Ապուշը

I

Նոյեմբերի վերջին, մի տաք օր, առավոտյան ժամը իննին մոտ Պետերբուրգ—Վարշավյան երկաթուղու գնացքը ամենայն արագությամբ մոտենում էր Պետերբուրգին։ Այնպես խոնավ ու մառախլապատ էր, որ հազիվհազ լուսացավ, աջ ու ձախ՝ ճանապարհից տասը քայլ այն կողմ, դժվար էր գեթ որևէ բան նշմարել վագոնի լուսամուտներից։ Ուղևորների մեջ կային նաև արտասահմանից վերադարձողներ, բայց ավելի շատ լցված էին երրորդ կարգի բաժանմունքները, և բոլորը մանր ու գործարար մարդկանցով, որոնք գալիս էին ոչ այնքան հեռվից։ Ինչպես սովորաբար, բոլորը հոգնել էին, գիշերվա ընթացքում բոլորի աչքերը ծանրացել էին, բոլորը սառել էին, բոլորի դեմքերը դալկադեղին էին, ինչպես մառախուղի գույնն էր։

Երրորդ կարգի վագոններից մեկում, հենց լուսամուտի մոտ, լուսաբացից իրար դեմ հանդիման հայտնվեցին երկու ուղևոր՝ երկուսն էլ երիտասարդ, երկուսն էլ գրեթե առանց բեռի, երկուսն էլ ոչ պճնագեղ հագնված, երկուսն էլ բավականին աչքի ընկնող դիմագծերով և, վերջապես, երկուսն էլ ցանկացան խոսակցության բռնվել իրար հետ։ Եթե երկուսն էլ միմյանց մասին իմանային, թե նրանք այդ րոպեին հատկապես ինչով են նշանավոր, ապա, իհարկե, կզարմանային, որ դիպվածը այդպես տարօրինակ կերպով նրանց նստեցրել է դեմառդեմ, Պետերբուրգ—Վարշավյան գնացքի երրորդ կարգի վագոնում։

Նրանցից մեկը ցածրահասակ էր, մոտ քսանյոթ տարեկան, գանգուր ու գրեթե սև մազերով, գորշ, փոքրիկ, բայց հրացայտ աչքերով։ Նրա քիթը լայն էր ու ճապաղ, դեմքը՝ դուրս ցցված այտոսկրներով. բարակ շրթունքներին շարունակ խաղում էր մի ինչ֊որ անպատկառ, ծաղրական և նույնիսկ չար ժպիտ, բայց ճակատը բարձր էր ու լավ ձևավորված և աննկատելի էր դարձնում դեմքի անազնիվ զարգացած ստորին մասը։ Այդ դեմքի վրա առանձնապես ուշագրավ էր մահացու դալկությունը, որը չնայած բավական ամուր կազմվածքին, երիտասարդի ամբողջ կերպարանքին տալիս էր տանջահար տեսք, և միաժամանակ տառապանքի աստիճանի հասնող ինչ֊որ կրքոտ բան, որը չէր ներդաշնակում անպատկառ ու կոպիտ ժպիտին և սուր, ինքնագոհ հայացքին։ Նա տաք էր հագել, գառնենի լայն սև աստառած քուրքով էր և գիշերը չէր մրսում, մինչդեռ նրա հարևանը հարկադրված էր իր սառած մեջքի վրա զգալ քաղցրությունը ռուսական խոնավ նոյեմբերյան գիշերվա, որին, ակներևաբար, նախապատրաստված չէր։ Նրա հագին մի բավական լայն ու հաստ թիկնոց էր առանց թևքերի և հսկայական կնգուղով, ճիշտ և ճիշտ, այնպես, ինչպիսին հաճախ ձմեռները գործածում են ճամփորդները, հեռու, որևէ տեղ արտասահմանում, Շվեյցարիայում կամ, օրինակ, Հյուսիսային Իտալիայում, ըստ որում, իհարկե, նկատի չունենալով նաև այնպիսի երկար ճանապարհ, ինչպես էյդկունենից մինչև Պետերբուրգ։ Բայց այն, ինչ պիտանի էր և միանգամայն բավարարում էր Իտալիայում, այնքան էլ պիտանի չեղավ Ռուսաստանում։ Կնգուղավոր թիկնոցի տերը նույնպես քսանվեց կամ քսանյոթ տարեկան երիտասարդ էր, միջահասակից փոքր֊ինչ բարձր, շատ խարտյաշ, խիտ մազերով, և թեթև, սուրուլիկ, գրեթե բոլորովին սպիտակահեր մորուքով։ Նրա աչքերը խոշոր էին, կապույտ և սևեռուն. այդ աչքերի նայվածքում ինչ֊որ հանդարտ, բայց ծանր բան կար, ինչ-որ մի բան՝ լի այն տարօրինակ արտահայտությամբ, որից ոմանք առաջին հայացքից կռահում են, որ այդ անձնավորությունը ընկնավոր է։ Սակայն երիտասարդի դեմքը հաճելի էր, նուրբ ու չոր, բայց անգույն, իսկ հիմա նույնիսկ կապտելու աստիճան մրսած։ Նրա ձեռքին տարուբերվում էր հին, խունացած ֆուլյարե մի լղարիկ կապոց, որն իր մեջ պարունակում էր, կարծեմ, նրա ճամփորդական ամբողջ ունեցվածքը։ Ոտքերին հագել էր հաստ ներբաններով ու կոճակավոր զանգապաններով կոշիկներ՝ ամեն ինչ ոչ֊ռուսավարի։ Աստառված քուրքով սևահեր հարևանը այդ բոլորն ուշադիր զննել էր, մասամբ պարապությունից, և, վերջապես, հարցրեց այն անքաղաքավարի քմծիծաղով, որի մեջ երբեմն այնպես կոպտորեն ու անփույթ արտահայտվում է մարդու բավականությունը՝ մերձավորի ձախորդությունները տեսնելիս։

— Ցո՞ւրտ է։

Եվ թոթվեց ուսերը։

— Շատ,— պատասխանեց հարևանը արտակարգ պատրաստակամությամբ,— և, նկատի ունեցեք, սա դեռ ձնհալ է։ Ի՞նչ կլիներ, եթե սառնամանիք լիներ։ Նույնիսկ մտքովս չէր անցնում, թե մեզանում այսպես ցուրտ է։ Ետ եմ սովորել։

— Արտասահմանի՞ց եք գալիս, ինչ է։

— Այո, Շվեյցարիայից։

— Ֆյո՜ւ։ Տես թե ո՜ւր եք հասել...

Սևահերը մի սուլոց արձակեց ու քրքջաց։

Նրանք սկսեցին զրուցել։ Զարմանալի էր շվեյցարական թիկնոց հագած խարտյաշ երիտասարդի պատրաստակամությունը՝ պատասխանելու իր թխադեմ հարևանի բոլոր հարցերին, առանց որևէ կասկած տանելու որոշ հարցերի կատարյալ անփութությանը, անտեղի և դատարկ լինելուն։ Պատասխանելով, նա ի միջի այլոց հայտնեց, որ իրոք երկար ժամանակ Ռուսաստանում չի եղել, ավելի քան չորս տարի, որ արտասահման է ուղարկված եղել հիվանդության պատճառով, ընկնավորության կամ վիտյան պարի նման ինչ֊որ տարօրինակ ներվային հիվանդության, ինչ֊որ ցնցումների ու ջղաձգության պատճառով։ Նրան ականջ դնելով, թխադեմը մի քանի անգամ քմծիծաղ տվեց. առանձնապես նա ծիծաղեց, երբ այն հարցին. «է՛, բուժեցի՞ն»,― խարտյաշը պատասխանեց, թե՝ «չէ, չբուժեցին»։

— Հը՛մ։ Ով գիտե, ինչքան ավելորդ փող եք վճարել, իսկ մենք էստեղ նրանց հավատում ենք,― խայթոցով նկատեց թխադեմը։

— Կատարյա՜լ ճշմարտություն,― մեջ ընկավ կողքներին նստած և վատ հագնված մի պարոն, գրագրության մեջ չորացած մոտ քառասուն տարեկան, ամրակազմ, կարմիր քթով ու պզուկոտ դեմքով մի չինովնիկ,— կատարյա՜լ ճշմարտություն, միայն զուր տեղը բոլոր ռուսական ուժերը փոխադրում են իրենց մոտ։

— Օ, ինչպես սխալվում եք իմ դեպքում,— հարեց շվեյցարացի պացիենտը մեղմ ու հաշտարար ձայնով,— իհարկե, չեմ կարող վիճել, որովհետև ամեն ինչ չգիտեմ, բայց իմ բժիշկը դեռ իր վերջին կոպեկներից ինձ այստեղ գալու ճանապարհածախս տվեց և համարյա երկու տարի այնտեղ իր հաշվին էր պահում։

— Այդ ինչո՞ւ, վճարո՞ղ չկար, թե ինչ,— հարցրեց թխադեմը։

— Այո, պարոն Պավլիշչևը, որը պահում էր ինձ այնտեղ, երկու տարի առաջ մեռավ, ես հետո նամակ գրեցի այստեղ գեներալի կին Եպանչինային, իմ հեռավոր ազգականուհուն, բայց պատասխան չստացա։ Այդպես էլ վերադարձա։

— Իսկ այդ ո՞ւր վերադարձաք։

— Այսինքն՝ որտեղ եմ իջևանելո՞ւ... Ճիշտն ասած, դեռ չգիտեմ... այնպես...

— Ղեռ չե՞ք վճռել։

Եվ երկու ունկնդիրները նորից քրքջացին։

— Եվ ով գիտե, ձեր ամբողջ ունեցած֊չունեցածը այս կապոցի մե՞ջ է,— հարցրեց թխադեմը։

— Գրազ կգամ, որ այդպես է,— արտակարգ գոհունակ տեսքով վրա տվեց կարմրաքիթ չինովնիկը,— և որ բագաժի վագոններում հետևից եկող ծանրոց չկա, թեպետև աղքատությունը արատ չէ, որը նույնպես չի կարելի չնշել։

Պարզվեց, որ այդ էլ այդպես էր, խարտյաշ երիտասարդը անմիջապես և արտասովոր շտապողականությամբ խոստովանեց այդ։

— Ձեր կապոցը, համենայն դեպս, որոշ նշանակություն ունի,— շարունակեց չինովնիկը, երբ մի կուշտ հռհռացին (ուշագրավ է, որ կապոցի տերն ինքն էլ, նրանց նայելով, վերջապես սկսեց ծիծաղել, որն ավելացրեց ուղեկիցների զվարճությունը),— ու թեև կարելի է գրազ գալ, որ այնտեղ չկան ոսկե, արտասահմանյան նապոլեոնդորների ու ֆրիդրիխսդորների, ոչ էլ նույնիսկ հոլանդական արաբիկների փաթեթներ, որի մասին կարելի է եզրակացնել հենց թեկուզ միայն ձեր արտասահմանյան կոշիկները պարուրող զանգապաններից, բայց... եթե ձեր կապոցին ավելացնենք մի այնպիսի իբր թե ազգականուհի, ինչպես, օրինակ, գեներալի կին Եպանչինան է, ապա կապոցն էլ մասամբ այլ նշանակություն կստանա, եթե գեներալի կին Եպանչինան իրոք ձեզ ազգականուհի է, և դուք չեք սխալվում ցրվածության պատճառով... որը շատ և շատ հատուկ է մարդուն, ասենք, թեկուզ․․․ երևակայության հավելուրդից։

— Օ, դուք նորից կռահեցիք,― հարեց խարտյաշ երիտասարդը,— ախր իսկապես համարյա թե սխալվում եմ, այսինքն՝ համարյա թե ազգականուհի չէ. նույնիսկ այն աստիճան, որ ես, ճշմարիտ, այն ժամանակ բոլորովին չզարմացա, որ ինձ չպատասխանեցին այնտեղ։ Ես այդպես էլ սպասում էի։

— Զուր տեղը նամակի նախավճարի համար փող եք ծախսել։ Հը՛մ... գոնե պարզասիրտ ու անկեղծ եք, իսկ դա գովելի է։ Հը՛մ․․․ Իսկ գեներալ Եպանչինին ճանաչում ենք։ Ճիշտն ասած, այն պատճառով, որ հանրահայտ մարդ է. հանգուցյալ պարոն Պավլիշչևին էլ, որ ձեզ Շվեյցարիայում պահում էր, նույնպես ճանաչում էինք, եթե միայն նա Նիկոլայ Անդրեևիչ Պավլիշչևն է, որովհետև նրանք երկու հորեղբորորդիներ են։ Մյուսը մինչև հիմա Ղրիմում է, իսկ Նիկոլայ Անդրեևիչը, հանգուցյալը, հարգարժան և մեծ կապեր ունեցող մարդ էր և ժամանակին չորս հազար հոգի ուներ...

— Ճիշտ այդպես, նրա անունը Նիկոլայ Անդրեևիչ Պավլիշչև էր,— և պատասխանելով, երիտասարդն ուշադիր ու հետաքրքրությամբ նայեց պարոն ամենագետին։

Այդ պարոն ամենագետները հանդիպում են երբեմն, նույնիսկ բավական հաճախ, որոշակի հասարակական խավում։ Նրանք ամեն ինչ գիտեն, նրանց մտքի ողջ անհանգիստ հետաքրքրասիրությունն ու ընդունակությունները անզսպելիորեն ուղղվում են մի կողմ, իհարկե, ավելի կարևոր կենսական շահերի ու հայացքների բացակայության պատճառով, ինչպես կասեր ժամանակակից խորհողը։ Ի դեպ, «ամեն ինչ գիտեն» ասելով պետք է հասկանալ բավական սահմանափակ բնագավառ․ որտեղ է ծառայում այսինչը, ում հետ է նա ծանոթ, ինչքան կարողություն ունի, որտեղ է նահանգապետ եղել, ում հետ է ամուսնացած, կնոջ օժիտն ինչքան է եղել, ով է նրան հորեղբոր տղա գալիս, ով մի պորտ ավելի հեռու և այլն, և այլն, բոլորը այս կարգի բաներ։ Մեծ մասամբ այդ ամենագետների արմունկները քրքրված են լինում, և նրանք ստանում են ամսական տասնյոթ ռուբլի ռոճիկ։ Մարդիկ, որոնց մասին նրանք գիտեն ամենաթաքուն գաղտնիքները, իհարկե, չէին կարողանա հասկանալ, թե ինչ շահեր են ղեկավարում այդ ամենագետներին, մինչդեռ նրանցից շատերը մի ամբողջ գիտության հավասարվող այդ իմացությամբ լիովին մխիթարված են, հասնում են ինքնահարգման և նույնիսկ հոգեկան գերագույն բավականության։ Համ էլ գայթակղիչ գիտություն է։ Ես տեսել եմ գիտնականների, գրականագետների, բանաստեղծների, քաղաքական գործիչների, որոնք իրենց բարձրագույն հաշտությունն ու նպատակները ձեռք էին բերում և ձեռք են բերել հենց այդ գիտության մեջ, նույնիսկ բացառապես դրանով են կարիերա արել։ Այդ ամբողջ խոսակցության ընթացքում թխադեմ երիտասարդը հորանջում էր, աննպատակ նայում լուսամուտից դուրս, և անհամբեր սպասում էր ճանապարհորդության վախճանին։ Նա մի տեսակ մտացրիվ էր, ինչ֊որ շատ մտացրիվ, գրեթե տագնապած, նույնիսկ մի տեսակ տարօրինակ էր դառնում. երբեմն լսում էր ու չէր լսում, նայում էր ու չէր նայում, ծիծաղում էր և հաճախ ինքն էլ չգիտեր ու չէր հասկանում, թե ինչի վրա է ծիծաղում։

— Բայց, ներեցեք, ո՞ւմ հետ պատիվ ունեմ․․․― հանկարծ դիմեց պզուկավոր պարոնը ձեռքին կապոց բռնած խարտյաշ երիտասարդին։

— Իշխան Լև նիկոլաևիչ Միշկին,― պատասխանեց նա լիակատար և անհապաղ պատրաստակամությամբ։

— Իշխան Միշկի՞ն։ Լև նիկոլաևի՞չ։ Չեմ ճանաչում։ Այնպես որ նույնիսկ լսած էլ չկամ,— մտմտալով պատասխանեց աստիճանավորը,— այսինքն՝ ես անվան մասին չեմ ասում. անունը պատմական անուն է, Կարամզինի պատմության մեջ կարելի է և պետք է գտնել։ Ես դեմքի մասին եմ ասում, և իշխան Միշկիններ էլ արդեն կարծես ոչ մի տեղ չեն հանդիպում, նույնիսկ համբավը լռել է։

— Օ, այլ կերպ չի էլ կարող լինել,— իսկույն պատասխանեց իշխանը,— իշխան Միշկիններ հիմա բոլորովին չկան, բացի ինձնից, ինձ թվում է, ես վերջինն եմ։ Ինչ վերաբերում է մեր հայրերին ու պապերին, ապա նրանք մենածուխ էլ էին լինում։ Ասենք, հայրս բանակի փոխպորուչիկ էր, յունկերներից։ Եվ ահա չգիտեմ, թե ինչպես է գեներալի կին Եպանչինան էլ Միշկին իշխանադուստրերից եղել, նույնպես իր ցեղի վերջինը...

— Հի՜֊հի՜-հի՜։ Իր ցեղի վերջինը։ Հի՜-հի՜, այդ ոնց շուռ տվիք,— հեգնանքով ծիծաղեց չինովնիկը։

Քմծիծաղ տվեց նաև թխադեմը։ Խարտյաշը փոքր-ինչ զարմացավ, որ իրեն հաջողվել էր, ի դեպ բավական վատ, բառախաղ ասել։

— Բայց պատկերացրեք, ես բոլորովին առանց մտածելու ասացի,— վերջապես բացատրեց նա զարմանքով։

— Դե հասկանալի է, հասկանալի է,— ուրախ համաձայնեց չինովնիկը։

— Այնտեղ պրոֆեսորի մոտ դուք գիտություններ է՞լ էիք սովորում, իշխան,— հանկարծ հարցրեց թխադեմը։

— Այո... սովորում էի...

— Իսկ ես ահա երբեք ոչ մի բան չեմ սովորել։

— Դե ես ինքս էլ միայն քիչ֊միչ,— ավելացրեց իշխանը համարյա ներողություն խնդրելով։— Հիվանդությանս պատճառով հնարավոր չէին համարում կանոնավոր սովորեցնել։

— Ռոգոժիններին ճանաչո՞ւմ եք,— արագ հարցրեց թխադեմը։

— Ոչ, բոլորովին չեմ ճանաչում։ Ախր ես Ռուսաստանում շատ քչերին եմ ճանաչում։ Այդ դո՞ւք եք Ռոգոժինը։

— Այո, ես եմ, Ռոգոժին Պարֆեն։

— Պարֆե՞ն։ Էդ էն Ռոգոժիններից չե՞ք, որ...— չափազանց լրջությամբ սկսեց չինովնիկը։

— Այո, էն, հենց էն Ռոգոժիններից,— արագ և անքաղաքավարի անհամբերությամբ ընդհատեց նրան թխադեմը, որը, ի դեպ, բոլորովին, ոչ մի անդամ չէր դիմել պզուկավոր չինովնիկին, այլ սկզբից ևեթ խոսում էր միայն իշխանի հետ։

— Բայց... էդ ո՞նց,— ապշելու աստիճան զարմացավ և համարյա աչքերը չռեց չինովնիկը, որի ամբողջ դեմքը անմիջապես սկսեց ինչ֊որ երկյուղած ակնածանքի ու ստորաքարշության, նույնիսկ վախեցած արտահայտություն ստանալ,— էդ էն Սեմյոն Պարֆենիչ Ռոգոժինի՞, տոհմական պատվավոր քաղաքացո՞ւ, որ մոտ մի ամիս առաջ մեռավ և երկուս ու կես միլիոն կապիտալ թողեց։

— Իսկ դու որտեղի՞ց իմացար, որ նա երկուս ու կես միլիոն զուտ կապիտալ է թողել,— ընդհատեց թխադեմը, այս անգամ էլ չինովնիկին չարժանացնելով իր հայացքին,— հլա տե՜ս (աչքով արավ իշխանին) մարդ իմանա՝ ի՞նչ շահ ունեն դրանից, որ իսկույն պոչ են դառնում։ Իսկ դա ճիշտ է, որ ահա ծնողս մեռել է, և ես մի ամիս անց Պսկովից համարյա անկոշիկ տուն եմ գնում։ Ոչ սրիկա եղբայրս, ոչ մայրս, ոչ փող, ոչ ծանուցում՝ ոչինչ չուղարկեցին։ Ոնց որ շանը։ Պսկովում տենդի մեջ մի ամբողջ ամիս պառկեցի...

— Իսկ հիմա միանգամից պիտի միլիոնից մի բան էլ ավելի ստանաք, և դա՝ առնվազն, օ տեր,— ձեռներն իրար խփեց չինովնիկը։

— Դե նրա՞ ինչ գործն է, ասացեք խնդրեմ,― գրգռված ու չար նորից նրա կողմը գլխով արավ Ռոգոժինը,— ախր ես քեզ մի կոպեկ էլ չեմ տա, թեկուզ այստեղ իմ առաջ գլխիդ վրա ման գաս։

— Եվ կգա՛մ, և մա՛ն կգամ։

— Մի տե՜ս։ Բայց ախր չեմ տա, չեմ տա, թեկուզ մի ամբողջ շաբաթ պար գաս։

— Եվ մի՛ տուր։ Ինձ տե՛ղն է. մի տուր։ Իսկ ես կպարեմ, Կնոջս, մանր երեխեքիս կթողնեմ, իսկ քո առաջ պար կգամ։ Սիրաշահեմ, սիրաշահեմ։

― Թո՛ւհ քեզ,— թքեց թխադեմը։— Հինգ շաբաթ առաջ ես ահա, ոնց որ դուք,— դիմեց նա իշխանին,— մի կապոց ձեռքիս ծնողիցս փախա Պսկով, հորաքրոջս մոտ. և տենդով պառկա այնտեղ, իսկ նա առանց ինձ մեռավ։ Կաթվածահար եղավ։ Աստված հանգուցյալի հոգին լուսավորի, բայց էն ժամանակ քիչ մնաց ինձ սպաներ։ Կհավատա՞ք, իշխան, է՛ն աստվածը։ Էն ժամանակ չփախչեի՝ տեղնուտեղը կսպաներ։

— Դուք նրան մի բանով բարկացրե՞լ էիք,— արձագանքեց իշխանը, մի որոշ առանձնահատուկ ուշադրությամբ դիտելով քուրքավոր միլիոնատիրոջը։ Եվ թեպետ կարող էր ուշադրության արժանի որևէ բան լինել բուն միլիոնի և ժառանգություն ստանալու մեջ, իշխանին զարմացրեց և հետաքրքրեց մի այլ բան ևս. Ռոգոժինն ինքն էլ չգիտես ինչու մի առանձին բավականությամբ իշխանին ընտրեց որպես զրուցակից, թեև կարծես զրույցի կարիքն զգում էր ավելի մեքենաբար, քան բարոյապես. մի տեսակ ավելի շուտ մտացրիվ լինելուց, քան թե պարզասրտությունից, տագնապից, հուզմունքից, միայն թե որևէ մեկին նայեր և որևէ բանի մասին լեզվին տար։ Թվում էր, թե մինչև հիմա նա տենդի մեջ է կամ, համենայն դեպս, ջերմում է։ Ինչ վերաբերում է չինովնիկին, ապա նա ուղղակի կախվել էր Ռոգոժինի գլխին, չէր համարձակվում շունչ քաշել, որսում ու կշռում էր ամեն մի խոսքը, կարծես ադամանդ էր որոնում։

— Բարկանալը բարկացել էր, և, գուցե, արժեր էլ,— պատասխանեց Ռոգոժինը,— բայց ամենից ավելի եղբայրս հոգիս հանեց։ Մայրիկիս մասին բան չունեմ ասելու, պառավ կին է, Չետյի֊Մինեի է կարդում, պառավների հետ է նստում, և ինչ որ Սենկա֊եղբայրս որոշի, այնպես էլ պետք է լինի։ Իսկ նա ինչո՞ւ ժամանակին ինձ իմաց չարավ։ Հասկանում ենք։ Ճիշտ է, որ էն ժամանակ գիտակցությունս տեղը չէր։ Ասում են նաև, որ հեռագիր են տված եղել։ Բայց արի տես, որ հեռագիրը հորաքրոջս է հասնում։ Իսկ նա էնտեղ երեսուն տարի է՝ այրի է և շարունակ գիշեր ու զօր կրոնախևրի հետ է նստում֊վեր կենում։ Միանձնուհի ասես՝ միանձնուհի չէ, բայց դրանից էլ մի բան ավելի է։ Դե հեռագրից վախենում է ու, առանց բացելու, ներկայացնում է ոստիկանատուն, էդպես էլ հեռագիրը մինչև հիմա էնտեղ ընկած մնում է։ Միայն Կոնևը՝ Վասիլի Վասիչիչը, նեղ տեղից ազատեց, ամեն ինչ գրեց։ Ծնողիս դագաղի դիպակե ծածկոցից, գիշերը, եղբայրս ձուլածո ոսկե ծոպերը կտրել է. «Դրանք, իբր, հրեն ի՜նչ փող արժեն»։ Բայց ախր հենց միայն դրա համար նա կարող է Սիբիր գնալ, եթե ես ուզենամ, որովհետև դա սրբապղծություն է։ Էյ դո՛ւ, խրտվիլա՛կ,— դիմեց նա չինովնիկին։— Ինչպե՞ս է օրենքով․ սրբապղծությո՞ւն է։

— Սրբապղծությո՜ւն է։ Սրբապղծությո՜ւն է,― անմիջապես համաձայնեց չինովնիկը։

— Դրա համար Սիբի՞ր է։

— Սիբիր է, Սիբի՛ր։ Տեղնուտեղը Սիբի՛ր։

— Նրանք կարծում են, թե ես դեռ հիվանդ եմ,― շարունակեց Ռոգոժինը իշխանին դառնալով,— իսկ ես, առանց մի խոսք ասելու, սուսուփուս, դեռ հիվանդ, վագոն նստեցի և գնում եմ։ Դարպասը բա՜ց արա, եղբայրս, Սեմյոն Սեմյո՜նիչ։ Նա հանգուցյալ ծնողիս մոտ ինձ զրպարտել է, ես գիտեմ։ Իսկ որ ես այն ժամանակ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի պատճառով ծնողիս զայրացրի, այդ ճիշտ է։ Էստեղ արդեն մենակ ես եմ մեղավոր։ Չարը մոլորեցրեց։

— Նաստասյա Ֆիլիպովնայի՞ պատճառով,— քծնանքով հարցրեց չինովնիկը, կարծես թե ինչ-որ բան կռահելով։

— Դե ախր չգիտես,— անհամբեր նրա վրա բղավեց Ռոգոժինը։

— Տե՛ս որ գիտեմ,— հաղթականորեն պատասխանեց չինովնիկը։

— Մի տե՜ս։ Քի՞չ կան Նաստասյա Ֆիլիպովնաներ։ Եվ ինչ անպատկառ արարածն ես, ես քեզ կասեմ։ Դե, այդպես էլ գիտեի, որ ահա սրա նման մի որևէ արարած իսկույն պիտի կպչի ու պոկ չգա,― շարունակեց նա իշխանին դիմելով։

— Հենց գուցե և գիտեմ,— կուչ ու ձիգ էր անում չինովնիկը։— Լեբեդեը գիտի՜։ Դուք, ձերդ պայծառափայլություն, բարեհաճում եք ինձ նախատել, իսկ եթե ես ապացուցե՞մ։ Եթե հենց է՞ն Նաստասյա Ֆիլիպովնան է, որի պատճառով ձեր ծնողը ցանկացավ ձեր վրա ազդել բռնչու ցուպով, իսկ Նաստասյա Ֆիյիպովնան Բարաշկովա է, այսպես ասած նույնիսկ ազնվական տիկին է, և նույնիսկ յուրատեսակ իշխանուհի, իսկ հարաբերություն է պահպանում մի ոմն Տոցկու հետ, Աֆանասի Իվանովիչի, բացառապես նրա, որը կալվածատեր և գերկապիտալիստ է, միությունների ու ընկերությունների անդամ և այդ կապակցությամբ գեներալ Եպանչինի հետ սերտ ընկերություն է անում։

