա չէինք առնում, քիթ ցցել չկար։ Եվ սիրում էինք Վերային։ Չնայած երեքիս հարաբերություններն էլ նրա հետ զուտ ընկերական էին։ Մշտապես կարմրատակած, հաստլիկ, մի քիչ անհեթեթ՝ նա կատարելապես ողջախոհ էր։
Խլոպինան, չասենք, թե սիրում էր խմել, պարզապես նրան դուր էր գալիս ընկերական հավաքույթներ կազմակերպելը, իրար էր անցնում, վազում էր ռիսլինգի, սեղան գցում։ Մեզ ասում էր․
— Հիմա կզանգեմ Լյուդկային՝ գալանտերեայի բաժնից։ Շշմելու բան է։ Մեջքը՝ բարա՜կ։ Աչքերը՝ կանաչ, ա՜յ էսքան…
Լյուդկային հեռախոսով գոռում էր․
— Թո՛ղ բոլոր գործերդ, մեքենա բռնի, ուղիղ մեզ մոտ։ Սպասում եմ։ Ի՞նչ։ Գրողներ են, լրագրողներ, լիքը օղի, տորթ…
Ի վերջո, Լյուդկան գալիս էր․ բարձրահասակ, ձիգ, իսկապես՝ աչքե՜րը… ամուսնու՝ ներքին գործերի կապիտանի հետ…
Եվ այդ ամենը՝ բացարձակապես անշահախնդիր։ Պարզապես Վերան մենակ էր։
Եվ ահա, գնացինք նրա մոտ։ Ջին֊տոնիկ առանք ու մնացածը՝ ինչպես կարգն է։ Ասեմ, որ հետազոտել եմ այդ երեկույթները։ Գլխանց գիտեմ՝ ինչ է լինելու հետո։ Ասենք, դրանք միշտ էլ միատեսակ են։ Մեկընդմիշտ սահմանված կարգով։ Յուրատեսակ համերգ, որի բոլոր համարները նշված են ծրագրում։ Շաբլինսկին ինչ֊որ ֆանտաստիկ քաղկոմական որսի պատմություն կանի։ Այդ պատմության մեջ արծվաչափ կտցարներ կլինեն, անտառային խրճիթ ՝ ֆիննական բաղնիքով, երեւանյան կոնյակ… Ես կընդհատեմ սիրած սրախոսությամբ․
— Իսկ ծառերի արանքով վազվզում էին արջի մորթի հագած շրջկոմի հրահանգիչները․․․
— Նախանձում ես,– անչար քմծիծաղ կտա Շաբլինսկին,– ասում էի, չէ՞, գնանք…
Հետո Կլենսկին կպատմի ձիարշավարանի մասին։ Ու կշարվեն ձիերի զարմանալի մականունները՝ Հաննիբալ, Փոքրիկ ուրախ երգ, Ռոք֊ըն֊ռոլ։ «Դուկելը շրջադարձին սեղմում է։ Ֆավորիտը չորս սայթաքում ունի, իմ գրպանում՝ վեց էքսպրես, բայց վերջը՝ վազք տեղում…»։
Հետո տանտիրուհին կհարբի ու կասի՝ ինչ մտածում է մեր մասին։ Բայց սովոր ենք, չենք նեղանում։ Կլենսկին իրենը կստանա անճաշակ փողկապի համար։ Ես՝ ղեկավարության հանդեպ չեզոքության։ Շաբլինսկին ՝ պճնամոլության։ Կպարզվի, որ նա շահագրգիռ ու պահանջկոտ հետեւում է մեր բոլոր թղթակցություններին։ Հետո կսկսվեն հավերժական լրագրողական խոսակցությունները, թե ով է անտաղանդ, ով՝ տաղանդավոր, եւ նախապատերազմյան ձայնասկավառակներ, եւ արցունքներ, եւ հրաշքով ճարած օղի, եւ «դու ինձ հարգո՞ւմ ես»՝ ամենավերջում։ Ի դեպ, վատ խորագիր չի երգիծանքի բաժնի համար…
Մի խոսքով, էդպես էլ եղավ։ Ձողիկներին քաշած նրբերշիկ խորովեցինք։ Վերան հարբեց, համբուրում էր Դոբրոլյուբովի նկարը․ «Ի՜նչ մարդիկ կային…»։ Շաբլինսկին ինչ֊որ լկտիություն պատմեց Դոբրոլյուբովի մասին, ես ծույլ֊ծույլ հերքեցի։ Ալլան համակրելի անհամոզչությամբ փչում էր, թե Օդրի Հեփբյոռնն իրեն ներկող շամպուն է ուղարկել…
Հետո Միտյայի հետ առանձնացան խոհանոցում։ Կլենսկին կանանց վրա ապշեցուցիչ եղանակով էր ազդում։ Բանն այն է, որ երկար խոսում էր հետները։ Ընդ որում, ոչ թե իր, այլ՝ նրանց մասին։ Եվ ինչ էլ ասեր․ «Դուք հակված եք վստահելու մարդկանց, բայց որոշակի սահմաններում…», օրինակ, անվրեպ էր ազդում թե՛ ՊՏՈՒ֊ի սովորողների վրա, թե հեռուստատեսության ցինիկ թղթակցուհիների։
Ես ու Շաբլինսկին արագ ձանձրացանք իրարից։ Նա առանց հրաժեշտ տալու գնաց։ Վերան քնած էր։ Զանգեցի Մարինային ու նույնպես դուրս եկա։
Ալլային ընդամենը մի նախադասություն ասացի․ «Կուզե՞ք աննկատ չքվենք»։ Բոլորին եմ ասում։ (Կանանց, իհարկե)։ Կամ՝ համարյա բոլորին։ Համենայնդեպս։ Միանշանակ է եւ անմեղ՝ միաժամանակ։
— Անհարմար է,– ասաց Ալլան,– ես, ախր, Միտյայի մոտ եմ եկել…
Առավոտյան խմբագրությունում շատ գործ կար։ Սյունակ էի պատրաստում «ժողովրդական վերահսկողության» մասին ու բուժվում հանքային ջրով։ Շաբլինսկին վերծանում էր վարպետ֊դաստիարակների կոնֆերանսի իր ձայնագրությունները։ Հայտնվեց Կլենսկին՝ խոժոռ, նիհարած։ Խորհրդավոր ու վերացական արտահայտվեց․ «Դա նույնպիսի խաբկանք է, ինչպես մեր ամբողջ կյանքը»։ Ընդմիջմանը հեռախոսը զնգաց․
— Ալլան է։ Միտյային չե՞ք տեսել։
— Հա՜,– ասում եմ,– բարեւ, ձեզ։ Հը, ո՞նց եք։
— Հեմոգլոբինը՝ 200։
— Չհասկացա՞։
— Ի՜նչ տարօրինակ հարց է․ «Ոնց եք……․ Զզվելի, էլ ո՞նց…
Գնացի գտնեմ Կլենսկուն, բայց ասացին, որ մեկնել է գործուղման։ Կունգլա ավանում հերոսուհի մայրս տասնմեկերորդ ժառանգն էր ունեցել։ Այղ ամենր փոխանցեցի Ալլային։ Ալլան ասում է․
— Ա՜յ քեզ սրիկա, չի էլ զգուշացրել…
Լռություն տիրեց։ Դա ինձ գուր չեկավ։ Ե՞ս ինչ կապ ունեմ։ Սյունակն էլ մնում է։ Ինչ էլ սոսկալի վերնագրեր են ՝ «Բալլադ կորած հաշվամեքենայի մասին»… Միտկան էլ հետաքրքիր է․ գնացել է ու չի զգուշացրել օրիորդին։ Մի տեսակ անհարմար զգացի։
— Կուզե՞ք,– ասում եմ,– նախաճաշենք։
— Ճիշտն ասած, վատ չէր լինի։ Մի տեսակ անհասկանալի վիճակում եմ։ Ժամադրվեցինք։ Հետո սեղանին թափեցի թղթերս։ Իբր գործը գնում է… Ցրտոտ ու մռայլ մայիսյան օր էր։ Սրճարանի պատուհանների գլխին ծափծափում էին քաթանե հովանոցները։ Ալլան եկավ՝ գլխին հսկայական մոմլաթե սոմբրերո։ Ակնհայտորեն հպարտ էր դրանով։ Ես թախծոտ շուրջս նայեցի։ Մենակ էն էր պակաս, որ Մարինայի ընկերուհիներն ինձ տեսնեին էդ սոմբրերոյի հետ։ Եզրերը քսվում էին ջքհորդաններին։ Սրճարանում պարզվեց, որ գլխարկը շատ հաջող ծալվում է։ Մենք թակած մսով ինչ֊որ բան կերանք, թխվածքով թեյ խմեցինք։ Իրեն այնպես էր պահում, ասես կարող էր պահանջներ ունենալ ինձնից։ Հարցրի․
— Ձեզ մոտ արձակուրդ է, հա՞։
— Հա,– ասում է,– «Հռոմեական արձակուրդ»։
— Իսկապես, արքայադուստրը լրագրողների շրջապատում։ Մայրիկը ո՞նց է թույլ տվել։
— Ինչի՞ որ։
— Անծանոթ քաղաք, գայթակղություննե՜ր…
— Հանդիպում են երկու մայրիկ․ «Ո՞նց ես աղջկադ ազատ թողել»։— «Իսկ անհանգստանալու ի՞նչ կա․ ինը տարեկանից միլիցիայի հսկողության տակ է…»։
Ես քաղաքավարի ծիծաղեցի։ Կանչեցի մատուցողին։ Վճարեցինք ու դուրս եկանք։ Ասում եմ․
— Դե, երջանիկ էի ձեր տեսությանն արժանանալու համար, տիկի՛ն։
— Չաո, Ջոնի,– ասաց Ալլան։
— Այդ դեպքում՝ ոչ թե Ջոնի, այլ՝ Ջովանի։
— Գուդ բա՛յ, Ջովա՛նի։
Ու գնաց ՝ հսկա մոմլաթե գլխարկը գլխին, բարալիկ, իսկը դառնամատիտեղ սունկիկ։ Իսկ ես շտապեցի խմբագրություն։ Պարզվեց՝ քարտուղարն արդեն փնտրում է։ Ժամը վեցին սյունակը պատրաստ էր։
Երեկոյան թատրոնում էի։ «Զանգն» էին ներկայացնում՝ ըստ Հեմինգուեյի։ Զարհուրելի ներկայացում է՝ «Հրաշալի յոթնյակի» ու «Երիտասարդ գվարդիայի» խառնուրդ։ Երկրորդ գործողության մեջ, օրինակ, Ռոբերդ Ջորդանը սափրվում էր դաշույնով։ Ի դեպ, հագին լեհական ջինս էր։ Ճիշտ իմից։
Ներկայացման վերջում մի այնպիսի սոսկալի հրաձգություն սկսվեց, որ դուրս եկա առանց բուռն ծափահարություններին սպասելու։ Մեր քաղաքը բարեհոգի է․ բոլոր ներկայացումներն ավարտվում են բուռն ծափահարություններով…
Առավոտ շուտ եկա հիմնարկ։ Գրական գրախոսություն էին պատվիրել։ Ծխելուց ու սուրճից մեռնելով ՝ սկսեցի գրել․
«Հեմինգուեյի ստեղծագործությունները բեմական չեն։ Այդ գրողի միակ դրաման թատերական կենսագրություն չունեցավ՝ մնալով «վիպակ՝ երկխոսություններով»։ Այն լավ է կարդացվում՝ ընդգծում էր հեղինակը։ Նկարահանելու՝ Հոլիվուդի բազմաթիվ փորձերը…»։
Այստեղ զանգեց Վերան։ Ասում եմ․
— Աստված վկա՝ զբաղված եմ։ Ի՞նչ է պատահել։ — Մի րոպեով բարձրացի։
— Ի՞նչ կա։
— Բարձրացի, ասում եմ, մի րոպեով։
— Գրո՜ղը տանի…
Վերան սպասում էր սանդղավանդակում։ Շառագոլնած, ջղային, տխուր։
— Հասկանո՞ւմ ես, նրան փող է պետք։
Ես չհասկացա, ավելի ճիչտ՝ հասկացա, բայց ասացի․
— Չեմ հասկանում։
— Ալկային փող է պետք։ Թռնելու փող չունի։
— Վե՛րա, դու ինձ լավ գիտես, բայց մինչեւ տասնչորսը բացառված է։ Իսկ ինչքա՞ն է պետք։
— Գոնե երեսուն։
— Լրիվ բացառված է։ Ապրիլի հոնորար չունեմ։ Դրամարկղին՝ յոթանասունհինգ… Հեռուստացույցի Համար դեռ պարտք եմ… Համ էլ, չեմ հասկանում… Մի րոպե, իսկ ո՞ւր է Կլենսկին… Ախր նրա կադրն է…
— Ինչ֊որ տեղ է մեկնել։
— Մեկնել է՝ կվերադառնա։
— Հասկանո՞ւմ ես, փորձանք կլինի։ Փեսացուն է զանգել Սարատովից…
— Դվինսկից,– ասում եմ։
— Սարատովից… Կարեւոր չի... Ասել է՝ կկախվի, եթե տուն չգա։ Ալկան փետրվարից ճամփորդում է։
— Թող վեր կենա՝ գա հետեւից։
— Երկուշաբթի քննության է։
— Հրաշալի՜ է,– ասում եմ,– կախվել կարող է, իսկ քննության չգնալ՝ ոչ…
— Լաց էր լինում, իսկականից լաց էր լինում…
— Ախր չունե՜մ էդ երեսուն ռուբլին… Համ էլ, տարօրինակ է, Աստված վկա… Բայց գլխավորը՝ որ չունեմ…
Ամենահետաքրքիրն այն է, որ ճիշտ էի ասում։
— Իսկ եթե որեւէ մեկի՞ց, պարտքո՞վ,– ասում է Վերան։
— Բայց ինչի՞ պարտք անենք, դո՛ւ ասա։ Կլենսկու աղջիկն է։ Թող ինքն էլ իրար գա։
— Գուցե Շաբլի՞նսկուն հարցնենք։
Գնացինք Շաբլինսկու մոտ։ Սա բորբոքվեց։
— Ութ ռուբլի ունեի, ջենթլմենաբար մուծվեցի։ Ես եմ ուզում մեկնումեկից կպցնեմ։ Սպասեք Միտկան գա ու գլուխ հանի էդ գործից։ Լսեք, մի խոխմ եմ մոգոնել․ «Բոլոր մարդիկ բաժանվում են գլխավորների եւ անգլուխների»։
— Լա՛վ,– ասաց Վերան,– մի բան կմտածեմ։ Ու գնաց դեպի դուռը։
— Լսի՛,– ասում եմ,– որ չմտածեցիր՝ զանգի…
— Լա՛վ։
— Արի, գիտե՞ս ինչ անենք, արի հարցազրույց վերցնենք նրանից։
— Որ ի՞նչ։
— «Տալլինի Հյուրերը» խորագրի համար։ Ուսանողուհին հետազոտում է գոթական ճարտարապետությունը։ Անբաժան է Բլոկի հատորյակից։ Սկյուռիկներին է կերակրում զբոսայգում… Նրան քսան ռուբլի կտան, կարող է՝ քսանհինգ…
— Սե՛րժ, կազմակերպի՛։
— Եղա՛վ…
Այստեղ ինձ կանչեցին խմբագրի մոտ։ Հենրիխ Ֆրանցեւիչր նստել էր լայնարձակ առանձնասենյակի պատուհանի մոտ։ Ռադիոլան ու հեռուստացույցը, չէին գործում։ Սպիտակ ստեղներով բարդ հեռախոսը լուռ էր։
— Նստե՛ք,– ասաց խմբագիրր,– պատասխանատու առաջադրանք ունեք։ Մեր թերթում բարոյական թեման թույլ է ներկայացված։ Իսկ ընտրությունը շա՜տ մեծ է։ Ալիմենտ վճարելուց չարամտորեն խուսափողներ, հովանավորչություն, պետական ունեցվածքի հափշտակում… Ես ձեզ հավատում եմ։ Գնացեք ժողովրդական դատարան, պետավտոտեսչություն…
— Մի բան կմտածեմ։
— Ի գործ,– ասաց խմբագիրր,– բարոյական թեման չափազանց կարեւոր է…
— Օքեյ,– ասում եմ։
— Եվ Հիշեք, խմբագրության բաց մրցույթը շարունակվում է։ Լավագույն նյութերը կարժանանան դրամական խրախուսանքի։ Իսկ հաղթողր կմեկնի ԳԴՀ…
— Կամավո՞ր,– հարցրի ես։
— Այսի՞նքն։
— Ինձ նույնիսկ Բոլլղարիա չթողեցին։ Թղթերս գարնանն եմ հանձնել։
— Պետք է քիչ խմել,– աաց Տուրոնոկը։
— Լավ,– ասում եմ,– ինձ համար էստեղ էլ վատ չի…
Այդ օրը էլի հոգսեր եղան, բախումներ, վեճեր, չլուծված հարցեր։ Մասնակցեցի երկու խորհրդակցության։ Պատասխանեցի չորս նամակի։ Մի քսան անգամ խոսեցի հեռախոսով։ Կոկտեյլ խմեցի, գրկեցի Մարինային…
Ամեն ինչ կարգին էր։
Իսկ երեկվա օ՞րը․ ո՞ւր չքացավ։ Ու եթե մոռացված է, ի՞նչն ինձ ստիպեց վեց տարի անց գրել․ «Այս պատմության մեջ չկան հրեշտակներ ու չարագործներ չկան... Չկան մեղսավորներ ու չկան րարեպաշտներ…»
Եվ ընդհանրապես, էս ի՜նչ մարդիկ ենք։
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՉՈՐՐՈՐԴ
(«Երեկոյան Տալլին»։ Հոկտեմբեր։ 1974 թ․)
«ԷՍՏՈՆԱԿԱՆ ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆ
Անտառի փեշին, օրով անարեւ
Մի գազան տեսանք։
Ու ձայն տվեցինք մենք նրան․ «Բարե՜ւ»,
«Տե՛րե»՝ ժպտալով գազանր ասաց։
Եվ անմիջապես լույսի շալը վառ
Մթին ամպերի միջից շողշողաց…»։
«Երեկոյան Տալլինը» ռուսերեն է։ Եվ ահա նոր խորագիր մտածեցինք ՝ «Էստոնական այբբենարան»։ Փոքրիկ ռուս ընթերցողների համար։ Առաչին թողարկումն իմն էր։ Բավական անուշիկ ոտանավորներ գրեցի։ Ութ հատ։ Ես՝ ունիվերսալ լրագրող, թաքուն հպարտանում էի դրանցով։
Զանգում է Կենտկոմի հրահանգիչ Վանյա Տրուլը․
— Ո՞վ է գրել էդ շովինիստական առակը։
— Ինչի՞ շովինիստական։
— Ուրեմն դո՞ւ ես գրել։
— Ե՛ս։ Ի՞նչ է պատահել։
— Էնտեղ ինչ֊որ գազան կա։
— Հետո՞։
— Ո՞նց թե։ Դուրս է գալիս, որ էստոնացին գազա՞ն է։ Ես գազա՞ն եմ։ Ես՝ Կուսակցության Կենտկոմի հրահանգիչս, գազա՞ն եմ։
— Ախր հեքիաթ է, պայմանականություն։ Ու պատկերազարդ է։ Երեխաները հանդիպում են արջին։ Արջը բարի, համակրելի դեմք ունի։ Նա դրական է…
— Ինչո՞ւ է էստոներեն խոսում։ Թող խոսի կապիտալիստական երկրներից որեւէ մեկի լեզվով…
— Չհասկացա։
— Ախր քեզ ի՞նչ բացատրեմ։ Դեռ չես հասունացել կուսակցական թերթի համար, չե՛ս հասունացել…
Մի ժամից սենյակ մտավ խմբագիրը․
— Ժյուրին ձեզ տուգանում է երկու միավորով։
— Ի՞նչ ժյուրի։
— Մոռացե՞լ եք, որ մրցույթը շարունակվում է։ Լավ նյութերի հեղինակները կպարգեւատրվեն։ Լավագույններից լավագույնը կարժանանա ուղեւորության, Արեւմուտք՝ ԳԴՀ։
— Տրամաբանական է։ Իսկ վատագույնը՝ Արեւե՞լք։
— Դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել։
— Ոչինչ։ Կատակ արեցի։ Մի՞թե ԳԴՀ֊ն Արեւմուտք է։
— Իսկ ի՞նչ է, ձեր կարծիքով։
— Այ Ճապոնիան Արեւմուտք է։
— Ի՛՞նչ,– վախեցած ճչաց Տուրոնոկը։
— Գաղափարական առումով,– ավելացրի ես։
Անսահման հոգնածության ստվերը մռայլեց խմբագրի դեմքը։
— Դովլաթով,– տնքաց նա,– ձեզ հետ անհնար է խոսել։ Հիշե՛ք, իմ համբերությունը ծով չէ…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Նոյեմբեր։ 1975թ․)
«ՄԱՐԴ Է ԾՆՎԵԼ։ Ամենամյա տոնը՝ Ազատագրման օրը, լայնորեն է նշվում հանրապետությունում։ Ֆաբրիկաներն ու գործարանները, կոլտնտեսություններն ու մեքենատրակտորային կայանները պետությանը զեկուցում են ձեռք բերված բարձր ցացանիշների մասին։
Եվս մեկ, ոչ սովորական բնագիծ հաղթահարվեց այս օրերին։ Էստոնիայի բնակչության թիվը հասավ 400000–ի։ Տալլինի № 4 հիվանդանոցում ծնվեց Մայա եւ Գրիգորի Կուզինների վաղուց սպասված առաջնեկը։ Հենց նրան էլ վիճակված էր լինել քաղաքի 400000֊րդ բնակիչը։
— Մարզիկ է դառնալու,– ժպտում է գլխավոր բժիշկ Միխկել Տեպպեն։
Երջանիկ հայրն ամաչկոտ թաքցնում է կոպիտ, կոշտուկապատ ձեռքերը։
— Որդուս անունը Լեմբիտ կդնենք,– ասում է նա,– թող մեծանա, դյուցազուն դառնա…
Երջանիկ ծնողներին է դիմում տալլինցի պոետ Բորիս Շտեյնը․
Ֆաբրիկաներում, հանքախորշերում,
Մոլորակներում հեռու֊հեռավոր
Չորս հարյուր հազար հերոսներ կան արդ,
Եվ նրանց շարքում՝ առաջնեկը քո…
Ակամա հիշում ես Գյոթեի խոսքը․
«Մարդ է ծնվում՝ ծնվում է մի ամբողջ աշխարհ»։
Չգիտեմ ինչ կդառնաս, Լեմբիտ։ Խառատ թե ածխահատ, սպա կամ գիտնական։ Պարզ է մի բան՝ Մա՜րդ է ծնվել։ Մարդ, որ դատապարտված է երջանկության…»։
Տալլինը փոքր քաղաք է, մտերմիկ։ Փողոցում հանդիպում ես ծանոթիդ ու լսում․ «Ողջո՛ւյն, ես էլ քեզ էի ման գալիս»։ Ասես հիմնարկի ճաշարանում եք…
Կարճ ասած, ապշեցի ՝ իմանալով, թե Տալլինը քանի բնակիչ ունի։
Բանն այսպես եղավ։ Տուրոնոկը կանչեց ու ասում է․
— Մի կառուցողական գաղափար կա։ Կարող է տպավորիչ ռեպորտաժ ստացվել։ Քննարկենք մանրամասները։ Միայն թե առանց կոպտելու…
— Ի՞նչ կոպտել… Անիմաստ բան է…
— Ճիշտն ասած, արդեն կոպտեցիք,– խոժոռվեց Տուրոնոկը,– շարունակ կոպտում եք, Դովլաթով։ Ինձ կոպտում եք նույնիսկ ընդհանուր ժողովներին։ Չեք կոպտում միայն երկար ժամանակով բացակայելիս… Ձեր կարծիքով՝ այդքան անդե՞մ եմ։ Մի օր եկեք, կտեսնեք գրադարանս։ Ի դեպ, նախահեղափոխական հրատարակություններ էլ ունեմ…
— Ինչի՞ համար եք կանչել,– հարցնում եմ։
Տուրոնոկը լռեց։ Կտրուկ ուղղվեց՝ ասես քնարական կեցվածքը փոխելով գործնականի։ Խոսեց վստահ ու ընկալելի.
— Մի շաբաթից Տալլինի ազատագրման տարեդարձն է։ Տոնը լայնորեն է նշվում։ Այդ թվում եւ թերթի էջերում։ Նախատեսված են տարբեր ուղղություններ՝ տնտեսական, մշակութային, կենցաղային… Խմբագրության բոլոր բաժինները նյութեր են պատրաստում։ Դուք էլ առաջադրանք ունեք։ Ի մասնավորի, վիճակագրական բյուրոյի տվյալներով՝ քաղաքը մոտ չորս հարյուր հազար բնակիչ ունի։ Այդ թիվը որոշ առումով պայմանական է։ Փոքր֊ինչ պայմանական է նաեւ քաղաքի շրջագիծը։ Եվ ահա։ Մենք խորհրդակցեցինք ու որոշեցինք։ Տալլինի չորս հարյուր հազարերորդ բնակիչը պետք է ծնվի հոբելյանի նախօրեին։
— Բա՜ն չեմ հասկանում։
— Գնացեք ծննդատուն։ Ապասեք առաջին նորածնին։ Գրանցեք տվյալները։ Հարցուփորձ արեք երջանիկ ծնողներին։ Ծնունդն ընդունող բժշկին։ Բնականաբար՝ լուսանկարեք։ Ռեպորտաժը գնում է հոբելյանական համար։ Հոնորարը (գիտեմ՝ ձեզ համար անկարեւոր չէ)՝ կրկնակի։
— Դրանից էլ պիտի սկսեիք։
— Նյութապաշտությունը ձեր տհաճ գծերից է,– ասաց Տուրոնոկը։
— Պարտքե՜ր,– ասում եմ,– ալիմենտնե՜ր…
— Շատ եք խմում։
— Էդ էլ կա։
— Կարճ ասած։ Իմաստն այս է։ Երջանիկ մարդ է ծնվել։ Նույնիսկ այսպես կասեի, մարդ՝ դատապարտված երջանկության։
Այդ տխմար արտահայտությունն այնքան դուր եկավ խմբագրին, որ երկու անգամ կրկնեց։
— Մարդ՝ դատապարտված երջանկության։ Իմ կարծիքով՝ վատ չէ։ Գուցե որպես վերնագի՞ր փորձենք։ «Մարդ՝ դատապարտված երջանկության»։
— Նայենք ոնց կստացվի,– ասում եմ։
— Եվ հիշեք,– խոսակցությունն ավարտելով՝ վեր կացավ Տուրոնոկը,– նորածինը պետք է հրապարակելի լինի։
— Այսի՞նքն։
— Այսինքն՝լիարժեք։ Ոչ մի արատավոր, մռայլ բան։ Ոչ մի կեսարյան հատում։ Ոչ մի միայնակ մայր։ Ծնողների ամբողջական լրակազմ։ Առողջ, սոցիալապես լիարժեք տղա։
— Անպայման տղա՞։
— Այո՛, տղան մի տեսակ խորհրդանշական է։
— Հենրիխ Ֆրանցեւիչ, ինչ վերաբերում է լուսանկարներին… Նկատի ունեցեք, որ նորածինները մի տեսակ էնքան էլ…
— Ընտրեք լավագույնին։ Կարող եք սպասել, ժամանակ կա։
— Չորս ամիս պիտի սպասենք։ Մինչեւ էդ դժվար մարդու նման լինի։ Կան, որ հիսուն տարին էլ է քչություն անում…
— Լսեք,– բարկացավ Տուրոնոկը,– դեմագոգիա մի՛ արեք։ Ձեզ առաջադրանք է տրվել։ Չորեքշաբթի նյութը պետք է պատրաստ լինի։ Պրոֆեսիոնալ լրագրող եք… Ինչո՞ւ եք ժամանակ վատնում…
Իսկապես, մտածում եմ, ինչո՞ւ…․
Իջա բար, ջին պատվիրեցի։ Նայեմ՝ նստած է, ոչ այնքան սթափ, ֆոտոթղթակից Ժբանկովը։ Ձեռքով արեցի։ Մոտեցավ՝ օղու գավաթը ձեռքին։ Կիսեց բուտերբրոդս։
— Գուցե տո՞ւն գնայիր,– ասում եմ,– գրասենյակը լիքԸ ղեկավարություն է… Ժբանկովը դատարկեց գավաթն ու ասաց․
— Հասկանո՞ւմ ես, մաքուր խայտառակ էղա։ Նկարածս տեսե՞լ ես Ֆեդյայի ակնարկում։
— Ես թերթ չեմ կարդում։
— Ֆեդյան «Մոլոդյոժկայում» ակնարկ էր տպել։ Ավելի ճիշտ՝ ճեպանկար․ «Երեքն ընդդեմ մրրիկի»։ Ջրասուզակների մասին։ Թե ոնց են, իմացար, ջրատակ էղած թանկարժեք բեռը որոնում։ Մրրիկն էլ մոտենում է։ Ու իմ արած լուսանկարը։ էրկու մարդ նստել են գերանին։ Ու ջրից ցցվել է փողրակը։ Այսինքն՝ իրանց ընկերը ջրի տակ բնբնում է։ Մի խոսքով, նկարեցի պրծա, վեցնոցը կպցրի ու մոռացա։ Մի անգամ գնում եմ նավահանգիստ, տեսնեմ՝ մարդիկ ծիծաղից մեռնում են։ Էս ի՞նչ բան է՝ մտածում եմ։ Ու պարզվում է էսպիսի պատմություն։ Էնտեղ օժանդակ արտադրամասի մի պետ ունեն՝ Միրոնենկոն։ Մի անգամ դուրս է գալիս ճաշարանից, երրորդ կառանատեղի մոտ կանգնած ծխում է։ Ծխում֊պրծնում, շպրտում է քնթուկը։ Խխում է, ներողություն արտահայտությանս։ Ու լրիվ դուրս թքում ատամները։ Պարզ է՝ դնովի։ Դրանք էլ ոսկուց են։ Ութ հարյուր, մի բան էլ ավել կարժենան։ Վազում է սուզակների մոտ․ «Տղերք, օգնեք»։ Սրանք միանգամից գլխի ընկան․ «Գործը պրծանք՝ կգտնենք»։– «Պարտքի տակ չեմ մնա»։– «Քեզանից՝ մարդա մի շիշ»։ –«Պայմանավորվեցի՛նք…»։ Գործը պրծան, սկսեցին փնտրել։ Ու էստեղ հայտնվում է Ֆեդկան, հանձնարարությունը կատարել՝ հետ է գալիս։ Նայում է, թե՝ էս ի՞նչ բանի եք։ Գրելիք է կռճում, իմացա՛ր։ Տղերքն էլ ոնց որ թե անհարմար են զգում, հե՛չ, ասում են, թանկարժեք բեռ է սկել։ Ֆեդյան էլ, բանից անտեղյակ․ «Անունդ ի՞նչ է, անունդ ի՞նչ է…»։ Տղերքը տեղը տեղին պատասխանում են։ «Ինչո՞վ եք զբաղվում ազատ ժամանակ»… Տղերքը պատասխանում են ոնց որ կարգն է… «Բա ժամանցի հազվագյուտ պահերի՞ն»։ Երաժշտությամբ ենք զբաղվում՝ ասում են, գեղանկարչությամբ… «Բա ինչի՞ եք էս ուշ ժամին աշխատում»… Մրրիկ է սկսվում, ասում են, վռազում ենք… Ֆեդյան զանգում է ինձ ՝ խմբագրություն։ Եկա, նկարեցի, առանց խորանալու… Ցավն էն է, որ ներքին էլ ավազան է, արհեստակա՛ն։ Ի՜նչ մրրիկ, ի՜նչ բան…
— Տո՛ւն գնայիր,– ասում եմ։
— Սպասի, էդ էլ չի ամենակարեւորը։ Պատմեցին, թե էդ պատմությունն ինչով է վերջացել։ Էդ արանքում սուզակներն ատամները գտնում են։ Միրոնենկոն երջանիկ է, էլ տեղ չկա։ Նրանց քաշ է տալիս խմելու։ Օղի է պատվիրում։ Խմում են։ Միրոնենկոն սկսում է ատամները ցուցադրել։ Շնորհակալ եմ, ասում է, տղերքը փրկեցին, գտան։ Արծիվներ են, ասում է, առաջավորնե՜ր, ստախանովականնե՜ր… Էս սեղանի մոտ են ատամները շուռումուռ տալիս, էն սեղանի մոտ են նայում… Բարապանն է մոտենում… Նվագախմբի տրոմբոնիստը… Մատուցողներն են գլուխներն օրորում… Միրոնենկոն արդեն հինգերորդ շիշն է քամում ջրասուզակների հետ։ Մեկ էլ գլխի է ընկնում, որ ատամները թռցրել են։ Գոռում է․ «Հե՛տ տվեք, սողուննե՛ր»։ Բայց էլ ի՞նչ։ Էստեղ սուզակներն էլ չեն օգնի…
— Լա՛վ,– ասում եմ,– գնացի…
Ծննդատուն գնալ չէի ուզում։ Հիվանդանոցի մթնոլորտը գեշ է ազդում։ Հենց մենակ ֆիկուսնե՛րն ինչ ասես արժեն… Մտա բաժին ՝ Մարինայի մոտ։ Լսում եմ․
— Հա՜, դո՞ւ ես։ Կներես, գործը խեղդում է։
— Բան է՞ պատահել։
— Ի՞նչ պիտի պատահի։ Գործեր են…
— Էդ ինչ գործեր են ո՞ր…
— Հոբելյան֊մոբելյան։ Մենք հո շարքային մահկանացուներ ենք, վեպեր չե՜նք գրում…
— Ինչի՞ ես չարանում։
— Իսկ ինչո՞վ ուրախանամ։ Դու մի գլուխ անհետանում ես։ Մեկ ՝ խելահեղ սեր, մեկ՝ շաբաթով քաշ ես գալիս…
— Ո՞վ է քաշ գալիս։ Գործուղման էի, Սաարեմայում։ Հյուրանոցում լվերը կերան…
— Լվեր չեն եղել,– աչքերը կասկածոտ կկոցեց Մարինան,– կնանիք են եղել։ Զզվելի, կեղտոտ պոռնիկներ։ Ի՜նչ են մի գլուխ խցկվում։ Ախր անփող ես միշտ, միշտ խումհարի մեջ… Զարմանում եմ՝ ո՞նց մինչեւ հիմա չես վարակվել…
— Լվից ի՞նչ՛ պիտի վարակվեմ։
— Գոնե չխաբեիր։ Ո՞վ էր էդ շեկ վտվտիկ լողլողը։ Առավոտը ձեզ ավտոբուսից տեսա…
— Շեկ վտվտիկ լողլող չի։ Մետաֆիզիկ֊բանաստեզծ Վլադիմիր Էռլն է։ Սանրվածքն է էդպիսին…
Հանկարծ հասկացա՝ ուր որ է լաց կլինի։ Իսկ Մարինան մոլեգին էր լալիս, դառը, հեծկլտոցով, անխնա։ Ինչպես դերասանուհին՝ ներկայացումից հետո…
— Հանգստացի, խնդրում եմ։ Ամեն ինչ լավ է։ Բոլորը գիտեն, որ կապված եմ քեզ…
Մարինան հանեց պստլիկ վարդագույն թաշկինակը, սրբեց աչքերը։ Արդեն խաղաղված՝ ասաց․
— Կարո՞ղ ես լուրջ լինել։
— Իհարկե։
— Վստահ չեմ։ Բացարձակ անպատասխանատու մարդ ես… Ոնց որ արտույտը… Ոչ տուն, ո՛չ ապրուստ, ո՛չ նպատակ… Ամուր կապվածություններ չունես։ Ես ընդամենը պատահական կետ եմ տարածության մեջ։ Ախր արդեն համարյա քառասուն տարեկան եմ։ Ու պիտի՞ ինչ֊որ կերպ դասավորեմ կյանքս։
— Ես էլ եմ համարյա քառասուն։ Ավելի ճիշտ՝ երեսունն անց։ Ու չեմ հասկանում՝ ի՞նչ է նչանակում՝ դասավորել սեփական կյանքը… Անպայման ուզում ես ամուսնանա՞լ։ Բայց ի՞նչ է փոխվելու։ Ի՞նչ է տալու էդ ապուշ կնիքը։ Էդ ձիու խարանը… Քանի լավ է՝ էստեղ եմ։ Ձանձրացա՝ կգնամ։ Ու միչտ էդպես է լինելու…
— Ամուսնանալ չեմ պատրաստվում։ Համ էլ քեզանից ի՛նչ փեսացու։ Ուղղակի ուզում եմ երեխա ունենամ։ Հետո ուշ կլինի…
— Ունեցի՛։ Մենակ թե հիշիր նրան ինչ է սպասում։
— Միշտ գույները խտացնում ես։ Միլիոնավոր մարդիկ ազնվորեն ապրում ու աշխատում են։ Համ էլ՝ մենակ ո՞նց ունենամ։
— Ինչի՞ մենակ։ Ես… կօժանդակեմ։ Ինչ վերաբերում է նյութականին իմ եռապատիկն ես ստանում։ Այսինքն՝ գործնականում կախում չունես ինձանից...
— Ուրիշ բան էի ասում…
Հեռախոսր զնգաց։ Մարինան վերցրեց խոսափողը։
— Այո՛։ Հրաշալի է։ Նա հենց ինձ մոտ է…
Թափ տվի ձեռքս։ Մարինան ըմբռնումով գլխով արեց․
— Ասում եմ՝ հենց նոր էստեղ էր… Ճիշտն ասած՝ չգիտեմ։ Երեւի մի տեղ խմում է։
Տես, է՜, լրբին։
— Քեզ Ցեխանովսկին է փնտրում։ Ուզում է պարտքը տա։
— Դրա՞ն ինչ ճանճ կծեց։
— Փող է ստացել գրքի համար։
— «Քարավանը ելնում է երկի՞նք»։
— Ինչի՞՝ քարավան։ Գիրքը կոչվում է «Շարունակելի»։
— Մի Հաշիվ է։ Լա՛վ,– ասում եմ,– գնացի։
— Ո՞ւր։ Եթե գաղտնիք չի։
— Պատկերացրու՝ ծննդատուն։
Նայեցի թերթախեղդ սեղաններին։ Առա ծխախոտի ու սոսնձի հոտը։ Այնպիսի սուր ձանձրույթ ու դառնություն զգացի, որ նույնիսկ հիվանդանոցի մթնոլորտն արդեն վախենալու չէր։
Գռան Հետեւը Հասկացա, որ մի վայրկյան առա^ Մարինան ճչացել էր․ «Կորի գնա, ուրեմն, խղճո՛ւկ Հարբեցող»:
Նստեցի ավտոբուս, որ հասնեմ Կառլ Մարքսի փողոց։ Ավտոբուսում անսպասելի ննջեցի։ Մի րոպե անց արթնացա գլխացավով։ Հիվանդանոցի նախասրահով անցնելիս ինձ տեսա հայելու մեջ ու դեմքս շրթեցի։
Ընդառաջ սպիտակ խալաթով մի կին էր գալիս։
— Կողմնակիների մուտքն արգելված է։
— Իսկ այնկողմնայինների՞ն,– հարցնում եմ,– կարելի՞ է։
Բուժքույրը տարակուսանքով քարացավ։ Ես ցույց տվի խմբագրության վկայականը։ Բարձրացա երկրորդ հարկ։ Սանդղավանդակում պարկանման խալաթներով ինչ֊որ կանայք էին ծխում։
— Ինչպե՞ս գտնեմ գլխավոր բժշկին։
— Վերեւ, վերելակի դիմաց։
Վերելակի դիմաց՝ նշանակում է համեստ մարդ է։ Վերելակի դիմաց աղմկոտ է, շխկում են դռները…
Մտնում եմ։ Վաթսունամյա մի էստոնացի մարզանք է անում բաց օդանցքի առաջ։
Էստոնացիներին միանգամից ու անվրեպ եմ ճանաչում։ Կերպարի մեջ՝ ոչինչ ճչան ու լայնաթափ։ Անփոփոխ փողկապ ու տաբատի կոկիկ ծալք։ Չընդգծված կզակ ու հանդարտ հայացք։ Ասեք՝ ո՞ր ռուսը մեն֊մենակ մարզանք կանի…
Ցույց եմ տալիս վկայականս։
— Դոկտոր Միխկել Տեպպե։ Նստե՛ք։ Ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել։
Ներկայացրի գործի էությունը։ Բժիշկը չզարմացավ։ Ընդհանրապես, մամուլն ինչ էլ մոգոնի, շարքային ընթերցողին զարմացնելը դժվար է։ Ամեն ինչի սովորել են…
— Կարծում եմ՝ բարդ բան չէ,– ասաց Տեպպեն,– հսկա կլինիկա է։
— Ձեզ բոլո՞ր նորածինների մասին են տեղեկացնում։
— Կարող եմ հանձնարարել։
Նա վերցրեց խոսափողը։ Ինչ֊որ բան ասաց էստոներեն։ Հետո դարձավ ինձ․
— Հետաքրքրվում եք ծնունդն ինչպե՞ս է ընթանում։
— Աստված չանի։ Ընդամենը տվյալները գրեմ, տեսնեմ երեխային ու խոսեմ հոր հետ։
Բժիշկը նորից զանգեց։ Դարձյալ էստոներեն ինչ֊որ բան ասաց։
— Մեկը հենց հիմա ծննդաբերում է։ Մի քանի րոպեից կզանգեմ։ Հուսամ՝ ամեն ինչ հաջող կանցնի։ Առողջ մայր է… Լիքը-լիքը, շիկահեր,– շեղվեց բժիշկը։
— Իսկ դուք,– ասում եմ,– ամուսնացա՞ծ եք։
— Իհարկե։
— Երեխաներ է՞լ ունեք։
— Տղա։
— Չե՞ք մտածել՝ ինչ է սպասում նրան։
— Ի՞նչ կա մտածելու։ Շատ լավ գիտեմ՝ ինչ է սպասում։ Նրան սպասում է խիստ ռեժիմի ճամբարը։ Խոսել եմ փաստաբանի հետ։ Արդեն ստորագրություն էլ են վերցրել...
Տեպպեն հստակ ու հանգիստ էր պատմում։ Ասես խոսքը սովորական, լավ բանի մասին լիներ։ Ես մտերմաբար ու գաղտնապահորեն շշնջացի․
— Սոլդատովի գործո՞վ։
— Ի՞նչ,— չհասկացավ բժիշկը։
— Ձեր որդին էստոնական վերածննդի գործի՞չ է։
— Իմ որդին,– հատ֊հատ ասաց Տեպպեն,– ֆարցովշչիկ է ու հարբեցող։ Եվ նրա համար համեմատաբար հանգիստ եմ միայն, երբ բանտում է…
Լռեցինք։
— Ժամանակին կղզիներում բուժակ էի։ Հետո կռվել եմ էստոնական կորպուսում։ Հասել եմ բարձր դիրքի։ Չգիտեմ՝ ոնց եղավ։ Ես ու մայրը դրական մարդիկ ենք, տղաս՝ բացասական։
— Վատ չէր լինի ՝ նրան էլ լսեինք։
— Նրան լսելն անհնար է։ Ասում եմ․ «Յո՛ւրա, ինչո՞ւ ես ինձ արհամարհում։ Ես ամեն ինչի հասել եմ համառ աշխատանքով։ Դժվար կյանք եմ ունեցել։ Հիմա բարձր դիրք եմ զբաղեցնում։ Քո կարծիքով՝ ինչու ինձ՝ համեստ բուժակիս, գլխավոր բժիչկ նշանակեցին…»։ Իսկ նա՝ ի պատասխան․ «Որովհետեւ քո բոլոր խելացի գործընկերներին գնդակահարել էին…՝»։ Կարծես թե ես եմ գնդակահարել…
Հեռախոսը զնգաց։
— Ես եմ,– աաց Տեպպեն։– Շա՜տ լավ է։
Հետո անցավ էստոներենի։ Խոսքը սանտիմետրերի ու կիլոգրամների մասին էր։
— ԱՀա,— ասաց նա,— իններորդ պալատինն է ծննդաբերել։ Չորս ու երկու հարյուր եւ հիսունութ սանտիմետր։ Ուզո՞ւմ եք տեսնել։
— Պարտադիր չէ։ Բոլոր երեխաներն իրար նման են…
— Մոր ազգանունն Օկաս է։ Հիլյա Օկաս։ Հազար ինը հարյուր քառասունվեց թվի ծնված։ Նորմավորող է «Պունանէ ռէտում»։ Հայրը՝ Մագաբչա…
— Ի՞նչ Մագաբչա։
— Ազգանուն է։ Եթովպիայից է։ Ծովագնացության դպրոցում է սովորում։
— Սեւ՞ է։
— Կասեի ՝ շոկոլադագույն։
— Լսեք,– ասում եմ,– բայց հետաքրքիր է։ Ինտերնացիոնալիզմ է ուրվագծվում։ Ժողովուրդների բարեկամություն… Գրանցվա՞ծ են։
— ԻՀարկե։ Ամեն օր կնոջը նամակ է ուղարկում ու ստորագրում է «Քո՝ սոյայի շոկոլադիկ»։
— Կարո՞ղ եմ զանգել։
— Շնորհ արեք։
Զանգում եմ խմբագրություն։ Հեռախոսին մոտենում է Տուրոնոկը։
— Լսում եմ… Տուրոնոկն է։
— Հենրի՛խ Ֆրանցեւիչ, հենց նոր տղա ծնվեց։
— Ի՞նչ։ Ո՞վ է խոսում։
— Դովլաթովն է։ Ծննդատնից։ Հանձնարարություն էիք տվել…
— Հա՜, հիշում եմ։ Հիշում եմ։
— Էդ է, տղա է ծնվել։ Խոշոր, առողփ՝… Հիսունութ սանտիմետր։ Քաշը՝ չորս ու երկուհարյուր… Հայրը եթովպացի է։
Ճնշող լռություն տիրեց։
— Չհասկացա,– աաց Տուրոնոկը։
— Եթովպացի է,– ասում եմ,– ծնունդով Եթովպիայից… Սովորում է էստեղ… Մարքսիստ է,– չգիտես ինչու ավելացրի ես։
— Հարբա՞ծ եք,– կտրեց Տուրոնոկը։
— Ի՜նչ հարբած։ Ախր գործի մեջ եմ։
— Գործի մե՜ջ… Դա ձեզ ե՞րբ է խանգարել։ Դեկտեմբերին ո՞վ հետ տվեց շրջանային կուսակտիվի ժողովին…
— Հենրի՚խ Ֆրանցեւիչ, հեռախոսը երկար զբաղեցնել չեմ կարող… Հենց նոր տղա է ծնվել… Հայրը բարեկամական եթովպացի է։
— Ուզում եք ասել՝ սեւ՞ է։
— Շոկոլադագույն։
— Այսինքն՝ նե՞գր։
— Բնականաբար։
— Էդտեղ ի՞նչն է բնական։
— Ձեր կարծիքով եթովպացին մարդ չի՞։
— Դովլա՛թով,– տառապած ձայնով ասաց Տուրոնոկը։– Դովլա՛թով, ես ձեզ կազատեմ… Ամենայն լավագույնը վարկաբեկելու համար… Հանգիստ թողեք ձեր քաքոտ եթովպացուն։ Սպասեք նորմալ, լսո՞ւմ եք, նորմալ մարդկային երեխայի…
— Լա՛վ,–ասում եմ,– ընդամենը հարցրի…
Ընկալուչի մեջ ընդհատ հնչյուններ լսվեցին։ Տեպպեն ցավակցաբար ինձ նայեց։
— Հարմար չի,– ասում եմ։
— Հենց սկզբից կասկածներ ունեի, բայց բան չասեցի։
— Ինչ որ է…
— Սուրճ կխմե՞ք
Նա պահարանից հանեց դարչնագույն տուփը։ Հեռախոսը նորից զնգաց։ Տեպպեն երկար խոսում էր էստոներեն։ Ըստ երեւույթին խոսքն ինձ չվերաբերող գործի մասին էր։ Սպասեցի խոսակցությունն ավարտի ու անսպասելի հարցրի․
— Կարելի՞ է քնել ձեր շիրմայի հետեւը։
— Իհարկե,– չզարմացավ Տեպպեն։– Թիկնոցս կուզե՞ք։
— Առանց դրա էլ կլինի։
Հանեցի կոշիկներս ու պառկեցի։ Պետք էր կենտրոնանալ։ Թե չէ իրականության ուրվագծերն անդառնալիորեն աղոտանում էին։ Հանկարծ ինձ տեսա հեռվից՝ մոլորված ու անհեթեթ։ Ո՞վ եմ։ Ինչո՞ւ եմ այստեղ։ Ի՞նչ եմ պառկել շիրմայի հետեւը ՝ Աստված գիտի ինչի սպասելով։ Եվ ինչ ապուշ դասավորվեց կյանքը…
Երր արթնացա, Տեպպեն կանգնել էր գլխավերեւս։
— Կներեք՝ անհանգստացրի… Հենց նոր ձեր ծանոթուհին ծննդարերեց։
«Մարինա՞ն»՝ համարյա սարսափով մտածեցի ես։ (Բոլորր գիտեն, որ միայն համարյա կարելի է սարսափել)։ Հետո, խելագար միտքը վանելով, հարցրի․
— Ի՞նչ ծանոթուհի։
— Երիտասարդական թերթի լրագրողուհին Ռումյանցեւան։
— Հա՜, Լենան, Բորյա Շտեյնի կինը։ Իսկապես, մայիսից չէր երեւում…
— Հինգ րոպե առաջ ծննդաբերեց։
— Հետաքրքիր է։ Խմրագիրը շատ կուրախանա։ Երեխայի հայրը Տալլինում հայտնի պոետ է, մայրը՝ լրագրող։ Երկուսն էլ՝ կուսակցական։ Շտեյնը դրա առթիվ բալլադ կգրի…
— Անչափ ուրախ եմ ձեզ համար։
Զանգեցի Շտեյնին։
— Ողջո՛ւյն,– ասում եմ,– քեզ կարելի է շնորհավորել…
— Դեռ չուտ է։ Պատասխանը չորեքշաբթի կլինի։
— Ի՞նչ պատասխան։
— Գնում ե՞մ Շվեյցարիա, թե՝ չեմ գնում։ Ասում են՝ կապերկրներ ուղեւորության փորձ չունես։ Որ չեն թողնում՝ որտեղի՞ց լինի… Դու կապերկրներում եղե՞լ ես։
— Չէ։ Ինձ սոցերկրներ էլ չեն թողում։ Նույնիսկ Բուլղարիայում չեմ եղել։
— Իսկ ես նույնիսկ Հարավսլավաայում եմ եղել։ Հարավսլավիան համարյա կապերկիր է…
— Հիվանդանոցից եմ զանգում։ Տղա ես ունեցել։
— Քո՛ւ մերը,– գոռաց Շտեյնը։– Քո՛ւ մերը… Տեպպեն չանչերով գրոտած մի թերթիկ տվեց։
— Հասակը,– ասում եմ,– 56, քաշը՝ երեք ու ինը հարյուր։ Լենան լավ է։
— Քո՛ւ մերը,– չէր հանդարտվում Շտեյնը,– գալիս եմ։ Հիմա տաքսի կբռնեմ։
Արդեն պետք էր կանչել լուսանկարչին։
— Զանգեք, զանգեք,– ասաց Տեպպեն։ Զանգեցի Ժբանկովին։ Հեռախոսը վերցրեց Լերան։
— Միխայիլ Վլադիմիրովիչն անառողջ է,– ասաց նա։
— Հարբած է, հա՞,– հարցնում եմ։
— Խոզի պես։ Դու ե՞ս խմացրել։
— Ոչ մի դեպքում։ Եվ ընդհանրապես, ես գործի եմ։
— Կներե՛ս։
Զանգում եմ Մալկիէլին։
— Արի՛, երեխա ես նկարելու հոբելյանական թողարկման համար։ Շտեյնը տղա է ունեցել։ Հոնորարն, ի դեպ, կրկնակի է…
— Գրելու ե՞ս էդ երեխայի մասին։
— Ի՞նչ կա որ։
— Էն կա, որ Շտեյնը հրեա է։ Իսկ հրեաներին պետք է համաձայնեցնել։ Աներեւակայելի միամիտ ես, Սե՛րժ։
— Կապլանի մասին գրեցի ու՝ առանց համաձայնեցնելու։
— Հիմա Գլիկմանի մասին էլ կասես։ Կապլանր մարզկոմի բյուրոյի անդամ է։ Նրա մասին երկու Հարյուր անգամ գրել են։ Կապլանին Շտեյնի հետ չխառնես։
— Չեմ էլ խառնում։ Շտեյնը չա՜տ ավելի լավն է։
— Ավելի վատ նրա համար։
— Պարզ է։ ՇնորՀակալ եմ, որ զգուշացրիր։ Տեպպեին ասում եմ․
— Պարզվում է՝ Շտեյնն էլ հարմար չի։
— Կասկածներ ունեի։
— Հարց է ծագում՝ իսկ ո՞վ ինձ արթնացրեց։
— Ես արթնացրի։ Բայց կասկածներր կային։
— Ի՞նչ անենք։
— Շուտով մեկն էլ կծննդաբերի։ Գուցե եւ արդեն… Հիմա կզանգեմ։
— Իսկ ես դուրս գամ մի քիչ քայլեմ։
Տրտում հիվանդանոցային այգում կատուներ էին շրշում։ Սուր ճռնչում էին տերեւաթափ սեւ բարդիները։ Մի նիհար, կորամեջք տղա դղրդոցով գլորում էր բաքով ձեռնասայլակը։ Լվանալուց խունացած երկնագույն խալաթով՝ պառավ կնոջ էր նման։
Շրջադարձից հայտնվեց Շտեյնը։
— Դե՛, շնորհավորում եմ։
— Շնորհակալ եմ, ծերո՜ւկ, շնորհակա՜լ եմ։ Հենց նոր Լենկային ուտելիք ուղարկեցի։ Մի տեսակ անսովոր է։ Պիտի խմվի էս առիթով։
«Կխմվի քեզ հետ,– մտածում եմ,– բա չէ՜… Թթվի վրաներս…»։ Չէի ուզում վշտացնել։ Չասացի, որ երեխան խոտանվել է։ Բայց Շտեյնն արդեն գիտեր։
— Հոբելյանական նյո՞ւթ ես պատրաստում։
— Փորձում եմ։
— Ուզում ես փառաբանե՞ս։
— Գիտե՞ս,– ասում եմ,– էստեղ բանվորա–գյուղացիական ընտանիք է պետք, իսկ դուք մտավորական եք։
— Ափսո՜ս։ Ես էլ տաքսու մեջ արդեն բանաստեղծություն էի գրել։ Էսպես է վերջանում․
Ֆաբրիկաներում, հանքախորշերում,
Մոլորակներում հեռու–հեռավոր
Չորս հարյուր հազար հերոսներ կան արդ,
Ու նրանց չարքում՝ առաջնեկը քո…
Ասում եմ․
— Ի՞նչ առաջնեկ։ Արդեն հասուն աղջիկ ունես։
— Առաջին ամուսնությունից։
— Հա՜,– ասում եմ,– ուրեմն ամեն ինչ կարգին է։
Շտեյնը միտք արեց ու հանկարծ ասաց․
— Ուրեմն հակասեմիտականություն, համենայնդեպս, կա։
— Կարծես թե։
— Ինչպե՞ս կարող էր հայտնվել մեզ մոտ։ Մեր երկրում, որտեղ, թվում է…
Ես ընդհատեցի․
— Երկրում, որտեղ հիմնական մեռելը դեռ թաղված չի… Երկրում, որի անունն իսկ սուտ է…
— Քո կարծիքով՝ ամեն ինչ սուտ է։
— Սուտն իմ ժուռնալիստիկայում ու քո քոսոտ ոտանավորներում է։ Ե՞րբ ես տիեզերքում էստոնացի տեսել։
— Ախր փոխաբերությո՜ւն է…
— Փոխաբերությո՜ւն… Սուտը տասնյակ էդպիսի ընդհատակյա մականուններ ունի։
— Կարելի է կարծել՝ միակ ազնիվը դու ես։ Իսկ ո՞վ է մի ամբողջ վիպակ գրել ԲԱՄ֊ի մասին։ Ո՞վ էր փառաբանում չեկիստ Տիմոֆեեին։
— Կթողեմ էս գործը։ Կտեսնես ՝ կթողեմ…
— Էդ ժամանակ էլ ուրիշներին երեսով տուր։
— Մի՛ ջղայնացի։
— Գրո՜ղը տանի, տրամադրությունս ընկավ։ Բարո՛վ մնաս։
Տեպպեն ինձ դիմավորեց շեմին։
— Կուզինան է ծննդաբերել, վեցերորդ սենյակից։ Ահա տվյալներր։ Էստոնուհի է, ավտոսայլակի վարորդ։ Ամուսինը խառատ է, նավաշինական գործարանից, ՍՄԿԿ անդամ։ Երեխան՝ նորմայի սահմաններում։
— Փառք Աստծու, կարծես բռնում է։ Համենայնդեպս զանգեմ։ Տուրոնոկն ասաց․
— Հրաշալի է։ Պայմանավորվեք, որ երեխայի անունը Լեմբիտ դնեն։
— Հենրի՚խ Ֆրանցեւիչ,– մրմնջացի ես,– ո՞վ իր երեխայի անունը Լեմբիտ կգնի։ Ախր շատ հնաոճ է։ Բանահյուսական…
— Թող դնեն։ Իրենց համար ի՞նչ տարբերություն։ Լեմբիտը լավ, առնական ու խորհրդանշական է հնչում… Հոբելյանական համարում կնայվի։
— Դուք ձեր երեխային Բովա կամ Սիկուլա կանվանեի՞ք։
— Դեմագոգիա մի արեք։ Ձեզ հանձնարարություն է տրվել։ Չորեքշաբթի նյութը պիտի պատրաստ լինի։ Եթե Լեմբիտից հրաժարվեն՝ փող խոստացեք։
— Ինչքա՞ն։
— Քսանհինգ ռուբլի։ Լուսանկարիչ ես կուղարկեմ։ Նորածնի ազգանունն Ի՞նչ է։
— Կուզին։ Վեցերորդ հիվանդասենյակ։
— Լեմբիտ Կուզին։ Հրաշալի է հնչում։ Գործե՛ք։
Տեպպեին հարցրի․
— Հորն ինչպե՞ս գտնեմ։
— Է՜ն է։ Պատուհանի տակ։ Նստել է սիզամարգին։
Իջա ներքեւ։
— Հե՜յ,– ասում եմ,– դուք Կուզի՞նն եք։
— Կուզինը Կուզինն եմ,– ասաց,– բայց մե՞ջն ինչ։
Ըստ երեւույթին ընկեր Կուզինի տրամադրությունը փիլիսոփայական էր։
— Թույլ տվեք,— ասում եմ,— շնորՀավորել։ Ձեր երեխան քաղաքի 400000֊րդ բնակիչն է։ Ես խմբագրությունից եմ։ Ուզում եմ գրել ձեր ընտանիքի մասին։
— Ինչ կա գրելո՞ւ որ…
— Դե, ձեր կյանքի մասին…
— Ինչ կա որ, վատ չենք ապրում… Աշխատում ենք ոնց որ կարգն է… Մեր մտահորիզոնն ենք ընդլայնում… Հեղինակություն ենք վայելում…
— Գուցե մտնենք մի տեղ, խոսենք։
— Ասելդ էն է՝ մի–մի հատ գցե՞նք,– աշխուժացավ Կուզինը։
Բարձրահասակ, գրանիտե ծնոտով ու մանկան թարթիչներով մարդ էր։ Վեր թռավ սիզամարգից, թափ տվեց ծնկները։
Մտանք «Կոսմոս», նստեցինք պատուհանի տակ։ Սրահը դեռ դատարկ էր։
— Փողը՝ ութ ռուբլի,– աաց Կուզինը,– գումարած մի շիշ թույն…
Նա պայուսակից մի շիշ Կուբայի ռոմ հանեց։ Քողարկեց վարագույրով։
— Ձեւի համար երեք հարյուր գրամ վերցնե՞նք։
— Ու գարեջուր,— ասում եմ,– եթե սառն է…
Երեք հարյուր գրամ օղի պատվիրեցինք, երկու աղցան ու մեկական կոտլետ։
— Ապխտամիս կցանկանայի՞ք,– հարցրեց մատուցողը։
— Արդեն լեզվիդ ես տալիս,– արձագանքեց Կուզինը։
Սրահն ամայի էր։ Բեմի հարթակին տեղավորվել էին չորս երաժիշտ։ Ռոյալը, կիթառը, կոնտրաբասն ու հարվածայինները։ Կաղնեփայտե նոտակալներս զարդարված էին թիթեղյա քնարներով։
Կիթառահարը թաշկինակով գողտուկ սրբեց կոշիկները։ Հետո մոտեցավ խոսափողին ու հայտարարեց․ — Առողջարանային Ազալեմմայից վերադարձած մեր ընկերների սլատվերով...
