Յուշեր

Առաջին անգամ դէպի Վան իմ ճանապարհորդութիւնը կատարուեցաւ շատ բացառիկ պայմանների տակ։ 1904ի աշնան էր, ճիշդ չեմ յիշում, ո՞ր ամսին։

Սասունի անժամանակ ժայթքումը, բազմաթիւ զինատար խմբերի անյաջող փորձերը եւ սահմանագլխի վրայ ջարդուիլը, իմ մերձաւոր ընկերների նահատակութիւնը ինձ դրել էին յուսահատ կացութեան մէջ։ Խիղճս ինձ տանջում էր, որ ամէնքը գնացին եւ նահատակուեցան, իսկ ես, կարծես մի խորամանկութեամբ չետ մնացի։

Սոսկալի հակազդեցութիւն կար հասարակութեան եւ մեր ընկերների մէջ։ Անդրանիկը, Մուրադը, Սեպուհը եւ ընկերները Երկրից հեռացել էին։ Եւ ամէնքը պնդում էին, թէ Երկրում գործունէութիւնն առայժմ անհնարին եւ անմիտ է։ Երեք տարուան իմ գործունէութիւնը սահմանագլխի վրայ, Կարսի շրջանում, որոշ փորձառութիւն էր տուել ինձ։ Ես եկել էի Բագուից Կարս, մի քիչ փորձուելուց վերջ Սասուն անցնելու նպատակով․ թունդ սասունեան էի։ 1903ին Կարս եկող բազմաթիւ երիտասարդներին համոզում էի, որ Սասուն գնանք։ Ինձ երեւի այնտեղ քաշողը դպրոցական ընկերներս էին՝ Թումանն ու Եգորը։ Եւ, ընդհակառակը, թունդ վանեան էր Կարս եկող մի նոր երիտասարդ, ապագայ Մուշ֊Սասունի Ռուբէնը, որ ճեմարանում ընկերական կապերով կապուած էր վանեցիների հետ։ Ինձ հետ երկար վիճում էր Վանի առաւելութիւնների մասին եւ համոզում, որ միասին Վան գնանք։ Դէպքերը այնպէս դասաւորուեցին, որ թունդ «վանեան» Ռուբէնը գնաց Մուշ, իսկ ես՝ թունդ «սասունեանս» մեկնեցի Վան…

Կարսի սահմանագլխի դէպքերը փճացրել էին մեր չարաբերութեան բոլոր գիծերը։ Համարեա ամբողջ գծի վրայ եղած կազմակերպութիւնները քայքայուել էին գործիչների նահատակութեան կամ ձերբակալման պատճառով։ Սասունի գործը վիժած էր․ Մշոյ դաշտում գործ վերսկսելը իմ ուժերից վեր էր։ Ես նոր մարդ էի երկրի համար, պիտի գնայի այնպիսի շրջան, ուր որոշ կազմակերպութիւն կար, փորձառու ղեկավար ընկերներ կային՝ նրանց ձեռքի տակ կամ նրանց հետ գործել կարողանալու համար։ Թէ՛ այս եւ թէ՛ մանաւանդ Պարսկաստանից Վան անցնելու դիւրութիւններն ինձ քշեցին դէրի Պարսկաստան։

Վերջին անգամ անցնում եմ Թիֆլիս՝ տեսնուելու ընկերների հետ, վերջին հրահանգներ առնելու, վերջին խնդրանքներ անելու։ Փորձառու ընկերները մասնաւորապէս խրատել էին ինձ, որ Երկիր մտնելիս՝ անպայման աշխատեմ իմ տրամադրութեան տակ որոշ գումար ունենալ, որպէսզի տեղ հասած ժամանակ կարողանամ թէ՛ իմ ինքնուրոյնութիւնս եւ թէ՛ ազդեցութիւնս պահել։

Չեմ յիշում, թէ այն ժամանակ ովքե՞ր կային Թիֆլիսում։ Բայց լաւ կը յիշեմ որ ինձ հետ միշտ սիրալիր բժիշտ Յ․ Տ․ Դաւթեանն ինձ տուեց 100 ոսկի, որ իմ անունով ես Վան փոխադրեցի (ի հարկէ, պայմանական անունով — այդ ես արի Երեւանի վանեցի Տ․ Արիստակէսեանի միջոցով) եւ բացի այդ՝ 20-25 ոսկի՝ ճանապարհի ծախսերի համար։

Ալեքսանդրապոլ ինձ խնդրեցին հետս վերցնել Գանձակցի Նիկոլին (որ փախստական էր զինուորութիւնից․ սա վերջը նահատակուեց Պարսկաստանի ազատագրական կռիւների ժամանակ Թաւրիզի շրջանում) եւ Մշեցի (Վարդոյից) Յարութիւնին, որը դարձաւ ապագայում Վանի շրջանի լաւագոյն ժողովրդական գործիչը։ Սրա մասին ես գրած եմ կենսագրական՝ «Դրօշակ»ի 1912 թուի մէջ։

Կարսի շրջանից արդէն հետս վերցրել էի իմ շատ սիրելի զինուորներից Մանազկերտցի Մոսօն, որ շատ եաւատարմութեամբ երկար ժամանակ զինուորութիւն ըրաւ Վան, յետոյ անցաւ Կովկաս եւ այժմ Թիֆլիս է ընտանիքով։

Այդ երեք ընկերներով անցանք Երեւան։ Տեղական ընկերներից այն ժամանակ այնտեղ էին Թորոսը՝ Գալուստ Ալոյեանը, եւ Բագուից ինձ մօտիկ Սարգիս Օհանջանեանը, որ երկու տարի առաջ փորձել էր Վան երթալ, ճանապարհին բռնուել էր եւ յետ դարձել։ Ահա այս երկու փորձ ընկերները իրենց վրայ վերցրին մեզ ճանապարհ դնելու ծրագրի կազմումը եւ իրագործումը։ Առաջին եւ սոսկալի տանջանքներից ու վտանգներից մէկը ինձ համար եղաւ սրանց ծրագրով ճանապարհ գնալը։

Բանը այն է, որ Ս․ Օհանջանեանը գտնում էր, թէ Պարսկաստանում մեծ անհրաժեշտութիւն է ունենալ ռուսական արտասահմանեան անցագիր, որը ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ դիմումներն արդէն կատարուած էին։ Բայց ըստ սովորութեան գործը ձգձգւում էր։

Գալուստը , որ ինքնիրան աւելի փորձառու էր համարում, եւ իրաւունք ունէր, քանի որ երկար տարիներ նա՛ էր վարել այդ գծի փոխադրութիւնները ընկերների եւ ապրանքների, ապնդում էր, թէ լաւագոյնն է առանց անցագրի, մեր թուրք սուրհանդակ ապրանք փոխադրողի հետ միասին, իբրեւ փախստական անցնել սահմանը, Արաքսը․ իսկ այն կողմը, Պարսկաստան, մեզ ոչինչ պէտք չէ։

Ես համակերպւում եմ Գալուստի առաջարկին, որովհետեւ ժամանակը արդէն ուշ էր (Սեպտեմբեր պիտի լինէր)։ Ես շտապում էի օգտուել աշնան երկար գիշերներից, մանաւանդ, որ ճիշդ այդ ժամանակները զօզանաւորները արդէն սարերից քաշուած պիտի լինէին դէպի իրենց գիւղերը, եւ ճանապարհները շատ յարմար էին։

Հրաժեշտ տալով ընկերներին, չորս հոգւով կառք նստեցինք։ Գնացինք Դաւալու, ուր պիտի մնայինք, մինչեւ որ մեր առաջնորդ թուրքը պատրաստութիւններ տեսնէր եւ գար մեզ տանելու։

Դաւալուում այդ ժամանակ գործերի ընդհանուր ղեկավարը Ամի անունով մի բարի ծերունի էր, որ սիրով մեզ հիւրընկալեց, պատմելով եւ հառաչելով, որ մեզ պէս շատերին է ճամբել, բայց քչերն էին դարձել…

Որովհետեւ Ամին կասկածի տակ էր, այդ պատճառով իրիկունը ինձ տեղաւորեց գիւղի վարժապետին տունը, իսկ երեք ընկեր զինուորները՝ մի այլ տուն։ Ուսուցիչը իմ հին ծանօթն էր, անունը մոռացել եմ․ աւարտել էր Երեւանի Պետական Ուսուցչանոցը, գաղափարական տղայ էր եւ լաւ գիւղական ուսուցիչ։ Ընտանիքով էր ապրում այդ գիւղում։

Առաջին յեղափոխական անփորձութիւնս փորձեցի այս խեղճ գիւղական ուսուցչի եւ նրա ընտանիքի գլխին։

Մեզ հետ վերցրել էինք մէկ մէկ ատրճանակ ու հրացանի մասեր եւ, որովհետեւ հետս եկող ընկերներից Յարութիւն Միրաքեանը մասնագէտ էր պայթուցիկների, վերցրել էինք նաեւ մեծ քանակութեամբ դինամիտ, մանաւանդ կապսիւլներ, որոնք նախապէս պատրաստուած լինելով գործածութեան համար՝ լեցուած էին մինչեւ բերանը շուտ բռնկուող անտիմոնիի եւ բերտօլետեան աղի խառնուրդով։ Ես իբր թէ մի քիչ հասկանում էի պայթուցիկներից,— ի հարկէ, աւելի տեսականը, քան փորձնականը․ որովհետեւ հազիւ մի երկու անգամ ներկայ էի եղել հասարակ փորձերի՝ այն էլ ուրիշների ձեռքով կատարուած։

Յարութիւնը պնդում էր, որ կապսիւլները այդպէս տանիլը վտանգաւոր է, կարող են հասարակ շփումից պայթել եւ բոլորիս վնասել — ձիու կամ կառքի վրայ։ Վարժապետի մօտ, իբրեւ աւելի վստահելի մարդու, բոլոր իրերը հետս էի վերցրել։

Չգիտեմ՝ վարժապե՞տը հետաքրքրուեց իմ զամբիւղով, թէ ե՞ս ինքնաբերաբար բացի եւ սկսեցի զատել կապսիւլները։ Սեղանի վրայ դարսելով լեցուածները, տանտիկնոջից ասեղ ուզեցի եւ սկսայ փորել կապսիւլներն ու լեցուած աղերը, նիւթերը դուրս տալ։ Ուսուցիչն էլ հաւասի եկաւ․ ինքն էլ փորձեց դատարկել։ Բաւական դատարկել էինք․ սեղանի վրայ էին դիզուած դատարկուած փոշին (անտիմոնի եւ բերտօլեան աղ) եւ դատարկ ու լիքը կապսիւլները։ Ի հարկէ, այս անում էինք ճրագի լոյսով։ Չգիտեմ՝ ուսուցի՞չը ծխեց, թէ հէնց ասեղի շփումից պատահեց, ի՞մ թէ նրա ձեռքում, այդ էլ լաւ չեմ յիշում, յանկարծ պայթեց մի կապսիւլ, երբ խեղճ տանտիկինը՝ երեխան գրկին՝ կանգնած էր մեր դիմաց, սեղանի մօտ։

Ձեռքի կապսիւլի կայծը փռնկցրեց սեղանի վրայ դիզուած նիւթերը․ նա էլ իր կարգին լիքը֊դատարկ կապսիւլները։ Սոսկալի պայթումից վախեցած՝ ինքնաբերաբար ես ինձ նետեցի ցած, սեղանի տակ։ Վարժապետը եւ խեղճ կինը աւելի անփորձ, քան ես, մնացին կանգնած եւ ենթարկուեցին սոսկալի պայթիւնի հարուածներին։ Վարժապետի ձեռքերի մի քանի մատները գնացին եւ երեսը վառուեց։ Աւելի վնասումլ էր խեղճ կինը, մանաւանդ իր դժբախտ երեխան։ Իմ երկու ձեռլերս էլ առաջին փոքրիկ կապսիւլի պայթումից բազմաթիւ տեղերից վիրաւորուել էին, իսկ ձախ ձեռքիս ճկոյթի մսերը խիստ գզգզուել… Բայց ես անհամեմատ աժան պրծայ։ Ի հարկէ, պայթումից ճրագը մարել էր։ Երբ խուճապը անցաւ, ճրագ վառեցինք, եւ նոր տեսանք սոսկալի աւերումները։

Ձայնը, բարեբախտաբար, դուրս չէր գնացել։ Իսկոյն վազեցի տղաների մօտ, որոնք մեզնից շատ հեռու չէին։ Իմ արիւնոտած դէմքս, մանաւանդ ձեռքս տեսնելով, յանկարծակիի եկան։ Պատմեցի եղելութիւնը։ Մէկին ուղարկեցի Ամիի մօտ․ հարկաւոր էր շուտով փախչել այս գիւղից, ո՜վ գիտէ, Վան գնալու տեղ, ո՞ւր կը տանին մեզ…

Գիշերով մեր բան֊մանը շալակած՝ հեռացանք Դաւալուից եւ Ամիի հրահանգով գնացինք դաշտը, մեծ ճանապարհի վրայ գտնուող մի հիւղակ, որը մի ղազախեցի հայի էր պատկանում, իսկ ինքն էլ այդ շրջանի մի կալուածատէրի կառավարիչն էր։

Մեզ իսկոզն հիւռընկալեց, տաքացրեց թէյով, տղաներին՝ օղիով։ Իմ ձեռքերիս վերքերը կապեցին։ Այդպիսով «ճաշակեցինք եւ անցուցինք» Հայաստան գնալու առաջին վտանգը, որ առաջ եկաւ իմ անփորձութիւնից ւամ ճամբողների անփութութիւնից։

Բայց այս դեռ բոլորը չէր։ Դեռ նոր վտանգներ եւ սոսկումներ սպասում էին մեզ, այն էլ այնտեղ, ուր մենք կարող էինք անցնել շատ հանգիստ եթէ գնայինք օրինական ձեւով ու ճանապարհով…

Կարծեմ մի երկու օր մնացինք եւ դաշտի հիւղակում, վայելեցինք այդ լաւ մարդու հիւրընկալութիւնը։ Սեւքարեցի Սաքոյի հայրենակիցն ու նրա պաշտողներից էր։

Վերջապէս, թուրքը եկաւ մեզ առաջնորդելու։ Գիշերով մեզ տարաւ իրենց գիւղը, կարծեմ, ինձ ձիով, մնացածներին ոտով։ Մոռացել եմ այդ թուրք գիւղի անունը․ գտնւում էր Շահթախթից ուղիղ վեր, ճիշդ Արաքսի ափին։

1904 թուին սոսկալի քոլերա կար, մանաւանդ այդ շրջանի թուրքերի մէջ։ Մեր առաջնորդի տանը անկողին ընկած չորս իւանդներ կային։ Ի հարկէ, մենք էլ նոյն յարկի տակն էինք։ Նոյն բաժակներով թէյ խմեցինք եւ նոյն ամաններով կերանք։ Բայց պատահականութի՞ւնը թէ մի այլ բան, թէ՛ ամբողջ ճանապարհի վրայ, մեզ վարակելուց փրկեց…

Կարծեմ մի երկու օր էլ մնացինք այդ թուրքի տանը։ Պէտք է «քալաք»^[1] պատրաստէին եւ ռուս սահմանապահին տեսնէին իբր թէ։ Վերջը լուր բերին, թէ քալաքի պէտք չկայ․ գետը կարելի է անցնել եւ առանց քալաքի, որովհետեւ ջրերը շատ նուազել են։

Նոյեմբեր ամիսն էր։ Գետի ափերին արդէն ջուրը պաղել էր, բայց մենք՝ երեխայի յափշտակությամբ եւ հետաքրքրութեամբ շուտ տեղ հասնելով մտահոգուած՝ իսկոյն համակերպուեցինք։

Արաքսը այդտեղ 300-400 մեթր լայնութեամբ մի յարմար հուն ունէր։ Ճիշդ մէջտեղը կային մի քանի կղզնիեր, իսկ գիւղի ուղիղ տակը զինուորական սահմանապահ պահակն էր։

Գետի ափը չհասած՝ մի աւերակ տան մէջ մերկացանք, հագուստներնիս կապեցինք մեր գլխի վրայ եւ վազէ վազ մտանք պաղ ջրի մէջ, սկիզբը ծիծաղով ու կատակով, բայց քանի առաջացանք, սկսանք դողալ ու փոշմանել, բայց ուշ էր… Մեծ դժուարութեամբ հասանք առաջին կղզին․ մեր Մոսոյին եւ մի թուրքի ձգեցինք գետը իմանալու համար միւս կողմի խորունկութիւնը։ Մոօն լաւ լողուոր էր, խորասուզուեց եւ ձեռքերը բարձրացրեց դէպի վեր, բայց ձեռքերն անգամ չհասան ջրի երեսը։ Կատարեալ խայտառակութիւն, ո՛չ կարող ենք առաջանալ եւ ո՛չ էլ ետ դառլան։ Գետը մտնելու համար մենք ընտրել էինք այնպիսի րոպէ, երբ խուզարկու զինուորական խմբերը իրարից բաժանուած հակառակ կոմերն էին գնում։ Թէեւ մութ էր, արդէն երեկոյեան ժամը 8֊ից անց, բայց ո՛չ մի յոյս չկար, որ կարող ենք դառնալ։ Յետոյ, ո՞ւր դառնալ, չորս մարդ քոլերայով բռնուած թուրքի տո՞ւնը…