— Էհե՜, դու ահա՛ թե ինչ,— վերջապես իրոք զարմացավ Ռոգոժինը,— թո՛ւհ, գրողի տարած, ախր նա իսկապես որ գիտի։

— Ամե՜ն ինչ գիտի։ Լեբեդևը ամե՜ն ինչ գիտի։ Ես, ձերդ պայծառափայլություն, Լիխաչով Ալեքսաշկայի հետ էլ երկու ամիս ճամփորդում էի, և նույնպես ծնողի մահից հետո, և ամեն ինչ, այսինքն՝ բոլոր ծակուծուկերը գիտեմ, և բանն այնտեղ հասավ, որ առանց Լեբեդևի մի քայլ չէր անում։ Հիմա նա պարտապանների կալանատանն է գտնվում, իսկ էն ժամանակ և՛ Արմանսին, և՛ Կորալիային, և՛ իշխանուհի Պացկայային, և՛ Նաստասյա Ֆիլիպովնային ճանաչելու առիթն ունեցա, և ուրիշ շատ բաներ իմանալու էլ առիթ ունեցա։

— Նաստասյա Ֆիլիպովնայի՞ն։ Բայց մի՞թե նա Լիխաչովի հետ...— չարությամբ նրան նայեց Ռոգոժինը, նույնիսկ նրա շրթունքները սփրթնեցին ու դողացին։

— Ո֊ոչի՜նչ, Ո֊ո֊ոչի՜նչ։ Ոնց որ ո՛չ մի բա՜ն,— հանկարծ սթափվեց ու շտապ վրա բերեց չինովնիկը։— Այսինքն՝ ոչ մի տեսակ փողերով Լիխաչովը չկարողացավ մոտենալ։ Չէ, նա Արմանսը չէր։ Էստեղ մենակ Տոցկին է։ Եվ երեկոները Մեծ կամ թե ֆրանսիական թատրոնում իր սեփական օթյակում է նստում։ Շատ էլ թե սպաները իրար մեջ ինչ ասես խոսում են, բայց նրանք էլ ոչ մի բան ապացուցել չեն կարող․ «Ահա, իբր, սա էն Նաստասյա Ֆիլիպովնան է», և ուրիշ ոչինչ, իսկ դրանից հետո՝ ո՛չ մի բան։ Որովհետև ոչինչ էլ չկա։

— Այդ ամենը ահա հենց էդպես է,— մռայլ ու խոժոռած հաստատեց Ռոգոժինը,— այն ժամանակ Զալյոժովն էլ ինձ նույնն ասաց։ Ես այն ժամանակ, իշխան, հորս երեք տարվա բեկեշը հագիս վազելով կտրում էի Նևսկին, իսկ նա դուրս է գալիս խանութից, կառք է նստում։ Հենց էդտեղ էլ կրակն ընկավ ջանս։ Հանդիպում եմ Զայլոժովին, նա իմ թայը չէ, հագնվում է ոնց որ վարսավիրի գործակատար, աչքին էլ լոռնետ ունի, իսկ մենք մեր ծնողի մոտ ձիթած կոշիկ հագնելով ու պասուց շչի ուտելով էինք հայտնի։ Սա, ասում է, քո թայը չէ, սա, ասում է, իշխանուհի է, անունն էլ Նաստասյա Ֆիլիպովնա է, ազգանունը՝ Բարաշկովա, և ապրում է Տոցկու հետ, իսկ Տոցկին չգիտի, թե հիմա ոնց ազատվի նրա ձեռքից, որովհետև, իսկական տարիքն առել է, դարձել է հիսունհինգ և ուզում է ամբողջ Պետերբուրգում ամենաառաջին գեղեցկուհու հետ ամուսնանալ։ Այստեղ նա ինձ միտք ներշնչեց, թե հենց այսօր կարող ես Նաստասյա Ֆիլիպովնային Մեծ թատրոնում տեսնել, բալետում, իր օթյակում, բենուարում նստած կլինի։ Մեր տանը, ծնողիս մոտ, փորձիր բալետ գնալ, մի դատաստան կա՝ կսպանի՜։ Բայց ես գողտուկ մի ժամով գնացի և նորից տեսա Նաստասյա Ֆիլիպովնային. այն ամբողջ գիշերը չքնեցի։ Առավոտյան հանգուցյալն ինձ երկու հատ հինգտոկոսանոց տոմս է տալիս, ամեն մեկը հինգհազարանոց, գնա, ասում է, ծախիր, և յոթ հազար հինգ հարյուրը տար Անդրեևների գրասենյակը, վճարիր, իսկ տասը հազարի մնացորդը, առանց որևէ տեղ մտնելու, ինձ ներկայացրու, կսպասեմ քեզ։ Տոմսերը ես ծախեցի, փողն առա, բայց Անդրեևների գրասենյակը չմտա, այլ առանց դես ու դեն նայելու գնացի անգլիական խանութ և ամբողջ գումարին մի զույգ օղ ընտրեցի, ամեն մեկի վրա մեկական ադամանդ, էսպես, համարյա կաղինի մեծության կլինեն, չորս հարյուր ռուբլի պարտք մնացի, անունս ասացի՝ վստահեցին։ Զարդերն առա, գնացի Զալյոժովի մոտ. էսպես ու էսպես, եղբայր, գնանք Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ։ Գնացինք։ Թե ինչ կար այն ժամանակ ոտքերիս տակ, ինչ կար առջևումս, ինչ՝ կողքերիս, ոչինչ չգիտեմ ու չեմ հիշում։ Ուղղակի նրա դահլիճը մտանք։ Ինքը դուրս եկավ մեզ մոտ։ Ես, այսինքն այն ժամանակ չասացի, որ ես հենց ինքս եմ․ այլ «իբր, Պարֆեն Ռոգոժինից,— ասում է Զալյոժովը,— ձեզ ի հիշատակ երեկվա հանդիպման. բարեհաճեցեք ընդունել»։ Բաց արավ, նայեց, քմծիծաղ տվեց, «Շնորհակալություն հայտնեցեք, ասում է, ձեր բարեկամ պարոն Ռոգոժինին նրա սիրալիր ուշադրության համար», հրաժեշտ տվեց ու գնաց։ Դե, ահա ինչո՞ւ այնտեղ չմեռա հենց այն ժամանակ։ Եվ եթե գնացի էլ, նրա համար, որ մտածում էի․ «Միևնույն է, ողջ չեմ վերադառնա»։ Իսկ ամենավիրավորականն ինձ այն թվաց, որ այդ խարդախ Զալյոժովը ամեն ինչ իրեն վերագրեց։ Ես հասակով էլ փոքր եմ և հագնված եմ ոնց որ ծառա, և կանգնել լռել եմ, աչքերս պլշել եմ վրան, որովհետև ամաչում եմ, իսկ Զալյոժովը ամբողջովին մոդայով, մազերն օծած ու գանգրացրած, կարմրադեմ, փողկապը վանդակավոր, մի հաճոյախոսում է, մի ոտքերն է քստքստացնում, և երևի էստեղ Նաստասյա Ֆիլիպովնան նրան իմ տեղը դրեց։

«Դե,— ասում եմ նրան, հենց որ դուրս եկանք,— դու հիմա էստեղ մտքովդ էլ անցկացնել չհամարձակվես, հասկանո՞ւմ ես»։ Ծիծաղում է. «Բայց ասա տեսնեմ դո՞ւ հիմա ոնց ես Սեմյոն Պարֆենիչին հաշիվ տալու»։ Ես, ճիշտ որ, ուզում էի հենց այն ժամանակ ջուրն ընկնել, առանց տուն մտնելու, բայց մտածում եմ. «Ախար արդեն մեկ է», և անիծվածի պես տուն դարձա։

— Է՜խ։ Ո՜ւխ,— ծռմռվում էր չինովնիկը և նույնիսկ սարսուռ էր անցնում մարմնովը,— բայց ախար հանգուցյալը ոչ թե տասը հազարի, այլ տասը մանեթի համար էր այն աշխարհ ղրկում,— գլխով արավ նա իշխանին։ Իշխանը հետաքրքրությամբ դիտում էր Ռոգոժինին. թվում էր, նա այդ րոպեին ավելի ևս դժգույն էր։

― Այն աշխա՜րհ էր ղրկում,— կրկնեց Ռոգոժինը,— դու ի՞նչ գիտես։ Անմիջապես,— շարունակեց նա դիմելով իշխանին,— ամեն ինչ իմացավ, և Զալյոժովն էլ գնաց ամեն պատահածի մոտ դուրս տալու։ Վերցրեց ինձ ծնողս և վերևում փակեց, և մի ամբողջ ժամ խրատ էր տալիս. «Սա ես մենակ, ասում է, քեզ նախապատրաստում եմ, իսկ գիշերը մեկ էլ կգամ քեզ հրաժեշտ տալու»։ Ի՞նչ ես կարծում։ Ալևորը գնում է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ, մինչև գետին գլուխ տալիս, լաց է լինում ու աղաչում․ վերջապես Նաստասյա Ֆիլիպովնան բերում է տուփը և նրան շպրտում․ «Ահա, ասում է, հալիվոր միրուք, քո ականջօղերը, իսկ ինձ համար հիմա դրանք տասն անգամ ավելի արժեն, եթե Պարֆենը դրանք քեզ պես ահ ու սարսափի ձեռքից է կորզել։ Բարևիր, ասում է, և շնորհակալություն հայտնիր Պարֆեն Սեմյոնիչին»։ Դե, իսկ ես այդ ժամանակ մայրիկիս օրհնությամբ Սերյոժկա Պրոտուշինից քսան մանեթ ճարեցի ու մեքենայով ճամփա ընկա Պսկով, բայց տեղ հասա տենդի մեջ. այնտեղ պառավներն սկսեցին վրաս սուրբ գիրք կարդալ, իսկ ես նստել եմ հարբած, և հետո վերջին փողերովս գնացի օղետները և ամբողջ գիշերը փողոցում անզգա ընկած մնացի, և առավոտվա կողմ արդեն տենդի մեջ էի, իսկ մինչ այդ՝ գիշերը դեռ շներն էլ գզգզել էին։ Հազիվհազ ուշքի եկա։

— Դեհ, դեհ, հիմա մեր Նաստասյա Ֆիլիպովնան կսկսի երգել,— ձեռքերը շփելով, քթի տակ ծիծաղում էր չինովնիկը,— հիմա, տեր իմ, օղերն ինչ է։ Հիմա էնպիսի՜ օղեր կհատուցենք...

— Բայց եթե թեկուզ մի անգամ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին մի խոսք ասես, ահա էն աստվածը, քեզ կձաղկեմ, շատ էլ որ Լիխաչովի հետ ճանապարհորդել ես,― բղավեց Ռոգոժինը, ամուր բռնելով նրա ձեռքը։

— Թե որ ձաղկես, նշանակում է չես էլ քշի։ Ձաղկիր։ Որ ձաղկես, դրանով էլ ինձ ընդունած կլինես... Ահա և հասանք։

Իրոք, մտնում էին կայարան։ Թեև Ռոգոժինն ասում էր, թե սուսուփուս է մեկնել, բայց նրան արդեն մի քանի հոգի սպասում էին։ Նրանք բղավում ու գլխարկներն էին թափահարում։

— Մի տե՜ս, Զալյոժովն էլ է էստեղ,— մրթմրթաց Ռոգոժինը, նրանց նայելով հաղթական և նույնիսկ կարծես չար ժպիտով, և հանկարծ դարձավ դեպի իշխանը։— Իշխան, ինձ անհայտ է, թե ինչու քեզ սիրեցի։ Գուցե այն պատճառով, որ մի այսպիսի րոպեի հանդիպեցի, բայց ահա նրան էլ հանդիպեցի (նա գլխով ցույց տվեց Լեբեդևին), բայց ախր չսիրեցի նրան։ Անցիր ինձ մոտ, իշխան։ Մենք էդ շտիբլետիկներդ ոտներիցդ կհանենք, քեզ կզաքիսե մորթուց ընտիր մուշտակ կհագցնեմ․ քեզ ընտիր ֆրակ կկարեմ, սպիտակ ժիլետկա, կամ ինչպես որ կուզես, գրպաններդ լիքը փող կլցնեմ ու․․․ Գնանք Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ։ Կգնա՞ս, թե չէ։

— Ականջ արեք, իշխան Լև Նիկոլաևիչ,— ազդու և հանդիսավոր հարեց Լեբեդևը։— Օյ, առիթը մի փախցրեք։ Օյ, մի փախցրեք...

Իշխան Միշկինը տեղից փոքր-ինչ բարձրացավ, քաղաքավարությամբ ձեռքը պարզեց Ռոգոժինին և սիրալիր ասաց նրան․

— Մեծագույն բավականությամբ կգամ և շատ շնորհակալ եմ ձեզնից, որ ինձ սիրեցիք։ Կարող է պատահել նույնիսկ այսօր գամ, եթե հասցնեմ։ Այն պատճառով, անկեղծ ասեմ ձեզ, որ ինքներդ ինձ շատ դուր եկաք և հատկապես երբ պատմեցիք ադամանդե օղերի մասին։ Նույնիսկ օղերից առաջ էլ դուր եկաք, թեև մռայլ դեմք ունեք։ Շնորհակալ եմ ձեզնից նաև խոստացած հագուստների համար, որովհետև իրոք ինձ շուտով հագուստը և մուշտակը պետք կլինի։ Իսկ փող այս րոպեին համարյա ոչ մի կոպեկ չունեմ։

— Փող կունենաս, երեկոյան կողմ կունենաս, եկ։

— Կունենաք, կունենաք,— կրկնեց չինովնիկը,— երեկոյան կողմ, դեռ մինչև մթնշաղը կունենաք։

— Իսկ կանացի սեռի մե՞ծ սիրահար եք, իշխան։ Առաջուց ասացեք։

— Ես, ո-ո֊ոչ։ Ես... Դուք գուցե չգիտեք, ախար ես իմ բնածին հիվանդության պատճառով նույնիսկ բոլորովին ծանոթ չեմ կանանց։

— Դե որ այդպես է,— բացականչեց Ռոգոժինը,— դուրս է գալիս, իշխան, որ դու բոլորովին խև ես, և քեզպեսներին աստված սիրում է։

— Եվ էդպիսիներին տեր աստված սիրո՜ւմ է,— կրկնեց չինովնիկը։

— Իսկ դու հետևս ընկիր, մանրուք,— ասաց Ռոգոժինը Լեբեդևին, և բոլորը դուրս եկան վագոնից։

Լեբեդևը վերջը նպատակին հասավ։ Շուտով աղմկոտ խումբը հեռացավ Վոզնեսենսկի պողոտայի ուղղությամբ։ Իշխանը պետք է թեքվեր դեպի Լիտեյնայա փողոցը։ Խոնավ ու թաց էր. իշխանը հարցուփորձ արեց անցորդներին. մինչև նրա անցնելիք ճանապարհի վերջը դուրս էր գալիս մոտ երեք վերստ, և նա որոշեց կառք վերցնել։

II

Գեներալ Եպանչինն ապրում էր իր սեփական տանը, Լիտեյնայայից մի քիչ այն կողմ, դեպի Փրկչի Պայծառափայլության եկեղեցու կողմը։ Բացի այդ (սքանչելի) տնից, որի հինգ վեցերորդը վարձով էր տրվում, գեներալ Եպանչինը մի հսկայական տուն էլ ուներ Սադովայա փողոցի վրա, որը նույնպես արտակարգ եկամուտ էր բերում։ Բացի այդ երկու տներից, Պետերբուրգի հենց մերձակայքում ուներ մի չափազանց շահավետ ու աչքի ընկնող կալվածք. Պետերբուրգի գավառում մի ինչ֊որ ֆաբրիկա էլ ուներ։ Անցյալում գեներալ Եպանչինը, ինչպես բոլորին հայտնի էր, մասնակցում էր վարձակալություններին։ Այժմ նա մասնակցում էր և չափազանց նշանակալից ձայն ուներ մի քանի պատկառելի ակցիոներական ընկերություններում։ Նա մեծ գումարների, մեծ զբաղմունքների և մեծ կապերի տեր մարդու համբավ էր վայելում։ Որոշ տեղերում նա դարձել էր միանգամայն անհրաժեշտ, ի միջի այլոց նաև իր պաշտոնավայրում։ Մինչդեռ հայտնի էր նաև, որ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինը կրթություն չստացած մարդ է և ծագումով զինվորի զավակ. վերջինս, անտարակույս, միայն նրա պատվին կարող էր վերաբերվել, բայց գեներալը, թեև խելացի մարդ էր, միևնույն ժամանակ փոքրիկ, միանգամայն ներելի, թուլություններ ուներ և չէր սիրում որոշ ակնարկներ։ Բայց անվիճելի էր, որ նա խելացի ու ճարպիկ մարդ էր։ Նա, օրինակ, չցուցադրվելու, որտեղ հարկն է՝ աննկատելի դառնալու սիստեմ ուներ և նրան շատերը գնահատում էին հենց պարզության համար, հենց այն բանի համար, որ նա միշտ գիտեր իր տեղը։ Մինչդեռ, եթե միայն իմանային այդ դատավորները, թե երբեմն ի՛նչ է կատարվում Իվան Ֆյոդորովիչի հոգում, որն այնքան լավ գիտեր իր տեղը։ Թեև իրոք առօրյա գործերում նա թե՛ պրակտիկա, թե՛ փորձ ուներ և մի քանի շատ նշանակալի ընդունակություններ, բայց սիրում էր իրեն ցուցադրել ավելի շուտ որպես ուրիշի կամքը կատարող, քան սեփական կամքի տեր, «առանց շողոքորթության նվիրված» մարդ, և — ո՞ւր չի հասնում դարը — ռուս և սիրալիր մարդ։ Վերջին տեսակետից նրան նույնիսկ մի քանի զավեշտական անեկդոտներ են պատահել. բայց գեներալը երբեք չէր վհատում, նույնիսկ ամենազվարճալի անեկդոտների դեպքում, ընդսմին նրա բանն աջողում էր նույնիսկ թղթախաղում, իսկ նա խաղում էր չափազանց խոշոր գումարով և նույնիսկ դիտավորյալ ոչ միայն չէր ուզում թաքցնել իր այդ փոքրիկ իբր թե թուլությունը դեպի խաղաթուղթը, որն այնպես էականորեն և շատ դեպքերում էր նրան պետք եկել, այլև ցուցադրում էր այն։ Նա պատկանում էր խառն հասարակությանը, հասկանալի է, համենայն դեպս՝ «տուզերի» հասարակությանը։ Բայց ամեն ինչ առջևում էր, ժամանակը ներում էր, ժամանակն ամեն ինչ ներում էր և ամեն ինչ գալու էր ժամանակի ընթացքում և իր կարգով։ Եվ գեներալ Եպանչինի տարիքն էլ, ինչպես ասում են, լիակատար ծաղկման շրջանում էր, այսինքն՝ հիսունվեց տարեկան և բնավ ոչ ավելի, որը համենայն դեպս ծաղկուն հասակ է, մի հասակ, որից իսկապես սկսվում է իսկական կյանքը։ Առողջությունը, դեմքի գույնը, ամուր, թեև սև, ատամները, ամրակազմ, կուռ կազմվածքը, դեմքի մտահոգ արտահայտությունը առավոտյան պաշտոնավայրում, զվարթ արտահայտությունը երեկոյան թղթախաղի Ժամանակ կամ նորին պայծառափայլության մոտ՝ ամեն ինչ նպաստում էր նորին գերազանցության ներկա և ապագա հաջողություններին և վարդեր սփռում նրա կյանքի ճանապարհին։

Գեներալը ծաղկափթիթ ընտանիք ուներ։ Ճիշտ է, այստեղ արդեն ամեն ինչ վարդ չէր, բայց փոխարենը շատ այնպիսի բան էլ կար, որի վրա արդեն վաղուց էին սկսել լրջորեն ու սրտանց կենտրոնանալ նորին գերազանցության ամենագլխավոր հույսերն ու նպատակները։ Եվ ի՞նչը, կյանքում ո՞ր նպատակն է ծնողական նպատակներից ավելի սրբազան ու կարևոր։ Ինչի՞ց պետք է կառչել, եթե ոչ ընտանիքից։ Գեներալի ընտանիքը բաղկացած էր կնոջից և երեք հասուն աղջիկներից։ Գեներալն ամուսնացել էր շատ վաղուց, երբ դեռ պորուչիկի աստիճան ուներ, գրեթե իրեն հասակակից աղջկա հետ, որը ոչ գեղեցկություն ուներ, ոչ կրթություն, որից որպես օժիտ նա ստացել էր ընդամենը հիսուն հոգի, բայց ճիշտ է, որ հենց դրանք էին հիմք ծառայել նրա հետագա բախտի: Բայց գեներալը հետագայում երբեք չէր տրտնջացել իր վաղաժամ ամուսնության համար, երբեք քամահրանքով չէր մոտեցել այդ ամուսնությանը, որպես պատանության անհաշվենկատ հափշտակության և իր կնոջն այնքան էր հարգում և երբեմն այնքան էր վախենում նրանից, որ նույնիսկ սիրում էր։ Գեներալի կինը Միշկինների իշխանական տոհմից էր, թեև ոչ փայլուն, բայց չափազանց հնամենի տոհմից, և իր ծագման համար չափազանց հարգում էր իրեն։ Այն Ժամանակվա ազդեցիկ անձերից մեկը, մեկն այն հովանավորներից, որոնց համար, ի դեպ, հովանավորելը ոչինչ չարժի, համաձայնեց հետաքրքրվել երիտասարդ իշխանադստեր ամուսնությամբ։ Նա երիտասարդ սպայի առաջ բացեց դարպասի դռները և նրան հրեց ներս, իսկ սրան նույնիսկ ոչ թե հրել էր պետք, այլ միայն մի հայացք, զուր չէր կորչի։ Աննշան բացառություններով, ամուսիններն իրենց երկարատև հոբելյանի ամբողջ ժամանակն ապրել էին համերաշխ։ Դեռևս շատ երիտասարդ տարիքում գեներալի կինը որպես տոհմիկ իշխանադուստր և տոհմի վերջին, իսկ գուցե և իր անձնական հատկությունների շնորհիվ, կարողանում էր իր համար գտնել շատ բարձր հովանավորուհիներ, հետագայում, իր ամուսնու հարստության և պաշտոնական դիրքի պայմաններում նա սկսեց այդ բարձր շրջանակում նույնիսկ փոքր-ինչ ընտելանալ։

Այդ վերջին տարիները մեծացան ու հասունացան գեներալի բոլոր երեք դուստրերը՝ Ալեքսանդրան, Ադելաիդան, Ագլայան։ Ճիշտ է, բոլոր երեքն էլ միայն Եպանչինա էին, բայց մոր կողմից իշխանական տոհմից էին, ոչ փոքր օժիտով, այնպիսի հորով, որը հետագայում, գուցե և շատ բարձր պաշտոնի հավակնորդ էր, և, որ նույնպես բավական կարևոր է, բոլոր երեքն էլ զարմանալի գեղեցիկ էին, չբացառելով նաև ավագին, Ալեքսանդրային, որի քսանհինգն արդեն անցել էր։ Միջնեկը քսաներեք տարեկան, էր, իսկ կրասերի՝ Ագլայայի քսան տարին նոր էր լրացել։ Այս կրտսերն արդեն նույնիսկ բոլորովին գեղեցկուհի էր և սկսել էր բարձր հասարակության մեջ ուշադրություն հրավիրել իր վրա։ Բայց այդ էլ դեռ բոլորը չէր. բոլոր երեքն էլ աչքի էին ընկնում կրթությամբ, խելքով ու տաղանդներով։ Հայտնի էր, որ նրանք զարմանալի սիրում էին միմյանց և մեկը մյուսին աջակցում էր։ Հիշատակվում էր նույնիսկ երկու ավագ քույրերի ինչ֊որ զոհաբերության մասին հօգուտ ընտանիքի ընդհանուր կուռքի՝ կրտսերի։ Հասարակության մեջ նրանք ոչ միայն չէին սիրում ցուցադրվել, այլ նույնիսկ չափազանց համեստ էին։ Ոչ ոք նրանց չէր կարող կշտամբել մեծամտության ու գոռոզության մեջ, մինչդեռ գիտեին, որ նրանք հպարտ են և իրենց հարգը հասկանում են։ Ավագը երաժշտուհի էր, միջնեկը՝ հիանալի նկարիչ, բայց այդ մասին երկար տարիներ գրեթե ոչ ոք չգիտեր և դա բացվեց միայն ամենավերջին ժամանակներս, այն էլ պատահաբար։ Մի խոսքով, նրանց մասին չափազանց շատ գովաբանական բաներ էին խոսվում։ Բայց կային և չարկամներ։ Սարսափով էր խոսվում այն մասին, թե նրանք ինչքան գիրք են կարդացել։ Նրանք չէին շտապում ամուսնանալ, հասարակության մի որոշ շրջանակ թանկ էին գնահատում, բայց և այնպես ոչ այնքան։ Դա առավել ևս ուշագրավ էր, որովհետև բոլորը գիտեին նրանց հոր ուղղությունը, բնավորությունը, նպատակներն ու ցանկությունները։

Արդեն ժամը տասնմեկին մոտ էր, երբ իշխանը քաշեց գեներալի տան դռան զանգը։ Գեներալն ապրում էր երկրորդ հարկում և զբաղեցնում էր, ըստ հնարավորին, համեստ, թեև իր կշռին համապատասխան շենք։ Իշխանի առաջ դուռը բացեց լիվրե հագած մի սպասավոր, և նա պետք է շատ երկար բացատրություն տար այդ մարդուն, որը հենց սկզբից ևեթ կասկածանքով էր նայում իշխանին ու նրա կապոցին։ Վերջապես բազմակի ու որոշակի հայտարարություններից հետո, որ նա իրոք իշխան Միշկինն է և որ ինքը կարևոր գործով անպայման պետք է տեսնի գեներալին, տարակուսած սպասավորը նրան տարավ կողքի փոքրիկ նախասենյակը, հենց կաբինետի ընդունարանի մոտ, և ձեռքից ձեռք նրան հանձնեց մի ուրիշ սպասավորի, որն առավոտները հերթապահում էր այդ նախասենյակում և գեներալին զեկուցում այցելուների մասին։ Այդ մյուս սպասավորը ֆրակ էր հագած, ուներ քառասունամյա ծառայության կրծքանշան ու մտահոգ դեմք և նորին գերազանցության հատուկ կաբինետային սպասարկուն ու զեկուցողն էր, որի հետևանքով էլ գիտեր իր արժեքը։

— Սպասեցեք ընդունարանում, իսկ կապոցն այստեղ թողեք,— ասաց նա, դանդաղ ու փքված նստելով իր բազկաթոռին և խստահայաց զարմանքով նայեց իշխանին, որը տեղավորվել էր հենց այդտեղ, նրա կողքի աթոռի վրա, կապոցը ձեռքին։

— Եթե թույլ կտաք,— ասաց իշխանը,— ավելի լավ է, սպասեի այստեղ ձեզ հետ, թե չէ այնտեղ մենակ ի՞նչ անեմ։

— Նախասենյակում չի կարելի, որովհետև դուք այցելու եք, այլ կերպ՝ հյուր։ Դուք հենց գեներալի՞ն եք ուզում տեսնել։

Սպասավորը ըստ երևույթին չէր կարող հաշտվել այդպիսի այցելուին ներս թողնելու մտքի հետ և որոշեց մի անգամ էլ հարցնել նրան։

— Այո, ես գործ ունեմ...— սկսեց իշխանը։

— Ես ձեզ չեմ հարցնում, թե ինչ գործ է, իմ գործը միայն ձեր մասին զեկուցելն է։ Իսկ առանց քարտուղարի, ես ասացի, չեմ գնա ձեր մասին զեկուցելու։

Այդ մարդու կասկածամտությունը, թվում է, գնալով ավելանում էր. իշխանը խիստ տարբերվում էր ամենօրյա այցելուների կարգից, ու թեև գեներալը բավական հաճախ, գրեթե ամեն օր, որոշված ժամին ստիպված էր լինում ընդունել, հատկապես գործով, երբեմն նույնիսկ շատ բազմազան հյուրերի, բայց հակառակ սովորության և բավական ընդարձակ հրահանգի, կամերդիները մեծ կասկածի մեջ էր. զեկուցելու համար քարտուղարի միջնորդությունն անհրաժեշտ էր։

— Բայց դուք իսկապե՞ս... արտասահմանից եք,— մի տեսակ ակամա հարցրեց նա վերջապես, և շփոթվեց, գուցե նա ուզում էր հարցնել. «Բայց դուք իսկապե՞ս իշխան Միշկինն եք»։

— Այո, հենց նոր եմ վագոնից իջել։ Ինձ թվում է, դուք ուզում եք հարցնել իրո՞ք ես իշխան Միշկինն եմ, բայց չհարցրիք քաղաքավարությունից։

— Հըմ...— բառաչեց զարմացած լակեյը։

— Հավատացնում եմ ձեզ, որ չեմ խաբել և դուք իմ փոխարեն պատասխանատու չեք լինի։ Իսկ որ ես այս տեսքով եմ և կապոցը ձեռքիս, այստեղ զարմանալու բան չկա. ներկայումս իմ հանգամանքները լավ չեն։

— Հըմ։ Գիտեք, ես դրանից չեմ վախենում։ Զեկուցել ես պարտավոր եմ, և ձեզ մոտ կգա քարտուղարը, բացի այն դեպքից, եթե դուք... Ահա հենց բանն էլ էն է, որ բացի այն դեպքից... Դուք չքավորության պատճառով գեներալի մոտ խնդրելու չե՞ք եկել, համարձակվում եմ, եթե կարելի է իմանալ։

— Օ, ոչ, դրանում միանգամայն համոզված եղեք։ Ես ուրիշ գործեր ունեմ։

— Դուք ինձ ներեցեք. ես ձեր տեսքին նայելով հարցրի։ Սպասեցեք քարտուղարին, ինքն հիմա զբաղված է գնդապետի հետ, իսկ հետո կգա և քարտուղարը... ընկերական է։

— Ուրեմն, եթե երկար եմ սպասելու, ապա կխնդրեի ձեզ. չի՞ կարելի այստեղ որևէ տեղ ծխել։ Ծխամորճս ու թութունս հետս են։

— Ծը-խե-ե՞լ,— արհամարհական տարակուսանքով աչքերը նրա վրա բարձրացրեց կամերդիները, կարծես թե ականջներին դեռ չհավատալով,— ծխե՞լ։ Ոչ, ձեզ չի կարելի ծխել, համ էլ ձեզ ամոթ է դա մտքներումդ ունենալ։ Հե՜... զարմանք բան։

— Օ, ախար ես չխնդրեցի այս սենյակում. ախար ես գիտեմ, ես դուրս կգայի որևէ տեղ, ուր որ ասեիք, որովհետև ես սովոր եմ, բայց ահա երեք ժամ է չեմ ծխել։ Ասենք, ինչպես կուզեք, և, գիտե՞ք, մի առած կա. ուրիշի վանքը...