Նա բազմանշանակ դադար տվեց։
— Կատարվում է «Անձրեւը կաթում է դնչիս» քնարական երգը…
Աներեւակայելի, բարձրախոսներում բազմապատկված դղրդոց լսվեց։ Երաժիշտները խմբովի ինչ֊որ բան էին գոռում։
— Գիտե՞ս ինչ է Ազալեմման,– աշխուժացավ Կուզինը։– Էստոնիայի ամենամեծ ճամբարային ավանը։ Ուղղիչ֊աշխատանքային ճամբար, կալանառաքում, ներքին բանտ… Լա՛վ, գնացի՛նք…
Նա բարձրացրեց բաժակը։
— Կենա՛ցդ։ Որդուդ կենացը։
— Հանդիպման համար։ Ու որ վերջինը չլինի․․․
Երկու զույգ ինքնամփոփ պարում էին սեղանների արանքում։ Սեւուսպիտակ հագուստներով մատուցողներն ասես պինգվիններ լինեին։
— Ջխտե՞նք։ Նորից խմեցինք։
Կուզինը արագ մի բան ծամեց ու սկսեց․
— Որ ասեմ ոնց եղավ՝ մաքուր թատրոն։ Նավամեխանիկականմում էի աշխատում, մենակ էի։ Ծանոթացա էդ կնկա հետ, ինքն էլ էր մենակ։ Չեմ ասի, թե այլանդակ էր, մի տեսակ ուրիշ էր՝ իրա մտքերի հետ։ Սկսեց գնալ֊գալ, ոնց ասած՝ լվանալ, արդուկել… Զատիկին միացանք… Չէ, Աստվածացնի տոնին… Թե չէ, գործից հետո դատարկություն էր… Մարդ ինչքա՞ն կարա լակի... Մի տարվա չափ ապրեցինք… Ու թե ոնց էրեխով մնաց՝ խելքս բան չի կտրում… Կպառկեր ոնց որ ձողաձուկը։ «Հո չե՞ս քնել»՝ հարցնում եմ։— «Չէ,– ասում է,– ամեն ինչ լսում եմ»։ –«Մեջդ հեչ կրակ չկա»,– ասում եմ։ Իսկ նա․ «Ոնց որ թե խոհանոցում լույսր վառ է մնացել…»։ –«Ինչի՞ց իմացար․․․»։ –«Տես, հաչվիչը ոնց է աշխատում…»։ –«Լավ կլիներ,– ասում եմ,– նրանից սովորեիր…»։ Էդպես էլ մի տարի ապրեցինք…
Կուզինը վարագույրի հետեւից հանեց ռոմի շիշը, թեքեց՝ հրավիրելով։ Նորից խմեցինք։
Կիթառահարը ձգեց պիջակն ու գոռաց․
— Տոլիկ Բ․–ի պատվերով, որ նստած է դռան մոտ, կատարվում է…
Դադար։ Հետո՝ ավելի շեշտված․
— Կատարվում է «Էս ի՞նչ թույն տվիր…» քնարական երգը։
— Իսկ դու ամուսնացա՞ծ ես,– հետաքրքրվեց Կուզինը։
— Եղել եմ։
— Բա հիմա՞։
— Հիմա՝ ոնց որ թե չէ։
— Երեխաներ ունե՞ս։
— Ունեմ։
— Շա՞տ։
— Շատ… Աղջիկս։
— Գուցե դեռ ամեն ինչ տե՞ղն ընկնի։
— Դժվա՜ր…
— Էրեխեքն են մեղք։ Էրեխեքն, ախր, մեղք չունեն… Անձամբ ես նրանց «կյանքի ծաղիկներ» եմ կոչում… Մի–մի հատ է՞լ։
— Լցրու։
— Գարեջրով։
— Բնականաբար։
Գիտեի՝ էլի երեք բաժակ, ու՝ վերջ բոլոր գործերին։ Այդ առումով ճիչտը առավոտից խմելն է։ Խմեցիր՝ ամբողջ օրն ազատ ես…
— Լսի՛,– ասում եմ,– տղայիդ անունը Լեմբիտ դիր։
— Ինչի՞ Լեմբիտ,– զարմացավ Կուզինըր։– Վոլոդյա ենք ուզում, է։ Ի՞նչ է էդ Լեմբիտը։
— Լեմբիտը անուն է։
— Ինչի՞, Վոլոդյան անուն չի՞։
— Լեմբիտը բանահյուսությունից է։
— Ի՞նչ է էդ բանահյուսությունը։
— Ժողովրդական ստեղծագործություն։
— Ի՞նչ կապ ունի ժողովրդական ստեղծագործությունը։ Անձամբ ես ուզում եմ տղայիս Վոլոդյա կոչեմ… Ժառանգին անուն տալն էլ կարեւոր է։ Իմ անունն, օրինակ, Գրիշա են դրել, ի՞նչ դուրս էկավ։ Մեծացա՝ ի՞նչ դառա։ Հարբեցող… Թող հենց էդպես էլ դնեին՝ հարբեցող… Մի հատ է՞լ։
Խմեցինք, արդեն առանց ծամելու։
— Անունը Վոլոդյա դնես,– բարբառում էր Կուզինը,– ուզվորի մեկը դառնա։ Շատ բան, իհարկե, դաստիարակությունից է կախված…
— Լսի՛,– ասում եմ,– անունը ժամանակավոր Լեմբիտ դիր։ Մեր խմբագիրը դրա համար փող է խոստացել։ Մի ամսից, որ գրանցելիս լինեք, անունը կփոխես…
— Ինչքա՞ն,– հետաքրքրվեց Կուզինը։
— Քսանհինգ ռուբլի։
— Էրկու շիշ ու ծամելու։ Եթե էստեղ…
— Առնվազն։ Դու նստի, զանգեմ՝ գամ…
Իջա ավտոմատի մոտ։ Զանգեցի հիմնարկ։ Խմբագիրը տեղում էր։
— Հենրի՛խ Ֆբանցեւիչ, ամեն ինչ օ'քեյ է։ Հայրիկը ռուս է, մայրը ՝ էստոնուհի։ Երկուսն էլ նավամեխանիկականից…
— Մի տեսակ եք խոսում,– ասաց Տուրոնոկը։
— Հեռախոսից է… Հենրի՛խ Ֆրանցեւիչ, շտապ ուղարկեք Հուբերտին, փողն էլ հետը։
— Ի՞նչ փող։
— Որպես խթան։ Որ երեխայի անունր Լեմբիտ դնեն… Հայրը համաձայն է քսանհինգ ռուբլով։ Հակառակ դեպքում, ասում է, Ադոլֆ եմ դնելու…
— Դովլա՛թով, դուք հարբած եք,– ասաց Տուրոնոկը։
— Ոչ մի դեպքում։
— Լա՛վ, կպարզենք։ Նյութը չորեքշաբթի պիտի պատրաստ լինի։ Հուբերտը հինգ րոպեից դուրս է գալիս։ Սպասեք Ռատուշայի հրապարակում։ Բանալին կտա ձեզ…
— Բանալի՞։
— Հա՛, խորհրդանշական բանալին։ Երջանկության բանալին։ Հանձնեք հորը… Համապատասխան պայմաններում… Բանալին երեք ու ութսուն արժի։ Քսանհինգ ռուրլուց կհանեմ։
— Ազնիվ չի,– ասացի ես։ Խմբագիրը դրեց խոսափողը։
Բարձրացա վերեւ։ Կուզինը, գլուխը սփռոցին, ննիլմ էր։ Այտի տակից շեղակի ցցվել էր հացի ափսեն։ Ձեռքս դրեցի ուսին։
— Է՛յ,– ասում եմ,– վեր կաց։ Մեզ Հուբերտն է սպասում։
— Ի՞նչ,– իրար անցավ նա։– Հուբե՞րտ։ Բա ասում էիր ՝ Լեմբիտ։
— Լեմբիտն ինքը չի։ Լեմբիտը քո տղան է։ Ժամանակավոր…
— Հա՜, տղա եմ ունեցել։
— Անունը Լեմբիտ է։
— Սկզբում Լեմբիտ, հետո՝ Վոլոդյա։
— Իսկ Հուբերտը մեզ փող է բերում։
— Փող ունենք,– ասաց Կուզինը,– ութ ռուբլի։
— Հաշիվը պիտի փակենք։ Ո՞ւր է մատուցողը։
— Է՜յ։ Ապխտամի՛ս, ո՞ւր ես,– գոռաց Կուզինը։
Հայտնվեց մատուցողը․ շրթունքներր վշտոտ սեղմված էին։
— Մի ափսե ջարդվել է։
— ԸՀը,– ասաց Կուզինը,– ես եմ մռութով՝ սեղանին, շը՛խկ։ Նա անհարմար զգալով՝ ծոցագրպանից հանեց փշուրները։
— Զուգարանում էլ փուստ եք տվել,– ավելացրեց մատուցողը,– պետք է ավելի ուշադիր անել…
— Գնացիր այստեղից,– անսպասելի բարկացավ Կուզինը։– Թե չէ քաչալդ կպսպղացնեմ…
— Պարտականությունները կատարելիս խորհուրդ չէի տա։ Կարող ես եւ բանտ ընկնել։
Փողը տվի մատուցողին։
— Կներեք,– ասում եմ,– ընկերս տղա է ունեցել։ Տեսնում եք, սիրտը լցված է։
— Լակել եք՝ ձեզ քաղաքավարի պահեք,– նահանջեց մատուցողը։
Վճարեցինք ու դուրս եկանք։ Ուղիղ անձրեւի տակ։ Հուբերտի մեքենան կանգնած էր Ռատուշայի մոտ։ Նա ազդանշան տվեց ու բացեց դռնակը։ Մտանք, նստեցինք։
— Ահա փողը,– ասաց Հուբերտը,– խմբագիրը վախենում է, որ խմելով կընկնես…
Մթության մեջ՝ նրանից վերցրի թղթադրամներն ու մանրը…
Հուբերտը մի ծանր տուփ տվեց։
— Է՞ս ինչ է։
— «Պսկովյան հուշանվեր»։
Բացեցի տուփը։ Մեջը ոչ մեծ բալալայկայի չափի, նիկելած բանալի էր։
— Հա՜,– ասում եմ,– երջանկության բանալին։
Բացեցի դուռն ու բանալն շպրտեցի աղբարկղը։ Հետո Հուբերտին ասացի․
— Արի խմենք։
— Ախր մեքենայով եմ։
— Մեքենան թող ու գնացինք։
— Դեռ խմբագրին պիտի տուն տանեմ։
— Թող ոտով գնա, ճարպոտ խոզը…
— Հասկանո՞ւմ ես, տուն են խոստացել։ Էդ որ չլիներ…
— Ինձ մոտ կապրես,– ասաց Կուզինը,– կնկաս գյուղ կուղարկեմ։ Պսկով, Ուսոխի։ Էնտեղ ամառվանից մարգարինի երես չեն տեսել…
— Գնացի, տղե՛րք, ժամանակն է,– ասաց Հուբերտը…
Մենք նորից ելանք անձրեւի տակ։ «Աստորիա» ռեստորանի լուսամուտները շողշողում–կանչում էին։ Լապտերը խավարից խլում էր դռան դիմացի գույնզգույն ջրափոսը…
Արժե՞ մանրամասն պատմել, թե ինչ եղավ հետո։ Ինչպես ուղեկիցս ելավ բեմահարթակ ու գոռաց․ «Ծախեցի՜ն Ռուսաստանը…»։ Հետո էնպես խփեց բարապանին, որ գլխարկը թռավ պահախցիկ… Ու թե հետո մեզ ոնց տարան միլիցիա… Ու ոնց բաց թողեցին իմ վկայականի չնորհիվ… Ու ոնց կորցրի նշումներով նոթատետրս… Իսկ հետո՝ նաեւ Կուզինին…
Արթնացա Մարինայի մոտ, կեսգիշերին։ Սենյակը լցվել էր դժգույն մթնշչաղով։ Անտանելի բարձր թխկում էր զարթուցիչը։ Անուշադրի սպիրտի ու թաց հագուստի հոտ էր գալիս։
Շոշափեցի քունքիս քերծվածքը, ուռել էր։
Մարինան, տխուր ու կարծես սմքած, նստել էր կողքիս։ Մեղմ շոյում էր գլուխս։ Շոյում ու կրկնում էր․
— Խե՜ղճ տղա… Խե՜ղճ տղա… Խե՜ղճ տղա…
Ո՞ւմ է ասում, մտածում եմ, ո՞ւմ…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՎԵՑԵՐՈՐԴ
(«Երեկոյան Տալլին»։ Ամենշաբաթյա ռադիոծրագիր։ Մարտ։ 1976 թ.)
…13․30։ «ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՄԱՐԴՈՒ ՀԵՏ։ Վլադիմիր Մերկին։ Տնտեսության գալիք օրը»։
Լ․ Ագապովայի եւ Ս․ Դովլաթովի ռադիոակնարկում ներկայանում է տնտեսական գիտությունների թեկնածու Վլադիմիր Գրրգորեւիչ Մերկինը։ Դուք կլսեք նրա անմիջական ու հետաքրքիր զրույցը ՍՍՀՄ֊ում տնտեսական առաջընթացի եւ ժամանակակից Արեւմուտքի անշրջելի ֆինանսական ճգնաժամի մասին։ Ընդմիջմանը՝ նորություններ եւ «Երաժշտական դադար»։
Չորս տարի անց լբագրող Ագապովայի դեմքին խոր սպի կհայտնվի մետաղյա գծագրական քանոնի հարվածից։ Խելագար ոռնոցով նրա վրա կհարձակվի ինքնուս ճարտարապետ Դեգտյարենկոն ՝ այդպես էլ եթեր չարձակված «Հստակություն» հրապարակախոսական ռադիոհազորդման հերոսը։ Այդ այլանդակ տեսարանից վեց շաբաթ առաջ լրագրողուհուն առաջին անգամ կպատմեն «Մոբիլե կոոպերատո» նախագծի եւ նրա հանճարեղ հեղինակի՝ Տալլինի ֆաբրիկաներից մեկի սեւագործ բանվորի մասին։ Ագապովան ակնարկ կգրի «Հանդիպում հետաքրքիր մարդու հետ» ծրագրի համար։ Տեխնիկական բաժինը կպահանջի նախագծերը։ Փորձագետ Չուբարովը խնամված ձեռքերի մեջ մի վայրկյան կպահի պատճենաթղթի կեղտոտ, թրթռացող թերթիկներն ու այսպես կարտահայտվի․
— Ինքնատի՜պ է։ Շա՜տ ինքնատիպ է։
Լրագրողուհին թեթեւացած ու հպարտությամբ կբացականչի․
— Նա ընդամենը չորրորդ դասարանի կրթություն ունի։
— Իսկ դո՞ւք,– քամահրանքով կհետաքրքվի փորձագետը։– Դուք գիտե՞ք սա ինչ է։
— Մոբիլե կոոպերատո։ Շարժական տուն։ Ապագայի կացարանը…
— Սա վագոն է,– կընդհատի Չուբարովը,– սովորական վագոն։ Իսկ ձեր Լը Կորբյուզեին պետք է շտապ հիվանդանոց տանել…
Հաղորդումն անմիջապես կխոտանեն։ Հուսախաբ եղած Դեգտյարենկոն մետաղյա քանոնով կխփի Լիդայի գլխին։ Տալլինի ռադիոյի արտահաստիքային թղթակցի կարիերան տեւական ժամանակով կընդհատվի… Այդ ամենը՝ չորս տարի անց։ Առայժմ հետեւենք նրան մինչեւ տրամվայի կանգառ։
Մինչ այդ ամպամած առավոտ էր եղել, ավելի վաղ՝ գիշեր։ Քնատ աղավնին, թիթեղը ճանկռելով, շրշում էր քիվի վրայով։ Հետո՝ զարթուցիչ, պաղ հողաթափեր, հրմշտոց զուգարանի դռանը, թեյ, ծռմռված թաց պանիր, էլեկտրասափրիչի գվվոց, ամուսինը շտապում է աշխատանքի։ Դուստրը․ «Ես կարծեմ ասել էի՝ ձեռ չտա՜ք խալաթիս»… Եվ վերջապես․ անհոգի փողոցների ցուրտը, քամին, ցինկե ջրափոսերը, գանգրամազ շնիկները պուրակում, տրամվայի դղրդոցը…
Փորձեմ նկարագրել նրան։ Չնայած Ագապովայի արտաքինը էական նշանակություն չունի։
Արտասահմանյան ռետինե կոշիկներ։ Ծանր դարչնագույն կիսաշրջազգեստը չի ընդգծում քայլքը։ Կայծակ ճարմանդով սինթետիկ բաճկոնակը շրշում է։ Երկնագույն գագաթով կեպին տարազային է՝ Տալլինի պոլիտեխնիկականի։ Դեմքը վճռական է, մշտապես մրսած։ Շպարի ոչ մի հետք։ Ժպիտի ծայրին՝ բացակայող ատամ։ Միայն աչքերն են զարմանում, հոնքերն անշարժ են, ինչպես վերջնագծի ժապավեն…
Հետեւում ենք մեր հերոսուհուն։ Տրամվայի կանգառը…
«Տես աղջիկներն ինչ լա՜վ են հագնվում։ Վերարկուն մի բան չի, բայց՝ արտասահմանյան։ Կոճակների փոխարեն ինչ֊որ եղեւնու կոներ… Բայց նայվո՜ւմ է… Կամ էս մեկը, արտահագուստով… Հետույքին՝ կապույտ տերեփուկներ… Հպարտ քայլվածք, ոնց որ Լոլոբրիջիդայինը… Ամռանը մեկին էլ տեսա, ոտաբոբիկ… Քաղաքի կենտրոնում… Ո՛նց էր գնում, ո՛նց էր նայվում… Կարծես թե իմ հագածն էլ լրիվ արտասահմանյան է, ժողովրդական դեմոկրատիայի երկրներից։ Բայց տեսք չունի… Որտեղի՞ց են ճարում։ Արտասահմանցիների հե՞տ են ման գալիս։ Ամո՛թ… Բայց նայվո՛ւմ է…»։
Տրամվայի դռները ծանր բացվեցին։ Կարճ ու տառապալից գրոհ։ Նրա ճանապարհը մի լայն զինվորական թիկունք էր փակել։ Այտը սեղմվեց խավամազ խեղդող կտորին… Կառչեց բռնակից։ Կյանքը առկայծեց նիկելած խողովակի վրա…
— Կոպեկը մի գցեք…
Լիդան երերում է մետաղյա տոմսարկղի գլխին։
— Անցեք, անցեք, կանգնել–մնացել է օտարի պես…
Գլխավորը՝ չջղայնանալ, հումորով վերաբերվել։ Պիկ ժամին սովորական բան է։ Գլխավորը գրական հույզերի աղբյուր գտնելն է։ Այ էն տատիկին տեղ տվին։ Ուսանողը կոնսպեկտներն է թերթում։ Նույնիսկ զինվորականը բարեկիրթ դեմք ունի…
Եվ կրկին՝ փողոց, մեքենաներ, մարդիկ, մարդկանց ու մեքենաների հաճելիորեն հուզիչ անտարբերություն։ Հետո՝ նախասրահը, լայն մարմարե սանդուղքը, մաշված ծալքատեղերով գորգուղյակները… Ցուցանակ՝ «Պրոպագանդայի բաժին»։
Լիդան թակեց դուռն ու ներս մտավ։ Բոլորն անասելի ուրախացան։ Կոլլեշովը հերթական գռեհկությունը դուրս տվեց։ Վերոչկա Կոտովան ժպտաց՝ առանց գլուխը բարձրացնելու։ Ժենյա Տյուրինը օգնեց հանել բաճկոնը։ Մորալեւիչը հարցրեց․
— Հինգշաբթի լսեցի՞ր։ Անձամբ Յուրնան է գոհ քեզնից։
— Ճի՜՞շտ։
Սենյակում ծխում էր անուղղելի անհաջողակ Վալյա Չմուտովը։ Չմուտովը դերասան էր։ Գեղեցիկ, ցածր, զարմանալի հնչերանգով բնատուր ձայն ուներ։ Հաղորդավար էր։ Վեց ամիս առաջ նրա հետ ողբերգական դեպք պատահեց։ Չմուտովը վաղ առավոտյան պիտի բացեր հաղորդումը, որն ուղիղ եթեր էր գնում։ Ընդամենը մի քանի բառ էր ասելու․ «Սիրելի ռադիոլսողնե՛ր։ Եթերում «Ողջույն, ընկե՛ր» ամենշաբաթյա ծրագիրն է»»։ Ու վերջ։ Մնացածը՝ երաժշտություն ու ձայնագրություն։ Եվ Չմուտովը ստանում է իր տասնմեկ ռուբլին։
Չմուտովը մտավ խցիկ։ Նստեց։ Մոտ բերեց խոսափողը։ Մտքում կրկնեց տեքստը։ Ծալեց թեզանիքները, որ ճարմանդները չշխկան սեղանին։ Սպասեց՝ վառվի «Եթեր» գրությամբ լամպը։ Նախորդ օրվա խմածից հոգին տրտում էր։ Լամպը չէր միանում։
— Սիրելի ռադիոլսողնե՛ր,– մտախոհ ասաց Չմուտովը։
Պորտվեյնից խարկված լեզուն դժվար էր շարժվում։ Լամպը չէր միանում։
— Սիրելի ռադիոլսողնե՛ր,– կրկնեց Չմուտովը,– ի՜նչ զզվանք է… Սիրելի ռադիոլսողնե՛ր… Հա՛, էրեկ իզուր համը հանեցի…
Լամպը չէր միանում։ Ինչպես պարզվեց՝ վառվել էր… Այդպիսի բան հարյուր տարին մեկ է լինում…
— Եթերում ամենշաբաթյա ծրագիրն է,– մարզվում էր Չմուտովը,– վերջ դրա մերը, թարգը տալիս եմ…
Ապակուց այն կողմ հայտնվեց խմբագրի աղճատված դեմքը։ Չմուտովը սառավ։ Դուռը բացվեց։ Դիմադրող հաղորդավարին դուրս շպրտեցին սանղղավանդակ։ Նրա խումհարահոտ խոսքը սփռվել էր աշխարհով մեկ։ Դերասանն ազատվեց աշխատանքից…
Պատմությունը չի ավարտվում։
Չմուտովը մեկնեց Պսկով։ Որպես հաղորդավար աշխատանքի ընդունվեց ռադիոյում։ Տեղական ռադիոհեռարձակումը օրական ժամուկես էր։ Մնացած ժամանակը զբաղեցնում էին Մոսկվան ու Լենինգրադը։ Չմուտովը երանության մեջ էր։ Նրան գնահատում էին որպես մայրաքաղաքային վարպետի։
Մի անգամ նա հաղորդում էր վարում։ Դուռը անսպասելի ճռռաց։ Մտավ մի մեծ դարչնագույն շուն։ (Ո՞ւմն էր։ Որտեղի՞ց)։ Չմուտովը զգույշ շոյեց նրան։ Շունը ծալեց ականթներն ու աչքերը հաճույքից կկոցեց։ Շան քիթն ասես բռնցքամարտի պստլիկ պսպղուն ձեռնոց լիներ։
— Գյուղի աշխատավորները զեկուցում են,– հայտարարեց Չմուտովը։ Այստեղ շունը անսպասելի հաչաց։ Գուցե՝ երջանկությունից։ Շոյանքով, ըստ երեւույթին, նրան երես չէին տվել։
— Գյուղի աշխատողները զեկուցում են… Հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ…
Չմուտովին նորից ազատեցին։ Հիմա արդեն՝ ընդմիշտ եւ ամեն տեղից։
Երբ պատմեց շան մասին, չհավատացին։ Որոշեցին, որ ինքն է հաչել, խումհարից։
Չմուտովը մեկնեց Լենինգրադ։ Օրեր շարունակ նստում էր ռադիոյում։ Սպասում էր իր ժամին…
Բոլորն անհաջողակներից խուսափում են։ Լիդան ժպտաց նրան։
Պրոպագանդայի բաժնին Ագապովան վաղուց էր թղթակցում։ Բոլորը նրան սիրում էին։ Ահա վարիչ Նինա Իգնատեւնան էլ սիրալիր գլխով արեց․
— Լիդոչկա, անցեք ինձ մոտ։
Առանձնասենյակում լռություն է, հղկափայլ սեղան, անհամար գրիչներ։ Պահարաններում, ապակիներից այն կողմ, երեւում են հուշանվերներն ու հանրագիտարանների կազմակողերը։ Նինա Իգնատեւնայի գրասեղանի դարակում՝ շրթներկ, հայելի ու տուշ։ Իսկ ընդհանրապես՝ հաճելի է․ երիտասարդ հետաքրքիր կինը՝ այդպիսի լուրջ աշխատասենյակում։
— Լիդոչկա, ուզում եմ ձեզ նոր խորագիր առաջարկել։ «Հանդիպում հետաքրքիր մարդու հետ»։ Ընդ որում, պարտադիր չէ՝ գիտնականի կամ տիեզերագնացի։ Ընդգրկումը չափազանց մեծ է։ Ուշագրավ հոբբի, անսպասելի հրապուրանք, կենսագրության որէւէ մանրամասն։ Ենթադրենք՝ համեստ նոմենկլատուրային գլխավոր հաշվապահը գաղտնի… չգիտեմ… ինչ որ կուզեք… հիմա չեմ պատկերացնում… Ենթադրենք ՝ գաղտնի…
— Պղծում է անչափահասներին,– հուշեց Լիդոչկան։
— Ուրիշ բան նկատի ունեի։ Ենթադրենք՝ նա գաղտնի…
— Սանսկրիտ է ուսումնասիրում…
— Այդ կարգի մի բան։ Միայն թե՝ սոցիալական առումով ավելի կարեւոր։ Ենթադրենք միլիցիոներն ինչ֊որ մեկին օգնում է գտնել հարազատ մարդուն…
— Դրա մասին կինո կա։
— Կոնկրետ բան առաջարկել չեմ կարող։ Պետք է մտածել։ Այ, օրինակ, «Կալեւ» ֆաբրիկայում «Միայնակ կնոջ» նկարահանումներն էին։ Հիշո՞ւմ եք, դերասանուհին Դորոնինան էր։ Ահա, նկարահանումներին մասնակցող տղան արտադրամասերից մեկի պետ է դարձել։
— Ինձ այղ թեման դուր է գալիս,– ասաց Լիդան,– զգում եմ՝ իմն է։
— Այդ թեման արդեն Արվիդ Կիիյսկն օգտագործել է։ Ես սկզբունքն եմ ասում։ Պիտի ձերը գտնեք։ Ենթադրենք, ծեր գեներալին տարել են վիրահատության։ Ու հանձին վիրաբույժի նա ճանաչում է իր նախկին սպասյակին…
— Ազգանո՞ւնը,– հարցրեց Լիդան։
— Ո՞ւմ։
— Ի՞նչ է այդ գեներալի ազգանունը։ Կամ սպասյակի։
— Պայմանական եմ ասում… Գլխավորն այստեղ անսպասելիությունն է, հանելուկը, դիպվածը… Բազմապլան կյանքը… Դրսից մի բան է, ներսից՝ մեկ ուրիշ…
— Շատերի կյանքն է էդպես,– հոգոց հանեց Լիդան։
— Մի խոսքով, գործի անցեք,– աննկատ գրգռվածությամբ ասաց Նինա Իգնատյևնան։
Լիդոչկան դուրս եկավ աշխատասենյակից։
Հետաքրքիր մարդիկ նրան մանկուց էին շրջապատում։ Հայրը ծանոթ էր Էրենբուրգի հետ։ Նկարչության ուսուցիչը դպրոցում չգնահատված հանճարի համարում ուներ։ Հետո նրան մի ավազակ էր սիրահետում, նույնիսկ բանաստեղծություն նվիրեց։ Ինստիտուտի պրոֆեսորներն ապշեցնում էին իրենց խենթություններով։ Նրանցից մեկի շալվարն, օրինակ, միշտ անկոճկել էր։ Հետաքրքիր մարդ էր ամուսինը․ ավագ տնտեսագետ, բայց գրում էր տառասխալներով։ Դուստրը հանելուկային էր թվում. անվերջ լռում էր։ Իսկ վերջին ժամանակներս՝ այն աստիճան, որ Լիդան մտածեց՝ հո հղի էի՞... Տնային կառավարչությունից էլեկտրիկ կանչեցին, պարզվեց՝ նստած է եղել, վայ թե սպանության համար։ Մի խոսքով, բոլոր մարդիկ էլ հետաքրքիր են, եթե խորանաս…
Մասնագիտությամբ Լիդոչկան բժիչկ֊հիգիենիստ էր։ Սկսեց հիշել նախկին համակուրսեցիներին։ Պավինսկին, Ռոժինը, Յանկելեւիչը, Ֆեոֆանովը… Միշչենկոն, կարծեմ, սպորտով էր զբաղվում։ Լեւինը գիտության ասպարեզ մտավ․․․ Լեւ՜ինը, Բորկա Լեւ՜ինը, պրոֆեսոր, խելքի ծով, գիտությունների դոկտոր․․․ Ասում են՝ Ֆրանսիայում է եղել…
Ագապովան հանեց նոթատետրն ու մաքուր էջին գրեց՝ Լեւին։
Սկսեց հիշել ամուսնու ծանոթներին։ Իհարկե, նույնպես հետաքրքիր մարդիկ են։ Տնտեսագետներ։ Կալինինը, օրինակ, պնդում է, թե գործազրկությունն առաջընթացի խթանիչ է։ Թե չէ բոլորը մտածում են՝ իրենց գործից չեն ազատի։ Իսկ եթե ազատեն էլ՝ ոչինչ։ Կանցնի դիմացի մայթն ու աշխատանքի կտեղավորվի ըարեւան գործարանում։ Այսինքն, կարելի է բացակայել, չարաշաըել… Կալինինը դժվար թե հարմար գա։ Չափազանց առաջադեմ է… Իսկ էդ Մերկինն ընդհանրապես։ Հարցնում են՝ ի՞նչը կարող է կտրուկ զարգացնել մեր տնտեսությունը։ Պատասխանում է՝ պատերազմը։ Պատերազմը եւ միայն պատերազմը։ Պատերազմը կարգապաըություն է, գիտակցականության աճ։ Ցանկացած թերություն պատերազմին կվերագրվի… Կարծում եմ՝ Մերկինն էլ հարմար չի… Այ, օրերս մի բանասեր էր եկել ծանոթ լրագրողուհու հետ… Կամ վայ թե նույնիսկ թարգմանիչ էր։ Ուղեեցորդող զորքերում, ասում են, պահնորդ է եղել։ Սարսափելի բաներ էր պատմում… Ազգանունը ռուսական չէր՝ Ալիխանով։ Անկասկած՝ հետաքրքիր մարդ է…
Այդպես Լեւինի կողքին նոթատետրում հայտնվեց Ալիխանովը։
Այ, մի թեկնածու էլ գտնվե՜ր… Եվ այստեղ Լիդան հիշեց, որ հարեւաններին Պորխովից հյուր է եկել ազգականհ։ Թե՞ ծանոթհ։ Կարծես Միլկա Օսինսկայան էր պատմում բակում։ Հանելուկային ճակատագրով մեկհ։ Վայ թե՝ բռնադատված, կամ՝ հակառակը… Գավառական ղեկավարը հետաքրքիր է։ Կարելի է ինքնատիպ օգտագործել։ «Չկա աշխարհագրական գավառ, գավառամտությունը հոգեւոր է…»։
Այսպես Լեւինի ու Ալիխանովի կողքին հարցական նշան հայտնվեց։ Եվ փակագծում՝ Միլկա Օ֊ի ազգականը…
Կարելի է հոգապահուստ ունենալ նաեւ ընթերցասեր տնային կառավարչին։ Սիմենոնով էր հետաքրքրվում։ Բայց Լիդան նրա հետ առճակատման մեջ էր մշտապես լիքը աղբարկղերի պատճառով… Լա՜վ… Պետք է գործի անցնել…
— Ցտեսությո՛ւն, Վե՛րոչկա, տղանե՜ր…
— Ագա՛պովա, չկորե՛ս…
Զանգեց Բորկա Լեւինին՝ Հիվանդանոց։ Սա ճանաչեց, ուրախացավ, պայմանավորվեցին հանդիպել։
Նախկին պահնորդը, պարզվեց, տանն էր։
— Եկե՛ք,– ասաց,– ու եթե կարելի է՝ երեք շիշ գարեջուր առեք։ Փողն անմիջապես կտամ։
Լիդան մտավ Կարյա փողոցի մթերայինը, գարեջուր գնեց։ Շենքը նորակառույցների շրջանում է։ Մի շքամուտքից մյուսը՝ մի կիլոմետր…
Ալիխանովը դիմավորեց չեմին։ Հսկայական երիտասարդ էր՝ նեղ ճակատով ու թուլակամ կզակով։ Աչքերում ինչ֊որ կեղծ նեապոլիտանական բան էր փայլում։ Սկսեց ինչ֊որ անլուրջ ու անգրագետ բան ասել ու ոչ մի կերպ ավարտել չէր կարողանում․
— Ինչո՞վ եմ պարտական, Լի՛դոչկա, այն համընթաց քամուն, որը… որին… Գարեջուր ճարեցի՞ք։ Խելո՛քս։ Հանվե՛ք։ Այստեղ ահավոր թափթփած է։
Սենյակը սարսափելի տպավորություն էր թողնում։ Բազմոցը թաղվել էր թղթերի ու մոխրի մեջ։ Սեղանը խեղդված էր գրքերի կույտի տակ։ Նախապատերազմյան գրամեքենայի սեւ կմախքը։ Պատին՝ ինչ֊որ ժանգոտ յաթաղան։ Կեղտոտ ամանեղեն ու շառագույն մրուր՝ գավաթներում։ Ծովատառեխի փայլատ շեղբերը՝ թերթի պատառի վրա…
— Էս կողմ եկեք։ Էստեղ մի քիչ մաքուր է։
Վերակացուն բացեց գարեջուրը։
— Հա՜, յուրահատուկ է ձեզ մոտ,– ասաց Լիդան։– Ես, ախր, մասնագիտությամբ հիգիենիստ եմ։
— Հակասանիտարական վիճակի համար ինձ ընկերական դատարանի առաջ կանգնեցրել են։
— Եվ ինչխով ավարտվե՞ց։
— Ոչնչով։ Ըմբոստ ոգի խաղացի։ Պոետ եմ, իբր, յոգ, բուդդիստ ու կեղտի մեջ եմ ապրում… Գարեջուր կուզե՞ք։
— Չեմ խմում։
— Ահա փողը։ Մի ռուբլի, տասնմեկ…
— Դատարկ բա՜ն է,– ասաց Լիդան։ — Ո՛չ, կներեք,– ըմբոստացավ Ալիխանովը։
Լիդան մանրադրամը լցրեց գրպանը։ Վերակացուն հմտորեն խմեց հենց շշից։
— Թեթեւացա,– մտերմավար ասաց նա։ Հետո նորից փորձեց, արդեն գրոհով, հաղթահարել ծանրաչունչ դարձվածքը։– Ինչո՞վ եմ պարտական, կարելի է ասել, այն անսպասելի հաճույքին, որ…
— Դուք բանասե՞ր եք,– հարցրեց Ագապովան։
— Ավելի ստույգ՝ լեզվաբան։ Զբաղվում եմ ռուսական «Շչը»–ի հնչութաբանական հիմնախնդրով…
— Այդպիսի խնդի՞ր կա։
— Ամենակենսականներից է… Լսեք, ի՞նչ է պատահել։ Ինչո՞վ եմ պարտական անսպասելի հաճույքին՝ տեսնելու…
Պահնորդը երկրորդ շիշը դատարկեց։
— Ռադիոհաղորդում ենք պատրաստում՝ «Հանդիպում հետաքրքիր մարդու հետ»։ Ինքնատիպ կենսագրությամբ հերոս է պետք։ Դուք բանասեր եք։ Ավելի ստույգ՝ լեզվաբան։ Նախկին պահնորդ։ Բազմանիստ կյանք ունեցող մարդ... Ձեր կյանքը բազմանի՞ստ է։
— Վերջին ժամանակներս՝ այո,– ազնվորեն պատասխանեց պահնորդը։
— Մանրամասն պատմեք ձեր բանասիրական հետազոտությունների մասին։ Ցանկալի է՝ մատչելի կերպով։
— Ավելի լավ է ռեֆերատս տամ։ Գլուխս մի տեսակ լավ չի աշխատում։ Էստեղարենք էր։ Հիմա կգտնեմ։
Ալիխանովը նետվեց դեպի թղթե նստվածքները։
— Հաջորդ անգամ,– հանգստացրեց Լիդան։– Մենք երեւի էլի հանդիպենք։ Սա նախնական զրույց է։ Ուզում եմ հարցնել… Դուք պահնորդ եք եղել։ Դա վտանգավո՞ր է, վտանգ կա՞ր։
Ալիխանովը չուզելով պատասխանեց․
— Վտանգ, իհարկե, կար։ Օղի շատ էինք խմում։ Լոսյոնից էլ չէինք հրաժարվում։ Սրտին վնաս է…
— Նկատի ունեի կալանավորներին։ Ախր սարսափելի մարդիկ են։ Ոչ մի սրբություն…
— Սովորական մարդիկ են,– երրորդ շիշը բացելով՝ ասաց Ալիխանովը։
— Ես շատ եմ կարդացել։ Ուրիշ աշխարհ է… Իր օրենքներով… Խիզախություն է պետք… Դուք խիզա՞խ մարդ եք։
Ալիխանովը վերջնականապես շփոթվեց։
— Լյո՛ւբա,– ասաց նա։
— Լիդա։
– Լի՛դա,– համարյա ճչաց Ալիխանովը։– Հիմա վեց ռուբլի կճարեմ։ Մարդասեր հարեւաններ ունեմ։ Կեսլիտրանոց ու չոր գինի կվերցնենք։ Գլուխս մի տեսակ վատ է աշխատում։
— Ես չեմ խմում։ Դուք խիզա՞խ մարդ եք։
— Չգիտեմ։ Առաջ երկու լիտր խմում էի։ Հիմա յոթ հարյուր գրամից շաղվում եմ… Տարի՜քը…
— Չեք հասկանում։ Ինձ ինքնատիպ մարդ է պետք, հետաքրքիր անհատականություն։ Դուք բանասեր եք, նուրբ զգացողությամբ օժտված անհատ։ Մինչ այդ պահնորդ եք եղել։ Ամեն օր վտանգել եք ձեզ։ Հոգու, նրբությունը հաճախ զուգորդվում է ֆիզիկական կոպտությանը…
— Ես ձեզ ե՞րբ կոպտեցի։
— Ինձ չէ։ Դուք պահպանում էիք կալանավորներին։
— Ավելի շատ մեզ էինք պահպանում։
— Որտեղի՞ց է այդ սպին։ Համեստություն մի արեք, խնդրում եմ…
— Սպի չի, գոչեց Ալիխանովը,— չիբան է։ Քորեցի… Կներե՛ք…
— Համենայնդեպս, կուզեի իմանալ ինչ էիք զգում հյուսիսում։ Պատկերավոր ասած՝ ինչի՞ մասին էր լռում տունդրան։
— Ի՞նչ։
— Ինչի՞ մասին էր լռում տունդրան։
— Լի՛դա,– վայրենու պես գոռաց Ալիխանովը։– Ես այլեւս չեմ կարող։ Ես պիտանի չեմ ռադիոհազորդման համար։ Երեկ հարբել եմ։ Պարտքեր ու ալիմենտներ ունեմ։ Ինձ հիշատակել է «Գերմանական ալիքը»։ Ինչ֊որ առումով այլախոհ եմ։ Ձեզ կազատեն աշխատանքից… Գործ չունեք…
— Լիդան պտտեց֊հագցրեց ինքնահոսի կափարիչը։
— Ափսո՜ս,– ասաց նա,– հետաքրքիր նյութ է։ Ցտեսություն։ Կզանգեմ։ Իսկ մինչ այդ գտեք ռեֆերատը…
Պահնորդը կանգնել էր՝ ուժահատ ու գույնը գցած։
— Մի րոպե,– ասաց նա,– ես էլ եմ գալիս։ Մարդասեր հարեւաններ ունեմ…
Սանդղավանդակին բաժանվեցին։ Լիդան իջավ ներքեւ։ Ալիխանովը սուրաց չորրորդ հարկ…
Լեւինը գրկեց Լիդային ու երկար նայում էր։
— Հա՜,– ասաց նա,– տարիներն անցնում են, տարիներն անցնո՜ւմ են…
— Ծերացե՞լ եմ։
— Ոնց ասեմ… Ձեւի ես եկել…
— Իսկ դու փչվել ես։ Ամո՜թ։ Գալինան տա՞նն է։
— Ժողովի է դպրոցում։ Մեր տղան խուլիգան է մեծանում… Չաղանո՞ւմ եմ, ասում ես։ Կինս խորհուրդ է տալիս․ «Լավ կլինի առավոտները վազես»։ Իսկ ես ասում եմ․ «Մեկ որ վազեցի, էլ հետ չեմ գա…»։ Սուրճ կխմե՞ս։ Հանվի՛…
— Միայն ձեզնից հետո, բժի՛շկ,– հին կատակը հիշեց Լիդան։
Անցան Հյուրասենյակ։ ՁողաջաՀ՝ վառված լուսամփոփով։ Արտասահմանյան ամսագրեր՝ լուսամուտի գոգին։
— Լավ է քեզ մոտ,– ասաց Լիդան,– նոր բնակարաններում սարսափում ես։ Ամեն ինչ կոկված, լիքը բյուրեղապակի…
— Բյուրեղապակի ես էլ ունեմ,– պարծեցավ Լեւինը։
— Ո՞ւր է։
— Գրավատանը։
— Էլի քաղցկեղածիններո՞վ ես զբաղվում։
— Ըհը։՚
— Պատմի՛։
— Մի րոպե, թեյնիկը դնեմ կրակին։
— Սպասում եմ…
Լիդան հանեց նոթատետրը, գրիչը ու «ԲՏ»–ի տուփը։ Լեւինը վերադարձավ։ Ծխեցին։
— Ֆրանսիայում եղե՞լ ես։
— Երկու շաբաթ։
— Ու ո՞նց էր։
— Սովորական։
— Ավելի կոնկրե՞տ։
— Աշխատասեր ժողովուրդ, ռեակցիոն բուրժուազիա, տնտեսական ճգնաժամ, զանգվածների աղքատացում…
— Մարդավարի պատմի։ Ֆրանսիացիք մեզ լա՞վ են վերաբերվում։
— Սատանան գիտի։ Բոլորի տրամադրությունր բարձր է։
— Իսկ ո՞նց են ապրում։ Ֆրանսուհիները դուր եկա՞ն։
— Կարգին ապրուստ ունեն։ Լավ էին կերակրում։ Իմը երրորդ սեղանն էր։ Գինի, ճուտ, սուրճ, սերուցք… Սքանչելի ածջիկներ էին։ Ավելի ճիչտ՝ կամ այլանդակ, կամ գեզեցկուհի։ Կարծում եմ՝ կոսմետիկայի հարց է։ Շպարն ընդգծում է առավելությունները, իսկ թերությունները՝ քողարկում… Իրենց ազատ են պահում, անմիջական։ Սպիտակ սինթետիկ խալաթներ են հագնում, լանջաբաց…
— Ի՞նչ խալաթ։ Հիվանդանոցում էի՞ր աշխատում։
— Չէի աշխատում։ Նիսում փորլուծ ընկա։ Մի օր ման եկա ու հիվանդացա։
— Ուրեմն Ֆրանսիան գործնականում չես տեսել։
— Ինչի՞։ Գունավոր հեռուստացույց ունեինք։
— Բախտդ չի բերել։
— Բայց, հո՛ հանգստացա։
— Որեւէ հետաքրքիր բան բերե՞լ ես։ Հուշանվերներ։ Փալաս֊փուլուս։
— Լսի՛,– աշխուժացավ Լեւինը,– մի փախած բան եմ բերել։ Մենակ թե՝ առանց քաղքենության։ Դու, ախր, բժիշկ ես։ Հիմա կբերեմ։ Վովկայից եմ պահել։
— Ի՞նչ նկատի ունես։
— Լի՜դկա, առնանդամ եմ բերել։ Կաուչուկե անդամ, ոսկերչական աշխատանք։ Աստված վկա։ Ո՞ւր է կորել։ Երեւի Գալկան ուրիշ տեղ է դրել…
— Բայց ինչի՞դ է պետք։
— Ո՞նց թե։ Արվեստի գործ է։ Երդվում եմ։ Գալկային էլ դուր եկավ։
— Ոնց է՝ մաքսավորներր ձեռիցդ չեն առել։
— Հո ձեռիս չէի պահում, թաքցրել էի։
— Որտե՞ղ։ Ախր ասեղ չի…
— Մի տիկնոջ խնդրեցի, մեր լաբորատորիայից։ Կանանց մեր պես չեն քրքրում։ Նրանց հնարավորություններն էլ մեծ են։ Ֆիզիոլոգիան ավելի… գաղտնապահ է…
— Մաքո՜ւր երեխա… Ավելի լավ է գործից խոսենք։
— Հիմա, սուրճը բերեմ։
Սեղանին կոնֆետներ հայտնվեցին, վաֆլի, կիտրոն։
— Խտացրած կաթ բերե՞մ։
— Չէ՛։ Պատմի՛։