Թուրք առաջնորդը որոշում է, որ մենք կղզին սպասենք, իսկ ինքը գնայ միւս ափից քալաքը բերէ։ Համակերպւում ենք։ Նա գնում է։ Յետոյ ենք յիշում, որ մենք ո՛չ հաց ունինք, եւ ո՛չ էլ տղաքը ծխախոտ։ Միւս թուրքը առաջարկում է, որ ինքն էլ գնայ գիւղ՝ հաց եւայլն բերէ։ Յիմարաբար համաձայնւում ենք ե՛ւ նրա առաջարկին․ նա էլ է մեկնում։

Րոպէները ժամեր են կտրում։ Մենք սպասում ենք այս եւ այն ափից օգնութեան կամ այցելութեան, բայց ո՛չ ոք չկայ։ Սոսկալի յոգնած, պաղած, թրջուած, անօթի եւ յուսահատ նստել եւ խորհում ենք։ Տղաները, երեւում է որ, աւելի անհամբեր են, բայց լռում են, տեսնելով թէ ես ձայն չեմ հանում։ Վերջապէս, Յարութիւնն առաջարկում է, որ կրակ անենք, հաւատացնելով, որ կրակը՝ ջրի մէջտեղ արուած՝ մէկ ափից կʼերեւայ իբրեւ հակառակ ափին վառուած օջախ։ Համակերպւում ենք, որովհետեւ ուրիշ ճար չունինք։

Կղզին ծածկուած էր մի տեսակ սեւ փայտի թուփերով, որոնցից շատերը չորացել էին։ Իսկոյն հաւաքում ենք փայտեր, չոր եղէգ, եւ մի հսկայական խարոյկ պատրաստում ու շարւում նրա շուրջը։

Տաքութիւնը նինջ է բերում մեր վրայ։ Պառկում ենք հանգստանալու։ Կրակին դէմ արած մեր մէկ կողքը վառւում է տաքութիւնից, իսկ միւս կողքը՝ պաղում գետի հոսանքից։

Ի զուր տեղը այս եւ այն կողմն ենք դառնում մեր մարմինը տաքացնելու համար, բայց ճար չկայ… Տանջանքներով դիմաւորում ենք արշալոյսը, որը իր գեղեցկութեամբ ոչինչ չի խօսում, անգամ մեր սրտին։ Ուրեմն, թուրքերը խաբեցին ու չեկան։ Ի՜նչ յիմարն ենք եղել։ Այժմ ենք անդրադառնում որ, երկուսին էլ չպիտի թողնէինք, որ գնային եւ մենք մինակ մնայինք։ Բայց անցածը անցել է։ Մեր բախտից օրը տաք էր, եւ անձրեւ չեկաւ։

Մութն ընկնելուն պէս այս եւ այն ափն ենք վազում, մեր աչքերը չռում՝ տեսնելու համար մեզ այցի եկողներին, բայց չկան ու չկան…

Անսահման յուսահատութեամբ՝ բայց առանց իրար մատնելու մեր լքման զգացմունքները՝ դարձեալ ձեռնարկում ենք խարոյկի։ Այս գիշեր քնել չի լինում։ Մի կողմից՝ անօթութիւնը, միւս կողմից՝ սպասողական վիճակը մեզ ջղայնացրել են։ Տղաները ծխախոտի ճար արին, ծառի տերեւը հասարակ թղթով փաթաթելով ու ծխելով։ Ժամը մի քանի անգամ այս եւ այն ափն ենք վազում ձայն կամ մարդ նկատելու,— չկան…

Առաւօտեան դէմ Մոսօն վազէ վազ գալիս է աւետելու, որ քալաքկ գալիս է… Վերջապէս, հասան… Զայրոյթիծ չեմ կարող խօսել։ Պըպզելով տեղաւորւում ենք քալաքի վրայ եւ կրկին բաց թողնում լողալու…

Վերջապէ, պարսկական ափն ենք․ ազատ կարող ենք շունչ քաշել։ Անպիտանները մեր սիրտը շահելու համար չէին մոռացել հաց եւ այլ ուտելիքներ բերել։ Հաց ուտելուց յետոյ, դիմում են բացատրութիւնների։ Բանից դուրս է գալիս, որ տիկեր չեն գտել քալաքի համար, այդ պատճառով էլ ուշացել են։

Վերջապէս, մենք փրկուած ենք, սեւ մտքերը վանում ենք դէպի հեռուն…։

Այնուհետեւ ինձ վիճակուեց թէ՛ Երկրում եւ թէ՛ Պարսկաստանում ճաշակել կրկին դառնութեան բաժակներ։ Բայց դրանից եւ ո՛չ մէկը այնքան չի տանջել եւ, մանաւանդ, այնքան մանրամասնութեամբ չի տպաւորուել գլխիս մէջ, որքան այս երկու գիշերները։ Այժմ, 13 տարուց յետոյ, դարձեալ յիշում եմ այդ երկու գիշերուայ բոլոր սարսափելի րոպէները եւ այն մտորումները, որ ես ունեցել եմ այդ ժամանակ…։

Պարսկական սահմանի թուրք գիւղից վարձում ենք մի կառք եւ գիշերով մեկնում դէպի Խոյ։ Ճանապարհի ամբողջ երկարութեամբ իջեւանում ենք քոլերայով վարակուած գիւղերի մէջ։

Յանկարծ, երբ վերջանում է Մաուի խանութեան սահմանը, մեր առաջ տնկւում են թիվանկչի սարբազներ։ Սրանք ազդարարում են, որ իրենք նշանակուած են Մակուի Սարդարի կողմից հսկելու եւ արգիլելու, որ երպեւեկութեան երեսից միւս գաւառներից քոլերան չմտնի Մակուի խանութեան սահմանները։

Ո՛չ այն է՝ զայրանանք, ո՛չ այն է՝ խնդանք։ Ինչպէ՞ս թէ քոլերայի բացիլ չմտնի․ չէ՞ որ ամբողջ ճանապարհի վրայ մեռած բազմաթիւ մարդիկ տեսանք նոր թաղելի, շատերը անտէր եւ անթաղ ինկած ճանապարհների եզրին եւ բազմաթիւ հիւանդներ՝ գիւղերի մէջ։

Ես շատ էի լսել Պարսկաստանի «Թոփրաղ Բաստի»ի, «Չայ Փարասի»ի եւայլնի մասին։ Կառապանին յայտնեցի, որ սակարկութեան մտնէ եւ ճամբու դնէ։ Մէկ ժամ տեւող «Ման օլամը» «Սան օլասանը» «Սարդարըն բաչը իւչիւն» վերջացաւ նրանով, որ երկու թուման դրամ առին եւ մեզ ճամբայ տուին մեր ուղին շարունակելու։

Վերջապէս, կոտրուած ու ջարդուած հասնում ենք Խոյ, իջեւանում՝ շուկայի մօտ մի մեծ խանի մէջ։ Քոլերան այդտեղ էլ սկսել էր իր հունձքը… Պէտք էր շուտով հասնիլ եւ գտնել մերոնց։

✻✻✻

Այդ ժամանակ Խոյ, Սալմաստ եւ Թադէի Վանքը ունէինք սահմանագլխի կոմիտէներ, որոնք զբաղւում էին երկիր զէնք, ռազմամթերք եւ ընկերներ — խմբեր ճամբելով, երկրի եւ արտասահմանի միջեւ յարաբերութիւններ պահպանելով։

Այդ կոմիտէները, գլխաւորութեամբ Թաւրիզի Կ․ Կոպիտէի, եղել են, ճիշդ է, մեծապէս Երկրի համար աշխատող եւ անգնահատելի օրգաններ, բայց նրանք մեծ դեր են կատարել եւ Ատրպատականի հայոց կրթական, իրաւական, ինքնապաշտպանութեան եւ այլ գործերի մէջ։ Մակուի, Խոյի, Սալմաստի, Ուրմիի, Թաւրիզի եւ ուրիշ վայրերի բոլոր դպրոցների հիմնադիրներն եղել են Երկիր գնացող, կամ Երկրից եկող ու ժամանակաւորապէս այդ շրջաններն ապաստանող յեղափոխական գործիչներ, ո՛չ միայն մեր կուսակցութեան, այլեւ միւս կուսակցութիւններին պատկանող։

Ամէն մի կոպիտէ ունէր իր ներկայացուցիչները, որոնց այն ժամանակ մենք կատակով անուանում էինք «Դաշնակցական Խաներ»,— միշտ դրսեցի՝ ե՛ւ ռուսահայ, ե՛ւ թուրքահայ, ե՛ւ ամերիկահայ։

Ներկայացուցիչն ունէր իր տրամադրութեան տակ մի քանի սենեակնոց բնակարան, մի քանի զինուորներ, ձիեր եւայլն։ Սրանք, այսպէս կոչուած, Դաշնակցութեան կայաններն էին եւ ներկայացուցիչները՝ կայանի պետեր։

Նրանք էին հոգում երկրից եկող եւ գնացող, արտասահման անցնող ընկերների պէտքերը, — ապրուստը՝ քանի որ այնտեղ են, ճանապարհածախս, անցագիր, ճանապարհի դիւրութիւններ եւայլն։ Նրանք էին տեղաւորում եւ պաշտպանում դրսից եկած զէնքերը, ռամամթերք եւ այլ ապրանքներ՝ Երկրի համար։

Նրանք էին այդ ապրանքները, մաս առ մաս, Երկրից եկած եւ իրենց գտած սուրհանդակներով Երկիր փոխադրում։

Նրանք էին Երկրի հետ նամակային յարաբերութիւն պահողը, դարձեալ սուրհանդակներով՝ թերթ, ընթերցանութեան այլ նիւթեր ուղարկողը եւայլն։ Մի խօսքով, նրանք ե՛ւ մեր հաղորդակցութեանց միջոցն էին, ե՛ւ մեր դրսի հետ յարաբերելու խողովակը, ե՛կ ամէն բան։

Պէտք է ասել, որ այդ սահմանագլխի գործունէութիւնը նոյնքան դժուար ու զոհողութիւն պահանջող էր, որքան ե՛ւ Երկրի։ Բայց առհասարակ ամէնքը, մանաւանդ իրենք՝ ներկայացուցիչներն իրենց դերի մասին շատ քիչ կարծիք ունէին, իբր թէ ո՛վ Երկիր չի մտել, նա յեղափոխական ցենզ չունի, այսպէս կոչուած թիկունքի հերոս է․ միայն վախտոկներն են սահմանի վրայ նստում եւ այլ նման անարժէք առարկութիւններ։ Ամէնքը մոռանում էին, սակայն, որ առանց դրանց Երկրի գործունէութիւնը անհնարին էր եւ որ նրանք այդ գործունէութեան մի մասնիկն էին։

Պարսից կառավարութիւնը, ի հարկէ, այս բոլորը տեսնում էր, տեսնում էր եւ լռում։ Թէ ինչո՞ւ, այդ մասին պէտք է կարդալ սահմանագլխի ընկերների յիշողութիւնները։ Պէտք է ասել, որ մենք, ի հարկէ, որոշ չափով արտաքին երեւոյթը պահում էինք․ մէկը վարժապետ էր, միւսը՝ տեսուչ, երրորդը՝ առաջնորդի փոխանորդ, մի ուրիշը ատամնաբոյժ կամ լուսանկարիչ եւայլն։

Այս կոպիտէների բիւտջէն մեծ մասով ապահովուած էր կուսակցութեան կեդրոնական սնտուկից։ Ի հարկէ, երբ դրամ կար այդ սնտուկի մէջ։ Իսկ շատ յաճախ այդ ներկայացուցիչները անձնական որեւէ պաշտօն կամ սեփական գործ ունէին եւ դրանով էին ապրում։ Զուտ տեղական եկամուտները ամենալաւ կազմակերպուած ժամանակներն անգամ չնչին բաներ էին, որովհետեւ տեղական դրամական զոհողութիւնները մեծ մասամբ վերապահում էին տեղական մշակութային կարիքներին։

Այդ ժամանակուայ Խոյի ներկայացուցիչն էր Ամերիկայից եկած մի երիտասարդ ընկեր — Մալխասը՝ Ա․ Յովսէփեանը, որը Ամերիկայից հետը բերել էր ամերիկացիներին յատուկ բոլոր տարօրինակութիւնները, որոնք յաճախ զաւեշտականութեան էին հասնում… Բայց պատմեմ իմ գլխուն եկածը։

Տղաներին թողնելով շուկայի խանի մէջ, ինքս անճամբ գնացի հայոց թաղը՝ մեր պարոններին տեսնելու եւ կարգադրութիւն խնդրելու մեր վիճակի մասին, թէեւ մարդ էի ճամբել եւ երկար սպասել անպատասխան։

Հարցուփորձով, վերջապէս, գտնում եմ «մեր տունը», որ այն ժամանակ Հայոց թաղը չգիտեմ ո՞ր փողոցն էր, գերմանական առաքելութեան ճիշդ դէմը։ Դուռը ծեծում եմ․ գալիս է ծառան կամ գուցէ զինուորներից մէկը։ Հարցնում եմ․ — Պր․ Արտաշէս Յովսէփեանը տա՞նն է։

— Այո՛։

— Խնդրում եմ դուրս կանչել, կարեւոր գործ ունիմ…

— Խնդրեմ, սպասեցէք այստեղ (դռան անցքում, բայց ներսից) ե՛ս նրան կանչեմ…

Մի քանի րոպէ անց տեսնեմ գալիս է երկար մազերով, բանաստեղծի շարժումներով, միջահասակ մի պարոն եւ հարցնում է ինձ․ — Դուք ինձ կը հարցնէիք կոր։

— Այո՛, ես Թիֆլիսից եմ գալիս, նամակ ունիմ ձեզ եւ խնդրանք։

— Խնդրեմ։

Նամակը տալիս եմ․ Բժ․ Տ․ Դաւթեանն էր գրել, մի քանի խօսք․— «Նամակաբերը մեր լաւ ընկերներից է, գալիս է Վան անցնելու, խնդրում ենք ամէն դիւրութիւն ցոյց տալ…»։ — Ախպա՛ր, մենք հոս իշու գլուխ ենք, ի՞նչ է․ տարիներով հոս կը սատկինք, կը նստինք, որ Երկիր երթանք․ անդին Թիֆլիսէն այսօր կու գան հոս, վաղը մեկնիլ կʼուզեն…

Չգիտէի, թէ ի՞նչ ասեմ։ Ճիշդն ասած՝ մի քիչ վախեցայ․ ասեցի՝ չլինի՞ թէ ինձ խանգարէ։ Մէկ էլ դարձաւ ինձ, նայեց ոտքերիս եւ դեւոտուեց, — նկատելով, որ ես երկարավիզ կօշիկներով եմ… — Ախպա՛ր, աս ի՞նչ խայտառակութիւն է․ չէ՞ք գիտեր, որ հոս մենք ամէն զգուշութիւն կʼընենք, որ կառավարութիւնը չնկատէ ֆիդայիներու անցուդարձը։ Վերջերս խիստ հսկողութիւն կայ, կʼուզեն մեզ ձերբակալել, դուք ալ կու գաք ու շուկայի մէջ ասանկ ճըզմաներով կը պտտիք կոր… Բէ՛, ախպար, սա ի՞նչ բէլա է…

Չգիտէի, թէ ի՞նչ ասեմ․ կʼուզէի ներողութիւն խնդրել։ Բայց այնպիսի մի վիրաւորանքի զգացում, այնպիսի մի ապշութիւն եկաւ վրաս, որ խօսել չկարողացայ եւ ապուշի պէս յենուեցի պատին՝ վիրաւոր ու կապուած ձեռքերս կուրծքիս բռնած…

Վերջապէս, հաճեցաւ ներս հրաւիրել։ Բայց, փոխանակ իր սենեակը տանելու, առաջարկեց քովի սենեակը զինուորների մօտ նստիլ։ Գլխիկոր, յանցաւոր ներս եմ մտնում սենեակը, ուր մի քանի զինուոր կար․ ոմանք հաց էին ուտում, ուրիշներ թէյ խմում, իսկ մի երկուսն էլ գետնի վրայ փամփուշտներ էին ջոկում։ Նստելու տեղ կամ աթոռ չկայ․ ո՛չ ոք, ի հարկէ, իր տեղը ինձ չի տայ։ Նստում եմ ցածլիկ լայն պատուհանի առջեւ եւ նոր եմ նկատում, որ Մալխասն էլ յետեւիցս է ներս մտել։ — Կօշիկներնիդ իսկոյն հանեցէք եւ տակէն հագէք, ասանկ խայտառակութիւն չըլլար…