— Դե ես ինչպե՞ս զեկուցեմ ձեզ նման մարդու մասին,— գրեթե ակամա քրթմնջաց կամերդիները։— Առաջինն այն է, որ ձեզ նույնիսկ վայել չէ այստեղ գտնվել, այլ պետք է ընդունարանում նստեք, որովհետև դուք ինքներդ այցելուի կարգին եք պատկանում, այլ կերպ ասած՝ հյուր եք և ինձնից պատաոխան կպահանջեն... բայց էդ ի՞նչ, մտադիր եք մեզ մո՞տ ապրել, թե ոնց,— ավելացրեց նա, մի անգամ էլ խեթ նայելով իշխանի կապոցին, որն ըստ երևույթին նրան հանգիստ չէր տալիս։

— Ոչ, չեմ կարծում։ Նույնիսկ եթե հրավիրեն, էլի չեմ մնա։ Ես ուղղակի եկել եմ ծանոթանալու և ուրիշ ոչինչ։

— Ինչպե՞ս։ Ծանոթանալո՞ւ,— զարմանքով ու եռապատկված կասկածանքով հարցրեց կամերդիները,— բա ինչպե՞ս սկզբում ասացիք, թե գործով եք եկել։

— Օ, համարյա թե ոչ գործով։ Այսինքն, եթե ուզում եք, մի գործ կա, այնպես, ուղղակի խորհուրդ պիտի հարցնեմ, բայց գլխավորապես, ծանոթանալու համար, որովհետև ես իշխան Միշկին եմ, իսկ գեներալի կինը՝ Եպանչինան, նույնպես Միշկին իշխանադուստրերից վերջինն է, և բացի ինձանից ու նրանից, ուրիշ Միշկիններ այլևս չկան։

— Ուրեմն դուք դեռ ազգական է՞լ եք,— ցնցվեց արդեն գրեթե բոլորովին վախեցած սպասավորը։

— Այդ էլ համարյա թե ոչ։ Ասենք, եթե ձգելու լինենք, իհարկե, ազգականներ ենք, բայց այնքան հեռավոր, որ իսկապես նույնիսկ չենք կարող համարվել։ Ես արտասահմանից մի անգամ նամակով դիմել էի գեներալի կնոջը, բայց նա չպատասխանեց։ Այնուամենայնիվ ես հարկ համարեցի վերադառնալուց հետո կապեր հաստատել։ Իսկ ձեզ այս բոլորը հիմա բացատրում եմ, որպեսզի չկասկածեք, որովհետև տեսնում եմ, որ դուք դեռ անհանգստանում եք. զեկուցեցեք, որ իշխան Միշկինն է և հենց զեկույցի մեջ կերևա իմ այցելության պատճառը։ Կընդունեն՝ լավ, չեն ընդունի՝ նույնպես, գուցե շատ լավ։ Միայն կարծում եմ, չեն կարող չընդունել, գեներալի կինն իհարկե կուզենար տեսնել իր տոհմի ավագ և միակ ներկայացուցչին, իսկ նա իր ցեղը շատ է գնահատում, ինչպես ստույգ իմացել եմ նրա մասին։

Թվում էր, թե իշխանի խոսակցությունն ամենապարզ խոսակցություն էր, բայց որքան պարզ էր, այնքան էլ ավելի անհեթեթ էր դառնում տվյալ դեպքում, և փորձված կամերդիները չէր կարող չզգալ ինչ֊որ մի բան, որը միանգամայն վայելուչ է, երբ մարդ խոսում է մարդու հետ և միանգամայն անվայելուչ է, երբ հյուրը խոսում է _սպասավորի_ հետ։ Իսկ քանի որ սպասավորները շատ ավելի խելացի են, քան սովորաբար նրանց մասին կարծում են նրանց տերերը, ապա կամերդին մտքովն էլ անցավ, որ այստեղ երկու բան կա՝ կամ իշխանը մի որևէ ցոփ ու անառակի մեկն է և անպայման եկել է աղքատություն անելու, կամ իշխանը ուղղակի հիմար է և պատվազգացություն չունի, որովհետև խելացի ու պատվազգաց իշխանը չէր նստի նախասենյակում և իր գործերի մասին սպասավորի հետ խոսի, և ուրեմն, թե մեկ և թե մյուս դեպքում ինքը ստիպված չէ՞ր նրա համար պատասխան տալ։

— Բայց, համենայն դեպս, լավ կլիներ ընդունարան բարեհաճեիք,— նկատեց նա ըստ հնարավորին հաստատակամ։

— Եթե այնտեղ նստած լինեի, այս ամենը ձեզ բացատրած չէի լինի,— ուրախ ծիծաղեց իշխանը,— և, նշանակում է, իմ թիկնոցին ու կապոցին նայելով դուք մինչև հիմա պիտի անհանգստանայիք։ Իսկ հիմա գուցե կարիք էլ չկա, որ քարտուղարին սպասեք, այլ գնացեք ու ինքներդ զեկուցեցեք։

— Ես ձեզ նման այցելուի մասին առանց քարտուղարի զեկուցել չեմ կարող, համ էլ դուք ինքներդ, հատկապես քիչ առաջ, պատվիրեցիք ոչ ոքի համար նրան չանհանգսաացնել, քանի գնդապետն այնտեղ է, իսկ Գավրիլա Արդալիոնովիչը առանց զեկուցելու է գնում։

— Չինովնի՞կը։

— Էդ Գավրիլա Արդալիոնովի՞չը։ Ոչ։ Նա իր կողմից Ընկերության մեջ է ծառայում։ Գոնե կապոցը հրեն էստեղ դրեք։

— Ես արդեն դրա մասին մտածում էի. եթե թույլ կտաք։ Եվ, գիտե՞ք, թիկնոցս էլ կհանեմ։

— Իհարկե, հո թիկնոցով չե՞ք մտնելու նրա մոտ։

Իշխանը վեր կացավ, շտապով թիկնոցը հանեց վրայից և մնաց բավականին վայելուչ և լավ կարած, թեև արդեն մաշված պիջակով։ Ժիլետի վրա ձգվում էր մի պողպատե շղթայիկ։ Շղթայից կապված էր ժնևյան արծաթե ժամացույց։

Թեև իշխանը հիմար էր,— սպասավորն արդեն այդպես էր եզրակացրել,— բայց և այնպես գեներալի կամերդիներին վերջապես անվայելուչ թվաց իր կողմից խոսակցությունը շարունակել այցելուի հետ, չնայած նրան, որ իշխանը չգիտես ինչու նրան դուր էր զալիս, իհարկե, յուրովի։ Բայց մյուս տեսակետից նա նրա մեջ վճռական ու կոպիտ զայրույթ էր աոաջացնում։

— Իսկ գեներալի կինը ե՞րբ է ընդունում,— հարցրեց իշխանը, նորից Նստելով առաջվա տեղը։

— Այդ արդեն իմ գործը չի։ Ընդունում են տարբեր, նայած դեմքին։ Դերձակուհուն տասնմեկին էլ է թույլ տալիս։ Գավրիլա Արդալիոնովիչին էլ մյուսներից վաղ են թույլ տալիս, նույնիսկ վաղ նախաճաշին են թույլ տալիս։

— Այստեղ ձմեռը ձեր սենյակներն ավելի տաք են, քան արտասահմանում,— նկատեց իշխանը,— բայց այնտեղ փողոցներում ավելի տաք է, քան մեզ մոտ, իսկ նրանց տներում ձմեռը ռուս մարդը անսովորությունից նույնիսկ ապրել չի կարող։

— Չե՞ն վառում։

— Այո, և տներն էլ ուրիշ տեսակ են սարքած, այսինքն վառարաններն ու լուսամուտները։

— Հըմ։ Իսկ երկա՞ր ժամանակ եք բարեհաճել ճամփորդել։

— Չորս տարի։ Ասենք, ես համարյա շարունակ նույն տեղում էի նստած, գյուղում։

— Մեր ռուսականից ե՞տ եք վարժվել։

— Այդ էլ ճիշտ է։ Կհավատա՞ք, զարմանում եմ ինքս ինձ վրա, թե ինչպես չեմ մոռացել ռուսերեն խոսել։ Ահա հիմա խոսում եմ ձեզ հետ, իսկ ինքս մտածում եմ. «Չէ, վատ չեմ խոսում»։ Ես, գուցե, հենց դրա համար էլ այսքան շատ եմ խոսում։ Ճիշտ, երեկվանից շարունակ ուզում եմ ռուսերեն խոսել։

— Հը՛մ։ Հե՛։ Իսկ Պետերբուրգում առաջ ապրե՞լ եք։ (Ինչքան էլ իրեն զսպում էր սպասավորը, բայց անհնար էր չշարունակել այդպիսի բարեկիրթ ու քաղաքավարի խոսակցությունը)։

— Պետերբուրգո՞ւմ։ Համարյա բոլորովին ոչ, այնպես, ուղղակի անցողակի։ Առաջ էլ այստեղ ոչինչ չգիտեի, իսկ հիմա, լսել եմ, այնքան նոր բան կա, որ, ասում են, ով որ էլ գիտեր, նորից֊նոր ճանաչել է սովորում։ Այստեղ հիմա դատարանների մասին շատ են խոսում։

— Հը՛մ... դատարանները։ Դատարանները՝ էդ ճիշտ է, որ դատարանները։ Իսկ ինչ, էնտեղ ինչպե՞ս է, դատարանում ավելի արդա՞ր է, թե չէ։

— Չգիտեմ։ Ես մերոնց մասին շատ եմ լավ բաներ լսել։ Ահա էլի մեզ մոտ մահապատիժ չկա։

— Իսկ այնտեղ մահվան դատապարտո՞ւմ են։

— Այո։ Ես Ֆրանսիայում եմ տեսել, Լիոնում։ Ինձ Շնեյդերն է իր հետ այնտեղ տարել։

— Կախո՞ւմ են։

— Ոչ, Ֆրանսիայում միշտ գլխատում են։

— Իսկ բղավո՞ւմ է։

— Որտեղի՜ց։ Մի վայրկյան է։ Մարդուն դնում են, և մեքենայի վրայով ընկնում է մի էսպիսի լայն դանակ, ծանր, ուժեղ, գիլյոտին է կոչվում... Գլուխն այնպես է թռչում, որ աչքդ չես հասցնում թարթել։ Նախապատրաստություններն են ծանր։ Այ, երբ հայտարարում են վճիռը, պատրաստում են, կապում, կառափնարան բարձրացնում, այ այստեղ սարսափելի է։ Ժողովուրդը հավաքվում է, նույնիսկ կանայք, թեև այնտեղ չեն սիրում, որ կանայք նայեն։

— Նրանց բանը չէ։

— Իհարկե։ Իհարկե։ Այդպիսի՜ տանջանք... Հանցագործը խելացի մարդ էր, անվախ, ուժեղ, տարեց, Լեգրո էր ազգանունը։ Ահա, ես ձեզ ասում եմ, ուզում եք հավատացեք, ուզում եք ոչ, երբ կառափնարան էր բարձրանում, լալիս էր, թղթի պես ճերմակ էր։ Մի՞թե դա հնարավոր է։ Մի՞թե սարսափելի չէ։ Դե, ո՞վ է վախից լաց լինում։ Մտքովս էլ չէր անցնում, թե վախից կարող է լաց լինել ոչ երեխան, մի մարդ, որը երբեք լաց չի եղել, որ քառասունհինգ տարեկան է։ Այդ րոպեին ի՞նչ է կատարվում հոգու հետ, ի՞նչ ցնցումների են հասցնում նրան։ Կոպիտ ծաղր է հոգու նկատմամբ, ուրիշ ոչինիչ։ Ասված է. «Մի սպանաներ», ուրեմն նրա համար, որ սպանել է, նրան է՞լ պետք է սպանել։ Ոչ, այդ չի կարելի։ Ահա ես դա տեսել եմ արդեն մի ամիս առաջ, իսկ մինչև հիմա կարծես աչքիս առաջ է։ Մի հինգ անգամ երազիս է եկել։

Իշխանը նույնիսկ ոգևորվեց խոսելիս, նրա դալուկ դեմքին թեթև կարմրություն երևաց, թեև խոսվածքը առաջվա պես մեղմ էր։ Կամերդիները համակրական հետաքրքրությամր հետևում էր նրան, այնպես, որ կարծես չէր ուզում կտրվել, գուցե նա էլ երևակայության տեր և խորհել փորձող մարդ էր։

— Դեռ լավ է, որ տանջանքը քիչ է,— նկատեց նա,— երբ գլուխը թռչում է։

— Գիտե՞ք ինչ,— տաք-տաք վրա բերեց իշխանը,— ահա դուք նկատեցիք դա, և ճիշտ այդպես բոլորն էլ նկատում են, ինչպես դուք, և մեքենան դրա համար է հնարված, գիլյոտինը։ Իսկ իմ գլխով այն ժամանակ մի միտք անցավ. իսկ եթե դա նույնիսկ ավելի վա՞տ է։ Սա ձեզ համար ծիծաղելի է, սա ձեզ տարօրինակ է թվում, բայց որոշ երևակայության դեպքում նույնիսկ այդպիսի միտք է ծագում։ Մտածեցեք. եթե, օրինակ, խոշտանգում է. այդ դեպքում տառապանքն ու վերքերը, տանջանքը մարմնական է, և, հետևապես, այդ բոլորը ուշադրությունը շեղում է հոգեկան տանջանքից, այնպես որ մինչև մեռնելդ միայն վերքերիցդ ես տանջվում։ Իսկ չէ որ գլխավորը, ամենաուժեղ ցավը, գուցե, վերքերը չեն, այլ ահա այն, որ ահա հաստատ գիտես, որ ահա մի ժամ անց, հետո տասը րոպե անց, հետո կես րոպե անց, հետո այժմ, հենց հիմա հոգիդ դուրս կթռչի մարմնիցդ, և որ այլևս մարդ չես լինի, և որ դա արդեն հաստատ է. գլխավորն այն է, որ հաստատ է։ Ահա հենց որ գլուխդ դնում ես դանակի տակ և լսում ես, թե նա ինչպես է սահում գլխիդ վերև, ահա հենց այդ քառորդ վայրկյանն է ամենասարսափելին։ Գիտե՞ք արդյոք, որ դա իմ ֆանտազիան չէ, այլ որ այդպես շատերն էին ասում։ Ես դրան այնքան չեմ հավատում, որ ուղղակի ձեզ կասեմ իմ կարծիքը։ Սպանության համար սպանելը պատժի անհամեմատ ավելի մեծ չափ է, քան բուն ոճիրը։ Դատավճռով սպանելն անհամեմատ ավելի սարսափելի է, քան ավազակային սպանությունը։ Նա, ում սպանում են ավազակները, մորթում են գիշերը, անտառում, կամ որևէ կերպ, անպայման դեռ հույս է ունենում, որ կփրկվի, մինչև վերջին ակնթարթը։ Դեպքեր են եղել, որ արդեն կոկորդը կտրել են, իսկ նա դեռ հույս ունի, կամ փախչում է, կամ աղերսում։ Իսկ այստեղ հաստատորեն խլում են այդ ամբողջ վերջին հույսը, որով մեռնելը տասնապատիկ հեշտ է. այստեղ դատավճիռ կա, և ամենասարսափելի տանջանքը նրանում է, որ հաստատորեն չես խուսափի, և դրանից ավելի ուժեղ տանջանք չկա աշխարհում։ Զինվորին բերեք և մարտի Ժամանակ կանգնեցրեք հենց թնդանոթի առաջ ու կրակեցեք նրա վրա, նա դեռ հույս կունենա, բայց հենց այդ զինվորին հաստատ կարդացեք մահվան դատավճիռը, նա խելքը կթռցնի կամ լաց կլինի։ Ո՞վ է ասել, թե մարդկային բնությունը ի վիճակի է առանց խելագարության դրան դիմանալու։ Ինչի՞ համար է այդպիսի այլանդակ, անօգուտ, անտեղի կոպիտ ծաղրը։ Գուցե և կա այնպիսի մարդ, որին կարդացել են դատավճիռը, թողել են, որ մի քիչ տանջվի, իսկ հետո ասել են. «Գնա, քեզ ներում են»։ Ահա այդպիսի մարդը, գուցե, կկարողանար պատմել։ Այդ տանջանքի ու այդ սարսափի մասին Քրիստոսն էլ է ասել։ Ոչ, մարդու հետ այդպես վարվել չի կարելի։

Կամերդիները թեև այդ բոլորը չէր կարողանա այնպես արտահայտել, ինչպես իշխանը, բայց, իհարկե, թեև ոչ ամեն ինչ, բայց գլխավորը հասկացավ, որը երևում էր նույնիսկ նրա սրտաշարժված դեմքից։

— Եթե այդքան ուզում եք ծխել,— ասաց նա,— ապա, գուցե և կարելի է, միայն թե շտապով։ Որովհետև մեկ էլ հանկարծ հարցնեն, իսկ դուք չկաք։ Ահա այստեղ սանդուղքի տակ, տեսնո՞ւմ եք, դուռ կա։ Դռնով մտեք, աջ կողմում մի խցիկ կա, այնտեղ կարելի է, միայն օդանցքը բացեք, որովհետև դա կարգ չէ...

Բայց իշխանը չհասցրեց ծխելու գնալ։ Հանկարծ նախասենյակ մտավ մի երիտասարդ, ձեռքին թղթեր։ Կամերդիներն սկսեց նրա մուշտակը հանել։ Երիտասարդը աչքերը շլեց իշխանի վրա։

— Սա, Գավրիլա Արդալիոնիչ,— սկսեց կամերդիները գաղտնաբար ու գրեթե տնավարի,— զեկուցում է, որ իշխան Միշկինն է և տիկնոջ ազգականը, արտասահմանից է եկել գնացքով, և ձեռքին կապոց ունի միայն...

Շարունակությունն իշխանը չլսեց, որովհետև կամերդիներն սկսեց շշնջալ։ Գավրիլա Արդալիոնովիչը ուշադրությամբ լսում էր և մեկ֊մեկ հետաքրքրությամբ նայում իշխանին, վերջապես դադարեց լսելուց և անհամբեր մոտեցավ նրան։

— Դուք իշխան Միշկի՞նն եք,— հարցրեց նա չափազանց սիրալիր ու քաղաքավարի։ Դա մի շատ գեղեցիկ երիտասարդ էր, նույնպես մոտ քսանութ տարեկան, բարեկազմ, խարտյաշ, միջահասակից բարձր, նապոլեոնյան փոքրիկ մորուքով. խելացի և շատ գեղեցիկ դեմքով մի մարդ։ Միայն նրա ժպիտը, իր ողջ սիրալիրությամբ հանդերձ, արդեն չափից ավելի նուրբ էր. ժպտալիս ատամները ցուցադրվում էին ինչ֊որ արդեն չափից ավելի հավասար-մարգարտաշար. հայացքը, չնայած ողջ զվարթությանը և արտաքին պարզասրտությանը, ինչ֊որ չափից ավելի ուշադիր ու փորձող էր։

«Նա, ըստ երևույթին, երբ մենակ է, բոլորովին այսպես չի նայում և, գուցե, երբեք չի ծիծաղում»,— կարծես թե զգաց իշխանը։

Իշխանը հապճեպ բացատրեց այն ամենը, ինչ կարող էր, գրեթե նույնը, ինչ առաջ արդեն բացատրել էր կամերդիներին, իսկ դրանից էլ առաջ՝ Ռոգոժինին։ Այնինչ Գավրիլա Արդալիոնովիչը ինչ֊որ բան էր մտաբերում։

— Արդյոք դուք չէի՞ք բարեհաճել,— հարցրեց նա,— մոտ մի տարի առաջ կամ ավելի նորերս նամակ ուղարկել, կարծեմ Շվեյցարիայից, Ելիզավետա Պրոկոֆևնային։

— Ճիշտ այդպես։

— Ուրեմն ձեզ այստեղ գիտեն և երևի հիշում են։ Դուք նորին գերազանցության մո՞տ եք եկել։ Հիմա կզեկուցեմ... Նա հիմա ազատ կլինի։ Միայն թե դուք... շնորհ անեիք առայժմ ընդունարան։ Ինչո՞ւ նա այստեղ է,— խստորեն դիմեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը կամերդիներին։

— Ասում եմ, ինքը չցանկացավ...

Այդ ժամանակ հանկարծ բացվեց առանձնասենյակի դուռը, և մի զինվորական, թղթապանակը ձեռքին, բարձրաձայն խոսելով և հրաժեշտ տալով, դուրս եկավ այնտեղից։

— Դու այստե՞ղ ես, Գանյա,— կանչեց մի ձայն առանձնասենյակից,— հապա շնորհ արա այստեղ։

Գավրիլա Արդալիոնովիչը գլուխ տվեց իշխանին և շտապ անցավ առանձնասենյակը։

Մի երկու րոպե անց դուռը նորից բացվեց, և լսվեց Գավրիլա Արդալիոնովիչի զրնգուն ու սիրալիր ձայնը.

— Իշխան, համեցե՜ք։

III

Գեներալը՝ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինը, կանգնել էր իր առանձնասենյակի մեջտեղը և արտակարգ հետաքրքրությամբ նայում էր ներս մտնող իշխանին, նույնիսկ երկու քայլ արավ դեպի նա։ Իշխանը մոտեցավ ու ներկայացավ։

— Այդ֊պես,— պատասխանեց գեներալը,― իսկ ինչո՞վ կարող եմ ծառայել։

― Ես ոչ մի անհետաձգելի գործ չունեմ. իմ նպատակն էր ուղղակի ծանոթանալ ձեզ հետ։ Չէի ուզենա անհանգստացնել, որովհետև չգիտեմ ոչ ձեր ընդունելության օրը, ոչ ձեր կարգադրությունները․․․ բայց ես ինքս հենց նոր եմ իջել վագոնից... Շվեյցարիայից եմ եկել։

Գեներալը հազիվ նկատելի քմծիծաղ տվեց, բայց մտածեց ու դադարեց. հետո մեկ էլ մտածեց, աչքերը կկոցեց, իր հյուրին մի անգամ էլ զննեց ոտից գլուխ, ապա արագ նրան աթոռ ցույց տվեց, ինքն էլ նստեց փոքր-ինչ թեք և անհամբեր սպասողականությամբ շրջվեց դեպի իշխանը։ Գանյան կանգնել էր առանձնասենյակի անկյունում, գրասեղանի մոտ և թղթերն էր տնտղում։

— Ծանոթությունների համար ես առհասարակ քիչ ժամանակ ունեմ,— ասաց գեներալը,— Բայց քանի որ դուք, իհարկե, ձեր նպատակն ունեք, ապա...

— Ես այդպես էլ նախազգում էի,— ընդհատեց նրան իշխանը,— որ դուք իմ այցելության մեջ անպայման որևէ հատուկ նպատակ կտեսնեք։ Բայց, աստված վկա, բացի ձանոթանալու բավականությունից ես ոչ մի մասնավոր նպատակ չունեմ։

— Իհարկե, ինձ համար էլ արտակարգ բավականություն է, բայց հո շարունակ զվարճություն չի՞ լինելու, երբեմն, գիտե՞ք պատահում են և գործեր։ Ընդսմին, ես մինչև հիմա չեմ կարողանում գտնել, թե մեր մեջ ընդհանուր ինչ կա․․․ այսպես ասած, այն պատճառները․․․

— Պատճառ չկա, անշուշտ, և, իհարկե, ընդհանուր բան քիչ կա։ Որովհետև եթե ես իշխան Միշկինն եմ և ձեր կինը մեր ցեղից է, ապա դա, հասկանալի է, պատճառ չէ։ Ես դա շատ լավ եմ հասկանում։ Եվ սակայն իմ ամբողջ շարժառիթը հենց միայն դա է։ Ես մոտ չորս տարի Ռուսաստանում չեմ եղել, չորսից մի քիչ ավելի, այստեղից մեկնելիս էլ ի՞նչ էի, համարյա խելքս գլխիս չէր։ Այն ժամանակ էլ ոչինչ չգիտեի, իսկ հիմա ավելի ևս։ Լավ մարդկանց կարիք եմ զգում, նույնիսկ ահա մի գործ ունեմ և չգիտեմ, ուր խցկվեմ։ Դեռ Բեռլինում մտածեցի. «Դրանք գրեթե ազգական են, նրանցից կսկսեմ. գուցե մենք իրար պետք կգանք։ Նրանք ինձ, ես նրանց, եթե նրանք լավ մարդիկ են»։ Իսկ ես լսել եմ, որ դուք լավ մարդիկ եք։

— Շատ շնորհակալ եմ,— զարմացավ գեներալը,— թույլ տվեք իմանալ, որտե՞ղ եք իջևանել։

— Ես դեռ ոչ մի տեղ չեմ իջևանել։

— Ուրեմն վագոնից ուղղակի ինձ մո՞տ։ Եվ... բեռո՞վ։

— Դե իմ բեռը ընդամենը սպիտակեղենի մի փոքրիկ կապոց է, և ուրիշ ոչինչ, ես դա սովորաբար ձեռքիս եմ պահում։ Երեկոյան էլ կհասցնեմ համար գրավել։

— Ուրեմն, դուք դեռ մտադիր եք համա՞ր գրավել։

— Օ, այո, իհարկե։

— Ձեր խոսքերից դատելով, ես կարծեցի, թե արդեն ուղղակի ինձ մոտ եք եկել։

— Այդ կարող է պատահել, բայց ոչ այլ կերպ, քան ձեր հրավերով։ Իսկ ես, խոստովանում եմ, հրավերով էլ չէի մնա, ոչ թե որևէ պատճառով, այլ այնպես... ըստ իմ բնավորության։

— Դե, նշանակում է, տեղին է, որ ես ձեզ չեմ հրավիրել և չեմ հրավիբում։ Թույլ տվեք մեկ էլ, իշխան, որպեսզի միանգամից ամեն ինչ պարզաբանվի, քանի որ մենք ահա հիմա պայմանավորվեցինք, որ մեր մեջ ազգակցության մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, թեև, իհարկե, ես չափազանց շոյված կլինեի, ապա նշանակում է...