— Ի՞նչ պատմեմ։ Զբաղվում եմ քիմիական ռեակցիաների մոդելավորումով։ Ժամանակին ուսումնասիրում էի ասբեստի փոշու քաղցկեղածնությունը…
— Դու ինձ ասա, քաղցկեղը հնարավո՞ր է բուժել։
— Մաշկի քաղցկեղը՝ այո։
— Իսկ ստամոքսի քաղցկե՞ղն, օրինակ։
— Լի՛դոչկա, այդ հարցում կատարյալ քաոս է։ Քաղցկեղածնի միլիգրամը ձի է սպանում։ Ցանկացած չափահաս մարդու մատին այդ քաղցկեղածիններից այնքան կա, որ կարելի է մի երամակ թունավորել։ Ես, օրինակ, ծխում եմ, բայցեայնպես ողջ՝ եմ… Ծուխն իր հերթին նույնպես… Մի՛ գրի։ Քաղցկեղլը նուրբ թեմա է։ Կարգելեն հաղորդումդ։
— Չեմ կարծում։
— Ի՞նչ է, ժուռնալիստների հետ գործ չե՞մ ունեցել։ Դիմիր թերապեւտի, նրանց վիճակը երանելի է։ Ամեն ամիս սոցպարտավորություն են ստանձնում… Զանգի ձեր գրասենյակ, համաձայնեցրու։
Ագապովան զանգեց Նինա Իգնատեւնային։ Սա վախեցավ։
— Լի՛դոչկա, քաղցկեղը շատ տխուր թեմա է։ Բացասական հույզեր է արթնացնում։ Հիչեցնում է հայտնի վեպը։ Որեւէ լուսավոր բան գտեք…
— Քաղցկեղը գերխնդիր է։
— Լի՛դոչկա, մի համառեք։ Գաղտնի հանձնարարական կա։
— Ինչ արած,– հառաչեց Լիղան,– կներե՛ք…
— Ո՞ւր,– զարմացավ Լեւինը։– Նստի՛։
— Ես, ճիչտն ասած, գործով էի եկել։
— Յոթ տարի իրար չենք տեսել։ Ուր որ է Գալկան կգա։ Մի բան կխմենք։
— Կներես, բայց չէի ուզի նրան տեսնել։ Լեւինը լուռ էր։
— Դու երջանի՞կ ես, Բո՛րյա։
Լեւինը հանեց ակնոցը։ Հիմա նա նման էր երկտարեցու։
— Ի՜նչ երջանկություն։ Ապրում եմ, աշխատում։ Գալկան, համաձայն եմ, ծանր մարդ է։ Նրա մեջ ինչ֊որ անկենդան բան կա։ Վոլոդյան բռի է, կարդացած, զարգացած բռի։ Ես, համենայնդեպս, գիտությունների դոկտոր եմ, պրոֆեսոր։ Իսկ նա երեկ ասում է․ «Դու անլիարժեքության բարդույթ ունես․․»
— Բայց չէ՞ որ դու գիտնական ես, մարդկանց ես ծառայում։ Պիտի հպարտանաս…
— Վերջ տուր, Լի՛դա։ Ես Գալինային ու էդ քաքլանին եմ ծառայում։
— Պարզապես անտրամադիր ես։
Լիդան արդեն կանգնած էր սանդղամուտին։
— Հիշո՞ւմ ես ոնց գնացինք Նովգորոդ,– հարցրեց Լեւինը։
— Բո՛րյա, էլ բան չասես։ Ամեն ինչ կարգին է։ Լա՛վ, գնացի։
Ու նա իջավ ներքեւ՝ ճանապարհին անձրեւանոցը բացելով։ Չըխկ, ու գլխավերեւում հաստատվեց խայտաբղետ, թեթեւակի թրթռացող գմբեթը։
— Բա ո՛նց էինք սեխ գողանում,– սանդուղքներով ներքեւ կանչեց Լեւինը…
Այդ ընթացքում մթնել էր։ Ջրափոսերում լողում էին հրաներկ նեոնային լույսերը։ Անցորդների գունատ դեմքերն ինքնամփոփ էին թվում։ Շրջադարձից օրորվելով դուրս եկավ լույսով լեցուն տրամվայը։ Լիդան նստեց փայտե նստարանին։ Ծալեց անձրեւանոցը։ Դիմացի սեւ ապակու մեջ անդրադառնում էր հոգնած դեմքը։ Ինչ֊որ մեկին պարզեց փողը, տոմսը տվեցին նրան։ Ամբողջ ճանապարհին քնեց եւ արթնացավ գլխացավով։ Դեպի տուն գնում էր դանդաղաքայլ, ջրափոսերն ընկնելով։ Լավ է՝ չեխական ռետինե կիսակոշիկներն էր հագել։
Օսինսկիներն ապրում էին հարեւան մուտքում։ Արկադին մարզիչ է ու մի գլուխ կատակում է։ Կրծքին, զամշե բաճկոնի տակ պսպղում է վայրկյանաչափը։ Միլկան ինչ֊որ տեղ քիմիա է դասավանդում։
Որդին հանելուկային անձնավորություն է։ Արդեն վեց տարի խուսափում է զինվորական ծառայությունից։ Վեց տարի փոխնիփոխ տարբեր հիվանդություններ է ձեւացնում՝ նեւրոզ, ստամոքսի խոց ու խրոնիկական հոդաբորբ։ Գերազանցել է լեգենդար հեղափոխական Կամոյին։ Այդ տարիների ընթացքում իսկապես ներվային է դարձել, փչացրել է ստամոքսն ու խրոնիկական հոդաբորբ ձեռք բերել։ Ինչ վերաբերում է բժշկական գիտելիքներին, Իգորը վաղուց տվել֊անցել է ցանկացած տեղամասային բժշկի։ Բացի այդ, ջազ էր հասկանում եւ ազատ խոսում էր անգլերեն…
Մի խոսքով, բավական հետաքրքիր մարդ է, միայն թե չի աշխատում…
Լիդան բարձրացավ երրորդ հարկ։ Հանկարծ տուն գնալու անզուսպ ցանկություն ունեցավ։ Վանելով այդ միտքը՝ սեղմեց զանգի կոճակը։ Միլորդը խուլ հաչեց։
— Ներս արի,– ուրախացավ Միլա Օսինսկայան։– Իգորն ինչ֊որ տեղ թրեւ․ է գալիս։ Արիկը Հավաքների է Մացեստայում։ Ծանոթացի՛ր։ Վլադիմիր Իվանովիչն է։
Տեղից վեր կացավ վաթսուն տարեկանին մոտ մի ծանրամարմին մարդ։ Պարզեց ձեռքը, ներկայացավ։ Արժանապատիվ շարժումով կոնյակ լցրեց։ Միլան միացրեց հեռուստացույցր։
— Բորշչ կուտե՞ս։
— Չէ՛։ Որքան էլ տարօրինակ է՝ կխմեմ։
— Ամենայն լավի կենացը,– բարեկամաբար ասաց Վլադիմիր Իվանովիչը։
Լայնաթիկունք, փարթամ տղամարդ էր՝ գեղեցիկ բարակ ջեմպրով։ Դեմքը չափավոր, բայց կանոնավոր խմող մարդու դեմք էր։ Կինոյում այդպես են պատկերում պաշտոնաթող գնդապետներին։ Պինդ ճակատ, սովորական, բացգույն աչքեր, ոսկե ատամնաշապիկներ։
Չխկացրին, խմեցին։
— Դուք խոսեք, ես տասը րոպեով մտնեմ Վորոբյովների մոտ,– ասաց տանտիրուհին։– Ռիտան ինձ համար կոֆտա է գործում…
Ու գնաց։
— Ես, ճիշտն ասած, գործով եմ եկել,– ասաց Լիդան։
— Պատրաստ եմ ծառայել։
— Ռադիոհաղորղում ենք պատրաստում՝ «Հանդիպում հետաքրքիր մարդու հետ»։ Լյուդմիլա Սերգեեւնան ձեր մասին որոշ բաներ պատմել է… Ու մտածեցի… Ինձ թվում է՝ դուք հետաքրքիր մարդ եք…
— Ամենասովորական մարդ եմ,– ասաց Վլադիմիր Իվանովիչը,– չնայած, չեմ թաքցնի, աշխատանքս սիրում եմ, եւ կոլեկտիվում ինձ հարգում են…
— Որտե՞ղ եք աշխատում,– Լիդան հանեց նոթատետրը։
— Պորխովում «Կրասնայա զարյա»–ի մասնաճյուղն է։ Կոորդինատային ԱՀԿ֊ներ ենք ստեղծում։ Մեծ արտադրամաս է, առաջատար։ Երկրորդ եռամսյակի արդյունքներով հասել ենք լուրջ հաջողությունների։
— Չե՞ք ձանձրանում։
— Չհասկացա՞։
— Գավառում ձանձրալի չէ՞։
— Մեր քաղաքն աճում է, բարեկարգվում։ Նոր մշակույթի տուն, մարզադաշտ, բնակելի զանգվածներ… Գրեցի՞ք։
Վլադիմիր Իվանովիչը թեքեց շիշը։ Լիդան մերժողաբար օրորեց գլուխը։ Զրուցակիցը խմեց։ Որսաց թթու դրած սունկը։ Լիդան, մի փոքր սպասելով, շարունակեց․
— Իմ կարծիքով՝ կարելի է գավառացի լինել մայրաքաղաքում եւ մայրաքաղաքի բնակիչ տունդրայում։
— Միանգամայն ճիշտ է։
— Այսինքն գավառը հոգեւոր երեւույթ է, ոչ թե աշխարհագրական։
— Հենց էդպես էլ կա։ Ընդ որում, մատակարարումը մեզ մոտ լավն է․ միս, ձուկ, բանջարեղեն…
— Մայրաքաղաքի ստեղծագործական խմբերը հյուրախաղերի գալի՞ս են։
— Բնականաբար։ Ընդհուպ՝ Մագոմաեւը։
Վլադիմիր Իվանովիչը նորից լցրեց։
— Դուք երեւի շատ եք կարդում,– հարցրեց Լիդան։
— Բա առանց դրա ո՞նց կլինի։ Սիմոնովին հարգում եմ։ Անանեւին՝ ռազմական հուշերը, բնականաբար՝ դասականներին․ Պուշկին, Լերմոնտով, Տոլստոյ… Վերջիններս, ինչպես հայտնի է, երեքն էին… Ջահել ժամանակ բանաստեղծություններ եմ գրել…
— Հետաքրքիր է։
— Աստված հիշողություն տա։ Այ օրինակ…
Վլադիմիր Իվանովիչը հետ ընկավ բազկաթոռի թիկնակին․
Բոլորն են ձգտում հերոս լինել,
Համաշեշտ քայլում ենք շարքում,
Ստալինի անվամբ աշխարհը կպատենք,
Երջանկություն ձեռք կբերենք մարտում…
Լիդան զսպեց հիասթափությունը։
— Դժվա՞ր է արտադրամասի պետ լինելը։
— Անկեղծ ասեմ՝ հեշտ չի։ Էստեղ եւ՛ արտադրական գործոնն է, եւ՛ բարոյականը… Պլան, աշխատողների արտահոսք, միկրոկլիմա, աշխատանքից հրաժարում… Իսկ գլխավորը՝ ժողովուրդն է պահանջկոտ դառել։ Է՛ս տուր, է՛ն տուր… Ոչ մի պարտականություն, իսկ իրավունք՝ ինչքան ուզես… Ա՜խ, հայր Ստալինը չկա… Կարգ կար, կանոն կար… Մի րոպե ուշացար, դատվում ես։ Իսկ հիմա… կապը կտրել է ժողովուրդը, անկարգացե՜լ… Շուրջբոլորը երգիծաբաններ են, իմացա՛ր… Է՜հ, չկա հայրը…
— Ուրեմն դուք հավանությո՞ւն եք տալիս անհատի պաշտամունքին,– կամացուկ հարցրեց Ագապովան։
— Պաշտամո՜ւնք, պաշտամո՜ւնք… Պաշտամունքը կա ու լինելու է… Անհատ է պետք, իմացա՛ր, անհա՜տ…
Վլադիմիր Իվանովիչը տաքացավ, հարբեց։ Հիմա արդեն ձեռներին էր տալիս, առաջ մղվում, պատառաքաղն էր թափահարում։
— Ես դժվար կյանք եմ ապրել։ Ամեն ինչ էլ եղել է։ Ներքեւ եմ ընկել, թռել շատ վերեւ… Ես, ախր, մեր մեջ ասած, ամուսնացած եմ եղել…
— Ինչո՞ւ՝ մեր մեջ ասած,– զարմացավ Լիդան։
— Յակիրի զարմուհու հետ,– շշուկով ավելացրեց Վլադիմիր Ւվանովիչը։
— Այն Յակիրի՞։
— Ըհը՛։ Երեխա ունեինք։ Տղա…
— Ու որտե՞ղ են հիմա։
— Չգիտեմ։ Տեսադաշտից կորցրի։ Երեսունինը թվին… Վլադիմիր Իվանովիչը լռեց, ամփոփվեց իր մեջ։
Լիդան երկար սպասեց, հետո հուզվելով, կարմրելով, հարցրեց․
— Այսինքն, ինչպե՞ս կորցրիք։ Ինչպես կարելի է տեսադաշտից կորցնել հարազատ երեխային։
— Դաժան ժամանակ էր, Լի՛դոչկա, փոթորկուն, խստաշունչ ժամանակ։ Ընտանիքներ էին փլուզվում, դարավոր հիմեր կործանվում…
— Ի՞նչ կապ ունեն դարավոր հիմերը,– հանկարծ ճչաց Լիդան։– Ես փոքր չեմ։ Ես ամեն ինչ գիտեմ։ Յակիրին ձերբակալել են, ու դուք ստորաբար լքել եք ձեր կնոջն ու երեխային։ Դո՛ւք… Դո՛ւք… Դուք անհետաքրքիր մարդ եք։
— Ես կխնդրեի՜,– ասաց Վլադիմիր Իվնովիչը,– ես կխնդրեի՜… էդ տեսակ բառերով կատակ չեն անում…
Իսկ հետո, ավելի խաղաղասիրաբար․
— Ձեզ ավելի համեստ պահեք, Լի՛դոչկա, ավելի համեստ, ավելի՛… Միլորդը բարձրացրեց գլուխը։
Լիդան արդեն չէր լսում։ Վեր թռավ, միզանցքում կախիչից պոկեց բաճկոնակն ու շխկացրեց դուռը։
Սանդուղքների վրա խաղաղ ու ցուրտ էր։ Ստվերի պես անցավ անտեսանելի կատուն։ Տապակած ձկան հոտը ձանձրույթ էր բերում։
Լիդան իջավ ներքեւ ու կտրեց բակը։ Խոնավ մթնշաղը պահ էր մտել ավտոտնակների հետեւն ու աղբարկղերի մոտ։ Սեւին տալով ճռնչում էին աղքատիկ պուրակի ճյուղերը։ Ձյուների մեջ՝ մի փայտե ձի էր ընկած։
Լիդան բացեց փոստարկղը։ Հանեց «Տնտեսական թերթը»։ Ելավ վեր ու բացեց գուռը։ Ամուսնու սենյակում գվվում էր հեռուստացույցը։ Կախիչին Տանյայի աշնանային վերարկուն։ Լիդան հանվեց, ձեռնոցները գցեց հայելու սեղանիկին։
Թեթեւ գլխով արեց ու դեպի զուգարան գնաց մի անծանոթ երիտասարդ։ Անլվա խոպոպները կապված էին դարչնագույն կոշկաթելով։ Թավշե շալվարը հոսում էր քղանցքի պես։
— Տատյա՛նա, սա ո՞վ է,– հարցրեց Լիդան
— Ասենք թե՝ Ժենյան։ Պարապում ենք։
— Ի՞նչ։
— Ասենք՝ գերմաներեն։ Դեմ ե՞ս։
— Հետեւիր, որ ձեռքերը լվանա,– ասաց Լիդան։
— Ո՜նց ես սիրում ամեն ինչ գռեհկացնել,– չար շշուկով ասաց դուստրը…
Լիդան ինձ զանգեց գիշերվա մեկին։ Ձայնը տագնապած ու խուլ էր․
— Ջարթնացրի՞։
— Չէ՛,– ասում եմ,– ավելի վատ…
— Մենակ չե՞ս։
— Մենակ եմ։ Մարինայի հետ։
— Լուրջ՝ կարո՞ղ ես խոսել։
— Բնականաբար։
— Քո տեսադաշտում հետաքրքիր մարդ կա՞։
— Կա։ Եվ նա ողջունում է քեզ։
— Վերջ տուր։ Գործը շատ լուրջ է։ Հինգշաբթի հաղորդում պիտի հանձնեմ։
— Ինչի՞ մասին։
— Հանդիպում հետաքրքիր մարդու հետ։ Հարմար թեկնածու չունե՞ս։
— Լի՛դա,– պաղատեցի ես,— դու հո գիտես իմ շրջապատը։ Համատարած սրիկաներ են։ Զանգի Կլենսկուն․ աները հաշմանդամ է…
— Առաջարկ ունեմ։ Արի միասին գրենք հաղորդումը։ Տասնհինգ ռուբլի կաշխատես։
— Բայց ես ձայնագրիչ չեմ օգտագործում։
— Էդ իմ վրա։ Ինձ պետք է քո…
— Ցինի՞զմը,– հուշեցի ես։
— Քո պրոֆեսիոնալ փորձը,– նրբանկատ ձեւակերպեց Լիդան։
— Լա՛վ,– ասացի գլուխս ազատելու համար,– վաղը առավոտ կզանգեմ։ Ավելի ճիշտ՝ էսօր առավոտ…
— Հաստա՞տ կզանգես…
— Ասեցի՝ կզանգեմ…
Այստեղ Մարինան չդիմացավ։ Կծեց մատս։ Մինչ վաղը,– ասացի (ավելի ճիշտ՝ գոռացի) ու դրի խոսափողը…
Լիդան կիսաբաց արեց ամուսնու սենյակի դուռը։ Սենյակը լցված էր երկնագույն լույսով։ Վադիմը կոշիկները հագին պառկել էր բազմոցին։
— Վերջապես կարո՞ղ եմ ընթրել,– հարցրեց նա։ Ներս նայեց դուստրը․
— Մենք գնում ենք։
Տանյայի խոժոռ դեմքին քարացել էր հավերժական հակամարտության ծամածռանքը։
— Շո՛ւտ կգաս…
— Վերջապես կարո՞ղ եմ թեյ խմել,– հարցրեց Վադիմը։
— Ի դեպ, ես նույնպես աշխատում եմ,– պատասխանեց Լիդան։
Ապա՝ թույլ չտալով, որ վեճը բորբոքվի․
— Ի՞նչ ես կարծում՝ Մերկինը հետաքրքի՞ր մարդ է…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՅՈԹԵՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Ապրիլ։ 1976 թ․)
«ԶԳԵՍՏ ՄԱՐՍԵՑՈՒ ՀԱՄԱՐ» (Մարդը եւ մասնագիտությունը)։ Մենք ի՞նչ ենք ակնկալում լավ դերձակից։ Նրա կարած զգեստը պետք է համապատասխանի նորաձյաթյանը։ Իսկ ի՞նչ կասեիք ձեւարարի մասին, ում արտադրանքը նորաձեւությւսն պահանջներից հետ է մնում… երկու հարյուր տարով։ Միեւնույն ժամանակ, այդ մարդը մեծ հարգանք է վայելում եւ արժանի է ամենաջերմ գնահատականների։ Մենք խոսում ենք ԷՍՍՀ Ռուսական դրամատիկական թատրոնի ձեւարար֊մոդելագործ Վոլդեմար Սիլդի մասին։ Նրա մշտական հաճախորդների թվում իսպանակւսն գրանդներ ու հրացանակիրներ են, ռուսական ցարեր ու ճապոնական սամոււրայներ, ավելին՝ աղվեսներ, աքաղաղներ եւ նույնիսկ մարսեցիներ։
Թատերական զգեստը ծնվում է նկարչի եւ դերձակի համատեղ ջանքերով։ Այն պետք է համապատասխանի դարաշրջանի բնույթին՝ միեւնույն ժամանակ արտահայտելով ներկայացման ոգին ու կերպարների առանձնահատկությունները։ Պւստկերացրեք Օնեգինին պարկանման տաբատով կամ Սոբակեւիչին՝ նրբագեղ ֆրակով… Ստրուկ Եզովպոսի զգեստն ստեղծելու համար Վոլդեմար Սիլդը ուսումնասիրեց հնագույն գեղանկարչությունը, հունական դրաման…
Սերթուկ, կաֆտան, բեկեշ, հուսարական թիկնոց, արխալուղ․ բոլորը հագուստի խիստ որոշակի տեսակներ են՝ իրենց ինքնահատուկ գծերով ու պարագաներով։
— Մի երիտասարդ դերասան,– պատմում է Սիլդը,– հարցրեց․ «Մի՞թե ֆրակն ու սմոքինգը նույն բանը չեն»։ Ինձ համար այդ զգեստները նույնքան տարբեր են, որքան հեռուստացույցն ու ձայնագրիչը։
Այլ թատրոնների ներկայացումներին Վոլդեմար Հենդրիկովիչը մասնագիտական բծախնդրությամբ զննում է, թե ինչպես են հագնվել դերասանները։
— Եվ միայն իմ սիրելի Վախթանգովյան թատրոնի ներկայացումներին,– ասում է Վ․ Սիլդը,– մոռանամ եմ, որ մոդելագործ եմ, ու հետեւում եմ պիեսի ընթացքին, ստույգ նշանն այն բանի, որ այդ թատրոնի դերձակներն անթերի են աշխատում։
Անթերի է աշխատում նաեւ ինքը՝ դերձակ, արվեստագետ, թատրոնի մարդ Վոլդեմար Սիլդը»։
Թռուցկաժողովին նյութս գովեցին։
— Դովլաթովը կարողանում է լավ գրել ցանկացած հիմարության մասին։
— Վերնագիրն էլ տպավորիչ է…
— Ինչ էլ բա՜ռ է գտել՝ պարագանե՜ր…
Հաջորդ օրը կանչում է խմբագիր Տուրոնոկը։
— Նստեք։
Նստեցի։
— Տհաճ խոսակցություն է լինելու։
«Ինչպես բոլոր խոսակցությունները քեզ հետ, ապո՛ւշ»,– մտածեցի ես։
— Ի՞նչ խորագիր եք վարում։
— «Մարդը եւ մասնագիտությունը»։ Մեզ հետաքրքրում են հազվագյուտ մասնագիտությունների տեր մարդիկ։ Ինչպես եւ անսպասելի դիտանկյունները…
— Գիտե՞ք ինչ մասնագիտություն ունի ձեր այդ Սիլդը։
— Գիտեմ։ Դերձակ է։ Թատերական դերձակ։ Անսպասելի դիտանկյուն…
— Էդ՝ հիմա։ Իսկ առա՞ջ։
— Առաջ՝ չգիտեմ։
— Ուրեմն իմացեք, պատերազմի ժամանակ դահիճ է եղել։ Ծառայել է գերմանացիներին։ Կախել է սովետական հայրենասերներին։ Ինչի համար էլ նստել է տասներկու տարի։
— Տե՜ր Աստված,– ասացի ես։
— Հասկանո՞ւմ եք ինչ եք արել։ Փառաբանել եք Հայրենիքի դավաճանին։ Ընդմիշտ վարկաբեկել եք հետաքրքիր խորագիրս։
— Բայց նրան թատրոնի տնօրենն էր երաշխավորել։
— Թատրոնի տնօրենը էսէսի նախկին օբեր լեյտենանտ է։ Բացի այդ՝ երկնագույն։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ երկնագույն։
— Առաջ այդպես էին ասում համասեռամոլներին։ Ձեզ մոտ–մոտ չի՞ արել։
— Կարծում եմ՝ արել է։ Էն էլ ո՛նց է արել։ Ձեռքով բարեւեց։ Ինձ՝ լրագրողի՜ս։ Ես էլ զարմացել էի, թե՝ ո՜նց էդպես…
Այստեղ հիշեցի զրույցս մի ֆրանսիացու հետ։ Խոսք գնաց համասեռամոլության մասին։
— Մեզ մոտ դրա համար դատում են,– պարծեցա։
— Իսկ թութքի համար ձեզ մոտ չե՞ն դատում,– քրթմնջաց ֆրանսիացին…
–Ես ձեզ չեմ մեղադրում,– ասաց Տուրոնոկը,– ըստ կարգի եք գործել։ Այսինքն՝ համաձայնեցրել եք թեկնածությունը։ Եվ Հհմենայնգեպս, պետք է շրջահայաց լինել։ Հերոսի ընտրությունը լուրջ գործ է, չափազա՛նց լուրջ․․․
Այդ դեպքի մասին երկու շաբաթ խոսում էին խմբագրությունում։ Հետո աչքի ընկավ իմ գործընկեր Բուշը։ Հարցազրույց էր վերցրել ԳՖՀ–ի մի առեւտրանավի նավապետից։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության տարեդարձի նախօրեին էր։ Հարցազրույցում Բուշի նավապետը փառաբանում էր սովետական իշխանությունը։ Պարզվեց՝ փախստակ էստոնացի է։ Վաթսունինը թվի ամռանը բայդարկայով ծլկել էր Ֆինլանդիա։ Էնտեղից՝ Շվեդիա։ Եվ այլն, եւ այլն։ Բուշը հարցազրույցը ծերից ծեր հորինել էր։ Դեպքը հնչեղություն ստացավ, եւ իմ մասին մոռացան…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՈՒԹԵՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Հունիս։ 1976 թ․)
«ՄՈՍԿՎԱ։ ԿՐԵՄԼ։ Լ․ Ի․ ԲՐԵԺՆՆԵՎԻՆ․ ՀԵՌԱԳԻՐ։
Թանկագին եւ մեծարգո Լեոնիդ Իլյիչ։ Ցանկանամ եմ Ձեզ հետ կիսել ուրախությանս իրադարձության առթիվ։ Ընթացիկ տարում ինձ հաջողվել է հասնել աննախադեպ աշխատանքային ցացանիշների։ Ես մեկ կովից կթել եմ ռեկորդային թվով կաթ։
Եվ էլի մի ուրախալի իրադարձության կատարվեց իմ կյանքում։ Մեր ֆերմայի կոմանիստները ինձ միահամուռ իրենց անդամ ընտրեցին։
Խոստանում եմ Ձեզ, Լեոնիդ Իլյիչ, որ այսահետ կաշխատեմ առավեւ մեծ վերելքով։
ԼԻՆԴԱ ՊԵՅՊՍ»։
«Էստոնական ՍՍՀ։ ՊԱՅԴԵԻ ՇՐՋԱՆ։ ԼԻՆԴԱ ՊԵՅՊՍԻՆ։ ՀԵՌԱԳԻՐ։
Թանկագին Լինդա Պեյպս։ Ես եւ իմ ընկերները սրտանց շնորհակալության ենք հայտնում Ձեզ ձեռք բերված հաջողությունների համար։ Անձնուրաց աշխատանքը ի շահ Հայրենիքի վեհացնում է մարդկային կյանքը կոմունիստական գաղափարների հաղթանակի համար պայքարին մասնակից լինելու զգացողությամբ։
Թույլ տվեք նաև ի սրտե շնորհավորել Ձեզ անմոռնալի իրադարձության՝ կոմունիստական կուսակցության շարքերն ընդունվելու առթիվ։ Չէ՞ որ կոմունիստական կուսակցությունը սովետական հասարակության ավանգարդն է, նրա փառավոր առաջապահ ջոկատը։
ԼԵՈՆԻԴ ԲՐԵԺՆԵՎ»։
Խմբագիր Տուրոնոկի շալվարը հետեւից պայթեց։ Առանց լարման ու ճռթոցի։ Ավելի շուտ՝ կարը քանդվեց։ Արտասահմանյան փափուկ խավակտորի տհաճ առանձնահատկությունն է։
Տասներկուսին մոտ Տուրոնոկը մոտեցավ հիմնարկի բարի վաճառասեղանին։ Խմբագրի վարտիքի վառ երկնագույնն այլեւս սեփականությունն էր բոլոր պնակալեզների, որոնք հաճկատարությամբ նրան անհերթ առաջ էին թողել։
Աշխատակիցներն սկսեցին իրար նայել։
Այսքան մանրամասն եմ պատմում երկու պատճառով։ Նախ՝ ղեկավարության ցանկացած նվաստացում մեծ ուրախություն է ինձ համար։ Երկրորդ։ Տուրոնոկի շալվարի պատռվածքը որոշակի դեր խաղաց իմ կյանքում…
Սակայն վերադառնանք վաճառասեղանի մոտի դրվագին։
Աշխատակիցներն սկսեցին իրար նայել։ Մեկը՝ չարախնդալով, մյուսը ցավակցաբար։ Չարախնդացողներն՝ անկեղծ, ցավակցողները՝ երեսպաշտորեն։ Եվ այստեղ, ինչպես միշտ, հայտնվում է գլխավոր պնակալեզը՝ անշահախնդիր ու ոգեշունչ։ Սույն պնակալեզն այն աստիճան է պաշտում ղեկավարությանը, որ նրան շփոթում է Հայրենիքի, դարաշրջանի, տիեզերքի հետ…
Կարճ ասած, հայտնվեց Էդիկ Վագինը։
Ցանկացած թերթի խմբագրությունում կա մեկը, որ չի ուզում, չի կարող եւ չպետք է գրի։ Ու տարիներով չի գրում։ Բոլորը դրան վարժվել են ու չեն զարմանում։ Մանավանդ, որ Վագինի նման ժուռնալիստները մշտապես հոգնաբեկ ու տենդագին մտահոգ են։ Սրախոս Շաբլինսկին այդ վիճակը կոչում էր «վագինային»։
Վագինը միշտ շտապում էր, բարեւում էր կցկտուր ու ջղային։ Սկզբում պարզամտորեն մտածում էի, որ հարբեցող է։ Խումհարի անհամար տարատեսակների մեջ այդպիսին էլ կա։ Յուրօրինակ տառապագին փախուստ ցերեկային լույսից։ Փախստակի թրթռուն շարժունակություն, ում հալածում են խղճի խայթոցները…
Հետո իմացա, որ Վագինը չի խմում։ Իսկ եթե մարդը չի խմում ու չի աշխատում, դա արդեն մտածելու տեղիք է տալիս։
— Խորհրդավոր մարդ է,– ասում էի ես։
— Վագինր գործ տվող է,– բացատրեց Բըկովերը,– էդտեղ ի՞նչ խորհրդավորություն կա։
…ՀիմՀւարկն այն ժամանակ Պիկկի փողոցում էր։ Ուղիղ պետանվտանդության շենքի դիմաց (Պագարի փ., 1)։ Վագինն այնտեղ ամեն օր էր լինում։ Կամ համարյա ամեն օր։ Պատուհաններից տեսնում էինք ոնց է հատում փողոցը։
— Վագինը արտաժամյա աշխատանքի գնաց,– գոռում էր Շաբլինսկին։ Ասենք, նորից շեղվեցինք։
…Աշխատակիցներն սկսեցին իրար նայել։ Վագինը մեղմ հպվեց խմբագրի ուսին․
— Շե՜ֆ… Հագուստը շարքից դուրս է եկել։
Եվ այստեղ խմբագիրր խուճապի մատնվեց։ Երկու ձեռքով արագ բռնեց շալվարի ձագը։ Ավելի ճիշտ… Մի խոսքով, էն տեղը… Շարժում արեց, որին երաժիշտները գլիսանդո են ասում։ (Մատների թեթեւ վազք ստեղնաշարի վրայով)։ Համոզվեց, որ սահմանն անառիկ է։ Կարմրատակեց․
— Ձեր հումորի համար ավելի լավ կիրառություն գտեք։
Շրջվեց ու դուրս եկավ՝ ստորադրյալների վրա սփռելով վարտիքի նեոնային փայլը։
Հետո մի կարճ ու չափազանց խորհրդավոր երկխոսություն եղավ։ Վհատված Վագինին մոտեցավ Շաբլինսկին։
— Իզուր առաջ ընկար,– ասաց նա,– էդպես ավելի հարմար է…
— Ո՞ւմ է հարմար,– ծուռ նայեց Վագինը։
— Բնականաբար՝ քեզ…
— Ի՞նչն է հարմար։
— Էն, էլի՜...
— Չէ, ի՞նչն է հարմար…
— Ասում եմ, էլի, է՛ն…
— Չէ, ի՞նչն է հարմար։ Ի՞նչն է հարմար,– գոռոցը դրեց Վագինը։– Թող ասի։
— Կորի էստեղից,– մի պահ լռելով՝ ասաց Շաբլինսկին։
— Այ էդպես,– հաղթական գոչեց ծախողը…
Վագինը շարքային, անճարակ մատնիչ էր, էն թափը չուներ…
Չէի հասցրել նրան խղճալ, երբ խմբագիրր կանչեց։ Մի քիչ տագնապեցի։ Նոր էի երկու հարյուր տողանոց նյութ պատրաստել։ Վերնագիրը՝ «Հայրիկը արեւից բսսրձր է»։ Մանկական նկարների ցուցահանդեսի մասին։ Հարց է ծագում՝ ի՞նչ է ուզում։ Էդ չարաբաստիկ պատռվածքն էլ իր հերթին։ Գուցե մտածում է՝ ե՞ս եմ արել։ Էդպիսի դեպք եղել էր։ Ծավալուն նյութ էի պատրաստում շների ցուցահանդեսի մասին։ Խմբագիրր, որ կենդանիների սիրահար էր, եկավ պետական մեքենայով։ Եվ այստեղ սկսվեց տեղատարափը։ Տուրոնոկի տրամադրությունն ընկավ, ասում է․
— Ձեզ հետ անհնար է գործ ունենալ…
— Այսինքն ինչպե՞ս։
— Շարունակ ինչ֊որ չնախատեսված հանգամանքներ…
Կարծես թե ես Զեւսն եմ ու դիտմամբ ամպրոպ եմ կազմակերպել։ …Մտնում եմ առանձնասենյակ։ Խմբագիրը հետուառաջ է անում գիպսե Լենինի ու «Էստոնիա» ստերեոկայանքի միջեւ։
Լենինի պատկերր ցանկացած նոմենկլատուրային առանձնասենյակի պարտադիր պիտույքն է։ Միայն մի բացառություն գիտեմ, այն էլ ՝ մասնակի։ Մի րնկեր ունեի՝ Ավդեեւը։ Երիտասարդական թերթի պատասխանատու քարտուղար էր։ Հայրը՝ գավառական դերասան, Լուգանսկից։ Տարիներ շարունակ Լենին էր խաղում իր դրամատիկական թատրոնում։ Եվ ահա Ավդեեւը ճարպկորեն լուծել էր խնդիրը։ Սեղանի գլխին հսկա լուսանկար էր կախել՝ հայրիկը Ւլյիչի դերում։ Կարծես թե կպնելու տեղ չկա․ մի կողմից՝ Լենինն է, բայց, համենայնդեպս՝ հայրիկը…
…Տուրոնոկը անդադար գնում֊գալիս էր կիսանդրու ու ռադիոլայի արանքում։ Նայեմ՝ պատռվածքը տեղում է։ Եթե կարելի է այսպես արտահայտվել… Եթե խայտառակությունն օրինական տեղ ունի…
Վերջապես խմբագիրը սկսեց․
— Գիտե՞ք, Գովլա՛թով, լավ գրիչ ունեք։
Լուռ եմ, գովեստից չեմ վարդագունում…
— Տեսնելու, նկատելու կարողություն ունեք… Անկեղծ լինենք, ռուս ժուռնալիստների կուլտուրական մակարդակը Էստոնիայում, այսպես ասած, հեռու է բավարար լինելուց։ Գաղափարական աճի արագությունը, ես կասեի, զգալիորեն գերազանցում է կուլտուրական աճին։ Հիշեք նախորդ ակտիվի ժողովը։ Կլենսկին չգիտի ինչ է հոմանիշը։ Տոլստիկովը առաջնորդողում, նկատեք՝ առաջնորդողո՛ւմ, նշում է․ «…Ֆաբրիկայի կոմունիստներն առաջիկա ամիսներին պարտավոր են վերացնել այղ անթույլատրելի ստատուս–քվոն…»։ Ռեպեցկին գյուղատնտեսական առաջնորդողը վերնագրել է․
«Դո՛ւրս Հանենք ձվերը»… Ի՞նչ կասեք սրան։
— Մի քիլ ինտիմ է։
— Մի խոսքով։ Դուք կարդացած մարդ եք, հումորի զգացում ունեք, ինքնատիպ ոճ։ Ներքին զսպվածությունը, կարգապահությունն է մի քիչ պակասում… Ինչեւէ, ժամանակն է, որ գործի անցնեք։ Դուրս գաք, ինչպես ասում են, մեծ ժուռնալիստիկայի ասպարեզ։ Մի հետաքրքիր նկատառում ունենք։ Պայդեի շրջանից տեղեկացնում են… Ոմն Պեյպս ռեկորդային քանակի կաթ է տվել…
— Պեյպսը կո՞վն է։
— Պեյպսը կթվորուհին է։ Ավելին՝ գերագույն խորհրդի պատգամավոր։ Ռեկորդային ցուցանիչներ ունի։ Գուցե՝ երկու հարյուր լիտր, գուցե՝ երկու հազար… Կարճ ասած, շատ է։ Կճշտեք շրջկոմում։ Հետեւյալ գործողությունն ենք մտածել։ Կթվորուհին զեկույցով դիմում է ընկեր Բրեժնեւին։ Ընկեր Բրեժնեւը պատասխանում է․ դա կհամաձայնեցվի։ Պետք է պատրաստել ընկեր Բրեժնեւին ուղարկվելիք նամակը։ Մասնակցել միջոցառումներին։ Դրանք արտացոլել մամուլում…
— Բայց դա գյուղատնտեսական բաժնի գծով է։
— Կգնաք որպես հատուկ թղթակից։ Այդպիսի հանձնարարությունն ամեն պատահածի վստահել չենք կարող։ Սովորական թերթային կաղապարներն այստեղ չեն աշխատի։ Մարդը պիտի երեւա, հասկանո՞ւմ եք։ Մի խոսքով, պետք է գործել։ Գործուղում կստանաք, եւ՝ Աստված ձեզ հետ… Հեռագիր կուղարկենք շրջկոմ… Հա՜, մի բան էլ։ Այս հանգամանքն էլ նկատի ունեցեք։ Խմբագրական մրցույթի արդյունքներն ամփոփելիս ժյուրին նախապատվությունը տալու է սոցիալական առումով արժեքավոր նյութերին։
— Այսինքն։
— Այսինքն այն նյութերին, որոնք հասարակական նշանակություն ունեն։
— Մի՞թե թերթի բոլոր նյութերը հասարակական նշանակություն չունեն։
Տուրոնոկը աննշմար գրգռվածությամբ նայեց ինձ։
— Ինչ֊որ չափով՝ այո։ Բայց դա կարող է ավելի կամ պակաս արտահայտվել։
— Ասում են՝ Լենինի դերը կատարելու համար ավելի շատ են վճարում, քան Օթելլոյի…
— Հնարավոր է։ Եվ համոզված եմ, որ արդարացի է։ Չէ՞ որ դերասանը հսկայական պատասխանատվություն է ստանձնում։
… Ամրողջ խոսակցության ընթացքում տարօրինակ զգացողություն ունեի։ Խմբագրի պահվածքում ինչ֊որ անսովոր բան կար։ Ու հանկարծ հասկացա՝ պատճառը պատռվածքն է, որ կարծես հավասարեցնում էր մեզ։ Վերացնում էր նրա նոմենկլատուրային գերազանցությունը։ Մեզ նույն հարթության վրա էր դնում։ Ես համոզվեցի, որ մենք նման ենք։ Ոչ երիտասարդ, հավաքագրված տղամարդիկ, միանման (պետք է բացեմ այդ փոքրիկ գաղտնիքը) երկնագույն վարտիքներով։ Առաջին անգամ համակրանք զգացի Տուրոնոկի հանդեպ։ Ասացի․
— Հենրի՛խ Ֆրանցեւիչ, ձեր շալվարը հետեւից ճղվել է։
Տուրոնոկը հանգիստ մոտեցավ հսկա հայելուն, կռացավ, հավաստիացավ ու ասում է․
— Աղավնյա՛կս, բարի եղեք… Հիմա թել կտամ… Սեյֆիս մեջ է… Ընկերական… Մի կերպ կարենք… Հո Պլյուխինային չե՞մ խնդրելու…
Վալյան խմբագրության սեքս֊պրիման էր։ Օպերային երգչուհու անգիր արած գեղգեղանքներով։ Ու կծելու ապուշ սովորությամբ… Ասենք, նորից շեղվեցինք…
… Հո Պլյուխինային չե՞մ խնդրելու,– ասաց խմբագիրը։
Ահա, մտածում եմ, ինչ բան է ենթագիտակցությունը։
— Արե՛ք, ազավնյա՛կս։
— Կարելո՞ւ իմաստով։
— Մի կերպ…
— Ճիշտն ասած, վարժ չեմ…
— Ոնց կստացվի։
Կարճ ասած, կարեցի շալվարը։ Ի՞նչ անեի… Մտա լաբորատորիա, Ժբանկովի մոտ։
— Հավաքվի՛,– ասում եմ– գնացի՛նք։
— Մի րոպե,– աշիուժացավ Ժբանկովը,– եկա։ Մենակ թե՝ ունեցածս քառասուն կոպեկ է։ Ու մեկ էլ Ժորան պարտք է յոթանասուն…
— Էդ չեմ ասում։ Գործ կա։
— Գո՜րծ,– ծոր տվեց Ժբանկովը։
— Ի՞նչ է, քեզ փող պետք չի՞։
— Պետք է։ Չորս ռուբլի՝ մինչեւ ավանս։
— Խմբագիրը երեք օրով գործուղում է առաջարկում։
— Ո՞ւր։
— Պայդե։
— Լավ է, տառեխ կառնենք։
— Ասում եմ, չէ՞, գնացինք։ Ներքինով զանգում եմ Տուրոնոկին։
— Կարո՞ղ եմ Ժբանկովին վերցնել։
Խմբագիրը մտքի մեջ ընկավ։
— Դուք ու Ժբանկովը, ճիշտն ասած, վտանգավոր միացություն եք։
Հետո ինչ֊որ բան հիշեց ու ասում է․
— Ձեր պատասխանատվությամբ։ Ու չմոռանաք՝ առաջադրանքը լուրջ է։
… Այդպես սկսվեց իմ վերելքը։ Մինչ այդ սովետական ռուբլու պես էի։ Բոլորը սիրում են, բայց էլ ընկնելու տեղ չի մնացել։ Դոլարը լրիվ ուրիշ է։ Էնպիսի բարձրության է հասել ու ընկնո՜ւմ է, ընկնո՜ւմ է…
Ճամփորդությունը յուրօրինակ սկսվեց։ Այն է՝ Ժբանկովը կատարելապես սթափ ժամանեց կայարան։ Նույնիսկ միանգամից չճանաչեցի։ Կոստյումով, մի տեսակ տրտո՜ւմ…
Նստեցինք, ծխեցինք։
— Կեցցե՜ս,– ասում եմ,– տեսքդ լավ է։
— Հասկանո՞ւմ ես, որոշել եմ թարգեմ։ Թե չէ, ուր նայում ես՝ ավերակ է։ Ընտանիք կա, երեխաներ կան… Մեծս արդեն չորս տարեկան է։ Լերան մանկապարտեզ էր գնացել, վարիչը մի գլուխ նրան է գովում։ Զարգացած է, ասում է, գլուխն աշխատում է, աշիույժ տղա է, ձեռնաշարժությամբ է զբաղվում… Հորն է քաշել… Ոջիլի չափ բան է, իմացա՜ր, բայց գիտի՝ ինչը ինչից Հետո է…
Ժբանկովի գլխավերեւում զնգաց թղթակցական պայուսակը, գնացքը շարժվեց։
— Ի՞նչ ես կարծում,– հարցրեց Ժբանկովը,– բուֆետը բաց կլինի՞։
— Մոտդ չկա՞։
— Որտեղի՞ց։
— Բա էդ ի՞նչ էր զնգում։
— Կարող է՝ քիմիկատնե՞ր են։
— Ասում ես, էլի՜...