Վիրաւոր ու կապուած ձեռքերով, շատ մեծ դժուարութեամբ քաշում եմ կօշիկները ոտներիցս, որ ութը օրից աւելի չեն հանուել, եւ փորձում եմ մեծ դժուարութեամբ հագնել։ Զինուորներից ո՛չ ոք չի՛ փորձում ինձ օգնելու։

Մալխասը անցնում է առանձնասենեակը։ Այնտեղ նրան սպասում էր մի վարդապետ։ Նստած, սպասում եմ իրերի ընթացքին։ Յանկարծ, ներս է մտնում մի վաղեմի ծանօթ, Փայլակը — Ռուբէն Դերձակեանը, որի հետ ես ծանօթացել եմ Բագու։ Մի ուրիշ ընկերոջ հետ Սիբիրից դառնալով, նա Քրիստափորի մօտ էր եկել տեսնուելու եւ գործ խնդրելու։ Քրիստափորը իմ միջոցով նրան ճանապարհածախս տուեց եւ խնդրեց որ ես համբու դնեմ։ Այն ժամանակից ծանօթացել էինք իրար հետ։ Ինձ տեսնելով, ուրախացավ եւ գրկախառնուեց։ Իսկոյն զինաթափ եղայ իմ զայրոյթից եւ յուսահատութիւնից, փառք տուի պատահականութեան, որ, վերջապէս, մի ծանօթ գտայ… — Ապա ինչո՞ւ ես հոս նստեր․ ինչո՞ւ ներս չես գացեր․ ո՞ւր է ան Մալխասը…

Տղաները յայտնեցին, որ առանձնասենեակն է եւ տեսակցութիւն ունի Նախվվկայի վանքի վանահօր հետ։ Իսկոյն գոռգոռալով ներս գնաց եւ եկաւ ինձ տանելու։ Վարդապետն արդեէն մեկնած էր, Փայլակը ինձ ներկայացրնում է։ — Ծանօթացա՞ր… մեր լաւ տղաներից է։

— Այո՛, տեսնուեցի։ Կը հասկնա՞ս, Փայլա՛կ, սա շունշանորդի թիֆլիսեցիներուն նայէ, ամբողջ տարի մըն է, կը պոռամ, կʼաղաչեմ, որ ինթի արտօնեն։ Մէկը ճամբեն իմ տեղս, որ ես Երկիր երթամ․ նորէն հոնկէ կʼուղարկեն Երկիր, իսկ մենք պիտի դատապարտուինք դարձեալ հոս նստելու, աս աջէմներուն մէջ…

— Թո՛ղ, ախպէր, քո հեքիաթները․ նայինք՝ մարդը ի՞նչ նորութիւններ է բերեր Կովկասէն։

Նախ՝ խնդրում եմ, որ կարգադրութիւն անեն ընկերներիս համար, որոնք խանը ինձ են սպասում։ Ապա անցնում ենք գործի։ Իսկույն կարգադրւում է, որ զինուորներն երթան՝ տղաներին բերեն։

Պատմում եմ գիտցածս նորութիւնները։ Երեւում է, որ խօսքերս տպաւորութիւն են թողնում Մալխասի վրայ։ Ընդբռնում է, որ ես լաւատեղեակ եմ եւ, «Բիւրո»յին մօտ մարդ։ Իսկոյն պաշտօնական եղանակը փոխւում է մտերմականի․

— Ախպա՛ր, ձգէ սա «դուք»ը, «պարոն»ը, — եւ մարդու պէս խօսէ հետս։

Այնուհետեւ Մալխասը շտապ֊շտապ, ասես ետեւից վազող կար, պատմում է իր շրջանի, մանաւանդ, ինձ վերաբերող լուրերը։

Բանից երեւում է, որ մի երկու շաբաթ առաջ վանքի գծով մեկնել է մի խումբ, Տիգրանի գլխաւորութեամբ։ Յետոյ անցել է Հնչակեանների մի գործիչ, ոմն Աշոտ, վանեցի Հաջի Յակոբի ուղեկցութեամբ։ Տեղեկանում եմ, որ Սալմաստի գծերը փչացել են Դումանի մռուի եւ, մանաւանդ, Փոխիկի խմբի ջարդուելուց յետոյ։

Անդրանիկը նոր էր դուրս եկել Վանից․ դեռ շարունակւում էր նրա զինուորների եւ մշեցի փախստականների քարաւանի շարանը։ Եւ, որ գլխաւորն է, որովհետեւ Սասունի գործը վիժել էր, եւ զինուորական ուժերի հոծ մի բազմութիւն ապաւինել էր Վասպուրական, կառավարութեան ուշադրութիւնը դարձել էր Վանի վրայ։

Արդէն Անդրանիկի ներկայութեամբ երկու կռիւներ եղել են․ մէկը՝ Աղթամարի կղզին, միւսը՝ Այգեստանի մէջ, այսպէս կոչուած Մուրոյի դէպքը։ Անդրանիկից յետոյ էլ երկու կռիւ ունենում է Իշխանը, Նարեկ գիւղի մէջ եւ մի քանի մանր ընդհարումներ այս եւ այն գաւառում։

Բայց այս բոլորը լայն արձագանգներ չեն գտնում, — մի կողմից՝ վախկոտ ու խաղաղասէր Թահիր փաշայի շնորհիւ, միւս կողմից՝ Վանի յեղափոխական գործիչների ջանքերի հետեւանքով․ նրանք իսկոյն արտասահման են ճամբում աւելորդ զինուորական ուժերը․ պահում են կազմակերպական֊զինուորական հրահանգչութեան ընդունակ սակաւաթիւ տարրեր՝ երկար ժամանակ լռիկ մնջիկ աշխատելու եւ արտաքուստ չերեւալու համար։

Այս լուրերն ինձ համար, ինչպէս ասացի, անախորժ էին․ որովհետեւ նախ իմ գնալս, եթէ ո՛չ անկարելի, գէթ հարցական էր դառնում — աշնան եղանակին։ Իսկ տղաների — Յարութիւնի, Նիկոլի եւ Մոսոյի — ինձ հետ գալը՝ անկարելի։

Պէտք է գիտնալ, որ ամենայարմար եղանակը, փախստական խմբով կամ նոյն իսկ մի երկու հոգւով գնալու համար, աշնան եղանակն է — Սեպտեմբերից Հոկտեմբեր, երբ քրդերը քաշւում են սարերից եւ գիշերուայ երկարութեան պատճառով կարելի է որոշ ճանապարհ կտրել։ Միւս բարեպատեհ շրջանը վաղ գարնան է — Մարտից֊Մայիս, մանաւանդ գարնան սկիզբը, երբ ձիւնը «քիրշա» (եղուրճ) է բռնում, այսինքն՝ ամրանում է եւ կարելի է վրայից քայլել։ Միւս կողմից էլ, ի հարկէ, քրդերը ցրտերի պատճառով զօղան բարձրացած չեն լինում։

Իսկ ձմեռը բուքի ենթարուելու վտանգը կայ, մինչ ամառը անխուսափելի է քրդերի հանդիպումը, որոնք որսորդական շների պէս հոտ առնել գիտեն եւ, եթէ մի անգամ տեղդ գիտցան, ազատում չկայ, եթէ, ի հարկէ, պարսկական սահմանի մօտ չես։ Այդպիսի դէպքում խմբերը մինչեւ երեկոյ կուում են եւ յետ փախչում․ այլապէս ամէն կողմից ստուար բազմութեամբ քրդերը բազմաթիւ օղակներ են կազմում եւ ջարդում։ Այս բոլորը կատարւում է մեծ մասամբ ո՛չ թէ այն պատճառով, որ քրդերը թուրք պետութեան հաւատարիմ են, ուզում են պետական պարտականութիւն կատարել, — ամենեւին ո՛չ, — այլ զուտ թալանի նպատակով։ Ամէնքը գիտեն, որ ֆիդային լաւ զէնք, լաւ ձի, լաւ հագուստ, դրամ, ժամացոյց, դիտակ եւայլն ունի․ ամէն ոք շտապում է մի բան փրցնելու դիտաւորութեամբ։

Յամենայն դէպս, Մալխասէն խնդրում եմ, որ գէթ ինձ մինակ շտապով ճամբէ Վան, գուցէ որեւէ պատեհութեամբ ես էլ այս ուշացած եղանակին ներս կարողանամ անցնիլ։

Բարեբախտաբար, վանքի զինուորները հէնց նոր էին եկել ռազմամթերք տանելու։ Մալխասը խոստանում է հէնց վաղն եւեթ ինձ նրանց հետ ճամբել, հետս դնելով եւ իմ լաւ ծանօթ Փայլակին, որ ինձ աջակցի շուտ մեկնելու։

Թադէոս Առաքեալի վանքը գտնւում է Մակու, պարսկա֊թուրք սահմանագլխի վրայ, Աբաղային սահմանակից, թուրքական Կարէնի մեծ գիւղից մէկուկէս ժամ հեռու, իսկ թուրքական սահմանից ձիով վեց ժամ հեռաւորութեան վրայ։

Խոյից մինչեւ վանք 14 ժամուայ ճամբայ է ձիով, այն էլ լաւ քշելու պայմանով։ Ո՛չ մի հայ գիւղ չկայ ճանապարհին։ Այնպէս որ Խոյից վանք պէտք է երթալ մի շնչով, մի գիշերուայ մէջ։ Գիշեր եմ ասում, որովհետեւ գնացողները զինատար կամ ռազմամթերք տանող խմբեր են լինում, որոնք չեն ուզում ընդհարումներ ունենալ Գորելի ձորի եւ Գեադուկի (կիրճ) մէջ ապրող շատ ռազմիկ քրդերի եւ թուրքերի հետ։

Թադէի վանքը, ինչպէս յետոյ կը տեսնենք, երկիր ռազմամթերք եւ մարդ փոխադրող ամենախոշոր խողովակն էր։ Խոյից վանք ռազմամթերքը միշտ փոխադրել ենք մեր միջոցներով, այսինքն՝ մեր զինատար խմբերով, կամ վանքի քարաւաններով՝ վանքի ապրանքներ անուան տակ։ Մի քանի փորձեր են եղել Շահթախթից կամ Ղամարլուից ուղղակի վանք ապրանք տեղափոխելու, քրդերի կամ թուրքերի միջոցով․ բայց յետոյ այնքան է աղմուկ դուրս եկել, այնքան ուռուցիկ կերպով այդ լուրերը տարածուել են շրջանի թուրքերի եւ քրդերի մէջ, որ վանքի գոյութիւնը շատ անգամ մազից է կախուած եղել։ Այդ պատճառով սահմանագլխի գործիչները ստիպուած են եղել մեր միջոցով կատարել այդ տեղափոխութիւնը որ անաղմուկ լինի։ Տեղափոխութիւնը կատարւում էր շատ հասարակ ձեւով։ Տեղափոխում էին կամ վանքի գիւղացիք, որ լաւ ռազմիկներ եւ կտրին մարդիկ էին, կամ Սարդարի սարբազները, որ գալիս էին Խոյ ապրանք փոխադրելու եւ կամ Խոյի ու Սալմաստի զինուորները՝ 10—15 ձիաւոր՝ իրենք էին տանում ապրանքները վանք ու վերադառնում իրենց տեղերը։ Իսկ եթէ զինուած խմբեր էին Երկիր գնում, ուղղակի իրենք իրենց պատրաստութեամբ Սալմաստից կամ Խոյից մեկնում էին վանք եւ ապա՝ Երկիր։

Յարութիւնի, Նիկոլի ու Մոսոյի սրտերը, ի հարկէ, սեւացան, երբ իմացան, որ իրենք հետս չեն կարող գալ, բայց խորհրդակցեցինք, որ վանքից անպայման նրանց կանչեմ եւ միասին երթանք։

Միւս օրը երեկոյեան դեռ մութը չկոխած՝ Խոյից մեկնեցինք դէպի վանք։ Վեց ժամ անդադար պէտք է Խոյի դաշտը կամաց կամաց բարձրանալ մինչեւ Մակուի սարահարթը։ Սարերի լանջերին արդէն ձիւնը ընկել էր, իսկ գագաթները վաղուց էին ճերմակել։ Տասնեւչորս ժամ Մակուի լեռնային ցրտի մէջ, ձիով, բայց մեծ մասամբ ոտով, տաքանալու համար, ճանապարհ կտրելով, վերջապէս, հեռուից տեսնում ենք վանքի գմբէթները։

«Թադէի Վանուց ձայնիկդ ինձ դիպաւ…»։

Միտքս սլանում է դէպի հին֊հին դարեր եւ մօտակայ ժամանակներ։ Սա ի՞նչ ճակատագրական զուգադիպութիւն է․ Հին Հայաստանի Լուսաւորիչները, նոր կրօնի առաքեալները այս ճանապարհով են անցել եւ նրանցից շատերը այս մեծ ճանապարհի վրայ են ընկել։

Այստեղով են անցել եւ երիտասարդ Հայաստանի առաքեալները՝ Սերոբ Փաշան, Անդրանիկը, Աղբէրը, Սասունի Վահանը, Դաշտի Հրայրը, Վարդգէսը, Պետօն, Իշխանը, Կոմսը, Ռուբէնը, Շաւրոն, Սարգիսը, արմենական Աւետիսը, հնչակեան Փարամազը, եւ դեռ շատ ուրիշներ, — անուանի հին եւ նոր, փորձուած երիտասարդներ։

Նրանցից շատերն էլ ընկել են այս մեծ ճանապարհի վրայ… Բայց հին առաքեալներն աւելի երջանիկ էին․ ահաւասիկ նոցա յիշատակի բարձրաբերձ կոթողը։

— Հրէ՛ն Թադէի վանքի գմբէթները, — ձայնում է Փայլակը։

Խե՜ղճ Փայլակ, չէիր մտածում, որ դու էլ Թադէի վանքի ճանապարհով մի անգամ Վան պիտի երթաս՝ այլեւս ետ չդառնալու համար։

Թադէի վանքը Վանի չեղափոխական, ազգային,հասարակական֊կրթական գործունէութեան գլխաւոր նաւահանգիստն էր։ Վանը՝ բռնակալութեան ժամանակին՝ առաջդիմութեան, յեղափոխական գործունէութեան եւ գործիչների բազմութեան մեծագոյն մասը պարտական է այս վանքին, որ ճակատագրի մի բարեբախտ դիպուածով ընկել եւ մնացել է այս հոծ քրդութեան եւ թրքութեան մէջ, իբրեւ մի փրկութեան ովասիս։

Վերջապէս, հասնում ենք վանքի գիւղը։ Շների հաջոցը իրար է խառնւում։ Ահա՛ եւ վանքի դուռը։ Բաւական դժուարութեամբ արթնացնում ենք ծառաներին։ Դուռը բացում են եւ մեզ առաջնորդում դէպի վանքում նստող ներկայացուցչի դուռը։ Վանքում այն ժամանակ շատ սենեակներ չկային։ Մնացել էին միայն քարուկիր երկու խուցեր․ մէկի մէջ նստում էր վանահայր Գէորգ Վարդապետ Նալբանդեան — մեզ մօտ յայտնի էր Ընծայը կեղծանունով —, իսկ միւսում՝ կուսակցութեան ներկայացուցիչը, որը այն ժամանակ Թաւրիզից եկած մի պարոն էր՝ Արտուր կեղծանունով։

Արտուրի դուռը ջղայնօրէն ծեծում է Փայլակը։ Բայց նա մրափի մէջ չգիտէ թէ մենք ի՞նչ վիճակի մէջ ենք դուրսը։ Վերջապէս, արթնացաւ եւ, երբ իմացաւ, որ նորեկներ ենք, այն էլ Խոյից եկած, մերժեց դուռը բանալ, ի նկատի առնելով որ մեզ հետ կը լինին անպայման քոլերայի բացիլներ։

Փայլակի սպառնալիքներն ու հայհոյանքները մի բան չարժեցին։

Գլխիկոր դառնում ենք դէպի վանահօր խուցը։ Դուռը, ի հարկէ, անմիջապէս բացում է։ Ներս ենք մտնում եւ խնդրում վառարանը վառել եւ ինքնաեռ դնել մեզ համար։ Իսկ մինչեւ այդ՝ Փայլակն ու Վարդապետը մէկ֊մէկ կոնծում են Փայլակի խուրջինը եղած օղիից իմ կենացը։ Շուտով հասնում է եւ թէյը։ Մի քիչ տաքանալուց եւ թէյ խմելուց յետոյ՝ անկողին ենք մտնում ջարդուած եւ փետացած մեր մարմնին հանգստութիւն տալու։