— Ապա նշանակում է, վեր կենամ ու գնա՞մ,— տեղից շարժվեց իշխանը, նույնիսկ մի տեսակ զվարթ ծիծաղելով, չնայած իր դրության ողջ ակներև դժվարությանը։— Եվ ահա, աստված վկա, գեներալ, թեև ես գործնականորեն ոչ մի բան չգիտեմ ոչ այստեղի սովորույթներից, ոչ առհասարակ՝ թե ինչպես են ապրում այստեղ մարդիկ, բայց այդպես էլ կարծում էի, որ անպայման հենց այսպես էր ստացվելու, ինչպես որ հիմա ստացվեց։ Ինչ կա որ, գուցե հենց այսպես էլ պետք է... Եվ այն ժամանակ էլ նամակիս չպատասխանեցիք... Դե, մնաք բարով և ներեցեք, որ անհանգստացրի։

Այդ րոպեին իշխանի հայացքն այնքան սիրալիր էր, իսկ ժպիտը այնքան զերծ էր որևէ թեկուզ թաքուն անբարյացակամության երանգից, որ գեներալը հանկարծ կանգ առավ և մի տեսակ հանկարծ այլ կերպ նայեց իր հյուրին․ հայացքի ամբողջ փոփոխությունը տեղի ունեցավ մի ակնթարթում։

— Գիտե՞ք, իշխան,— ասաց նա գրեթե բոլորովին այլ ձայնով,— համենայն դեպս ես ձեզ չեմ ճանաչում և գուցե Լիզավետա Պրոկոֆևնան էլ կուզենա տեսնել իր ազգանվանակցին․․․ Սպասեցեք, եթե ուզում եք, եթե ձեր ժամանակը ներում է։

— Օ, իմ ժամանակը ներում է. իմ ժամանակը միանգամայն իմն է (և իշխանը իսկույն սեղանին դրեց իր կլորեզր փափուկ գլխարկը)։ Ես, խոստովանում եմ, այդպես էլ հույս ունեի, որ գուցե Ելիզավետա Պրոկոֆևնան կհիշի, որ իրեն նամակ եմ գրել։ Քիչ առաջ ձեր ծառան, երբ ես այնտեղ սպասում էի, կասկածում էր, թե ես եկել եմ աղքատության պատճառով ձեզանից բան խնդրելու. ես դա նկատեցի, իսկ ձեզ մոտ, ըստ երևույթին, այդ առթիվ խիստ հրահանգներ կան, բայց ես, ճշմարիտ, դրա համար չեմ եկել, այլ, ճշմարիտ, նրա համար, որ մարդկանց հետ մտերմանամ։ Միայն մի քիչ մտածում եմ, որ ձեզ խանգարեցի, և դա ինձ անհանգստացնում է։

— Ահա թե ինչ, իշխան,— ասաց գեներալը ուրախ ժպիտով,— եթե դուք իրոք այնպիսին եք, ինչպես թվում եք, ապա թերևս ձեզ հետ հաճելի կլինի ծանոթանալը. միայն տեսնո՞ւմ եք, ես զբաղված մարդ եմ և նորից անմիջապես նստելու եմ որոշ բաներ աչքի անցնելու և ստորագրելու, իսկ հետո կգնամ նորին պայծառափայլության մոտ, իսկ հետո պաշտոնատեղիս, այդպես էլ դուրս է գալիս, որ թեև ուրախ եմ մարդկանց... այսինքն՝ լավ մարդկանց հետ տեսնվելու... բայց... Ասենք, ես այնպես համոզված եմ, որ դուք հիանալի դաստիարակված եք, որ․․․ իսկ քանի՞ տարեկան եք, իշխան։

— Քսանվեց։

— Տեսեք, է՜։ Իսկ ես կարծում էի շատ ավելի պակաս։

— Այո, ասում են իմ դեմքն ավելի ջահել է երևում։ Իսկ ձեզ չխանգարել ես կսովորեմ և շուտով կհասկանամ, որովհետև հենց ինքս բոլորովին չեմ սիրում խանգարել․․․ Եվ, վերջապես, ինձ թվում է, մենք արտաքուստ այնքան տարբեր մարդիկ ենք... շատ հանգամանքների շնորհիվ, որ մենք, հավանաբար, չենք էլ կարող շատ ընդհանուր կետեր ունենալ, բայց գիտե՞ք, ես այս վերջին գաղափարին ինքս շեմ հավատում, որովհետև շատ հաճախ այդպես թվում է միայն, թե ընդհանուր կետեր չկան, իսկ դրանք շատ էլ կան... Դա մարդկային ծուլությունից է լինում, որ մարդիկ իրար մեջ այդպես աչքի չափով են տեսակավորվում և ոչինչ չեն կարողանում գտնել... Բայց, ի դեպ, կարծեք թե ես ձանձրալի սկսեցի։ Դուք, կարծես թե...

— Երկու խոսք, դուք գոնե որոշ կարողություն ունե՞ք։ Կամ, գուցե, մտադիր եք որևէ զբաղմո՞ւնք ձեռնարկել։ Ներեցեք, որ ես այսպես...

— Շնորհ արեք, ես ձեր հարցը շատ եմ գնահատում և հասկանում։ Ոչ մի կարողություն առայժմ չունեմ և ոչ մի զբաղմունք, առայժմ, նույնպես չունեմ, բայց հարկավոր է, որ ունենայի։ Իսկ հիմա ինձ մոտ եղած փողը ուրիշինն էր, ինձ Շնեյդերն էր տվել ճանապարհի համար, իմ պրոֆեսորը, որի մոտ ես բուժվում և սովորում էի Շվեյցարիայում, և տվել էր ճիշտ և ճիշտ հաշված, այնպես որ հիմա, օրինակ, ինձ մոտ ընդամենը մի քանի կոպեկ է մնացել։ Ճիշտ է, ես մի գործ ունեմ և խորհրդի կարիք եմ զգում, բայց...

— Բայց ասացեք, ինչո՞վ եք մտադիր առայժմ ապրել և ինչպիսի՞ մտադրություններ ունեիք,― ընդհատեց գեներալը։

— Ուզում էի որևէ կերպ աշխատել։

— Օ, դուք փիլիսոփա եք, բայց ասենք... ձեր մեջ որևէ տաղանդ նկատե՞լ եք կամ գոնե որոշ ընդունակություններ, այսինքն՝ այնպիսի ընդունակություններից, որոնք հանապազօրյա հաց են տալիս։ Դարձյալ ներեցեք...

— Օ, ներողություն մի խնդրեք։ Ոչ, ես կարծում եմ, որ չունեմ ոչ տաղանդ, ոչ հատուկ ընդունակություններ, նույնիսկ ընդհակառակը, որովետև ես հիվանդ մարդ եմ և կանոնավոր չեմ սովորել։ Ինչ վերաբերում է հացին, ապա ինձ թվամ է...

Գեներալը նորից ընդհատեց և նորից սկսեց հարցուփորձ անել։ Իշխանը նորից պատմեց այն ամենը, ինչ արդեն պատմված էր։ Պարզվեց, որ գեներալը լսել էր հանդուցյալ Պավլիշչևի մասին և նույնիսկ անձամբ ճանաչում էր։ Թե ինչու էր Պավլիշչևը հետաքրքրվում նրա դաստիարակությամբ, իշխանն ինքն էլ չէր կարող բացատրել, ասենք, գուցե ուղղակի իշխանի հանգուցյալ հոր հետ ունեցած հին բարեկամության պատճառով։ Ծնողների մահից հետո իշխանը դեռ փոքր երեխա էր, ամբողջ կյանքում ապրել ու մեծացել էր գյուղում, որովհետև նրա առողջությունն էլ պահանջում էր գյուղի օդ։ Պավլիշչևը նրան վստահել էր իր ազգական ինչ-որ պառավ կալվածատիրուհիների․ իշխանի համար սկզբում վարձում են գուվերնանտուհի, հետո գուվերնյոր. ի դեպ, նա հայտնեց, որ թեև ամեն ինչ հիշում է, բայց քիչ բան կարող է բավարար բացատրել, որովհետև շատ հարցերում իրեն հաշիվ չէր տալիս։ Նրա հիվանդության հաճախակի նոպաները նրան դարձրել էին համարյա բոլորովին ապուշ (իշխանն այդպես էլ ասաց՝ ապուշ)։ Նա պատմեց, վերջապես, որ մի անգամ Պավլիշչևը Բեռլինում հանդիպել է շվեյցարացի պրոֆեսոր Շնեյդերին, որն զբաղվում է հենց այդ հիվանդություններով, Շվեյցարիայում՝ Վալլիի կանտոնում բուժական հաստատություն ունի, բուժում է իր մեթոդով, սառը ջրով, մարմնամարզությամբ, բուժում է և ապշությունը, և խելագարությունը, դրա հետ մեկտեղ սովորեցնում է, և առհասարակ զբաղվում է սանի հոգևոր զարգացմամբ, որ Պավլիշչևր իշխանին մոտ հինգ տարի առաջ ուղարկել է Շվեյցարիա՝ Շնեյդերի մոտ, իսկ ինքը երկու տարի առաջ հանկարձակի մեռել է, առանց կարգադրություններ անելու, որ Շնեյդերը նրան պահել և շարունակել է բուժումը ևս երկու տարի, որ նա նրան վերջնականապես չի բուժել, բայց շատ շատ է օգնել. և որ, վերջապես, իշխանի սեփական ցանկությամբ և մի պատահած հանգամանքի պատճառով հիմա նրան ուղարկել է Ռուսաստան։

Գեներալը շատ զարմացավ.

— Եվ դուք Ռուսաստանում ոչ ոք, բացարձակապես ոչ ոք չունե՞ք,— հարցրեց գեներալը։

— Հիմա ոչ ոք, բայց հույս ունեմ... հետո ես մի նամակ եմ ստացել...

— Գոնե,— ընդհատեց գեներալը, նամակի մասին լսելով,— Դուք որեէ բան սովորե՞լ եք, և ձեր հիվանդությունը ձեզ չի՞ խանգարի, ասենք, որևէ պաշտոնատեղում մի որևէ հեշտ պաշտոն գրավելու։

— Օ, հավանաբար չի խանգարի։ Եվ որևէ պաշտոն ես նույնիսկ շատ կուզենայի, որովհետև ինքս էլ ուզում եմ տեսնել, թե ես ինչի ընդունակ եմ։ Իսկ սովորել եմ բոլոր չորս տարին շարունակ, թեև ոչ բոլորովին ճիշտ, այլ այնպես, իմ պրոֆեսորի հատուկ սիստեմով, ըստ որում հաջողվել է չափազանց շատ ռուսերեն գրքեր կարդալ։

— Ռուսերեն գրքե՞ր։ Նշանակում է գրագետ եք և կարո՞ղ եք անսխալ գրեր

— Օ, շատ լավ կարող եմ։

— Հրաշալի է. իսկ ձեր ձեռագի՞րը։

— Իսկ ձեռագիրս հիանալի է։ Այ դրանում ես գուցե և տաղանդ եմ. այդ կողմից ես ուղղակի գեղագիր եմ։ Թույլ տվեք, փորձի համար հենց հիմա մի բան կգրեմ,― ոգևորված ասաց իշխանը։

— Բարի եղեք։ Եվ դա նույնիսկ պետք է․․․ Եվ հավանում եմ ձեր այդ պատրաստակամությունը, իշխան, դուք, իսկապես, շատ հաճելի եք։

— Իսկ դուք ինչ հրաշալի գրենական պիտույքներ ունեք, և ինչքա՜ն մատիտ, ինչքա՜ն գրիչ, ի՜նչ ստվար, հիանալի թուղթ... Եվ ի՜նչ գեղեցիկ է ձեր առանձնասենյակը։ Ահա այս բնանկարը ինձ ծանոթ է, դա շվեյցարական տեսարան է։ Ես համոզված եմ, որ նկարիչը դա բնությունից է նկարել, և համոզված եմ, որ այu վայրը ես տեսել եմ. դա Ուրիի կանտոնում է...

— Շատ հնարավոր է, թեև դա այստեղ է գնված։ Գանյա, իշխանին թուղթ տվեք. ահա գրիչներ ու թուղթ, ահա համեցեք այս փոքրիկ սեղանի մոտ։ Այդ ի՞նչ է,― դիմեց գեներալը Գանյային, որն այդ ժամանակ իր թղթապանակից հանեց ու նրան տվեց մեծ չափսի մի լուսանկար,— վա՛հ, Նաստասյա Ֆիլի՜պովնան է։ Սա ի՞նքը, ի՞նքն է քեզ ուղարկել, ի՞նքը,— աշխուժացած ու մեծ հետաքրքրությամբ հարցնում էր նա Գանյային։

— Հիմա, երբ ես գնացել էի շնորհավորելու, տվեց։ Ես վաղուց խնդրում էի։ Չգիտեմ, արդյոք սա ակնարկ չէ՞ նրա կողմից, որ ես ինքս մի այսպիսի օրով նրա մոտ ձեռնունայն, առանց նվերի էի գնացել,— ավելացրեց Գանյան տհաճ ժպտալով։

— Չէ, լչէ,— համոզված ընդհատեց գեներալը,— և իսկապես, այդ ինչ մտածելակերպ ունես։ Նրա շատ պետքն է, որ ակնարկի... և ամենևին շահամոլ չի։ Համ էլ ի՞նչ պիտի նվիրես. դրա համար հազարներ են պետք։ Գուցե լուսանկա՞րդ։ Իսկ ինչ, ի դեպ, դեռ չի՞ խնդրել լուսանկարդ։

— Ոչ, դեռ չի խնդրել, և գուցե երբեք էլ չխնդրի։ Դուք, Իվան Ֆյոդորովիչ, իհարկե, հիշո՞ւմ եք այսօրվա երեկոյի մասին։ Չէ որ դուք միտումով հրավիրվածներից եք։

— Հիշում եմ, հիշում եմ, իհարկե, և կգնամ։ Հանա՞ք բան է, ծննդյան օրն է, քսանհի՜նգ տարեկան։ Հը՛մ... Գիտե՞ս, Գանյա, թող էդպես լինի, ես քեզ կասեմ գաղտնիքը, պատրաստվիր։ Աֆանասի Իվանովիչին և ինձ նա խոստացել է, ոը այսօր երեկոյան իր տանը կասի վերջին խոսքը՝ լինե՞լ, թե չլինել։ Դե տես, իմացիր։

Գանյան հանկարծ շփոթվեց այն աստիճան, որ նույնիսկ փոքր֊ինչ գունատվեց։

— Նա այդ հաստա՞տ ասաց,— հարցրեց Գանյան և նրա ձայնը կարծես դողաց։

— Երեք օր առաջ խոսք տվեց։ Մենք երկուսս էլ այնպես օձիքից կպանք, որ հարկադրեցինք։ Միայն խնդրեց, որ ժամանակից շուտ քեզ չասենք։

Գեներալն ուշադիր զննում էր Գանյային. վերջինիս շփոթվելը ըստ երևույթին նրան դուր չէր գալիս։

― Հիշեցեք, Իվան Ֆյոդորովիչ,— անհանգստացած ու տատանվելով ասաց Գանյան,— որ նա ինձ լիակատար ազատություն է տվել վճիռ կայացնելու մինչև այն օրը, մինչև որ ինքը գործը չվճռի, և այդ ժամանակ էլ դեռ ես իմ խոսքն ասելու իրավունք ունեմ․․․

— Բայց մի՞թե դու... բայց մի՞թե դու...— հանկարծ վախեցավ գեներալը։

— Ես ոչինչ։

— Ողորմա՛, այդ ի՞նչ ես ուզում անել մեզ հետ։

― Չէ՞ որ ես չեմ հրաժարվում։ Ես, գուցե, այնպես չարտահայտվեցի...

— Ա՜յդ էր պակաս, որ հրաժարվեիր, — զայրույթով ասաց գեներալը, նույնիսկ չցանկանալով զայրույթը զսպել։— Այստեղ, եղբայրս, բանն արդեն այն չէ, որ դու չես հրաժարվում, այլ բանը քո պատրաստակամությունն է, քո գոհունակությունն է, ուրախությունն է, որով կընդունես նրա խոսքերը... ի՞նչ է կատարվում քո տանը։

— Ի՞նչ պիտի լինի։ Տանն ամեն ինչ իմ կամքով է, միայն հայրս սովորականի պես գժություններ է անում, բայց նա կատարյալ ստահակ է դարձել, ես նրա հետ չեմ էլ խոսում, բայց ճնշման տակ եմ պահում, և, ճշմարիտ, եթե մայրս չլիներ, դուրս կանեի։ Մայրս, իհարկե, շարունակ լաց է լինում. քույրս չարանում է, իսկ ես նրանց ուղղակի ասացի, վերջապես, որ ես իմ ճակատագրի տերն եմ, և ուզում եմ, որ տանն ինձ... լսեն, համենայն դեպս քրոջս այդ ամենը կտրուկ ասացի մորս ներկայությամբ։

— Իսկ ես, եղբայր, շարունակում եմ չըմբռնել,― մտածկոտ նկատեց գեներալը՝ ուսերը փոքր-ինչ բարձրացնելով ու ձեռքերը տարածելով։— Նինա Ալեքսանդրովնան էլ անցած օրը, այ, որ եկել էր, հիշո՞ւմ ես, հառաչում ու ախ է քաշում «Ի՞նչ է պատահել»,— հարցնում եմ։ Բանից դուրս է գալիս, որ իբր դա նրանց համար անպատվություն է։ Բայց թույլ տվեք հարցնել, այստեղ ի՞նչ անպատվություն կա։ Ո՞վ ինչում կարող է Նաստասյա Ֆիլիպովնային կշտամբել կամ նրա հասցեին մի բան ասել։ Մի՞թե այն, որ նա Տոցկու հետ է եղել։ Բայց ախր դա արդեն այնպիսի դատարկ բան է, հատկապես, երբ նկատի ենք ունենում որոշ հանգամանքներ։ «Դուք, ասում է, նրան կթողնե՞ք ձեր աղջիկների մոտ»։ Դեհ։ Մի տե՜ս։ Այ քեզ Նինա Ալեքսանդրովնա։ Այսինքն՝ մարդ ինչպե՞ս չհասկանա, ինչպե՞ս չհասկանա․․․

— Իր դրությո՞ւնը,— հուշեց Գանյան դժվարության մեջ ընկած գեներալին,― նա հասկանում է, դուք նրանից մի նեղացեք։ Ես, ի դեպ, հենց այն ժամանակ շշպռեցի, որ ուրիշի գործերին չխառնվեն։ Եվ, սակայն, մինչև հիմա մեր տանը ամեն ինչ առերես խաղաղ է միայն նրա համար, որ վերջին խոսքը դեռ չի ասված, բայց փոթորիկը լինելու է։ Եթե այսօր ասվի վերջին խոսքը, նշանակում է ամեն ինչ էլ կասվի։

Իշխանը լսում էր այդ ամբողջ խոսակցությունը, անկյունում նստած իր գեղագրական նմուշի վրա աշխատելիս։ Նա վերջացրեց, մոտեցավ սեղանին և հանձնեց իր թերթիկը։

— Ուրեմն սա Նաստասյա Ֆիլիպովնա՞ն է,— ասաց նա, ուշադիր ու հետաքրքրությամբ նայելով լուսանկարին,— զարմանալի՜ գեղեցիկ է,— անմիջապես ավելացրեց նա եռանդով։ Լուսանկարի վրա իրոք պատկերված էր արտասովոր գեղեցիկ մի կին։ Նա նկարված էր չափագանց պարզ ու նրբագեղ ձևի մի սև մետաքսե զգեստով. մազերը, ըստ երևույթին, մուգ խարտյաշ, սանրած էին պարզ, տնավարի, աչքերը մուգ էին, խորունկ, ճակատը խոհուն. դեմքի արտահայտությունը կրքոտ ու մի տեսակ մեծամիտ։ Նրա դեմքը մի քիչ նիհար էր, գուցե և գունատ... Գանյան ու գեներալը զարմացած նայեցին իշխանին։

— Ինչպե՞ս թե՝ Նաստասյա Ֆիլիպովնան է։ Մի՞թե դուք արդեն Նաստասյա Ֆիլիպովնային էլ եք ճանաչում,― հարցրեց գեներալը։

— Այո. ընդամենը մի օր է Ռուսաստանում եմ, բայց արդեն ճանաչում եմ այսպիսի գեղեցկուհուն,— պատասխանեց իշխանը և հենը տեղնուտեղը պատմեց իր հանդիպման մասին Ռոգոժինի հետ և հաղորդեց նրա ամբողջ պատմությունը։

— Այ քեղ նորություննե՜ր,— նորից անհանգստացավ գեներալը, որը չափազանց ուշադիր լսել էր պատմությունը, և փորձող հայացքով նայեց Գանյային։

— Հավանաբար միայն խայտառակ այլանդակություն է,— մրթմրթաց նույնպես մի քիլ շփոթված Գանյան,— վաճառականի որդյակը քեֆ է անում։ Ես նրա մասին արդեն ինչ֊որ բաներ լսել եմ։

— Ես էլ եմ լսել, եղբայր,— վրա բերեց գեներալը։— Հենց այն ժամանակ, ականջօղերից հետո, Նաստասյա Ֆիլիպովնան ամբողջ անեկդոտը պատմել է։ Բայց հիմա արդեն բանն ուրիշ է։ Այստեղ, կարող է պատահել, իսկապես միլիոն է նստած և... կիրք, ասենք, այլանդակ կիրք, բայց և այնպես, կրքի հոտ է փչում, բայց ախր հայտնի է, թե ինչի են ընդուՆակ այդ պարոնները, ամբողջովին գինովցած... Հը՛մ... հանկարծ մի անախորժ բան չստացվի․․․― եզրափակեց գեներալը մտախոհ։

— Դուք միլիոնի՞ց եք վախենում,— ժպտաց Գանյան։

— Իսկ դու, իհարկե, ո՞չ։

— Ձեզ ինչպե՞ս թվաց, իշխան,— հանկարծ նրան դիմեց Գանյան,— ինչ է, դա մի որևէ լուրջ մա՞րդ է, թե ուղղակի այնպես, ստահակի մեկը։ Ձեր բուն կարծի՞քը։

Գանյայի մեջ մի առանձնահատուկ բան էր կատարվում, երբ նա այդ հարցը տալիս էր։ Կարծես թե մի նոր և ինչ֊որ առանձնահատուկ միտք բռնկվեց նրա ուղեղում և անհամբեր շողաց աչքերի մեջ։ Իսկ գեներալը, որն անկեղծորեն ու պարզասիրտ անհանգստանում էր, նույնպես աչքերը շլեց իշխանի կողմը, բայց կարծես շատ բան չսպասելով նրա պատասխանից։

— Չգիտեմ ինչպես ասեմ ձեզ,— պատասխանեց իշխանը,— միայն ինձ թվաց, թե նրա մեջ կիրք շատ կար, և նույնիսկ կարծես հիվանդագին կիրք։ Եվ նա ինքն էլ կարծես դեռ բոլորովին հիվանդ է։ Շատ կարող է պատահել, որ առաջին իսկ օրերից Պետերբուրգում նորից կպառկի, մանավանդ եթե սկսի խմել։

— Այդպե՞ս է։ Ձեզ այդպե՞ս թվաց,— այդ մտքից կառչեց գեներալը։

— Այո, թվաց։

— Եվ, սակայն, այդ կարգի անեկդոտներ կարող են տեղի ունենալ նաև ոչ թե մի քանի օրում, այլ դեռ երեկոյան, հենց այսօր, գուցե մի բան պատահի,— քմծիծաղ տալով ասաը Գանյան գեներալին։

— Հը՛մ․․․ Իհարկե... գուցե և, իսկ այդ դեպքում ամբողջ բանն այն է, թե ինչ կանցնի Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մտքով,— ասաը գեներալը։

— Բայը չէ՞ որ դուք գիտեք, թե երբեմն ինչպիսին է նա։

— Այսինքն՝ ինչպիսի՞ն է որ,— նորից վրա պրծավ գեներալը արտակարգ վրդովված։— Լսիր, Գանյա, դու, խնդրեմ, այսօր նրան շատ մի հակաճառի և գիտե՞ս, աշխատիր այնպես լինել․․․ մի խոսքով, նրա սրտովը լինել... Հըմ... ի՞նչ ես այդպես բերանդ ծռում։ Լսիր, Գավրիլա Արդալիոնիչ, տեղին, նույնիսկ շատ տեղին կլինի հիմա ասել, ինչի համար ենք ձեռ ու ոտ անում։ Հասկանո՞ւմ ես, որ ես իմ սեփական շահի տեսակետից, որն այստեղ կա, արդեն վաղուց ապահովված եմ. այսպես թե այնպես, բայց գործն իմ օգտին ես կվճռեմ։ Տոցկին իր որոշումն ընդունել է անհողդողդ, նշանակում է ես էլ միանգամայն վստահ եմ։ Ուստի եթե ես հիմա որևէ բան եմ ուզում, ապա միայն և միայն՝ քո օգուտը։ Ինքգ մտածիր, չե՞ս վստահում ինձ, թե ինչ։ Ըստ որում, դու․․․ դու... մի խոսքով գու խելացի մարդ ես, քեզ վրա հույս դրի... իսկ դա տվյալ դեպքում, դա... դա...