— Ճիշտն ասած, իհարկե՝ կա։ Բայց պատկերացրու, առավոտվա վեցին ենք հասնելու։ Խումհարից պիտի՞ դուրս գանք։ Ո՞նց։ Խանութները փակ են։ Վակուո՜ւմ։ Ձայն բարբառո…
— Բայց շրջկոմի քարտուղարը պիտի դիմավորի։
— Կեսլիտրանոցով, հա՞։ Չգիտի, չէ՞, ո՜վ ենք, ի՛նչ ենք։
— Էն ո՞վ էր ասում՝ թողելու եմ…
— Ես էի ասում, ժամանակավո՛ր։ Բայց արդեն համարյա մի օր անցել է։ Դարաշրջա՜ն…
— Բուֆետը հո՛ աշխատում է։
Անցնում էինք վագոններով։ Կուպեներում խաղաղ էր։ Գորշ գորգուղյակները խլացնում էին ոտնաձայները։ Ընդհանուր վագոններում ստիպված էինք մի գլուխ ներողություն խնդրել՝ լոնքելով պարկերի, խնձորի զամբյուղների վրայով…
Երկու անգամ ճամփու դրին անչար մայր հայհոյելով։ Ժբանկովն ասաց․
— Իսկ ուշունց տալն, ի դեպ, պարտադիր չի։
Փակ հարթակները ցուրտ քամուց գվվում էին։ Անցատեղերում, ցածրադիր ալյումինե բռնակնհրով ծանր դռների արանքում, դղրդոցն ուժեղանում էր։
Ռեստորանում հաճախորդները քիչ էին։ Պատուհանի տակ երկու կարմրատակած մայոր էին նստել։ Գլխարկները սեղանին էին։ Մեկը բորբոքված ասում էր մյուսին․
— Ո՞ւր է հաշվարկի գիծը, Վի՛տյա։ Հաշվարկի գիծ է պետք։ Առանց հաշվարկի գծի, դու էլ գիտես…
Զրուցակիցն առարկում էր․
— Փաստը կա՞ր։ Կա՛ր… Իսկ փաստը… փաստ է… Փաստի դեմ, ոնց որ ասած, ընիքը…
Անկյունում մի հրեական ընտանիք էր տեղավորվել։ Գեղեցիկ թմբլիկ աղջնակը գդալը փաթաթում էր սփռոցի ծայրով։ Տղան, որ մի քիչ մեծ էր նրանից, շուտ֊շուտ նայում էր ժամացույցին։ Հայրն ու մայրը կամացուկ զրուցում էին։
Տեղավորվեցինք վաճառասեղանի մոտ։ Ժբանկովը լուռ էր, հետո ասում է․
— Սե՛րժ, բացատրի, ինչի՞ են ատում հրեաներին։ Ասենք՝ Քրիստոսին խաչել են։ Իհարկե, չպիտի անեին։ Բայց քանի՜ տարի է անցել… Համ էլ տես… Հրեանե՜ր, Հրեանե՜ր… Վագինը ռուս է, Տոլստիկովը ռուս է։ Ու Քրիստոսին էլ չէին խաչի, է՜։ Ողջ֊ողջ կուտեին… Այ թե ուր է պետք ուղղել հակասեմիտիզմը։ Տոլստիկովի ու Վագինի դեմ։ Ես դրանց նմանների հանդեպ ահավոր հակասեմիտիզմ ունեմ։ Իսկ դո՞ւ։
— Բնականաբա՛ր։
— Այ թե մարդ հակասեմիտիզմով Տոլստիկովի վրա գնար։ Եվ ընդդանրապես… Բոլոր կուսակցականների…
— Հա՜,— ասում եմ,— վատ չէր լինի… Բայց մի գոռա։
— Ընդ որում, ուշադրություն դարձրու… Տեսնո՞ւմ ես, չորս հոգի նստած են։ Մի՛ շրջվի։ Ոնց որ թե նստած են, էլի՜, բայց ինչ֊որ բան ինձ կատաղացնում է։ Մերոնք հետ կտային, կնստեին մեջը ու՝ ոչինչ, օ՚քեյ։ Էն էրկու ապուշը պատուհանի մոտ իրանց կոտորում են՝ նորմալ է։ Իսկ սրանք հանգիստ նստել են, բայց, չգիտես ինչի, չարանում եմ։ Գուցե նրանից է, որ լա՞վ են ապրում։ Բայց ախր ես էլ վատ չէի ապրի։ Թե որ էդ անիծված արաղը չլներ։ Հա՜, բայց տանտերե՞րն ուր են կորել…
Մի մայորը մյուսին ասում էր․
— Արժեքների սանդղակ է պետք, Վի՛տյա։ Իսկական արժեքների սանդղակ։ Գումարած՝ հաշվարկի կետը։ Իսկ առանց արժեքների սանդղակի ու հաշվարկի կետի, ինքդ մտածիր…
Մյուսը առաջվա պես առարկում էր․
— Կա՞ փաստը, Կո՛լյա։ Իսկ փաստը, ոնց էլ նայես, փաստ է։ Փաստը իրականությունն է, Կո՛լյա։ Այսինքն՝ փաստացին…
Աղջնակը զնգոցով գցեց թեյի գղալը։ Ծնողները ցածրաձայն հանդիմանեցին։ Տղան նայեց ժամացույցին…
Հայտնվեց բուֆետապանուհին՝ հատակի մածուկի գույնի խոպոպներով։ Հետեւից՝ մատուցողը՝ մատուցարանը ձեռքին։ Սպասարկեց հրեական ընտանիքին։
— Բա ո՜նց,– նեղացավ Ժբանկովը,– հրեաները միշտ առաջինն են… Հետո մոտեցավ վաճառասեղանին։
— Մի շիշ օղի, իհարկե… Ու թեթեւ մի բան, բրուդերչաֆտի կարգի…
Մենք բաժակներն իրար խփեցինք, խմեցինք։ Գնացքը ժամանակ առ ժամանակ արգելակում էր։ Ժբանկովը բռնում էր շիշը։ Հետո ՝ երկրորդը։
Վերջապես նա բորբոքվեց, վարդագունեց ու բավական անտանելի դարձավ․
— Ծերո՜ւկ,– գոռում էր,– ես, ախր, հեռուսաօբյեկտիվով եմ աշխատում։ Հասկանո՞ւմ ես։ Ես բնատուր գեղանկարիչ եմ։ Ու նկարածս ապուշություն է։ Մռութները օբյեկտիվում չեն տեղավորվում։ Էս քանի օրը մեկին նկարեցի։ Մի ութ կիլո շքանշան կունենար։ Փայլում են, լույս են տալիս, ոնց որ արեւի տակ… Հոգիս դուրս էկավ, չես պատկերացնի։ Ու ընդամենը վեց ռուբլի տվին նկարի համար։ Վե՜ց ռուբլի։ Կխնդրեին, չէ՜, Այվազովսկուն՝ բուռլակներ նկարի վեց ռուբլով… Ես ախր նկարի՜չ եմ…
Արդեն ժամը մեկն էր։ Ժբանկովին դժվարությամբ հասցրի կուպե։ Մի կերպ պառկեցրի։ Ասպիրինի հաբ տվի։
— Թո՞ւյն է,– հարցրեց Ժբանկովն ու լաց եղավ։ Ես պառկեցի ու շրջվեցի դեպի պատը։
Ուղեկցորդը մեզ արթնացրեց կանգառից տասը րոպե առաջ։
— Քնե՜լ եք, իսկ մենք Ըխյան անցանք,– դժգոհ ասաց նա։
Ժբանկովն անշարժում ու երկար նայում էր տարածության մեջ։ Հետո ասաց․
— Ուղեկցորդները որ հավաքվում են, մեկը մյուսին երեւի ասում է․ «Մարդուն ամեն ինչ կարող եմ ներել։ Բայց եթե մեկը քնել–մնացել է, ու Ըխյան անցնում ենք, կյանքում չեմ ների…»։
— Վեր կաց,– ասում եմ,– ախր մեզ դիմավորելու են։ Արի գոնե մռութներիս ջուր տանք։
— Մի տաք բա՜ն լիներ,– երազանքի գիրկն ընկավ Ժբանկովը։
Ես վերցրի սրբիչը, ատամի խոզանակն ու օճառը։ Հանեցի ածելին։
— Ո՞ւր։
— Ոչխարը մորթեմ,– ասում եմ,– տաք բան էիր ուզում, չէ՞…
Երբ վերադարձա, Ժբանկովը կոշիկներն էր հագնում։ Այն է՝ փիլիսոփայական խոսակցություն էր սկսում, «Էրեկ էդ ինչքա՜ն խմեցինք…»։ Բայց ընդհատեցի։
Արդեն մոտենում էինք։ Պատուհանից այն կողմ գծագրվեց կայարանային բնապատկերը։ Նախապատերազմական շինություն, ձանձրալի պատուհաններ, լույսով լեցուն ժամացույց…
Իջանք կառամատույց, խոնավ էր ու մութ։
— Կարծես թե շեփորներ չեն հնչում,– ասում է Ժբանկովը։
Բայց ձեռքերը բարեկամաբար թափահարելով՝ արդեն մեր կողմն էր շտապում մի բարձրահասակ, գործնական տեսքով տղամարդ։
— Ընկերները խմբագրությունի՞ց են,– ժպտալով հետաքրքրվեց նա։ Ասացինք մեր ազգանունները։
— Շնորհ արեք։
Զուգարանի մոտ (հետաքրքիր է, կայարանային արտաքնոցների ճարտարապետությունն ինչո՞ւ է այդքան հիշեցնում Ռաստրելիի գլուխգործոցները) կանգնած էր մեքենան։ Կողքին դոփդոփում էր մի թիկնեղ ու թիկնոցավոր տղամարդ։
— Շրջկոմի քարտուղար Լիիյվակ,– ներկայացավ նա։
Մեզ դիմավորողը, պարզվեց, վարորդն էր։ Երկուսն էլ համարյա առանց առոգանության էին խոսում։ Հավանաբար վոլոսովյան էստոնացիներից էին…
— Նախեւառաջ՝ նախաճաշել,– հայտարարեց Լիիյվակը։ Ժբանկովը նկատելի աշխուժացավ։
— Բայց ախր փակ է,– կեղծավոր֊համեստ ասաց նա։
— Մի բան կմտածենք,– հավաստիացրեց շրջկոմի քարտուղարը։ Էստոնական ոչ մեծ քաղաքները հարմարավետ ու բարեհամբույր են։
Վաղ առավոտյան Պայդեն կատարելապես մեռյալ էր թվում, ասես նկարած։ Աղջամուղջի մեջ թրթռում էին երկնագույն նեոնային տառերը։
— Ինչպե՞ս հասաք,— հարցրեց Լիիյվակը։
— Հրաշալի,– ասում եմ։— Հոգնե՞լ եք։
— Մի քիչ։
— Ոչինչ, կհանգստանաք, կնախաճաշեք…
Անցանք կենտրոնը, որտեղ տուբերկուլյոզային հիվանդանոցն ու շրջկոմի դեղին շենքն էին։ Հետո նորից հայտնվեցինք նեղլիկ մերձքաղաքային փողոցների հորիզոնական լաբիրինթոսում։ Երկու֊երեք կտրուկ շրջադարձ, եւ կրկին խճուղում ենք։ Ձախից՝ անտառ։ Աջից՝ հարթ ափն ու ջրի առկայծող հայելին։
— Էս ո՞ւր ենք գնում,– շշնջաց Ժբանկովը,– կարող է ղրանց սթափարա՞նն է էդտեղ։
— Հասնում ենք,— կարծես նրա մտքերը գուշակեց Լիիյվակը,— էստեղ հանգստյան տան պես մի բան ունենք։ Այցելուների սահմանափակ շրջանակով։ Հյուրերի համար…
— Էդ եմ ասում, էլի՜,— ուրախացավ Ժբանկովը։
Մեքենան արգելակեց ափին, միհարկանի շինության մոտ։ Սպիտակ տախտակապատեր, արդեն ձանձրացրած ակոսավոր տանիք, ավտոկայանատեղի… Ծխնելույզից, պատկերն ամբողջացնելով, ծույլ֊ծույլ բարձրանում էր ծուխը։ Դռներից դեպի փոքրիկ նավամատույցը տանող ցեմենտե աստիճաններ։ Կառանատեղի մոտ, փոքր֊ինչ թեքված, ճերմակին է տալիս առագաստանավի շեղբը։
— Ահա՛,— ասաց Լիիյվակ։— Ծանոթացե՛ք։
Շեմին կանգնած էր բրեզենտե բաճկոնով ու ջինսով երեսնամյա երիտասարդ մի կին։ Շարժուն, բարեհամբույր, փոքր֊ինչ կապկանման դեմք ուներ, մթին աչքեր ու համաչափ, խոշոր ատամներ։
— Բելլա Տկաչենկո,– ներկայացավ նա,– կոմերիտմիության շրջկոմի երկրորդ քարտուղար։
Ես ասացի ազգանունս։
— Լուսանկարիչ Ժբանկով Միխայիլ,– ցածրաձայն վրա բերեց Ժբանկովն ու շխկացրեց մաշված կրունկները։
— Բելլա Կոնստանտինովնան ձեր տանտիրուհին է,– քնքշաձայն ասաց Լիիյվակը,— հենց այստեղ էլ կհանգստանաք… Երկու ննջարան, աշխատասենյակ, ֆիննական բաղնիք, հյուրասենյակ… Մարզասարքեր ունենք, փոքրիկ գրադարան… Ամեն ինչ նախատեսված է, ինքներդ կտեսնեք…
Հետո ինչ֊որ բան ասաց էստոներեն։ Բելլան գլխով արեց ու կանչեց․
— Է՛վի, տուլե սիննե։
Անմիջապես հայտնվեց չառագունած, շատ ջահել մի աղջիկ՝ անթեւ շապիկով ու կարճ շալվարով։ Ձեռքերը մրոտ էին։
— Էվի Սաքսոն,– ներկայացրեց Լիիյվակը,– շրջանային երիտասարդական թերթի թղթակից։
Էվին ձեռքերը թաքցրեց հետեւը։
— Ձեզ չեմ խանգարի,– ժպտաց քարտուղարը։– Ծրագիրն ընդհանուր առմամբ այսպիսին է։ Կհանգստանաք, կնախաճաշեք։ Երեքին սպասում եմ շրջկոմում։ Կկնքեմ ձեր գործուղման թերթիկները։ Կծանոթանաք հերոսուհու հետ։ Անհրաժեշտ տվյալները կտանք։ Առավոտյան նյութը պիտի պատրաստ լինի։ Իսկ հիմա խնդրում եմ ներեք, գործե՛ր…
Շրջկոմի քարտուղարն առույգ ցած վազեց աստիճաններով։ Վայրկյան անց աշխատեց շարժիչը։
Անհարմար լռություն տիրեց։
— Ներս անցեք, ինչի՞ եք կանգնել,– առաջինը սթափվեց Բելլան։ Մտանք հյուրասենյակ։ Պատուհանի դիմաց կրակն էր առկայծում կանաչ հախճապակե սալիկներով զարդարված բուխարու մեջ։ Անկյուններում ցածր ու խոր բազկաթոռներ էին։
Մեզ ուղեկցեցին ննջարան։ Երկու ընդարձակ անկողինները ծածկված էին ուղտաբրդի վանդականախշ ծածկոցներով։ Պահարանիկի վրա, առաստաղին անհասաատուն վարդագույն լույս գցելով, վառվում էր ծանր, շառագույն աշտանակը։
— Ձեր օթեւանը,– ասաց Բելլան։– Քսան րոպեից եկեք նախաճաշելու։ Ժբանկովը զգույշ նստեց մահճակալին։ Չգիտես ինչու՝ հանեց կոշիկները։ Վախեցած ասաց․
— Սե՛րժ, էս ո՞ւր ենք ընկել։
— Ինչ կա որ։ Պարզապես առաջադիմում ենք։
— Ո՞ր իմաստով։
— Պատասխանատու առաջադրանք ենք ստացել։
— Տեսա՞ր ինչ աղջիկներ են։ Շշմելու աղջիկներ են։ Սրանց նմանը ԳՈՒՄ–ում էլ չեմ տեսել։ Քեզ ո՞րն է դուր գալիս։
— Երկուսն էլ՝ ոչինչ…
— Իսկ գուցե սադրա՞նք է։
— Այսի՞նքն…
— Դու դրան, իմացա՛ր, հոպ…
— Հետո՞։
— Իսկ նա քեզ դրա համար՝ մենթանոց։
— Բայց ինչի՞ միանգամից՝ հոպ։ Հանգստացի, զրուցիր…
— Ի՞նչ է նշանակում՝ զրուցիր…
— Զրույցն էն է, որ խոսում են։
— Հա՜֊ա՜,– ասաց Ժբանկովը։
Նա հանկարծ չորեքթաթ կանգնեց ու նայեց մահճակալի տակ։ Հետո երկար ու կասկածամտորեն զննում էր խրոցի վարդակը։— Ի՞նչ ես անում,– հարցնում եմ։
— Խոսափող եմ փնտրում։ Էստեղ հաստատ խոսափող պիտի լինի։ Լսող սարք։ Մի ծանոթ հարբեցող պատմում էր…
— Հետո կգտնես։ Նախաճաշի ժամանակն է։
Արագ լվացվեցինք։ Ժբանկովը նոր վերնաշապիկ հագավ։
— Ի՞նչ ես կարծում,– հարցրեց,– կես լիտր դնե՞նք։
— Մի՛ վռազի,— ասում եմ,– Կարծես ունեն։ Համ էլ շրջկոմ ենք գնալու։
— Չեմ ասում՝ խմենք֊ցխվենք։ Էնպես, բրուդերշաֆտ…
— Մի՛ վռազի,– ասում եմ։
— Մի բան էլ,– խնդրեց Ժբանկովը,– շատ խելոք զրույցներ չսկսես։ Պատահում է՝ Շաբլինսկու հետ խմելիս ամբողջ իրիկունը մի գլուխ՝ «Եռակերպությո՜ւն, եռակերպությո՜ւն…»։ Արի կլինի ՝ մի թեթեւ բան ասա… Սերգեյ Եսենին, հայկական ռադիո…
— Լա՛վ,– ասում եմ,– գնացինք։
Սեղանը հյուրասենյակում էին բացել։ Կենտկոմի բաշխիչի ստանդարտ տեսականի, թանկարժեք երշիկ, խավիար, թյունոս, զեֆիրով շոկոլադ։
Աղջիկները շորերը փոխել՝ բացգույն կոֆտաներով ու նորաձեւ կիսակոշիկներով էին։
— Նստեք,– աաց Բելլան։ Էվին վերցրեց մատուցարանը։
— Խմել ուզո՞ւմ եք։
— Բա ո՞նց,– ասաց ընկերս։– Թե չէ մարդավարի չի։
Էվին մի քանի շիշ բերեց։
— Կոնյակ, ջին՝ տոնիկով, գինի,– առաջարկեց Բելլան։ Ժբանկովը հանկարծ լարվեց ու ասում է․
— Պարդո՛ն, ես էս կոնյակը գիտեմ… Կոչվում է ԿՎՆ կամ ՆԿՎԴ…
— ԿՎՎԿ,— ուղղեց Բելլան։
— Նույն զիբիլն է… Գինը՝ տասնվեց ու քսան… Էդքանով երեք շիշ արաղ կառնես։
— Մի՛ անհանգստացեք,– հորդորեց Բելլան։
Իսկ Էվին հարցրեց․
— Դուք հարբեցո՞ղ եք։
— Հա,– հստակ պատասխանեց Ժբանկովը,– բայց՝ չափավոր…
Ես կոնյակ լցրի։
— Հանդիպման համար,– ասում եմ։
— Հաճելի հանդիպման համար,– ավելացրեց Բելլան։
— Գնացինք,– ասաց Ժբանկովը։
Լռություն տիրեց, որն ընդմիջվում էր դանակ–պատառաքաղի զնգոցով։
— Որեւէ հետաքրքիր բան պատմեք,– խնդրեց Էվին։ Ժբանկովը ծխախոտ վառեց ու սկսեց․
— Կյանքն, աղջիկնե՛ր, ըստ էության գեղադիտակ է։ Էսօր՝ մի բան, վաղը՝ ուրիշ։ Էսօր խմում ես, վաղը մեկ էլ ոտերդ տնկեցիր… Հիշո՞ւմ ես, Սե՛րժ, դիակների պատմությունը։
Բելլան առաջ մղվեց․
— Պատմեք։
— Հեռուստատեսության տնտեսվարն էր մեռել՝ Իլվեսը։ Թե՞ տնօրենն էր, չեմ հիշում։ Դե, մեռել է՝ մեռել է… Ճիշտ էլ արել է, մի խոսքով… Թաղում ենք, ոնց որ կարգն է… Հեռուստատեսության տղերքն են եկել։ Հեռարձակում է... ճառեր, բնականաբար… Սկսեցին հրաժեշտ տալ։ Ես էլ եմ մոտենում ու տեսնեմ՝ Իլվեսը չի… Ի՞նչ է, Իլվեսին չե՞մ ճանաչում… Մի հարյուր անգամ նկարել եմ։ Իսկ դագաղում կողմնակի մարդ է պառկած։
— Կենդանի՞,– հարցրեց Բելլան։
— Ինչի՞ կենդանի։ Իսկականից մեռած, ոնց որ պետքն է։ Մենակ թե՝ Իլվեսը չի։ Պարզվում է՝ դիարանում փոխս են գցել…
— Իսկ ինչո՞վ վերջացավ,— հարցրեց Բելլան։
— Դրանով էլ վերջացավ։ Թաղեցին օտար մարդուն։ Հո հեռարձակումը չէի՞ն ընդհատելու։ Իսկ գիշերը դագաղները փոխեցին… Բայց որ ճիշտն ասենք, ի՞նչ տարբերություն։ Էությունը մեկն է, մենակ թե տարբեր… ո՞նց ասեմ…
— Եռակերպությամբ,– հուշեցի ես։ Ժբանկովը բռունցքով սպառնաց։
— Սարսափելի՜ է,– ասաց Բելլան։
— Էդպիսի՞ բաներ են պատահում,– ոգեւորվեց Ժբանկովը։– Այ հիմա պատմեմ, թե ոնց էր մեկը կախվել… Բայց նախ խմենք։
Ես լցրեցի կոնյակի մնացորդը։ Էվին ափով փակեց իր ըմպանակը։
— Արդեն հարբել եմ։
— Ոչ մի արդեն,– ասաց Ժբանկովը։
Աղջիկներն էլ ծխախոտ վառեցին։ Ժբանկովը սպասեց, որ լռություն տիրի ու շարունակեց․
— Իսկ թե ոնց մեկը կախվեց, մաքուր անեկդոտ է։ Մարդը խմելուց աչք չէր բացում։ Կնիկը, բնականաբար, առավոտից իրիկուն սղոցում էր։ Եվ ահա մարդը որոշեց կախվել։ Լրի՛վ չէ, ձեւական։ Կարճ ասած, թատրոն էր։ Կինը գնաց գործի։ Իսկ նա տաբատակալներով կախ ընկավ ջահից ու մնաց։ Լսում է՝ ոտնաձայներ են։ Կինն է գործից գալիս։ Աչքերը թռան ճակատը։ Ձեւի համար, բնականաբար։ Բայց եկողը կինը չէր։ Ութսուն տարեկան հարեւանուհին էր, գործով։ Մտնում է․ մարդը՝ կախված…
— Սարսափելի՜ է,– աաց Բելլան։
— Պարզվեց՝ պինդ պառավ է։ Ի՜՞նչ ուշաթափություն… Մոտեցավ, սկսեց գրպանները թափ տալ։ Մարդը խուտուտ առավ։ Ու մի ծիծա՜ղ է բռնել։ Էստեղ պառավը հոպ ու՝ անջատվեց։ Վերջը եկավ։ Իսկ սա կախված է։ Չի կարողանում իջնի։ Գալիս է կինը։ Տեսնում է՝ ինչ կատարվում։ Տատին՝ հոգոց հանգուցելոց, մարդը՝ կախված։ Կինը վերցնում է խոսափողը, զանգում․ «Վասյա, մեր տանը հազար ու մի գիշերն է… Բայց հո՛ արդեն ազատ եմ… Արի՛…»։ Իսկ ամուսինն ասում է․ «Ես դրան հիմա նե՜նց կգամ… Ես էդ պիդառածի աչքերը կհանեմ…»։ Էստեղ կինն էլ է անջատվում։ Ու էլի՝ հոգոց հանգուցելոց…
— Ահավո՜ր է։
— Էդիս՞ բաներ են պատահում,– ասաց Ժբանկովը,– եկեք խմենք։
— Բաղնիքը պատրաստ է,– ասաց Էվին։
— Էդ ի՞նչ է, պիտի հանվե՞նք,– փողկապը շտկելով՝ տագնապեց Ժբանկովը։
— Իհարկե,– ասաց Բելլան։
— Ոտդ,– ասում եմ,– կարող ես արձակել։
— Ի՞նչ ոտ։
— Փայտե։
— Ի՞նչ,– ճչաց Ժբանկովը։
Հետո կռացավ ու քշտեց փողքերը։ Նրա հզոր, կապտավուն սրնքամկանները պրկված էին խայտաղղետ, հնաոճ ռետինե կապիչներով։
— Ես մինչեւ հիմա ֆուտբոլ եմ խաղում,– չէր հանդարտվում Ժբանկովը։– Մի պարապուտ ունենք… Էրեխեքը գնդակ են տշում… Պատահում է, խումհար եմ, դուրս եմ գալիս…
— Բաղնիքը պատրաստ է,– ասաց Էվին։
Հայտնվեցինք նախաբաղնիքում։ Պատերին արտասովոր պաստառներ էին։ Աղջիկներն անհետացան վարագույրի հետեւը։
— Դե, Սե՛րժ, հոգիներս թռան դրախտ,– մրթմրթաց Ժբանկովը։
Նա արագ, զինվորավարի հանվեց։ Ասաց լայնարձակ սատինե վարտիքով։ Կրծքին կապտին էր տալիս վառոդի դաջվածքը։ Շիշ, բաժակ, կանացի կիսադեմ ու սրտի մեկնոց։ Իսկ կենտրոնում՝ սլավոնական զարդագրով մակագրություն․ «Ահա թե ինչն ինձ կործանեց»։
— Գնացի՛նք,– ասում եմ։
Նեղլիկ, որպես խրճիթ ոճավորված արկղում անտանելի շոգ էր։ Ջերմաչափը ցույց էր տալիս իննսուն աստիճան։ Ստիպված էինք ջուր շփել շիկացած տախտակներին։
Աղջիկների հագին երկուական ժամանակակից, վառ, նեղլիկ ու հուզիչ լաթի կտոր էր։
— Կանոնները գիտե՞ք,– ժպտաց Բելլան։– Մետաղյա իրերը հանեք։ Կարող է վառել…
— Ի՞նչ իրեր,– հարցրեց Ժբանկովը։
— Հերակալներ, սեղմակներ, քորոցներ…
— Իսկ ատամնե՞րը,– հարցրեց Ժբանկովը։
— Ատամները կարելի է թողնել,– ժպտաց Բելլան ու հավելեց։– Էլի որեւէ բան պատմեք։
— Էս վայրկյանիս։ Կպատմեմ, թե ոնց մեկը հարսանիքը կեղտախեղդ արեց...
Աղջիկները վախեցած սսկվեցին։
— Ընկերս կոյուղազտիչ բեռնատար էր քշում։ Մի խոսքով, էդ զիբիլն էր մաքրում… Ու մի հույժ գրագետ ընկերուհի ուներ։ «Քեզանից,– ասում է,– գեշ հոտ է գալիս»։ Իսկ նա, թե՝ ուրիշ ճար չկա։ «Բայց հո՛,– ասում է,– լավ են վճարում»։ «Գնայիր տաքսի քշելու»,– աղջիկն է ասում։ «Իսկ էնտեղ ինչքա՞ն փող կաշխատես։ Ծտի քամակի չա՞փ»… Անցավ մի տարի։ Աղջիկն ընկեր գտավ։ Անհո՛տ։ Իսկ ընկերոջս ասում է․ «Վերջ։ Էլ քեզ չեմ սիրում։ Պը՛րծ…»։ Իհարկե, ծանր է տանում ընկերս։ Իսկ նրանք՝ հարսանիք են անում։ Վարձել են հասարակական ճաշարանը, քեֆ է… Արդեն գիշերվա կողմն է… Էստեղ ընկերս մոտենում է իր քաքատարով, պարդո՛ն… Բացում է օդանցքը, խողովակը խցկում ներս ու պոմպը միացնում… Ցիստեռնում էդ բարիքից մի չորս տոննա ունի… Հյուրերր մինչեւ ծնկները էդ բանի մեջ են։ Աղմուկ, աղաղակ, էս էլ քեզ՝ «Համբո՜ւյր»… Միլիցիան եկավ… Հասարակական ճաշարանը ստիպված փակեցին։ Իսկ ընկերս օրինական յոթնոց ստացավ… Էսպիսի բաներ…
Աղջիկները լուռ էին ու շփոթված։ Ես անտանելի տառապում էի շոգից։ Ժբանկովը երանության գագաթին էր։
Այդ ամենը սկսեց ձանձրացնել։ Ալկոհոլը կամաց֊կամաց ցնդում էր։ Նկատեցի, որ Էվին ինձ է նայում։ Պարզ չէր՝ վախո՞վ, թե՞ հարգանքով։ Ժբանկովը տաք֊տաք ինչ֊որ բան էր շշնջում Բելլա Կոնստանտինովնային։
— Վաղուց ե՞ս թերթում։
— Վաղուց,– ասաց Էվին,– չորս ամիս։
— Դուրըդ գալի՞ս է։
— Հա, շատ։
— Իսկ մինչեւ է՞դ։
— Ի՞նչը։
— Մինչեւ էդ որտե՞ղ էիր աշխատում։
— Չէի աշխատում։ Դպրոցում էի սովորում։
Մանկական բերան ու աղվամազի խոպոպիկ՝ ճակատին։ Արագ էր խոսում, բարեխղճորեն, շնչակտուր։ Կոշտ, էստոնական առոգանությամբ։ Երբեմն միայն մի փոքր աղճատում էր ռուսերեն բառերը։
— Քեզ ի՞նչն է տարել թերթ։
— Ինչի՞ որ։
— Ստիպված սուտ պիտի ասես։
— Չէ։ Սրբագրություն եմ անում։ Դեռ չեմ գրում։ Հոդված էի գրել, ասեցին ՝ վատ է…
— Ինչի՞ մասին։
— Սեքսի։
— Ինչի՞։
— Սեքսի։ Կարեւոր թեմա է։ Հատուկ ամսագրեր ու թերթեր են պետք։ Մարդիկ, մեկ է, սեքս անում են, մենակ թե լիքը բան սխալ է…
— Իսկ դու ճիշտը գիտե՞ս։
— Հա՛։ Ամուսնացած եղել եմ։
— Իսկ ո՞ւր է ամուսինդ։
— Խեղդվեց։ Կոնյակ խմեց ու խեղդվեց։ Տարտուում սովորում էր, քիմիայի գծով։
— Կներե՛ս,– ասում եմ։
— Ես քո շատ հոդվածներ կարդացել։ Շատ ծիծաղելի բան կա։ Ու շատ են բազմակետերը… Լրիվ բազմակետ… Կուզեի Տալլինում աշխատեմ։ Էստեղինը շատ փոքրիկ թերթ…
— Ամեն ինչ դեռ առջևում է։
— Ես գիտեմ՝ ինչ ասեցիր թերթի մասին։ Շատերը էն չեն գրում, որ կա։ Ես էդպես չեմ սիրում։ — Իսկ ի՞նչ ես սիրում։
— Բանաստեղծություն եմ սիրում, բիթլզ եմ սիրում… Ասե՞մ՝ էլ ինչ։
— Ասա՛։
— Մի քիչ քեզ եմ սիրում։
Թվաց՝ սխալ լսեցի։ Չափազանց անսպասելի էր։ Մտքովս չէր անցնի, որ այդքան հեշտ է ինձ շփոթեցնել…
— Դու շատ գեղեցիկ ես։
— Ո՞ր իմաստով։
— Տեղով Օմար Շարիֆ։
— Օմար Շարի՞ֆն ով է։
— Օ՜, Շարիֆը։ Շարիֆը վերչն է…
Ժբանկովը հանկարծ վեր կացավ։ Իրեն քաշեց դուռը։ Ցեմենտե աստիճաններով դժվարությամբ, բայց արագ նետվեց դեպի գետը։ Մի պահ կանգ առավ։ Թափահարեց ձեռքերը։ Գազանային, անվայելուչ ոռնոց արձակեց ու փլվեց ջրի մեջ...
Ծիածանվեց փայլփլուն ցայտերի շատրվանը։ Խռովված գետի հատակից ինչ֊որ տուփեր, ծուռտիկ կոճղեր, աղբ բարձրացավ։
Երեք վայրկյանի չափ չէր երեւում։ Հետո դուրս լողաց սեւ, խելառ գլուխը՝ մի ամսական շան լակոտի խելագար աչքերով։ Ժբանկովն օրորվելով ափ ելավ։ Նիհար ազդրերին քանդակեն ծեփվել էր երկար բանակային վարտիքը։
Վազքով ու «Լա՜վ է, ախպերնե՛ր, լավ է…» երգելով երկու պտույտ արեց քոթեջի շուրջը, ապա նստեց թարեքին ու ծխախոտ վառեց։
— Հը, ո՞նց էր,– հարցրեց Բելլան։
— Նորմալ,– պատասխանեց լուսանկարիչը՝ վարտիքի ռեզինը խուլ թպպացնելով փորին։
— Իսկ դո՞ւք,– դառնալով ինձ՝ հարցրեց Բելլան։
— Նախընտրում եմ ցնցուղը։
Հարեւան շենքում ցնցուղարան կար։ Ցայվեցի ու սկսեցի հագնվել։ «Տասնյոթամյա գավառական հիմարի՞կ,– կրկնում էի ես,– երեք բաժակ կոնյակ է խմել ու խելքը թռցրել…»։
Գնացի հյուրասենյակ, ջին֊տոնիկ լցրի։
Դրսից աղաղակներ ու ջրի ճողփյուն էր լսվում։
Շուտով հայտնվեց Էվին՝ շառագունած, թաց լողազգեստով։
— Դու չա՞ր ես իմ վրա։
— Բոլորովի՛ն։
— Տեսնում եմ… Արի քեզ համբուրեմ…
Ես նորից շփոթվեցի։ Այն էլ իմ կենսափորձո՜վ…
— Վատ խաղ ես սկսել,– ասում եմ։
— Ես քեզ չեմ խաբում։
— Բայց մենք վաղը գնում ենք։
— Նորից կգաս…
Մոտեցա նրան։ Փորձեք ողջամիտ մնալ, երբ ձեր կողքին տասնյոթամյա աղջնակ է, որ հենց նոր է ելել ծովից։ Ավելի ճիշտ՝ գետից…
— Էդ ի՞նչ ես անում։ Ի՞նչ ես անում,– հարցնում եմ։
— Էսպես միշտ համբուրվում է Ջուդի Հատլանդը,– ասաց էվին։— Մեկ էլ՝ էսպես…
Հետաքրքիր արարած է մարդը։ Թե՞ մենակ ես եմ էդպիսին։ Գիտես, որ ստախոսություն է, պարզունակ շրջկոմական փչոց ու կեղծիք, այն էլ՝ հոլիվուդյան նստվածքով, ամեն ինչ գիտես ու երջանիկ ես, տղեկի պես…
Էվին սուր թիակներ ուներ, ողնաշարը՝ պաղ ծովաքարեր… Կամացուկ ծկլթում ու դողում էր... Փխրուն խայտաբղետ թիթեռնիկ՝ կիսափակ բռունցքի մեջ…
Այստեղ գոռոց լսվեց․
— Պարդո՜ն։
Դռան մեջ՝ տնկվել էր Ժբանկովը։ Ես բաց թողեցի Էվիին։ Ժբանկովը մի շիշ օղի դրեց սեղանին։ Ըստ երեւույթին, արդեն իր պաշարներն էր ծախսում։
— Ժամը մեկն է,– ասացի,– մեզ սպասում են շրջկոմում։
— Ինչ գիտակի՜ցն ես,– քմծիծաղեց Ժբանկովը։
Էվեն գնաց հագնվի։ Բելլա Կոնստանտինովնան նույնպես փոխել էր հագուստը։ Հիմա հագին անպաճույճ, հաշվետու֊ընտրական կոստյում էր։
Եվ այստեղ ես մտածեցի, ա՜խ, եթե չլիներ էդ շրջկոմը, էդ կատաղած կովը չլիներ… Ապրե՜ր մարդ էստեղ ու՝ ոչ մի պատասխանատու առաջադրանք… Առագաստանավ, գետակ, օրիորդներ․․․ Թող խաբեն, թող սեթեւեթեն, զեղչած հոլիվուդյան աստղեր ձեւանան… Ի՜նչ երջանկություն է կանացի ձեւացումը… Գուցե ես հենց նման բաների համա՞ր եմ աշիարհ եկել… Երեսունչորս տարեկան եմ ու՝ ո՛չ մի, ո՛չ մի անհոգ օր… Գոնե մի օր ապրես առանց մտքերի, հոգսերի ու տխրության… Չէ՜, պատրաստվի, որ գնաս շրջկոմ… Որտեղ ժամացույց կա, դիմանկարներ, միջանցքներ, լրջության անվերջ խաղը…
— Մարդի՜կ, երկրորդ շնչառությունս է բացվել,– հայտարարեց Ժբանկովը։
Օղի լցրի։ Ինձ՝ լիքը։ Էվին հպվեց թեւիս․
— Հիմա մի խմի… Հետո…
— Բան չկա՜։
— Գեզ Լիիյվակն է սպասում։
— Ամեն ինչ լավ կլինի։
— Ի՞նչ է նչանակում՝ կլինի,– զայրացավ Ժբանկովը։– Ամեն ինչ արդեն լավ է։ Երկրորդ շնչառությունս է բացվել։ Առա՛ջ։
Բելլան միացրեց ռադիոընդունիչը։ Ցածր բարիտոնն ինչ֊որ անտանելի արդիական բաներ էր բղավում․
Ճշմարտություն չես գտնի այս աշխարհում փոթորկոտ,
Ակնթարթը միայն կա․ պահիր վայրկյանը մի պահ։
Լույսի մի շող՝ անցյալի ու գալիքի արանքում։
Հենց դա ենք մենք կոչում կյանք։
Խմեցինք ու նորից խմեցինք։ Էվին նստել էր հատակին՝ իմ բազկաթոռի մոտ։ Ժբանկովը շատախոսում էր ու շուտ֊շուտ գնում զուգարան։ Ամեն գնալիս նրբանկատ հարցնում էր․ «Կարո՞ղ եմ ծանոթանալ ներքին դասավորությանը»։ Անպայման ավելացնելով՝ «Ջուր թափելու իմաստով»։
Ու հանկարծ հասկացա, որ բաց եմ թողել պահը, երբ պետք էր կանգ առնել։ Խաբուսիկ թեթեւություն ու անկաշկանդություն հայտնվեց։ Ուժի ու անպատժելիության զգացում։
— Հերն էլ անիծած էդ շրջկոմի։ Մի՛շկա, լցրո՛ւ։
Այստեղ նախաձեռնությունը վերցրեց Բելլա Կոնստանտինովնան․
— Տղանե՛ր, վերջացնենք, հետո… Հիմա մեքենա կկանչեմ։
Ու գնաց զանգելու։
Ես գլուխս խոթեցի ծորակի տակ։ Էվին հանեց դիմափոշու տուփն ու ասում է․
— Նայել ոչ կարելի…
Քսան րոպեից մեր տաքսին մոտեցավ շրջկոմի շենքին։ Ժբանկովն ամբողջ ճանապարհին երգում էր․
Չեմ ուզում լսեմ խոսքդ անհեթեթ,
Ցնդած բաներ ես, Մա՛նյա, ասում…
Ավելի լավ է՝ տղերքի հետ,
Ա՜խ, կիսեմ նրանց մտքերը հասուն…
Ըստ երեւույթին, հանելուկային Մանյան մարմնավորում էր շրջկոմն ու կուսակցական ոլորտները…
Էվին շոյում էր ձեռքս եւ առոգանությամբ հուզիչ լկտիություններ շշնջում։ Բելլա Կոնստանտինովնան խիստ տեսք ուներ։
Մեզ տարավ շրջկոմական լայն սանդուղքներով։ Աջ ու ձախից բարեւում էին նրան։
Առաջին հարկում վեր էր խոյանում բրոնզե Լենինը։ Երկրորդում՝ նույնպես բրոնզե Լենինը, բայց՝ ավելի փոքր։ Երրորդում՝ Կարլ Մարքսը՝ մորուքի սգո պսակով։
— Հետաքրքիր է՝ չորրորդո՞ւմ ով է հերթապահում,– քմծիծաղ տվեց Ժբանկովը։
Այնտեղ նորից Լենինն էր, բայց արդեն գիպսից…
— Մի րոպե սպասեք,– ասաց Բելլա Կոնստանտինովնան։
Մենք նստեցինք։ Ժբանկովը թաղվեց խոր բազկաթոռի մեջ։ Մաշված էժանագին կոշիկներով ոտքերը ձգվել էին մինչեւ ընդունարանի կենտրոնը։ Էվին մի փոքր չափավորել էր խանդավառությունը։ Նրա կոչերն արդեն չափազանց կհակասեին ցուցադրական ագիտացիայի նյութերին։
ԲեԱան կիսաբաց արեց դուռը․
— Մտե՛ք։
Լիիյվակը խոսում էր հեռախոսով։ Ազատ ձեռքով հրավերի ու հավանության շարժումներ էր անում։
Վերջապես կախեց խոսափողը։
— Հանգստացա՞ք։
— Անձամբ ես՝ այո,– ծանրումեծ ասաց Ժբանկովը։– Երկրորդ շնչառությունս է բացվել…
— Ուրեմն Հրաշալի է։ Կգնաք ֆերմա։
— Է՞դ ինչի,– գոչեց Ժբանկովը։– Հա՜, Հա՜…
— Ահա Լինդա Պեյպսի տվյալները… Աշխատանքային ցուցանիշները… Համառոտ ինքնակենսագրություն… Տեղեկանք խրախուսանքների մասին… Ո՞ւր են ձեր գործուղման թերթիկները։ Կնքել ներքեւում… Հիմա, եթե երեկոն ազատ է, կարող եք որեւէ տեղ գնալ… Չնայած դրամթատրոնը էստոներեն է… Հանգստի այգի… «Ինտուրիստում» բարը մինչեւ մեկը բաց է… Բելլա Կոնստանտինովնա, ընկերների համար մի փոքրիկ էքսկուրսիա կազմակերպեք…
— Կարելի՞ է՝ անկեղծ,– Ժբանկովը բարձրացրեց ձեռքը։
— Խնդրեմ,– գլխով արեց Լիիյվակը։
— Էստեղ լրիվ մերոնք են։
— ԻՀարկե, բնականաբար։
— Ուրեմն՝ սրտանց, տղավարի՛։
— Լսում եմ։
Ժբանկովը առաջ եկավ ու անցավ գաղտնապահ շշուկի․ — Որ խմելիքով ստանայի՜նք… — Այսի՞նքն,– չհասկացավ Լիիյվակը։ — Ծախսելունը, ասում եմ, խմիչքով տայիք։
Լիիյվակը շփոթված նայեց ինձ։ Ես ձգեցի Ժբանկովի թեւից։ Նա մի կողմ քաշվեց ու շարունակեց․
— Էն իմաստով, որ նույն քանակի արաղ՝ դրամթատրոնի փոխարեն։ Իհարկե, շա՜տ ներողություն…
Ապշահար Լիիյվակը դարձավ Բելլային։ Բել Կոնստանտինովնան կտրուկ զեկուցեց․
— Ընկեր Ժբանկովն ու ընկեր Դովլաթովը ապահովված են անհրաժեշտ ամեն ինչով։
— Շա՜տ֊շա՜տ գինի,– միամտորեն ավելացրեց Էվին։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ շատ,– առարկեց Ժբանկովը։– Շատը հարաբերական հասկացություն է։
— Բե՛լլա Կոնստանտինովնա, տնօրինե՛ք,– հանձնարարեց քարտուղարը։
— Այ էս տղավարի է,– ուրախացավ Ժբանկովը,– ա՜յ էս գործ է։ Ես որոշեցի միջամտել։
— Ամեն ինչ պարզ է,– ասում եմ,– տվյալներն ինձ մոտ են։ Ընկեր Ժբանկովը կլուսանկարի։ Առավոտվա տասին նյութը պատրաստ կլինի։
— Նկատի ունեցեք, նամակը պետք է անձնական լինի…
Ես գլխով արեցի։
— Բայց, դրա հետ միասին, ամբողջ երկիրն է կարդալու։
Նորից զլխով արեցի։
— Դա պետք է զեկույց լինի…
Երրորդ անգամ գլխով արեցի։
— Բայց զեկույց՝ ամենահարազատ մարդուն…
Գլխի եւս մեկ թափահարում։ Լիիյվակը կողքիս էր կանգնած, վախենում էի խմիչքի հոտն առնի։ Թվում է՝ համենայնդեպս առավ…
— Եվ մի՛ հրապուրվեք, ընկերնե՛ր,– խնդրեց նա,– մի՛ հրապուրվեք։ Շատ լուրջ գործ է։ Այնպես որ, չափավոր…
— Ուզո՞ւմ եք ձեզ անմահացնեմ Դովլաթովի հետ,— հանկարծ առաքարկեց Ժբանկովը։— Էրկուսդ էլ տեսքով տղերք եք…
— Եթե կարելի է՝ հաջորդ անգամ,– անհամբեր արձագանքեց Լիիյվակը,– վաղը հանդիպելու ենք, չէ՞։
— Լա՛վ,— համաձայնեց Ժբանկովը,– ուրեմն ավելի պատշաճ պայմաններում կանմահացնեմ…
Լիիյվակը լուռ էր…
…Ներքեւում մեզ սպասում էր մեքենան՝ առավոտվա վարորդով։
— Կմտնենք ֆերմա ու՝ վերջ,– ասաց Բելլան։
— Հեռո՞ւ է,– հարցնում եմ։
— Տասը րոպեի ճամփա,– պատասխանեց վարորդը,– էստեղ ամեն ինչ մոտիկ է։
— Լավ կլիներ ճամփին ավելացնեինք․– շշնջաց Ժբանկովը,– վառելիքը պրծնելու վրա է։
Հետո՝ դառնալով վարորդին․
— Շե՛ֆ, հենց մթերային տեսնես, պահի։ Համ էլ նայի՝ չծախես։
— Ի՞նձ ինչ,– նեղացավ վարորդը,– էրեկ ես էլ էդ գործով էի…
— Կարող է՞ միանաս…
— Չէ, գործի վրա եմ… Տանը կազմուպատրաստ սպասում է…
— Լա՛վ։ Դո՛ւ գիտես։ Շշից֊բանի՜ց…
— Բա ո՛նց, ունեմ։
Մեքենան կանգնեց գյուղի խանութի առաջ։ Վաճառասեղանի մոտ ահագին ժողովուրդ էր հավաքվել։ Ժբանկովը վեց ռուբլի սեղմած բռունցքով եռանդուն ճամփա էր հարթում։
— Ինքնաթիռից ուշանում եմ, տղե՛րք… Տաքսին, իմացա՛ր, սպասում է… Երեխան՝ հիվանդ… Կինս, լիրբը, ծննդաբերում է…
Մի րոպեից դուրս լողաց՝ երկու շիշ կագոր ձեռքին։ Վարորդը նրան պարզեց անլվա բաժակը։
— Դե, որ ամեն ինչ օ՚քեյ լինի։
— Ինձ էլ լցրու,– ասում եմ։– Ինչ որ է…
— Բա ո՞վ պիտի նկարի,– հարցրեց Էվին։
— Միշկան ամեն ինչ կանի։ Լավ աշխատող է։
Եվ իսկապես, Ժբանկովը փառահեղ էր աշխատում։ Ինչքան էլ խմած լիներ։ Չնայած նրա սարքավորումն ամենապարզունակն էր։ Ֆոտոթղթակիցներին ճապոնական խցիկներ էին բաժանել, համարյա հինգ հազարանոց։ Ժբանկովին ճապոնական խցիկ չհասավ։ «Մեկ է, խմելու կտա» ՝ հայտարարեց խմբագիրը։ Ժբանկովը նկարում էր ինը ռուբլանոց «Սմենա» ապարատով, որը պահում էր գրպանում, պատյանը կորել էր։ Նույն երեւակիչը շաբաթներով օգտագործում էր։ Նրա մեջ ծխախոտի քնթուկներ էին լոզում։ Իսկ լուսանկարները ստացվում էին հստակ, անկաշկանդ, թերթի ներածին չափ ցայտուն։ Երեւում էր, որ առանձնահատուկ շնորհ ունի…
Վերջապես մոտեցանք տնօրինության շենքին, որի պատերին ցուցավահանակներ էին կախկխված։ Դռան գլխին կարմրին էր տալիս պաստառը․ «Ոսկորն արժեքավոր արդյունաբերական հումք է»։ Սանդղամուտին մարդիկ էին հավաքվել։ Վարորդն էստոներեն ինչ֊որ բան հարցրեց։ Նրանք ցույց տվին ճանապարհը…
Կովանոցը բավական խղճուկ շինություն էր։ Մուտքի գլխին վառվող փոշոտ լամպը լուսավորում էր թրիքոտ աստիճանները։
Բելլա Կոնստանտինովնան, Ժբանկովն ու ես դուրս եկանք մեքենայից։ Վարորդը ծխում էր։ Էվին ննջում էր հետեւի նստիքին։
Հանկարծ մի կաղլիկ մարդ հայտնվեց՝ սպայական կաշվե պայուսակը ուսին։
— Գլխավոր գյուղատնտես Սավկին,– ներկայացավ նա,– ներս անցեք։
Մտանք ներս։ Տախտակապատ միջնորմից այն կողմ դոփդոփում էին կովերը։ Բոժոժիկները զնգում էին, ծանր թառանչ ու խոտի տնավարի խշշոց էր լսվում։ Ծույլ կենդանիները թախծագորով նայում էին մեզ։
…Ինչ֊որ խղճուկ բան կա կովի մեջ, նվաստ ու վանող։ Նրա հլու անխափանության, շատակերության ու անտարբերության մեջ։ Չնայած թվում է՝ չափսերն էլ են տեղը, պոզերն էլ… Շարքային հավը նրանից անկախ է։ Իսկ սա պարզապես ճամպրուկ է՝ մեջը միս ու աղիք… Ասենք, ես նրանց բոլորովին չեմ ճանաչում…
— Անցե՛ք, անցեք…
Հայտնվեցինք մի նեղլիկ սենյակում։ Թթված կաթի ու գոմաղբի հոտ էր գալիս։ Սեղանը ծածկված էր կապույտ մոմլաթով։ Ոլորված լարից կախ էր ընկել լամպը։ Պատերի երկայնքով հագուստի դեղին, նրբատախտակե պահարաններն էին։ Անկյունում պսպղում էր կթի սարքը։
Տեղից վեր կացավ ու մեզ ընդառաջ եկավ միջին տարիքի, կանաչ կոֆտայով մի կին։ Թեքոտ կրծքին առկայծում էին շքանշաններն ու կրծքանշաններր։
— Լինդա Պեյպս,– ներկայացրեց Սավկինը։ Մենք բարեւեցինք։
— Ես գնում եմ,– ասաց գլխավոր գյուղատնտեսը,– եթե բան պետք լինի՝ ներքինով զանգեք երկու, երկու, վեց…
Մի կերպ տեղավորվեցինք։ Ժբանկովը գրպանից հանեց ֆոտոխցիկը։ Լինդա Պեյպսը փոքր֊ինչ չփոթված էր երեւում։
— Նա միայն էստոներեն է խոսում,– ասաց Բելլան։
— Կարեւոր չի։
— Կթարգմանեմ։
— Ձեւի համար մի բան հարցրու,– ինձ շշնջաց Ժբանկովը։
— Հենց դու էլ հարցրու,– ասում եմ։
Ժբանկովը կռացավ Լինդա Պեյպսի կողմն ու խոժոռված հարցրեց․
— Ժամը քանի՞սն է։
— Թարգմանեք,– նրան հետ մղեցի ես,– ինչպե՞ս է Լինդան հասել նման բարձր արդյունքների։
Բելլան թարգմանեց։
Կթվորուհին վախվխելով ինչ-որ բան մրմնջաց։
— Գրե՛ք,– ասաց Բելլան։– Կոմունիստական կուսակցությունը եւ նրա Կենտրոնական կոմիտեն…
— Ամեն ինչ պարզ է,– ասում եմ,– հարցրեք՝ կուսակցության անդա՞մ է։
— Անդամ է,– պատասխանեց Բելլան։
— Վաղո՞ւց։
— Երեկվանից։
— Մի վայրկյան,– ասաց Ժբանկովը՝ ֆոտոխցիկով նշան բռնելով։ Լինդան, աչքերը տարածությանը հառելով, քարացավ։
— Եղա՛վ,– ասաց Ժբանկովը,– վեցնոցը գրպանս է։
— Բա կո՞վը,– զարմացավ Բելլան։
— Կովը ի՞նչ։
— Կարծում եմ՝ կողքին նրանց էլ է պետք նկարել։
— Կովը տեղ չի անի,– բացատրեց Ժբանկովը,– համ էլ լուսավորությունն է զզվելի։
— Բա ո՞նց անենք։
Ժբանկովը ֆոտոխցիկը խոթեց գրպանը։
— Խմբագրությունում լիքը կով կա,– ասաց նա։
— Չհասկացա՞,– զարմացավ Բելլան։
— Ասում եմ՝ արխիվում լիքը կով ունենք։ Կկտրեմ քո Լինդային, կկպցնեմ հետները։
Ես դիպա Բելլայի թեւքին․
— Հարցրեք՝ ընտանիքը մե՞ծ է։
Նա խոսեց էստոներեն։ Մի րոպեից թարգմանեց․
— Մեծ ընտանիք է, երեք երեխա։ Մեծ աղջիկը դպրոցն է ավարտում։ Փոքր տղան չորս տարեկան է։
— Իսկ ամուսի՞նը,– հարցնում եմ։ Բելլան անցավ շշուկի․
— Մի՛ գրեք… Ամուսինը լքել է նրանց։
— Մերոնքական է,– չգիտես ինչու ուրախացավ Ժբանկովը։
— Լա՜վ,– ասում եմ,– գնացինք։
Հրաժեշտ տվինք։ Լինդան մեզ ուղեկցում էր փոքր֊ինչ Հիասթափված հայացքով։ Խնամքով հարդարված մազերը լաքից փայլում էին։
Գուրս եկանք։ Վարորդը հասցրել էր շրջել մեքենայի քիթը։ Էվին, զամշե բաճկոնը հագին, կանգնել էր հովացուցչի մոտ։
Հանկարծ Ժբանկովն իրար անցավ։
— Կը՜յիկ,— էստոներեն գոռաց նա,– վե՛րջ։ Առա՛ջ, ընկերնե՛ր։ Դեպի նոր եզերքնե՛ր։ Դեպի նոր սխրանքնե՛ր։
Կես ժամից գետափին էինք։ Վարորդը զուսպ հրաժեշտ տվեց ու մեկնեց։ Բելլա Կոնստանտինովնան ստորագրել էր նրա ուղեգիրը։