Անուշ քնից ինձ արթնացնում է Փայլակի եւ Արտուրի հայհոյանքներով համեմուած վէջը։ Ճար չկայ, պէտք է ելնել։ Աչքերս բանալս եւ տեղիցս ցատկելս մէկ եղաւ․ որովհետեւ վէճը տաքանում էր։ Հագնուեցի․ ծանօթացանք Արտուրի հետ․ վէճին միջամտեցի եւ հաշտութեան եզր գտանք, որը, յամենայն դէպս, իմ միջամտութեան շնորհքը չէր, այլ Փայլակի բերած մի քանի շիշ կոնեակի եւ օղու, որ գնուած էր իմ դրամով՝ ճանապարհին գործածելու համար։

Վանքին, շրջապատին, գիւղին ծանօթանալուց յետոյ՝ դիմում եմ Վարդապետին հարցնելու իմ առաքելութեան մասին, իմանալու, թէ հնարաւորութիւն կա՞յ արդեօք այս օրերին անցնելու համար։

Վարդապետը նոյնպէս կրկնում է, որ ուշ է․ սարերն արդէն ձիւնով բռնած են, բուք է ու բորան։ Բայց եւ այնպէս շատ թախանձանքիս հետեւանքով՝ յոյս է տալիս, որ մի փորձ կʼանենք․ «Եթէ Աբազայի գիւղերէն հայեր եկան, մեր սուրհանդակ֊փոխադրողները՝ լաւ։ Եթէ ոչ, կʼաշխատինք մեր տեղական քիւրդ սուրհանդակների հետ ճամբել քեզ»։

Իսկոյն մարդ ենք ճամբում քրդի տունը, որ վանք գայ՝ խօսելիք ունինք։ Քիւրդը մի երկու օրից գալիս է, վերջապէս։ Վարդապէտը լաւ քրդախօս էր եւ, առհասարակ, մեծ հեղինակութիւն ուներ շրջանի թուրք եւ քիւրդ տարրի մէջ։ Նա է առանձնանում եւ երկար֊բարակ խօսում ու հարցաքննում, թէ ի՞նչ պարագաների տակ տանի ինձ։

Վերջապէս, փոխադարձ համաձայնութեամբ գտնում են, որ մեկնելը հնարաւոր է։ Խօսք է տալիս, որ տուն կʼերթայ ճամբու պատրաստութիւններ կը տեսնէ եւ մի քանի օրից տղային կը ճամբէ վանք, ինձ իրենց գիւղը տանելու։ Իսկ այն կողմը պիտի առաջնորդէ ինքը, մինչեւ Վան։

Մինչ այս, մինչ այն, վանք է գալիս եւ Յարութիւնը։ Շատ ուրախ եմ, որ ծանօթ եւ վստահելի մի ընկեր հետս կը լինի, մանաւանդ, որ նա երկրացի է, երկրի սովորոյթները եւ կարգերը գիտէ, եւ լաւ քրդախօս է։

Մենք էլ մեզ համար ենք սկսում պատրաստութիւն տեսնել։ Պիտի գնայինք ցերեկը, ի հարկէ, ծպտուած տեղական տարազով եւ արտաքինով։

Անհրաժեշտ էր, որ հագուստ գտնէին երկուքիս համար։ Այդ մեծ դժուարութիւն չունէր․ որովհետեւ պիտի հագնէինք հին հագուստներ, որ աչքի չընկնէինք։ Հագուստը գնեցինք հէնց վանքի գիւղացիներից։

Մեծ դժուարութիւնը մի այլ գործի մէջ էր։ Այն ժամանակ ես հազիւ 22֊23 տարեկան էի, դեռ երես ածիլելը ինչ է չգիտէի։ Ի հարկէ, բեղ֊մորուս ունէի եւ անհրաժեշտ էր, որ ածիլուեմ։

Բայց ո՞րտեղից գտնել այս սարի գլխին կանոնաւոր սափրիչ, գէթ ածելի․ ո՛չ, այս կայ, եւ ո՛չ այն։ Դէս ու դէն ենք ընկնում։ Վերջապէս, յայտնում են, որ գիւղի ու վանքի ամենալաւ «թրաշչին» վանքի ծառայ Սահակն է, որն ունէր մի լաւ սուր դանակ, որով, ե՛ւ ոչխար էր մորթում, ե՛ւ փայտ կտրում եւ մարդու երես ածիլում… Ճար չկար․ ոնց որ եզը կը տանեն սպանդանոց, ինձ էլ նստացրին Սահակի առջեւ։ Տնաքանդը սապոնով «թրաշ» անելու սովորութիւն էլ չունէր․ այդ բանը նրա գլուխը ձգեց Յարութիւնը։ Վերջապէս, երկար֊բարակ նախապատրաստութիւններից վերջը՝ դանակը սրեց եւ գործի սկսաւ։

Ղըրթա ղըրթ․ անտէր երեսս շատ սարթ է․ խեղնի դանակը չի կտրում․ սոսկալի ցաւ է պատճառում արդէն այստեղից այնտեղից մի քանի ածելի առնելը։ Իսկ, երբ մի երեսս վերջացրեց եւ սկսեց վիզս, ուղղակի ահռելի էր։ Դիմանալ չկարողացայ։ Արդէն մի քանի տեղից կտրել էր, տղայի պէս խռովեցի եւ ըմբոստացայ։ Վարդապետը, Փայլակը, Արտուրը եւ Յարութիւնը կանգնած կը խնդային ու կը հեգնէին։ Միայն վերջինն էր, որ փորձեր էր անում օգնել։ Ծառան վախեցած փախաւ։ Գործը շարունակեց Յարութիւնը։ Մնացածը երեւակայելու է։ Վերջանալուց յետոյ ամբողջ երեսս արիւնոտուել էր։

Քիւրդը, բարեբախտաբար, մի քանի օր ուշացաւ։ Երեսս ամբողջովին վէրք էր։ Այս հալով եւ այսպիսի բուք բորանին ճամբայ ելնելու ժամանակը չէր։

Քիւրդը եկաւ, վերջապէս։ Մենք հագնուած պատրաստ ենք․ տակից կապած մէկ֊մէկ տասնոց եւ Սմիտ ատըրճանակներ․ ամէն մէկի ջէբը՝ մի քանի մէջիդ դրամ (շատ դրամ վերցնելու զգուշանում էինք, որ հէնց տանողը մեզ չսպաննէ դրամի համար)․ մէկ մէկ շալակ մեր հացը, մէկ մէկ աւելորդ չարուխ եւ գուլպայ կրծքերնիս կախած՝ ճանապարհին փոխելու համար․ ամէն մէկի ձեռքը՝ մի դագանակ ձիւնի մէջ չխրուելու համար։

Անջատման արարողութեան վրայ, երբ վերջին անգամ Վարդապետը քրդին դառնալով ասաց․

— Գիտցէ՛ք, որ դու, քո հայրը եւ ձեր ամբողջ տանիքը «Կոմիտայի» առաջ պատասխանատու էք, եթէ այս մարդկանց քիթը արիւնի…

Քիւրդը իսկոյն այլայլուեց, վախեցաւ եւ հրաժարուեց մեզ տանել։ Մենք, ի հարկէ, շատ տխրեցինք․ ինչպէս որ երեխաներին հագցնեն՝ հարսնիք տանելու համար եւ յանկարծ յայտնեն, թէ չէք երթայ…

Ուրեմն, մնացինք սահմանագլխին, կամ վանեցոց ասածի պէս․— Մէջ Արարք, մէջ Վարագ, Արարքի եւ Վարագի միջեւ։

Սկսում եմ ծանօթանալ մեր կուսակցական գործերին, ուսումնասիրում եմ վանքի կատարած դերը, փոխադրութեան ձեւերը, դէպքերն ու դէմքերը։

Նախ սկսեմ Վարդապետից։ Ինչպէս ասացի, այն ժամանակ վանահայր էր Գէորգ Վարդապետ Նալբանդեանը։ Սա բնիկ Ուրֆայից էր, Աղթամարի միաբան։ Մեծ դէքպին (1869ին) իբրեւ յեղափոխական՝ աքսորուած էր Պոլիս, այնտեղից անցել էր Բուլգարիա եւ մերոնց գործակցել։ Այնտեղից ծանօթ էր Վարդգէսի, Վահան Մանուէլեանի եւ շատ ուրիշների հետ։

Իմ վրայ նա մի լաւ աշխատող, շինարար եւ հայրենասէր մարդու տպաւորութիւն է թողել, թէեւ ընկերներից շատերը նրան չէին սիրում։ Ճիշդ է, նա մի քիչ մամոնասէր էր, ինչպէս բոլոր վարդապետները։ Բայց եւ այնպէս մեր վերածնունդի համար մեծապէս տառապող հայ վարդապետներից մէկն էր։

Նրա օրով վանքը շէնացել էր․ մի նոր ջրաղաց էր շինել, նոր առու հանելով․ հին եւ նոր ջրաղացի համար քարեր էր բերել տուել հին Նախիջեւանից Ջուլֆայի վրայով մինչեւ վանք։

Վանքի մէջ մի քանի սենեակներ էր շինել տուել։ Ի հարկէ, այս բոլորն անում էր մասամբ կուսակցութեան միջոցներով եւ մասամբ էլ հանգանակութիւններով Խոյ, Սալմաստ, Թաւրիզ եւայլն, ո՛ւր կրկին մերոնք էին կատարում այդ հանգանակութիւնները։ Բայց եւ այնպէս նրանից առաջ էլ այդ բոլորը եղել է․ եւ ոչ ոք, բացի իր անձնական գործից, ոչնչով չէր հարստացրել վանքը։ Նրանից յետոյ վանքը նորից քանդուեց։

Գէորգ Վարդապետը «Հուրիաթ»ին Առաջնորդ էր Սղերդի․ այնտեղից էլ անցել էր Խարբերդ Չարսանճագ, ուր քրդական տիրապետութիւն էր դարձել եւ հողային մեծ վէճեր կային։ Այնտեղ միւս առաջնորդների նման իր հօտի հետ միասին հերոսաբար նահատակուել էր։

Արտուրը, ինչպէս ասացի, կուսակցութեան պաշտօնական ներկայացուցիչն էր։ Իսկական անունը չեմ յիշում։ Մի շատ կոպիտ ու կոշտ մարդ էր։ Թաւրիզի կոմիտէն էր ուղարկել նրան ԸՆձայրի գլխուն վերեւ վերահսկիչ եւ լիազօր։ Բայց, բացի խմելուց եւ սրան նրան հայհոյելուց, նա ոչինչ չէր անում։

Սա մի շատ տարօրինակ վարմունք ունեցաւ եւ իմ դէմ։ Իբրեւ կուսակցութեան վստահելին եւ իբրեւ կուսակցութեան տեղի դրամի գանձապահը՝ նրան յանձնեցի ե՛ւ իմ մօկ եղած դրամը, որը կարծեմ 50֊60 թումանից աւելի չպիտի լինէր, բայց ինձ համար շատ անհրաժեշտ գումար էր, թէ՛ տեղի վրայ եղած մանր֊մունր ծախսերի եւ թէ՛, մանաւանդ, ճանապարհի վրայ լինելիք ծախսերի համար։

Կարծեմ Դեկտեմբերին էր թէ Նոյեմբերին, Թաւրիզում Ռայոնական ժողով կար, որին պիտի մասնակցէին նաեւ Վանքի, Խոյի եւ Սալմաստի ներկայացուցիչները։

Արտուրը, առանց ինձ լուր տալու անգամ թէ ժողովի է գնում, (այդպէս արել էին եւ միւս ներկայացուցիչները) շտապ շտապ պատրաստուեց եւ մեկնեց։

Ես, ի հարկէ, չէի կարող խորհիլ, որ նա իմ դրամներն էլ հետը կը տանի։ Գնալու րոպէին սնտոկի բանալիները ինձ յանձնեց, ասելով, որ «քո դրամները մէջն են, պէտք որ ունենաս՝ վերցրու»։

Մի երկու օրից, երբ ուզում էի դրամ վերցնել, նկատեցի, որ Պ․ Արտուրը դրամ չի գձել սնտուկը, այլ եղած֊չեղածը հաւաքել տարել է։ Այլեւս չկարողացայ ինձ զսպել․ վերցրի մի խիստ նամակ գրեցի Թաւրիզ, բողոքելով, թէ ի՞նչ կասկածելի մարդիկ էք ճամբում այսպիսի կարեւոր վայրեր եւ յայտնելով, թէ Արտուրը դրամներս առել փախել է։

Երբ այնտեղ բացատրութիւն են պահանջում, իբր թէ ամօթից ինքնասպանութեան փորձ է անում, բայց, ի հարկէ անյաջող։ Այնուհետեւ, կարծեմ, ի սպառ հեռացել էր յեղափոխական գործերից եւ շատ լաւ էր արել։

Փայլակ։ Սա պոլսեցի էր՝ Ռուբէն Դերձակեան, արհեստով դեղագործ․ Պարսկաստան արդէն դոքտորի անուն ունէր։ Հին մաքուր յեղափոխական էր եւ շիտակ մարդ։ Եղել էր Կուկունեանցի արշաւանքին, աքսորուել էր Սիբիր, այնտեղից փախել էր կրկին Կովկաս, ապա Պարսկաստան։ Սկիզբը Սալմաստ, Խոյ, Վանք եւ ապա Ջուլճայում զբաղուել էր զէնքի փոխադրութեան գործով։ Միշտ անձնական աշխատանքով ո՛չ միայն ինքն էր ապրել, այլ ապրեցրել էր շատ ընկերներ։ Պարսկական յեղափոխութեան ժամանակ շատ մեծ դեր էր կատարել։ Երբ մերոնք ստիպուած հեռացել էին Թաւրիզից, Ուրմիայից, Սալմաստից եւ Խոյից եւ քաշուել Վան, Փայլակը՝ Դուման֊Նիկոլի, Սամսոնի, Աշոտի֊Թորոսի հետ ապրում էին Վանում։ Յետոյ ինքը եւ Թորոսը Արճէշ սեփական գործ սկսեցին, այդտեղ շարունակելով չեղափոխական աշխատանքը։ Այս անգամ էլ օժանդակում էին Կովկասից Վան եղած փոխադրական գործին, եւ Արճէշի մէջ էլ օգնում էին ազգային, դպրոցական, պետական եւ այլ գործերին։

Այսպէս 24 տարի անդադար գործել էր եւ վերջ ի վերջոյ ենթարկուել ընդհանուր ճակատագրին։ Արճէշի կոտորածի ժամանակ, առաջին խմբի մէջ, Եէիշէ քահանայի, սրա մեծ որդու, քաղաքի մնացած ազդեցիկ տղաների հետ կապուած գնդակահարուել է, վերջին րոպէին էլ պահելով իր անվեհերութիւնը եւ քաջութիւնը։ Պատահմունքով ազատուած արճէշցի Յակոբը պատմեց, որ մինչեւ վերջը հայհոյեց գայմագամին եւ կառավարութեան՝ այս տմարդի վարմունքի համար։ Խե՝ղճ Փայլակ, Պոլսոյ մէջ թուրք ռէժիմը քո ճակատին գրել էր մահ, այդ ճակատագիրը քեզ հետեւեց Պոլսից Կաղզուան, Կարսից Սիբիր, ապա Պարսկաստան եւ վերջը քեզ զարկեց Վանայ գեղածիծաղ ափերին։

Մոկացի Յովհաննէս․ Վանքի այն ժամանակուայ միակ դուրսեցի զինուորն էր․ նոր էր վերադարձել Երկրից, ուղեկցել էր Տիգրանի խմբին, որ աշնան մտել էր Երկիր, տարել էր ապահով մինչեւ Վան եւ յետ դարձել։

Արտաքինով համեստ, բայց հոգիով քաջ տղայ էր։ Վանքի փոխադրութեան ամբողջ ծանրութիւնը սրա ուսերի վրայ էր համարեա։ Նա պէտք է խմբով երթար Խոյից զէնքեր բերելու․ պէտք էր Երկիր գնացող խմբերին եւ սուրհանդակներին ուղեկցէր ամենաքիչը մինչեւ Աբաղա։

Պարսկական յեղափոխութեան ժամանակ եղել էր Խոյի մէջ․ Զուլումաթի եւ Մոկացի Գրիգորի հետ․ կռուել էր Մակուի Սարդարի ամբողջ բանակի դէմ։ Երբ Զուլումաթը սպաննւում է, Գրիգորը մի կերպ ճողոպրում է․ ինքն իբրեւ սպանուած ընկնում է գետին, քրդերը գալիս հանում են հագուստները, մերկացնում են եւ անցնում գնում են։ Այսպէս մերկ, փորի վրայ սողալով, մի քանի ժամ անձրեւի տակ, կարողանում է փախչել եւ հասնիլ Հայոց֊Թաղը։

Պարսկական Ռէակցիայի օրերը վանքում կռուելով, իր աներոջ հետ փախչում է Աբաղա եւ վերաբնակւում Մուստաֆա բէյի գիւղը՝ Նազարաւա։ Այդտեղ խաղաղ գիւղացի էր դարձել, զբաղուած էր երկրագործութեամբ։ 1914ի պատերազմը դեռ չսկսած, բայց զօրահաւաքը եղած, մի քանի ուրիշ հայերի հետ բռնւում է, իբրեւ ռուսներին լրտեսութիւն անող․ այն ինչ ոչ մի բանից խաբար չի ունեցել։