— Դա գլխավորն է,— ավարտեց Գանյան, նորից օգնելով նեղն ընկած գեներալին և շրթունքները ծամածռելով մի ամենաթունալի ժպիտով, որն արդեն չէր ուզում թաքցնել։ Նա իր բորրոքված հայացքով նայում էր ուղիղ գեներալի աչքերին, կարծես նույնիսկ ցանկանալով, որ վերջինս նրա հայացքում կարդար նրա ամբողջ միտքը։ Գեներալը կարմրատակեց ու բորբոքվեց։

― Դե հա, գլխավորը խելքն է,― համաձայնեց նա կտրուկ նայելով Գանյային,— այ թե ծիծաղելի մարդ ես դու, Գավրիլա Արդալիոնիչ։ Ես նկատում եմ, դու ախր կարծես ուրախանում ես այդ ջահել վաճառականի գոյությանը, որպես ելք քեզ համար։ Այստեղ սկզբից ևեթ պետք էր հենց խելքով հասնել, այստեղ հենց պետք է հասկանալ և... և երկու կողմից վարվել ազնիվ ու շիտակ, և կամ... նախօրոք տեղեկացնել, որպեսզի ուրիշներին չվարկաբեկեն, մանավանդ որ դրա համար բավականաչափ ժամանակ կար, և նույնիսկ դեռևս հիմա էլ մնում է բավականաչափ (գեներալը նշանակալից բարձրացրեց հոնքերը), չնայած նրան, որ մնում է ընդամենց միայն մի քանի ժամ... Դու հասկացա՞ր։ Հասկացա՞ր։ Դու իսկապես ուզո՞ւմ ես, թե չես ուզում։ Եթե չես ուզում, ասա, և, խնդրեմ։ Ձեզ ոչ ոք, Գավրիլա Արդալիոնովիչ, բռնի չի պահում, ոչ ոք զոռով թակարդ չի քաշում, եթե միայն այստեղ դուք թակարդ եք տեսնում։

— Ես ուզում եմ,― կիսաձայն, բայց հաստատ ասաց Գանյան, աչքերը խոնարհեց ու մռայլած լռեց։

Գեներալը բավարարված էր։ Գեներալը մի քիչ տաքացել էր, բայց ըստ երևույթին արդեն զղջում էր, որ այդքան հեռnւ էր գնացել։ Նա հանկարծ շրջվեց իշխանի կողմը և, թվում է, նրա դեմքի վրա սահեց մի անհանգիստ միտք, ախր իշխանն այստեղ էր և, համենայն դեպս, լսում էր։ Բայց նա վայրկենապես հանգստացավ. իշխանի վրա մի հայացք գցելով կարելի էր լիովին հանգստանալ։

— Օհո՜,— բացականչեց գեներալը, նայելով իշխանի ներկայացրած գեղագրության նմուշին,— սա իսկական վայելչագրություն է։ Եվ այն էլ հազվագյուտ վայելչագրություն։ Մի տես, Գանյա, ի՜նչ տաղանդ է։

Վելենյան ստվար թղթի թերթի վրա միջնադարյան ռուսական տառատեսակով իշխանը գրել էր հետևյալ նախադասությունը.

«Խոնարհ վանահայր Պաֆնուտին իր ստորագրությունը դրեց»։

— Ահա սա,— պարզաբանում էր իշխանը արտակարգ գոհունակությամբ ու ոգևորությամբ,― սա Պաֆնուտի վանահոր սեփական ստորագրությունն է, տասնչորսերորդ դարի արտանկարից։ Նրանք հիանալի էին ստորագրում, մեր բոլոր այդ հին վանահայրերն ու միտրոպոլիտները, և երբեմն ինչպիսի՜ ճաշակով, ինչպիսի՜ ջանասիրությամբ։ Մի՞թե դուք չունեք գոնե Պոգոդինի հրատարակությունը, գեներալ։ Հետո ես ահա այստեղ գրել եմ ուրիշ տառատեսակով. սա անցյալ դարի ֆրանսիական կլորադիր խոշոր աառատեսակն է, որոշ տառեր նույնիսկ ուրիշ տեսակ էին դրվում, գռեհների տառատեսակը, ժողովրդական գրագիրների տառատեսակը, որ փոխ է առնված նրանց նմուշներից (ես մի այդպիսի նմուշ ունեի),— համաձայնեցեք, որ նա զուրկ չէ արժանիքներից։ Նայեցեք այս կլոր d֊ին, a֊ին։ Ես ֆրանսիական բնույթը տեղափոխել եմ ռուսական տառերի մեջ, որ շատ դժվար է․ բայց հաջող է ստացվել։ Ահա ևս մի հիանալի և յուրօրինակ տառատեսակ, ահա այս նախադասությունը. «Եռանդը ամեն ինչ հաղթահարում է»։ Սա ռուսական, գրագրային, եթե կուզեք՝ ռազմագրագրային տառատեսակ է։ Այսպես գրվում է բարձրաստիճան անձնավորության հասցեագրված պաշտոնական թուղթը, նույնպես կլոր տառատեսակ է, հրաշալի, սև տառատեսակ, սև է գրված, բայց երևելի ճաշակով։ Գեղագիրը թույլ չէր տա այս բոլորազարդերը կամ, լավ է ասել, այս պոչիկները,— նկատո՞ւմ եք,— իսկ ամբողջությամբ, նայեցեք, չէ՞ որ նա բնավորություն ունի, և իրավ, այստեղ արտահայտվել է ամբողջ ռազմագրագրային ոգին, թեև կուզենար իրեն ազատություն տալ, և տաղանդն էլ է դրան ձգտում, բայց զինվորական օձիքը ամուր կոճկած է կեռիկով, և ահա ձեռագրում էլ կարգապահություն է ստացվել, հիանալի բան։ Վերջերս ինձ մի այդպիսի նմուշ զարմացրեց, պատահաբար գտա, այն էլ որտեղ, Շվեյցարիայում։ Իսկ ահա սա, հասարակ, սովորական և զուտ անգլիական տառատեսակ է. նրբագեղությունը սրանից ավելի չի կարող լինել, այստեղ ամեն ինչ հիացք է, հուլունք, մարգարիտ. սա ավարտուն է. բայց ահա և մի տարատեսակ, և դարձյալ ֆրանսիական. ես սա մի ֆրանսիացի ճանապարհորդ գործակատարից եմ ընդօրինակել. նույն անգլիական տառատեսակն է, բայց սև գիծը շատ աննշան չափով ավելի սև ու հաստ է, քան անգլիականում, և ահա լույսի համաչափությունը խախտված է. նկատեցեք նաև, օվալը փոփոխված է, մի փոքր ավելի կլոր է և, բացի այդ, թույլ է տրված բոլորազարդ, իսկ բոլորազարդը ամենավտանգավոր բանն է։ Բոլորազարդը արտասովոր ճաշակ է պահանջում, բայց եթե միայն հաջողվել է, եթե միայն գտնված է համաչափությունը, ապա այդպիսի տառատեսակը ոչ մի բանի հետ չի կարելի համեմատել, նույնիսկ այնպես, որ կարելի է սիրահարվել դրան։

― Օհո՜, այս ի՞նչ նրբությունների մեջ եք ընկնում,— ծիծաղում էր գեներալը,— դուք, եղբայր, ոչ թե ուղղակի գեղագիր եք, դուք արտիստ եք, հը՞, Գանյա։

— Զարմանալի է,— ասաց Գանյան,― և նույնիսկ իր կոչման գիտակցությունն ունի,— ավելացրեց նա ծաղրական ծիծաղով։

— Ծիծաղիր, ծիծաղիր, բայց ախր սրանում կարիերա կա,— ասաց գեներալը։— Գիտե՞ք, իշխան, հիմա ինչ անձնավորության հասցեագրված թղթեր կտանք ձեզ գրելու։ Ձեզ կարելի է ուղղակի ամսական երեսունհինգ ոուբլի նշանակել հենց առաջին քայլից։ Բայց արդեն մեկի կեսն է,— եզրափակեց նա ժամացույցին նայելով,— գործի անցեք, իշխան, որովհետև ես պետք է շտապեմ, իսկ այսօր գուցե մենք իրար չենք հանդիպի։ Նստեցեք մի րոպե, ես ձեզ արդեն բացատրեցի, որ ի վիճակի չեմ ձեզ շատ հաճախ ընդունելու, բայց ձեզ մի քիչ օգնել, անկեղծորեն ցանկանում եմ, հասկանալի է, շատ քիչ, ծայրահեղ անհրաժեշտ չափով, իսկ հետո ինչպես ինքներդ կուզենաք։ Գրասենյակում մի գործ կճարեմ ձեզ համար, ոչ դժվար, բայց կպահանջվի ճշտապահություն։ Հիմա հետագայի մասին. Գավրիլիա Արդալիոնովիչ Իվոլգինի, ահա իմ այս երիտասարդ բարեկամի, որի հետ խնդրում եմ ծանոթանալ, ահա նրա տանը, այսինքն՝ ընտանիքում, նրա մայրիկը և քույրիկը իրենց բնակարանում երկու-երեք կահավորված սենյակ են մաքրել և վարձով են տալիս շատ լավ հանձնարարական ունեցող կենվորների, ճաշն ու ծառան էլ հետը։ Իմ հանձնարարականը, համոզված եմ, Նինա Ալեքսանդրովնան կընդունի։ Իսկ ձեզ համար, իշխան, դա ավելի քան գանձ է, նախ՝ նրա համար, որ մենակ չեք լինի, այլ, այսպես ասած, ընտանիքի ընդերքում, իսկ իմ տեսակետով, չի կարելի, որ դուք առաջին իսկ քայլից մենակ լինեք Պետերբուրգի պես մայրաքաղաքում։ Նինա Ալեքսանդրովնան՝ մայրիկը, և Վարվառա Արդալիոնովնան՝ քույրիկը, կանայք են, որոնց ես չափազանց հարգում եմ։ Նինա Ալեքսանդրովնան կինն է Արդալիոն Ալեքսանդրովիչի, պաշտոնաթող գեներալի, սկզբնական ծառայության իմ նախկին ընկերոջ, որի հետ, սակայն, որոշ հանգամանքների պատճառով հարաբերություններս դադարեցրել եմ, որը, ի դեպ, չի խանգարում, որ ես յուրով ի հարգեմ նրան։ Այս բոլորը ձեզ պարզաբանում եմ, իշխան, որպեսզի հասկանաք, որ ես ձեզ անձամբ եմ հանձնարարում, հետևաբար, դրանով կարծեք թե երաշխավորում ձեզ համար։ Վարձը շատ չափավոր է, և ես հուսով եմ, շուտով ձեր ռոճիկը միանգամայն բավարար կլինի դրա համար։ Ճիշտ է, մարդուն հարկավոր է նաև գրպանի փող, գոնե մի քիչ, բայց չնեղանաք, իշխան, եթե նկատեմ, որ ավելի լավ է խուսափեք գրպանի փողից և առհասարակ գրպանում փող պահելուց։ Այսպես ասում եմ ձեզնից ստացած տպավորությունիցս ելնելով։ Բայց քանի որ ձեր քսակը հիմա բոլորովին դատարկ է, ապա նախնական ծախսերի համար թույլ տվեք ձեզ առաջարկել ահա այս քսանհինգ ռուբլին։ Մենք, իհարկե, մեր հաշիվները կմաքրենք, և եթե դուք այդպիսի անկեղծ ու սրտազեղ մարդ եք, ինչպիսին թվում եք խոսքով, ապա այստեղ էլ մեր մեջ դժվարություններ առաջանալ չեն կարող։ Իսկ որ ձեզանով այսպես հետաքրքրվում եմ, դա նրանից է, որ ձեր նկատմամբ նույնիսկ որոշ նպատակ ունեմ, հետագայում դա կիմանաք։ Տեսնո՞ւմ եք, ձեզ հետ բոլորովին պարզ եմ. հուսով եմ, Գանյա, դու ոչնչով դեմ չե՞ս իշխանին ձեր բնակարանում տեղավորելուն։

— Օ, ընդհակառակը։ Մայրիկս էլ շատ ուրախ կլինի․․․— քաղաքավարի ու պատրաստակամորեն հաստատեց Գանյան։

— Ձեզ մոտ, կարծեմ, դեռ միայն մի սենյակ է զբաղված։ Այդ, անունն ի՞նչ էր, Ֆերդ... Ֆեր․․․

— Ֆերդիշչենկոն։

— Այո. դուր չի գալիս ինձ ձեր այդ Ֆերդիշչենկոն, լկտի խեղկատակի մեկն է։ Եվ չեմ հասկանում, թե ինչու է նրան այդպես խրախուսում Նաստասյա Ֆիլիպովնան։ Իսկապե՞ս Ֆերդիշչենկոն նրա ազգականն է։

— Օ, ոչ, այդ բոլորը կատակ է։ Ազգականության հոտ էլ չկա։

— Դե, սատանան նրա հետ, հնչպե՞ս ուրեմն, իշխան, դուք գո՞հ եք, թե ոչ։

— Շնորհակալ եմ, գեներալ, դուք ինձ հետ վերաբերվեցիք որպես չափազանց բարի մարդ, առավել ևս, որ ես նույնիսկ չէի խնդրում. ես սա ասում եմ ոչ թե հպարտությունից դրդված. ես իսկապես չգիտեի, թե ուր պիտի գլուխս վայր դնեի։ Ինձ, ճիշտ է, առավոտյան կանչեց Ռոգոժինը։

— Ռոգո՞ժինը։ Է՜, ոչ. ես ձեզ խորհուրդ կտայի հայրաբար, կամ, եթե ավելի շատ եք հավանում, մտերմաբար, բոլորովին մոռանալ պարոն Ռոգոժինի մասին։ Եվ առհասարակ խորհուրդ կտայի մոտ լինել այն ընտանիքին, որը մտնելու եք։

— Եթե դուք այդքան բարի եք,— սկսեց իշխանը,— ապա ես ահա մի գործ ունեմ։ Ես ծանուցում եմ ստացել...

— Ոչ, ներեցեք,— ընդհատեց գեներալը,— հիմա այլևս ոչ մի րոպե չունեմ։ Այժմ ձեր մասին կասեմ Լիզավետա Պրոկոֆևնային. եթե նա ցանկանա ձեզ ընդունել հենց հիմա (ես կաշխատեմ ձեզ այդպես ներկայացնել), ապա խորհուրդ եմ տալիս առիթից օգտվել և դուր գալ, որովհետև Լիզավետա Պրոկոֆևնան կարող է ձեզ շատ պետք գալ․ չէ՞ որ դուք միևնույն ազգանունն ունեք։ Եթե չուզենա, մի բարկացեք, երբևէ մի ուրիշ անգամ։ Իսկ դու, Գանյա, առայժմ նայիր այս հաշիվները։ Մենք քիչ առաջ Ֆեդոսեևի հետ գլուխ էինք կոտրում։ Դրանք չպետք է մոռանալ անցկացնել․․․

Գեներալը դուրս եկավ, և իշխանն այդպես էլ չհասցրեց պատմել իր գործի մասին, որի մասին սկսում էր խոսել ահա չորրորդ անգամ։ Գանյան ծխախոտ վառեց, մի հատ էլ առաջարկեց իշխանին, իշխանն ընդունեց, բայց խոսակցություն չէր սկսում, չուզենալով խանգարել, և սկսեց զննել առանձնասենյակը, բայց Գանյան հազիվ նայեց գեներալի ցույց տված թղթի թերթին, որն ամբողջովին ծածկված էր թվերով։ Նա մտացրիվ էր. Գանյայի ժպիտը, հայացքը, մտածկոտությունն իշխանի համար ավելի ծանր դարձան, երբ նրանք երկուսով մնացին մենակ։ Հանկարծ նա մոտեցավ իշխանին․ այդ րոպեին սա դարձյալ կանգնած էր Նաստասյա Ֆիլիպովնայի պատկերի առաջ և ուշադիր դիտում էր։

— Ուրեմն ձեզ դո՞ւր է գալիս այսպիսի կինը, իշխան,— հանկարծ հարցրեց Գանյան, թափանցող հայացքով նայելով նրան։ Եվ կարծես նա ինչ֊որ արտակարգ մտադրություն ուներ։

— Զարմանալի դեմք է,— պատասխանեց իշխանը,— և ես համոզված եմ, որ նրա ճակատագիրը սովորականներից չէ։ Դեմքը ուրախ է, բայց նա սարսափելի տառապել է, հը՞։ Այդ մասին աչքերն են ասում, ահա այս երկու ոսկրիկը, երկու կետը աչքերի տակ՝ այտերի սկզբին։ Սա հպարտ դեմք է, սարսափելի հպարտ, բայց չգիտեմ, բարի՞ է նա արդյոք։ Ախ, եթե բարի լիներ, ամեն ինչ փրկված կլիներ։

— Իսկ դուք կամուսնանայի՞ք այսպիսի մի կնոջ հետ,— շարունակեց Գանյան, իշխանից չկտրելով իր բորբոքված հայացքը։

― Ես չեմ կարող ամուսնանալ ոչ ոքի հետ, ես անառողջ եմ,— ասաց իշխանը։

— Իսկ Ոոգոժինը կամուսնանա՞ր։ Ի՞նչ եք կարծում։

— Ի՛նչ կա որ, ամուսնանալ, կարծում եմ, հենց վաղն էլ կարելի է. կամուսնանար, իսկ մի շաբաթ հետո, մեկ էլ տեսար, կմորթեր նրան։

Իշխանի այդ խոսքի վրա Գանյան հանկարծ այնպես ցնցվեց, որ իշխանը համարյա ճչաց.

— Ձեզ ի՞նչ պատահեց,— ասաց նա, բռնելով Գանյայի ձեռքը։

— Զերդ պայծառափայլություն։ Նորին գերազանցությունը խնդրում է ձեզ շնորհ բերել նորին գերազանցության տիկնոջ մոտ,— ազդարարեց սպասավորը, հայտնվելով դռան մեջ։ Իշխանը սպասավորի հետևից դուրս եկավ։

IV

Եպանչինի երեք աղջիկն էլ առողջ, ծաղկափթիթ, բարձրահասակ օրիորդներ էին, զարմանալի ուսերով, փարթամ կրծքով, գրեթե տղամարդու ձեռքերի պես ուժեղ ձեռքերով, և իհարկե, իրենց ուժի ու առողջության հետևանքով, սիրում էին երբեմն լավ ուտել, որը բնավ չէին էլ ուզում թաքցնել։ Նրանց մայրիկը՝ տիկին Լիզավետա Պրոկոֆևնան, երբեմն խեթ էր նայում նրանց անսքող ախորժակին, բայց քանի, որ նրա որոշ կարծիքներ, չնայած արտաքին ողջ հարգալիրությանը, որով ընդունում էին աղջիկները, ըստ էության վաղուց արդեն կորցրել էին նախնական և անվիճելի հեղինակությունր նրանց աչքին, և նույնիսկ այն աստիճան, որ բոլոր երեք աղջիկների ստեղծված համերաշխ կոնկլավը շատ հաճախ սկսել էր գերակշռել, ուստի գեներալի կինն էլ, սեփական արժանապատվությունը բարձր պահելու համար, ավելի հարմար համարեց չվիճել ու զիջել։ Ճիշտ է, բնավորությունը շատ հաճախ չէր լսում և չէր ենթարկվում խոհեմության վճիռներին․ Լիզավետա Պրոկոֆևնան տարեցտարի դառնում էր ավելի քմահաճ ու անհամբեր. դարձել էր նույնիսկ մի քիչ տարօրինակ, բայց քանի որ նրա ձեռքի տակ, համենայն դեպս, մնում էր չափազանց հնազանդ և վարժեցրած ամուսինը, ապա ավելորդն ու կուտակվածը սովորաբար թափվում էր նրա գլխին, և ապա ընտանիքում նորից վերականգնվում էր ներդաշնակությունը և ամեն ինչ ընթանում էր ավելի քան լավ։

Ասենք, գեներալի տիկինն էլ ախորժակը չէր կորցնում, և սովորաբար, ժամը մեկի կեսին աղջիկների հետ մասնակցում էր առատ նախաճաշին, որ համարյա թե ճաշի էր նմանվում։ Օրիորդները մեկական գավաթ սուրճ խմում էին դեռ ավելի վաղ, ուղիղ ժամը տասին, անկողնում, արթնանալու պահին։ Նրանք մեկընդմիշտ սիրել ու այդ կարգն էին հաստատել։ Իսկ ժամը մեկի կեսին սեղան էր բացվում մայրիկի սենյակների մոտի փոքրիկ սեղանատանը, և այդ ընտանեկան ու մտերմիկ նախաճաշին երբեմն հայտնվում էր նաև գեներալն ինքը, եթե ժամանակը ներում էր. բացի թեյից, սուրճից, պանրից, մեղրից, կարագից, տիկնոջ սիրած հատուկ յուղաբլիթից, կոտլետից և այլ բաներից, մատուցվում էր նաև թանձր, տաք մսաջուր։ Այն առավոտ, երբ սկսվեց մեր պատմությունը, ամբողջ ընտանիքը հավաքվել էր սեղանատանը, սպասելով գեներալին, որը խոստացել էր գալ մեկի կեսին։ Եթե նա գեթ մի րոպե ուշանար, նրա հետևից անմիջապես մարդ կուղարկեին. բայց նա ներկայացավ ճշտապահորեն. մոտենալով կնոջը նրան ողջունելու և ձեռքը համբուրելու, այս անգամ գեներալը նրա դեմքին նկատեց ինչ֊որ չափազանց առանձկահատուկ մի բան։ Ու թեև նա դեռ նախորդ օրը նախազգում էր, որ այսօր հենց այդպես էլ լինելու է մի «անեկդոտի» կապակցությամբ (ինչպես ինքն էր արտահայտվում ըստ իր սովորության) և, երեկ արդեն քնելիս, դրա համար անհանգստանում էր, բայց և այնպես հիմա նորից երկչոտեց. աղջիկները մոտեցան նրա հետ համբուրվելու, սրանք թեև չէին բարկանում հոր վրա, բայց և այնպես այստեղ էլ կարծես ինչ֊որ առանձնահատուկ բան կար։ Ճիշտ է, որոշ հանգամանքների պատճառով, գեներալը ավելորդ կասկածամիտ էր դարձել, բայց քանի որ նա փորձառու և ճարպիկ հայր և ամուսին էր, ապա իսկույն իր միջոցները ձեռք առավ։

Թերևս այնքան էլ չենք վնասի մեր պատմության ցայտունությանը, եթե այստեղ կանգ առնենք և դիմենք մի քանի պարզաբանումների օգնությանը, որպեսզի ուղղակի և ճշգրիտ նկարագրենք այն հարաբերություններն ու հանգամանքները, որոնցում գտնում ենք գեներալ Եպանչինի ընտանիքը մեր պատմության սկզբին։ Մենք նոր արդեն ասացինք, որ գեներալը թեև այնքան էլ կրթված մարդ չէր, այլ ընդհակառակը, ինչպես ինքն էր իր մասին արտահայտվում, «ինքնուս մարդ էր», բայց վարձված ամուսին և ճարպիկ հայր էր։ Ի միջի այլոց, նա սիստեմ էր ընդունել աղջիկներին չշտապեցնել ամուսնանալու, այսինքն՝ «հոգիներին չչոքել» և չափից ավելի չանհանգստացնել նրանց երջանկության համար իր ծնողական սիրո տանջանքներով, ինչպես ակամա և բնականորեն շատ հաճախ տեղի է ունենում նույնիսկ ամենախելացի ընտանիքներում, որտեղ կուտակվում են հասունացած աղջիկներ։ Նա նույնիսկ հասել էր այն բանին, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնային էլ հակել էր իր սիստեմին, թեև դա առհասարակ դժվար բան էր, նրա համար դժվար, որ նաև անբնական էր, բայց գեներալի փաստարկումները չափազանց նշանակալից էին, հիմնվում էին շոշափելի փաստերի վրա։ Եվ ամբողջովին իրենց կամքին և իրենց վճիռներին թողնված հարսնացուներն էլ, չէ՞ որ, բնականաբար, ստիպված կլինեն վերջ ի վերջո խելքի գալ, և այն ժամանակ գործը կթեժանա, որովհետև գործի կանցնեն սիրով, քմահաճույքներն ու ավելորդ բծախնդրությունը մի կողմ թողած, ծնողներին կմնար միայն ավելի արթուն և որքան կարելի է աննկատելի հետևել, որպեսզի տեղի չունենա որևէ տարօրինակ ընտրություն կամ անբնական շեղում, և ապա, հարմար րոպեն որսալով, միանգամից բոլոր ուժերով օգնել և ամբողջ ազդեցությամբ ուղղություն տալ գործին։ Վերջապես, հենց լոկ այն, որ, օրինակ, տարեցտարի նրանց կարողությունն ու հասարակական դիրքն աճում էր երկրաչափական պրոգրեսիայով. հետևաբար, որքան ավելի էր անցնում ժամանակը, այնքան ավելի էին շահում աղջիկները, նույնիսկ որպես հարսնացուներ։ Բայց այդ բոլոր անհերքելի փաստերի կողքին հայտնվեց ևս մի փաստ. հանկարծ և համարյա բոլորովին անսպասելի (ինչպես որ միշտ լինում է դա) բոլորեց ու անցավ ավագ աղջկա Ալեքսանդրայի քսանհինգ տարին։ Գրեթե հենց այդ նույն ժամանակ Աֆանասի Իվանովիչ Տոցկին, բարձրաշխարհիկ մի մարդ, բարձր կապերի ու արտակարգ հարստության տեր, նորից դրսևորեց ամուսնանալու իր վաղեմի ցանկությունը։ Դա հիսունհինգին մոտ մի մարդ էր, նրբակիրթ բնավորությամբ և արտասովոր նուրբ ճաշակով։ Նա ուզում էր հաչող ամուսնանալ, նա գեղեցկության արտակարգ գնահատող էր։ Քանի որ մի որոշ ժամանակից ի վեր գեներալ Եպանչինի հետ արտասովոր մտերմություն էր հաստատել, որն առանձնապես ուժեղացել էր մի քանի ֆինանսական ձեռնարկներում ունեցած փոխադարձ մասնակցության շնորհիվ, ուստի հայտնել էր գեներալին, այսպես ասած, ընկերական խորհուրդ և ղեկավարություն խնդրելով՝ արդյոք հնարավո՞ր է, թե ոչ իր ամուսնության մտադրությունը նրա աղջիկներից մեկի հետ։ Գեներալ Եպանչինի ընտանեկան կյանքի խաղաղ և հրաշալի ընթացքի մեջ հասունանում էր ակնհայտ հեղաշրջում։

Ընտանիքում անվիճելի գեղեցկուհին, ինչպես արդեն ասվել է, կրտսերն էր՝ Ագլայան։ Բայց նույնիսկ Տոցկին ինքը, արտակարգ եսասեր մի մարդ, հասկացավ, որ ինքն այդտեղ չպետք է որոնի իր բախտը, և որ Ագլայան նրա համար չի նախանշված։ Միգուցե քույրերի փոքր-ինչ կույր սերը և չափից դուրս ջերմ բարեկամությունը չափազանցնում էին գործը, բայց իրենց մեջ ամենայն անկեղծությամբ որոշել էին, որ Ագլայայի ճակատագիրը պետք է լինի ոչ թե ուղղակի ճակատագիր, այլ երկրային դրախտի հնարավոր իդեալ։ Ագլայայի ապագա ամուսինը պետք է լիներ բոլոր կատարելությունների ու հաջողությունների տերը, չխոսելով արդեն հարըստության մասին։ Քույրերը նույնիսկ իրենց մեջ որոշել էին, և մի տեսակ՝ առանց հատուկ ավելորդ խոսքերի, որ եթե պետք լինի, իրենք զոհաբերություն անեն Ագլայայի օգտին. Ագլայայի համար նախատեսված էր մի հսկայական և արտասովոր օժիտ։ Ծնողները գիտեին երկու ավագ քույրերի համաձայնության մասին, ուստի երբ Տոցկին խորհուրդ խնդրեց, նրանք գրեթե նույնիսկ կասկած չունեին, որ ավագ քույրերից մեկը հավանաբար չի մերժի պսակել իրենց ցանկությունները, մանավանդ որ Աֆանասի Իվանովիչը չէր կարող դժվարանալ օժիտի հարցում։ Իսկ Տոցկու առաջարկը գեներալն ինքը, իրեն հատուկ կյանքի իմացությամբ, անմիջապես գնահատեց շատ բարձր։ Քանի որ Տոցկին ինքն էլ, որոշ հատուկ հանգամանքների պատճառով, իր քայլերում առայժմ չափազանց մեծ զգուշություն էր պահպանում և դեռ միայն շոշափում էր գործը, ապա ծնողներն էլ աղջիկներին այդ գործը ներկայացրին միայն որպես ամենահեռավոր ենթադրություն։ Ի պատասխան դրա, ծնողները նրանցից ստացել էին, նույնպես թեև ոչ բոլորովին որոշակի, բայց համենայն դեպս հանգստացուցիչ հայտարարություն, որ ավագը՝ Ալեքսանդրան, թերևս չմերժի․ նա թեև հաստատուն բնավորության տեր, բայց բարի, խելամիտ և չափազանց վարվեցող էր. կարող էր Տոցկուն մարդու գնալ նույնիսկ սիրով, և եթե խոսք տար, ապա ազնվությամբ կկատարեր իր խոսքը։ Արտաքին փայլը նա չէր սիրում, ոչ միայն չէր սպառնում գլխացավանք պատճառել ու կտրուկ հեղաշրջում առաջացնել, այլ նույնիսկ կարող էր քաղցրացնել և հանդարտեցնել կյանքը։ Նա շատ գեղեցիկ էր, թեև ոչ այնքան էֆեկտավոր։ Ավելի լավ ի՜նչ կարող էր լինել Տոցկու համար։