Տաք ու պայծառ, երեկո էր։ Իջանք նավամատույց։ Առժամանակ լուռ էինք։ Հետո Էվին ինձ հարցրեց․
— Ինչի՞ եկել Էստոնիա։
Ի՞նչ պատասխանեմ։ Բացատրեմ, որ տո՞ւն չունեմ, հայրենիք, կացարան, բնակատեղ… Որ միշտ փնտրել եմ այս խաղաղ կայա՞նը… Որ կյանքից միայն մի՞ բան եմ խնդրում՝ նստել ահա այսպես, լռել, չմտածել…
— Մատակարարումն,– ասում եմ,– ձեզ մոտ լավ է… Գիշերային բարեր…
— Իսկ դո՞ւք,– Ժբանկովին հարցրեց Բելլան…
— Ես էստեղ կռվել եմ,– ասաց Ժբանկովը,– ու մնացի… Մի խոսքով՝ օկուպանտ եմ…
— Իսկ քանի՞ տարեկան եք։
— Էնքան էլ մեծ չեմ, քառասունհինգ։ Պատերազմի ամենավերջին հասա, երեխա էի։ Գնդապետ Ադերի սպասյակն էի։ Վիրավորվեցի…
— Պատմեք,– խնդրեց Բելլան,– այնքան լավ եք պատմում։
— Ի՞նչ պատմեմ։ Բեկորը կպավ, պրծավ֊գնաց… Հը, գնացի՞նք։ Տանը զնգաց հեռախոսը։
— Մի րոպե,– ասաց Բելլան, հանեց բանալիներն ու վազեց։ Շուտով վերադարձավ։
— Յուխան Օսկարովիչը խնդրում է մոտենաք հեռախոսին։
— Ո՞վ,– հարցնում եմ։
— Լիիյվակը…
Մտանք տուն։ Շխկաց անջատիչը։ Պատուհանները մթնեցին։ Ես վերցրի լսափողը։
— Պատասխանը ստացանք,– ասաց Լիիյվակը։
— Ումի՞ց,– չհասկացա ես։
— Ընկեր Բրեժնեւից։
— Ո՞նց թե։ Ախր նամակը դեռ չի ուղարկվել։
— Հետո՞ ինչ։ Ուրեմն Բրեժնեւի ռեֆերենտները մի քիչ օպերատիվ են ձեզնից... մեզնից,– նրբանկատորեն ուղղեց Լիիյվակը։
— Եվ ինչ է գրում ընկեր Բրեժնեւը։
— Շնորհավորում է… Շնորհակալությոլն հայտնում ձեռք բերված հաջողությունների համար… Անձնական երջանկություն մաղթում…
— Հիմա ո՞նց անենք,– հարցնում եմ։– Զեկույցը պիտի գրվի՞, թե՝ ոչ։
— Անպայման։ Ախր դա փաստաթուղթ է։ Հուսամ՝ ընկեր Բրեժնեւի գրասենյակն այն հետին թվով կձեւակերպի։
— Առավոտյան ամեն ինչ պատրաստ կլինի։
— Սպասում եմ…
…Աղջիկները սկսեցին վերակենդանացնել սեղանը։ Ժբանկովն ու ես առանձնացանք ննջարանում։
— Մի՛շկա,– ասում եմ,— էնպիսի զգացում չունե՞ս, որ էս ամենը ուրիշի հետ է կատարվում… Որ դու դու չես… Ու ես չեմ… Որ ինչ֊որ ապուշ ներկայացում է… Ու պարզապես հանդիսատես ես…
— Գիտե՞ս քեզ ինչ կասեմ,– արձագանքեց Ժբանկովը,– մի՛ մտածի։ Մի մտածի ու՝ վերջ։ Ես արդեն տասնհինգ տարի է՝ չեմ մտածում։ Մտածեցիր՝ ապրելդ չի գա։ Բոլոր մտածողները դժբախտ են…
— Իսկ դու երջանի՞կ ես։
— Ե՜՞ս։ Հենց էս րոպեիս կկախվեի։ Մենակ թե վերջին րոպեից եմ վախենում։ Այ որ մարդ քներ ու չզարթնե՜ր…
— Բա ի՞նչ անենք։
— Հանկարծ ու՝ էնպիսի ցավ է, որ անհնար է դիմանալ…
— Ի՞նչ անենք։
— Չմտածենք։ Օղի խմենք։
Ժբանկովը հանեց շիշը։
— Կարծես թե հարբելու եմ,– ասում եմ։
— Բա ո՜նց,– աչքով արեց Ժբանկովը։– Ուզում ե՞ս՝ շշից։
— Բայց բաժակ կա։
— Կայֆը էն չի։
Հերթով խմեցինք։ Ծամելու բան չկար։ Հաճույքով զգում էի՝ ինչպես է մոտենում հարբած թմբիրը։ Կյանքի եզրագծերն արդեն այնքան հստակ ու ցայտուն չէին…
Հետագա իրադարձությունները վերարտադրելու համար որոշակի լարում է պահանջվում։
Հիշում եմ՝ շրջկոմական չճարվող ուտեստը վերականգնվեց։ Ասենք, նաեւ դդմիկի խավիար էր հայտնվել՝ անկման ակնհայտ նշան։ Խմիչքն էլ մի կարգ ցածր էր՝ Միշկայի նվիրական շիշը, հարավսլավական «Սլիվովիցա», կագոր…
Տասներորդ րոպեին Ժբանկովը, սպառնալից վեր կենալով, գոռաց․
— Ես արվեստագետ եմ, հասկացա՞ր։ Արվեստագե՛տ։ Ես Խրուշչովի կնոջն եմ նկարել։ Անձամբ Ժիսկար, դրա մե՜րը, դ՚Էստենին։ Հաշմանդամների տանը ցուցահանղես բացեցի։ Իսկ դու կով ես դեմ անում…
— Խելա՛ռս, խելա՜ռս,– նրանով զմայլվում էր Բելլան,– գնանք, փիսո՛, քեզ պառկացնեմ քնելու…
— Շատ տխուր ես,– ասաց Էվին,– որեւէ վատ բա՞ն կա։
— Ամեն ինչ,– ասում եմ,– հրաշալի է։ Սովորական շան կյանք։
— Պիտի քիչ մտածել։ Ուրախանալ լավը, որ կա։
— Այ Միշկան էլ է ասում՝ խմի՛։
— Խմելը հերիք։ Մենք հիմա գնանք։ Ես քեզ դուր գամ…
— Ինչը դժվար չէ,– ասում եմ։
— Դու չատ գեղեցիկ։
— Հին երգ է, բայց լավ է հնչում։
Ինձ մի լիքը գավաթ լցրի։ Պետք է, չէ՞, ինչ֊որ կերպ ավարտել էս ապուշ օրը։ Դեռ էդպիսի քանի՜սը կա առջեւում…
Էվին նստեց հատակին, իմ բազկաթոռի մոտ։
— Դու նման չես ոնց մյուսները,– ասաց նա։– Լավ կարիերա ունես։ Գեղեցիկ ես։ Բայց շուտ֊շուտ ես տխրում։ Ինչի՞։
— Որովհետեւ կյանքը մեկն է, ուրիչը չի լինի։
— Մի՛ մտածի։ Մեկ–մեկ լավ է լինել հիմար։
— Ուշ է,– ասում եմ։– Ավելի լավ է խմեմ։
— Մենակ՝ մի լինի տխուր։
— Դրան վերջ է տրված։ Վերելք եմ ապրում։ Պատասխանատու առաջադրանք եմ ստացել։ Մտնում եմ մեծ ժուռնալիստիկայի ոլորտ…
— Մեքենա ունե՞ս։
— Հարցրու՝ անծակ գուլպա ունե՞մ։
— Էնքան եմ ուզում մեքենա։
— Կլինի։ Հարստանամ՝ կառնենք։
Խմեցի ու նորից լցրի։ Բելլան Ժբանկովին քաշ տվեց ննջարան։ Նրա ոտքերը ոլորվում էին թոշնած գլադիոլուսների պես։
— Մենք էլ գնանք,— ասաց Էվին,– արդեն քնում ես։
— Գալիս եմ։
Խմեցի ու նորից լցրի։
— Գնանք։
— Այ կգնամ վաղը, ուրիշին կգտնես՝ մեքենայով։
Էվին, գլուխը ծնկիս, մտքի մեջ ընկավ։
— Երբ որ էլի պսակվեմ՝ մենակ հրեայի հետ,– հայտարարեց նա։
— Ինչի՞։ Կարծում ես՝ բոլոր հրեաները հարո՞ւստ են։
— Քեզ բացատրեմ։ Հրեաները թլպատվում են։
— Հետո՞։
— Մյուսները չեն անում։
— Ա՜յ քեզ սրիկաներ։
— Ձեռ մի առ։ Կարեւոր հարց է։ Թլպատում չկա՝ ստացվում է սմեգմա…
— Ի՞նչ։
— Սմեգմա։ Վատ նյութեր… կանցեռոգեններ։ Այ էնտեղ։ Ուզո՞ւմ ես ցույց տամ։
— Չէ, ավելի լավ է՝ հեռակա…
— Երբ կա թլպատում, սմեգմա չլինի։ Ու արգանդի վզիկի քաղցկեղ չլինի։ Գիտե՞ս արգանդի վզիկը։
— Ենթադրենք… Մոտավորապես…
— Վիճակագրությունը ցույց տա՝ երբ թլպատում չկա, արգանդի վզիկի քաղցկեղը հաճախ է։ Իսկ Իսրայելում ընդհանրապես չկա…
— Ի՞նչ չկա…
— Արգանդի վզիկ… Արգանդի վզիկի քաղցկեղ… Կա կոկորդի քաղցկեղ, ստամոքսի քաղցկեղ…
— Էդ էլ մի բան չի,– ասում եմ։
— Ճիշտ է,– Համաձայնեց Էվին։
Լռեցինք։
— Գնանք,– ասում է նա,– արդեն քնում ես։
— Սպասի՛։ Պետք է թլպատում անել…
Խմեցի լիքը գավաթն ու նորից լցրի։
— Դու շատ խմած, գնանք…
— Պիտի թլպատեմ։ Իսկ ավելի լավ է՝ կտրել էդ վզիկը, գրողի ծոցը։
— Դու շատ հարբած ես ու չար իմ վրա։
— Չար չեմ։ Մենք տարբեր սերունդների մարդիկ ենք։ Իմ սերունդն աղբ է։ Իսկ քոնը՝ ֆանտաստիկ բան…
— Ինչո՞ւ չարանաս։
— Որովհետեւ կյանքը մեկն է։ Ակնթարթն անցավ ու՝ վերջ։ Ուրիշը չի լինի…
— Արդեն գիշերվա մեկն է,– ասաց Էվին։
Ես խմեցի ու նորից լցրի։ Եվ անմիջապես գլորվեցի ինչ֊որ տեղ։ Այնպիսի զգացում էր, ասես ակվարիումի հատակին լինեի։ Ամեն ինչ ճոճվում էր, լողում, ինչ֊որ լուսավոր բծեր էին առկայծում… Հետո ամբողջը չքացավ…
… Արթնացա թխկոցից։ Մտավ Ժբանկովը։ Հագին մարզական խալաթ էր։ Լայնքով ընկած էի մահճակալին։ Ժբանկովը նստեց կողքիս․
— Հը, ո՞նց ես,– հարցրեց նա։
— Մի՛ Հարցրու։
— Երբ որ պառավեմ,– հայտարարեց Ժբանկովը,– թոռներիս ու ծոռներիս կտակ եմ թողելու։ Ավելի ճիշտ՝ հրահանգ։ Մի՛, ընդամենը մի՛ նախադասություն։ Գիտե՞ս ինչ նախադասություն։
— Ասա՛։
— Ընդամենը մի նախադասություն կլինի․ «Խումհարի մեջ՝ սեր չանեք»։ Ու երեք բացականչական նշան։
— Վա՛տ եմ։ Շա՜տ վատ եմ։
— Բուժվելու բան էլ չկա։ Ախր լրիվ մուտք ես արել։
— Բա մեր տիկնա՞յք ուր են։
— Նախաճաշ են պատրաստում։ Վեր կաց, Լիիյվակը սպասում է…
Ժբանկովը գնաց հագնվի։ Ես գլուխս խոթեցի ծորակի տակ։ Հետո նստեցի գրամեքենայի առաջ։ Հինգ րոպեից տեքստը պատրաստ էր․
«Թանկագին եւ մեծարգո Լեոնիդ Իլյիչ։ Ցանկանում եմ Ձեզ հետ կիսել ուրախությունս՝ իրադարձության առթիվ։ Ընթացիկ տարում ինձ վիճակվել է հասնել աննախադեպ աշխատանքային ցուցանիշների։ Ես մեկ կովից կթել եմ…» (միտումնավոր էի գրել «…մեկ կովից»։ Այդ դարձվածքում կենսական հավաստիություն եւ հուզիչ գեղջկական սրտաբացություն էր հնչում)։
Վերջը այսպես էր․
«…Եվ էլի մի ուրախալի իրադարձություն կատարվեց իմ կյանքում։ Մեր ֆերմայի կոմունիստները ինձ միահամուռ իրենց անդամ ընտրեցին»։
Այստեղ արդեն ոճն ակնհայտորեն կաղում էր։ Բայց փոխելու ուժ չկար…
— Նախաճաշելո՜ւ,– կանչեց Բելլան։
Էվին հաց էր կտրատում։ Մեղավոր֊մեղավոր բարեւեցի։ Ի պատասխան՝ շողշողուն ժպիտ ու սրտանց «Ո՞նց ես»։
— Ավելի վատ չի լինում,– ասում եմ։
Ժբանկովը բարեխղճորեն ուսումնասիրում էր դատարկ շշերը։
— Դափ֊դատարկ է,– արձանագրեց նա։
— Աուրճ խմեք,– համոզում էր Բելլան,– մի րոպեից տաքսի ենք նստում։
Սուրճն էլ չթեթեւացրեց։ Ուտելիքի մասին մտածելն իսկ անտանելի էր։
— Դեռ քիչումիչ փող կա,– ասաց Ժբանկովը՝ գրպանից մանրադրամ հանելով։
Հետո նայեց Բելլա Կոնստանտինովնային․
— Մերի՛կ, մեկուհիսուն կավելացնե՞ս։
Բելլան հանեց դրամապանակը։
— Տալլինից կուղարկեմ,– հավաստիացրեց Ժբանկովը։
— Լա՜վ, վաստակել ես,– ցինիկ խնդմնդաց Բելլան։
Լսվեց մեքենայի ազդանշանի ձայնը։
Վերցրինք պորտֆելներն ու մեքենա նստեցինք։ Շուտով Լիիյվակը մեր ձեռքերն էր սեղմում։ Անվերապահորեն հավանություն տվեց իմ կազմած տեքստին։ Ավելին, կարճ ճառ արտասանեց․
— ԳոՀ եմ, ընկերնե՛ր։ Վատ չաշխատեցիք, կանոնավոր հանգստացաք։ Ուրախ եմ ծանոթանալու համար։ Հուսամ՝ մեր բարեկամությունն ավանդական կդառնա։ Չէ՞ որ կուսակցական աշխատողն ու լրագրողը ինչ֊որ տեղ, ես կասեի, գործընկերներ են։ Հաջողություն ձեզ աշխատանքային գաղափարական ճակատում։ Գուցե հարցե՞ր կան։
— Ձեր բուֆետը որտե՞ղ է,— հարցրեց Ժբանկովը։– Մի քիչ բուժվեինք…
Լիիվյակը խոժոռվեց։
— Կներեք ռուսերեն կոպիտ արտահայտությանս համար…
Նա կշտամբալից գագար տվեց․
— …Բայց ձեզ երեխայի պես եք պահում։
— Ի՞նչ է, գարեջուր է՞լ չի կարեփ,– հարցրեց Ժբանկովը։
— Ձեզ կարող են տեսնել,– ձայնն իջեցրեց քարտուղարը,– Ինչ մարդ ասես՝ կա… Գիտե՞ք ինչ վիճակ է շրջկոմում…
— Բայց գո՜րծ ես գտել, հա՜,– ցավակցեց Ժբանկովը։
— Ես մասնագիտությամբ ինժեներ եմ,– անսպասելի ասաց Լիիյվակը։
Մենք լուռ էինք։ Հետո սկսեցինք հրաժեշտ տալ։ Քարտուղարն արդեն ինչ֊որ թղթեր էր հավաքում։
— Մեքենան սպասում է,– ասաց նա։– Կայարան՝ կզանգեմ։ Դիմեք չորրորդ տոմսարկղ։ Կասեք՝ ես եմ ուղարկել…
— Չա՛ո,– ձեռքով արեց Ժբանկովը։
Իջանք ներքեւ։ Նստեցինք մեքենա։ Բրոնզե Լենինը նայում էր մեր հետեւից։ Աղջիկները եկան հետներս։
Կառամատույցում Ժբանկովն ու Բելլան առանձնացան։
— Էլի կգա՞ս,– հարցրեց Էվին։— Իհարկե։
— Ես էլ գամ Տալլին։ Կզանգեմ խմբագրություն։ Որ քո կինը չջղայնանա։
— Կին չունեմ,– ասում եմ։– Մնաս բարով, Է՛վի։ Մի՛ բարկանա, խնդրում եմ…
— Էդքան շատ մի խմի։
Ես գլխով արեցի։
— Թե չէ չկարողանաս սեքս անես։
Ես գրկեցի ու համբուրեցի նրան։ Մոտեցան Բելլան ու Ժբանկովը։ Նրա շարժումներից երեւում էր, որ լկտիաբար ստում է։
Մենք բարձրացանք կուպե։ Աղջիկները տաք֊տաք խոսելով՝ գնում էին դեպի մեքենան։ Այդպես էլ հետ չնայեցին։
— Տալլինում խումհարաթող կլինենք,– ասաց Ժբանկովը,– համարյա վեց ռուբլի ունենք։ Ուզո՞ւմ ես մի լավ բան ասեմ։
Ժբանկովն աչքով արեց։ Ուրախ, հաղթական ժպիտը փոխակերպեց նրա դեմքը․
— Ասե՞մ։ Ժորան էլ դեռ յոթանասուն կոպեկ պարտք է…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ԻՆՆԵՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Հուլիս։ 1976 թ․)
«ԱՄԵՆԱԾԱՆՐ ՄՐՑԱՏԱՐԱԾՔԸ։ Տիիյնա Կարուն ծնվել է համերաշխ ընտանիքում, ոսկե մեդալով ավարտել է դպրոցը, եղել է ՀամԼԿԵՄ կոմիտեի քարտուղար, հրապուրվել սպորտով։ Այստեղ պետք է ընդգծել մի բնութագրական մանրամասն։ Թեթեւ ատլետիկայի բազմաթիվ տեսակներից նախընտրեց 400 մետր վազքը, իսկ այդ մրցատարածքը պահանջում է արագության ա դիմացկունության, պայթուցիկ ուժի եւ հաղթանակի լարված կամքի համադրում։ Համառություն, հետեւողականություն, խիստ ռեժիմ, ահա այն գործոնները, որոնք կանխորոշեցին Տիիյնայի կենսագրությունը, նրա ճանապարհը դեպի նախանշված նպատակը։ Դպրոցն ավարտելով՝ Տիիյնան ընդունվում է ՏՊՀ֊ի քիմիայի բաժինը, մասնակցում ՈՒԳԸ֊ի աշխատանքներին, հաճույքով կատարում կոմերիտական հանձնարարությունները։ Վերջին կուրսում նա դառնում է ՍՄԿԿ անդամ։ Հետո ԷՍՍՀ ԳԱ քիմիայի ինստիտուտի ասպիրանտ։ Որպես մասնագետ֊քիմիկոսի Տիիյնային հետաքրքրում է քաղցկեղածին նյութերի ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա։ Գիտական թեզը համարյա պատրաստ է։
Տիիյնա Կալուն վեհ ու իրատեսական նպատակներ է դնում իր առաջ։ Հավատում ես, որ նա հաջողության կհասնի իր ծանր մրցատարածքում։»
Տիիյնա Կարուի հետ ինձ ծանոթացրին ընդհանուր ընկերները։ Հետաքրքիր կին էր, ոչ էլ անխելք, երիտասարդ գիտնական։ Նրա մասին դիմանկար պատրաստեցի։ Երբեմն Տիիյնային հանդիպում էի տարբեր գիտական ընկերախմբերում։ Մի անգամ զանգում է․
— Ազա՞տ ես։ Խոսելու բան կա։
Հանդիպեցինք «Ռաիյա» սրճարանում Ջին պատվիրեցի։ Ասում է․
— Չորս տարի է՝ ամուսնացած եմ։ Մինչեւ վերջերս ամեն ինչ լավ էր։ Ամռանը Ռուդին գնաց Մոսկվա։ Հետո վերադարձավ։ Հենց այդ ժամանակ էլ ամեն ինչ սկսվեց…
— ՞։․
— Տարօրինակ բան է կատարվում։ Նա ուզում է… Ո՞նց ասեմ… Մի տեսակ օտարացել ենք…
Ես լարվեցի ու շիտակ հարցրի․
— Սեռակա՞ն առումով։
— Հենց այդ։
— Իսկ ինչո՞վ կարող եմ օգնել։
— Այսինքն՝ ինչու եմ քե՞զ դիմում։ Դու միակ անբարոյական մարդն ես իմ ծանոթների մեջ։ Ահա եւ ուզում եմ խորհուրդ հարցնել։
— Չեմ հասկանում։
— Քննարկենք իրավիճակը։
— Գիտե՞ս ինչ, ես նույնիսկ տղամարդկանց հետ չեմ այդպիսի բաներ քննարկում։ Բայց ընկերս մի գիրք ունի՝ «Սեքսի տեխնոլոգիան»։ Կբերեմ, եթե ուզում ես։ Մենակ թե՝ կարճ ժամանակով։ Նրա սեղանի գիրքն է։ Ազատ կարդո՞ւմ ես ռուսերեն։
— Իհարկե։
Բերեցի «Տեխնոլոգիան»։ Հրաշալի գիրք է։ Առաջին էջը բացում ես, գրված է՝ «Ներածություն»։ Արդեն ծիծաղելի է։ Բաժիններից մեկը այսպես է սկսվում․ «Չափազանց մեծ փորերով սիրեկաններին կարող ենք առաջարկել 7֊րդ դիրքը»։ Մարդասեր հեղինակը ուշադրության է արժանացրել նույնիսկ այնպիսի ողորմելի արարածների, ինչպիսին մեծ փորով սիրեկաններն են…
Նրան տվեցի գիրքը։ Մի շաբաթից վերադարձնում է։
— Ամեն ի՞նչ հասկացար։
— Բացի մի բանից՝ ի՞նչը «կամաց֊կամաց»։
Բացատրեցի, թե ինչը կամաց֊կամաց։
— Հիմա ուզում եմ գործնական հմտություններին տիրապետել։
— Օրհնված լինես, դո՛ւստր իմ։
— Միայն թե՝ ոչ ամուսնուս հետ։ Նախ պիտի պարապեմ։
Ընդգծում եմ՝ այս ամենն ասվում էր առանց սեթեւեթանքի նշույլի։ Էստոնական ոճով՝ հիմնավոր ու գործնական։
— Դու անբարոյակա՞ն մարդ ես,– հարցրեց նա։
— Ոչ այնքան։
— Ուրեմն հրաժարվո՞ւմ ես։
— Տիիյնա,– մրմնջացի։– Դա էդպես չի արվում։ Մենք լավ, ընկերական հարաբերություններ ունենք։ Ժամանակ է պետք, որ դրանք գուցե վերաճեն այլ զգացմունքի…
— Ինչքա՞ն։
— Ի՞նչը ինչքան։
— Ինչքան ժամանակ է պետք։
— Տե՜ր Աստված, չգիտեմ։ Մի ամիս, երկու…
— Բան դուրս չի գա։ Ապրիլին թեկնածուական մինիմում եմ հանձնում… Ծանոթացրու որեւէ մեկի հետ։ Ցանկալի է՝ թխահերի։ Սրիկա ընկերներ ունես, չէ՞։
— Գերակշիռ մասը,– ասացի ես։
Նստել ՝ մտածում եմ։ Շաբլինսկին վարպետ է, իհարկե, բայց կոպիտ է։ Ռոզենշտեյնը ամառանոց է կառուցում, լրիվ ուժից ընկել է։ Գուլյաեւը շիկահեր է։ Միտյա Կլենսկին տրիպեր ունի։ Օսկա Չեռնո՞վը։ Կարծես հարմար է։ Ամոթխած կրակոտ թխահեր։ Ճիշտ է, մի քիչ ժլատ է, բայց էդ ոչինչ։ Մի անգամվա համար վատ չի։
Հարցնում եմ Չեռնովին․
— Քո կյանքում շա՞տ կանայք են եղել։
— Երեսունվեց, չորսն էլ՝ հարցական։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ հարցական։
Օսկան գլուխը կախեց․
— Տարբեր շեղումներ։
Հարմար է՝ մտածում եմ։ Բացատրեցի գործի էությունը։ Օսկան շփոթվեց․
— Մի անգամ տեսել եմ նրան։ Նույնիսկ դուր է գալիս։ Բայց, արի համաձայնվի, էսպես միանգամից…
— Ի՛նչ ես ծանրացնում։
— Ես համենայնգեպս տղամարդ եմ։
— Ուրեմն աջակցիր մարդուն։
Մի շիշ ռոմ առա, հրավիրեցի Օսյային ու Տիիյնային։ Տիիյնան ականջիս շշնշաց․
— Ընկերուհուս հետ պայմանավորվել եմ։ Բնակարանը երեք ժամով իմ տրամադրության տակ է։
Խմեցինք, ծխեցինք, Բի֊Բի֊Սի լսեցինք։ Օսկան էն է սկսում էր դատողություններ անել․
— Այո՛, կենսունակ կարող է լինել միայն հալածվող կազմակերպությունը…
Տիիյնան ընդհատեց․
— Պետք է գնալ։ Թե չէ ընկերուհիս կվերադառնա։
Գնացին։ Առավոտյան Տիիյնան զանգում է։
— Հը՞,— հարցնում եմ,– ո՞նց էր։
— Ուղեկցեց մինչեւ, տուն ու գնաց։ Զանգում եմ Չեռնովին․
— Դու խիղճ ունե՞ս։
— Կհավատա՞ս, ծերո՛ւկ, չեմ կարող։ Մի տեսակ չի ստացվում։
— Էլ ի՜նչ տղամարդ ես։
Օսկան Ջղայնացավ․
— Ես կերածս կոտլետներից շատ կին եմ ունեցել։ Իսկ սրա նմանը՝ երբեք։ Ամենազարմանալին էն է, որ նա ինձ դուր է դալիս։
Նրանց նորից հրավիրեցի։ Հանեցի ռոմի կիսատ շիշը։ Գնացին։ Տիիյնան զանգում է․
— Գրողը տանի քո ընկերոջը։
— Ի՞նչ է,– ասում եմ,– նորի՞ց դասալքեց։
— Հասկանո՞ւմ ես, նստեցինք մեքենա։ Օսյան մթան մեջ վճարեց։ Ռուբլանոցի տեղը տասանոց տվեց վարորդին։ Հետո դրանից ահավոր նեղվեց։ Ոտով գնաց տուն… Տեսա, որ տասանոց է տալիս։ Մտածեցի՝ Կովկասում էդպես է ընդունված։ Ուզում է ինձ վրա տպավորություն գործել։ Օսյան վրացի է, չէ՞։
— Օսյան հրեա է։ Եվ ընդհանրապես, իսկական ազգանունը Մալկիէլ է։
Նորից եմ զանգում․
— Օ՛սկա, մա՜րդ ես։
— Հասկանո՞ւմ ես, տասնոց էր, ռուբլանոց ու կոպեկներ…
Երրորդ անգամ հրավիրեցի նրանց։
— Լսե՛ք,– ասում եմ,– էս գիշեր խմբագրությունում եմ։ Իսկ դուք մնացեք։ Շնապսը սառնարանում է։ Զանգեն՝ մի պատասխանեք։ Դուռը կողպե՞մ, որ Օսկան չփախնի։
— Չեմ փախնի, չէ՜։
Գնացի խմբագրություն՝ Հերթապահելու։ Տիիյնան զանգում է․
— Իջի մի րոպեով։
Իջա նախասրահ։ Պորտֆելից շոկոլադ է հանում ու «Լոնգ Ջոն» վիսկի։
— Արի,— ասում է,– համբուրեմ քեզ։ Մի՛ վախենա, ընկերական…
Համբուրեց։
— Թե իմանա՜ս ինչքան շնորհակալ եմ։
— Օսկային շնորհակալ եղիր։
— Տասը ռուբլին վերադարձրի։ Էն, որ վարորդին էր տվել։
— Ի՜նչ խայտառակություն։
— Լա՜վ, ազնվորեն վաստակել էր։
Շիշը դրեցի գրպանս ու գնացի ավարտելու բարոյականության թեմայով հոդվածը։
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ
(«Երեկոյան Տալլին»։ Հուլիս։ 1976 թ․)
«ՆՐԱՆՔ ՄԵԶ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄ ԵՆ ԱՊՐԵԼ։ Այսօր առավոտյան № 4 բուժսթափարան է տեղափոխվել քաղաքացի Է․ Լ․ Բուշը, ով փորձում էր ներկայանալ որպես հանրապետական մամուլի աշխատակից։ Է․ Լ․ Բուշը դիմադրություն է ցույց տվել բուժսթափարանի աշխատակիցներին, ինչն արտահայտվել է կծելով, եւ դրա մասին որոշված է հայտնել նրա աշխատավայր, որը, թեկուզեւ մոտավոր, դեռեւս պարզել չի հաջողվել»։
Խմիչքն ինչպես միչտ քչություն արեց, եւ ինչպես միշտ ՝ դա կանխատեսհլ էի։ Իսկ այ ուտելիքի հարցում խնդիր չկար։ Եվ ինչպե՞ս կարող էր լինել։ Ի՞նչ խնդիրներ կարող են լինել, եթե Սեւաստյանովին հաջողվում էր սովորական խնձորը բաժանել վաթսունչորս մասի…
Հիշում եմ՝ երկու անգամ գնացինք «Ստրելեցկի՝» բերելու։ Հետո ինչ֊որ աղջիկներ հայտնվեցին՝ սառցաբալետից։ Շաբլինսկին մի գլուխ նայում էր աղջիկներին ու կրկնում․
— Մենք կհալեցնե՜նք էդ սառույցը… Մենք կհալեցնե՜նք էդ սառույցը… Վերջապես օղու գնալու իմ հերթը հասավ։ Շաբլինսկին միացավ ինձ։
Երբ վերադարձանք, աղջիկներն արդեն չկային։ Շաբլինսկին ասաց․
— Կնանիք իմ կարծածից խելոք են։ Կերան, խմեցին, թռան…
— Ավելի լավ,– ասաց Սեւաստյանովը,– էկեք կարտոլ խաշեմ ձեր համար։
— Գուցե շիլա է՞լ առաջարկես,– ասաց Շաբլինսկին։
Խմեցինք ու ծխեցինք։ Ալկոհոլն արդյունավետ չէր ազդում։ Կարգին խմելն էլ արվեստ է։
Նման վիճակներում աղջիկներին զանգելն անիմաստ է։ Եթե հարբեցողությունը չի կայացել, ուրեմն՝ վերջ։ Նշանակում է քեզ համատարած նվաստացումներ են սպասում։ Պետք է փոխել իրադրությունը։ Գլխավորը իրադրությունն է։
Հիշում եմ՝ Թոֆիկ Ալիեւը պատմում էր․
— Տանը ռոյալ ունեմ, մահճախորշ, արծաթե գդալներ… Համարյա վերածննդի դարաշրջանի նկարներ… Ու՝ ոչ մի սեքս։ Իսկ գարաժում ամեն կարգի հնոտի է, մաշված անիվներ, բրեզենտե ծածկոց … Հենց էդ ծածկոցի վրա էլ պարի ուսումնարանի ուղիղ կեսին դրել եմ։ Շատերը համոզում էին՝ գնանք գարաժ։ Էնտեղ, ասում է, իրադրությունը համահունչ է…
Շաբլինսկին վեր կացավ, թե․
— Գնանք Տալլին։
— Գնացինք,– ասում եմ։
Ինձ համար մեկ էր, մանավանդ, որ աղջիկներն անհետացել էին։
Շաբլինսկին աշխատում էր «Սովետական Էստոնիա» թերթում։ Մի շաբաթ հյուրընկալվել էր Լենինգրադում։ Ու հիմա համընթաց մեքենայով տուն էր վերադառնում։
Սեւաստյանովը ծույլ֊ծույլ առաքարկեց չցրվել։ Մենք հրաժեշտ տվինք ու դուրս եկանք։ Մտանք խանութ։ Շշերից մեր գրպաններն ուռել էին։ Ես ամառային շապիկով ու մարզակոշիկներով էի։ Նույնիսկ անձնագիր չէի վերցրել։
Տասը րոպեից մի «Վոլգա» մոտեցավ։ Ղեկին մի մռայլ մարդ էր, ում Շաբլինսկին Գրիշանյա էր ասում։
Գրիշանյան ամբողջ ճանապարհին լուռ էր։ Օղի չխմեց։ Ինձ նույնիսկ թվաց՝ Շաբլինսկին նրան առաջին անգամն էր տեսնում։
Արագ անցանք Լենինգրադի հյուսիս֊արեւմտյան խղճուկ արվարձանները։ Հետեւեցին միանման ավանները, աղքատիկ բուսականությունն ու դանդաղահոս գետակները։ Ուղանցի մոտ Գրիշանյան արգելակեց, բացեց դուռն ու գնաց թփերի կողմը։ Ընթացքում շալվարի կոճակներն էր արձակում՝ պայմանականություններն անտեսող մարդու վճռականությամբ։
— Ինչի՞ է էդպես մռայլ,– հարցնում եմ։
Շաբլինսկին պատասխանեց․
— Մռայլ չի։ Քննության տակ է։ Եթե չեմ սխալվում՝ կաշառքի գործով։
— Ինչ֊որ մեկին կաշա՞ռք է տվել։
— Մի սրբացրու Գրիշային։ Չի տվել, վերցրել է։ Ընդ որում, անսահմանափակ քանակությամբ։ Ու Հիմա քննության տակ է։ Արդեն չբացակայելու մասին ստորագրություն են վերցրել։
— Բա ո՞նց է դուրս եկել։
— Որտեղի՞ց։
— Լենինգրադից։
— Ստորագրությունը Տալլինում է տվել։
— Բա Տալլինի՞ց ոնց է հեռացել։
— Շատ պարզ։ Նստել է մեքենան ու քշել։ Գրիշան արդեն կորցնելու բան չունի։ Շուտով կալանքի կառնեն։
— Ե՞րբ,– հարցս ավելորդ էր։
— Հենց որ հայտնվի Տալլինում։
Այստեղ Գրիշանյան դուրս եկավ թփուտից։ Ընթացքում կենտրոնացած կոճկում էր շալվարը։ Ուժեղ դաստակներին ինչ֊որ բան պսպղաց։
«Ձեռնաշղթանե՞ր են»,– մտածեցի ես։
Հետո մի զույգ ժամացույց տեսա՝ մետաղյա ապարանջաններով։
Շարժվեցինք առաջ։
Նարվայից այն կողմ բնապատկերը փոխվեց։ Բնությունն այնքան անկանոն չէր թվում։ Տները ավելի կոկիկ ու խստաշունչ էին։
Շաբլինսկին խմել ու ննջում էր։ Իսկ ես անընդհատ մտածում էի՝ ինչո՞ւ։ Ուր եւ ինչու եմ գնում։ Ի՞նչ է ինձ սպասում։ Եվ ինչ հիմար դասավորվեց կյանքը…
Վերջապես հասանք Տալլին։ Անցանք անդեմ աղյուսաշեն արվարձանները։ Հետո ինչ֊որ տեղ առկայծեց֊անցավ գոթիկան։ Եվ ահա Ռատուշայի հրապարակում ենք։
Նստիքի տակ շիշ զնգաց։ Գրիշանյան արգելակեց։ Շաբլինսկին արթնացավ։
— Ահա եւ տանն ենք,– ասաց նա։
Ես դուրս եկա մեքենայից։ Սալահատակն անդրադարձնում էր տարտամ նեոնային տառերը։ Հարթ ճակտոնները խստադեմ դուրս էին լողում խավարից։ Բնապատկերը Անդերսենի նկարազարդումներն էր հիշեցնում։
Շաբլինսկին ինձ պարզեց ձեռքը․
— Կզանգե՛ս։
Չհասկացա։
Նա ասաց․
— Նելկան անհանգստանում է։
Այստեղ իսկապես շփոթվեցի։ Հուսահատությունից նույնիսկ հարցրի․
— Ի՞նչ Նելկա։
— Կինս,– ասում է Շաբլինսկին։– Մոռացա՞ր։ Առաջինը դու չանպատվեցի՞ր Հհրսանիքին․․․
Շաբլինսկին վաղուց էր աշխատում կուսակցական թերթում։ Պաշտոնական դիրքը նրան այնքան էլ չէր նեղում։ Մեջը նույնիսկ ինչ֊որ հմայք էր մնացել։
Ընդհանրապես նկատել եմ, որ մարդկային հմայքը սպանելը բավական դժվար է։ Շատ ավելի դժվար, քան՝ բանականությունը, սկզբունքները կամ համոզմունքները։ Երբեմն անզոր են կուսակցական աշխատանքի տասնամյակներն անգամ։ Պատահում է՝ պատիվը լիովին կորսված է, բայց հմայքը պահպանվել է։ Նույնիսկ, պատկերացրեք, մի հմայիչ բանտապետի գիտեի Մորդովիայում…
Կարճ ասած, Շաբլինսկին նորմալ մարդ էր։ Եթե ստորություններ անում էլ էր՝ առանց ավելորդ ոգեւորության։ Համարյա ընկերներ էինք։ Եվ ահա․
— Զանգի՛,– կրկնեց նա։
Տալլինում առաջ էլ էի եղել։ Բայց ծառայողական գործուղումներ էին։ Այսինքն՝ անհրաժեշտ թղթերով, փողով ու հյուրանոցով։ Եվ գլխավորը՝ ճղճիմ, բայց բանական նպատակի զգացողությամբ։
Իսկ հիմա՞ ինչի եմ եկել։ Խմբագրությունից ինձ հեռացրին։ Գրպանումս՝ տասնվեց ռուբլի։ Միակ ծանոթս շտապում է կնոջ մոտ։ Նույնիսկ Գրիշանյան կալանավորվելու շեմին է։
Այստեղ Շաբլինսկին մտքի մեջ ընկավ ու ասում է․
— Մի գաղափար ունեմ։ Գնա Բուշի մոտ։ Կասես՝ ես եմ ուղարկել։ Բուշը քեզ հաճույքով օթեւան կտա։
— Ո՞վ է էդ Բուշը։
— Բուշը ֆանտաստիկ երեւույթ է։ Ինքդ կտեսնես։ Կարծում եմ՝ քեզ դուր կգա։ Հեռախոսը՝ չորս, երկու զրո, տասնմեկ։
Հրաժեշտ տվինք իրար։ Գրիշանյան նստած էր մեքենայի մեջ։ Շաբլինսկին ձեռքով արեց ու արագ չքացավ անկյունադարձին։ Հենց այդպես էլ լքեց ինձ անծանոթ քաղաքում։ Զարմանալի է, բայց մի շաբաթից մենք կաշխատենք նույն թերթում ու համարյա ընկերություն կանենք։
Այստեղ դանդաղ իջավ մեքենայի պատուհանի ապակին, ու Գրիշանյան դուրս նայեց։
— Գուցե քեզ փո՞ղ է պետք,– հարցրեց։
Փող պետք էր։ Ավելին՝ անհրաժեշտ էր։ Բայցեւայնպես պատասխանեցի․
— Շնորհակալ եմ։ Փող կա։
Առաջին անգամ տեսա Գրիշանյայի դեմքը։ Ջրասուզակի էր նման։ Նույնքան միայնակ ու անթափանց։
Ուզում էի որեւէ հաճելի բան ասել։ Ինձ ապշեցրեց նրա վեհանձնությունը։ Փող առաջարկել կալանքից առաջ․ ի՞նչը կարող է գեղեցիկ լինել ճակատագրի նման կտրական ժխտումից… — Հաջողությո՛ւն,– ասացի ես։ — Չա՛ո,– կարճ պատասխանեց Գրիշանյան։
Աշխատանքից ինձ ազատեցին հոկտեմբերի սկզբին։ Կոնկրետ պատճառ չկար։ Ազատեցին, ինչպես ասում են, «միագումարով»։ Ըստ երեւույթին, չափից դուրս շատ ավելորդություններ էի արել։
Ժուռնալիստիկայում ամեն մեկին միայն մի բան է թույլատրվում։ Միայն մի կետում կարելի է խախտել սոցիալիստական բարոյականության սկզբունքները։ Այսինքն՝ մեկին թույլատրվում է խմել։ Մյուսին՝ խուլիգանություն անել։ Երրորդին՝ քաղաքական անեկդոտներ պատմել։ Չորրորդին՝ հրեա լինել։ Հինգերորդին՝ անկուսակցական։ Վեցերորդին՝ անբարոյական կյանք վարել։ Եվ այսպես շարունակ։ Սակայն յուրաքանչյուրին, կրկնում եմ, միայն մի բան է թույլատրվում։ Չի կարելի միաժամանակ հրեա ու հարբեցող լինել։ Խուլիգան ու անկուսակցական…
Իսկ ես աղետալիորեն բազմակողմանի էի։ Այսինքն ինձ թույլ էի տալիս ամեն ինչից մի քիչ։
Խմում էի, տուրուդմփոց սարքում, քաղաքական կարճատեսություն դրսեւորում։ Բացի այդ, կուսակցության անգամ չէի ու նույնիսկ մասամբ հրեա էի։ Վերջապես, ընտանեկան կյանքս ավելի ու ավելի էր խճճվում։
Եվ ինձ ազատեցին։ Կանչեցին կուսկոմիտեի նիստի ու ասացին․
— Բավակա՛ն է։ Մի մոռացեք, որ ժուռնալիստիկան գաղափարական ճակատի առաջին գիծն է։ Իսկ ռազմաճակատում գլխավորր կարգապահությունն է։ Հենց դա էլ չունեք։ Պա՞րզ է։
— Փոքրիշատե։
— Ձեզ ուղղվելու հնարավորություն ենք տալիս։ Գնացեք գործարան։ Ձեզ դրսեւորեք ծանր ֆիզիկական աշխատանքում։ Բանթղթակից դարձեք։ Ձեր թղթակցություններում արտացոլեք իսկական կյանքը…
Այստեղ չդիմացա․
— Իսկական կյանքի համար,– ասում եմ,– առանց դատուդատաստանի կգնդակահարեք։
Նիստի մասնակիցները սրտմտությամբ իրար նայեցին։ Ես ազատվեցի «սեփական դիմումի համաձայն»։
Դրանից հետո այլեւս չծառայեցի։ Ինչ֊որ գեներալական հուշեր էի խմբագրում։ Փող էի սարքում ռադիոյում։ Գրքույկ գրեցի՝ «Կոմունիստները նվաճեցին տայգան»։ Բայց նույնիսկ այստեղ քաղաքական կոպիտ սխալ թույլ տվի։ Գրքույկում խոսքը Մոնչեգորսկի շինարարության մասին էր։ Իրադարձությունները տեղի էին ունենում երեսունական թվականների սկզբին։ Պատասխանատու աշխատողների մեջ բազմաթիվ հրեաներ կային։ Հիշում եմ ոմն Շիմկուսի, Ֆելդմանի, Ռապոպորտի… Քաղկոմում ծանոթացան ու ասացին․
— Էս ի՞նչ սիոնիստական թռուցիկ է։ Էս ի՜նչ առասպելական հրեաներ են տունդրայում։ Անհապաղ ոչնչացնել ամբողջ տպաքանակը…
Բայց հոնորարն արդեն ստացել էի։ Հետո ներքին գրախոսություններ էի գրում ամսագրերի համար։ Անանուն աշխատակցում էի հեռուստատեսությանը։ Կարճ ասած, վերածվեցի ազատ արվեստագետի։ Եվ վերջապես քամին քշեց Տալլին…
Հուշանվերների խանութի մոտ հեռախոսի խցիկ կար։ Հիշեցի թվերը, չորս, երկու զրո, տասնմեկ։
Զանգում եմ։ Պատասխանում է մի կանացի ձայն․
— Լսում եմ։– Հնչում էր «վսում եմ»։– Վսում եմ, սիվելի՛ս։
Խնդրեցի հեռախոսի մոտ կանչել Էրիկ Բուշին։ Ի պատասխան․
— Տանը չի։ Արդեն անհանվստանում եմ։ Խովք էր տվել, որ չի ուշանա։ Էնպես որ, եկեք։ Հվաշալի կզվուցենք։
Կինը բավական հստակ թելադրեց հասցեն։ Բացատրեց՝ ինչպես տեղ հասնեմ։
Պստլիկ էստոնական տրամվայն օրորվում էր շրջադարձերին։ Քսան րոպեից Կադրիորգում էի։ Հեշտությամբ գտա կիսավեր գերանակապ տունը։
Դուռը բացեց հիսունին մոտ, նիհար, բաց երկնագույն մազերով մի կին։ Շառագույն գիշերազգեստի ժանյակները հասնում էին ոսկեգույն արաբական կիսակոշիկներին։ Դեմքը՝ դիմափոշու թանձր շերտի տակ։ Այտերին վառվում էր քիմիական վարդագույնը։ Կինն ասես գավառական օպերետի հերոսուհի լիներ։
— Էրիկը տանն է,– ասաց։– Ներս անցեք։
Մենք կողք֊կողքի դժվարությամբ անցանք նեղլիկ միզանցքը։ Մտա սենյակ ու քար կտրեցի։ Այդպիսի հրեշավոր անկարգություն տեսած չկայի։
Կեղտոտ ամանեղենը թափված էր ճաշասեղանին։ Կանաչավուն պաստառների ծվենները կախկխվել՝ հատակին էին հասել։ Քրքրված գորգի վրա թերթերի հաստ շերտ էր։ Սիամական կատուն թռչում էր անկյունից անկյուն։ Դռան մոտ շարք էին կանգնել դատարկ շշերը։
Փոս ընկած բազմոցից վեր կացավ երեսնամյա մի տղամարդ։ Ամերիկյան կինոդերասանի թուխ, առնական դեմք ուներ։ Լավորակ արտասահմանյան պիջակի դարձածալը զարդարված էր մեխակով։ Կիսակոշիկները փայլում էին։ Հնոտիքով լցված կացարանի ֆոնին Էրիկ Բուշն ասես տիեզերական եկվոր լիներ։
Իրար ձեռք սեղմեցինք։ Անճարակ ու կցկտուր բացատրեցի՝ ինչն ինչոց է։
Բուշը ժպտաց եւ անսպասելիորեն խոսեց սահուն ու երգեցիկ չափածոյով․
— Ներս մտիր, հյո՛ւր իմ կեսգիշերային։ Խորդանոցը քեզ՝ տուն ու կացարան։ Եվ օջախին է սրճեփը ահա։ Պահարանում՝ պանիրը հոլանդական։ Եղբայր կդառնաս ինձ։ Գալինային՝ ազնիվ բարեկամ։ Ինչպես որ մորդ՝ սիրիր դու նրան։ Սիրիր որդու պես։ Ու թող որ շուրջը բարդակ է տիրում…
— Քավցր բուվկիներ ունենք,– միջամտեց Գալինան։ Բոլշը մեղմ, բայց տիրական շարժումով ընդհատեց նրան․
— Ու թող որ շուրջը բարդակ է տիրում, ավելի ծանր փորձություններ կան։ Թող որ փչում է մեր պատուհանից։ Թող որ կեղտոտ է զուգարանը մեր… Դրա փոխարեն,– ինչը եւ փաստ է,– իշխանությունը չի՛ք սովետական։ Ազատությունն է նշանաբանն իմ, պաշտամունքը իմ ու կուռքը միակ…
Ես ինձ այնպես էի պահում, ասես ամեն ինչ կարգին է։ Ուրիշ ի՞նչ էր մնում։ Գիշերվա մեկին գնա՞լ տնից։ Դիմել «շտապ օգնությո՞ւն»։
Բացի այդ, խելագարությունը դեռ ամենասարսափելին չի։ Տարիների ընթացքում այն ինձ համար ավելի ու ավելի էր դառնում չափ ու կարգ։ Իսկ կարգը՝ հակաբնական մի քան։
Կարգին մարդն ինձ մեն֊մենակ թողեց։ Իսկ խելագարը սուրճ, բարեկամություն ու խորդանոց է առաջարկում…
Ես ջանք արեցի եւ արտասանեցի․
— Ձեզ հյուր լինելը խիստ հաճո է ինձ։ Երախտապարտ եմ տանիքի համար։ Մանավանդ, եւ դա թող հայտնի լինի, բոլորը վաղուց թքել են վրաս…
Հետո սուրճ խմեցինք, ջեմով բուլկի կերանք։ Սիամական կատուն թռավ գլխիս։ Գալինան պտտեց Օֆենբախի ձայնասկավառակը։ Բաժանվեցինք մոտ ժամը երկուսին։
Բուշի ու Գալինայի մոտ ապրեցի երեք շաբաթ։ Եվ ամեն օր նրանք ինձ ավելի ու ավելի էին դուր գալիս։ Չնայած երկուսն էլ անհույս շիզոֆրենիկներ էին։
Էրիկ Բուշը պատկառելի ընտանիքից էր։ Հայրը գիտությունների դոկտոր ու մաթեմատիկայի պրոֆեսոր էր Ռիգայում։ Մայրը՝ գործվածքեղենի հանրապետական ինստիտուտի բաժնի վարիչ։ Յոթ տարեկանում Բուշն ատեց երկուսին էլ։ Ինչ֊որ հրաշքով նա համարյա ծննդյան օրվանից հակասովետական ու նոնկոնֆորմիստ էր։ Ծնողներին «առաջքաշվածներ» էր կոչում։
Դպրոցն ավարտելով՝ Բուշը լքեց Ռիգան։ Տարուց ավելի աշխատեց ձկնորսանավի վրա։ Հետո ինչ֊որ ժամանակ լուսանկարիչ էր լողափին։ Ընդունվեց Լենինգրադի մշակույթի ինստիտուտի հեռակա բաժին։ Ավարտելով՝ լրագրող դարձավ։
Թվում էր՝ նրա աշխարհընկալումն ունեցող մարդուն այդպիսի գործունեությունը հակացուցված է։ Բուշը ոչ թե պարզապես քննադատում էր գոյություն ունեցող կարգերը։ Բուշը բուն պատմական իրականությունն էր ժխտում։ Մասնավորապես՝ հաղթանակը ֆաշիստական Գերմանիայի նկատմամբ։
Նա պնդում էր, որ անվճար առողջապահություն գոյություն չունի։ Կասկած էր հայտնում տիեզերքում մեր առաջնության վերաբերյալ։ Երրորդ բաժակից գոռում էր․
— Գագարինը տիեզերք չի թռել։ Տիտովն էլ չի թռել… Ու բոլոր սովետական հրթիռները կավով լեցուն պահածոյի հսկա տուփեր են…
Թվում էր ՝ այդպիսի մարդը տեղ չպիտի ունենար սովետական ժուռնալիստիկայում։ Բայցեւայնպես՝ Բուշը հենց այդ զբաղմունքն ընտրեց։ Սկզբունքային նոնկոնֆորմիզմը նրա մեջ գոյակցում էր բացարձակ անսկզբունքայնության հետ։ Նման բաներ պատահում են։
Բուշի ստեղծագործական ոճի վրա ազդեցություն էին ունեցել գերմանական էքսպրեսիոնիզմի ղասերը։ Նրա թղթակցություններից մեկը սկսվում էր այսպես․
«Եկավ խոշոր եղջերավոր անասունների աստեղային ժամը։ Անասնաբույժների համագումարի մասնակիցները ձեռնամուխ եղան աշխատանքի։ Կաթ ու գոմաղբ բուրող հռետորները հաջորդում են իրար»։
Բուշը սկզբում մի հետ ընկած թերթում էր աշխատում։ Բայց գավառն արագ ձանձրացրեց։ Փոքրիկ հյուսիսային քաղաքի համար նա չափազանց խոշոր անհատականություն էր։
Երկու տարի առաջ Բուշը տեղափոխվեց Տալլին։ Տեղավորվեց ինչ֊որ ծերացող կնոջ մոտ։
Բուշի մեջ մի բան կար, որ ճակատագրական ազդեցություն էր ունենում ծերացող կանանց վրա։ Այն է՝ աղքատությունը, գեղեցկությունը, խայթող հումորը, բայց ամենագլխավորը՝ բնավորության կատարյալ բացակայությունը։
Երկու տարում Բուշը գայթակղեց չորս ծերացող կանանց։ Գալինա Արկադեւնան հինգերորդն ու ամենասիրելին էր։ Մյուսները Բուշի հանդեպ պահպանեցին երախտագիտության ու հիացմունքի զգացումը։
Չար լեզուները Բուշին ալֆոնս էին կոչում։ Դա անարդար էր։ Ծերացող կանանց հանդեպ սիրո մեջ նա առաջնորդվում էր այլասիրական շարժառիթներով։ Բուշը նրանց բարեհաճորեն թույլ էր տալիս իր վրա հեղել ուշացած դառը հույզերի ջրվեժները։
Բուշի մասին կամաց֊կամաց սկսեցին լեգենդներ հյուսվել։ Նա շարունակ պատմությունների մեջ էր ընկնում։
Մի անգամ Բուշն ուշ երեկոյան անցնում էր Կադրիորգով։ Մոտեցան երեք հոգի։ Նրանցից մեկը մռայլ ասաց.