Վանում մի քանի ամիս բանտ նստելուց յետոյ, մեր միջամտութիւնների հետեւանքով զինուորական ատեանը անպարտ արձակեց։ Մի երկու օր միայն կարողացաւ մնալ Այգեստան, Ապրիլ 5ին, գնաց քաղաք՝ գիւղ մեկնելու։ Այդ օրը, երբ իմացաւ Իշխանի սպանութիւնը եւ Վռամեանի բանտարկութիւնը, մնաց քաղաքի մէջ։

Եւ ապրիլեան կռիւներին, քաղաքամիջի լաւագոյն ռազմիկն եղաւ, ամէն տեղ հասնելով․ նա էր որ շատախցի Աւոյի հետ քրդական երգերով օդն էր թնդացնում եւ թշնամին սարսափեցնում։

Կամաւորների գալուց յետոյ, ինքը շատախցի Աւոյի, նրա որդու վանքեցի Մելքոնի (որը կամաւորների հետ էր), Պզտիկ֊գեղցի Ղուկասի հետ դարձան Աբաղա։ Բայց Խաչանի մօտ, հանդիպելով անհամեմատ շատ քրդերի, մինչեւ երեկոյ կռուի են բռնուել եւ ամէնքը սպաննուել… Մայիս 20ին, 1915ին։

Բուն վանքեցի երեք լաւ եւ հայրենասէր զինուորներ ունէինք, որոնց մասին արժէ յիշատակել։

Տէրտէրի Մկօն մի երկարահասակ գեղեցիկ երիտասարդ մարդ էր, լաւ որսորդ, նշան զարկող, Սարդարի լաւ զինուորներից, մասնակցել էր Խոյից մինչեւ սահման անցնող խմբերին ուղեկցելու գործին եւ պարսկական յեղափոխական կռիւներին։ Սպաննուեց 1909ին Աբաղայի մէջ, ուր գնացել էր գոմէշ գնելու, իր որդու հետ միասին։

Մելքոն լաւ եւ կտրիճ զինուոր էր․ սպաննուել է, ինչպէս վերն ասացի, Աբաղայի դաշտը՝ Մոկացի Յովհաննէսի հետ։

Ասատուրը, որ նոյնպէս մասնակցում էր բոլոր փոխադրութիւններին, վանքի հաւատարիմներից էր․ չգիտեմ, ուր մնաց եւ ի՞նչ եղաւ։

Չեմ կարող լռութեամբ անցնիլ նաեւ վանքի ծառայ Թոմասի վրայից։ Հայոց Ձորի Աթանան գիւղացի էր․ 1896 թուին կոտորածից յետոյ վանք էր եկել եւ հաստատուել։ Սա մի ի բնէ ազնիւ մարդ էր, հայ ժողովրդի հազուադգիւտ բիւրեղներից մէկը։ Գիշեր ցերեկ վանքի գործերով դէս ու դէն էր վազում, — մի անգամ ջրաղաց, միւս անգամ՝ արտ, երրորդ անգամ՝ սենեակները պարոններին թէյ կամ սեղան պատրաստելու համար։

Հաւատարմութեան ու մաքրութեան տիպար էր։ Վանքի ամբողջ ամբարը, կուսակցութեան ամբողջ հարստութիւնը նրա ձեռքին էր․ բայց ամէնքը գիտէին, որ Թոմասը սուրբ մարդ է եւ չի գողանայ վանքից եւ, մանաւանդ, կուսակցութեան շահերը կը պաշտպանէ։ Պէտք է տեսնել, թէ ամէն անգամ երբ մէկ մարդ էր ճամբում Երկիր, ինչպէ՞ս էր հեկեկում եւ ինչպէ՞ս համբուրւում։

— «Ախպրտանք, Աստուած ձեր խետ, բարով էրթէք, խէրով զէք…»։

Չիմացայ, թէ մեր սիրելի Թոմասը ի՞նչ եղաւ։ Վանի գրաւումից յետոյ մի անգամ Վան պատահեցի, ուղարկեցի, որ գնայ Աղթամար։ Վերջինը այն ժամանակ թալանուած եւ կողոպտուած էր․ չէր կարողացել մնալ եւ այսքան տարի սահմանի վրայ մնալուց վերջ, այսքան տարի Հայաստանին զէնք ուղարկելուց եւ նրա մասին երազելուց յետոյ, խեղճը Հայաստանը աւերակ գտաւ։

Չգիտեմ՝․ նա ի՞նչ տպաւորութեամբ գնաց․ չգիտեմ կենդանի՞ է նա, թէ մեռած, միայն գիտեմ, որ նա լաւ մարդ էր։ Ա՜խ, ինչպէ՜ս կʼուզէի, որ մերոնք ամէնքը այդքան լաւ լինէին։

✻✻✻

Վանքում չորս ամսից աւելի մնալով, կարգին ծանօթացայ մասնաւորապէս փոխադրութեան գործի մանրամասնութիւններին՝ ձեւերի, փոխադրող անձերի եւ յարակից բոլոր խնդիրների վերաբերեալ։ Որպէսզի հասկանալի լինի վանքի բացառիկ դիրքը եւ նրա կատարած մեծ դերը, պէտք է բացատրել մի զուտ տեղական հանգամանք։

Վանքը, ինչպէս ասացի, գտնւում է Մակուի խանութեան մէջ, Կարանի մեծ եւ կեդրոնական գիւղից մի երկու ժամի հեռաւորութեան վրայ։ Կարանին քարւանային հաղորդակցութեան մեծ ճանապարհի վրայ— Տրապիզոն, Կարին, Ալաշկերտ, Բայազիտ, Աւաճուղ,— մի կարեւոր առեւտրական կեդրոն է։ Այստեղով էր Ատրպատականը հաղորդակցում Թուրքիոյ եւ Եւրոպայի հետ՝ հին ժամանակներից սկսած, մինչեւ որ շինուեց Բաթում֊Ջուլֆա գիծը, երբ այս ճանապարհը կորցրեց իր մեծ նշանակութիւնը։

Կարանին նշանաւոր էր եւ նրանով, որ Աբաղայի, Արճէշի եւ Նոշարի շրջանի քրդերի առեւտրական շուկան էր։ Այդ բոլոր շրջանների քրդերը— իրենց մանուֆակտուրան, շաքարը, նաւթը եւ այլ մանր֊մունր բաները գնում էին Կարանիի շուկայից, իբրեւ մօտիկ եւ աժան։

Ամբողջ պարսկաթուրք սահմանագլխի վրայ յատուկ սահմանապահ գնդեր չկան։ Այդ պաշտօնը կամ պարտականութիւնը թողնուած է սահմանագլխի Համիտիէ քիւրդ գնդերին, որոնք այդ գործը տանում էին շատ իւրայատուկ ձեւով,— թալանելով, կողոպտելով եւ աւերելով պարսկական սահմանակից բոլոր քիւրդ եւ թուրք գիւղերը։ Եւ այս էր պատճառը, որ Մակոււի ամբողջ սահմանը՝ Կարադէրից մինչեւ Սավալի, որ 200 քիլոմեթրից շատ աւելի կը լինի, ամբողջ երկարութեան վրայ, (30 քմ․ պարսից եւ 30 քմ․ թուրքաց կողմից, ուրեմն 69 քմ․ լայնութեամբ) համարեա ո՛չ մի գիւղ ու բնակութիւն չկայ տեւական։ Միայն ամառներն է, որ այս եւ այն կողմի քիւրդերը սար են բարձրանում մի քանի ամսով։ Հաւասարակշռութիւնը պահւում էր նրանով միայն, որ Մակուի քրդերը, որ երկու գլխաւոր ցեղերից են՝ Արուսանցի եւ Հայտարանցի, բարեկամ եւ ցեղակից էին թուրքաց սահմանի քրդերին։

Արուսանցիք, որ սար էին ելնում Սարայի գծի վրայ, Նոշարից֊Կոտուր, ցեղակից էին Մլանցի աշիբաթին, որի հիւղերը Սարայի շրջանն են։

Իսկ Հայտարանցիք, որ թուով աւելի քիչ էին Մաւուի մէջ, քան Արուսանցիք, բնակւում էին Կարանիի դաշտը եւ սար էին ելնում Ալագեանի լեռնաշղթայի վրայ՝ սահմանակից Աբաղային։

Աբաղայի հայտարանցի նշանաւոր բէյերն ու աղաները միշտ տիրել են Կարանիին եւ իր շրջանին, առարկելով, որ այդ իրենց պապենական հողերն են։

Աբաղայի հայտարանցի Հիւսէին փաշան, իր տղայ Մահմէ աղան, Նազարավայի Մուստաֆա բէյը, Խաչանի Կոպ Մահմադ Սըդըք բէյը, նոյն իսկ Արճէշի շրջանի հայտարանցիներից Ալի բէյը փոխն ի փոխ երկար տարիներով ամբողջ աշիրաթով քոչել են Կարանի եւ տիրել այդ շրջանին։

Քրդերի այս մակընթացութիւնն ու տեղատուութիւնը կախուած էր թուրք կառավարութեան կամ, աւելի ճիշդ, Վանի ու Էրզրումի վալիների քաղաքականութիւնից եւ Մակուի Սարդարի վերաբերմունքից։ Երբ թուրքերից էին դժգոհ, անցնում էին Մակու, փոխն ի փոխ․ որովհետեւ թուրք կառավարութիւնը երբ հովանաւորում է նոյն ցեղի որե՛ւէ աղայի, միւս աղաները դժգոհ էին մնում, ենթարկւում էին հալածանքի թուրքերի կողմից ու անցնում Մակու։

Իսկ երբ Մակուի սարդարի հետ էին կռւում, արուսանցիք անցնում էին Աբաղայի շրջանի թուրքական հողերը, իսկ հայտարանցիք Կարանից Աբաղայի շրջանը, իրենց ցեղակիցների մօտ։ Շատ քիչ անգամ էր պատահում, որ Մակու անցնող աշիբաթն իր ամբողջ ցեղով անցնի, միշտ պահեստի համար մնում էր Մակու ապաւինող աղայի տղան կամ եղբայրը, իբրեւ դժգոհ հօրից կամ եղբօրից։ Թուրքերը այդպիսի դէպքերում առանձին վերաբերմունք ցոյց չէին տալիս, որովհետեւ թէ՛ կաշառքը եւ թէ, մանաւանդ, անգիտութիւնը, անձանօթութիւնը թոյլ չէին տալիս խնդրի էութիւնն ըմբռնելու։

Եւ այս է պատճառը, որ Կարանի նստած քիւրդերը— բացի աչքի ընկնող աղաներից— ազատօրէն օրը ցերեկով երթեւեկում էին Աբաղա, ինչպէս եւ Աբաղայի քրդերն ու հայերը անվախօրէն գալիս էին Մակու, իրենց գործերով, առեւտուրով։

Պատկերը լրիւ դարձնելու համար մի քանի խօսք էլ ասենք Աբաղայի հայերի մասին։

Աբաղայի հայերը բնիկ չեն, այլ եկուոր, վերջին 40֊50 տարոաւյ ընթացքում գաղթած՝ մեծ մասամբ Նորդուզի եւ քիչ էլ Սարայի շրջանից։

Նորդուզից հայերը փախել են Աբաղա երկու պատճառով․— Նախ՝ որ գրաւցի քիւրդերը հարաւից եկել եւ նրանց հալածել են․ երկրորդ՝ հայերն, իբրեւ երկրագործ ժողովուրդ, չէին կարող լեռնային Նորդուզում հողագործութեամբ ապրիլ, իսկ ոչխարապահութիւնը նրանց համար ձեռնտու չէր, որովհետեւ դա նախ քրդերի ձեռքն էր եւ, երկրորդ, որ ամենագլխաւորն է, հեշտութեամբ թալանի եւ կողոպուտի ենթակայ էր․ իսկ հայերը, զինուած չլինելով՝ անկարող էին պաշտպանել իրենց տաւարը։

Ահա՛ այս կրկնակի պատճառներով Նորդուզի հայերը հետզհետէ գաղթեցին դէպի հարուստ Աբաղան։ 1859ին Նորդուզ կար 16 հայ գիւղ 380 տնով․ 1897ի կէսերին այս թիւն իջաւ 277, 1899ին՝ 168տունի։ Աբաղայում նրանց դիւրութիւն էր տրւում մեծապէս զբաղուելու երկրագործութեամբ, մասամբ էլ անասնապահութեամբ։ Աբաղայում հայերը մրիբաներ էին քիւրդ աղաների մօտ։ Մրիբայութեան պայմաններն էին․— աղան տալիս էր իր հողը եւ սերմացուն․ իսկ հայ գիւղացին՝ իր տաւարով, մարդով, գութանով եւ «դազգահով» վարում էր, ցանում, հնձում ու կալսում, եւ արդիւնքը կիսում աղայի հետ։

Պէտք է ասել, որ երկու կողմերն էլ գոհ էին։ Հովիւ քիւրդին եւ աշիրաթապետ աղային համար, որոնք ունէին հողի անհուն տարածութիւն եւ չգիտէին երկրագործութիւն, հայ աշխատասէր երկրագործը հարստութեան անսպառ աղբիւր էր։ Քիւրդը որս էր անում կամ կռիւ․ իսկ հայը նրա համար հաց էր վաստակում, տան ծառայութիւն էր անում ձրիաբար, աղայի տան ամէն պէտքները հոգում անվարձ, աղայի համար գնում էր Վան կամ Կարանի՝ գնումներ անելու, նրա համար սուրհանդակութիւն էր անում, տօն օրերին աղային նուէրներ էր տանում եւն․ եւն․։

Հայն էլ գոհ էր, որովհետեւ աղայի հովանու տակ նա պաշտպանուած էր քիւրդ աւազակներից, ազատ էր թուրք կառավարութեան տուրքերից եւ ոստիկանների շահատակութիւններից։ Այդ շրջանի հայերը համարեա կիսազատ էին քրդերի չափ, «բէդէլ ասքէրիյէ» (զինուորական տուրք) չէին տալիս․ աշար չկար, որովհետեւ գիւղը միշտ տղան էր գնում․ աղնամը (ոչխարի տուրք) շատ քիչ էր լինում, որովհետեւ աղայի վախից պաշտօնեաները չէին համարձակւում գիւղի ոչխարներն անձամբ հաշուել, միայն գոհանում էին ցոյց տրուած թուի վրայ տուրք գրելով եւ առնելով։

Ահաւասիկ այս ազատ պայմանների հետեւանքով էր, որ հայերն էլ ազատ երթեւեկում էին Կարանի եւ այնտեղից էլ Թադէի վանքը։

Չպէտք է մոռնալ եւ այն, որ վանք նստող գործիչներն ու վանահայրերը, որոնք մեծ մասամբ եղել են թուրքահայեր, լաւ կապեր էին պահում Կարանի նստող քիւրդ աղաների հետ։ Այդ տեսակէտից ամենափայլուն շրջանը եղել է մոկացի Ախպօր շրջանը, որի ժամանակ թէ ինքը Ախպէրը եւ թէ, մանաւանդ, Սլաքը՝ Արմենակ Օխիկեանը, շատ մտերիմ ու բարեկամական կապեր են ունեցել Կոպ Մահմեդի եւ Մուստաֆա բէյի հետ, եւ այն աստիճան, որ, երբ Արմենակը Միրզաջան բռնուեց իբրեւ յեղափոխական եւ Վանի բանտն էր ու դատի տակ, Մուստաֆա բէյը եկաւ վկայութիւն տուաւ, թէ նա պարսկաստանցի է եւ բժիշկ, այն ինչ նա լա՛ւ գիտէր, որ Սլաքը բիթլիսցի է։

Պէտք է ասել, որ այս երկու հայտարանցի բէյերը համարեա մինչեւ վերջ լաւ յարաբերութեան մէջ էին մեզ հետ եւ ամէն դիւրութիւն տուին մեր երթեւեկութեան եւ փոխադրութեան համար։ Այսպիսով Աբաղայի հայերն իրենց տղաների կողմից քարդ պլանշ ունէին Կարանի գալու եւ օժանդակելու մեր գործին։

Ի հարկէ, այս բոլորը կատարւում էր խիստ գաղտնի, ինչպէս կը տեսնենք իր ժամանակին, եւ այն աստիճան գաղտնի, որ իրենք աղաներն էլ չէին իմանում, թէ ե՞րբ, ի՞նչ կամ ովքե՞ր են անցնում։

Երկրի մեր յեղափոխական գործունէութեան գլխաւոր մասը զէնքի եւ ռազմամթերքի հայթայթումն էր՝ ժողովրդին զինելու եւ ապագայ ձեռնարկների համար զէնք ունենալու։