Եվ, սակայն, գործը շարունակում էր ընթանալ դեռ խարխափումով։ Փոխադարձաբար ու բարեկամաբար, Տոցկու և գեներալի միջև համաձայնություն էր կայացած առժամանակ խուսափել ամեն մի ձևական և անդառնալի քայլից։ Նույնիսկ ծնողները դեռ չէին սկսում աղջիկների հետ խոսել բոլորովին բացահայտ, կարծես նույնիսկ աններդաշնակություն էր սկսվում. գեներալի տիկինը, ընտանիքի մայրը, չգիտես ինչու, դժգոհ էր դառնում, իսկ դա շատ կարևոր էր։ Այստեղ ամեն ինչին խանգարող մի հանգամանք կար, մի դժվարին ու անհանգստացուցիչ դեպք, որի պատճառով ամբողջ գործը կարող էր անդառնալիորեն խափանվել։

Այդ դժվարին և գլխացավանք պատճառող «դեպքը» (ինչպես Տոցկին ինքն էր արտահայտվում) սկսվել էր դեռ շատ վաղուց, մոտ մի տասնութ տարի առաջ։ Կենտրոնական նահանգներից մեկում, Աֆանասի Իվանովիչի ամենահարուստ կալվածքներից մեկի կողքին թշվառ կացության մեջ ապրում էր մի մանր և շատ աղքատ կալվածատեր։ Նա հայտնի էր իր անընդհատ և անեկդոտային անհաջողություններով. մի պաշտոնաթող սպա ազնվական լավ տոհմից սերած, և այդ տեսակետից նույնիսկ ավելի լավ, քան Տոցկին, ոմն Ֆիլիպ Ալեքսանդրովիչ Բարաշկով։ Ամբողջովին պարտքերի մեջ թաղվելով և ունեցածը գրավ դնելով, նա արդեն կարողացել էր, վերջապես, տաժանելի, գրեթե գեղջկական աշխատանքի շնորհիվ իր փոքրիկ տնտեսությունը մի կերպ բավարար սարքել։ Նվազագույն հաջողության դեպքում նա քաջալերվում էր։ Քաջալերված ու պայծառ հույսերով նա մի քանի օրով մեկնեց իր գավառական քաղաքը, որպեսզի տեսնվի և, եթե հնարավոր եղավ, վերջնականապես համաձայնության գա իր մի՝ ամենագլխավոր, պարտատիրոջ հետ։ Քաղաք գալու երրորդ օրը նրա գյուղակից ձի հեծած հայտնվեց նրա տանուտերը, այրված այտով ու խանձված մորուքով, և ազդարարեց նրան, որ «կալվածքը այրվել է» երեկ, ուղիղ կեսօրին, ըստ որում «բարեհաճեց այրվել նաև տիկինը, իսկ մանկիկները ողջ մնացին»։

Նույնիսկ «ճակատագրի հարվածներից նախշված» Բարաշկովը չկարողացավ դիմանալ այդ սյուրպրիզին. նա խելագարվեց և մի ամիս հետո մեռավ տենդի մեջ։ Այրված կալվածքը, ցիրուցան եղած գեղջուկներով հանդերձ ծախեցին պարտքերի դիմաց. իսկ երկու փոքրիկ աղջիկների՝ Բարաշկովի վեց և ութ տարեկան երեխաների, խնամքն ու դաստիարակությունը մեծահոգաբար իր վրա վերցրեց Աֆանասի Իվանովիչ Տոցկին։ Նրանք սկսեցին դաստիարակվել Աֆանասի Իվանովիչի կառավարչի՝ մի պաշտոնաթող և բազմանդամ ընտանիքի տեր աստիճանավորի, ընդսմին գերմանացու, երեխաների հետ։ Շուտով մնաց միայն մի աղջիկը, Նաստասյան, փոքրը մեռավ կապույտ հազից, իսկ Տոցկին շատով բոլորովին մոռացավ նրանց երկուսին էլ, ապրելով արտասահմանում։ Մոտ հինգ տարի անց, մի անգամ, այդ կողմերով անցնելիս մտածեց մտնել իր կալվածքը և հանկարծ իր գյուղական տանը, իր գերմանացու ընտանիքում նկատեց մի սքանչելի երեխա, աշխույժ, անուշիկ, խելացի և արտասովոր գեղեցկություն խոստացող մոտ տասներկու տարեկան մի աղջիկ․ այդ տեսակետից Աֆանասի Իվանովիչը անսխալ գիտակ էր։ Այդ անգամ նա կալվածքում մնաց ընդամենը մի քանի օր, բայց հասցրեց կարգագրություն անել. աղջկա դաստիարակության մեջ զգալի փոփոխություն տեղի ունեցավ. հրավիրվեց մի հարգարժան ու տարեց դաստիարակչուհի, աղջիկների ընտիր դաստիարակության մեջ փորձված, կրթված մի շվեյցարուհի, որը բացի ֆրանսերենից, ավանդում էր նաև զանազան գիտություններ։ Նա բնակություն հաստատեց գյուղական տանը և փոքրիկ Նաստասիայի դաստիարակությունը արտակարգ չափեր ընդունեց։ Ուղիղ երեք տարի անց ավարտվեց այդ դաստիարակությունը. դաստիարակչուհին մեկնեց, իսկ Նաստյայի հետևից եկավ մի տիկին, նույնպես ինչ֊որ կալվածատիրուհի և նույնպես իր կալվածքով Տոցկու հարևանուհին, բայց արդեն մի այլ, հեռավոր նահանգում, և Նաստյային վերցրեց իր հետ, համաձայն Աֆանասի Իվանովիչի հրահանգի և լիազորության։ Այդ ոչ մեծ կալվածքում կար թեև ոչ մեծ, բայց նոր կառուցած փայտաշեն տուն, դա կահավորված էր առանձնահատուկ նրբաճաշակ, և գյուղակն էլ, կարծես դիտավորյալ, կոչվում էր Օտրադնոյե։ Կալվածատիրուհին Նաստյային բերեց ուղիղ այդ խաղաղ տնակը, և քանի որ նա ինքը, անզավակ այրի, ապրում էր այդտեղից ընդամենը մի վերստ հեռու, ապա ինքն էլ բնակություն հաստատեց Նաստյայի հետ։ Նաստյայի կողքին հայտնվեց պառավ մառանապետուհին և մի ջահել փորձված աղախին։ Տանը գտնվեցին երաժշտական գործիքներ, աղջկական նուրբ-ընտիր գրադարան. պատկերներ, էստամպներ, մատիտներ, վրձիններ, ներկեր, մի զարմանալի լևրետկա, իսկ երկու շաբաթ հետո շնորհ բերեց նաև ինքը՝ Աֆանասի Իվանովիչը... այն ժամանակվանից նա առանձնապես սիրեց իր այդ տափաստանային խուլ գյուղակը, ամեն ամառ գալիս էր, հյուր էր մնում երկու, նույնիսկ երեք ամիս, և այդպես անցավ բավական երկար ժամանակ, մոտ չորս տարի, հանդարտ ու երջանիկ, ճաշակով ու նրբագեղ։

Այնպես պատահեց, որ մի անգամ ձմռան սկզբին Աֆանասի Իվանովիչի՝ Օտրադնոյե կատարած այցելությունից մի չորս ամիս անց, ուր այս անգամ նա եկել էր ընդամենը երկու շաբաթով միայն, լուր տարածվեց, կամ ավելի լավ է ասել՝ մի անգամ Նաստասյա Ֆիլիպովնային լուր հասավ, որ Աֆանասի Իվանովիչը Պետերբուրգում ամուսնանում է մի գեղեցկուհու, մի հարուստ ու տոհմիկ անձնավորության հետ․ մի խոսքով հուսալի ու փայլուն ընտրություն է կատարում։ Այդ լուրը հետո ոչ բոլոր մանրամասնություններով ճիշտ դուրս եկավ. հարսանիքն այն ժամանակ էլ դեռ միայն նախագծվում էր և դեռևս շատ անորոշ էր, բայց համենայն դեպս Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ճակատագրի մեջ այդ ժամանակվանից տեղի ունեցավ արտակարգ հեղաշրջում։ Նա հանկարծ ցուցաբերեց արտասովոր վճռականություն և դրսևորեց ամենաանսպասելի բնավորություն։ Առանց երկար մտածելու, նա թողեց իր գյուղական տնակը և հանկարծ հայտնվեց Պետերբուրգում, ուղղակի Տոցկու մոտ, մեն-մենակ։ Սա զարմացավ, սկսեց խոսել, բայց հանկարծ, գրեթե առաջին իսկ բառից պարզվեց, որ բոլորովին պետք էր փոխել ոճը, ձայնի դիապազոնը, հաճելի և նրբակիրթ խոսակցությունների առաջվա թեմաները, որոնք մինչև այժմ գործածվում էին այնպիսի հաջողությամբ, տրամաբանությունը, ամեն, ամեն, ամեն ինչ։ Տոցկու առաջ նստած էր միանգամայն մի այլ կին, որը բոլորովին նման չէր նրան, որին նա ճանաչում էր մինչև այժմ և որին ընդամենը հուլիս ամսին թողել էր Օտրադնոյե գյուղակում։

Նախ և առաջ պարզվեց, որ այդ նոր կինը չափազանց շատ բան գիտեր ու հասկանում էր այնքան շատ, որ զարմանալ կարելի էր, թե նա որտեղի՞ց կարող էր ձեռք բերել այդպիսի տեղեկություններ, իր մեջ մշակել այդպիսի ճշգրիտ հասկացողություններ։ (Մի՞թե իր օրիորդական գրադարանից)։ Դեռ ավելին, նա նույնիսկ իրավաբանորեն չափազանց շատ բան էր հասկանում և դրականորեն գիտեր եթե ոչ բարձր հասարակությունը, ապա համենայն դեպս այն, թե ինչպես են որոշ գործեր ընթանում հասարակության մեջ, երկրորդ դա բոլորովին այն բնավորությունը չէր, ինչպես առաջ, այսինքն՝ ոչ թե ինչ֊որ երկչոտ, պանսիոնավարի անորոշ, երբեմն իր յուրօրինակ աշխուժությամբ ու միամտությամբ շատ հմայիչ, երբեմն թախծոտ ու մտախոհ, զարմացած, անվստահ, լացող ու անհանգիստ մի էակ։

Ոչ. այստեղ նրա առաջ քրքջում ու ամենաթունալի սարկազմներով նրան խայթում էր մի արտասովոր ու անսպասելի էակ, որը նրան ուղղակի հայանում էր, որ ինքը երբեք իր սրտում դեպի նա ոչինչ չի ունեցել բացի ամենախոր արհամարհանքից, սրտախառնուքի հասնող արհամարհանքից, որը վրա է հասել առաջին զարմանքից անմիջապես հետո։ Այդ նոր կինը հայտարարեց, որ իր համար բառիս բուն իմաստով միևնույն կլինի, եթե Տոցկին հենց հիմա և ում հետ ուզի՝ ամուսնանա, բայց, որ ինքը եկել է թույլ չտալու նրան այդ ամուսնությունը և թույլ չի տա չարությունից մղված, լոկ այն պատճառով, որ ինքը այդպես է ուզում, և որ, հետևաբար, այդպես էլ պետք է լինի՝ «դե, թեկուզ նրա համար, որ մի կուշտ ծիծաղեմ քեզ վրա, որովհետև հիմա ես էլ, վերջապես, ուզում եմ ծիծաղել»։

Համենայն դեպս այդպես էր արտահայտվում նա. թերևս նա չարտահայտեց այն ամենը, ինչ կար մտքում։ Բայց մինչ նոր Նաստասյա Ֆիլիպովնան քրքջում էր և շարադրում այդ ամենը, Աֆանասի Իվանովիչն իր համար մտմտում էր այդ գործը և, ըստ հնարավորին, կարգի էր բերում իր փոքր-ինչ ցաք ու ցրիվ մտքերը։ Այդ մտմտուքը քիչ ժամանակ չտևեց. նա խորամուխ էր լինում, վերջնական վճիռ էր կայացնում գրեթե երկու շաբաթ, բայց երկու շաբաթ հետո նրա վճիռն ընդունված էր։ Բանն այն է, որ այդ ժամանակ Աֆանասի Իվանովիչի տարիքն արդեն հիսունին մոտ էր և նա վերին աստիճանի պատկառելի ու հաստատուն դիրքի մարդ էր։ Նա արդեն շատ վաղուց հաստատվել էր բարձր հասարակության մեջ ամենաամուր հիմքերի վրա։ Իրեն, իր անդորրն ու բարեհարմարությունը սիրում ու գնահատում էր աշխարհում ամենից ավելի, ինչպես և հարկ էր վերին աստիճանի կանոնավոր մարդուն։ Ոչ մի նվազագույն խախտում, ոչ մի նվազագույն տատանում չէր կարող թույլ տրվել այն կարգ ու կանոնի մեջ, որը հաստատվել էր ամբողջ կյանքով և այդպիսի սքանչելի ձև ընդունել։ Մյուս կողմից, փորձառությունն ու իրերի նկատմամբ խոր հայացքը շատ շուտով և զարմանալի ճիշտ թելադրեցին Տոցկուն, որ նա հիմա գործ ունի բոլորովին արտակարգ էակի հետ, որ դա հենց այնպիսի էակ է, որը ոչ միայն սպառնում է, այլև անպայման կանի, և գլխավորը, վճռականապես ոչ մի բանի առաջ կանգ չի առնի, առավել ես, որ վճռականապես ոչ մի բան թանկ չի գնահատում հասարակության մեջ, այնպես որ նրան նույնիսկ գայթակղեցնելն անհնար է։ Ըստ երևույթին այստեղ մի ուրիշ բան կար, ենթադրվում էր ինչ֊որ հոգեկան ու զգացմունքային խառնուչք, ինչ֊որ վիպական զայրույթի նման մի բան՝ աստված գիտի ում վրա և ինչի համար, չափից բոլորովին դուրս թռած անկշտում արհամարհանքի ինչ֊որ զգացմունք, մի խոսքով, ինչ֊որ վերին աստիճանի ծիծաղելի և կարգին հասարակության մեջ անթույլատրելի մի բան, որին հանդիպելն ամեն մի կարգին մարդու համար իսկական աստծու պատիժ է։ Հասկանալի է, Տոցկու հարստությամբ ու կապերով կարելի էր անմիջապես մի որևէ փոքրիկ ու միանգամայն անմեղ չարագործություն անել տհաճությունից ազատվելու համար։ Մյուս կողմից, ակներև էր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինքն էլ, ասենք, օրինակ, թեկուզ իրավաբանական իմաստով ի վիճակի չէր գրեթե ոչ մի վնասակար բան անելու, նույնիսկ նշանակալից սկանդալ էլ չէր կարող անել, որովհետև միշտ այնքան հեշտ կարելի էր նրան սահմանափակել։ Բայց այդ բոլորը այն դեպքում միայն, եթե Նաստասյա Ֆիլիպովնան որոշեր գործել, ինչպես բոլորը, և ինչպես առհասարակ նման դեպքերում գործում են, այսինքն՝ առանց խիստ արտառոց ձևով չափից դուրս թռչելու։ Բայց հենց այստեղ էր, որ Տոցկուն պետք եկավ իր ճիշտ հայացքը, նա կարողացավ կռահել, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինքն էլ շատ լավ հասկանում է, թե որքան անվնաս է ինքը իրավաբանական իմաստով, բայց որ բոլորովին այլ բան կա նրա մտքում և... փայլատակող աչքերում։ Ոչ մի բան թանկ չգնահատելով, իսկ ամենից առավել իրեն (պետք էր շատ խելք և խորաթափանցություն ունենալ այդ րոպեին գլխի ընկնելու համար, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան վաղուց արդեն դադարել էր ինքն իրեն թանկ գնահատելուց և որպեսզի Տոցկին, այդ սկեպտիկն ու բարձրաշխարհիկ ցինիկը, հավատար այդ զգացմունքի լրջությանը), Նաստասյա Ֆիլիպովնան ի վիճակի էր կործանելու իրեն՝ անվերադարձ ու այլանդակ ձևով, Սիբիրով ու տաժանակրությամբ, միայն թե ծաղրեր այն մարդուն, որի նկատմամբ նա այդպիսի անմարդկային նողկանք էր զգում։ Աֆանասի Իվանովիչը երբեք չէր թաքցնում, որ մի քիչ վախկոտ էր կամ, ավելի լավ է ասել, վերին աստիճանի պահպանողական։ Եթե նա գիտենար, օրինակ, որ իրեն կսպանեն պսակադրության ժամանակ կամ դրա նման մի բան կպատահի, որևէ արտասովոր անվայելուչ, ծիծաղելի և հասարակության մեջ չընդունված բան, ապա նա, իհարկե, կվախենար, բայց ընդսմին ոչ այնքան նրանից, որ իրեն կսպանեն ու արյունալի վերք կհասցնեն կամ հրապարակորեն կթքեն երեսին և այլն, և այլն, այլ նրանից, որ դա նրա հետ կկատարվեր այդպիսի անբնական ու տհաճ ձևով։ Բայց չէ՞ որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան հենց այդ էր նախատեսում, թեպետև դեռ լռում էր այդ մասին. Տոցկին գիտեր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան վերին աստիճանի հասկանում էր նրան և ուսումնասիրել էր, և հետևաբար գիտեր, թե ինչով հարվածի նրան։ Իսկ քանի որ հարսանիքը իրոք դեռ միայն մտադրություն էր, ապա Աֆանասի Իվանովիչը հնազանդվեց և զիջեց Նաստասյա Ֆիլիպովնային։

Նրա որոշմանն օգնեց մի հանգամանք ևս. դժվար էր պատկերացնել, թե այդ նոր Նաստասյա Ֆիլիպովնան դեմքով որ աստիճանի նման չէր նախկինին։ Առաջ նա լոկ շատ սիրունիկ աղջնակ էր, իսկ հիմա... Տոցկին երկար ժամանակ չէր կարողանում ներել իրեն, որ չորս տարի նայում էր ու ինչպես հարկն է չէր տեսել։ Ճիշտ է, մեծ նշանակություն ունի և այն, երբ երկուստեք, ներքնապես ու անակնկալ, հեղաշրջում է կատարվում։ Ասենք, նա մտաբերում էր առաջ էլ ակնթարթներ, երբ երբեմն տարօրինակ մտքեր էին անցնում նրա գլխով, երբ նայում էր, օրինակ, այդ աչքերին, կարծես թե նրանց մեջ նախազգացվում էր ինչ-որ խորունկ ու խորհրդավոր խավար։ Այդ հայացքն այնպես էր նայում, կարծես թե հանելուկ էր առաջադրում։ Վերջին երկու տարին նա հաճախ էր զարմանում Նաստասյա Ֆիլիպովնայի դեմքի գույնի փոփոխությանը. նա սարսափելի գունատվում էր և, տարօրինակ բան, նույնիսկ գեղեցկանում էր դրանից։ Տոցկին, որն ինչպես և իրենց կյանքում շատ թրև եկած բոլոր ջենտլմենները, սկզբում արհամարհանքով էր նայում, թե որքան էժան նրա ձեռքն ընկավ այդ չապրած հոգին, վերջին ժամանակներս մի քիչ սկսեց կասկածել իր հայացքին։ Բոլոր դեպքերում, դեռ անցյալ գարնանը նա որոշել էր շուտով շատ լավ և մեծ գույքով ամուսնացնել Նաստասյա Ֆիլիպովնային մի ուրիշ նահանգում ծառայող որևէ խելամիտ և օրինավոր պարոնի հետ։ (Օ, ի՜նչ սարսափելի և ինչպե՜ս չար ծիծաղում էր հիմա Նաստասյա Ֆիլիպովնան դրա վրա)։ Բայց հիմա Աֆանասի Իվանովիչը նորությամբ հրապուրված, նույնիսկ մտածեց, որ կարող էր նորից շահագործել այդ կնոջը։ Նա որոշեց Նաստասյա Ֆիլիպովնային տեղավորել Պետերբուրգում և շրջապատել շքեղ բարեհարմարությամբ։ Կամ մեկը, կամ մյուսը, Նաստասյա Ֆիլիպովնայով նույնիսկ կարելի էր պարծենալ, նույնիսկ մի քիչ սնափառություն անել որոշ շրջանակում։ Պետք է ասել, որ Աֆանասի Իվանիչը շատ թանկ էր գնահատում իր այդ կարգի փառքը։

Արդեն անցել էր պետերբուրգյան կյանքի հինգ տարի, և, հասկանալի է, այդ ժամանակամիջոցում շատ բան էր որոշակի դարձել․ Աֆանասի Իվանովիչի դրությունն անմխիթարական էր. ամենից վատն այն էր, որ մի անգամ վախենալով, հետո արդեն ոչ մի կերպ չէր կարող հանգստանալ։ Նա վախենում էր — և նույնիսկ ինքն էլ չգիտեր, թե ինչից,— ուղղակի վախենում էր Նաստասյա Ֆիլիպովնայից։ Մի որոշ ժամանակ, առաջին երկու տարին, նա սկսեց կասկածել, թե Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինքն է ուզում նրա հետ ամուսնանալ, բայց լռում է անսովոր սնափառությունից և համառորեն սպասում է նրա առաջարկին։ Այդպիսի հավակնությունը տարօրինակ կլիներ. Աֆանասի Իվանովիչը խոժոռվում և ծանր մտածմունքների մեջ էր ընկնում։ Մեծ և (այդպես է մարդկային սիրտը) փոքր֊ինչ տհաճ զարմանքով, նա հանկարծ մի առիթով համոզվեց, որ եթե ինքը նույնիսկ առաջարկություն աներ, ապա այդ առաջարկը չէին ընդունի։ Երկար ժամանակ նա այդ չէր հասկանում։ Նրան հնարավոր թվաց միայն մի բացատրություն, որ «վիրավորված և ֆանտաստիկ կնոջ» հպարտությունը արդեն այնպիսի մոլեգնության է հասնում, որ նրան ավելի հաճելի է մի անգամ ցույց տալ իր արհամարհանքը մերժումով, քան մեկընդմիշտ որոշակի դարձնել իր վիճակը և անհասանելի փառքի տիրանալ։ Ամենավատն այն էր, որ գերազանցությունը շատ մեծ չափով Նաստասյա Ֆիլիպովնայի կողմն էր։ Շահը, նույնիսկ շատ մեծ շահը, նույնպես չէր գայթակղեցնում նրան և թեպետ ընդունեց իրեն առաջարկված բարեհարմարությունը, բայց ապրում էր շատ համեստ և այդ հինգ տարվա ընթացքում ոչինչ չկուտակեց։ Աֆանասի Իվանովիչը ռիսկ արեց դիմելու շատ խորամանկ միջոցի, որպեսզի փշրի իր կապանքները, աննկատելի ու վարպետորեն նա սկսեց գայթակղեցնել Նաստասյա Ֆիլիպովնային ճարպիկ օգնության միջոցով, այլևայլ ամենաիդեալական գայթակղություններով, բայց մարմնացյալ իդեալները՝ իշխաններ, հուսարներ, դեսպանությունների քարտուղարներ, բանաստեղծներ, վիպասաններ, նույնիսկ սոցիալիստներ, ոչ մի բան Նաստասյա Ֆիլիպովնայի վրա ոչ մի տպավորություն չգործեց, կարծես նրա սրտի փոխարեն քար էր դրած, իսկ զգացմունքները չորացել, մեռել էին մեկընդմիշտ։ Նա մեծ մասամբ ապրում էր մեկուսացած, կարդում էր, նույնիսկ սովորում էր, սիրում էր երաժշտությունը. ծանոթություններ քիչ ուներ, նա շարունակ հարաբերություններ էր պահպանում ինչ֊որ խեղճ ու ծիծաղեքի չինովնիկների կանանց հետ, ճանաչում էր ինչ֊որ երկու դերասանուհու, ինչ֊որ պառավների, շատ էր սիրում մի հարգարժան ուսուցչի բազմանդամ ընտանիքը, և այդ ընտանիքում նրան էլ շատ էին սիրում և բավականությամբ ընդունում էին։ Բավական հաճախ նրա մոտ երեկոյան հավաքվում էին հինգ֊վեց հոգի ծանոթներ, ոչ ավելի։ Տոցկին գալիս էր շատ հաճախ և կանոնավոր։ Վերջերս ոչ առանց դժվարության Նաստասյա Ֆիլիպովնայի հետ ծանոթացել էր գեներալ Եպանչինը։ Միևնույն ժամանակ բոլորովին հեշտ և առանց որևէ ջանքի նրա հետ ծանոթացել էր նաև մի երիտասարդ չինովնիկ, Ֆերդիշչենկո ազգանունով, մի շատ անվայելուչ ու լկտի խեղկատակ, զվարթ մարդու հավակնությամբ ու խմող։ Ծանոթ էր մի երիտասարդ ու տարօրինակ մարդ, Պտիցին ազգանունով, համեստ, ճշտապահ ու օսլայած, որ ծագում էր աղքատ միջավայրից և դարձել էր վաշխառու։ Ծանոթացել էր, վերջապես, նաև Գավրիլա Արդալիոնովիչը․․․ վերջացավ նրանով, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին տարօրինակ համբավ հաստատվեց. նրա գեղեցկության մասին գիտեին բոլորը, բայց այդքան միայն, ոչ ոք չէր կարող ոչնչով պարծենալ, ոչ ոք չէր կարող ոչ մի բան պատմել։ Այդպիսի համբավը, նրա կրթությունը, նուրբ նիստուկացը, սրամտությունը, այս ամենը Աֆանասի Իվանովիչին վերջնականապես դրդեցին հաստատ կանգ առնել որոշ ծրագրի վրա։ Հենց այստեղ էլ սկսվում է այն պահը, որին այնքան գործոն ու արտակարգ մասնակցություն ունեցավ այս պատմության մեջ ինքը՝ գեներալ Եպանչինը։