— Ծխելի՛ք տու։
Ի՞նչ է անում նման վիճակներում նորմալ մարդը։ Համեմատաբար խելամիտ պահվածքի երեք տարբերակ կա։
Անխռով ու առանց վախի ՝ խուլիգանին պարզել ծխախոտը։
Արագ անցնել կամ ավելի լավ է՝ գլխապատառ փախչել։
Եվ վերջինը՝ նոկաուտ անել ամենամոտ կանգնածին ու շտապ հեռանալ։
Բուշն ընտրեց ամենամահացու, ամենից անսովոր տարբերակը։ Բռի պահանջին ի պատասխան քաղաքավարի հարցրեց։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ տո՛ւ։ Մի՞թե մենք բրուդերշաֆտ ենք խմել։
Ավելի լավ կլիներ՝ չափածո արտահայտվեր։ Նրան կարող էին վտանգավոր խելագարի տեղ դնել։ Իսկ այսպես՝ ծեծեցին, կիսամեռ արին։ Հավանաբար խուլիգաններին կատաղացրել էր խորհրդավոր «բբուդերշաֆտ» բառը։
Գիտակցությունը կորցնելով՝ Բուշը շշնջում էր․
— Ցնծացե՜ք, ռամիկներ։ Նայում եմ դեմքերին ձեր կոպիտ հաղթությունը նյութի…
Մի շաբաթ պառկեց հիվանդանոցում։ Ջարդվել էին կողոսկրերն ու մատը դուրս էր ընկել։ Ճակատին ռոմանտիկ սպի հայտնվեց…
Բուշը աշխատում էր «Սովետական Էստոնիայում»։ Մեկուկես տարի արտահաստիքային թղթակից էր։ Խոսում էին մշտական տեղ տալու մասին։ Գլխավոր խմբագիրը ժպտալով նայում էր նրա կողմը։ Աշխատակիցները լավ էին վերաբերվում։ Մանավանդ՝ ծերացող կանայք։ Բուշին տեսնելով՝ նրանք սկսում էին ինչ֊որ բան շշնջալ ու կարմրում էին։
Հաստիքային աշխատանքը շատ բան էր նշանակում։ Հատկապես՝ հանրապետական թերթում։ Նախ՝ կայուն եկամուտ։ Բացի այդ, բազմաթիվ ու տարատեսակ սոցիալական արտոնություններ։ Վերջապես՝ որոշակի անձնական անպատժելիություն։ Այսինքն գլխավորը, որ ռեժիմը պարգեւում է իր նոմենկլատուրային։
Բուշը անհամբեր սպասում էր հաստիքի նշանակվելուն։ Նա, կրկնում եմ, երկակի անձնավորություն էր։ Խռովարարությունը հեշտությամբ գոյակցում էր սկզբունքների բացակայության հետ։ Բուշն ասում էր․
— Ռեժիմը տապալելու համար ես պետք է դառնամ նրա հիմնասյուներից մեկը։ Եվ այդ ժամանակ ամբողջ կառույցն արագ կխարխլվի…
Մոտենում էր Նոյեմբերի 7֊ը։ Խմբագիրը կանչեց Բուշին ու ասաց․
— Որոշել ենք, Էռնեստ Լեոպոլդովի՛չ, ձեզ պատասխանատու հանձնարարություն տալ։ Քարտուղարությունում անցաթուղթ եք վերցնում։ Գնում եք քաղաքային առեւտրական նավահանգիստ։ Զրուցում եք մի քանի օտարերկրյա նավապետների հետ։ Ընտրում եք մեկին, ով առավել չեզոք է սոցիալիզմի գաղափարների հանդեպ։ Հարցեր եք տալիս։ Հասնում եք փոքրիշատե ընդունելի պատասխանների։ Կարճ ասած, հարցազրույց եք վերցնում։ Ցանկալի է, որ ծովայինը շնորհավորի մեզ Հոկտեմբերյան հեղափոխության վաթսուներեքերորդ տարեդարձի առթիվ։ Դա չի նշանակում, որ պիտի քաղաքական կարգախոսներ հռչակի։ Բոլորովի՛ն։ Բավական է զուսպ ու հարգալից շնորհավորանքը։ Այսքա՛նը։ Պա՞րզ է։
— Պարզ է,– պատասխանեց Բուշը։
— Ընդ որում, հենց արեւմտյան ծովային է հարկավոր։ Շվեդ, անգլիացի, նորվեգացի, կապիտալիստական համակարգի տիպիկ ներկայացուցիչ։ Բայցեւայնպես, սովետական իշխանության հանդեպ՝ չեզոք։
— Կգտնեմ,– հավաստիացրեց Բուշը,– նման մարդիկ պատահում են։ Հիշում եմ մի անգամ Խաբարովսկում խոսքի բռնվեցի շվեյցարական թագավորական նավատորմի մի նավաստու հետ։ Մեր մարդն էր, մի գլուխ Լենինից մեջբերումներ էր անում…
Խմբագիրը վեր քաշեց հոնքերը, մտքի մեջ ընկավ ու կշտամբանքով ասաց․
— Շվեյցարիում, ընկե՛ր Բուշ, ծով չկա, թագավոր չկա, հետեւաբար եւ Շվեյցարիայի թագավորական նավատորմ չկա։ Ինչ֊որ բան շփոթում եք։
— Ո՞նց թե ծով չկա,– զարմացավ Բուշը։– Իսկ ի՞նչ կա ձեր կարծիքով։
— Ցամաք,– պատասխանեց խմբագիրը։
— ԱՀա՜ թե ինչ,– չէր հանձնվում Բուշը։– Հետաքրքիր է։ Շա՜տ Հետաքրքիր է… Գուցե լճեր է՞լ չկան այնտեղ։ Նշանավոր շվեյցարական լճերը…
— Լճերը կան,– տխուր համաձայնեց խմբագիրը,– իսկ շվեյցարական թագավորական նավատորմ՝ ոչ… Կարող եք գործել,– եզրափակեց նա,– բայց լուրջ վերաբերվեք, խնդրում եմ։ Ինչպես գիտեք՝ մենք մտածում ենք ձեզ հաստիքային աշխատանք տալու մասին։ Այս առաջադրանքը չափազանց վճռորոշ է։ Հաջողություն եմ մաղթում…
Տալլինի նավահանգիստը քաղաքի կենտրոնից քսան րոպեի վրա է։
Բուշը հանձնարարությունը կատարելու մեկնեց տաքսիով։ Մտավ նավահանգստային բազմատիրաժի խմբագրություն։ Լուսանկարիչ Լյովա Բարանովի քառասունամյակն էին նշում։ Լիկյորով բաժակը տվեցին Բուշին։ Հաճույքով խմեց ու ասաց․
— Ինձ չի կարելի։ Հանձնարարություն եմ կատարում։
Էլի մի քիչ խմեց ու զանգեց կարգավարին։ Կարգավարը խորհուրդ տվեց հանդիպել արեւմտագերմանական «Էդելվեյս» առեւտրանավի հրամանատարի։
Բուշը մի բաժակ էլ խմեց ու դիմեց դեպի չորրորդ կառանատեղ։ Նավապետը Բուշին դիմավորեց նավասանդուղքի վրա։ Իսկական ծովային գայլ էր՝ նիհար, թխամաշկ, արծվենի կիսադեմով։ Անունը՝ Պաուլ Ռուդի։ Կարգավարը նավապետին զգուշացրել էր սովետական լրագրողի այցի մասին։ Սա Բուշին հրավիրեց իր խցիկը։
Զրույցի բռնվեցին։ Նավապետը բավական տանելի ռուսերեն էր խոսում։ Նախընտրում էր ֆրանսիական կոնյակը։
— «Կորդոն֊բլո» է,– ասաց։– Ձեզ դուր կգա։ Շիշը երկու հարյուր մարկ։
Գիտակցելով, որ հարբում է, Բուշը հասցրեց հարցնել․
— Ե՞րբ ես մեկնում։
— Վաղը, տասնմեկ երեսունին։
Հիմա արդեն գործին կարելի էր եւ չանդրադառնալ։ Մեկնելու նախօրեին նավապետն ինչից ասել կարող էր խոսել։ Ո՞վ էր ստուգելու։ Զրույցը անթաքույց ու բաց էր։
— Կանանց սիրո՞ւմ ես,– հարցնում էր նավապետը։
— Սիրում եմ,– ասում էր Բուշը,– իսկ դո՞ւ։
— Էն էլ ոն՜ց։ Բայց իմ Լուիզան գլխի չի ընկնում։ Սիրում եմ կանանց, խմիչք ու փող։ Դու փող սիրո՞ւմ ես։
— Արդեն մոռացել եմ, թե ինչ տեսք ունի։ Էսպիսի գույնզգույն թղթիկներ են, Հա՞։
— Կամ մետաղյա կլորակներ։
— Ես դրանք ֆուտբոլից շատ եմ սիրում։ Ու նույնիսկ կանանցից ավելի։ Բայց՝ զուտ պլատոնական սիրով։
Բուշը խմում էր, ու նավապետը հետ չէր մնում։ Նավախցում լողում էր ամերիկյան սիգարետների ծուխը։ Անտեսանելի ռադիոկետից հավայական երաժշտություն էր լսվում։ Խոսակցությունն ավելի ու ավելի բաց էր դառնում։
— Եթե իմանայիր,– ասում էր ժուռնալիստը,– ոնց եմ ամեն ինչից զզվե՜լ։ Պետք է փախչել էս անիծված երկրից։
— Հասկանում եմ,– համաձայնում էր ծովայինը։
— Դու ինձ չես կարող հասկանալ։ Քեզ համար, Պա՛ուլ, ազատությունն օդի պես է։ Չես նկատում։ Ուղղակի շնչում ես։ Ինձ հասկանալ կարող է միայն ափ նետված ձուկը։
— Հասկանում եմ,– ասում էր նավապետը,– ելք կա։ Դու գերմանացի ես, չէ՞։ Կարող ես վտարանդվել ազատ Գերմանիա։
— Տեսականորեն հնարավոր է։ Գործնականում՝ բացառված։ Հա՛, հայրիկս ռուսացած կուռլյանդական գերմանացի է։ Մայրս՝ Լեհաստանից։ Երկուսն էլ կուսակցության մեջ են երեսունվեց թվից։ Երկուսն էլ առաջքաշվածներ են, ռեժիմի սպասավորներ։ Համապատասխան թղթերը չեն ստորագրի։
— Հասկանում եմ,– կրկնում էր նավապետը,– ուրիշ ելք կա։ Ընդունվի առեւտրային նավատորմ, դառ նավաստի։ Հասի նրան, որ վիզա ստանաս։ Ու արեւմտյան նավահանգստում հայտնվելով՝ փախի։ Ապաստան խնդրի։
— Էդ էլ է պատրանք։ Ես, ախր, սեւ ցուցակում եմ։ Վիզա չեն տա։ Արդեն փորձել եմ, չի ստացվել… Ավա՜ղ, ես դատապարտված եմ դանդաղ մահվան…
— Հասկանում եմ… Կարող եմ «Էդելվեյսում» թաքցնել։ Բայց վտանգավոր է։ Որ բռնեցին, քեզ կդատեն որպես դավաճանի…
Նավապետը սթափ էր դատում։ Չափազանց սթափ։ Ընդհանրապես, որպես օտարերկրացի՝ արտակարգ իրազեկված էր։ Սթափ մարդուն դա կարող էր կասկածելի թվալ։ Բայց Բուշը արդեն լրիվ հարբել էր։ Բուշը ճառում էր.
— Նա չի ազատ, ով պայքարում է ռեժիմի դեմ։ Եվ ոչ նա, ով հաղթահարում է վախը։ Այլ նա, ով չգիտի՝ վախն ինչ է։ Ազատությունը, Պա՛ուլ, օրգանիզմի գործառույթ է։ Դու չես հասկանա։ Չէ՞ որ ազատ ես ծնվել, ինչպես թռչունը։
— Հասկանում եմ,– պատասխանում էր նավապետը…
Կեսգիշերին մոտ Բուշը իջնում էր նավասանդուղքով։ Ժամանակ առ ժամանակ քայլը դանդաղեցնելով՝ նա վեր էր պարզում բռունցքը՝ «ռոտ ֆրոնտ»։ Հետո ցցում էր մատները, ինչը նշանակում էր՝ «վիկտորիա»։ Հաղթանա՛կ…
Նավապետն ըմբոնումով նայում էր հետեւից։
Հաջորդ օրը Բուշը հայտնվեց խմբագրությունում։ Գրգռված էր, բայց՝ սթափ։ Նրա սիգարետներն անուշ բուրում էին։ Ծոցագրպանից դուրս էր նայում «Պարկեր» ինքնահոս գրիչը։
Բուշը հոդվածը հանձնեց մեքենագրուհուն։ Երկար ու գեղեցիկ վերնագիր ուներ․ «Ես կվերադառնամ, որ նորից ճաչակեմ տարեկանի հացը»։
Հոդվածը սկսվում էր այսպես․
«Նավապետ Պաուլ Ռուդիին գտա մեքենայական բաժանմունքում։ «Էդելվեյս» առեւտրական նավը պատրաստվում է նավարկության։ Մաշված մեխանիզմները լրացուցիչ ստուգում են պահանջում։
— Տիրոջը միայն եկամուտն է հետաքրքրում,– տրտնջում է նավապետը։– Քսան անգան առաջարկել եմ փոխել մխոցները։ Մեկ էլ տեսար բաց ծովում պայթեցին։ Տերն ինքը ճամփորդում է առագաստանավով։ Իսկ մենք էստեղ խաշվում ենք, ոնց որ սատանան դժոխքում…»։
Վերջն այսպես էր․
«Նավապետը խծուծով սրբեց կոշտուկապատ ձեռքերը։ Մորուքը մազութից պսպղում էր։ Կավե ծխափուլը ցած էր քաչում քառանկյուն ծնոտը։ Նա աչքով արեց ու ասաց․
— Հիշի՛ր, երիտասա՛րդ։ Ազատությունն օդի պես է։ Դու ազատություն ես շնչում ու չես նկատում… Սովետական մարդիկ դա չեն հասկանա։ Չէ՞ որ նրանք ազատ են ծնվել, ինչպես թռչունները։ Իսկ ինձ միայն ափ նետված ձուկը կհասկանա… Դրա համար էլ ես կվերադառնամ։ Կվերադառնամ, որ նորից ճաչակեմ տարեկանի հացը։ Ազատության, հավասարության ու եղբայրության բուրավետ հացը»։
— Վատ չէ,– ասաց խմբագիրր։– Կենդանի խոսք է, համոզիչ։ Միակ բանը, որ մտահոգում է… Իսկապե՞ս նման բան է ասել…
Բուշը զարմացավ․
— Ուրիշ ի՞նչ կարող էր ասել
— Ասենք, հա, իհարկե,– նահանջեց խմբագիրը։
Հոդվածը հրապարակվեց։ Հաջորդ օրր Բուշին կանչեցին խմբագրի մոտ։ Աշխատասենյակում հիսունին մոտ մի անծանոթ տղամարդ կար։ Դեմքը կատարյալ անտարբերություն ու միաժամանակ՝ ծայրահեղ սեւեռում էր արտահայտում։
Խմբագիրը մի տեսակ ստվերում էր հայտնվել։ Իսկ տղամարդը, անշուքությամբ հանդերձ, փռվել էր ազատ ու հիմնավոր։ Իրենով լցրել էր նոմենկլատուրային առանձնասենյակի ամբողջ տարածությունը։ Նույնիսկ Լենինի գիպսե կիսանդրին էր փոքրացել կարմիր կտորով պաստառած պատվանդանի վրա։
Տղամարդը նայեց Բուշին ու հազիվ լսելի ասաց․
— Պատմեք։
Բուշը գրգռված հարցրեց․
— Ի՞նչ։ Ո՞ւմ։ ԸնդՀանրապես, ներեցեք, ո՞ւմ հետ գործ ունեմ։
Պատասխանը կարճ էր, ասես կետագծված․
— Հանդիպման մասին… Ինձ… Սորոկին… Գնդապետ Սորոկին…
Իր կոչումը հրապարակելով՝ գնդապետը, ասես վերջնականապես ուժասպառ, լռեց։
Ինչ֊որ բան Բուշին ստիպեց ենթարկվել։ Սկսեց պատմել նավապետ Ռուդիի մասին հոդվածը։
Գնդապետն անուշադիր էր լսում։ Ավելի ճիշտ, համարյա քնած էր։ Հիշեցնում էր ծույլ ուսանողին հարց տված պրոֆեսորի։ Հարց, որի պատասխանը կանխավ հայտնի է։
Բուշը պատմում էր՝ հետեւելով հոդվածում շարադրված փաստերին։ Խոսքը հանդիսավոր ավարտեց․
— Որտե՞ղ ես, Պա՛ուլ։ Ո՞ւր է քշում քեզ հեռավոր դեգերումների քամին։ Որտե՞ղ ես հիմա, իմ օտարերկրյա բարեկա՛մ…
— Բանտում,– անսպասելի պատասխանեց գնդապետը։
Նա թերթով խփեց սեղանին, ասես ճանճ էր սպանում, ու Հատ֊Հատ ասաց․
— Պաուլ Ռուդին բանտում է։ Ձերբակալել ենք որպես հայրենիքի դավաճանի։ Իսկական ազգանունը Ռյուտտի է։ Փախստակ էստոնացի է։ Յոթանասուն թվին բայդարկայով փախել է Շվեդիա։ Հետո հիմնավորվել է Համրուրգում։ Ամուսնացել է Լուիզա Ռեյշվիցի Հետ։ Չորրորդ տարին է՝ լողում է արեւմտագերմանական առեւտրական նավատորմի նավերով։ Վերջապես առաքեն ուղերթը կատարեց Էստոնիա։ Մենք նրան վաղուց էինք սպասում…
Գնդապետը դարձավ խմբագրին․
— Մեզ մենակ թողեք։
Խմբագրի համար տհաճ էր, որ դուրս են անում սեփական առանձնասենյակից։ Քրթմնչաց․
— Ես հենց պատրաստվում էի ձեւավորումները նայել։ Ու դուրս եկավ։
Գնդապետը դիմեց Բուշին.
— Ի՞նչ կասեք։
— Ցնցված եմ։ Ի՞նչ ասեմ։
— Ինչպես ասում են՝ սխալմունք եղավ։ Սակայն Բուշը հետեւում էր նախկին վարկածին․
— Ես նկարագրեցի ամբողջը՝ ինչպես եղել է։ Նավապետ Ռուդիի անցյալի մասին չեմ իմացել։ Ընկալել եմ որպես առաջադիմական մտածողությամբ օտարերկրացու։
— Լա՛վ,– ասաց գնդապետը,– ենթադրենք։ Եվ, համենայնդեպս, տհաճ դեպք է ձեզ համար։ Չափազա՛նց տհաճ։ Բիծ է ձեր լրագրողական հեղինակության վրա։ Նույնիսկ կասեի՝ գաղափարախոսական վրիպում։ Զգոնության կորուստ։ Պետք է ինչ֊որ բան անել…
— Հատկապես ի՛նչ։
— Մի գաղափար կա։ Ուզո՞ւմ եք մեզ օգնել։ Իսկ մենք համապատասխանաբար ձեզ կերաշխավորենք հաստիքային պաշտոնի։
— ՊԱԿ֊ո՞ւմ,– հարցրեց Բուշը։
— Ինչո՞ւ ՊԱկ֊ում։ «Սովետական Էստոնիա» թերթում։ Հաստիքային աշխատանքի մասին վաղուց եք երազում, չէ՞։ Մենք կարող ենք արագացնել։ Ժամկետը ձեզնից է կախված։
Բուշը լարվեց։ Գնդապետ Սորոկինը շարունակեց․
— Դուք կարող էիք մեզ հետաքրքրող ցուցմունքներ տալ։
— Այսի՞նքն։
— Նավապետ Ռուդիի վերաբերյալ… Օրինակ, որ ցանկացել է ձեզ… Մի խոսքով… Օգտագործել… Սեռական այլասերման իմաստով…
— Ի՜՞նչ,– Բուշը վեր թռավ։
— Հանգի՛ստ։
— Ինձ ինչի՞ տեղ եք դրել։ Մտքովս չէր անցնի, որ ՊԱԿ֊ում այդպիսի մեթոդներ են…
Գնդապետի աչքերը շողացին ածելու շեղբի պես։ Նա շառագունեց ու ձգվեց․
— Խորհուրդ կտայի՝ առանց բարձր բառերի։ Խորհուրդ կտայի մտածել։ Ձեր ապագան է վճռվում։
Բայց այստեղ Բուշը բացեց թեւերը։ Նա դանդաղ հանեց ամերիկյան սիգարետների տուփը։ Ծխախոտ կպցրեց «Ռոնսոն» այրիչով։ Հետո հանգիստ ասաց․
— Ձեր առաջարկն անբարոյական է։ Հակասում է իմ բարոյական սկզբունքներին։ Մենակ է՛դ էր ինձ պակաս՝ դուր գալ համասեռամոլին։ Մի խոսքով, հրաժարվո՛ւմ եմ։ Սեռական այլասերվածությունն ինձ համար չի… Ուզո՞ւմ եք գրեմ, որ ինձ խմացնում էր… Ասենք, էդ էլ էնքան ազնիվ չի․․․
— Դե ինչ,– ասաց գնդապետը,– ամեն ինչ պարզ է։ Վախենամ տանուլ տաք։
— Մի՞թե հնարավոր է հաղթել ՊԱԿ֊ին,– քրքջաց Բուշը։
Սրանով զրույցն ավարտվեց։ Գնղապետր մեկնեց։ Արդեն դռան մոտ նա մի անսպասելի արտահայտություն արեց․
— Դուք ավելի լավն եք, քան կարծում էի։
— Գնդապե՛տ, մի՛ դավաճանեք ոճին,– պատասխանեց Բուշը։
Նրան զրկեցին արտահաստիքային աշխատանքից։ Հնարավոր է՝ Սորոկինն էր հասել դրան։ Բայց ավելի շուտ՝ խմբագիրն էր ջանադրություն ցուցաբերել։ Բուշը նորից անցավ ծերացող կանանց խնամառությանը։ Չնայած առաջ էլ ամեն ինչ ճիշտ այդպես էր։
Հենց այդ օրերին Բուշը ծանոթացավ Գալինայի հետ։ Մինչ այդ նրան սիրում էր Մարիաննա Վիկենտեւնան։ Առեւտրի բնագավառի խոչոր գործիչ էր։ Բուշի համար վերնաշապիկներ ու փողկապներ էր գնում։ Հաշիվն էր փակում ռեստորաններում։ Կերակրում էր առողջ ու համեղ սնունդով։ Գրպանի փող Բուշին չէր տրվում, անմիջապես սկսում էր սիրահետել ուրիշ կանանց։
Հերթական խմբագրական հոնորարը ստանալով՝ Բուշն անհետանում էր։ Տուն էր գալիս ուշ գիշերով՝ սոխ ու դիմափոշի բուրելով։ Մի անգամ Մարիաննան չդիմացավ ու ճչաց․
— Որտե՞ղ էիր թրեւ գալիս, սրիկա՛։ Ինչի՞ ես գիշերվա կեսին հայտնվում։
Բուշը մեղավոր֊մեղավոր պատասխանեց․
— Առավոտր կգայի, ուղղակի փողս պրծավ…
Վերջսպես Մարիաննան ապստամբեց։ Գլխադասի մի տարեց աշխատողի հետ մեկնեց ծովափ։ Նրա կողքին ջահել ու թեթեւամիտ էր երեւում։ Բուշին դատարկ բնակարանում թողնել Մարիաննան, բնականաբար, չցանկացավ։
Եվ այստեղ հայտնվեց Գալինա Արկադեւնան։ Գործնականում՝ ոչնչից։ Գուցե՝ նյութի պահպանման օրենքով։
Բանն այն է, որ նա քաղաքացիական կարգավիճակ չուներ։ Գալինան նշանավոր էստոնացի հեղափոխականի, վայ թե հենց Կինգիսեպի այրին էր։ Դրա համար նրան թոշակի պես մի բան էին հատկացրել։
Բուշը նրա հետ ծանոթացավ ռոմանտիկ իրավիճակում։ Այն է՝ արհեստական լճի ափին։
Կադրիորգի հենց կենտրոնում մի ոչ մեծ, թաքնված լճակ կա՝ շրջապատված լորենու ծառուղիներով։ Ձեռնասուն սկյուռիկները ցատկոտում են խոտերի մեջ։
Ափին մոտ լողում են կարապները։ Թե ինչպես են այնտեղ հայտնվել՝ հայտնի չէ։ Փոխարենը՝ բոլորը գիտեն, որ էստոնացիներս սիրում են կենդանիներին։ Ինչ֊որ մեկը կարապների համար փոքրիկ նրբատախտակե խցիկ է պատրաստել։ Կադրիորգի հյուրերը նրանց հացի փշրանք են նետում։
Մայիսյան մի երեկո Բուղը նստել էր լճափի խոտերին։ Ծխախոտը վերջացել էր։ Արդեն երկրորդ օրն էր՝ փող չկար։ Նախորդ գիշերն անցկացրել էր «Սոյուզպեչատի» լքված կրպակում։ Բարեբախտաբար հատակին հին թերթեր էին թափված…
Բուշը ծամում էր խոտի դառը ցողունը։ Մտքերը հեռագրի պես կցկտուր ու անհանգիստ էին։
«…Ուտելիք… Ծխախոտ… Կացարան… Մարիաննան առողջարանում է… Աշխատանք չկա… Ծնողներիս դիմելն ամոթ է, իսկ գլխավորը՝ անիմաստ…»։
Երբ ու որտե՞ղ էր կերել վերջին անգամ։ Հիշվում էր երկու պատառ հաց՝ ինքնասպասարկման ճաշարանում։ Հետո՝ թթու խնձոր՝ ինչ֊որ մեկի այգու ցանկապատի վրա։ Ճանապարհի եզրին գտած վանիլային չորահացը։ «Սոյուզպեչատի» կրպակում հայտնաբերված կանաչ լոլիկը…
Կարապներհ երկու հսկա ծաղկեփնջի պես սահում էին ջրի երեսին։ Առանց նկատելի ջանքի հայթայթում էին իրենց կերը։ Փոքրիկ, քանդակեն գլուխները՝ ճկված պարանոցների վրա, ամեն վայրկյան կտրուկ իջնում էին ցած…
Բուշը մտածում էր ուտելիքի մասին։ Մտքերն ավելի ու ավելի կարճառոտ էին դառնում․
«…Կարապ… Թռչուն… Օրս…՝»։
Եվ այստեղ նախնիների կանչը Բուշի մեջ արձագանքեց թեթեւ նյարդային դողով։ Աչքերում շողաց նախնադարյան խարույկների արտացոլքը։ Նա քարացավ, ինչպես քաղաքային գերությունից ազատված որսաշունը ճահճում…
Ժամը տասին լրիվ կմթնի։ Ինքնահավան թռչունին որսալը րոպեական գործ է։ Փետրած կարապը միանգամայն կարող է սագի տեղ անցնել։ Իսկ մի ամբողջ սագ ունեցող Բուշը չի կորչի։ Ցանկալի հյուր՝ ուզածդ ընկերախմբում…
Բուշը կերպարանափոխվեց։ Հոգու խորքում հնչում էր որսորդական եղջերափողը։ Զգում էր չսափրած կզակի կարծրությունը։ Նախապատմական ուժ էր արթնացել Բուշի մեջ…
Եվ այստեղ հրաշք կատարվեց։ Ափին ծերացող կին հայտնվեց։ Այսինքն՝ որսը, որ Բուշն զգում էր հսկայական տարածության վրա։
Սեւ կարապները երբեք չեն իմանա, թե ով փրկեց իրենց կյանքը։
Կինը բարեկազմ էր ու սքանչելի։ Գլխավերեւը պտտվում էին թիթեռնիկները։ Երկնագույն օդեղեն զգեստը քսվում էր խոտերին։ Ձեռքին գիրք կար։ Աղոթողի պես սեղմել էր կրծքին։
Հեռատես Բուշը հեշտությամբ կարդաց վերնագիրը․ «Ախմատովա։ Բանաստեղծություններ»։
Նա դուրս թքեց խոտի ցողունը եւ ուժեղ ու խուլ բարիտոնով արտասանեց․
Նրանք թռիչում են, ճամփին են դեռ՝
Բառերը սիրո եւ ազատության,
Ես՝ աստվածային տագնապի մեջ,
Եվ համր են շուրթերն իմ սառցասառն…
Կինը դանդաղեցրեց քայլը։ Ափերը սեղմեց քունքերին։ Գիրքը, էջերը խշշացնելով, ընկավ խոտին։ Բուշը շարունակում էր․
Իսկ հետո՝ լույսը շռայլ ու շքեղ,
Իբրև շոգ, անուշ, թանձրահոս գինի…
Գիտակցությունս խանձել է արդեն
Շիկացած շնչով բուրավետ քամին․․․
Կինը լռում էր։ Դեմքը շփոթմունք ու սարսափ էր արաահայտում։ (Եթե, իհարկե, սարսափը կարող է կրքոտ ու ցնծուն լինել)։
Հետո, հայացքը խոնարհելով, կինը կամացուկ ասաց․
Բայց շուտով այնտեղ, ուր կեչիներն են
Շրշում՝ քսվելով պատուհաններին,
Վարդերը կարմիր պսակ կկազմեն,
Ու կշշնջան ձայները վերին…
(Նրա արտասանությամբ, ստացվեց «ձայնեվը»)։ Բուշը վեր կացավ։
— Դուք սիրո՞ւմ եք Ախմատովային։
— Բոլոր բանաստեղծություններն անգիր դիտեմ,— պատասխանեց կինը։
—Ի՜նչ զուգադիպություն։ Ես էլ… Իսկ ծաղիկնե՞ր։ Ծաղիկներ սիրո՞ւմ եք։
— Ծավիկներն իմ թուվությունն են… Իսկ թվչուննե՞րը։ Ի՞նչ կասեք թվչունների մասին։
Բուշը նայեց սեւ կարապներին, մի պահ դադար տվեց եվ ասաց․
Շիկահավե՞րն են մեր շուրջը թռչում,
Թե՞ ճայն էԷ ճախրում՝ քսվելով ամպին…
Անծանոթուհի՛։ Երանի թռչուն
Լինեմ ու հատիկ կտցեմ քո ափից…
— Դուք բանաստե՞ղծ եք,– հարցրեց կինը։
— Տողատակերին մեկ՜մեկ գրում եմ,– ամոթխած պատասխանեց Բուշը…
Օրը պաղում էր։ Լորենիների ստվերները երկարում էին։ Ջուրը կորցնում էր փայլը։ Թփուտներում ստվերներ էին շրջում։
— Սուրճ կխմե՞ք,— առաջարկեց կինը։– Տունս շատ մոտ է։
— Ներեցեք,– հետաքրքրվեց Բուշը,– իսկ երշիկ չունե՞ք։ Ի պատասխան հնչեց․
— Ես ամեն ինչ ունեմ միայնակ սրտի համար…
Երեք շաբաթ ապրեցի Բուշի ու Գալինայի մոտ։ Տարօրինակ, խելագար օրեր էին։
Առավոտր սկսվում էր մեղմ, հուզախռով երգեցողությամբ։ Գալինան տղեկային տենորով գեղգեղում էր․
Ա՜խ, հոգնեցի, հոգնեցի…
Գիշեր֊ցերեկ… Միայն դու…
Սիրեցյալն արձագանքում էր խուլ, մրսած բարիտոնով․
Կխեղդվեմ ես Դվինայում Հյուսիսային,
Թե վախճանս ինձ կգտնի ուրիշ անգամ…
Երկիրն արցունք չի հեղի իմ գերեզմանին,
Ընկերներս պիտի միայն մահս սգան…
Լինում էր, որ առավոտները պարում էին խոհանոցում։ Ընդ որում, ամեն մեկն իրենն էր երգում։
Թեյելիս Գալինան հայտարարում էր․
— Ինձ այսօր Վերոչկա ասեք։ Իսկ վաղվանից՝ Հազարան հավք… Ցերեկը հաճախ զանգում էր հեռախոսով։ Պատահական թվեր էր հավաքում։ Երբ պատասխանում էին, քնքշաձայն ասում էր․
— Այսօր հաճելի անակնկալ ակնկալեք։
Կամ․
— Զգուշացեք բալեհատիկ գլխարկով տիկնոջից։
Բացի այդ, Գալինան ժամերով վարժեցնում էր թափանցիկ, արագաշարժ թրաձկանը։ Ակվարիումի վրա կռացած՝ շշնիւմ էր․
— Քմահաճություն մի՛ անի, Ջի՛մ։ Ձեռքով արա մայրիկին…
Եվ վերջապես, Գալինան ապագան էր գուշակում։ Ինձ, օրինակ, ինչ֊որ գույնզգույն ուլունքներ զննելով, ասաց․
— Կյանքդ կավարտես Բրազիլիայի մի անկյունում։
(Այն ժամանակ, յոթանասունհինգ թվին, ծիծաղեցի։ Բայց հիմա համարյա վստահ եմ, որ հենց այդպես էլ կլինի)։
Բուշը օրեր շարունակ շրջում էր կանաչ խալաթով, որը Գալինան կարել էր պատուհանի վարագույրից։ Պատրաստում էր բանախոսությունը, որ կարդալու էր Նոբելյան մրցանակ ստանալիս։ Ճառը սկսվում էր հետեւյալ խոսքերով․
«Տիկնա՛յք եւ պարոնա՛յք։ Շնորհակալ եմ նման պատվի համար։ Ինչպես ասում են, լավ է ուշ, քան երբեք…»։
Այսպես էլ ապրում էինք։ Իմ տասնվեց ռուրլին արագ սպառվեց։ Ութ օրվա հերիքեց Գալինայի թոշակը։ Պետք էր աշխատանք փնտրել։
Ու հանկարծ աչքիս մի հայտարարություն ընկավ․ «Շտապ հնոցապաններ են պահանջվում»։
Դրա մասին ասացի Բուշին։ Չէի կասկածում, որ կհրաժարվի։ Բայց հանկարծ համաձայնեց ու նույնիսկ ոգեւորվեց․
— Հանճարեղ է,— ասաց նա,– այն է, ինչ պետք է։ Վաղուց արդեն ժողովրդական կյանքի ընդերքը սուզվելու ժամանակն է։ Ակունքներին հպվելու ժամանակը։ Ավելի մոտ բնությանը, ծերո՛ւկ։ Ավելի մոտ պարզ, մարդկային ուրախություններին։ Բնական, ամբողջական խառնվածքներին։ Անկցի մետաֆիզիկան եւ ամենայն տրանսցենդենտությունը։ Կեցցեն կռանն ու սալը…
Գալինան կամացուկ առարկում էր․
— Է՛վինկա, դու թույվ ես։
Բուշը խեթ նայեց կնոջը, ու նա լռեց…
Կաթսայատունը մռայլ, գետնանիստ շինություն էր՝ հսկա խողովակի ստորոտին։ Դռան կողքին հառնել էր քարածխի կույտը։ Հենց այդտեղ էլ թափված էին թիակները, երկու շրջված ձեռնասայլակ։
Ներսում խաղաղ գվվում էր երեք բաժանարար կաթսա։ Սնկի մոտ մի թիկնեղ պատանի էր կանգնած։ Ձեռքին՝ ծանր կրակխառնիչ։ Հրակալների վրա վետվետում էր վարդագույն կրակը։ Պատանին կնճռոտվում ու շրշում էր դեմքը։
— Ողջո՛ւյն,– ասաց Բուշը։
— Բարեւ՛,– պատասխանեց հնոցապանը։– Նորեկնե՞ր եք։
— Հայտարարությունով ենք եկել։
— Ուրախ եմ ծանոթանալու համար։ Անունս Օլեգ է։
Ասացինք մեր անունները։
— Մտեք կարգավարական,– ասաց Օլեգը։– Ներկայացեք Ցուրիկովին։
Մետաղադուռ փոքրիկ խցում կաթսաների աղմուկը խլացած էր։ Քերծմրծած սեղանին տեղեկագրեր ու գրաֆիկներ էին թափված։ Սեղանի գլխին՝ էժանանոց բարձրախոսը։ Նեղլիկ թախտին, երեսը թերթով ծածկած, քնած էր զինվորական հագուստով մի մարդ։ Թերթը հազիվ նկատելի թրթռում էր։ Սեղանի մոտ աշխատում էր ձիարշավորդի գլխարկով մեկը։ Մեզ տեսնելով՝ գլուխը բարձրացրեց․
— Նորեկնե՞ր եք։
Հետո վեր կացավ ու պարզեց ձեռքը․
— Ցուրիկով, ավագ կարգավար։ Նստե՛ք։
Նկատեցի, որ նախկին զինվորն արթնացավ։ Խշշոցով երեսից քաշեց թերթը։
— Խուդ,– կարճ ներկայացավ նա։
— Մարդիկ պետք են,– ասաց կարգավարը։– Դժվար գործ չի։ Իսկ հիմա եկեք ինձ հետ։
Իջանք խախուտ սանդուղքով։ Խուդը գալիս էր մեր հետեւից։ Օլեգը ձեռքով արեց ինչպես հին ծանոթների։
Կանգ առանք ձախ կողմի կաթսայի մոտ, ընդ որում՝ այնքան մոտիկ, որ շոգը խփեց երեսիս։
— Բացառիկ պարզունակ սարք է,– ասաց Ցուրիկովը։— Հնոց, հրակալներ, օդանցք… Ելքի վրա ջերմությունը յոթանասուն աստիճան պիտի լինի։ Հետադարձը՝ քառասունհինգ։ Հերթափոխի ընթացքում պաստրաստում եք քարածուխը։ Խորհուրդ չեմ տա սայլակը բերնեբերան լցնել․ շուռ կգա… Բանթողին պետք է մաքրել հրակալները, քերել խարամը… էսքան բան… Օրակարգը պարզ է․ մի օր աշխատում, երեքը հանգստանում ենք։ Վճարումը՝ գործավարձային։ Ամսական հեչի պես հարյուր հիսուն կստանաք…
Ցուրիկովը մեղ ուղեկցեց տղաների մոտ ու ասաց․
— Հուսով եմ՝ լեզու կգտնեք։ Չնայած բավական յուրօրինակ հասարակություն է։ Օլեժկան, օրինակ, բուդդիստ է։ «Ձեն» դպրոցի հետեւորդ։ Խաղաղության է փնտրում սեփական ոգու տաճարում։ Խուդը գեղանկարիչ է, համաշխարհային ավանգարդի ձախ թեւը։ Աշխատում է բնազանցական սինթետիզմի ավանդույթներով։ Գերազանցապես իրեր է նկարում՝ արկղեր, տուփեր, ծածկոցներ…
— Շարքը կոչվում է «Մեռյալ ճշմարտություններ»,– շփոթմունքից շիկնած՝ շշուկով պարզաբանեց Խուդը։
Ցուրիկովը շարունակեց․
— Իսկ ես պարզ մարդ եմ։ Ազատ օրերին զբաղվում եմ երաժշտության տեսությամբ։ Ի դեպ, ի՞նչ կարծիքի եք Բրիտտենի բազմատոնային հավելումների մասին։
Մինչ այդ Բուշը լուռ էր։ Բայց հանկարծ դեմքը ծամածռվեց։ Նա կարճ ու հատու ասաց․
— Գնացինք էստեղից։
Ցուրիկովն ու գործընկերները տարակուսած նայում էին մեր հետեւից։ Դուրս եկանք։ Բուշը մի զայրալից մենախոսություն արտասանեց․
— Սա կաթսայատուն չի։ Սա, կներես, ինչ֊որ Սորբոն է… Ես երազում էի սուզվել ժողովրդական կյանքի ընդերքը։ Ուժ առնել ակունքներից… Իսկ էստե՞ղ։ Ինչ֊որ ձենբուդդիստներ ու մետաֆիզիկներ։ Ինչ֊որ բոզական բազմատոնային հավելումներ։ Մի խոսքով, գնացինք տուն…
Ուրիշ ի՞նչ անեինք։
Գարնան մեզ դիմավորեց ցնծության ճիչերով։
— Ո՜նց էի վացում,– ասաց նա,– ո՜նց էի վացում։ Ոնց էիք մեղքս գավի՜ս…
Էլի երեք օր անցավ։ Գալինան մի քանի գիրք վաճառեց բուկինիստական խանութում։ Ես շրջեցի Տալլինի խմրագրությունները։ Պայմանավորվեցի արտահաստիքային աշխատանքի համար։ Ինչ֊որ փականագործից հարցազրույց վերցրի։ Ռեպորտաժ արեցի արդյունաբերական ցուցահանդեսից։ Ի հաշիվ գալիք հոնորարների՝ Շաբլինսկուց քսան ռուբլի խնդրեցի։ Սովամահությունը հետաձգվեց։
Ավելին, նույնիսկ առաջադիմում էի։ Եթե Լենինգրադում ինձ շարքային լրագրող էին համարում, ապա այստեղ համարյա ականավոր գործիչ էի։ Ավելի ու ավելի պատասխանատու առաջադրանքներ էին վստահում։ Գրում էի գրական ու թատերական նորույթների մասին, ամենօրյա խորագիր էի վարում՝ «Այլ կարծիք», ֆելիետոններ էի հորինում։ Իսկ ֆելիետոնն, ինչպես հայտնի է, ամենափնտրված ժանրն է թերթում։ Կարճ ասած, գործերս բավական արագ սկսեցին բարգավաճել։
Ինձ սկսեցին հրավիրել խմբագրության թռուցկաժողովներին։ Էլի մի ամսից՝ հիմնարկային երեկույթների։ Հրապարակումներիս մասին արդեն խոսում էին էստոնական Կենտկոմում։
Այդ ժամանակ վաղուց արդեն հեռացել էի Բուշից ու Գալինայից։ Խմբագրությունը սենյակ էր տվել Տոմպի փողոցում, արտահաստիքային աշխատակցի համար աննախադեպ արտոնություն։ Դա նշանակում էր՝ որոշել են շուտով հաստիքային աշխատանք տալ։ Եվ իսկապես, մեկ ամսից հաստիքացուցակում էի։
Խմբագիրն ասում էր․
— Ապշելու հումորի զգացում ունեք։ Ձեր բազմաթիվ աֆորիզմներ անգիր եմ հիշում։ Օրինակ սա․ «Երբ խիզախը լուռ է, վախկոտը սսկվում է…»։ Ձեր որոշ ֆելիետոններ պատմում եմ տնային տնտեսուհուս։ Ի դեպ, գերմանական գիմնազիա է ավարտել։
— Հա՜,— ասում էի,– հիմա ամեն ինչ պարզ է։ Հիմա հասկանում եմ որտեղից է ձեր անթերի պահվածքը։
Խմբագիրը չէր նեղանում։ Լիբերալ մտածողությամբ մտավորական էր։ Ընդհանրապես իրավիճակն այն ժամանակ լիբերալ էր։ Մերձբալթիկայում՝ առանձնապես։
Բացի այդ, մտածված ու ճարպիկ էի կոպտում։ Ծանոթներիցս մեկն այդ ոճը կոչում էր «Հարգալից լկտիություն»։
Արդեն ամենաքիչը երկու հարյուր հիսուն ռուբլի էի վաստակում։ Նույնիսկ քիչումիչ կարողանում էի ալիմենտ վճարել։
Համապատասխան ընկերներ էլ հայտնվեցին։ Երիտասարդ գրողներ էին, նկարիչներ, գիտնականներ, բժիշկներ։ Լիարժեք, լավ վաստակող մարդիկ։ Մենք թատրոն ու ռեստորան էինք այցելում, մեկնում կղզիները։ Մի խոսքով, ստեղծագործական մտավորականությանը բնորոշ կյանք էինք վարում։
Այդ բոլոր ամիսներին հիշում էի Բուշին։ Չէ՞ որ Տալլինը փոքրիկ, մտերմիկ քաղաք է։ Ծանոթիդ գոնե շաբաթը մեկ հաստատ կհանդիպես։
Բուշը իմ հաջողություններին չէր նախանձում։ Ընդհակառակը, ուրախ կրկնում էր․ «Գործի՛ր, ծերո՛ւկ։ Մերոնք հանգուցային դիրքեր պիտի գրավեն պետության մեջ»։
Բուշին պարտք տվեցի։ Մի քսան անգամ նրա փոխարեն վճարեցի Մյունդի-բարում։ Այսինքն ինձ պահում էի ինչպես հարկն է։ Ուրիշ ի՞նչ անեի։ Հո պաշտոնս չէի՞ տալու։
Ազնիվ խոսք, խույս չէի տալիս Բուշից։ Պարզապես տարբեր սոցիալական խմբերում էինք։
Ավելին, նույնիսկ պնդեցի, որ Բուշին նորից որպես արտահաստիքային հեղինակ օգտագործեն։ Անկեղծ ասած, ստիպված էի զգալի դիմադրություն հաղթահարել։ Նավապետ Ռուդիի պատմությունը դեռ չէր մոռացվել։
Հասկանալի է, Բուշին արդեն քաղաքական նյութեր չէին վստահում։ Կենցաղային, մարզական, մշակութային լուրեր էր գրում։ Աշխատում էի նրա յուրաքանչյուր հրապարակում գովաբանել թռուցկաժողովում։ Բուշը սկսեց ավելի ու ավելի հաճախ հայտնվել խմբագրության միջանցքներում։
Այդ ընթացքում փոքր֊ինչ խամրել էր։ Շալվարի մաշված ծնկները պսպղում էին։ Պիջակն ակնհայտորեն մաքրման կարիք ուներ։ Բայց ծերացող կանայք (իսկ նրանց թիվը մեծ է ուզածդ խմբագրությունում) Բուշին տեսնելիս շարունակում էին տառապագին կարմրել։ Նշանակում է՝ նրա առավելությունները դրսից չէին, ներսում էին։
Խմբագրությունում Բուշն իրեն համեստ ու քաղաքավարի էր պահում։ Ղեկավարությանը բարեւում էր գլխի անխոս շարժումով։ Շարքային լրագրողների հետ նորություններ էր փոխանակում։ Հաճոյախոսում էր կանանց։
Հիշում եմ՝ խմբագրությունում նշվում էր մեքենագրական բյուրոյի վարիչ Լորեյդա Ֆիլիպովնա Կոժիչի վաթսունամյակը։ Բուշը նրան մի քնքուշ փոքրիկ բանաստեղծություն նվիրեց․
Հառաչում եմ Լորեյդային հանդիպելիս…
Ի՞նչ է հուշում սրա մասին Ֆրեյդը ինձ…
Դրանից հետո Լորեյդա Ֆիլիպովնան մի շաբաթ շարունակ պայծառացած ու գունատ էր միաժամանակ…
Նոմենկլատուրային աշխատողները մի հրապուրիչ հատկություն ունեն։ Հիշաչար չեն, թեկուզեւ հենց այն պատճառով, որ ծույլ են։ Նրանց ուժը չի բավականացնում վրեժխնգիր մղումներին։ Իսկական չարության համար իսկական ոգեշնչում է պետք։ Բարեկեցության բազում տարիների ընթացքում զգացմունքները բթանում են զիջողամտության աստիճանի։ Նրանց մտքերն այնքան անկենդան են, որ ժամանակ առ ժամանակ բարություն են հիշեցնում։
«Սովետական Էստոնիայի» խմբագիրը բարեհոգի մարդ էր։ Հասկանալի է՝ մինչեւ այն պահը, երբ չար ու դաժան էր դառնում։ Քանի դեռ․ դրան չեն մղել համապատասխան հրահանգները։ Հայտնի է, որ օրինավոր մարդը նա է, ով ստորություն անելուց հաճույք չի ստանում…
Մի խոսքով, Բուշին թույլատրեցին տպագրվել։ Սկզբում թղթակցությունները խիստ մանրակրկիտ էին խմբագրում։ Հետո պարզ դարձավ, որ Բուշը փոխվել, հասունացել է։ Նրա թղթակցություններն ավելի ու ավելի ծավալուն ու նշանակալի էին դառնում։ Բուշի երեք թե չորս ակնարկները վաքրիկ սենսացիա առաջացրին։ Նա զգալիորեն առանձնանում էր տեղի ժուռնալիստական կադրերի ֆոնին։
Դեկտեմբերին խմբագիրը նորից խոսեց Բուշին հաստիքային տեղ տալու մասին։ Բացի այդ, Բուշի համար պայքարում էին տեղկոմի բոլոր ծերացող կանայք։ Ասենք, ես ու Շաբլինսկին էլ եռանդուն աջակցում էինք։ Մի թռուցկաժողովում ասացի․ «Պետք է ավելի լիարժեք օգտագործել Բուշին։ Հակառակ դեպքում նրան կմղենք դեպի սայթաքուն դիսիդենտական ուղին…»։
Բուշին աշխատանքի տեղավորելը գաղափարախոսական միջոցառման բնույթ էր ստանում։ Խմբագիրը ժպտալով նայում էր նրա կողմը։ Բուշի բախտը կարող էր վճռվել տեսանելի ապագայում։
Մոտենում էր Նոր տարին։ Ներհիմնարկային ավանդական երեկույթ էր նախատեսվում։ Ինչպես նման դեպքերում ընդունված է՝ զգալիորեն ակտիվացան անբանները։ Երկու հարբեցող էջկապ թռան օղու հետեւից։ Նամակների բաժնի հաստաբեստ օրիորդները բուտերբրոդներ էին պատրաստում։ Արտագնա թղթակիցներ Ռուշկիսն ու Բոգդանովը սեղան էին գցում։
Աշխատանքն այդ օրը սովորականից շուտ ավարտեցինք։ Արտահաստիքային հեղինակներին խնդրեցին մնալ։ Խմբագիրը կանչեց Բուշին եւ ասաց․
— Հուսամ՝ երեկոյան կհանդիպենք։ Ուզում եմ ձեզ հաճելի նորություն հայտնել։
Աշխատակիցներր թրեւ էին գալիս միզանցքներում։ Առանձնապես անհամբերները կենցաղի բաժնում հավաքվեցին։ Սենյակից լսվում էր բաժակների զնգոցը։
Ոմանք գնացին տուն՝ հագուստը փոխելու։ Ժամը վեցի կողմերը վերադարձան։ Բուշը պճնվել էր արտասահմանյան ծխախոտագույն կոստյումով։
Լաքած կոշիկները պսպղում էին։ Վերնաշապիկը գրասենյակային շրշոց էր արձակում։
— Հրաշալի տեսք ունես,– ասացի նրան։ Բուշը ամաչկոտ ժպտաց․
— Գալինան երեկ ատամները ծախեց։ Երկու պլատինե շապիկ տարավ ոսկերիչին։ Ու էս լծասարքն առավ։ Նրանից հետո ոնց թողես նրան…
Տեղավորվեցինք քարտուղարության ընդարձակ սենյակում։ Ավարտական պատրաստություններն էին։ Բոլորը բարձր էին խոսում, ծխում, ծիծաղում։
Ընդհանրապես՝ խմբագրական հարբեցողությունները դեմոկրատիայի հաղթանակն են։ Կարելի է գլխավոր խմբագրի հոգու հետ խաղալ։ Ճշտել, թե ով է դարաշրջանի ամենահանճարեղ ժուռնալիստը։ Գժգոհել որեւէ մեկից։ Աներեւակայելի հաճոյախոսություններ անել։ Կարելի է, օրինակ, այսպիսի ելույթներ լսել․
— Լսի՛, ծերո՛կ, դու հսկա ես։ Դու ֆոտոռեպորտաժի Պագանինին ես։
— Իսկ դու,– լսվում էր ի պատասխան,– տնտեսական առաջնորդողի Շեքսպիրն ես…
Այստեղ լուծվում են ընթացիկ սիրային կոնֆլիկտները։ Դավեր են նյութվում։ Թաքուն առաջադրվում են Պատվո տախտակի թեկնածուներ։
Այլ կերպ ասած՝ ամենօրյա խմբագրական բաբղակն այստեղ չափ ու կարգ է դառնում։ Վերջնականապես տիրում է խմբագրությանը բնորոշ մթնոլորտ՝ իր լարված, տենդագին ստերջությամբ։
Բուշը զարմանալիորեն խիստ ու զուսպ էր։ Նստեց բազկաթոռին։ Դարակից գիրք վերցրեց։ Սուզվեց ընթերցանության մեջ։ Գիրքը վերնագրված էր «Ուղղղագրության եւ կետադրության բարդ դեպքերը»։
Վերջապես բոլորին հրավիրեցին սեղանի մոտ։ Խմբագիրը սպասեց կատարյալ լռություն տիրի եւ ասաց․
— Բարեկամնե՛ր։ Ահա եւ անցավ աշխատանքով հագեցած եւս մեկ տարի։ Մենք հիշելու շատ բան ունենք։ Ունեցանք եւ՛ դառնություններ, եւ՛ ուրախություններ։ Եղան նվաճումներ ու անհաջողություններ։ Սակայն ցանկանում եմ ասել, որ ընդհանուր առմամբ թերթը հասել է զգալի հաջողությունների։ Մենք ավելի ու ավելի հաճախ ենք լուրջ, արտահայտիչ ու խորաթափանց նյութեր հրապարակում։ Ավելի ու ավելի քիչ ենք վրիպումներ ու սխալներ թույլ տալիս։ Համոզված եմ, որ գալիք տարում ավելի համերաշխ ու համախմբված կաշխատենք… Այսօր ինձ զանգեցին Կենտրոնական կոմիտեից։ Իվան Գուստավովիչ Կէբինն իր ողջույններն էր հղում ձեզ։ Թույլ տվեք ի սրտե միանալ նրան։ Շնորհավոր Նոր տարի, բարեկամնե՛րս…
Դրանից հետո բազմաթիվ բաժակաճառեր եղան։ Խմեցին գլխավոր խմբագրի եւ պատասխանատու քարտուղարի կենացը։ Համեստ աշխատավորների՝ սրբագրիչների ու մեքենագրուհիների համար։ Արտահաստիքային թղթակիցների եւ․ ակտիվ բանթղթակիցների։ Ինչ֊որ մեկը խոսում էր քաղաքական զգոնության մասին։ Ինչ֊որ մեկն առաջարկում էր ֆուտբոլի թիմ ստեղծել։ Խմբագրության մատնիչ Իգոր Գասպլը միմյանց թիկունք կանգնելու կոչ էր անում։ Միշկա Շաբլինսկին բաժակ բարձրացրեց՝ մեր հմայիչ կանանց համար…
Սենյակը լցվել էր ծխով։ Բոլորը, բաժակներն առած, ցրվել էին այսուայնկողմ։ Ուտելիքն արագ հալվում էր։
Տորչինան, կենցաղի բաժնից, համոզում էր խմբովի երգել։ Բըկովերը պարտքերն էր վերադարձնում։ Տնտեսվար Մելեշկոն վշտացած էր․
— Ըստ երեւույթին էդպես էլ չեմ իմանա՝ ով թռցրեց հանրային ջեռուցիչը…
Շուտով հայտնվեց հավաքարար Հիլդան։ Սենյակն ազատելու ժամանակն էր։
— Մի տասը րոպե էլ,– ասաց խմբագիրն ու անձամբ հիլդային մեկնեց շամպայնի գավաթը։
Հետո շեմին հայտնվեց գլխավոր խմբագրի կինը՝ Զոյա Սեմյոնովնան։ Ձեռքին մելքիորե հսկա սկուտեղ էր։ Վրան նրբաձայն զնգում էին սուրճի գավաթները։
Մինչ այդ Բուշն անշարժ նստած էր։ Բաժակը դրել էր ռադիոլայի կափարիչին։ Ծնկներին բաց տեղեկատուն էր։
Հետո Բուշը վեր կացավ։ Լայն ժպտալով՝ մոտեցավ Զոյա Սեմյոնովնային։ Անսպասելիորեն ինչ֊որ սրընթաց ֆուտբոլային շարժում արեց։ Ու լաքած կոշիկի զորեղ հարվածով դեն շպրտեց սկուտեղը ապշահար կնոջ ձեռքերից։
Սենյակը լցվեց զրնգոցով։ Սուրճով խաշված աշխատակիցները սուր ճիչեր էին արձակում։ Լյուբա Տորչինան ծղրտաց եւ ուշաթափվեց…
Չորս արտահաստիքային բռնեցին Բուշի ձեռքերը։ Բուշը չէր դիմադրում։ Դեմքին քարացել էր երջանիկ ժպիտը։
Ինչ֊որ մեկն արդեն զանգել էր միլիցիա։ Ինչ֊որ մեկը՝ «շտապօգնություն»…
Երեք օր անց Բուշին զննեց հոգեբուժական հանձնաժողովը։ Նրան միանգամայն մեղսունակ ճանաչեցին։ Արդյունքում՝ դատեցին խուլիգանության համար։ Բուշը երկու տարի ստացավ, պայմանական։
Դեռ լավ է, որ խմբագիրր ավելի խիստ պատիժ չէր պահանջել։ Այսինքն՝ Բուշը էժան պրծավ։ Բայց ժուռնալիստիկայի մասին մտածելն արդեն ծիծաղելի կլիներ…
Այստեղ մի ամսից Բուշին կորցրի տեսադաշտից։ Մեկնել էի Լենինգրադ՝ ընտանեկան գործերս կարգավորելու։ Վերադառնալով՝ զանգեցի նրան, հեռախոսը չէր աշխատում։
Բուշին չէի մոռացել։ Հույս ունեի, որ քաղաքի կենտրոնում կհանդիպեմ։ Այդպես էլ եղավ։
Բուշը կանգնել էր լուսանկարչատան ցուցափեղկի առաջ ու ինչ֊որ ժպտուն հրեշների էր զննում։ Ձեռքին կիսատ ֆրանսիական բուլկի կար։ Ամեն ինչ խոսում էր կատարյալ պարապության մասին։
Առաջարկեցի մտնել «Կունգլա» բար։ Հենց կողքներիս էր։ Բուշը ասաց․
— Էնտեղ պարտք ունեմ։
— Շա՞տ։
— Վեց ռուբլի։
— Ավելի լավ,– ասում եմ,– համ էլ պարտքը կփակենք։
Հանվեցինք, բարձրացանք երկրորդ հարկ, նստեցինք պատուհանի տակ։ Ուզում էի հասկանալ՝ ինչ էր կատարվել։ Ինչի՞ համար էր այդ վայրենի արարքը։ Ի՞նչ էր՝ նյարդային պոռթկո՞ւմ։ Գիտակցության մթագնո՞ւմ։ Բուշն ինքը խոսեց թեմայից․
— Հասկացիր, ծերո՛ւկ։ Խմբագրությունում միայն բորենիներ են։ Հետո ուղղեց․
— Բացի քեզանից, Շաբլինսկուց ու չորս թշվառ պառավներից… Մի խոսքով, խոզերը գերակշռում են։ Եվ ահա էդ ապուշ երեկույթն է։ Ու սկսվում են էդ բոլոր անպատկառ խոսակցությունները։ Իսկ ես նստել ու սպասում եմ, թե հաստաքամակ խմբագիրը երբ է ինձ երջանկացնելու։ Ու ծլում է էդ ծռոտ Զոյկան՝ մատուցարանով։ Ու բոլորը մի՛ բան են ուզում՝ քացով տալ էդ բոզական մատուցարանին։ Եվ էստեղ հասկացա՝ վրա է հասել պատասխանատու պահը։ Հիմա կվճռվի՝ ով եմ ես։ Ասպե՞տ, ինչպես ասում է Գալկան, թե՞ աղբ, ինչպես պնդում են մնացած բոլորը։ Եվ էդ ժամանակ վեր կացա ու…
Մոտ մի ժամ նստեցինք բարում։ Պիտի խմբագրություն գնայի։ Հարցազրույց էի վերցնելու ինչ֊որ առաջադիմական ֆրանսիացուց։ Հարցրի․
— Ո՞նց է Գալինան։
— Ոչինչ– ասաց Բուշը,– վիրահատություն տարավ… Ինչ֊որ կանացի բան էր…
Իջանք սպասասրահ։ Հաշմանդամ հանդերձապահը փայտե արգելապատի հետեւը թերմոսից թեյ էր խմում։ Բուշը նրան պարզեց ալյումինե համարը։
Հանդերձապահը հանկարծ զայրացավ.