Զէնքը Երկրի մէջ, մանաւանդ առաջին շրջանում, անհնարին էր հայթայթել, իսկ վերջերը կապուած էր շատ դժուարութիւնների,— վտանգի եւ թանկութեան հետ։ Ուստի, հէնց յեղափոխական գործունէութեան արշալոյսին, Երկիրը զինելու միակ կամ գրեթէ միակ միջոցը համարուել է արտասահմանից զէնք ներմուծելու սիստեմը։

Մինչեւ 1900 թիւը, Երկիրը զէնք մուծելու ամենահնարաւոր ձեւը համարուել է զինատար խմբերի դրութիւնը։ Այսինքն՝ մի փորձ խմբապետի հրամանատարութեան տակ^[2] մի քանի մարդիկ ․—ամենաբազմաթիւը, կարծեմ, եղել է Նեվրուզի խումբը՝ 90 հոգի, ապա Խաստուրի խումբը՝ 60 հոգի․ ամենաքիչը 5 հոգի,— ինչքան կարող են, վերցնում են զէնք ու ռազմամթերք, մեծ մասամբ մի֊մի հրացան, շատ յաճախ երկուական, բայց միշտ փամփուշտներ, —առաւելագոյնը՝ 1000 եւ նուազագոյնը՝ 200 հատ, —ի հարկէ, միշտ ոտով, լաւ առաջնորդ սուրհանդակներով, աննկատելի դառնալու համար։ Ի հարկտէ մի քանի օրուայ պաշար ամէն զինուոր վերցնում էր իր հետ․ եւ այսպէս գիշերներով գաղտնի ճանապարհ ընկնում, պարսկական կամ ռուսական սահմանագլխից․ գիշերները քայլում էին, իսկ ցերեկը պահւում սարերի ծերպերում եւ ձորերի անդունդներում՝ աննկատելի դառնալու համար։

Այս խումբերը մեծ մասամբ կռուի էին հանդիպում սահմանագլուխներում, թէեւ առհասարակ ջարդւում էին եւ զէնքերի մեծ մասը ոչնչացւում էր, ընկնելով քրդերի ձեռքը կամ կոտրատուելով մերոնց կողմից։ Այս ձեւով տեղ հասած ամէն մի զէնք միջին հաշուով միշտ մէկից աւելի մարդու կեանքի գնով էր պայմանաւորուած։

Ժամանակի ընթացքում պարզուեց, որ զինատար խմբերով Երկրի Ժողովուրդը զինել անկարելի է, եւ որ դա նախ՝ քիչ արդիւնք է տալիս եւ յետոյ՝ մեծ աղմուկ է ձգում կառավարութեան եւ քիւրտ աղաների մէջ։

Բայց երբ, հէնց մեծ մասամբ շնորհիւ այդ զինատար խմբերի փայլուն կռիւներին, կազմակերպութիւնը մի քիչ ուժեղանում է ու քրդերի հետ որոշ կապ է ստեղծում, սկսւում է զէնքերի փոխադրութիւնը նաեւ քրդերի միջոցով։

Քրդերը մեզ համար զէնքի տեղափոխութեան, խմբերի առաջնորդութեան, նամակային սուրհանդակութեան, փախստական փոխադրելու եւ ուրիշ նման ծառայութիւններ արել են մեծ մասամբ (յարգելի բացառութեամբ) բացառապէս շահադիտական նկատումներով։

Խոսքը, ի հարկէ, աղաների մասին չէ․ նրանք անձամբ փոխադրութիւն չեն արել մեզ համար․ երկրորդ, եթէ հանդուրժել են իրենց քիւրդ ծառաների մեզ համար արած օժանդակութիւնները, դա եղել է մեծ մասամբ զանազան ակնկալութիւնների համար, նուէր ստանալու՝ լաւ զէնք (որ մենք շատ քիչ էինք տալիս), հագուստ, զարդեղէն եւայլն, կամ կառավարութեան առջեւ զիրենք պաշտպանելու համար՝ բռնակալութեան ժամանակ հայ աղաների միջոցով, իսկ «հուրիէթ»ի օրով անձամբ։ Յետոյ, մեր բարեկամութիւնը նրանց համար մի տեսակ վահան էր եւ սպառնալիքի միջոց՝ իրենց թշնամի ցեղերի դէմ — թէ այսինչ աղայի հետ են հայ ֆիդայիները… Այդպիսի մի գործնական աջակցութիւն ես յիշում եմ մեր (Վասպուրականի Կ․ Կոմիտէի) կողմից, արճէշցի Ալի բէյին, Ալջաւազի Քէօռ Հիւսէյին փաշայի դէմ եղած կռիւների ժամանակ։

Ալի բէյ, 1907ին, զգալով, որ Հիւսէյին փաշան իր դէմ պիտի յարձակուի, հարկաւ այդ բանն առանց մեզ ասելու, խնդրել էր, որ մենք մի խումբ ուղարկենք իրեն, իր շրջանի հայերը կազմակերպելու, Կաղզուանի վրայով Կարսի հետ սուրհանդակային գիծ հաստատելու՝ փոխադրութեան եւ յարաբերութեան համար Կարսի մեր Կոմիտէի հետ եւ այլ նպատակներով։

Այդ գործի համար նրա մօտ ուղարկեցինք Ախլաթի Շամիրամ գիւղացի մեր լաւ խմբապետներից Սողոյին, որը մի քանի հայ տղաներով մասնակցել էր Հիւսէյին փաշայի դէմ եղած կռուին, մեծ անուն էր հանել եւ Ալի բէյը յաղթող էր դուրս եկել։ Քիւրդերն այս յաղթութիւնը վերագրում էին հայերի մասնակցութեանը, թէեւ, ինչպէս ասացի, Սողոն եղել է միայն մի քանի ընկերներով։

Քիւրդերի միջոցով զէնքի կամ մարդու փոխադրութիւն էին անում հետեւեալ նախազգուշութիւնները ձեռք առնելուց յետոյ․

ա) Որեւէ քիւրդ, երբ անծանօթ է եւ ուզում է խոշոր գործ անել եւ լաւ վարձատրութիւն ստանալ, պէտք է իր ընտանիքը, —կին, երեխաներ —բերէ մեր ցոյց տուած հայ գիւղը եւ բնակեցնէ իբրեւ գրաւական։

բ) Դրամական երաշխաւորութիւն տայ, որ շատ քիչ էր պատահում։

գ) Վարկ ունեցող ու վստահութիւն ներշնչող թուրք, հայ եւ քիւրդ երաշխաւոր տայ, եւայլն։

Այս քրդերից մեծ մասը լինում էին մեզ բարեկամ աղաների ղոլամները։ Սրանց մեծ մասը հաւատարմութեամբ է ծառայել ի՛ր շահից դրդուած եւ մեզ հետ էլ կապուած լինելու համար, բայց դաւաճանողներ էլ շատ են եղել։

✻✻✻

Ինչպէս վերը յիշուած է, Աբաղայի հայերը մեծապէս օժանդակել են մեր փոխադրութեան, երթեւեկութեան, նամակային յարաբերութեան եւայլն։ Առանց այդ հայերի ներկայութեան՝ մենք համարեա՛ թէ չէինք կարող երթեւեկել Աբաղայի պէս խիստ բնակեցրած Քրդստանով։

Հայ գիւղերը Աբաղայում, մի֊մի սքանչելի ովասիսներ էին մեզ համար մեծ անապատի մէջ։ Դրանցից մասնաւորապէս յիշատակելի են Մուստաֆա բէյի Նազարաւան, Մահմադ Սըդըքի Խաչանը եւ ուրիշները, որոնք լաւ յենարաններ էին, ուր իջեւանում էին սուրհանդակները եւ ծպտեալ ճամբորդները։

Դրանք ժամանակաւոր պահեստներ էին մեր ապրանքների, որ սահմանից մեծ քանակութեամբ թափւում էին այդ կէտերը եւ կամաց կամաց ներս քաշւում։

Արդէն ասել ենք, որ Աբաղայի հայերը ազատ երթեւեկում Կարանիի շուկան առեւտուրի համար։ Կարանիի թուրք վաճառականները հայերին ամէն դիւրութիւն ցոյց էին տալիս եւ պաշտպանում․ որովհետեւ նրանց միջոցով ահագին ապրանք էր սպառւում, արտահանւում դէպի Աբաղա, Բերկրի, Արճէշ, Նոշար, եւ նոյնիսկ Սարայի շրջանը։

Հայերը ապրանք էին տանում ոչ միայն իրենց անձնական գործածութեան համար, այլեւ վաճառելու նպատատակով։ Այնպէս որ այդ ուղղութեամբ ահագին վաճառականական քարաւաններ էին երթեւեկում Ալագանի լեռնաշղթայով դէպի Կարանի։

Ամառը այդ քարաւանը երթեւեկում էր շատ սակաւ․ որովհետեւ նախ՝ հայերը զբաղուած են լինում իրենց երկրագործական աշխատանքներով եւ երկրորդ՝ քրդական յարձակումներից էին վախենում․ արդէն ամառը Ալագանը բռնուած էր լինում զօզան ելած քրդերով։

Ինչպէս ասացի, այդ քարաւանը մեծ մասամբ երթեւեկում էր աշնան, ձմրան եւ գարնան, եւ, ի հարկէ, ծանրութիւնները տանում էին մէջքով շալակած։

Պէտք է նկատել, որ մեր լեռնային գիւղացիք՝ Նորդուզ, Շատախ, Մոգս, Կարկառ, Կարճկան եւայլն, շատ լաւ «շալակաւոր»ներ են․ որովհետեւ նրանց երկիրը լեռնոտ լինելով եւ նոյնիսկ կենդանիների համար ճանապարհ չլինելով —միակ կենդանիներն էշն ու ջորին են — եւ ձմեռն էլ ձիւնի պատճառով կենդանիների երթեւեկն անգամ անկարելի լինելով՝ մարդիկ ստիպուած են շալակով տանիլ իրենց ապրանքները։

Հնձած արտը շալակով են գիւղի կալը բերում․ նոյնը եւ խոտը․ ցորենը շալակով են ջրաղաց տանում։ Շատախում եւ Մոկսում այս աշխատանքները կատարում են կիները, եւ այնքան շատ են շալակում, որ իրենք կորչում են բեռան տակ։ Հեռուից տեսնողը կարծում է, թէ ցորենի կամ խոտի խուրձերի բարդերը իրենք իրենց են շարժւում։ Քաղաք շալակով են ապրանք տանում ծախելու եւ շալակով են բերում ապրանքը քաղաքից…

Այնպէս որ ամբողջ ժողովուրդը վարժ է շալակի եւ դրա համար էլ նոյնիսկ «շալակաւորների» դաս կայ, որոնք վաճառականների եւ կուսակցութեան ապրանքները, շատ անգամ հազարաւոր փութերով, գիւղերից քաղաք եւ քաղաքից գիւղեր էին փոխադրում։ Նոյն սովորութիւնը կար եւ լեռնաբնակ քիւրդերի մէջ։ Կային շալակաւորներ, որ ձմրան բուք ու բորանին, երկու մեթր խորութեամբ ձիւնի ժամանակ, 10֊12 լիտր (5֊6 փութ) շալակած Շատախից 60֊70 քիլոմեթր երկու օրից հեշտութեամբ հասնում էին քաղաք։ Իսկ ամառը 14֊16 ժամից…

Պատերազմի ժամանակ թուրք կառավարութիւնը Մշոյ շրջանում կազմակերպել էր 7,000 շալակաւորների մի բանակ ձմեռնային տեղափոխութեան համար։ Դրանցից շատերը կոտորուեցին բուք ու բորանից, շատերը հիւանդութիւնից։ Շալակաւորները Մուշից՝ 6֊8 լիտր ծանրութեամբ բեռ շալակած՝ գնում էին մինչեւ Հասան֊Կալէ, այսինքն 150֊180 քիլոմեթր տարածութիւն։

✻✻✻

Ահաւասիկ այս շալակի վարժ, հրաշալի ճամբայ կտրող, քարաւաններն էին, որ, Կարանիի շուկան գալու պատրուակով, գալիս էին եւ Թադէի Վանքը, շալակում 600֊1000 փամփուշտ, գնում Կարանի, մի բան էլ այնտեղ դնում շալակում ու գնում դէպի Ալագան…

Ապրանքների այս կերպ փոխադրութեան՝ մեր ընկերներից մէկը, կարծեմ Կոմսը — սրամտօրէն տուել է «ծըծման եղանակ» անունը։ Եւ, իրօք, այդ ապրանքները կամաց կամաց ծծւոմւ էին դէպի Երկրի ներս — Վան եւ, մինչեւ անգամ, Մուշ։ Աբաղայի հայերը ապրանքները փոխադրւում էին մինչեւ Բերկրիի փոսը, Պստիկ գիւղ, Անձաւ եւ Գործոթ։ Այնտեղից էլ գիւղից գիւղ Թիմարով կամ Արճակով դէպի Վան։

Աբաղայի գիւղացիք իրենց փոխադրական աշխատանքի համար ստանում էին չնչին վարձ — ոչ աւելի, քան մի մէճիտ, ամէն մէկի համար։ Իսկ միւս գիւղերում, իբրեւ կազմակերպուաթ վայրեր, փոխադրութիւնը կատարւում էր ձրիաբար։

Պէտք է ասել, որ ապրանքների ամենածանր եւ քանակով ամենաշատ մասը փոխադրուել է այս գծով եւ այս ձւեւով։ Կարելի է ասել, որ 1903֊1907ին մէկ միլիոնից աւելի փամփուշտ է փոխադրուել միմիայն այդ գծով։

✻✻✻

Աբաղայի հայերից, իբրեւ մեծապէս օգնող փոխադրութեան գործին, կարելի է յիշել հետեւեալներին․

Նազարաւանցի Գաբօ, շատ հարուստ ընտանիքից, բայց սոսկալի աղմկարար եւ ցոյցեր սիրող մի մարդ էր․ արածների մասին սիրում էր յաճախ խօսել Մուստաֆա բէյին, մանաւանդ նրա որդի Իւսուֆ բէյին։ Մոկացի Յովհաննէսի հետ Վան դատի ենթարկուեց։ Ապրիլեան կռիւներին սպաննուեց բանտի մէջ։

Նազարաւանցի Գիւրոն մեր հին զինուորներից էր, աշխատել է Ախպօր ժամանակից․ երախտաւոր գործիչ էր, ազնիւ եւ անվախ։ Կարծեմ՝ սպաննուեց Ապրիլեան կռիկների ժամանակ։

Նազարաւանցի Ասատուրը շատ կտրիճ, յանգուգն եւ գործունեայ մարդ էր․ բայց վերջը փճացաւ եւ մատնութիւններ արաւ, կարծեմ, քրդերին․ սպաննուած պիտի լինի մերոնց կողմից։

Խաչանցի Բրախոլամը, նրա որդին Մանուկը եւ մանաւանդ միւս որդին Կնեազը։ Այս ընտանիքը մեծ ծառայութիւն է արել յեղափոխական գործին։ Նրանց մասին առիթ կʼունենանք դեռ խօսելու։

Խաչանցի Ռէս Խաչոն։ Սա իսկ եւ իսկ Րաֆֆու «Խենթ»ի տանուտէր Խաչոն էր․ հարուստ, շէն եւ հիւրընկալ օջախ։ Միայն այս ընտանիքն էր այս գիւղին մէջ, որ անշահախնդիր եւ մեծ հայրենասիրութեամբ օժանդակում էր գործին։

Կորտկան գիւղացի Ռէս Սախոն եւ իր եղբօր որդին Սերոբը։

Այս գիւղը Աբաղայի դաշտի մէջտեէն էր․ երկրորդ կէտն էր փոխադրութեան։ Ռէս Սախոն հարուստ եւ պատուաւոր մարդ էր, գիւղի տէրն ու տիրականը։ Մեր ամբողջ փոխադրութիւնը կատարւում էր նրա միջոցով ու նրա գիտութեամբ։

Ռէս Սախոյի տունը օրհնուած եւ հիւրընկալ օջախ էր։ Ով անցել է Աբաղայով անպայման հիւրընկալուել է Ռէս Սախոյի «օդա»յի մէջ։

Վերջին պատերազմի ժամանակ Ռէս Սախոն իբրեւ ֆէդայիների հիւրընկալով սպաննուեցաւ եւ նրա ամբողջ հարստութիւնը թալանուեցաւ։

✻✻✻

Ամբողջ Հոկտեմբեր, Նոյեմբեր, Դեկտեմբեր ամիսները վանքում ընկած՝ չգիտէի, թէ դուրսը ի՞նչ է կատարւում։ Վարդապետը խորհուրդ տուեց հանգամանքից օգտուել, Սալմաստ գնալ՝ այնտեղի գործերին ծանօթանալու համար։ Շատ դժուարութեամբ համաձայնուեցի Սալմաստ գնալ․ նախ՝ նկատի ունէի ձմեռային ճանապարհների անպատեհութիւնները․ ապա, որ գլխաւորն էր, վախենում էի, որ Սալմաստի ընդունելութիւնն էլ Խոյի պէս լինի։ Բայց, վերջապէս, ճամբայ ընկայ։