Երբ Տոցկին այնպես սիրալիր դիմեց նրան, ընկերական խորհուրդ հարցնելով նրա աղջիկներից մեկի նկատմամբ, ապա հենց տեղնուտեղը, ամենաազնիվ ձևով լիակատար ու անկեղծ խոստովանություն արավ։ Նա հայտնեց, որ իր ազատությունն ստանալու համար վճռել է արդեն ոչ մի միջոցի առաջ կանգ չառնել, որ չէր հանգստանա, եթե նույնիսկ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինքը նրան հայտարարեր, թե այսուհետև նրան բոլորովին հանգիստ կթողնի, որ նրա համար միայն խոսքերը քիչ են, որ նրան հարկավոր են ամենալիակատար երաշխիքներ։ Պայմանավորվեցին և որոշեցին միասնաբար գործել։ Որոշել էին նախ և առաջ փորձել ամենամեղմ միջոցները և շոշափել, այսպես ասած, միայն «սրտի ազնիվ լարերը»։ Երկուսն էլ եկան Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ, և Տոցկին ուղղակի սկսեց նրանից, որ բացատրեց իր դրության անտանելի սարսափը. նա իրեն մեղադրեց ամեն ինչում. անկեղծորեն ասաց, որ չի կարող զղջալ իր առաջվա արարքի համար, որովհետև ինքն անուղղելի հեշտասեր է և անզոր է իշխելու իրեն, բայց որ հիմա ուզում է ամուսնանալ և որ այդ վերին աստիճանի վայելուչ և բարձրաշխարհիկ ամուսնության ողջ ճակատագիրը նրա ձեռքին է․ մի խոսքով, որ ինքը ամեն ինչ սպասում է նրա ազնիվ սրտից։ Ապա սկսեց խոսել գեներալ Եպանչինը որպես հայր և խոսում էր խելացի, տեղին, խուսափելով սրտառուչ խոսքերից, հիշատակեց միայն, որ լիովին ընդունում է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի իրավունքը՝ որոշելու Աֆանասի Իվանովիչի բախտը, ճարպկորեն ցուցամոլեց սեփական հլությամբ, ցույց տալով, որ իր աղջկա, գուցե նաև մյուս աղջիկների բախտը հիմա կախված է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի վճռից։ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի այն հարցին, թե՝ «իրենից ի՞նչ են ուզում»,— Տոցկին առաջվա պես, միանգամայն անսքող շիտակությամբ խոստովանեց նրան, որ ինքը այնքան վախեցած է դեռևս հինգ տարի առաջ, որ նույնիսկ հիմա չի կարող լիովին հանգստանալ, մինչև որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինքը չամուսնանա որևէ մեկի հետ։ Նա անմիջապես ավելացրեց, որ այդ խնդիրքը, իհարկե, անհեթեթություն կլիներ նրա կողմից, եթե ինքը դրա համար որոշ հիմքեր չունենար։ Նա շատ լավ նկատել և հաստատ իմացել է, որ ամենահարգարժան ընտանիքում ապրող շատ լավ ծագումով մի երիտասարդ, այսինքն՝ Գավրիլա Արդալիոնովիչ Իվոլգինը, որին Նաստասյա Ֆիլիպովնան ճանաչում և ընդունում է իր մոտ, արդեն վաղուց սիրում է նրան զգացմունքի ամբողջ ուժով և, իհարկե, կյանքի կեսը կտար նրա համակրանքը շահելու լոկ հույսի համար։ Այդ բանը խոստովանել է նրան՝ Աֆանասի Իվանովիչին Գավրիլա Արդալիոնովիչն ինքը, և արդեն վաղուց, մտերմաբար ու երիտասարդական անկեղծ սրտով, և որ այդ մասին արդեն վաղուց գիտի նաև երիտասարդին բարերարած Իվան Ֆյոդորովիչը։ Եվ վերջապես, եթե միայն նա, Աֆանասի Իվանովիչը, չի սխալվում, երիտասարդի սերը արդեն վաղուց հայտնի է իդեն՝ Նաստասյա Ֆիլիպովնային, և Տոցկուն նույնիսկ թվացել է, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ներողամտությամբ է նայում այդ սիրուն։ Իհարկե, այդ մասին խոսելը ամենից ավելի դժվար է Տոցկու համար։ Բայց եթե Նաստասյա Ֆիլիպովնան նրա՝ Տոցկու մեջ բացի եսասիրությունից ու սեփական վիճակը կարդավորելու ցանկությունից ուզենար տեսնել գեթ մի փոքր բարիքի ցանկություն նաև նրան՝ Նաստասյա Ֆիլիպովնային, ապա կհասկանար, որ Տոցկու համար վաղուց տարօրինակ և նույնիսկ ծանր է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի միայնությունը, որ այստեղ լոկ անորոշ խավար է տիրում, լիակատար անհավատություն կյանքի նորոգման նկատմամբ, որն այնպես հիանալի կարող էր հարություն առնել սիրո և ընտանիքի մեջ և այսպիսով նոր նպատակ ստանալ. որ այստեղ առկա է ընդունակությունների, թերևս փայլուն ընդունակությունների կործանում, կամավոր հիացում սեփական թախիծով, մի խոսքով, նույնիսկ որոշ ռոմանտիզմ, որ արժանի չէ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ոչ առողջ մտքին, ոչ ազնիվ սրտին։ Մի անգամ ևս կրկնելով, որ իր համար խոսելն ավելի դժվար է, քան մյուսների համար, նա եզրափակեց, որ չի կարող հրաժարվել այն հույսից, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան արհամարհանքով չի պատասխանի նրան, եթե նա իր անկեղծ ցանկությունը հայտնի Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ապագա վիճակն ապահովելու և նրան առաջարկի յոթանասունհինգ հազար ռուբլու գումար։ Նա պարզաբանելով ավելացրեց, որ միևնույն է, այդ գումարն արդեն իր կտակի մեջ նշանակված է նրան. մի խոսքով, որ սա բնավ էլ որևէ փոխհատուցում չէ․․․ և որ, վերջապես, ինչո՞ւ հնարավոր չհամարել և չներել գեթ որևէ բանով խիղճը թեթևացնելու նրա մարդկային ցանկությանը և այլն, և այլն, այն ամենը, ինչ ասվում է նման դեպքերում այդ թեմայի շուրջը։ Աֆանասի Իվանովիչը խոսում էր երկար ու պերճախոս, ավելացնելով, այսպես ասած, հարևանցի, մի շատ հետաքրքիր տեղեկություն, որ այդ յոթանասունհինգ հազարի մասին նա ծպտուն հանեց հիմա առաջին անգամ և որ դրա մասին չգիտեր նույնիսկ Իվան Ֆյոդորովիչն ինքը, որ ահա այստեղ նստած է. մի խոսքով ոչ ոք չգիտի։

Նաստասյա Ֆիլիպովնայի պատասխանը զարմացրեց երկու բարեկամներին։

Նրա մեջ ոչ միայն չէր նկատվում առաջվա ծաղրի, առաջվա թշնամանքի, առաջվա քրքիջի ամենաչնչին հետքն անգամ, որի լոկ հիշողությունից մինչև հիմա սարսուռ էր անցնում Տոցկու մարմնով, այլ, ընդհակառակը, Նաստասյա Ֆիլիպովնան կարծես ուրախացավ, որ վերջապես որևէ մեկի հետ կարող է անկեղծ ու բարեկամաբար խոսել։ Նա խոստովանեց, որ ինքն էլ վաղուց ուզում էր բարեկամական խորհուրդ հարցնել, որ խանգարում էր միայն հպարտությունը, բայց որ հիմա, երբ սառույցը կոտրված է, ոչինչ չէր կարող դրանից լավ լինել։ Սկզբում թախծոտ ժպիտով, ապա զվարթ ու աշխույժ ծիծաղելով, նա խոստովանեց, որ համենայն դեպս առաջվա փոթորիկը չէր կարող լինել, որ նա վաղուց արդեն մասամբ փոխել է իրերի նկատմամբ իր հայացքը, և որ թեպետ սրտով չի փոխվել, բայց և այնպես ստիպված է եղել շատ բան ընդունել որպես կատարված փաստ. արվածն արված է, անցածն անցած, այնպես որ նրա համար նույնիսկ տարօրինակ է, որ Աֆանասի Իվանովիչը դեռ շարունակում է այդպես վախեցած լինել։ Այստեղ նա դիմեց Իվան Ֆյոդորովիչին և ամենախոր հարգանքի արտահայտությամբ հայտնեց, որ ինքը վաղուց արդեն շատ բան է լսել նրա աղջիկների մասին, և վաղուց արդեն վարժվել է խորապես ու անկեղծորեն հարգել նրանց։ Լոկ այն միտքը, թե ինքը գեթ որևէ բանով կարող է օգտակար լինել նրանց, թվում է, իր համար երջանկություն և հպարտություն կլիներ։ Այդ ճիշտ է, որ իր համար հիմա շատ ծանր ու տխուր է, շատ տխուր. Աֆանասի Իվանովիչը կռահել է նրա երազանքները. նա կուզենար վերածնվել եթե ոչ սիրո, գոնե ընտանիքի միջոցով, գիտակցելով նրա նպատակը, բայց որ Գավրիլա Արդալիոնովիչի մասին գրեթե ոչինչ չի կարող ասել։ Կարծես ճիշտ է, որ նա սիրում է նրան, զգում է, որ ինքն էլ կկարողանա նրան սիրել, եթե կարողանար հավատալ կապվածության հաստատությանը. բայց նա, եթե անգամ անկեղծ է, շատ ջահել է․ այստեղ դժվար է որոշել։ Հրեն, ի դեպ, ամենից ավելի դուր է գալիս այն, որ նա աշխատում է, չարչարվում և մենակ սատար լինում ամբողջ ընտանիքին։ Նա լսել է, որ Եվոլգինը եռանդուն, հպարտ մարդ է, որ ուզում է կարիերա ստեղծել, ուզում է ճանապարհ հարթել։ Լսել է նաև, որ Նինա Ալեքսանդրովնա Եվոլգինան՝ Գավրիլա Արդալիոնովիչի մայրը, հիանալի և վերին աստիճանի հարգարժան կին է, որ նրա քույրը՝ Վարվառա Արդալիոնովնան, հրաշալի և եռանդուն աղջիկ է. նրա մասին շատ է լսել Պտիցինից։ Լսել է, որ նրանք արիաբար տանում են իրենց դժբախտությունները. ինքը շատ կուզենար ծանոթանալ նրանց հետ, բայց դեռ հարց է, նրանք իրեն սրտաբաց կընդունե՞ն իրենց ընտանիքը։ Առհասարակ նա հակառակ ոչինչ չի ասում այդ ամուսնության հնարավորությանը, բայց այդ մասին դեռ շատ պետք է մտածել։ Կուզենար, որ իրեն չշտապեցնեն։ Ինչ վերաբերում է յոթանասունհինգ հազարին, ապա իզուր էր Աֆանասի Իվանովիչն այդպես դժվարանում ասել դրա մասին։ Ինքն էլ հասկանում է դրամի արժեքը և, իհարկե, կվերցնի։ Նա շնորհակալ է Աֆանասի Իվանովիչին նրբանկատության համար, նրա համար, որ նույնիսկ գեներալին չի ասել այդ մասին, ուր մնաց Գավրիլա Արդալիոնովիչին, և սակայն, ինչո՞ւ նա էլ վաղօրոք չիմանա դրա մասին։ Մտնելով նրանց ընտանիքը, նա պատճառ չունի այդ փողից ամաչելու։ Բոլոր դեպքերում նա ոչ ոքից մտադիր չէ ոչ մի բանի համար ներողություն խնդրելու և ուզում է, որ այդ գիտենան։ Նա Գավրիլա Արդալիոնովիչին մարդու չի գնա մինչև չհամոզվի, որ ոչ նա, ոչ ընտանիքը որևէ թաքնված միտք չունեն իր վերաբերյալ։ Համենայն դեպս, ինքը ոչ մի բանում իրեն մեղավոր չի համարում, և ավելի լավ է, թող Գավրիլա Արդալիոնովիչն իմանա, թե ինչ հիմունքներով է ինքը այս հինգ տարին ապրել Պետերբուրգում, ինչ հարաբերությունների մեջ է Աֆանասի Իվանովիչի հետ և արդյոք շա՞տ փող է կուտակել։ Վերջապես եթե ինքը հիմա ընդունում է դրամագլուխը, ապա բոլորովին ոչ որպես վարձատրություն իր կուսական անարգանքի, որում ինքը մեղավոր չէ, այլ ուղղակի որպես հատուցում աղավաղված ճակատագրի համար։

Ի վերջո նա նույնիսկ այնպես բորբոքվեց ու գրգռվեց այդ բոլորը շարադրելիս (որը, ի դեպ, այնքան բնական էր), որ գեներալ Եպանչինը շատ գոհ էր և գործը ավարտված էր համարում, բայց մի անգամ արդեն վախեցած Տոցկին հիմա էլ լրիվ չհավատաց, և երկար ժամանակ վախենում էր, թե արդյոք այստեղ էլ ծաղիկների մեջ օձ չի՞ թաքնված։ Սակայն բանակցություններն սկսվեցին. այն կետը, որի վրա հիմնված էր երկու բարեկամների ամբողջ մանևրը, այն է՝ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի՝ Գանյայով հրապուրվելու հնարավորությունը, սկսեց սակավ առ սակավ պարզվել և արդարանալ, այնպես որ նույնիսկ Տոցկին սկսում էր երբեմն հավատալ հաջողության հնարավորությանը։ Այդ ընթացքում Նաստասյա Ֆիլիպովնան բացատրվեց Գանյայի հետ, խոսքեր շատ քիչ ասվեցին, կարծես Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ողջախոհությունը վիրավորվում էր դրանից։ Սակայն նա հնարավոր էր համարում և Գանյային թույլատրում էր սիրել, բայց հաստատապես հայտարարեց, որ ոչնչով չի ուզում իրեն նեղել. որ նա մինչև բուն հարսանիքը (եթե հարսանիքը լինի) «ոչ» ասելու իրավունք է վերապահում իրեն, թեկուզև ամենավերջին ժամին. ճիշտ նույնպիսի իրավունք է տալիս նաև Գանյային։ Շուտով Գանյան հաճկատար դեպքի շնորհիվ հաստատ իմացավ, որ իր ամբողջ ընտանիքի անբարյացակամությունը այդ ամուսնության և անձամբ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի նկատմամբ, որ երևում էր ընտանեկան տեսարաններից, արդեն բավական մանրամասնորեն հայտնի է Նաստասյա Ֆիլիպովնային. նա ինքն այդ մասին խոսք չէր բացում Գանյայի մոտ, բայց վերջինս ամեն օր սպասում էր դրան։ Ասենք, էլի շատ բան կարելի էր պատմել այն բոլոր պատմություններից ու հանգամանքներից, որոնք պարզվեցին այդ խնամախոսության ու բանակցությունների առիթով. բայց մենք առանց այն էլ առաջ վազեցինք, առավել ևս, որ որոշ հանգամանքներ հանդես էին գալիս դեռևս խիստ անորոշ լուրերի ձևով։ Օրինակ, իբրև թե Տոցկին չգիտես որտեղից իմացել էր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինչ֊որ անորոշ և գաղտնի հարաբերություններ է ստեղծել Եպանչինա օրիորդների հետ. բոլորովին անհավատալի լուր։ Դրա փոխարեն մի ուրիշ լուրի նա հավատում էր և վախենում ինչպես կոշմարից․ համարյա հաստատ իմացել էր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան իբր շատ լավ գիտի, որ Գանյան ամուսնանում է միայն փողի համար, որ Գանյայի հոգին սև է, ագահ, անհամբեր, նախանձոտ և անընդգրկելի, անհամեմատելի ինքնասեր, որ չնայած Գանյան առաջ իրոք կրքոտ կերպով աշխատում էր հաղթանակ տանել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի նկատմամբ, բայց երբ երկու բարեկամները որոշեցին հօգուտ իրենց շահագործել երկու կողմից սկսվող այդ կիրքը և Գանյային գնել՝ Նաստասյա Ֆիլիպովնային վաճառելով նրան որպես սեփական կին, ապա Գանյան ատեց նրան ինչպես իր կոշմարը։ Իբրև թե նրա հոգում տարօրինակ ձևով միացան կիրքն ու ատելությունը ու թեև տանջալից տատանումներից հետո նա վերջապես տվեց «գարշելի կնոջ» հետ ամուսնանալու իր համաձայնությունը, բայց հոգու խորքում երդվեց դրա համար հետո վրեժ լուծել նրանից և, «հոգին հանել», ինչպես, իբրև թե, արտահայտվել էր ինքը։ Այդ ամենը Նաստասյա Ֆիլիպովնան իբրև թե գիտեր և թաքուն ինչ-որ բան էր պատրաստում։ Տոցկին արդեն այն աստիճան էր վախեցել, որ նույնիսկ դադարեց Եպանչինին հայտնել իր անհանգստությունների մասին. բայց լինում էին ակնթարթներ, որ նա, իբրև թույլ մարդ, կրկին վճռականապես քաջալերվում էր և արագ հարություն առնում հոգով, օրինակ, նա չափազանց սրտապնդվեց, երբ Նաստասյա Ֆիլիպովնան, վերջապես, խոսք տվեց երկու բարեկամներին, որ իր ծննդյան օրը, երեկոյան, կասի վերջին խոսքը։ Բայց ամենատարօրինակ և ամենաանհավատալի լուրը, որ վերաբերում էր հարգելի Իվան Ֆյոդորովիչին իրեն, ավա՜ղ, ավելի ու ավելի ճիշտ էր դուրս գալիս։

Այստեղ աոաջին հայացքից ամեն ինչ թվում էր զուտ անհեթեթություն։ Դժվար էր հավատալ, որ իբր Իվան Ֆյոդորովիչը, օր հարգարժան ծերության, իր գերազանց խելքով և կյանքի լիակատար ճանաչմամբ և այլն, և այլն, ինքը գայթակղվեց Նաստասյա Ֆիլիպովնայով, բայց իբրև թե այնպես, իբրև թե այն աստիճան, որ այդ քմահաճույքը գրեթե նման էր սիրո։ Դժվար է պատկերացնել, թե տվյալ դեպքում նա ինչի վրա էր հույսը դրել, գուցե և նույնիսկ հենց Գանյայի աջակցության։ Տոցկին համենայն դեպս դրա նման մի բան էր կասկածում, կասկածում էր գեներալի և Գանյայի փոխադարձ ըմբռնման վրա հիմնված ինչ֊որ համարյա անխոս պայմանագրի գոյությանը։ Ասենք, հայտնի է, որ կրքով շատ տարված մարդը, մանավանդ եթե նա տարիքն առած է, բոլորովին կուրանում է և պատրաստ է հույս տածել այնտեղ, որտեղ դա բոլորովին չկա. դեռ ավելին, խելքը կորցնում է և գործում է փոքր երեխայի պես, թեկուզև խելքի ծով լինի։ Հայտնի էր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ծննդյան օրվա համար գեներալը իր կողմից նվեր էր պատրաստել՝ հսկայական գումար արժող մի զարմանալի մարգարիտ, թեև գիտեր, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան անշահասեր կին է։ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ծննդյան տոնի նախօրեին նա կարծես տենդի մեջ լիներ, թեպետև ճարպկորեն թաքցնում էր այդ։ Հենց այդ մարգարտի մասին է, որ իմացել էր գեներալի տիկին Եպանչինան։ Ճիշտ է, Ելիզավետա Պրոկոֆևնան արդեն շատ վաղուց սկսել էր զգալ իր ամուսնու թեթևսոլիկությունը, նույնիսկ մասամբ վարժվել էր դրան. բայց չէ՞ որ անհնար էր բաց թողնել այդպիսի դեպքը, մարգարտի մասին տարածված լուրը չափազանց հետաքրքրում էր նրան։ Գեներալը ժամանակին նկատել էր այդ. դեռ նախօրեին որոշ խոսքեր ասվել էին. նա սպասում էր, որ լինելու է հիմնավոր բացատրություն և վախենում էր դրանից։ Ահա թե ինչու այն առավոտ, որից սկսեցինք մեր պատմությունը, սաստիկ չէր ուզում գնալ ընտանիքի ընդերքը՝ նախաճաշելու։ Դեռ նախքան իշխանի հայտնվելը, նա որոշել էր պատճառ բռնել գործերը և խուսափել։ Խուսափել՝ գեներալի համար երբեմն նշանակում էր ուղղակի փախչել։ Նա ուզում էր գոնե մի օր և, գլխավորը, այսօրվա երեկոն շահել առանց տհաճությունների։ Եվ հանկարծ այդպես տեղին հայտնվեց իշխանը։ «Կարծես աստված ուղարկեց»,— մտածեց գեներալը, մտնելով կնոջ մոտ։

V

Գեներալի կինը խանդոտ էր իր ծագման նկատմամբ։ Ուրեմն ինչպես պիտի զգար իրեն, երբ ուղղակի ու առանց նախապատրաստության լսեց, որ տոհմի մեջ վերջին այդ իշխան Միշկինը, որի մասին նա արդեն ինչ֊որ բան լսել էր, ավելին չէ, քան մի խղճուկ ապուշ և համարյա թե աղքատ և աղքատության ողորմություն է ընդունում։ Գեներալը հենց տպավորություն գործելու նպատակն էր հետապնդում, որպեսզի միանգամից հետաքրքրի, որևէ կերպ ամեն ինչ այլ կողմ շեղի։

Արտակարգ դեպքերում գեներալի կինը սովորաբար սաստիկ չռում էր աչքերը և, մարմինը մի քիչ ետ գցելով, անորոշ նայում էր իր առաջ, առանց մի բառ արտասանելու։ Դա իր ամուսնու տարիքի, բարձրահասակ կին էր, թուխ, շատ ալեխառն, բայց դեռևս խիտ մազերով, փոքր-ինչ սապատավոր քթով, չորչորուկ, դեղին, փոս ընկած այտերով ու բարակ, ներս պրծած շրթունքներով։ Նրա ճակատը բարձր էր, բայց նեղ, մոխրագույն, բավական խոշոր աչքերը երբեմն բոլորովին անսպասելի արտահայտություն էին ունենում։ Մի ժամանակ նա թուլություն էր ունեցել հավատալու, թե իր հայացքը չտեսնված էֆեկտավոր է. այդ համոզմունքը նրա մեջ մնաց անջնջելի։

— Ընդունե՞լ։ Դուք ասում եք նրան ընդունեմ, հիմա՞, այս ժամի՞ն,— և գեներալի կինը ամբողջ ուժով աչքերը չռեց իրար անցած Իվան Ֆյոդորովիչի վրա։

— Օ՜, տվյալ դեպքում կարելի է առանց որևէ ձևականության, եթե միայն, բարեկամս, ուզում ես նրան տեսնել,— աճապարեց նրան բացատրել գեներալը։— Կատարյալ մանուկ է և նույնիսկ այնպես խղճուկ, ինչ֊որ հիվանդագին նոպաներ ունի. նա հիմա Շվեյցարիայից է գալիս, հենց նոր է վագոնից իջել, հագնված է տարօրինակ, կարծես գերմանացու պես, և ի լրումն, տառացիորեն ոչ մի կոպեկ չունի․ քիչ է մնում լաց լինի։ Ես նրան քսանհինգ ռուբլի նվիրեցի և ուզում եմ մեզ մոտ գրասենյակում գրագրի որևէ տեղ ճարել։ Իսկ ձեզ, mesdames, խնդրում եմ նրան հյուրասիրել, որովհետև, կարծես թե, նաև քաղցած է...

— Դուք ինձ զարմացնում եք,— առաջվա պես շարունակեց տիկինը,— քաղցած է և նոպաներ ունի։ Ի՞նչ նոպաներ։

— Օ, դրանք այնքան էլ հաճախ չեն կրկնվում, ընդսմին նա համարյա երեխայի պես է, բայց կրթված է։ Ես կուզենայի, mesdames,— նորից դիմեց նա աղջիկներին,— ձեզ խնդրել, որ քննեիք նրան, համենայն դեպս լավ կլիներ իմանալ, թե ինչի է նա ընդունակ։

— Քըն-ն-նե՞լ,— ծոր տվեց գեներալի կինը և խորին զարմանքով նորից սկսեց փոխնեփոխ աչքերը չռել մերթ աղջիկների, մերթ ամուսնու վրա։

— Ախ, բարեկամս, այդպիսի իմաստ մի տուր... ասենք, ինչպես կուզես, ես մտածում էի փայփայել նրան և մտցնել մեր տունը, որովհետև դա համարյա թե բարի գործ է։

— Մտցնել մեր տո՞ւնը։ Շվեյցարիայի՞ց։

— Շվեյցարիան այստեղ չի խանգարի. և սակայն, կրկնում եմ, ինչպես կուզես։ Դե ես նրա համար եմ ասում, որ, նախ, ազգանվանակից է և, կարող է պատահել, նույնիսկ ազգական, իսկ երկրորդ, չգիտի, թե գլուխն ուր դնի։ Ես նույնիսկ մտածեցի, որ քեզ համար որոշ չափով հետաքրքիր կլինի, որովհետև ինչքան չլինի մեր ազգանունն ունի։

— Իհարկե, maman եթե նրա հետ կարելի է առանց ձևականությունների, մանավանդ որ նա ճանապարհից եկած է և ուտել է ուզում, ինչո՞ւ չկերակրենք, եթե չգիտի, թե ուր գնա,— ասաց ավագը՝ Ալեքսանդրան։

— Եվ, ի հավելումն, կատարյալ մանուկ է, նրա հետ կարելի է պահմտոցի խաղալ։

— Պահմտոցի՞ խազալ։ Այդ ինչպե՞ս։

— Ախ, maman, վերջ տվեք, խնդրեմ, դերասանությանը,— սրդողած ընդհատեց Ագլայան։

Միջնեկը՝ ծիծաղկոտ Ադելաիդան, չդիմացավ ու փռթկաց։

— Կանչեցեք նրան, papa, maman-ն թույլ է տալիս,— վճռեց Ագլայան։ Գեներալը զանգ տվեց և պատվիրեց կանչել իշխանին։

— Բայց պայմանով, որ նրա վզին անպայման անձեռոցիկ կապեն, երբ սեղան նստի,— վճռեց գեներալի կինը,— կանչել Ֆյոդորին կամ թող Մավրան․․․ որպեսզի կանգնի նրա հետև ու հետևի նրան ուտելու ժամանակ։ Գոնե հանգի՞ստ է նա նոպաների ժամանակ։ Շարժումներ չի՞ անում արդյոք։

— Ընդհակառակը, նույնիսկ շատ լավ դաստիարակված է և հիանալի շարժուձևով։ Մի քիչ չափից ավելի պարզունակ է երբեմն... բայց ահա և նա ինքը։ Ահա, ներկայացնում եմ, իր ցեղի վերջին Միշկինը, ազգանվանակից և, կարող է պատահել, նույնիսկ ազգական, ընդունեցեք, գուրգուրեցեք։ Հիմա կգնան նախաճաշելու, իշխան, ուրեմն շնորհ արեք... իսկ ես, ներեցեք, ուշացա, շտապում եմ...