— Համարը թվով ներքեւ հանձնելն իսկական բռիություն է։
Բույր լսեց ու ասաց.
— Ամեն մարդ իր խնդիրներն ունի…
Դրանից հետո հազվադեպ էինք տեսնվում։ Շատ զբաղված էի խմբագրությունում։ Նաեւ պատմվածքներիս ժողովածուն էի պատրաստում տպագրության։
Մի անգամ Բուշին ձիարշավարանում հանդիպեցի։ Ընկած մարդու տեսք ուներ։ Հարկ եղավ մի քիչ փող տալ։ Բուշը շնորհակալություն հայտնեց ու անմիջապես վազեց խմիչքի հետեւից։ Չսպասեցի նրան։ Հեռացա։
Հետո երկու անգամ հանդիպեցինք փողոցում ու տրամվայում։ Բուշը վերջնականապես կործանվել էր։ Մենք խոսելու բան չունեինք։
Ամռանն ինձ ուղարկեցին բուլղարական կինոփառատոնին։ Առաջին արտասահմանյան գործուղումս էր։ Այսինքն՝ իմ հանդեպ քաղաքական վստահության նշան եւ իմ օրինավորության ակնհայտ վկայություն։ Վերադառնալով ապշեցուցիչ պատմություն լսեցի։
Տալլինում տոնում էին Նոյեմբերի 7֊ը։ Շքերթավորների շարասյուներր շարժվում էին դեպի քաղաքի կենտրոն։ Կառավարական տրիբունան Կենտրոնական կոմիտեի շենքի դիմաց էր։ Երաժշտություն էր հնչում։ Հրապարակում թռչում էին փուչիկները։ Հաղորդավարը ողջույններ ու շնորհավորանքներ էր բղավում։
Մարդիկ ցոլցապաստառներ ու առաջնորդների նկարներն էին տանում։ Միլիցիոներները կարգ էին պահպանում։ Բոլորի տրամադրությունը բարձր էր։ Ինչ էլ ասես, համենայնդեպս տոն է։
Շքերթավորների մեջ էր նաեւ Բուշը՝ ձեռքին փայտե կոթով նրբատախտակի մի կտոր։ Ձյուն մաքրելու թիակի նման։ Վրան կանաչ գուաշով մեծ–մեծ գրած էր․
«Արժանի հակահարված տանք համաշխարհային իմպերիալիզմի թշնամիներին»։
Այդ պաստառը ձեռքին՝ Բուշը Կադրիորգից հասավ դաշնամուրի գործարան։ Եվ միայն այնտեղ միլիցիոներները վերջապես գլխի ընկան։ Ովքե՞ր են էդ «կապիտալիզմի թշնամիները»։ Ո՞ւմ ենք «արժանի հակահարված» տալու…
Բուշը չէր դիմադրում։ Խցկեցին փակ սեւ մեքենան ու հասցրին Պագարի փողոց։ Երեք րոպեից նրան հարցաքննում էր անձամբ գեներալ Պորկը։
Բուշը հարցերին հանգիստ ու անշփոթ էր պատասխանում։ Իր մեղավորությունը կտրականապես ժխտում էր։ Ասում էր, որ տեղի ունեցածը թյուրիմացություն է, սխալ ցրվածության պատճառով։
Գեներալը ժամուկես զրուցեց Բուշի հետ։ Առժամանակ քաղաքավարի էր, հետո անսպասելի բարձրացրեց ձայնը։ Բուշին մեկ Էռնեստ Լեոպոլդովիչ էր մեծարում, մեկ գոռում էր «Կգնդակահարեմ, շո՛ւն»։
Ի վերջո, արդարանալը ձանձրացրեց Բուշին։ Նա թուղթ ու մատիտ խնդրեց։ Գեներալը թեթեւացած շունչ քաշեց ու նրան պարզեց ինքնահոս գրիչը․
— Անկեղծ խոստովանությունը կարող է թեթեւացնել ձեր պատիժը…
Մի րոպեի չափ Բուշը նայում էր պատուհանին։ Հետո ժպտաց ու գեղեցիկ, թեք ձեռագրով գրեց․
«Հայտարարություն»։
Ապա․
«1․ Խորին մտահոգությունս եմ հայտնում Մերձրալթիկայի եւ Անդրկովկասի քրիստոնյա–բապտիստների ճակատագրի վերաբերյալ։
2․ Ամերիկյան մտավորականությանը կոչ եմ անում միանշանակ արձագանքել Կրեմլի չարաշահումներին քաղաքացիական ազատությունների բնագավառում։
3․ Իմ պատմական հայրենիքը՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն անարգել վտարանդվելու իրավունք եմ պահանջում։
Ստորագրությունը՝ Էռնստ Բուշ, խղճի կալանավոր»։
Գեներալը կարդաց հայտարարությունն ու գցեց աղբարկղը։ Նա որոշեց հին ու փորձված մեթոդը կիրառել։ Պարզապես վեր կացավ ու անխոս դուրս եկավ սենյակից։
Դա, որպես կանոն, անվրեպ էր ազդում։ Առանձնասենյակում մնացած հարցաքննվողն ահավոր նյարդայնանում էր։ Անորոշությունը ցանկացած սպառնալիքից շատ ավելի էր վախեցնում։ Մարդիկ սկսում էին վերլուծել իրենց պահվածքը։ Տենդագին փրկության ելքեր էին որոնում։ Խճճվում անիմաստ խորամանկությունների ոստայնում։ Տառապագին սպասումը նրանց վերածում էր դողացող անասունի։ Գեներալը հենց դրան էլ ձգտում էր։
Նա վերադարձավ քառասուն րոպեից։ Եվ այն, ինչ տեսավ, ապշեցրեց։ Բուշը անխռով քնել էր՝ գլուխը արձանագրությունների տրցակին։
Հետագայում գեներալը պատմում էր․
— Ի՜նչ ասես չի պատահել իմ առանձնասենյակում։ Մարդիկ երակներն էին կտրում։ Մոխրամանում վառում նոթատետրերը։ Փորձում էին դուրս թռչել պատուհանից։ Բայց որ քնե՜ն, առաջին անգամն էր…
Բուշին տարան հոգեբուժարան։ Տեղի ունեցածը գեներալին հոգեկան խանգարման ակնհայտ նշան էր թվում։ Հնարավոր է՝ դա հեռու չէր իրականությունից։
Բուշին բաց թողեցին միայն կես տարի անց։ Այդ ընթացքում իմ կյանքում էլ փոփոխություններ եղան։
Դժվար է հիշել, թե այդ ամենն ինչից սկսվեց։ Երկու անգամ ինչ֊որ ավելորդ բան ասացի։ Վիճեցի Գասպլի հետ, որը համապատասխան մարմինների մարդն էր։ Մի անգամ հարբած ներկայացա Կենտկոմ։ Էստոնիայի գրողների կոնֆերանսում առարկեցի անձամբ ընկեր Լիպպոյին…
Թերթում կարիերա անելու համար մշտական ջանադրություն է պահանջվում։ Կանգ առնելը անձնատուր լինել կնշանակի։ Ըստ երեւույթին, ես դրա համար չէի ծնվել։ Ինչ֊որ պահի տեղապտույտ անելով՝ արգելակեցի ու՝ վերջ…
Հիշեցին, որ առանց տալլինյան գրանցման եմ աշխատում։ Տեղեկացան մասամբ հրեական ծագմանս մասին։ Ասենք, Բուշի հետ կապերն էլ չէին ամրապնդում իմ հեղինակությունը։
Ի լրումն՝ Էստոնիայում քաղաքական անկարգություններ սկսվեցին։ Մի խումբ այլախոհներ հանրագրով դիմեցին Վալդհայմին։ Ժողովրդավարացում ու ինքնորոշում էին պահանջում։ Երեք օրից նրանց հուշագիրը հրապարտկեց արեւմտյան ռադիոն։ Մեկ շաբաթ անց Մոսկվայից ցուցում ստացվեց, ուժեղացնել դաստիարակչական աշխատանքը։ Դա նշանակում էր ՝ մեկնումեկին պաշտոնանկ անել, վռնդել, աստիճանն իջեցնել։ Այս ամենը, հասկանալի է, ի լրումն հուշագրի հեղինակների գործի քննության… Տնտեսվար Մելեշկոն խմբագրությունում ասում էր․
— Կարող էին դիմել իրենց ղեկավարությանը։ Էդ ի՜նչ Հայմ են մոգոնել…
Ես հարմար էի գալիս բռնաճնշումներին։ Եվ ինձ ազատեցին։ Միաժամանակ՝ տպարանում ոչնչացվեց պատմվածքներիս համարյա պատրաստի ժողովածուն։ Եվ այդ ամենը՝ որ Կրեմլի պետերին զեկուցեն, թե միջոցները ձեռք են առնված։
Ես, իհարկե, միակ զոհը չէի։ Այդ նույն օրերին փակվեց ձիարշավարանը՝ բուրժուական տրամադրությունների բուծարանը։ Ժուռնալիստների միության բուֆետում դադարեցվեց ոգելից խմիչքների վաճառքը։ Խանութներից անհետացավ ապուխտը։ Չնայած դա արդեն ուրիշ պատմություն է…
Մի խոսքով, էստոնական լիբերալիզմի վերջը եկավ։ Ժողովրդի լավագույն մասը՝ երկու երիտաարդ գիտնական, անցավ ընդհատակ…
Ինձ զրկեցին հաստիքային պաշտոնից։ Առաջարկեցին հեռանալ «սեփական ցանկությամբ»։ Նորից խորհուրդ տվեցին բանթղթակից դառնալ։ Մերժեցի։
Լենինգրադ վերադառնալու ժամանակն էր։ Մանավանդ որ ընտանեկան կյանքն էլ կարող էր կարգի ընկնել։ Տարածությամբ բաժանված՝ մարդիկ խելամիտ են դառնում։
Տոմպի փողոցում իրերս էի հավաքում։ Հանկարծ հեռախոսը զնգաց։
Ճանաչեցի Բուշի ձայնը․
— Ծերո՛ւկ, սպասի ինձ։ Թռչո՜ւմ եմ։ Ավելի ճիշտ, ոտով եմ գալիս։ Մի կոպեկ փող չունեմ։ Բայց արժեքավոր նվեր եմ բերում։
Իջա գինի առնելու։ Քառասուն րոպեից հայտնվեց։ Տեսքը ավելի լավ էր, քան կես տարի առաջ։ Հարցրի․
— Գործերը ո՞նց են։
— Ոչինչ։
Բուշը պատմեց, որ հաշվառված է հոգեբուժարանում։ Ու նաեւ պարբերաբար քարշ են տալիս պետանվտանգություն։
Հետո Բուշը մի քիչ աշխուժացավ ու ձայնն իջեցրեց․
— Ահա, քեզ համար եմ բերել, ի հիշատակ։
Նա արձակեց պիջակը։ Ծոցից մի քառածալ թուղթ հանեց։ Գոհունակ տեսքով պարզեց ինձ։
— Էս ի՞նչ է,– հարցրի ես։
— Պատի թերթ։
— Ի՞նչ պատի թերթ։
— ՊԱԿ֊ի տեղական բաժանմունքի։ Վերնագիրը տեսնո՞ւմ ես՝ «Վահան եւ սուր»։ Լիքը հետաքրքիր բան կա։ Ինչ֊որ ավագի քննադատում են հարբեցողության համար։ Ֆարցովշչիկների մասին հոդված կա։ Էս էլ՝ խուլիգանների վերաբերյալ բանաստեղծություն․
Ու պճնամոլը շշով հարվածեց
Շքանշաններ վաստակած ծերին։
Նրա ալեհեր ծոծրակը բացվեց,
Արյունն է հորդում՝ ինչպես աղբյուրից…
— Ինչ կա որ,– ասաց Բուշը,– վատ չի։
Հետո սկսեց պատմել, թե ինչպես է հաջողացրել պատի թերթը։
— Կանչում է էդ խփնված Սորոկինը։ Էլի իր ապուշ խոսակցություններն է սկսում։ Ես բոլոր փաստարկները հերքում եմ Մարքսի մեջբերումներով։ Սորոկինը գնում է։ Ինձ մենակ է թողնում իր պիդառածային առանձնասենյակում։ Մտածում եմ՝ ի՞նչ վերցնեմ, Սերյոգային ի հիշատակ։ Տեսնեմ՝ պատի թերթը պահարանի գլխին։ Վերցրի, խոթեցի վերնաշապիկիս տակ։ Ընծայում եմ որպես հուշանվեր։
— Արի՛,– ասում եմ,– վառենք, կորչի գրողի ծոցը։ Փորձանքից հեռու։
— Արի՛,– համաձայնեց Բուշը։
Մենք կտոր֊կտոր արեցինք պատի թերթն ու վառեցինք զուգարանակոնքում։
Արդեն ուշանում էի։ Տաքսի կանչեցի։ Բուշը հետս եկավ կայարան։
Կառամատույցում նա բռնեց ձեռքս․
— Ի՞նչ կարող եմ անել քեզ համար։ Ինչո՞վ օգնեմ։
— Ամեն ինչ կարգին է,— ասում եմ։
Բուշը մի պահ մտքի մեջ ընկավ․ տառապանքով ինչ֊որ որոշում էր կայացնում։
— Կուզե՞ս,– ասաց նա,– ամուսնացիր Գալինայի հետ։ Զիջում եմ, ընկերաբա՚՛։ Կարողանում է ծաղիկներ նկարել, կծախեք։ Մի ամսից սիամական փիսիկներն են ծնվելու։ Ամուսանացիր, չես զղջա։
— Ես,– ասում եմ,– ճիշտն ասած, ամուսնացած եմ։
— Դո՛ւ գիտես,– ասաց Բուշը։
Ես գրկեցի նրան։ Հետո նստեցի գնացք։
Բուշը միայնակ կանգնել էր կառամատույցին։ Կարծեմ չեմ ասել, որ փոքրամարմին էր։
Ձեռքով արեցի։ Ի պատասխան Բուշը բարձրացրեց բռունցքը՝ «ռոտ ֆրո՛նտ»։ Հետո մատները չռեց՝ «վի՛կտորի»։
Գնացքր շարժվեց։
Արդեն վեցերորդ տարին է՝ ապրում եմ Ամերիկայում։ Կինս ու աղջիկս՝ Կատյան, ինձ հետ են։ Հերթական ջինսը առնելով՝ Կատյան քառասուն րոպե տրորում է ոտքերով։ Հետո ծնկներն է ծակծկում…
Վերջերս մեկը ձայն տվեց Բրուքլինում։ Հետ նայեցի ու ճանաչեցի Գրիշանյային։ Նրան, որ ինձ Տալլին էր հասցրել։
Մտանք ռեստորան։ Գրիշանյան պատմեց, որ ընդամենը կես տարի է նստել։ Հետո հաջողվել էր ինչ֊որ մեկին կաշառք տալ, ու բաց էին թողել։
— Որ առել ես, կարողացի տալ,– փիլիսոփայորեն նկատեց Գրիշանյան։
Հարցրի՝ ո՞նց է Բուշը։ Նա ասաց․
— Գաղափար չունեմ։ Շաբլինսկուն պատասխանատու քարտուղար են նշանակել…
Պայմանավորվեցինք, որ կզանգենք։ Ես այդպես էլ չզանգեցի։ Ինքն էլ…
Մի ամիս առաջ թերթերում կարդացի նավապետ Ռուդիի մասին։ Չորս տարի նստել էր Մորդովիայում։ Հետո ինչ֊որ կազմակերպություններ էին միջամտել։ Նավապետին ժամկետից շուտ ազատել էին։ Հիմա ապրում է Համրուրգում։
Բուշի մասին ո՜ւմ ասես հարցուփորձ չեմ արել։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ Բուշը բանտում է։ Այլ տեղեկություններով՝ ամուսնացել է ձկնարդյունաբերության մինիստրի այրու հետ։ Երկու վարկածն էլ ճշմարտանման են։ Ու երկուսն էլ դառնություն են պատճառում։
Որտե՞ղ է հիմա նա՝ այլախոհ ու սրտակեր, շիզոֆրենիկ, պոետ ու հերոս, խաղաղության խռովարար Էռնստ Լեոպոլդովիչ Բուշը։
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ
(«Մովետական Էստոնիա»։ Օգոստոս։ 1976 թ․)
«ՏԱԼԼԻՆԸ ՀՐԱԺԵՇՏ է ՏԱԼԻՍ ՀՈՒԲԵՐՏ ԻԼՎԵՍԻՆ։ Երեկ Լիննամետսա գերեզմանատանը հուղարկավորվեց էստոնական ժողովրդի հավատարիմ զավակ, հեռուստատեսության ստուդիայի անփոփոխ տնօրեն, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Հուբերտ Վոլդեմարի Իլվեսը։
Հուբերտ Իլվեսի ողջ կյանքր կոմունիզմի գործին անմնացորդ ծառայության օրինակ է եղել։
Նա աչքի էր ընկնում պատասխանատվության զգացումով, մարդկանց հանդեպ ուշադրությամբ եւ ապշեցուցիչ անձնական համեստությամբ։
Սգո քայլերգի հնչյունների ներքո հասարակության նշանավոր ներկայացուցիչները տանում են հանգուցյալի՝ բազմաթիվ ծաղկեպսակներով զարդարված դագաղը։
Թարմ շիրմի մոտ հնչում են հրաժեշտի հանդիսավոր խոսքեր…
Սգո միտինգին մասնակցում էին ականավոր կուսակցական եւ սովետական աշխատողներ, հանգուցյալի գործընկերները, ռադիոյի, հեռուստատեսության եւ խոշորագույն էստոնական թերթերի աշխատակիցները։
Հուբերտ Իլվեսի հիշատակը հավերժ կապրի մեր սրտերում»։
— Ընկե՛ր Դովլաթով, դուք սեւ կոստյում ունե՞ք։
Խմբագիրր դժգոհ խոժոռում է հոնքերը։ Նրա համար տհաճ է, որ այդպիսի անհեթեթ հարց է տալիս հանրապետական կուսակցական թերթի աշխատակցին։ Խմբագիրը կաթնագույն, նորածնի դեմք ունի, լայն կոնքեր ու մանկական ազգանուն՝ Տուրոնոկ։
— Չէ՛,– ասում եմ։– Ջեմպր է։
— Հիմա չէ, տա՛նը։
— Ընդհանրապես կոստյում չունեմ։
Կարող էի բացատրել, որ տուն, բնակարան, կացարան էլ չունեմ։ Որ վարձով եմ ապրում Աստված գիտի որտեղ…
— Իսկ ինչպե՞ս եք գնում թատրոն։
Կարող էի ասել, որ թատրոն չեմ գնում։ Բայց թերթում հենց նոր էր հայտնվել «Անօժիտը» ներկայացման իմ թատերախոսականը։ Դիմա Շերի պատմածով էի գրել։ Նյութը գովել էին բանավիճային սրության համար…
— Ինչևէ։ Եկեք ըստ էության խոսենք,– հոգնեց խմբագիրը,– Իլվեսն է մահացել։
Ստելու նողկալի սովորույթի համաձայն՝ տրտմություն ձեւացրի։
— Ծանո՞թ էիք,– հարցրեց խմբագիրը։
— Չէ՛,– ասում եմ։
— Իլվեսը հեռուստատեսային ստուդիայի տնօրենն էր։ Նրա հուղարկավորությունը լուրջ միջոցառում է։ Հուսամ՝ պա՞րզ է։ ■
— Այո։
— Մեր խմբագրության ներկայացուցիչն էլ է մասնակցելու։ Ուղում էինք Շաբլինսկուն ուղարկել։
— Ճիչտ է,– ասում եմ։– Միշկան մի գլուխ փող է շինում էնտեղ։
Խմբագիրը կնճռոտվեց։
— Միխայիլ Բորիսովիչը զբաղված է։ Գործուղման է մեկնում Սաարեմաա կղզի։ Կլենսկին հաշիվ չի։ Ներկայացուցչական արտաքինով մարդ է հարկավոր։ Բուշը հարբեցողությամբ է զբաղված։ Եվ այսպես շարունակ։ Կանգ առանք ձեր թեկնածության վրա։ Խնդրում եմ չձախողեք։ Պետք է հակիրճ ու ջերմ խոսք ասել։ Անհրաժեչտ է, որ… Մի խոսքով, ձեզ պահեք այնպես, ասես լավ գիտեիք հանգուցյալին…
— Մի՞թե իմ արտաքինը ներկայացուցչական է։
— Դուք բարձրահասակ եք,– բարեհաճեց Տուրոնոկը,– Կլյուխինայի հետ խորհրդակցեցինք…
Հա՜, մտածում եմ, Գալոչկան… Լա՜վ, անցանք…
— Հենրիխ Ֆրանցեւիչ,– ասացի,– սա ինձ դուր չի գալիս։ Միստիֆիկացիայի հոտ է փչում։ Իլվեսի հետ ծանոթ չեմ եղել։ Սուտ սգալ չեմ ուզում։ Շաբլինսկուն ուղարկեք։ Իսկ ես, ինչ որ է, կգնամ Սաարեմաա։
— Բացառված է։ Դուք հիմնախնդիրներով չեք զբաղվում։
— Ինչ հանձնարարում են, դրանով էլ զբաղվում եմ։
— Գերմանացիների մասին հրապարակում էին հանձնարարել, հրաժարվեցիք։
— Կարծում եմ, որ նրանց պետք է դուրս թողնել։
— Միամիտ մարդ եք։ Մեղմ ասած։
— Ինչո՞ւ։ Միությունում գերմանացիներն ավելի շատ են, քան հայերը։ Բայց նույնիսկ ինքնավարություն չունեն։
— Ախր ի՜նչ գերմանացիներ են դրանք։ Գաղութաբնակների երրորդ սերունդը։ Վաղուց էստոնացի են դարձել։ Լեզուն, մշակույթը, մտածողությունը… Զտարյուն էստոնացիներ են։ Հայրերն ու պապերը ապրել են Էստոնիայում…
— Բորյա Ռոյբլատի պապն էլ է Էստոնիայում ապրել։ Հայրն էլ է Էստոնիայում ապրել։ Բայց Բորյան էդպես էլ հրեա է մնացել։ Ու անգործ ման է գալիս․․․
— Գիտե՞ք ինչ, Դովլա՛թով, ձեզ հետ անհնար է խոսել։ Շարունակ ինչ֊որ երեսպաշտական հնարքներ… Մենք ձեզ աշխատանք տվինք, ընդառաջ գնացինք։ Մտածում էինք՝ կհասունանաք։ Ձեզ մի քիչ լուրջ կպահեք…
— Բայց ես աշխատում եմ, գրում…
— Եվ կասեի՝ վատ չեք գրում։ Անձամբ Յուրնան վերջերս ձեր մի արտահայտությունը մեջբերեց․ «…Կառուցողական գաղափարն ի չիք էր դարձել անպատասխանատու փորձարարության քաոսում…»։ Խոսքն ուրիշ բանի մասին է։ Ձեր ապաքաղաքականությունը, ձեր մանկամտությունը… Միշտ պատրաստ եք որևէ անկանխատեսելի բանի… Դուք երկու հարյուր հիսուն ռուբլի եք վաստակում։ Ձեզ լավ են վերաբերվում, գնահատում են ձեր հումորը, ձեր ոճը։ Հարց է ծագում՝ ո՞ւր է հատուցումը։ Ես ինչո՞ւ պիտի ժամանակ վատնեմ այս անպտուղ խոսակցությունների վրա։ Թախանձագին խնդրում եմ՝ փոխարինեք Շաբլինսկուն։ Նա ժամանակավորապես ձեզ է տալիս իր պիջակը։ Փորձեք։ Այնտեղ, կախիչի վրա է…
Փորձեցի։
— Բայց դարձածալեր են, հա՜,– ասում եմ,– այ էստեղ կարմիր դրոշի շքանշանը կսազեր…
— Վե՛րջ,– կտրեց խմբագիրը,– գնացեք։
Ատում եմ գերեզմանոցային ծիսակատարությունները։ Ոչ թե նրա համար, որ ինչ֊որ մեկը մահացել է․ Բարեբախտաբար՝ հարազատներիս թաղել չի վիճակվել։ Իսկ օտարների հանդեպ անտարբեր եմ։ Բայցևայնպես, ատում եմ թաղումները։ Ինչ֊որ մեկի մահվան ֆոնին ցանկացած շարժում անբարոյական է թվում։ Ատում եմ թաղումները վշտի գեղեցիկ համոզչականության համար։ Օտար, կողմնակի մարդկանց արցունքների համար։ Ուրախության զսպվող զգացումի համար․ «Մեռնողը ես չեմ, ուրիշն է»։ Նախատեսվող խմության կապակցությամբ թաքուն անհանգստության համար։ Հանգուցյալի հասցեին հաճոյախոսություններ շռայլելու համար։ (Միշտ ուզում եմ գոռալ․ «Նա թքա՜ծ ունի։ Զիջողամիտ եղեք ողջերի հանդեպ։ Այսինքն, իմ հանդեպ, օրինակ»)։
Եվ ահա, Շաբլինսկուն փոխարինելով պիտի մասնակցեմ հուղարկավորման արարողություններին, սգամ ու կեղծավորություն անեմ։ Զանգում եմ հեռուստաստուդիա․
— Ո՞վ է զբաղվում հուղարկավորությամբ։
— Անձամբ Իլվեսը։
Քիչ էր մնում աթոռից ընկնեի։
— Ռանդո Իլվեսը՝ հանգուցյալի որդին։ Եվ կազմակերպչական հանձնաժողովը։
— Ո՞նց զանգեմ նրանց։ Գրում եմ… Շնորհակալությո՛ւն։
Զանգում եմ։ Պատասխանում են մերձբալթյան առոգանությամբ․
— Դուք հանգուցյալի ազգակա՞նն եք։
— Գործընկերը։
— Համագործակցում եք հեռուստատեսության հե՞տ։
– Այո։
— Ձեր ազգանունը Շաբլինսկի՞ է։
Քիչ էր մնում ասեի «Այո»։
— Շաբլինսկին գործուղման է։ Ինձ հանձնարարել են փոխարինել նրան։
— Սպասում ենք։ Երրորդ հարկ, տասներկու սենյակ։
— Գալիս եմ։
Տասներկուերորդ սենյակում թեւկապներով մարդիկ էին հավաքվել։ Ոչ մի ծանոթ դեմք։ Շաբլինսկու՝ տիրոջ մարմնաձեւերը պահպանած պիջակը նեղում ու կաշկանդում էր։ Անհարմարավետ էր, ասես սատկած կետ լինեի՝ լողավազանում։ Ձի՝ շան բնում։
Մի պահ կանգնեցի, որ գրի առնեմ այս փոխաբերությունները։
Սեղանի մոտ նստած կինը ձայն տվեց․
— Դուք Շաբլինսկի՞ն եք։
— Ո՛չ․֊
— «Սովետական Էստոնիայից» Շաբլինսկին էր գալու։
— Գործուղման է։ Ինձ հանձնարարել են փոխարինել։
— Պարզ է։ Ելույթի տեքստը պատրա՞ստ է։
— Տե՞քստը։ Կարծում էի… Զգացմունքային իմպրովիզացիա է լինելու…
— Կարգ կա… Տեքստը պետք է համաձայնեցնել։
— Կարո՞ղ եմ վաղը բերել։
— Նեղություն մի կրեք։ Ահա տեքստը, Շաբլինսկու պատրաստածը։
— Հրաշալի է,– ասում եմ,– շնորհակալություն։
Ծխախոտի թղթի երկու թերթ տվեցին։ Կարդում եմ․
«Ընկերնե՛ր։ Ինչպե՜ս եմ նախանձում Իլվեսին։ Այո՛, այո՛, մի՛ զարմացեք։ Բարի նախանձի զգացումն է պատում ինձ։ Ինչպիսի՜ բովանդակալից կյանք։ Ի՛նչ ազդեցիկ արդյունքներ։ Երազողի եւ մարտիկի ինչպիսի՜ նախանձելի փառք…»։
Հետո գալիս էր ծառայությունների թվարկումը եւ ի վերջո՝ եզրափակումը․
«Քնի՛ր, Հո՛ւբերտ Իլվես։ Դու սակավ էիր քունդ առնում։ Քնի՛ր…»։
Այդ ամենը արտաբերելու մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել։ Թղթին ինչ ասես գրում եմ։ Բայց՝ բարձրաձա՜յն, մարդկանց առա՜ջ…
Դիմեցի սեղանի մոտ նստած կնոջը․
— Կուզեի որոշ բաներ ավելացնել, իմը… Մի քիչ փոփոխել… Ես այսքան զգացմունքային չեմ…
— Հարկավոր է պահպանել հիմքը։ Արդեն հաստատված է…
— Հասկանալի է։
— Տվյալներն արտագրեք։
Արտագրեցի։
— Ինքնահնար բաներ չպիտի լինեն։
— Գիտե՞ք ինչ,– ասում եմ,– ավելի լավ է ինքնահնար, քան՝ նրահնար։
— Ի՞նչ,– հարցրեց կինը։
— Լա՛վ,– ասում եմ,— ամեն ինչ կարգին կլինի։
Հիմա մի քանի խոսք Շաբլինսկու մասին։ Հայրը բռնադատվել էր։ Պրոֆեսոր հորեղբայրը հիշատակվում է նշանավոր հուշերում։ Վայ թե միակն է, ում մասին համակրանքով է գրված։
Միշան մեծացել է գորշ ճամբարային ավանում։ Հանրահաշիվն ու ռուսերենը դասավանդում էին սովետական գիտության երեւելիները… բուշլատներով։ Կայուն ու խելացի տղա էր մեծանում։ Բառերին չէր հավատում, վճռական էր գործում։ Շատ էր կարդում։ Նրա մեջ զուգորդվում էին պոեզիայի հանդեպ հետաքրքրությունն ու տեխնիկայի սերը։ Դիպլոմ չունենալով՝ կոնստրուկտոր էր աշխատում։ Ընդունվեց համալսարան։ Դարձավ արդյունաբերության ոլորտի լրագրող։ Պոեզիայի ու տեխնիկայի հիբրիդն այդուհետ նրա բնագավառն էր։
Նպատակին հասնելու համար նա պատրաստ էր ամեն ինչի։ Օգտագործում էր բոլոր միջոցները։ Նպատակն ավելի ու ավելի մշուշոտ էր դառնում։ Կյանքը վերածվել էր միջոցների ձեռքբերման։ Բարու եւ չարի այլընտրանքը վերասերվել էր հաջողության եւ անհաջողության այլընտրանքի։ Ակտիվ կենսագործունեությունն արգելակել էր բարոյական աճը։ Երբ մեզ ծանոթացրին, արդեն տիպիկ ժուռնալիստ էր՝ իր երկվությամբ ու ցինիզմով։ Ժուռնալիստների մասին հրաշալի է ասել Ֆորդը․ «Ազնիվ ժուռնալիստը մի անգամ է ծախվում»։ Բայցեւայնպես այդ արտահայտությունը իդեալիստական եմ համարում։ Ժուռնալիստիկայում կան գնման կետեր, կոմիսիոն խանութներ եւ նույնիսկ հնոտիքի շուկա։ Այսինքն վերավաճառքը չի դադարում։
Կա կյանքը՝ սքանչելի, տառապալից, ողբերգական։ Եվ կա աշխատանք, որ լավ է վարձատրվում։ Աշխատանք՝ ուղղված մի ուրիշ, առավել հստակ, ողբերգականությունից զերծ, ներդաշնակ աշխարհի ստեղծմանը։ Թղթի՛ վրա։
Նստած է ժուռնալիստն ու գրում է․ «Փոթորկածին տասնինը թիվն էր…»։
Մի րոպե կտրվեց ու գոռում է զահլա տանող կնոջը․ «Գարիկ Լերները երեք տուփ լուծվող սուրճ է խոստացել…»։
Կինը՝ խոհանոցից․ «Ո՞նց, Լերներին դեռ չեն նստեցրե՞լ»։
Բայց գրչածայրն արդեն առաջ է սահում։ Ասենք, «Էլի մի գաղտնիք կորզվեց բնությունից…»։ Կամ, ասենք․ «Նյու Յորքում շահպրակը չի բուրում…»։
Ժուռնալիստի կյանքում կա ամեն ինչ, որ գեղեցկացնում է արժանավոր տղամարդու կյանքը։
Անկեղծությո՞ւն։ Ժուռնալիստն անկեղծորեն լռում է այն, ինչ մտածում է։
Ատեղծագործությո՞ւն։ Ժուռնալիստն անվերջ ստեղծագործում է՝ ցանկալին իրականություն ներկայացնելով։
Սե՞ր։ Ժուռնալիստը քնքշորեն սիրում է այն, ինչ արժանի չէ սիրո։
Բայց շեղեցինք։
Հեռուստատեսությունից գնացի Մարինայի մոտ։ Մի ամբողջ տարի մեր միջև ինտելեկուալ մտերմության պես ինչ֊որ բան էր կատարվում։ Թշնամության ու անառակության երանգով։
Մարինան աշխատում էր մեր թերթի քարտուղարությունում։ Աշխատանքից առաջ ու հետո նրան տիրում էին երեսնամյա չամուսնացած կնոջ հոռետեսությունն ու կոպտավուն շիտակությունը։
Մի ժամանակ Շաբլինսկու ընկերուհին էր եղել։ Ինչպես եւ մեր խմբագրության մյուս աշխատակցուհիները։ Բոլորն առանց բացառության վաղ թե ուշ զիջում են նրա սիրահետումներին։ Հաջողության գաղտնիքը երկար ժամանակ ինձ անհասկանալի էր մնում։ Հետո հասկացա բանն ինչ է։ Շաբլինսկին խոցում էր դարպասումների միանշանակությամբ։ Հայտարարում էր, օրինակ, Լիտվայից եկած պրակտիկանտուհուն, ում հետ նոր֊նոր էր ծանոթացել․
— Ես ձեզ սիրում եմ։ Եվ նույնիսկ հնարավոր տրիպերն ինձ չի կանգնեցնի։
Մի անգամ նրան ասում եմ․
— Մի՛շկա, ես սուրբ չեմ։ Բայց դու չորս տիրուհի ունես։ Շուտով Նոր տարի է։ Հո չորսին էլ չե՞ս հրավիրելու։
— Ինչի՞,– հարցրեց Շաբլինսկին։
— Սկանդալ կլինի։
— Բացառված չէ,– մտքի մեջ ընկավ նա։
— Եվ ի՞նչ։
Շաբլինսկին մտածեց, հառաչեց ու ասաց․
— Թե իմանայի՜ր՝ ինչ բարդ խնդիր է…
Մարինայից բաժանվել էր, որովհետեւ որոշել էր ամուսնանալ։ Մարինան կնոջ դերում պիտանի չէր։ Կրկնում եմ՝ երեսուն տարեկան էր, ծխող, շատ բան գիտեր։ Միշային հետարքրում էր ավանդական հրեական ամուսնության տարբերակը։ Մաքուր աղջիկ՝ տնական հակումներով։ Ինչ֊որ մեկը ծանոթացրեց։ Իսկապես, անուշիկ Ռոզոչկան, բեղիկներով։ Ընթերցասեր է, խելքը տեղը։ Հայրիկն առեւտրի մեջ է…
Ռոզան աչքերը ճպճպացնելով կրկնում էր․
— Վա՜յ, ոնց ամուսնանամ։ Ախր փորձ չունեմ…
— Ինչ չունե՞ս,– քրքջում էր Շաբլինսկին…
Իսկ Մարինային լքեց։ Եվ այստեղ հայտնվեցի ես։ Խոհուն, բարեկիրթ, ազնիվ։ Եվ նա ինձ կարծես առաջին անգամ տեսավ։ Առաջին անգամ գնահատեց։
Իմ առաքինությունները մի ուշագրավ հատկություն ունեն։ Ծաղկում ու տեսանելի են դառնում միայն որեւէ այլանդակության ֆոնին։ Ահա եւ ինձ սիրում են լքված տիկնայք։
Սկզբում մի գլուխ Շաբլինսկու մասին էր խոսում․
— Գիտե՞ս, նա ախր ինձ յուրովի էր սիրում։ Մի անգամ հանդիմանեցի․ «Չե՛ս սիրում»։ Ի՞նչ ես կարծում՝ ի՞նչ արեց։ Վերցրեց շորս, պայուսակս ու կախեց…
— Ինչի՞ց,– հարցնում եմ։
— Բայց ի՜նչն ես… Գիշեր էր։ Բացարձակ ինտիմ։ Ես ասում եմ «Չես սիրում»։ Իսկ նա վերցրեց շորս, պայուսակս ու կախեց։ Էն բանից։ Որ ապացուցի՝ ինչքան ուժեղ է։ Ու ինձ ինչքան է սիրում…
Եվ այսպես, հեռուստատեսությունից գնում եմ Մարինայի մոտ։ Նրանց շենքը նորակառույցների շրջանում է, բնակեցված գործընկեր ժուռնալիստներով։ Իջնում ես տրոլեյբուսից՝ պարապուտ է, հսկա շենքը ու ամեն պատուհանում՝ ծառայակից։
Բարձրացա չորրորդ հարկ, զանգը տալիս եմ։ Եվ այստեղ հիշում եմ, որ հագիս Շաբլինսկու պիջակն է։ Դուռը բացվեց։ Մարինան զարմացած ինձ է նայում։ Կարող է մտածում է՝ մորթել եմ Շաբլինսկուն (խանդից) ու գողացել նրա ապրանքը…
(Կանայք հագուստի հարցում գերբնական հիշողություն ունեն։ Կինս մի անգամ ինչ֊որ մեկի մասին ասաց․ «Դու, ախր, նրան ճանաչում ես։ Լա՜վ ես ճանաչում։ Անախորժ մարդ է, դարչնագույն քուղերով սեւ կոշիկներ է հագնում»)։
Լավ մարդը միշտ դժվար է շփվում կանանց հետ։ Իսկ ես լավ մարդ եմ։ Հայտարարում եմ առանց անհարմար զգալու, որովհետեւ ի՜նչ մի հպարտանալու բան է։ Լավ մարդուց համապատասխան վարք են ակնկալում։ Բարձր պահանջներ են ներկայացնում։ Նա քարշ է տալիս վեհանձնության, խելքի, բանասիրության, խղճի, հումորի ամենօրյա տառապալից բեռը։ Իսկ հետո լքում են հանուն ինչ֊որ վերկացած տականքի։ Եվ այդ տականքին ծիծաղելով պատմում լավ մարդու առաքինությունների մասին։
Կանայք սրիկաներին են սիրում։ Բոլո՛րը գիտեն։ Բայց բոլորը չեն կարող սրիկա լինել։ Մի ծանոթ վալյուտչիկ ունեի՝ Ակուլան։ Բահի կոթով էր կնոջը ծեծում։ Նրա շամպունր նվիրեց սիրուհուն։ Կատվին սպանեց։ Կյանքում մի անգամ կնոջ համար բուտերբրոդ էր պատրաստել։ Կինն ամբողջ գիշեր լաց էր լինում քնքշությունից ու խանդաղատանքից։ Ինը տարի պահածո էր ուղարկում Մորդովիա։ Սպասում էր․․․
Իսկ լավ մա՞րդը, ո՞ւմ է պետք՝ հարց է ծագում…
— Ի՞նչ է պատահել,– ասում է Մարինան՝ սեռական անարգանք տեսնելով այդ զգեստափոխման մեջ։ Զգացումների ինչ֊որ վիրավորական փոխարինելիություն…
— Միշկայի պիջակն է,– ասում եմ,– ժամանակավոր, որ պատկառելի երեւամ։
— Ուզում ես ինձ առաջարկությո՞ւն անել։ (Մաղձոտ հումոր)։
— Լուրջ մարդ լինեի՝ հաստա՛տ։
— Մի՛ վախեցի։
— Թաղման ժամանակ պիտի ելույթ ունենամ։ Իլվեսն է մահացել։
— Իլվե՞սը։ Հեռուստատեսությունի՞ց։ Սարսափելի՛ է… Հաց կերե՞լ ես։
— Չեմ հիշում։ Իլվեսին տեսած չկամ։
— Արգանակ՝ կարկանդակով, ու բադ։
— Տո՛ւր։ Գնա՞մ խանութ։
— Ունեմ։ Տակը մնացել է…
Գիտե՛մ էս բարեկիրթ տները։ Սրբապատկերներ, ինքնաեռներ, Նեֆերտիտի… Ինչ֊որ բազմանշանակ խեցիներ… Լիքը գիրք ու բոլորն էլ՝ նոփնոր… Իսկ օղի՝ տակը մնացե՜լ է։ Միշտ տա՜կը։ Ու որտեղից էլ հայտնվո՞ւմ է։ Ո՞վ է բերել։ Լրիվ չի՞ խմել։ Ավելի կարեւոր գործո՞վ է զբաղվել։
Խանդելու իրավունք չունեմ։ Կի՜ն, ալիմենտնե՜ր… Երկար պատմություն է։ Կոմպոզիցիան կխախտվի…
— Օղին որտեղի՞ց,– հարցնում եմ։– Ո՞վ է եղել էստեղ։
Չեմ խանդում, ինձ համար մեկ է։ Ուղղակի էդպիսի խաղ ենք հորինել։
— Էդիկմ էր եկել։ Դեպրեսիայի մեջ է։
Նկատի ունի պոետ Բոգատիրյովին։ Երկար֊բարակ ազգանուն, ակնոց, խելագար քրքիջ։ Տեսել եմ նրա բանաստեղծությունների գիրքը։ «Բարու ներքնաձի՞գ» էր, թե՞ «Սրտի կիսորդ»։ Էդ կարգի մի բան։ Սպիտակ ոտանավոր։ Գուցե եւ սխալվում եմ։ Օրինակ, այսպիսի․
Մենք քայլում էինք կողք կողքի՝ երկու արցունք,
Ու չէինք կարողանում միանալ…
Իսկ հետո նշվում էր․ «Գիշեր, 21֊22 դեկտեմբերի։ Լենինգրադ֊Տալլին ճեպընթաց»։
— Նա միշտ դեպրեսիայի մեջ է։ Աշխատանքային վիճակ։ Իսկ Բուշի աշխատանքային վիճակը խումհարն է…
— Չար մի՛ լինի։
— Լա՛վ…
— Ուզո՞ւմ ես նայես օրագրիս մեջ ինչ եմ գրել։ Քո մասին։
Մարինան բերեց բալագույն նոթատետրը։ Կազմին ոսկետառ գրված էր․ «Տալլինի կուսակցական կոնֆերանսի պատվիրակին»։
— Էս մի կարդա։ Էս էլ մի կարդա։ Ա՛յ էս։
«Նա մարմնիս տոնն էր ու հոգուս հյուրը։ Գիշեր, 19֊20 օգոստոսի, 1975 թիվ»։
Կարդացի ու սարսռացի։ Սենյակը լցվեց անտանելի տապով։ Երկնագույն պատերը թեք սողացին վեր։ Աչքիս առաջ պատկերներ լողացին։ Հեղձուկի նոպան դռնից դուրս շպրտեց։ Շրշոցով քսվելով պաստառներին՝ սուրացի լոգարան։ Ձեռքերով հենվելով սառը հախճապակու եզրերին։ Կռացա լվացարանի վրա։ Հետ տվի։ Գլուխս խոթեցի ծորակի տակ։ Սառցասառը ջուրը ծորաց մեջքիս։
Մարինան նրբանկատորեն սպասում էր միջանցքում։ Հետո հարցրեց․
— Երեկ խմե՞լ ես։
— Վա՛խ, մի՛ խոսա…
— Նայում ես՝ լացդ գալիս է, կործանվում է մարդը։
— Գիտե՞ս ինչ,– ասում եմ,– պարտվելը մեր պայմաններում գուցե ավելի արժանապատիվ է, քան հաղթելը։
— Դուրըդ գալիս է քեզ պակասավոր զգալը։ Հիանում ես քո անհաջղութուններով, ցուցամոլություն ես անում…
— Լիմոն ունե՞ս։
— Հիմա կբերեմ։
Նստել՝ լիմոն եմ ծամում։ Դեմքիս արտահայտությունը՝ համապատասխան։ Իսկ Մարինան իրենն է պնդում․
— Ճշմարիտ տաղանդը երբեւէ ճանապարհ կհարթի իր համար։ Վաղ թե ուշ կկայանա։ Գրի՛, աշխատի՛ր, ձգտի՛ր…
— Ձգտում եմ։ Ու կարծես արդեն հասել եմ։ Կենտկոմի մշակույթի գծով հրահանգիչը շշպռեց։ Լսի՛, բա ո՞ւր է էդ… Ասում էիր՝ տակը կա…
Մարինան ինչ֊որ անհեթեթություն բերեց, արտասահմանյան շշով, երկու գավաթ։ Միացրեց նվագարկիչը։ Բնական է՝ Վիվալդի։ Վաղուց արդեն զուգորդվում է խմելուն…
— Գիտե՞ս,– ասում եմ,– նորմալ պայմաններ էի երազում։
— Ես քեզ ուզում եմ ուժեղ, պայծառ, նպատակասլաց տեսնել։
— Շաբլինսկու նմա՛ն։
— Բոլորովին։ Բնական եղիր։
Ըստ երեւույթին բնականը անբնական չլինելն է։
— Ամեն ինչ բարդացնում ես։ Օրինավոր մարդ լինելն էնքան էլ մեծ նվաճում չի։
— Գուցե փորձե՞ս։
— Կոպտելը պարտագիր չի։
Իսկապես, մտածում եմ, էս ինչ եմ անում… Գեղեցիկ կին։ Հերիք է ձեռդ պարզես։ Պարզեցի։ Անջատեցի երաժշտությունը։ Շուռ տվի գավաթը…
Լսում եմ․ «Մի՛շկա, մեռա՜»։ Ու հազիվ լսելի կերկերուն զնգոց․ Մարինան հեռավոր, ազատ, անտեսանելի, ավելորդ ձեռքով տեղը դրեց գավաթը…
— Միշկան,– ասում եմ,– գործուղման է։
— Աստվա՜ծ իմ…
Ամեն ինչ զզվեցրել էր, ու ես հեռացա։ Ավելի ճիշտ՝ մնացի…
Առավոտյան ելույթիս տեքստը պատրաստ էր․
«Ընկերնե՛ր։ Տխուր հանգամանքն է մեզ բերել այստեղ։ Վախճանվել է Հոլբերտ Իլվեսը, ականավոր կառավարիչ, կուսակցական, պատվո մարդ…»։ Հետո գալիս էր ծառայությունների թվարկումը։ Աշխատանքային գրքույկի փոքր–ինչ գեղարվեստականացված տարբերակ։ Եվ վերջապես՝ եզրափակումը․ «Նրա հիշատակը կապրի մեր սրտերում…»։
Թուղթը ձեռքիս գնացի հեռուստատեսություն։ Այնտեղ կարդացին ու ասում են․
— Մի քիչ վերացական է։ Ասենք, դա նույնիսկ ավելի լավ է։ Ի հակադրություն ավելի պաշտոնական ելույթների։
Զանգեցի խմբագրություն։ Ասացին․
— Հուղարկավորման հանձնաժողովի տրամադրության տակ ես։ Մինչեւ վաղը։ Չա՛ո։
Հուղարկավորման հանձնաժողովում իրարանցում էր, որը հիշեցնում էր խմբագրության ծանոթ մթնոլորտը՝ կեղծ մտահոգությամբ ու բարձրագոչ, տենդագին ստերջությամբ։ Ծխում էի սանդղահարթակում, հրշեջ վահանակի մոտ։ Այստեղ ինձ ձայն տվեց Բըկովերը։ Ցանկացած խմբագրությունում այդպիսի տարօրինակ կերպար կա՝ հրեա, խելառ, խելացի։ Ինչպես ուզածդ բնակավայրում՝ թաղի գիժը։ Բըկովերի ճակատագիրը բավական ուշագրավ է։ Ռեւելցի ֆաբրիկատիրոջ կրտսեր որդին էր։ Քեմբրիջն էր ավարտել։ Հետո բուրժուական էստոնիան տապալվեց։ Որպես առաջադեմ մտածողությամբ հրեա՝ Ֆիման հեղափոխության կողմն էր։ Ընդունվեց հանրապետական թերթի միջազգային բաժին։ (Լեզուների իմացությունը պետք եկավ)։ Եվ ահա նրան պատասխանատու հանձնարարություն են տալիս։ Զանգել Դմիտրովին, Բուլղարիա։ Շնորհավորանք պատվիրել Էստոնական Սովետական Հանրապետության հոբելյանի առթիվ։ Բըկովերը զանգեց Սոֆիա։ խոսափողը վերցրեց Դմիտրովի քարտուղարը։
— Տալլինն է խոսում,– հայտարարեց Բըկովերը՝ իր զարգացածությամբ հանդերձ հրեա մնալով։— Տալլինն է խոսում,– ասաց նա։
Ի պատասխան հնչեց․
— «Թանկագին ընկեր Ստալին։ Բուլղարիայի ազատատենչ ժողովուրդը ողջունում է ձեզ։ Թույլ տվեք աշխատավորության անունից զեկուցել…»։
— Ես Ստալինը չեմ,– բարեհոգի ուղղեց Բըկովերը,– ես Բըկովերն եմ։ Իսկ զանգահարում եմ այն առումով, որ լավ կլիներ մի կարճլիկ շնորհավորանք կազմակերպեիք հոբելյանի առթիվ… Տառացիորեն մի քանի բառ…