Հասնում ենք Խոյ։ Մալխասը այնտեղ չէր, դեռ չէր վերադարձել Թաւրիզից։ Լսում ենք, որ Սամսոնը արդէն դարձել է Սալմաստ։

Խոյից Սալմաստ վեց ժամուայ ճամբայ հազիւ կայ․ բայց գեադուկը (կիրճ) աւազակային յարձակումների է միշտ ենթակայ․ ուստի հետս վերցնում եմ մի քանի զինուած տղաներ։

Այդ տարին, Սալմաստի գեադուկում, Սամսոնը մի յայտնի կռիւ էր ունեցել քրդերի դէմ։ Իր հետ է եղել ղալասարցի Սարգիսը, մեր լաւ զինուորներից մէկը, յայտնի կռուող եւ լաւ նշան զարկող։ Միւս կողմից օգնութեան է հասել մշեցի յայտնի Մնջոն, որը այդ ժամանակ նստում էր Սանամերիկ։ Քրդերին լաւ ջարդ էին տուել եւ մի նշանաւոր քիւրդ էր զարկուել։ Այդ կռուի առթիւ քրդերը հիւսել էին «Հէ՛դի բաժօ» յայտնի երգը, որ Սամսոնի եւ ֆէդայիների գովքն էր անում։

Այս պատմութիւնը ինձ ճանապարհին անում էր եւ «Հե՛դի բաժօ»ն երգում մոկացի Յակոբը, որը ուղեկցում էր ինձ իբրեւ փորձ զինուոր։ Յակոբը մասնակցել է մի քանի կռիւների, բայց սոսկալի կերպով վիրաւորուել է Գոռուլի կռուին։

Մալխասին ուղեկցելու ժամանակ, Գոռուլի ձորում քրդերը յարձակւում են սրանց վրայ։ Յակոբը մի լաւ դիրք է բռնում եւ կարգադրում, որ Մալխասը ձին քշէ անցնի, ինքն էլ կը գայ կը հասնի։

Մալխասը ձին քշում է եւ ազատւում, անելով մի սրամիտ եւ ինքնատիպ փորձ, — ճանապարհին տեղ տեղ ձգում է դրամներ։ Նրան հետապնդող քիւրդերը զբաղւում են դրամ ժողովելով, կամ իրար ձեռքից դրամ խլելով եւ ժամանակ են տալիս Մալխասին փախչելու։

Խեղճ Յակոբը վիրաւորւում է ծանրապէս։ Քիւրդերը կարծում են, թէ մեռած է, եւ ձին, հրացանը, եւայլն տանում են։ Յակոբը ուշքի է գալիս եւ հազար ու մի տանջանքներով, մեծ մասամբ փորի վրայ սողալով, 14 ժամից հասնում է վանքի սահմանը․ պատահական մարդիկ տեսնում եւ փոխադրում են Վանք կիսամեռ վիճակի մէջ…

Յակոբը այս պատմութիւնն անում էր ինձ այնպիսի անտարբերութեամբ, որ կարծես այդ բոլորը իրեն հետ չի պատահել․ այն ինչ դեռ վէրքերը չէին սպիացել իր վրայ։

Գիշերում ենք Սանամերիկում։ Մշեցի Մնջոն մեզ թոյլ չի տալիս շարունակելու մեր ճամբան։

Սանամերիկում գիշերը համարեա չենք քնում։ Մնջոն պատմում է Սասունի եւ Մշոյ կռիւներից հետաքրքիր դրուագներ, բայց երբեք ակնարկ չի՛ անում իր արած կռիւների մասին։ Առանձին հպարտութեամբ էր խօսում մանաւանդ Գէորգ Չաւուշի եւ Կորիւնի կռիւների մասին։ Իսկ դէպի Հրայրն ու Վահանը ունէր պաշտամունքի եւ խորին յարգանքի խօսքեր…

Յետոյ իմանում եմ, որ Մնջոն ինքը եղել է շատ յայտնի կռուող զինուոր Մուշ եւ Սասունի կռիւներին․ եւ Սալմաստի քրդերի մէջ էլ մեծ անուն է հանել իր կտրիճութեամբ։ Իսկ հայերն ամէնքը սիրում էին նրան իբրեւ պարկեշտ եւ լաւ զինուորի։

Մնջոյի հետ յետոյ էլ առիթ ունեցայ տեսնուելու՝ «Հուրիաթ»ից յետոյ Վան եւ ապա՝ Մուշ։ «Հուրիաթ»ի խաղաղ տարիները նա համեստ արհեստաւոր ր եւ ընտանիքն ի՛ր քրտինքով պահող՝ միշտ մնալով կազմակերպութեան վայլուն գործիչներից մէկը։

Զաւարեանի Մշոյ գործունէութեան ամենալաւ յենարանն է եղել եւ նրա սակաւաթիւ պաշտպաններից գլխաւորը…

Սասունի վերջին կռիւներին ամբողջ մի շրջանի հրամանատար է եղել, կռուել է հերոսաբար եւ ընկել հերոսի արժանի մահով…

✻✻✻

Վերջապէս հասնում ենք Ղալասար, ուր ապրում էր Սամսոնը։

Վանքից գրածս նամակը Թաւրիզ՝ Արտուրի արարքի մասին, իր ազդեցութիւնն արել էր։ Սամսոնը շտապում է բացատրել, որ այդ բոլորը թիւրիմացութիւն է։ Տղաները «խամութիւն» են արել․ «Ինչո՞ւ դու քեզ կանոնաւոր չես ներկայացրել»…

Այդ բոլորը ինձ համար հետաքրքիր չէր։ Լաւը այն էր, որ Սամսոնից ստացած առաջին տպաւորութիւնս շատ լաւ էր…

Սամսոնի մասին ես լսել էի դեռ Բագուից․ գիտէի, որ նա Քրիստափորի քրոջ որդին է եւ մեր շատ սիրելի Պապաշա (հայրիկ) Լեւոնի եղբայրը։ Շատ բան էի լսել եւ Պարսկաստան եղած երկու֊երեք ամսուայ ընթացքում՝ ե՛ւ լաւ ե՛ւ վատ… Ուրիշ կերպ էլ չէր կարելի։ Պատասխանատու գործի գլուխ կանգնած մարդը չի կարող գոհացնել ամէնքին։

Բայց ինչքան անձնական ճանաչողութեամբ եւ մանաւանդ ինչքան որ մօտից ծանօթացայ Սամսոնի կատարած դերին, եկայ այն խորունկ եզրակացութեան, որ այդ կիսամտաւորական֊արհեստաւոր մարդը մեր կուսակցութեան համեստ, բայց հաստատուն սիւներից մէկն է։

1896 թուից ի վեր Սամսոնը վերաբնակուած է Սալմաստ։ Արտաքուստ, ի պաշտօնէ նա եղել է կամ առաջնորդի փոխանորդ, կամ Սալմաստի դպրոցների տեսուչ եւ կամ ուսուցիչ։ Սալմաստը իր այն ժամանակուայ դպրոցական կրթական գործի մեծ մասը պարտական է Սամսոնի ջանքերին, եւ մանաւանդ, կազմակերպչական տաղանդին։

Սալմաստի գիւղացիների ապահովութիւնը, պաշտպանութիւնը թուրք եւ քիւրդ աւազակների դէմ, հայ համայնքի խաղաղ, ազգային տեսակէտով հպարտ եւ հանգիստ կեանքը նոյնպէս Սամսոնի գործն էր…

Նա օժտուած էր զարմանալիօրէն կազմակերպելու, միացնելու, ղեկավարելու, մարդկանց իրար հետ համերաշխեցնելու գերազանց ձիրքերով։ Նա տաղանդաւոր վարչագէտ էր, իսկ, եթէ նա կրթութիւն ստացած լինէր, նահանգ պիտի կառավարէր հրաշալիօրէն։

Ահա՛ այսպիսի լաւ յատկութիւններով եւ զգացմունքներով օժտուած մի մարդու ձեռքն էր Վանի սահմանագլխի յեղափոխական գործի ղեկավարութիւնը։ Նրա վերին հսկողութեան տակ էին ե՛ւ Խոյը, ե՛ւ Թադէի վանքը, իսկ Սալմաստը գործը նա վարում էր անձամբ․ յաճախ լինում էր ե՛ւ Խոյում ե՛ւ Վանքում գործերին ընթացք տալու կամ թիւրիմացութիւնները հարթելու համար։

Իմ Սալմաստ գնալը շատ ուրախացրեց Սամսոնին, որովհետեւ ապագայում իրար հետ Վանից յաճախ գործ պիտի ունենայինք։ Իսկ անձնական ճանաչողութիւնը, վստահութիւնն ու կապը, ինչպէս նա էր ասում, մեծ նշանակութիւն ունի մեր գործի համար…

Ես Սալմաստ էի գնացել, մանաւանդ, մի անձնական գործի համար։ Չգիտեմ ո՛րտեղից որտեղ վանքում սկսել էին ատամներս ցաւիլ։ Լսեցի, որ Սալմաստում մեր տղաներից մէկը — Քիպրիթչեան — ատամնաբոյժ է եւ լաւ էլ վարպետ։ Ի հարկէ, իսկոյն դիմեցի նրան, որ սկսէ ատամներս մաքրել, լեցնել եւայլն։ Չգիտեմ, ե՞ս շատ էի շտապեցրել, թէ իր խելքը չէր կտրել, առանց ջիղը լաւ բթացնելուֆ ատամս լեցրեց։ Բայց՝ մի քանի ժամ չանցած՝ այնպիսի մի ցաւ բռնեց, որ քիչ մնաց գլուխս տրաքուէր։

Սամսոնը ձիաւոր է ուղարկում Քիպրիթչեանին բերելու։ Նա էլ, դժբախտաբար, Թաւրիզ է մեկնած լինում երկար ժամանակով, իսկ ատամիս ցաւը մի գիշեր էլ համբերելու հնարաւորութիւն չի տալիս։ Աղաչում եմ Սամսոնին, որ մի ուրիշ ատամ հանող գտնի։

Այս ամբողջ պատմութիւնն անում եմ հէնց ներկայացնելու համար այս հռչակաւոր «օպերատոր», սափրիչ ատամ հանողին, որը աւելի սոսկալիօրէն տանջեց ինֆ, քան վանքի երես ածիլող ծառան։

Ամբողջ Սալմաստում մի հատ հայ հռչակաւոր սափրիչ ատամ հանող է եղել, որը այդ օրը իմ բախտից տնից գացել էր։ Մեր խեղճ զինուորները մի քանի ժամուայ փնտռտուքից յետոյ նրան գտել են Փայաջուկ մի հարսնետան, ի հարկէ, հարբած վիճակում, ուժով ձիու վրայ են դրել եւ քաշ տալով բերել։

Սամսոնը անհրաժեշտ հրահանգները տուեց, որ զգոյշ լինի, լաւ նայի, որ հիւանդ ատամի տեղ սաղը չհանի…

Սամսոնին խնդրում եմ, որ ինքը նայի, թէ «քալփաթան»ը՛ ո՞ր ատամն է բռնելու։

Օպերատոր սափրիչս իսկոյն պահանջեց մի չուան, երկու բարձ, օղի, մի մեծ լագան (տաշտ), մի ձեռքի թաս եւայլն։

Ես սոսկումով նայում եմ այս բոլոր պատրաստութիւններին ե՛ւ դողում եմ վախից։ Ատամիս ցաւը արդէն կտրուել է, բայց գիտեմ, որ այս ներշնչումների ազդեցութեան տակ է։ Որոշում եմ քաշել տալ եւ ազատուիլ․ որոշում եմ, մանաւանդ, տղամարդու պէս դիմանալ… Չէ՞ որ երկիր եմ գնում, ամօ՛թ է, ի՞նչ կʼասեն ընկերները, որ մի ատամ քաշելու չեմ դիմանում…

«Դոկտորը» իսկոյն գործի սկսեց, բարձերը դարսեց իրար վրայ, ձեռքերս տարաւ դէպի մէջքս եւ սկսեց իր խնդրած չուանով կապել։ Լուռ ու մունջ համակերպում եմ, ինչպէս նալելու համար գետին ձգուած եւ ոտքերը բարձրացուած ու կապուած եզները… Հրամայում է, որ Սամսոնը գլուխս բռնէ, մի զինուոր ոտներիս վրայ նստի, մէկը մէկ ձեռքիս կողմը, միւսը՝ միւս… Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, եւ մէկի ձեռն էլ թասն ու տաշտը, «դոկտորը» գրպանից հանեց կեղտոտ թաշկինակի մէջ փաթաթուած ու ժանգոտած քալփաթանը, լաւ նայեց վրան, հրամայեց, որ բերանս լայն պահեմ, ու գործիքը խրեց բերանս։

— Առջի տղոց, լաւ նայի՛ր, — պոռում է Սամսոնը։

Քալփաթինով բռնեց ատամս եւ, որքան ուժ ունէր, ձեռքի մէջ սեղմեց եւ ապա քաշեց…

Շարժուելիք չկայ․ իսկ ես կարծեցի, թէ ծնօտս պիտի պոկուի… բայց լուռ եմ…

Անյաջող է անցնում եւ երկրորդ փորձը։ Երրորդին քալփաթինը մի քիչ աւելի խորն է տալիս եւ ուժգին քաշում․ ատամս պոկւում է եւ հետը ամբողջ մի կողմի լինդերը… Ուշքս գնում է մի քանի րոպէ։ Սամսոնը պոռում է, ճչում, բայց ճար չկայ։ «Դոկտորը» ուժով օղի է լեցնում բերանս, մի կողմից՝ ուշքի բերելու եւ միւս կողմից՝ վէրքը ախտահանելու համար…

Վերջապէս, խելքս գլուխս է գալիս․ շարունակում եմ բերանս ողողել օղիով, դեռ ձայն չեմ հանում…

— Մեր տղա՛յ, լաւ պրծար, — կատակաբանում է Սամսոնը՝ խնդալով․— հէ՛չ ախ էլ չարի՛ր։ Էսպէս վարպետ կʼասեմ, հա՜…։

Իսկապէս որ լաւ պրծայ, որովհետեւ ես վախենում էի, որ ամբողջ ծնօտս պոկէր, միայն լինդերս է եղել…

Իսկ վարպետի քէֆին քէֆ չկար․ նա շարունակում էր ինձ համար բերուած օղին կոնծել…

Սամսոնը մի թուման է տալիս եւ ճամբու դնում մեր «օպերատոր» բժշկին…

Մի քանի օր, ի հարկէ, շան հալ եմ քաշում․ բայց մինչեւ հիմա ալ չեմ մոռանում այդ նշանաւոր «օպերատոր»ին, որ այդքան աժան պրծացրեց ինձ։

Երբ խելքս գլուխս եկաւ, Սամսոնին հասկացնում եմ, որ Պարսկաստանի ամէն մի վայրը ինձ համար մի սիւրպրիզ ունի վերապրած․ Մալխասը կօշիկներս հանել տուեց, Արտուրը՝ դրամներս… իսկ ինքն էլ՝ ատամներս… Չգիտեմ, թէ նրանցից ո՞րն էր աւելի շատ սիրում ինձ…

✻✻✻

Սամսոնը ինձ ծանօթացնում է առհասարակ Ատրպատականի մեր կազմակերպութեան կատարած դերին՝ Երկրի համար։ Առաջարկում է, եւ շատ իրաւացիօրէն, որ գէթ սահամանագլխի երեք կէտերը՝ Սալմաստ, Խոյ եւ Թադէի Վանք, որոնք այն ժամանակ յայտնի էին Մինարէթ, Աւարայր եւ Մենաւոր կեղծ անուններով, հաշուուին Վասպուրականի Կ․ Կոմիտէի հետ անմիջապէս կապուած վայրեր՝ պատրաստ առաջնորդուելու նրա հրահանգներով Երկրի վերաբերեալ հարցերում։ Այն պայմանով, որ այս վայրերի ծախսերն էլ մտնեն Վասպուրականի յատկացուած ընդհանուր պիւտճէի մէջ։

Ես ապագայում գտայ, որ այդ մեծ անհրաժեշտութիւն էր, որովհետեւ սահմանագլուխ նստած ընկերներ, ինչքան որ փորձուած եւ բարեխիղճ մարդիկ լինէին, չէին կարող օրը օրին հետեւիլ Երկրի մէջ ստեղծուող արդիական կարիքներին եւ ընդ այնմ շարժուել։

Ի հարկէ, այս բանը վերջ ի վերջոյ եղաւ, բայց շատ ուշ, երբ Վանը ունեցաւ ձեռնհաս գործիչների մի ստուար խումբ, որ կարող էր ուղղութիւն տալ թէ Երկրի եւ թէ դրսի գործերին։