Քառասուն րոպեից Բըկովերին ձերբակալեցին։ Սրբապիղծ համադրության համար։ Սրբությունն անարգելու համար։ Ապուշության համար։
Դրանից հետո շատ ջրեր հոսեցին։ Հետաքննություն, կարճատեւ ճամբար, ռազմաճակատ, որտեղ Բըկովերը ավազով ու մոխրաջրով կովի մսեղիք էր լվանում։ («Ասում էիք՝ մարամաս լվա, ես էլ մարամաս եմ լվացել»)։ Վերջապես նա վերադարձավ։ Աշխատանքի ընդունվեց ինչ֊որ գրադարանում։ Դիպլոմ չուներ (Քեմբրիջը հաշիվ չի)։ Վճարում էին ութսուն ռուբլի։ Իսկ այդ ընթացքում Բըկովերն ամուսնացել էր։ Կինը շարունակ հիվանդ էր, բայց կանոնավոր ծննդաբերում էր։ Աղքատ, վախեցած, կիսախելագար՝ Բըկովերն օրերով ցցվում էր խմբագրությունների միջանցքներում։ Բացառիկ փուչ բովանդակությամբ գրոշանոց լուրեր էր գրում։ ««Կալեւ» ֆաբրիկայի մոտ որմզդեղն են տեսել», «Պաշտոնաթող մայորի տանը ծաղկեց հսկա կակտուսը», «Տպագրվել է Գրիգորովիչի հերթական հատորը»։ Եվ այսպես շարունակ։ Բըկովերն ամեն օր զանգում էր ծննդատուն՝ եռորյակներ չե՞ն ծնվել։ Ամեն ամիս լայն սպառման ապրանքանու նորույթների տեսություն էր գրում։ Ամեն տարի տեղեկատվություն էր պատրաստում որսի սեզոնի բացման վերաբերյալ։ Բոլորս նրան սիրում էինք։
— Ողջո՛ւյն, Ֆի՛մա,– ասացի ես սրբապղծորեն զվարթ ձայնով։
— Ի՛նչ դժբախտություն, ի՛նչ դժբախտություն,– պատասխանեց Բըկովերը։
— Ասում են՝ հանգուցյալը սրիկայի մե՞կն էր։
— Էն խոսքը չի, էն խոսքը չի։
— Լսի՛, Ֆի՛մա,– ասում եմ,– գոնե մի անգամ փորձե՞լ ես մեջքդ շտկել։ Խոսել ամբողջ ձայնով։
Բըկովերն այնպես նայեց, որ կարմրեցի։
— Գիտե՞ս ինչ կուզեի,– ասաց նա։– Կուզեի անտեսանելի դառնալ։ Որ ընդհանրապես գոյություն չունենամ։ Հաճույքով տեղս կփոխեի Իլվեսի հետ, բայց երեխաներ ունեմ։ Երե՛քը։ Ու ամեն մեկն իր կարիքն ունի։
— Ինչո՞ւ ես եկել։
— Չէի ուզում։ Էսպես էի մտածում, ենթադրենք Բըկովերն է մահացել։ Մի՞թե Իլվեսը կգար թաղելու։ Երբե՛ք։ Ուրեմն ես էլ չեմ գնա։ Բայց կինս ասում է․ «Ֆի՛մա, գնա։ Բոլորը գալու են։ Էնտեղ պետքական մարդիկ կլինեն…»։
— Իսկ ես պետքակա՞ն մարդ եմ։
— Էնքան էլ չէ։ Բայց լավ մարդ ես։
Դուրս նայեց մի օրիորդ՝ սգո ժապավենը թեւին։
— Ո՞վ է էստեղ Շաբլինսկին։
— Ես,– ասում եմ։
— Գիտե՞ք ինչ, Իլվեսը դիարանում է։ Կոկիկ հագցրել են, մուգ կապույտ կոստյում։ Իսկ փողկապ չի եղել։ Փողկապը հենց նոր զարմիկը բերեց։ Բացի այդ, դարձածալիս պետք է ամրացնել ժուռնալիստների միության կրծքանշանը…
Ես փողկապով էի։ Մի տարի առաք ֆարցովշչիկ Ակուլան էր տվել։ Հենց ինքն էլ կապել էր ինչ֊որ տարօրինակ եղանակով։ Ա֊լյա Ֆրենկ Սինատրա։ Այղ օրվանից հանգույցը չեմ քանդել։ Այսպես էի գործում․ հանգույցը թուլացնելով՝ դանդաղ լայնացնում էի օղակը։ Ծայրը դուրս էր մնում։ Հետո զգուշորեն հանում էի ճմռթված ականջներով գլուխս։ Եվ հակառակը՝ նույն եղանակով…
— Վախենամ, որ չեմ կարողանա…
— Ես, ընդհանուր առմամբ, գիտեմ,– աաց Բըկովերը։
— Հրաշալի է,– ուրախացավ օրիորդը,– բեռնատարը ներքեւում է։ Վարորդն է ու հնչյունային օպերատոր Ալտմյաէն։ Ահա փողկապն ու կրծքանշանը։ Հանգուցյալին տեզափոխեք այստեղ։ Այդ ընթացքում արդեն ամեն ինչ պատրաստ կլինի։ Արարողությունը սկսվելու է ուղիղ երեքին։ Հա՜, Ալտմյաէին էլ ասեք, որ ֆոնը ցայտուն պիտի լինի։ Ինքը գիտի…
Մենք հագնվեցինք, մտանք վերելակ։ Բըկովերն ասաց․
— Ահա եւ պետք եկա։
Ներքեւում կանգնած էր փակ թափքով բեռնատարը։ Հնչյունային օպերատոր Ալտմյաէն ննջում էր խցիկում։
— Բարեւ, Օ՛սկար,– ասում եմ,— նկատի ունեցի՝ ֆոնը ցայտուն պիտի լինի։
— Ի՞նչ ֆոն,– զարմացավ Ալտմյաէն։
— Դու գիտես։
— Ի՞նչ գիտեմ։
— Օրիորդը խնդրեց, որ ասեմ…
— Ի՞նչ օրիորդ։
— Լա՛վ,– ասում եմ,– քնի՛։
Բարձրացանք թափք։ Բըկովերն ուրախացել էր․
— Լավ է, որ կարող եմ օգտակար լինել։ Իլվեսը պետքական մարդ է։
— Ով է պետքական մա՞րդ,– ապշեցի ես։
— Կրտսեր Իլվեսը՝ որդին։
— Իսկ ինչո՞վ է զբաղվում։
— Աշխատում է պրոպագանդայի բաժնում։
— Նստի,– ասում եմ,– մոտ նստի, էստեղ էնքան էլ թափ չի տալիս։
— Ինձ ամեն տեղ նույն կերպ է թափ տալիս։
Ժամանակին ճամբարային պահնորդ էի։ Կալանավորներին տեղափոխում էի ճիշտ այսպիսի մետաղյա ֆուրգոններով։ Մեքենան կոչվում էր ավտոզակ։ Այնտեղ ընդհանոլր «սալոնից» բացի նաեւ երկու նեղլիկ երկաթե պահարան կար։ Դրանց բաժակներ էինք ասում։ Ներսում, արմունկներով ու ծնկներով պատերին սեղմված, մի մարդ էր տեղավորվում։ Պահակախումբը դրսից էր։ Երկաթե դռան մեք նեղ դիտանցք կար։ Կալանավորներն այդ սարքն անվանում էին «Ես քեզ տեսնում եմ, դու ինձ՝ չէ»։ Հանկարծ զգացի, թե ինչ անհարմար է երկաթե բաժակում գնալը։ Բայց չէ՞ որ տասնվեց տարի է անցել…
Ֆուրգոնի մետաղյա տանիքին քսվելով՝ խշշացին ճյուղերը։ Ճոճվեցինք, բեռնատարն արգելակեց։ Ելանք լույսաշիարհ։ Ծառերի ետեւում դեղնին էին տալիս դիահերձարանի պատերը։ Դռանը, աջից, զանգի կոճակն էր։ Զանգը տվեցի։ Վանդականախշ գոգնոցով մի տղամարդ բացեց։ Ալտմյաէն հանեց փաստաթղթերն ու ինչ֊որ բան ասաց էստոներեն։ Հերթապահը ձեռքի շարժումով մեզ ներս հրավիրեց։
— Ես չեմ գա,– ասաց Բըկովերը,– ուշքս կգնա։
— Ես էլ,– ասաց Ալտմյաէն,– հետո մղձավանջներ եմ տեսնելու։
— Լա՜վ եք տեղավորվել,— ասում եմ,– գլխանց պիտի զգուշացնեիք։
— Հույսս դու էիր։ Մի չափսերիդ նայի՜…
— Ես փողկապ կապել էլ չգիտեմ։
— Կսովորեցնեմ,– ասաց Բրկովերը։– «Քեմբրիքյան լոտոս» հնարքը կսովորեցնեմ։ Էստեղ կպարապես, էնտեղ կիրագործես։
— Ես կգայի,– ասաց Ալտմյաէն,– բայց շատ տպավորվող եմ։ Եվ ընդհանրապես, հանգուցյալներին չեմ սիրում։ Բա դո՞ւ։
— Ուշքս գնում է նրանց համար,– ասում եմ։
— Տես ու սովորի,– ասաց Բըկովերը։– Հայելային պատկեր է։ Նեղը՝ էստեղ, լայնը՝ էստեղ։ Երկու անգամ շրջում ենք։ Ծայրը հանեցինք։ Այ էստեղ բռնում ենք ու կամաց ձգում։ Տե՛ս։ Սիրուն է, չէ՞։
— Ոչինչ,– ասում եմ։
— «Քեմբրիքյան լոտոսի» առավելությունն այն է, որ հեշտ է քանդվում։ Հերիք է այս ծայրից ձգենք ու՝ վերջ։
— Իլվեսը շատ կուրախանա,– ասաց Ալպմյաէն։
— Հասկացա՞ր՝ ոնց է արվում։
— Կարծես թե՝ հա,– ասում եմ։
— Փորձի՛։
Բըկովերը պատրաստակամությամբ դեմ արեց թորշոմած վիզը, որին չորս տեղ սպեղանի էր կպցրած։
— Լա՛վ,– ասում եմ,– չեմ մոռանա։
Դիարանում ցուրտ էր, ու ձայները խուլ արձագանքում էին։ Դարչնագույն պատեր, ցեմենտ, հրշեջ վահանակ, մարտական կարմիր կրակմարիչ։
— Սա է,– ցույց տվեց հերթապահը։
Պատուհանի մոտ, ալ կարմիր կտավով պատած պատվանդանին դագաղն էր։ Ոչ թե սովորական դարչնագույն (չհրկիզվող պահարանի գույնի), այլ՝ սեւ, փայլաթիթեղե եզրակարերով։
Իլվեսը կատարելապես մեռած էր թվում։ Անկենդան, կաղապարվածքի պես։
Փողկապը ցույց տվի հերթապահին։ Պարզվեց, որ նա կարգին ռուսերեն է խոսում։
— Ես բարձրացնեմ, դուք ձգեք։
Ձեռքերը միացրած՝ նա բարձրացրեց մարմինը, ինչպես գերանն են բարձրացնում։ Հետո՝ մեր ձեռքերի թնճուկն ու իրարանցումը․․․ «Էսպե՛ս… մի քիչ է՛լ…»։ Ցցված օձիք, ճմռթված թղթե ժանյակներ…
— Օ՚քեյ,– հանգուցյալի մազերը շտկելով՝ ասաց հերթապահը։
Հանեցի կրծքանշանն ու ամրացրի մուգ շեւյոտե դարձածալին։ Հերթապահը բերեց վեց հեղույսներով կափարիչը։ Հարմարեցրինք, ձգեցինք, պտտեցինք։
— Տղերքին կանչեմ։
Մտան Ալտմյաէն ու Բըկովերը։ Ֆիման աչքերը պինդ փակել էր։ Ալտմյաէն գունատ ժպտում էր։ Հանեցինք դագաղն ու զզվելի ճռնչոցով հրեցինք թափքը։
Ալտմյաէն նստեց խցիկում։ Բըկովերն ամբողջ ճանապարհին լուռ էր։ Իսկ երբ մոտենում էինք, փիլիսոփայորեն ասաց․
— Ապրեց, ապրեց մարդը ու մեռավ։
— Ուրիշ ի՞նչ էիր ուզում,– ասում եմ։
Ժողովուրդը հավաքվել էր նախասրահում։ Խոսում էին շշուկով։ Պատերին աչքի էին ընկնում «Մոլորակի պատանեկությունը» լուսանկարչական ցուցահանդեսի ցուցանմուշները։
Դուրս եկավ թեւկապով անծանոթ մի տղամարդ ու բարձրաձայն հայտարարեց․
— Կարելի է ծխել։
Այդ փոքրիկ մարդասիրական ապօրինությունը գոհացրեց վշտացյալներին։
Բազմության մեջ անաղմուկ շրշում էին կարգադրիչները։ Ոչ մեկին չէի ճանաչում։ Ըստ երեւույթին թաղման ծիսակատարությունները խախտում են սովորական հիերարխիկ համակարգը։ Անանուն մարդիկ են հայտնվում։ Նրանցից, որ պատրաստ են կամավոր զբաղվել այդ գործով։
Մոտեցա կարգադրիչին․
— Դագաղը բերեցինք։
— Իսկ մալուխը բերե՞լ եք։
— Մալո՞ւխ։ Առաջին անգամ եմ լսում։
— Լավ,– ասաց նա, կարծես վրիպումս աննշան լիներ։ Հետո, վշտահարությունը պահպանելով՝ բարձրացրեց ձայնը։– Մեքենա նստենք, ընկերնե՛ր։
Երկու կին, ուշացած ու հապճեպ, եղեւնու ճյուղեր էին փռում հատակին։
— Կարծես թե էլ պետք չենք,– ասաց Ալտմյաէն։
— Ինձ հանձնարարված է ելույթ ունենալ։
— Վերջում ես խոսելու։ Սկզբում ելույթ կունենան Կենտկոմի ընկերները։ Հետո արդեն՝ ով չալարեց։ Բոլոր ցանկացողները։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ բոլոր ցանկացողները։ Ինձ հանձնարարված է։ Ու տեքստն էլ՝ մակագրված։
— Բնականաբար։ Քեզ հանձնարարված է ցանկացող լինել։ Ցուցակը տեսել եմ։ Ութերորդն ես։ Լեմբիտից հետո։ Նա ուզում է, որ բոլորը երգեն։ Էդպիսի երգ կա՝ «Կռունկներ»։ «Երբեմն թվում է՝ զինվորները…»։ Եվ այլն, եւ այլն։ Եվ ահա Լեմբիտն առաջարկում է երգել ի պատիվ Իլվեսի։
— Բայց ո՞վ կերգի։ Էն էլ էս ցրտին։
— Բոլորը։ Այ կտեսնե՜ս։
— Դու, օրինակ, երգելո՞ւ ես։
— Չէ,– աաց Ալտմյաէն։
— Իսկ դո՞ւ,– հարցրի Բըկովերին։
— Պետք լինի՝ կերգեմ,– պատասխանեց Ֆիման…
Ժողովուրդը ձգվեց դեպի ելքը։ Շատերը ծաղկեպսակներ էին տանում, ծաղկեփնջեր ու թաղարով ծաղիկներ։ Մուտքի մոտ կանգնել էր վեց ավտոբուս ու մեր ֆուրգոնը։ Մոտեցավ կարգադրիչը․
— Ընկեր Շաբլինսկի՞։
— Նա գործուղման է։
— Բայց դուք «Սովետական Էստոնիայից» եք, չէ՞։
— Հա։ Ինձ հանձնարարել են…
— Աճյունը դո՞ւք եք բերել։
— Մենք՝ երեքով։
— Այստեղից էլ կուղեկցեք։ Կգնաք հատուկ մեքենայով։ Իսկ սա՝ որ չմրսեք։
Նա ինձ մի ղլղլացող ծրար տվեց։ Քողարկված հոնորար։ Մի կում՝ գրոհից առաջ։ Շփոթվեցի, բայց՝ անխոս։ Ծրարը խցկեցի գրպանս։ Պատմեցի Բըկովերին ու Ալտմյաէին։ Մտանք բուֆետ, բաժակներ խնդրեցինք։ Ալտմյաէն երեք բուտերբրոդ առավ։ Նախասրահը դատարկվել էր։ Եղեւնու ճյուղերը սեւին էին տալիս փայլուն դեղին հատակին։ Մոտեցանք ֆուրգոնին։ Վարորդն ասաց․
— Խցիկում տեղ կա։
— Ոչինչ,– ասում է Ալտմյաէն։
— «Պստիկը» տա՞նք իրան,– շշուկով հարցրի ես։
— Երբեք, կյանքո՛ւմ,– կտրեց Բըկովերը։
Դագաղը նախկին տեղում էր։ Որոշ ժամանակ նստել էինք կիսախավարում։ Շարժիչն աշխատեց։ Ալտմյաէն բուտերբրոդները դրեց դագաղի կափարիչին։ Ես հանեցի խմիչքը։ Ֆիման ատամներով պոկեց թիթեղյա անհովհար կափարիչը։ Բաժակներն անաղմուկ զնգացին։ Մեքենան չարժվեց։
— Ողորմի՛,– տխուր ասաց Բըկովերը։ Ալտմյաէն մի պահ կորցրեց իրեն ու գոչեց․
— Լա՛վ է։
Խմեցինք, շշերը խցկեցինք նստարանի տակ։ Թուղթը շպրտեցինք պատուհանից։
— Բաժակները պետք է վերադարձնել,– ասում եմ։
— Դեռ պետք կգան,– նկատեց Բըկովերը։
… Ֆուրգոնը ցնցվեց ուղանցում։
— Նշանակետի մոտ ենք,– ասաց Բըկովերը։
Ձայնի մեջ կյանքի ունայնության երանգներ լսվեցին։
Լիննամետսա գերեզմանատունը բլուրների վրա է, սոճիներ են այնտեղ ու մամռապատ տպավորիչ գլաքարեր։ Նայելով այդ դեկորատիվ քարերին՝ լրագրողները կշտապեն ասել․ «Սառցաշրջանի մնացորդներն են»։ Կարծես քարացել ու լավ հիշում են նախապատմական ժամանակները։
Այստեղ ամեն ինչ համապատասխանում է անմահության եւ անդորրի գաղափարին։ Վաղնջական ամրոցի ավերակների պես հառնել են բլուրները։ Հեռվում մռնչում է անտեսանելի ծովը։ Սոճիները սաղարթներն են ճոճում։ Նրանց դեղնավուն համաշար բների կեղեւը թեփուկոտ է։
Ոչ մի հայտարարություն, ցուցապաստառ, կրպակ ու աղբարկղ։ Ջրի եւ քարի հանդիսավոր դաշինք։ Լռությո՛ւն։
Մենք դուրս եկանք գերեզմանատան գլխավոր ծառուղին, որ հատված էր սոճիների ստվերներով։ Վարորդն արգելակեց։ Բացվեց երկաթյա դուռը։ Մեր ետեւից ավտոբուսների շարասյունն էր։ Կարգադրիչը մոտեցավ․
— Քանի՞ հոգի եք։
— Երեք,– ասում եմ։
— Երեքն էլ է պետք։
Հասկացա, որ դագաղը դեռ մեր քաշելիքն է։
Ավտոբուսի մոտ խմբվել էին մարդիկ՝ ծաղկեպսակներով ու ծաղկեփնջերով։ Անսպասելի դղրդաց երաժշտությունը։ Առաջին հզոր ակորդն ուղեկցվեց արձագանքով։ Մեզ միացան երեք ամրակազմ տղաներ։ Երիտասարդական թերթի արտահաստիքայիննները։ Նրանցից մեկի հետ հաճախ պինգ֊պոնգ էի խաղում։ Դագաղը հանեցին։ Հետո չրջվեցինք ու տեղ գրավեցինք շարասյան գլխամասում։ Հնչեց Շոպենի թաղման քայլերգը։ Ծանր բեռան տակ դանդաղ քայլելը տառապանք է։ Հոգնել էի։ Ձեռք փոխելն անհնար էր։
Բըկովերը հանկարծ խեղդված ձայնով ասաց․
— Ծա՜նր է, սողո՜ւնը…
— Արագ գնանք,– ասում եմ։
Մի քիչ արագացրինք։ Նվագախումբն էլ արագացրեց։ Ավելի՛ արագ։ Գնում ենք։ Բըկովերն ասում է․ — Հիմա կգցեմ։ Եվ՝ ավելի բարձր․
— Փոխարինեք մեզ, ընկերնե՛ր… Ալյո՛։ Նրան փոխարինեց ռադիոմեկնաբան Օյան։
Ծառուղու վերջին սեւին էր տալիս ուղղանկյուն գերեզմանափոսը։ Կողքին թարմ հողի բլրակն էր։ Երաժիշտները շարվել էին կիսաշրջանաձեւ։ Սպասելով դադարի՝ դագաղը իջեցրինք։ Հավաքվածները շրքապատեցին գերեզմանը։ Կարգադրիչն ու օգնականները հանեցին դագաղի կափարիչը։ Համոզվեցի, որ փողկապը տեղում է ու քաշվեցի ծառերի տակ։ Հեռուստատեսության տղերքն սկսեցին սարքավորումները տեղադրել։ Լամպերի վառ լույսն անհարկի էր թվում։ Խոտերի մեք սեւին էին տալիս լարերը։ Մոտեցան Բըկովերն ու Ալտմյաէն։ Ըստ երեւույթին օղին միավորել էր մեզ։ Ծխեցինք։ Կարգադրիչը լռություն պահանջեց։ Խոսեց առաջին հռետորը՝ վելվետե նոփ֊նոր գլխարկը ձեռքին։ Չէի լսում։ Հետո էլի խոսողներ եղան։ Լսվում էին հեռուստատեսության ջահելների առույգ փոխկանչերը։
— Ուղիղ հեռարձակում է,– ասաց Բըկովերը։ Հետո ավելացրեց։– Անձամբ ինձ շան պես կթաղեն։
— Էպիդկայանը թույլ չի տա,– արձագանքեց Աչտմյաէն։— Դեպի մահ ճանապարհը սալարկված է անբովանդակ տեղեկատվությամբ։
— Լավ էլ բովանդակալից է,– բորբոքվեց Բրկովերը։
Խոսքը տվեցին «Ըխտու լեխտ» թերթի ինչ֊որ պատասխանատու աշխատակցի։ Մի արտահայտություն որսացի․ «Նրա պապն ու հայրը պայքարել են էստոնական ինքնակալության դեմ»։
— Է՜ս ինչ էր,– ապչեց Ալտմյաէն։– Էստոնիայում ինքնակալսւթյուն չի եղել։
— Ցարիզմի դեմ, էլի՜ ասաց Բրկովերը։
— Էստոնական ցարիզմ էլ չի եղել։ Եղել է ռուսական ցարիզմ։
— Այ հրեական ցարիզմ իսկապես չի եղել,– նկատեց Ֆիման,– ինչ որ չի եղել՝ չի եղել։
Մոտեցավ կարգադրիչը։
— Դուք Շաբլինսկի՞ն եք։
— Նա գործուղման է։
— Ախ, հա՜… Պատրա՞ստ եք։ Էս չէ, մյուսը դուք եք…
Ալտմյաէն ծխախոտ հանեց։ Վառիչը չէր աշխատում, բենզինը վերջացել էր։ Բըկովերը գնաց լուցկի բերի։ Մի րոպեից հետ եկավ ոտների ծայրերին ու ձեռքերը թափահարելով՝ ասաց․
— Հիմա ծիծաղից կմեռնեք։ Էս Իլվեսը չի։
Ծխախոտն ընկավ Ալտմյաէի բերանից։
— Ո՞նց թե,– հարցրի ես։
— Իլվեսը չի։ Ուրիշ մարդ է։ Ավելի ճիշտ՝ հանգուցյալ…
— Ֆի՛մա, հասկանո՞ւմ ես ինչ ես ասում։
— Ասում եմ քեզ՝ Իլվեսը չի։ Նույնիսկ նման չի։ Ի՞նչ է, Իլվեսին չե՞մ ճանաչում։
— Գուցե սադրա՞նք է,– ասաց Ալտմյաէն։
— Երեւի չփոթել ես։
— Հերթապահն է չփոթել։ Ես Իլվեսին տեսած չկամ։ Մի բան պիտի արվի,– ասում եմ։
— Է՜լ ինչ կուզեիր,– ասաց Բըկովերը,– բա ուղիղ հեռարձակո՞ւմը։
— Բայց էս հեչ բանի նման չի։
— Գնամ նայեմ,– ասաց Ալտմյաէն։
Գնաց, վերադարձավ, ասում է․
— Իսկապես՝ Իլվեսը չի։ Բայց նմանություն կա…
— Բա հարազատներն ու մերձավորնե՞րը,– հարցնում եմ։
— Իլվեսը, որ ճիչտը խոսենք, հարազատներ ու մերձավորներ չունի,– ասաց Ալտմյաէն,– անկեղծ ասած, նրան չէին սիրում։
— Բա ասում էին՝ տղա՜ն, զարմի՜կը…
— Քեզ դիր նրանց տեղը։ Հեռուստահաղորգումը գնում է։ Եվ ընդհանրապես՝ պատասխանատու միջոցառում…
Գերեզմանի մոտ սկսեցին երգել։ Առանձնանում էր կենցաղի բաժնի Լյուբա Տորչինայի սուր դիսկանտը։ Այստեղ կարգադրիչը գլխի շարժումով կանչեց ինձ։ Մոտեցա գերեզմանին։ Վերջապես երգեցողությունը դադարեց։
— Հրաժեշտի խոսք ունի… Հասկանալի է՝ սխալ ասաց ազգանունս․
— Հրաժեշտի խոսք ունի ընկեր Դոլմատովը։
Ով ասես չեմ եղել կյանքում՝ է՜լ Դոկլադով, է՛լ Զապլատով…
Գնացի դեպի գերեզմանը։ Փոսում ջուր էր հավաքվել ու ճերմակին էին տալիս կտրտված արմատները։ Կողքին, հատուկ իշոտնուկի վրա դրված դագաղը ստվեր էր գցել։ Անհայտ հանգուցյալը թաղված էր ծաղիկների մեջ։ Մի կտոր դեմք որբացած նայում էր խոլորձի ու գլադիոլուսների ճերմակ փրփուրից։ Վրիպած անունով հանգուցյալն իր էր թվում։ Տեսա՝ սոճիներն ինչպես են իրենց վրա կրում կապույտ վրանի գմբեթը։ Ասես հեռուստաէկրանին թռան–անցան արքնագռավները։ Եկեղեցու կուրացուցիչ դեղին գմբեթաձողը, հասնելով Մուստմյաէի տների վրա, ընդգծում էր նրանց տխուր, գորշավուն սովորականությունը։ Գերեզմանը շրջապատել էին մուգ վերարկուներով անծանոթ մարդիկ։ Առա ծաղիկների ու փշատերեւի խեղդուկ հոտը։ Անհարմարավետ նաշի կողերը սեղմում էին ուսերս։ Թափված թերթիկները խտղտացնում էին կրծքիս ծալած ձեռքերս։ Գլխավերեւս իրար էր անցել հեռուստաթղթակիցը։ Հեռավոր, ինքնահիացման երանգով ձայն էր լսվում․
«…Ես չեմ ճանաչել այս մարդուն։ Նրա հոգին, մղումները, տոկունությունը, արիությունը, հիասթափություններն ու հույսերը։ Չեմ հավատում, որ ճշմարտությունը նրան տրվում էր առանց որոնման։ Չեմ կարծում, թե մարող հայացքը բացահայտել է խելահեղ կյանքի, տեսանելի խորամանկությունների, անհաղթանակ հաղթահանդեսների եւ անվիշտ պարտության սահմանաչափը։ Համոզված չեմ, որ հասկացել է, թե ուր ենք գնում եւ որն է ուրախալին ու արժեքավորը մեր ջղաձիգ նահանջի մեջ։ Բայցեւայնպես, նա այստեղ է… սեփական ընտրությամբ…»։
Ուժգնացող քրթմնջոց էի լսում։ Խուլ ձայնարկումներից բաղադրվում էր․ «էս ի՞նչ է խոսում…»։ Մեկը քաշեց թեւս։ Ուսս թափ տվի։ Շարունակեցի ավելի արագ․
«Ինչի՞ մասին եմ մտածում այս շիրմի առջեւ։ Մարդկային հոգու գաղտնիքների մասին։ Մահվան ու հոգեկան վշտի հաղթահարման մասին։ Կեցության օրենքների, որ ծնունդ են առել հազարամյակների խորքում եւ կապրեն, քանի չի մարել արեգակը…»։
Ինչ֊որ մեկն ինձ հետ քաչեց։
— Չհասկացա,– ասաց Ալտմյաէն,– ինչ նկատի ունեիր։
— Ես էլ չհասկացա,– ասում եմ,– չուրջս ինչ֊որ քաոս է։
— Ես ամեն ինչ պարզեցի,– ասաց Բըկովերը։ Դեմքը ողողվել էր գաղտնիքին թաքուն հաղորդվելու խորամանկ լույսով։– Սա ձկնորսական կոլխոզի հաշվապահ Գասպլն է։ Իլվեսին որպես Գասպլ հիմա թաղում են Մերիվյալյայի գերեզմանատանը։ Այնտեղ ահավոր սկանդալ է։ Հենց նոր զանգեցին… Ընտանիքը հիստերիայի մեջ է… Որոշվել է թաղել ինչպես որ կա…
— Երեւի վաղը կամ էս իրիկուն տապանաքարերը կփոխեն,– ասաց Ալտմյաէն։
— Ոչ մի դեպքում,– առարկեց Բըկովերը։– Իլվեսը նոմենկլատուրային աշխատող է։ Պիտի թաղված լինի արտոնյալ գերեզմանոցում։ Անխախտ կարգ կա։ Գիշերը դագաղները կփոխեն…
Ես հանկարծ կորցրի իրականության զգացումը։ Բացվող աշխարհում հեռանկար չկար։ Ապագան լեռնացել էր թիկունքում։ Ապրվածը ծածկել էր հորիզոնը։ Ինձ սկսեց թվալ, որ ներդաշնակությունը բանաստեղծներն են հորինել՝ փորձելով հուզել մարդկային հոգիները…
— Գնանք,– ասաց Բըկովերը,– պետք է տեղ զբաղեցնել ավտոբուսում։ Թե չէ ստիպված էլի երկաթե արկղն ենք մտնելու…
ԿՈՄՊՐՈՄԻՍ ՏԱՍՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ
(«Սովետական Էստոնիա»։ Հոկտեմբեր։ 1976 թ․)
«ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԶՈՐ ԶԵՆՔ Է։ Հունական դիցաբանությունից հայտնի է Լեթայի պատկերը, մոռացման գետի, որի ջրերը տանում էին մարդկանց երկրային տառապանքները։ Լեթայի ափին մարդը երջանկության խղճուկ ու ժամանակավոր պատրանք էր ունենում։ Պարզունակ բանականությունը, զրկված փորձից ու հուշերից, մարդուն խաղալիք էր դարձնում ճակատագրի ձեռքին։ Սակայն դարեր ի վեր ընդդեմ Լեթայի հորդում է մարդկային հիշողության ջրառատ ու անսպառելի գետը…
Տարտու քաղաքում բացվեց ֆաշիստական համակենտրոնացման ճամբարների կալանավորների III հանրապետական հավաքը։
Նրանց դեմքերը միաժամանակ հանդիսավոր ու խստամբեր են։ Յուրաքանչյուրի կրծքին՝ փոքրիկ համեստ նշան՝ կարմիր եռանկյունի եւ աղավնու ուրվապատկեր՝ անքակտելի խոհրդանիշերը թափված արյան ու խաղաղության։ Նրանք իումբ֊խումբ հավաքվամ են «Վանեմույնե» թատրոնի ընդարձակ սրահներում։ Ողջույնի խոսքեր, ողջագուրանքներ, հուզումնալից խոսակցություններ…
Պատմում է Լազար Բորիսովիչ Սլապակը, ինժեներ–կոնստրուկտոր․
— Սկզբում ռազմագերիների ճամբարում էի։ Հակաֆաշիստական պրոպագանդայի ու փախուստներ կազմակերպելու համար տեղափոխեցին Շտուտհոֆ… Մերոնց ճանաչում էինք աչքերից, ձեռքի մեն֊միակ շարժումով, անորսալի ժպիտով… Մարդն իրեն զոհ չի զգում, քանի կողքին ընկերներն են, եղբայրները…
Հավաքը տեւեց երկու օր։ Հուշերի, բարեկամության, ապրվածին հավատարմության երկու օրեր։ Պատվիրակներն ու հյուրերը բաժանվեցին՝ համալրելով մարդկային հիշողության թանկ ու հավերժական պահոցը, իսկ մենք նրանց հետ հնչեցնում ենք հանդիսավոր ու խստապահանջ, որպես նախազգուշացում, աշխարհի երդումն ու պատվիրանը․ «Ոչ ոք չի մոռացվել, ոչինչ չի մոռացվել»»։
Տարտու հասանք վաղ առավոտյան։ Ժբանկովն ամբողջ ճանապարհին ֆոտոխցիկն էր նորոգում։ Գործի դրվեցին գրասենյակային ամրակներ, մեկուսիչ ժապավեն, հայելու մի փոքրիկ բեկոր…
Սկզբում ուզում էին Մալկիէլին ուղարկել, բայց Ժբանկովն ըմբոստացավ․
— Ես, ի դեպ, ճակատային եմ, խի՛ղճ ունեցեք։
Խմբագիր Տուրոնոկը փորձեց պնդել․
— Այնտեղ կալանավորներ են հավաքվում, ոչ թե ճակատայիններ։
— Իբր թե ես կալանավոր չեմ,– ձայնը բարձրացրեց Ժբանկովը։
— Սթափարանը հաշիվ չի,– խայթեց խմբագիրը։
Ժբանկովը չէր զիջում։ Մի պահեստային գործուն միջոց ուներ։ Հենց ակնհայտորեն նեղում էին, Միշան ակնարկում էր, որ իրեն խմելու կտա։ Ուղիղ չէր ասում։ Ընդամենը հարցնում էր․
— Չգիտե՞ք, փոխօգնության դրամարկղը դեռ բա՞ց է։
Դա նշանակում էր, որ Միշան մտադրվել է փող ճարել։ Իսկ եթե չհաջողվի՝ խմիչքի տալ պետական արտասահմանյան ֆոտոխոչորացուցիչը։
Որպես կանոն՝ տեղի էին տալիս։ Բայցեւայնպես, նա հաճախ էր հարբում։ Խմելու միտքն արդեն դրա նախանշանն էր…
— Հենրի՛խ Ֆրանցեւիչ,— միջամտեցի,– ես ու Ժբանկովն արդեն միասին աշխատել ենք։
— Մենք ստեղծագործական փոխըմբռնում ունենք,– միացավ Միշան։
— Հենց էդ էլ ինձ վախեցնում է,– ասաց Տուրոնոկը։– Լա՛վ, գնացե՛ք։
Իմ կարծիքով՝ խմբագիրը հիշեց, որ պատասխանատու միջոցառում է։ Իսկ Ժբանկովը հրաշալի էր լուսանկարում…
Կայարանից թատրոն ոտքով գնացինք։ Տարտուն բարեհամրույր, բարեկիրթ քաղաք է։ Բազմության մեջ մերթընդմերթ ուսանողական կանաչ գլխարկներ էին երեւում։ Թափանցիկ անձրեւ էր մաղում։
— Լավ կլիներ ժապավեն առնեինք,– ասաց Ժբանկովը։
Մտանք գրենական պիտույքների փոքրիկ, հարմարավետ խանութը։ Վաճառողը էլեկտրասալիկի վրա սուրճ էր եփում։ Նրա զուտ էստոնական հյուսկեն ժիլետը զարդարված էր մետաղյա կոճակներով։
— Միկրատ֊չորս ունե՞ք,– հարցրեց Ժբանկովը։
Էստոնացին օրորեց գլուխը։
— Սկսվե՜ց…
Ես հետաքրքրվեցի․
— Իսկ որտե՞ղ է մոտակա խանութը, ուր չորրորդ կգտնենք։
— Հելսինկիում,— անժպիտ պատասխանեց վաճառողը։
— Լա՛վ,– ասաց ժբանկովը,– «ԷԴԱԶԻ»-ի տղերքն էնտեղ կլինեն… Անձրեւը հորդանում էր։ Մենք շտապեցինք թատրոն։ Մուտքի մոտ անձրեւանոցներով ու ցելոֆանե թիկնոցներով մարդիկ էին խմբվել։
— Վայրենի՞ են, ինչ են, ինչի՞ են անձրեւանոցներով,– ջրափոսի մեջ ընկնելով՝ զարմացավ Ժբանկովը։
— Կամա՜ց,– ասում եմ։
«Վանեմույնե» թատրոնը վերջերս էր կառուցվել։ Մարմարե սանդուղքներ, ընդարձակ սպասասրահներ, խուլ արձագանք։ Մուտքի վերեւը՝ կապույտ պաստառ (Էստոնիայում կապույտ պաստառներ սիրում են)․
«Փա՛ռք ֆաշիստական համակենտրոնացման ճամբարների նախկին կալանավորներին»։
Գտանք կարգադրիչին, ներկայացանք։ Նա ասաց․
— Ծրագիրն էսպիսին է։ Նախ՝ հուզական մասը։ Հին ընկերների հանդիպում։ Հետո՝ հանդիսավոր միտինգ։ Եվ վերջապես՝ բանկետ։ Ի դեպ, դուք էլ եք հրավիրված։
— Բա չէ՜,— ասաց Ժբանկովը։
Սրահներում շրշում էին շքանշանակիր ու մեդալակիր մարդիկ։ Հիմնականում՝ մի քանի հոգանոց խմբերով։ Ծխում էին ու կամացուկ զրուցում։
— Ոնց որ թե հույզեր չեմ տեսնում,– ասաց Ժբանկովը։ Կարգադրիչը պարզաբանեց․
— Կալանավորներն ամեն տարի հավաքվում են։ Քսան տարի շարունակ։ Հուզական մասը շուտով կավարտվի։ Հանդիսավոր միտինգը կտեւի մոտ մեկ ժամ։ Նույնիսկ պակաս։ Հետո՝ բանկետը…
— Դրանից բխող հետեւանքներով,– անսպասելի քրքջաց Ժբանկովը։ Կարգադրիչը ցնցվեց։
— Ներեցե՛ք,– ասում եմ,– ես պիտի մարդկանց հետ խոսեմ։ Որոշ բաներ պետք է գրի առնել։
Կարգադրիչը կանգնեցրեց մի բարձրաՀասակ, ամրակազմ տղամարդու․
— Ծանոթացե՛ք։ Լազար Բորիսովիչ Սլապակ, ինժեներ֊կոնստրուկտոր, Շտուտհոֆի նախկին կալանավոր։
Ես նույնպես ներկայացա։
— Ինձ Շտուտհոֆ քշեցին հակաֆաշիստական գործունեության ու փախուստներ կազմակերպելու համար։ Մինչ այդ Լեհաստանում էի…
Սլապակն արագ ու վստահ էր խոսում։ Երեւում էր, որ սովոր է լրագրողների հետ գործ ունենալ։
— Ձեզ երեւի հետաքրքրաշա՞րժ փաստեր են պետք,— հարցրեց նա։
Գլխով արեցի։
— Եկեք նստենք։
Նստեցինք բազմոցին։ Մեզ միացան եւս երկուսը։ Համեմատաբար երիտասարդ մի մարդ՝ զինվորական բաճկոնով, եւ մի տրտում ու կռնատ ծերունի։ Կարգադրիչը ներկայացրեց նրանց՝ Վալտոն ու Գուրչենկո։
Սլապակը սպասեց, որ լռություն տիրի, ու շարունակեց․
— Փախուստների կազմակերպման համար միջոցներ էին պետք։ Սկսեցինք մտածել՝ որտեղի՞ց ճարենք։ Ու պատկերացրեք, գտանք ելքը։ Ես վատ չէի շախմատ խաղում։ Իսկ ճամբարի պետը մոլի խաղացող էր։ Որոշեցինք մրցախաղ կազմակերպել։ Մրցանակը՝ ութսուն մարկ։ Ընկերներս կրքոտ ցավում էին ինձ համար։ Տասից յոթ պարտիայում հաղթեցի։ Ճամբարի պետը ասաց՝ «Դոններվետեր» ու վճարեց…
— Հետաքրքի՜ր է,– ընդհատեց կռնատ ծերուհին,– շա՜տ Հետաքրքիր է…
Ես գրեցի ազգանունը՝ Գուրչենկո։
Մինչ այդ ծերունին լուռ էր։
— Ի՞նչ է պատահել, ընկե՛ր,– ասաց Սլապակը։
— Ասում եմ՝ վատ չեք ժամանակ անցկացրել…
— Այսի՞նքն,– լարված ժպտաց ինժեներ–կոնստրուկտորը։
— Մորդո՜վիա քշեին մի երեք տարով,– շարունակեց ծերունին։
Նկատելի էր, որ մի քիչ խմած է։
— Որտե՞ղ եք նստել, ընկե՛ր,– միջամտեց կարգադրիչը։– Դախաո՞ւ, Օսվենցի՞մ։
— Մորդովիայում եմ նստել,– պատասխանեց Գուրչենկոն,— Ղազախստանում… Քսան տարի ձգեցի որպես նախկին ռազմագերի…
— Կարծում եք՝ ե՞ս չեմ նստել,– բորբոքվեց ինժեներ֊կոնստրուկտորը։– Երիկամներս չկա՜ն։ Իոսսերը գիտե՞ք։ Վեսլյանա՞ն։ Ռոպչա՞ն…
— Լսել ենք,– խոսակցությանը միջամտեց տարազաբաճկոնով երիտասարդը։– Ես Ռոպչայի կալանառաքման բանտում մենինգիտով հիվանդացա… Լրիվ երեխա էի, որ գերի ընկա։ Ուղարկեցին ճամբար։ Չնայած՝ զորակոչի ենթակա չէի։ Ու պրոպագանդայով էլ չէի զբաղվել։ Անարդար էր։ Համակենտրոնացման ճամբարը հեչ դուրըս չեկավ։ Ֆաշիստները սոված սպանում էին։ Բացի էդ, ճամբարում կին չկար…
— Իսկ դու,– թունոտ հարցրեց կռնատը,– ո՞նց Ռոպչա ընկար։
— Շատ պարզ։ Մեզ ֆրանսիացիներն ազատեցին։ Հայտնվեցի Փարիզում։ Ինձ գցեցի սովետական դեսպանատուն։ Հավաքեցին մեզ․ մի ութ հարյուր հոգի։ Նստեցրին գնացք։ Ու տարան դեպի արեւելք… Գնո՜ւմ ենք, գնո՜ւմ… Մոսկվան անցանք, Ուրալն անցանք…
— Ժպտացեք, ժողովո՛ւրդ,– խնդրեց Ժբանկովը։– Ուշադրությո՛ւն։ Նկարում եմ։
— Բայց,– ասում եմ,– ախր ժապավեն չունես։
— Կարեւոր չի,– ասաց Ժբանկովը,– պետք է լիցքաթափել մթնոլորտը։ Կարգադրիչն էլ անհանգստացավ։ Վեր կացավ ու ափերն իրար զարկեց․
— Ընկեր կալանավորնե՛ր, անցեք դահլիճ։
Հանդիսավոր մասը տեւեց ընդամենը քսան րոպե։ Ամենից երկար խոսեց կարգադրիչը։ Վերջում ասաց․
— Մենք միշտ ֆաշիզմի կալանավորներ կմնանք։ Չէ՞ որ այն, ինչ մենք ենք ապրել, չի մոռացվում…
— Նա է՞լ է ռազմագերի,– հարցրի կռնատ Գուրչենկոյին։
— Էդ թսթսանը թատրոնից է,– պատասխանեց ծերունին,– կուսկոմն է նշանակել։ Արդեն չորրորդ տարին է՝ էստեղ ելույթ է ունենում… Մորդո՜վիա քշեին դրան մի երեք տարով… Ծա՜ռ կտրեր…
Այստեղ բանկետի սրահի դռները բացվեցին։ Տեղ զբաղեցրինք պատուհանի մոտ։ Ժբանկովը երկու աթոռ էլ մոտեցրեց։ Հետո օղի լցրեց։
— Եկեք՝ առանց բաժակաճառերի,– առաջարկեց Սլապակը,– ամենայն լավի համար։
Լուռ խմեցինք։ Ժբանկովն անմիջապես երկրորդը լցրեց։ Վալտոնը փորձում էր ավարտել իր պատմությունը։
— Փոքրավոր էի առեւտրական նավատորմում։ Գերմանացիները սխալվեցին։ Իզուր տեղը նստացրին։ Ես զինվորական նավաստի չէի։ Առեւտրական նավաստի էի։ Բայց բռնեցին ու նստացրին։ Փաստորեն ոչ մի բանի համար…
Նկատելի էր, որ Վալտոնն արդարանում է։ Համարյա թե ապացուցում էր իր չեզոքությունը գերմանացիների հանդեպ։
— Բոլոր չուխոնցիներն էլ էդ են,– ասաց Ժբանկովր։— Ադոլֆը դրանց լավագույն բարեկամն է։ Իսկ ռուսներին արհամարհում են։
— Իսկ ինչի՞ պիտի մեզ սիրեին,– միջամտեց Գուրչենկոն։– Էս բարդակի համա՞ր, որ սարքել ենք Էստոնիայում։
— Բարդակը էլի ոչինչ,– ասաց Ժբանկովը,– վատն էն է, որ օղին է թանկանում…
Նրա դեմքը փայլում էր։ Շիշն անընդհատ շարժվում էր ձեռքերի մեջ։
— Ձեզ տապակա տա՞մ,– իմ կողմը դարձավ Սլապակը։ Ժբանկովը քաղաքավարի դիպավ նրա թեւքին․
— Վաղուց եմ ուզում հարցնել… Ինչպես ասում են՝ անհամեստ հարց… Դուք, կներեք, ի՞նչ ազգության եք պատկանում…
Սլապակը հազիվ նկատելի լարվեց։ Հետո պատասխանեց հստակ ու հատու։ Ձայնի մեը որեւէ բան թաքցնելու պետք չունեցող մարդու շեշտադրում կար․
— Ես հրեական ազգությանն եմ պատկանում։ Իսկ դո՞ւք, կներեք, որ ազգությանն եք պատկանում…
ժբանկովր շփոթվեց։ Որսաց փախս տվող թթու գրած սունկը։
— Ռուս եմ… հրեական ազգության,– խաղաղասիրաբար ձեւակերպեց նա։ Այստեղ Սլապակին դիմեց կռնատ Գուրչենկոն․
— Մի՛ նեղվի, տղա՛,– ասաց նա։— Հրեա ես, թող էդպես էլ լինի, սարսափելի բան չկա։ Ես չորս տարի Ղազախստանում եմ ապրել։ Ղազախները հարյուրապատիկ վատն են…
Մենք նորից խմեցինք։ Ժբանկովն աշխույժ զրուցում էր Գուրչենկոյի Հետ։ Նա ավելի ու ավելի պերճախոս էր դառնում։
Բանկետի սրահն աստիճանաբար լցվում էր բնորոշ գվվոցով։ Բաժակներն ու պատառաքաղները զնգում էին։ Ինչ֊որ մեկը միացրեց ռադիոլան։ Լսվեցին հզոր հնչյունները․
…Պատերազմն է ժողովրդի,
Պատերազմ է սրբազան…
— Հե՜յ, ո՞վ կա էդտեղ։ Ձենը կտրեք,– ասաց Ժբանկովը։
— Թող երգի,– ասում եմ,– հայհոյանքը պիտի խլացվի, չէ՞։
— Ճչմարտությունը չե՜ս խլացնի,– ըանկարծ գոռաց Գուրչենկոն…
Ժբանկովը վեր կացավ ու գնաց դեպի ռադիոլան։ Այստեղ ես նկատեցի պիոներների խումբը։ Նրանք դժվարությամբ անցնում էին սեղանների արանքով։ Ըստ երեւույթին հեղեղի պատճառով ուշացել էին։ Պիոներներր մի հսկա ծաղկեզամբյուղ էին բերում։
Միշան հայտնվեց նրանց ճանապարհին։ Իսկը պատկերք։ Աչքերը ոգեւորությունից փայլում էին։ Փողկապը հայտնվել էր ուսին։
Համակենտրոնացման ճամրարների նախկին կալանավորների մեջ Ժբանկովն աչքի էր ընկնում առանձնակի հյուծվածությամբ ու կերպարի ողբերգականությամբ։
Պիոներներր կանգ առան։ Ժբանկովը շփոթված դոփում էր տեղում։ Ալ փողկապով մի նիհարիկ տղա բարձրացրեց ձեռքը։ Ինչ֊որ մեկը անջատեց ռադիոլան։
Վերահաս լռության մեջ հնչեց մանկական դողդողուն ու բարալիկ ձայնը․
— Հավերժ փա՛ռք հերոսներին։
Եվ ապա՝ երիցս․
— Փա՛ռք, փա՛ռք, փա՛ռք։
Վախեցած Ժբանկովը կրծքին էր սեղմել ծաղկեզամբյուղը։ Փոքր֊ինչ հապաղելով՝ նա գոռաց․
— Ուռա՜։
Դահլիճում աներեւակայելի աղմուկ էր։ Ինչ֊որ մեկն արդեն արկղերից հանում էր բեմական իրերը։ Մեկը լեզգինկա էր պարում՝ կեղծ յաթաղանն ատամներով սեղմած…
Տեղական թերթի տղերքը լուսանկաբեցին Ժբանկովին։ Շառագունած դեմքը սուզվել էր կանաչի մեջ։ Նա վերադարձավ մեր սեղանի մոտ։ Զամբյուղը դրեց լուսամուտի գոգին։
Գուրչենկոն բարձրացրեց գլուխը։ Հետո գլուխը նորից ընկավ կարտոֆիլով ափսեի մեֆ։
Աթոռը մոտեցրի Ժբանկովին։
— Շքեղ ծաղկեփունջ է,– ասում եմ։
— Ծաղկեփունջ չի,– վշտալի պատասխանեց Ժբանկովը,– ծաղկեպսակ է…
Այս ողբերգական խոսքի վրա հրաժեշտ եմ տալիս ժուռնալիստիկային։
Բավակա՛ն է։
Եղբայրս, որ երկու դատվածություն ունի (մեկը՝ ոչ դիտավորյալ սպայության համար), հաճախ ասում է․
— Որեւէ օգտակար գործով զբաղվի։ Ո՞նց չես ամաչում։
— Դո՜ւ էիր մնացել, ուսուցչի՜ս տեսեք։
— Ես ընդամենը մարդ եմ սպանել,– ասում է եղբայրս,– ու փորձել եմ վառել դիակը։ Իսկ դո՞ւ։
1981թ․