Սամսոնն էլ Երկիր երազողներիցն էր, որ տասը տարուց աւելի է ահա մնում էր նստած իր տեղում։ Նախ՝ նրան փոխարինող չկար (եւ իրօք տեղական պայմանները այդքան գիտցող ոչ ոք կար) եւ երկրորդ՝ իր մարմնական կազմն էր խանգարում, ինքը ծանրաշարժ էր, չէր կարող ոտով պտտել, պատերի վրայով թռչել, ջրի ծակերից սողոսկիլ եւայլն…

Այս բոլոր փորձութիւնները մենք դեռ կը տեսնենք իր ժամանակին, երբ խօսք կը լինի Վանի յեղափոխականների կենաքի մասին։

Բայց Սամսոնը անմասն չմնաց անձամբ Երկիր գալուն։ Ազատութեան տարիներին, Դումանի հետ, երբ մերոնք քշուեցին Պարսկաստանից, նա եկաւ ժամանակաւոր կերպով Վան։ Երկրորդ անգամ նա Վան եկաւ Անդրանիկի կամաւորական խմբի հետ, Վանի գրաւումից մի քանի օր յետոյ։ Այդ ժամանակ նա Անդրանիկի օգնականի դեռ ունէր եւ շատ ձեռնհասօրէն տանում էր գործը, եւ միակ մարդն էր, որ երկարատեւ կերպով կարողացաւ վարուել Անդրանիկի հետ։

Արդէն Յունուար էր․ պէտք էր շտապել։ Հրաժեշտի համբոյր եմ տալիս Սամսոնին, որ այնքա՜ն սրտանց հիւրընկալեց ինձ եւ այնքա՜ն թանկագին խորհուրդներ տուաւ ինձ իմ ապագայ գործունէութեան մասին եւ ճանապարհւում եմ կրկին Խոյի վրայով Վանք…

✻✻✻

Վանքից Սալմաստ մեկնելէս առաջ նամակ էի գրել Վանի ընկերներին՝ յայտնելով, որ Վանքն եմ եւ սպասում եմ սուրհանդակների։ Խնդրել էի, որ յարմար առաջնորդներ ճամբեն՝ ինձ տանելու համար։ Թիֆլիսից էլ ուղղակի փոստով էին գրել իմ Վան ուղեւորուելու մասին։

Վանքում ստացայ նամակ՝ գրուած Կոմսից եւ մի անձնական նամակ Իշխանից։ Վերջին նամակով Իշխանն ինձ բացատրում էր երկրում եղած իրերի վիճակը, իբր փախստական ապրելու անպատեհութիւնները եւ խորհուրդ էր տալիս լաւ խորհիլ եւ ապա միայն Երկիր մտնել…

Խորհելու ժամանակ չկար․ սուրհանդակները եկել էին, այն էլ ամենահմուտները, ինչպէս վկայում էր Ընծայրը եւ ինչպէս յետոյ ես էլ անձամբ համոզուեցի։

Վանից, ինձ համար, յատկապէս եկել էր, մեր սուրհանդակ զինուոր Ջաֆարը — սեւանցի Սահակը…

Սա 1896ի կոտորածին քրդացել էր եւ ապրում էր քրդերի մէջ, մինչեւ 1902։ Այդ ժամանակուանից եկել էր մերոնց մօտ եւ գրուել զինուոր։ Թէ՛ արտաքինով եւ թէ, մանաւանդ, ներքինով քրդից չէր տարբերւում։ Սիրում էր հագնիլ հայաստանցի քրդի տարազ, արխալուխ֊օյման, գլխին՝ համիտեայ կալփակայլ, մի քանի «փուշի» փաթաթած չորս կողմը․ երկար շղթայով կրծքից կախած ունէր ժամացոյց․ հագած էր համիտեայ կարմիր ժապաւէնով տաբատ, երկարավիզ կօշիկներ եւայլն։

Երգում էր քրդական երգեր, գիտէր բոլոր ճանապարհները դէպի Սալմաստ, մանաւանդ դէպի Խոյ եւ Վանք։

Գիտէր քրդական բոլոր սովորոյթները, աղօթքները։ Ծանօթ էր համարեա Վանի շրջանի աշիրաթների տան անդամներին, նրանց փոխադարձ թշնամական կամ բարեկամական յարաբերութիւններին։ Կարճ՝ մի կատարեալ քրդագէտ, ըստ ամենայնի պատրաստուած իր միսիայի համար, որ էր սուրհանդակութիւն եւ փոխադրութիւն Պարսկաստանից…

Ջաֆարը բազմաթիւ անգամ եկել էր Պարսկաստան, առաջնորդել էր բազմաթիւ խմբեր, փոխադրել էր մշեցիներ եւ վասպուրականցիներ․ մի խօսքով՝ խոշոր դեր էր կատարում։ Բայց ինչպէս ասի, քրդերի մէջ ապրելով եւ կրօնափոխ լինելով, իւրացրել էր մի քանի բացասական յատկութիւններ․ չափազանց ստախօս եւ մեծախօս էր․ մեծերի առաջ կեղծաւոր եւ ենթարկուող, բայց երբ ինքը մինակ էր լինում կամ մեծաւոր, Աստուած հեռու տանի։ Գիւղերով անցնելու ժամանակ հայ գիւղերում աւելի մեծ բաշիբօզուկութիւններ էր անում, քան բուն քրդերը…

Սկզբներում հանդուրժում էինք այս բոլոր պակասութիւններին, իր կատարած օգտակար դերը նկաի ունենալով, մանաւանդ որ մի ուրիշը չունէինք փոխարինող․ բայց վերջը տեսանք, որ նա մեր վստահութիւնը սկսել է շահագործել, զբաղուելով թալանով, կաշառք վերցնելով եւայլն։

Ապագայում նրան նորից կը հանդիպենք, երբ նա արդէն վռնտուած է կազմակերպութիւնից եւ բանտարկուած Վանի բանտում։ Ազատութեան տարին նա էլ ընդհանուրի հետ ներման արժանացաւ․ «Հուրիաթ»ին իրեն համար ապրում էր։

Ջաֆարի հետ Վանք էին եկել Խաչանցի Բրախոլամը, նրա որդին՝ Կնեազը եւ ուրիշ ապաղացի եւ բերկրեցի հայ գիւղացիներ։

Խաչանցի Բրախոլամի մասին խօսուած է Ապաղայի գործիչների շարքում։ Սա շատ լաւ սուրհանդակ էր եւ փոխադրող․ միշտ քարւան֊բաշի էր։ Արհեստով ներկարար էր․ արդէն 60ից աւելի կը լինէր, բայց կտրիճ էր եւ ինձնից թեթեւ էր քայլում։

Շնորհիւ իր արհեստին, մեծ կապեր ունէր քրդերի տների հետ․ բայց, մանաւանդ շնորհիւ իր խելքին եւ լաւ բնաւորութեան, բոլորի սիրելին էր։ Այդ էր պատճառը, որ անունը դրել էր Բրախոլամ, որ քրդական խօսք է եւ նշանակում է «եղբօրս ծառան»։ Սա ընդունուած խօսակցութեան ձեւ է․ «բրախոլամ»․ «աղ խլամէ տամէ» այսինքն՝ եղբօրս ծառայ․ ես քո ծառան եմ։

Իսկապես անունը չգիտէի եւ, կարծեմ, ոչ ոք էլ չգիտէր նրա իսկական անունը, բացի Բրախոլամից։

Բրախոլամը զբաղւում էր ե՛ւ առեւտուրով․ ապրանքներ էր առնում Կարանիից եւ ծախում Ապաղայի քրդերին։ Քաղաքից էլ — Վանից — ապրանքներ էր գնում — ներկ, լուցկի, կոնեակ եւայլն եւ տանում Պարսկաստան — այնպիսի ապրանքներ, որ այնտեղ չեն գտնւում…

Բրախոլամը մի մեծ պակասութիւն ունէր․ շատ էր սիրում խմել եւ, երբ խմեց, Աստուած հեռու տանի, — ոչ մեծ էր ճանաչում եւ ոչ փոքր, մանաւանդ ոչ քիւրդ եւ ոչ թուրք…

Լաւ յիշում եմ, որ մեր Քեռին Վան էր այդ ժամանակ եւ պիտի դառնար Պարսկաստան։ Կանչեցինք Բրախոլամին։ Երբ երեկոյան եկաւ ձիաւորուած՝ ճանապարհուելու, տեսանք, որ սոսկալի հարբած է։ Կոմսը սկսեց յանդիմանել նրան։ Նա բարկութեամբ պատասխանեց․

— Պ․ Բժիշկ, (Կոմսը Վանում յայտնի էր Բժիշկ կեղծ անունով) զինուել եմ, ինչ կայ որ․ դուք սիլախով կը զինուէք, իսկ ես րախիով…

Իսկ երբ Կոմսը սկսեց հայհոյել, ասաց․

— Պ․ Բժիշկ, դու իմ խէ՞րն ես, իմ մէ՞րն ես, որ զիկ քուֆուր կու տաս…

Ահա այսպիսի բազմապիսի ընկերներով է, որ ես ճանապարհ եմ ընկնում դէպի Վան։

Լաւ չեմ յիշում, թէ ե՞րբ ելայ Վանքից․ բայց գիտեմ, որ 1905ի Փետրուար 6ին հասայ Վան։ Ուրեմն՝ ճանապարհուած պիտի լինեմ Յունուարի վերջերին, որովհետեւ Վանքից Վան, որ 130֊150 քիլոմեթր տարածութիւն է, գնացել ենք 8֊10 օրից, եթէ ոչ աւելի…

Ձիւնը դեռ նոր էր «քրչա» (եղիրճ) բռնել։ Ցերեկները չէր կարելի դեռ ճանապարհից դուրս քայլել․ մեր ճանապարհի լայնութիւնը երկու ոտնաչափից աւելի չէր, որը պնդացել էր եկող գնացող ճամփորդների ոտքի տակ։

Ահաւասիկ այդ ճանապարհով էր, որ պիտի անցնէինք ե՛ւ մենք, ե՛ւ քրդերը, ե՛ւ կառավարական զինուորները, ե՛ւ ամէն վստահելի ու անվստահելի ճամբորդներ։

Տղաներին խնդրում եմ, որ այս անգամ փամփուշտների բեռ քիչ վերցնեն՝ խոստանալով որ դրա փոխարէն ես նրանց լաւ կը վարձատրեմ։

Յարութիւնին հետս չեմ վերցնում, նրան թողնում եմ Մոսոյի հետ երկրորդ խմբին հետ գալու։ Վանքից կէսօրից վերջ ելանք եւ մթով հասանք Կարանի։ Այնտեղ պիտի գիշերէինք եւ առաւօտեան վաղ, մութլուսուն ճամբայ ելնէինք դէպի Ալագան…

Կարանիի մէջ հիւրընկալւում ենք ամէնքս միասին, 8֊10 հոգի, Խոյեցի Աւետի պզտիկ խանութին մէջ։

Աւետը արհեստով զինագործ էր, խանութ ունէր Կարանի հազար ու մի նեղութիւն քաշելով եւ անարգանքի ենթարկուելով մի կտոր հաց վաստակելու համար։

Արտաքինով խեղճ էր․ պարսիկների արտաքին երեւոյթն ունէր, —հագուստ, գլխարկ, ածիլուելու ձեւ, վերջապէս, ըստ ամենայնի մթնոլորտի պայմաններին յատուկ կերպարանք էր ստացել։

Բայց այս արտաքինով խեղճ մարդը մեծ դեր էր կատարում մեր գործերի համար Կարանիում։ Շնորհիւ այն բանի, որ նա զինագործ էր, Աբաղայի, Արճէշի եւ այլ վայրերի քրդերը գալիս էին նրա մօտ հրացաններ նորոգել տալու։ Եւ այդ պատճառով իմանում էր շատ նորութիւններ՝ սահմանագլխի դրութեան, թուրք զօրքերի շարժման, աղաների փոխադարձ յարաբերութեան, հայ խմբերի կռիւների մասին եւայլն։ Մի խօսքով Դաշնակցութեան գաղտնի ոստիկանութեան գլխաւոր գործակալն էր։

Եւ այս բոլորը նա անում էր ամենայն ուրախութեամբ եւ լուրերը հասցնում էր Վանք իր թուրք աշակերտի միջոցով գրաւոր եւ, եթէ շատ կարեւոր էր, ինքն անձամբ գալիս էր Վանք։ Ու խեղճի միակ վարձատրութիւնը վարդապետի օրհնանքն էր եւ մեր աֆէրիզմը, բայց նա այնքա՜ն գոհ էր լինում…

Աւետը մեզ հիւրասիրեց թէյով եւ ինչով որ կարող էր։ Վրաս գլխիս նայելով — շատ աղքատ գիւղացիի հագուստ էի հագել չնկատուելու համար — ախ ու վախ էր անում եւ ասում էր․

— Պարոն, հապա ե՞րբ պիտի ազատուենք այս անօրէններից։

Աքաղաղները դեռ չխօսած՝ մնաս բարեւ ենք անում Աւետին եւ մեկնում։

Կարանիից մինչեւ Ալագանի ստորոտը, ձմեռը 2֊3 ժամուայ ճանապարհ է, մանաւանդ գիշերուայ գնացողի համար, երբ ստիպուած են քայլել անդադար ընկնելով եւ կանգնելով։

Լուսաբացին, արդէն մենք հասել էինք Ալագանի լանջերը։ Գիշերը խիստ ցուրտ էր, իսկ լուսուն սկսեց եղանակը խառնուել եւ քամի փչել։ Ինչքան մենք բարձրանում էինք, քամին այնքան աւելի ուժեղանում էր եւ փոթորիկի ու բորանի փոխւում։

Լուռ ելնում ենք լեռն ի վեր։ Բրախոլամը հրամայում է, որ իրար պոչ բռնած գնանք՝ վար չընկնելու համար։ Բուքի հետ սկսուեց ե՛ւ մառախուղ։

Տղաներն յուսահատութեան նշաններ են ցոյց տալիս։

— Աս տո՛ր կը տանի սա ցնդուկ խէն․ չգիտե՞ր, որ Ալագանի բորանը գէլ֊խեղդուկ է…

Ջաֆարը վեր ու վար է անում՝ շան պէս երկնքից հոտ առնելով, աոռալով․

— Վալլահ, բիլլահ, թալլահ, բորան պիտի ընէ եւ մեզ խեղդի։

Փոթորիկը աւելի ուժեղանում է։ Արդէն տեսնում ենք, որ սարի գագաթէն սիւնաձեւ ձիւնով շաղախուած բորան է գալիս… մէկ, երկու, երեք․ էլ չենք կարող բարձրանալ․ քամին մեզ ուժասպառ է արել։ Կէսօրը անցել է, եւ մենք դեռ ճանապարհը չենք կիսել, այնինչ այդ օրը պիտի հասնինք Խաչան…

Մէկ էլ տեսանք, գայլերի վոհմակի պէս վերեւից, մի խումբ քրդեր դէպի մեզ են փախչում ու պոռում․

— Ջան փրցուցէք, բորանը կը գայ…

Ասին եւ դէպի ներքեւ փախան։

Նկատեցինք, որ նրանք իրենց բեռները թափել են ճանապարհի ուղիղ մէջտեղը։ Մէկ էլ մի մեծ ձիւնասիւն եկաւ եւ բոլորիս գետին գլորեց։ Մի քանի րոպէ մնացինք այսպէս, ով որտեղ ընկել էր։ Յետոյ կամաց֊կամաց հաւաքուեցինք մի խոշոր քարի ետեւ․ ոչ մտածել էր լինում եւ ոչ խօսել։

Քրտինքի մէջ կորած, իսկ այժմ ձիւնի մէջ թաղուած՝ շուտով ոտներս ու ձեռներս փայտացան։

Վերջապէս, որոշեցինք մեր բեռները ձգել մի նշանակուած քարի տակ եւ մենք էլ շտապ֊շտապ իջանք դէպի դաշտը։ Չգիտէինք, ո՞ւր գնալ․ Վանքը հեռու է, Կարանի մտնել չենք կարող, ուրիշ գիւղ էլ չգիտէինք։

Վերջապէս, վազէվազ հասնում ենք դաշտը, որոշում ենք մտնել առաջին պատահած աճամի գիւղը։ Ձիւնով անձրեւով թրջուած ենք․

1. ↑ «Քալաք»ը օդով լցուած տիկեր են, որոնք քով քովի կապում, վրան տախտակներ հաստատում, գետի վերի հոսանքից ձգում եւ չեղակի միւս ափը հանում։
2. ↑ Օրինակ, Սերոբ Փաշան, Նիկոլը, Վարդանը, Սաքոն, Ախպէրը, Վազգէնը, Խանը, Կայծակ֊Վաղարչակը, Գայլ Վահանը, Աշոտ Երկաթը, Թոխմախեանը, Տուրբախը, Մուրատը, Սեպուհը, եւայլն, եւայլն, սկիզբները յայտնի են դարձել զինատար խմբերով։