— Հայտնի է, թե ուր եք շտապում,— ծանրակշիռ ասաց գեներալի կինը։

— Շտապում եմ, շտապում, բարեկամս, ուշացա։ Եվ տվեք նրան ձեր ալբոմները, mesdames, թող նա այնտեղ ձեզ համար գրի, ինչպիսի՜ գեղագիր է, հազվագյուտ։ Տաղա՜նդ է․ այնպե՜ս գրեց այնտեղ ինձ մոտ հինավուրց ձեռագրով. «Վանահայր Պաֆնուտին իր ստորագրությունը դրեց․․․»։ Դե, ցտեսություն։

— Պաֆնո՞ւտին։ Վանահա՞յր։ Սպասեցեք, ախր սպասեցեք, ո՞ւր եք գնում և այդ ի՞նչ Պաֆնուտի է,— համառ զայրույթով և գրեթե տագնապալի բղավեց տիկինը փախչող ամուսնուն։

— Այո, այո, բարեկամս, հնում մի այդպիսի վանահայր կար... իսկ ես կոմսի մոտ եմ գնում, սպասում է, վաղուց, և, գլխավորը, ինքն է նշանակել... իշխան, ցտեսություն։

Գեներալն արագ քայլերով հեռացավ։

— Գիտեմ, թե ինչ կոմսի մոտ է գնում,— կոշտ ասաց Ելիզավետա Պրոկոֆևնան և գրգռված աչքերը դարձրեց իշխանին։— Էն ինչ էր,— սկսեց նա զզվանքով ու զայրացած մտաբերելով,— դե, ինչպե՞ս էր։ Ախ, հա. այդ ի՞նչ վանահայր էր։

— Maman,— սկսեց Ալեքսանդրան, իսկ Ագլայան նույնիսկ տոտիկը գետնին խփեց։

— Մի խանգարեք ինձ, Ալեքսանդրա Իվանովնա,— պարզ ու կտրուկ ասաց նրան գեներալի կինը,— ես էլ եմ ուզում գիտենալ։ Նստեցեք ահա այստեղ, իշխան, ահա այս դիմացի բազկաթոռին, ոչ, այստեղ, արևին, լույսին մոտիկ քաշեցեք, որպեսզի ես կարողանամ տեսնել։ Դե, այդ ի՞նչ վանահայր է։

— Պաֆնուտի վանահայրը,— պատասխանեց իշխանն ուշադիր և լուրջ։

— Պաֆնո՞ւտին։ Հետաքրքիր է․ դե, ի՞նչ մարդ է նա։

Գեներալի կինը հարցնում էր անհամբեր, արագ, կտրուկ, առանց աչքերը հեռացնելու իշխանից, իսկ երբ իշխանը պատասխանում էր, Լիզավետա Պրոկոֆևնան նրա ամեն մի խոսքի հետ գլուխը տմբացնում էր։

— Վանահայր Պաֆնուտին տասնչորսերորդ դարի մարդ է,— սկսեց իշխանը,— նա կառավարում էր Վոլգայի ափին, մեր այժմյան Կոստրոմայի նահանգում գտնվող մենաստանը։ Հայտնի էր իր սուրբ կյանքով, եղել է Հորդայում, օգնում էր կարգավորելու այն ժամանակվա գործերը և ստորագրել է մի գրության տակ, իսկ այդ ստորագրության նկարահանումը ես տեսել եմ։ Ինձ ձեռագիրը դուր եկավ, և ես դա սերտեցի։ Երբ քիչ առաջ գեներալն ուզեց տեսնել, թե ինչպես եմ գրում, որպեսզի ինձ տեղավորի աշխատանքի, ես մի քանի նախադասություն գրեցի տարբեր տառատեսակներով և ի միջի այլոց՝ «Վանահայր Պաֆնուտին իր ստորագրությունը դրեց»՝ վանահայր Պաֆնուտիի սեփական ձեռագրով։ Գեներալին շատ դուր եկավ, ահա հիմա դա հիշեց։

— Ագլայա,— ասաց տիկինը,— միտքդ պահիր. Պաֆնուտի, կամ ավելի լավ է՝ գրիր, թե չէ ես միշտ մոռանում եմ։ Ի դեպ, ես կարծում էի, թե ավելի հետաքրքիր բան կլինի։ Իսկ ո՞ւր է այդ ստորագրությունը։

— Կարծեմ, մնաց գեներալի կաբինետում, սեղանի վրա։

— Իսկույն մարդ ուղարկել և բերել։

— Ավելի լավ է, նորից գրեմ, եթե ուզում եք։

— Իհարկե, maman,— ասաց Ալեքսանդրան,— իսկ հիմա ավելի լավ է, նախաճաշեինք, մենք ուտել ենք ուզում։

— Այդ էլ ճիշտ է,— վճռեց գեներալի կինը,— գնանք, իշխան. դուք շա՞տ եք ուզում ուտել։

— Այո, հիմա սաստիկ ուզեցի և շատ շնորհակալ եմ ձեզնից։

— Այդ շատ լավ է, որ դուք քաղաքավարի եք, և ես նկատում եմ, որ դուք իսկի էլ այնպես... տարօրինակ չեք, ինչպես բարեհաճեցին ներկայացնել ձեզ։ Գնանք։ Նստեցեք ահա այստեղ , իմ դիմաց,— ձեռ ու ոտ էր անում նա, նստեցնելով իշխանին, երբ եկան սեղանատուն,— ես ուզում եմ ձեզ նայել։ Ալեքսանդրա, Ադելաիդա, հյուրասիրեցեք իշխանին։ Ճիշտ չէ՞, որ նա իսկի էլ այնքան... հիվանդ չէ։ Գուցե անձեռոցիկ էլ հարկավոր չէ... Ձեզ, իշխան, անձեռոցիկ կապո՞ւմ էին ուտելու ժամանակ։

— Առաջ, երբ ես մոտ յոթ տարեկան էի, կարծեմ, կապում էին, իսկ հիմա, ուտելիս սովորաբար ծնկներիս եմ գցում անձեռոցիկը։

— Այդպես էլ պետք է։ Իսկ նոպանե՞րը։

— Նոպանե՞րը,— մի քիչ զարմացավ իշխանը,— նոպաները հիմա բավական հազվադեպ են լինում։ Ասենք, չգիտեմ. ասում են, այստեղի կլիման ինձ վնասակար կլինի։

― Նա լավ է խոսում,— նկատեց տիկինը, դիմելով աղջիկներին և շարունակելով գլուխը տմբացնել իշխանի ամեն մի խոսքից հետո,— ես նույնիսկ չէի սպասում։ Նշանակում է, ամեն ինչ դատարկ բաներ են և ճիշտ չէ. ըստ սովորականի։ Կերեք, իշխան, և պատմեցեք. որտե՞ղ եք ծնվել, որտեղ դաստիարակվել։ Ես ուզում եմ ամեն ինչ իմանալ, դուք ինձ չափազանց հետաքրքրում եք։

Իշխանը շնորհակալություն հայտնեց և, մեծ ախորժակով ուտելով, սկսեց նորից հաղորդել այն ամենը, ինչի մասին անընդհատ ստիպված էր եղել խոսել այս առավոտ։ Գեներալի կինը գնալով ավելի ու ավելի գոհ էր դառնում։ Աղջիկները նույնպես բավական ուշադիր լսում էին։ Հաշիվներ արին ազգականների մասին, պարզվեց, որ իշխանը բավական լավ գիտեր իր տոհմագրությունը, բայց ինչ ձևով էլ մոտեցնում էին, իշխանի և տիկնոջ միջև գրեթե ոչ մի ազգակցություն չստացվեց։ Պապերի ու տատերի միջև դեռ մի կերպ կարելի էր հեռավոր ազգակցություն գտնել։ Այդ չոր նյութը հատկապես դուր եկավ գեներալի կնոջը, որին, ինչքան էլ ուզեր, գրեթե երբեք չէր հաջողվում խոսել իր տոհմագրության մասին, այնպես որ նա սեղանից վեր կացավ խռովահույզ հոգով։

— Բոլորս գնանք մեր հավաքատեղին,— ասաց նա,— և սուրճն էլ այնտեղ կբերեն, Մենք մի այդպիսի ընդհանուր սենյակ ունենք,— դարձավ նա իշխանին, տանելով նրան,— պարզապես իմ փոքրիկ հյուրասենյակն է, որտեղ մենք, երբ մենակ ենք մնում, հավաքվում ենք, և ամեն մեկը զբաղվում է իր գործով։ Ալեքսանդրան, ահա սա, իմ ավագ աղջիկը, դաշնամուր է նվագում կամ կարդում է, կամ կարում. Ադելաիդան բնանկարներ ու դիմանկարներ է նկարում (և ոչ մի բան ավարտել չի կարողանում), իսկ Ագլայան նստում է, ոչինչ չի անում։ Իմ ձեռքից էլ գործը ցած է ընկնում. ոչինչ չի ստացվում։ Ահա և եկանք, նստեցինք, իշխան, այստեղ, բուխարիկին մոտիկ, և պատմեցեք։ Ես ուզում եմ իմանալ, թե դուք ինչպես եք պատմում որևէ բան։ Ես ուզում եմ լիովին համոզվել, և երբ իշխանուհի Բելոկոնսկայայի, պառավի հետ տեսնվեմ, ձեր մասին ամեն ինչ կպատմեմ։ Ես ուզում եմ, որ դուք նրանց բոլորին էլ հետաքրքրեք։ Դե, ուրեմն խոսեցեք։

— Maman, բայց չէ՞ որ շատ տարօրինակ է այսպես պատմելը,— նկատեց Ադելաիդան, որը մինչ այդ ուղղեց հր նկարչատախտակը, վերցրեց վրձինները, ներկապնակը և սկսեց էստամպից պատճենահանել արդեն վաղուց սկսած բնանկարը։ Ալեքսանդրան և Ագլայան միասին նստեցին փոքրիկ բազմոցին և, ձեռքները ծալած, պատրաստվեցին ունկնդրել խոսակցությանը։ Իշխանը նկատեց, որ ամեն կողմից ուշադրությամբ նայում են նրան։

— Ես ոչինչ չէի պատմի, եթե ինձ այդպես հրամայեին,— նկատեց Ագլայան։

— Ինչո՞ւ։ Այստեղ տարօրինակ ի՞նչ կա։ Ինչո՞ւ չպատմի։ Լեզու ունի։ Ես ուզում եմ իմանալ, թե ինչպես գիտի խոսել։ Դե, որևէ բանի մասին։ Պատմեցեք, թե ձեզ ինչպես դուր եկավ Շվեյցարիան, առաջին տպավորությունը։ Այ կտեսնեք, այ հիմա նա կսկսի և հիանալի կսկսի։

— Տպավորությունս ուժեղ էր...— սկսեց իշխանը։

— Տեսեք, տեսեք,― վրա բերեց անհամբեր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, դիմելով աղջիկներին,― տեսա՞ք, որ սկսեց։

— Գոնե թողեք, որ խոսի, maman,— նրա խոսքը կտրեց Ալեքսանդրան։— Այս իշխանը գուցե խարդախի մեկն է և ոչ թե ապուշ,— շշնջաց նա Ագլայային։

— Հավանաբար, այդպես է, ես վաղուց եմ տեսնում դա,— պատասխանեց Ագլայան։— Եվ նրա կողմից ստորություն է դերասանություն անելը։ Դրանով նա ուզում է շահե՞լ, ինչ է։

— Առաջին տպավորությունս շատ ուժեղ էր,— կրկնեց իշխանը։— Երբ ինձ տանում էին Ռուսաստանից գերմանական զանազան քաղաքների միջով, ես միայն լուռ նայում էի և, հիշում եմ, նույնիսկ ոչ մի բանի մասին հարցուփորձ չէի անում։ Դա իմ հիվանդության մի շարք ուժեղ և տանջալից նոպաներից հետո էր, իսկ ես միշտ, եթե հիվանդությունս ուժեղանում էր և նոպաները իրար հետևից մի քանի անգամ կրկնվում էին, լիակատար բթացման մեջ էի ընկնում, բոլորովին ուշքս կորցնում էի, իսկ միտքս թեև աշխատում էր, բայց մտքիս տրամաբանական ընթացքը կարծես թե խզվում էր։ Երկու կամ երեք մտքից ավելի չէի կարողանում հետևողականորեն շաղկապել։ Ինձ այդպես է թվում։ Իսկ երբ նոպաներս հանդարտվում էին, ես նորից դառնում էի և առողջ, և ուժեղ, ահա ինչպես հիմա։ Հիշում եմ, անտանելի թախիծ կար մեջս, նույնիսկ ուզում էի լաց լինել, ես շարունակ զարմանում և անհանգստանում էի. ինձ վրա սարսափելի ազդել էր, որ այդ ամենը օտար է. դա ես հասկացա։ Օտարն ինձ սպանում էր։ Հիշում եմ, այդ խավարից բոլորովին արթնացա մի երեկո, Բազելում, Շվեյցարիա մտնելու պահին, և ինձ արթնացրեց իշու զռոցը քաղաքային շուկայում, էշը ինձ սարսափելի զարմացրեց և չգիտես ինչու անասելի դուր եկավ, և դրա հետ մեկտեղ կարծես թե գլխումս ամեն ինչ պարզվեց։

— Է՞շը։ Դա տարօրինակ է,— նկատեց գեներալի կինը։— Ասենք, ոչ մի տարօրինակ բան չկա, մեզնից ոմանք դեռ նույնիսկ կսիրահարվեն իշուն,— նկատեց նա, զայրագին նայելով ծիծաղող աղջիկներին։— Դեռ դիցաբանության մեջ կար դա։ Շարունակեցեք, իշխան։

— Այն ժամանակվանից ես սաստիկ սիրում եմ էշերին։ Նույնիսկ ինչ֊որ համակրանք կա մեջս։ Ես սկսեցի նրանց մասին հարցուփորձ անել, որովհետև առաջ էլ չէի տեսել, և անմիջապես ինքս էլ համոզվեցի, որ դա չափազանց օգտակար կենդանի է, աշխատավոր, ուժեղ, համեմատաբար էժան, տոկուն, և այդ իշու շնորհիվ հանկարծ ամբողջ Շվեյցարիան սկսեց ինձ դուր գալ, այնպես որ առաջվա թախիծս բոլորովին անցավ։

― Այդ բոլորը շատ տարօրինակ է, բայց իշու պատմությունը կարելի է և բաց թողնել, անցնենք ուրիշ նյութի։ Ի՞նչ ես շարունակ ծիծաղում, Ագլայա։ Եվ դո՞ւ, Ադելաիդա։ Իշխանը հիանալի պատմեց իշու մասին։ Նա ինքը տեսել է, իսկ դո՞ւ ինչ ես տեսել։ Դու հո արտասահմանում չե՞ս եղել։

— Ես էշ տեսել եմ, maman,— ասաց Ադելաիդան։

— Իսկ ես ձայնն էլ եմ լսել,— վրա բերեց Ագլայան։ Բոլոր երեքն էլ նորից ծիծաղեցին։ Իշխանը ծիծաղեց նրանց հետ։

— Դա շատ վատ է ձեր կողմից,— նկատեց տիկինը,— ներեցեք նրանց, իշխան, բայց նրանք բարի են։ Ես նրանց հետ շարունակ կռիվ եմ անում, բայց նրանց սիրում եմ։ Նրանք թեթևսոլիկ են, թեթևամիտ, խելառ։

— Ինչո՞ւ որ,— ծիծաղեց իշխանը,— ես էլ նրանց տեղը լինեի, առիթը բաց չէի թողնի։ Բայց ես համենայն դեպս իշու կողմն եմ։ Էշը բարի և օգտակար մարդ է։

— Իսկ դուք բարի՞ եք, իշխան։ Ես հետաքրքրասիրությունից դրդված եմ հարցնում,— հարցրեց տիկինը։

Բոլորը նորից ծիծաղեցին։

— Նորից այդ անիծյալ էշը մեջ ընկավ. ես նրա մասին նույնիսկ չէի մտածում,— գոչեց գեներալի կինը։— Խնդրում եմ, հավատացեք ինձ, իշխան, ես առանց որևէ...

— Ակնարկի՞։ Օ՜, հավատում եմ, անկասկած։

Եվ իշխանր ծիծաղում էր անընդհատ։

— Դա շատ լավ է, որ դուք ծիծաղում եք։ Ես տեսնում եմ, որ դուք շատ բարի երիտասարդ եք,— ասաց տիկինը։

— Երբեմն բարի չեմ,— պատասխանեց իշխանը։

— Իսկ ես բարի եմ,— անսպասելի հարեց տիկինը,— և եթե ուզում եք՝ ես միշտ բարի եմ, և դա իմ միակ թերությունն է, որովհետև պետք չէ միշտ բարի լինել։ Ես շատ հաճախ զայրանում եմ ահա սրանց վրա, առանձնապես Իվան Ֆյոգորովիչի վրա, բայց վատն այն է, որ ամենից ավելի բարի եմ, երբ զայրանում եմ։ Ես քիչ առաջ, նախքան ձեր գալը, բարկացել էի և ձևացնում էի, թե ոչինչ չեմ հասկանում և հասկանալ չեմ կարող. այդ ինձ հետ պատահում է. կարծես երեխա լինեմ։ Ագլայան ինձ դաս տվեց. շնորհակալ եմ քեզնից, Ագլայա։ Ասենք, ամեն ինչ դատարկ բան է։ Ես դեռ այնպես հիմար չեմ, ինչպես թվում եմ և ինչպես ուզում են ինձ ներկայացնել աղջիկներս։ Ես ուժեղ բնավորություն ունեմ և այնքան էլ ամոթխած չեմ։ Ի դեպ, սա առանց չարության եմ ասում։ Եկ այստեղ, Ագլայա, համբուրիր ինձ, դե... և բավական են քնքշանքները,— նկատեց նա։ երբ Ագլայան սրտանց համբուրեց նրա շրթունքները և ձեռքը։— Շարունակեցեք, իշխան։ Կարող է պատահել, իշուց ավելի հետաքրքիր մի բան հիշեք։

— Ես այնուամենայնիվ չեմ հասկանում, ինչպես կարելի է այդպես ուղղակի պատմել,― նորից նկատեց Ադելաիդան,— ես ոչ մի դեպքում չէի կարողանա։

— Իսկ իշխանը կկարողանա, որովհետև իշխանը չափազանց խելացի է և քեզանից առնվազն տասն անգամ, գուցե և տասներկու անգամ խելացի է։ Հուսով եմ, սրանից հետո կզգաս։ Ապացուցեք սրանց, իշխան, շարունակեցեք։ Իշուն իսկապես էլ կարելի է վերջ ի վերջո մի կողմ թողնել։ Դե, բացի իշուց ի՞նչ եք տեսել արտասահմանում։

— Իշու մասին էլ խելացի էր ասված,— նկատեց Ալեքսանդրան, — իշխանը շատ հետաքրքիր պատմեց իր հիվանդագին դեպքը և այն, թե ինչպես իրեն ամեն ինչ դուր եկավ մի արտաքին շարժառիթով։ Ինձ միշտ հետաքրքրել է, թե ինչպես մարդիկ խելագարվում են և հետո նորից առողջանում։ Մանավանդ, եթե դա հանկարծակի է լինում։

— Ճիշտ է չէ՞։ Այնպես չէ՞,— վրա ընկավ գեներալի կինը,― տեսնում եմ, որ դու էլ երբեմն խելացի ես լինում. դե, բավական է ծիծաղել։ Դուք կանգ առաք, կարծեմ, Շվեյցարիայի բնության վրա, իշխան, դե։

— Մենք հասանք Լյուցեռն, և ինձ տարան լճով։ Ես զգում էի, թե որքան լավն է լիճը, բայց միաժամանակ սարսափելի ծանր էր ինձ համար,— ասաց իշխանը։

— Ինչո՞ւ,— հարցրեը Ալեքսանդրան։

— Չեմ հասկանում։ Ես միշտ ծանր ու անհանգիստ եմ զգում ինձ առաջին անգամ այդպիսի բնություն տեսնելիս․ և՛ լավ եմ զգում, և՛ անհանգիստ. ասենք այդ բոլորը դեռ հիվանդ ժամանակս էր։

— Ոչ, ես շատ կուզենայի տեսնել,— ասաց Ադելաիդան։— Եվ չեմ հասկանում, թե մենք երբ ենք արտասահման գնալու։ Ահա երկու տարի է ես պատկերներիս համար սյուժե չեմ կարողանում գտնել.

Արևելք, հարավ պոետներն վաղուց են երգել...

Սյուժե գտեք նկարիս համար, իշխան։

— Ես դրանից ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինձ թվում է, պետք է նայել ու նկարել։

— Նայել չգիտեմ։

— Այդ ի՞նչ հանելուկներ եք ասում։ Ոչինչ չեմ հասկանում,— ընդհատեց գեներալի կինը,— ինչպե՞ս թե նայել չգիտեմ։ Աչքեր ունես՝ նայիր։ Այստեղ չգիտես նայել, ուրեմն արտասահմանում էլ չես սովորի։ Ավելի լավ է, պատմեցեք, իշխան, թե դուք ինքներդ ինչպես էիք նայում։

— Այ դա ավելի լավ կլինի,— ավելացրեց Ադելաիդան։― Չէ՞ որ իշխանը արտասահմանում է սովորել նայել։

— Չգիտեմ, ես այնտեղ միայն առողջությունս եմ լավացրել, չգիտեմ, սովորե՞լ եմ արդյոք նայել։ Ի դեպ, ես գրեթե ամբողջ ժամանակ շատ երջանիկ էի։

― Երջանի՞կ էիք։ Դուք կարողանո՞ւմ եք երջանիկ լինել,— բացականչեց Ագլայան,— հապա ինչպե՞ս եք ասում, թե չեք սովորել նայել։ Դեռ մեզ էլ կսովորեցնեք։

— Սովորեցրեք, խնդրեմ,— ծիծաղում էր Ադելաիդան։

— Ոչինչ չեմ կարող սովորեցնել,— ծիծաղում էր և իշխանը,— ես արտասահմանում գրեթե ամբողջ ժամանակ ապրում էի այդ շվեյցարական գյուղում, հազվադեպ էի մեկնում որևէ մոտիկ տեղ. ուրեմն ի՞նչ կարող եմ ձեզ սովորեցնել։ Սկզբում միայն այնքան էր, որ չէի ձանձրանում. շուտով սկսեցի առողջանալ, հետո ամեն մի օրն ինձ համար դառնում էր թանկ, և քանի գնում, այնքան ավելի թանկ էր դառնում, այնպես որ ես սկսեցի դա նկատել։ Պառկում էի քնելու շատ գոհ, իսկ վեր էի կենում ավելի ևս երջանիկ։ Իսկ թե ինչից էր այդ ամենը՝ բավական դժվար է պատմել։

— Այնպես որ դուք արդեն ոչ մի տեղ չէիք ուզում գնալ, ձեզ ոչ մի տեղ չէ՞ր ձգում,― հարցրեց Ալեքսանդրան։

― Սկզբում, ամենասկզբում, այո, ձգում էր և սաստիկ անհանգստություն էր տիրում ինձ։ Շարունակ մտածում էի, թե ինչպես պետք է ապրեմ, ուզում էի փորձել բախտս, առանձնապես որոշ րոպեներ անհանգիստ էի լինում։ Գիտե՞ք, այդպիսի րոպեներ կան, հատկապես միայնության մեջ։ Այնտեղ մի ջրվեժ ունեինք, փոքրիկ, թափվում էր բարձր սարից և այնպիսի բարակ շիթով, գրեթե ուղղահայաց, սպիտակ, աղմկոտ, փրփրադեզ, թափվում էր բարձրից, բայց թվում էր բավական ցածր, կես վերստ հեռավորության վրա էր, բայց թվում էր, թե մինչև այնտեղ հիսուն քայլ է։ Ես սիրում էի գիշերներն ունկնդրել նրա աղմուկին. ահա այդ րոպեներին երբեմն սաստիկ անհանգստություն էր գալիս վրաս։ Նույնպես երբեմն կեսօրին, երբ բարձրանում ես ուր-որ լեռները, մենակ կանգնում ես լեռան մեջտեղը, շուրջդ սոճիներ են, հնամենի, մեծ, խեժոտ, բարձրում, ժայռի վրա միջնադարյան հին ամրոց է, փլատակներ, մեր գյուղակը հեռու ցածումն է, հազիվ է երևում, արևը պայծառ է, երկինքը կապույտ, սարսափելի լռություն։ Ահա հենց այդ պահերին պատահում էր, որ շարունակ ձգտում էի ինչ֊որ տեղ, և ինձ թվում էր, որ եթե մարդ շարունակ գնա ուղիղ, գնա երկար-երկար և անցնի ահա այն գծի հետևը, հենց այն գծի, որտեղ երկինքն ու երկիրը հանդիպում են իրար, ապա այնտեղ է հարցի ամբողջ լուծումը, և անմիջապես նոր կյանք կտեսնես, հազարապատիկ ուժգին ու աղմկալի, քան մեզ մոտ․ ես շարունակ երազում էի այնպիսի մեծ քաղաքի մասին, ինչպես Նեապոլն է, այնտեղ անվերջ պալատներ են, աղմուկ, աղաղակ, կյանք... Է, ինչ ասես, որ չէի երազում։ Իսկ հետո ինձ թվաց, թե բանտում էլ կարելի է հսկայական կյանք գտնել։

— Վերջին գովելի միտքը ես դեռ իմ «Քրեստոմատիայում» եմ կարդացել, երբ տասներկ ու տարեկան էի,— ասաը Ագլայան։

— Այդ բոլորը փիլիսոփայություն է,— նկատեց Ադելաիդան,— դուք փիլիսոփա եք և եկել եք մեզ ուսուցանելու։

— Դուք գուցե և իրավացի եք,— ժպտաց իշխանը,— ես իրոք, թերևս, փիլիսոփա եմ, և ով գիտե, գուցե իսկապես էլ միտք ունեմ ուսուցանելու... Դա կարող է պատահել, իրավ, կարող է պատահել։

— Եվ ձեր փիլիսոփայությունը ճիշտ այնպիսին է, ինչպես Եվլամպիա Նիկոլաևնայինը,— կրկին վրա բերեց Ագլայան,— մի այդպիսի չինովնիկի կին կա, այրի, մեզ մոտ է գնում֊գալիս, ձրիակյացի նման մի բան է։ Նրա ամբողջ կյանքի խնդիրը էժանությունն է. միայն թե որքան կարելի է էժան լինի ապրուստը, հենց միայն կոպեկների մասին է խոսում, և նկատի ունեցեք, նա փող ունի, նա խորամանկի մեկն է։ Ճիշտ այդպես էլ ձեր հսկայական կյանքն է բանտում, գուցե և ձեր չորսամյա երջանկությունը գյուղում, որի դիմաց դուք ծախել եք ձեր Նեապոլ քաղաքը, և, կարծես թե շահով, չնայած նրան, որ ծախել եք մի քանի կոպեկի։

— Բանտային կյանքի մասին դեռ կարելի է և չհամաձայնել,— ասաց իշխանը,— ես լսել եմ մի մարդու պատմությունը, որը բանտում նստել է մոտ տասներկու տարի. դա իմ պրոֆեսորի հիվանդներից մեկն էր և բուժվում էր։ Նա նոպաներ էր ունենում, երբեմն անհանգիստ էր լինում, լալիս էր և նույնիսկ մի անգամ ինքնասպանության փորձ էր արել։ Նրա կյանքը բանտում շատ տխուր էր, հավատացնում եմ ձեզ, բայց, իհարկե, կոպեկանոց չէր։ Իսկ նրա ունեցած֊չունեցած ծանոթությունը սարդն էր և այն փոքրիկ ծառը, որ բուսել էր պատուհանի տակ... Բայց ավելի լավ է ձեզ պատմեմ անցյալ տարվա իմ մի ուրիշ հանդիպման մասին մի մարդու հետ։ Այստեղ մի շատ տարօրինակ հանգամանք կար. իսկն ասած, տարօրինակ էր նրանով, որ շատ սակավ է այդպիսի դեպք պատահում։ Այդ մարդուն մի անգամ ուրիշների հետ բարձրացրել էին կառափնարան և նրան կարդացել էին մահվան դատավճիռ՝ գնդակահարությամբ, քաղաքական հանցագործության համար։ Մի քսան րոպեից հետո կարդացել են նաև ներման հրամանը և նշանակվել է պատժի ուրիշ աստիճան, սակայն, երկու դատավճիռների միջև ընկած ժամանակամիջոցում, քսան րոպե, կամ, համենայն դեպս, քառորդ ժամ, նա ապրել է այն անտարակույս համոզմամբ, որ մի քանի րոպեից հետո նա հանկարծ կմեռնի։ Ես սաստիկ ուզում էի լսել, երբ նա երբեմն մտաբերում էր իր այն ժամանակվա տպավորությունները, և մի քանի անգամ սկսում էի նրան վերստին հարցուփորձել։ Նա ամեն ինչ հիշում էր արտասովոր պարզությամբ և ասում էր, որ երբեք այդ րոպեներից ոչինչ չի մոռանա։ Կառափնարանից քսան քայլ այն կողմ, որի մոտ կանգնած էին բազմությունը և զինվորները, երեք սյուն էր խրած, որովհետև հանցագործները մի քանի հոգի էին։ Առաջին երեքին տարան սյուների մոտ, կապեցին, մահվան զգեստ հագցրին նրանց (սպիտակ երկար բալախոններ), իսկ աչքներին սպիտակ թասակներ քաշեցին, որպեսզի հրացանները չերևան, ապա յուրաքանչյուր սյան դիմաց շարվեց մի քանի զինվորներից բաղկացած մի խումբ։ Իմ ծանոթը ըստ հերթի ութերորդն էր, նշանակում է սյուների մոտ պետք է գնար երրորդ հերթին։ Քահանան խաչը ձեռքին մոտեցավ բոլորին։ Դուրս էր գալիս, որ ապրելու մնացել է հինգ րոպեից ոչ ավելի։ Նա ասում էր, որ այդ հինգ րոպեն նրան թվում էր անվերջանալի ժամկետ, հսկայական հարստություն, նրան թվում էր, որ այդ հինգ րոպեի ընթացքում նա կապրի այնքան կյանքեր, որ դեռևս հիմա իսկի էլ կարիք չկա մտածելու վերջին վայրկյանի մասին, այնպես որ նա դեռ զանազան կարգադրություններ արավ. ժամանակն այնպես տնօրինեց, որ հրաժեշտ տա ընկերներին, դրան հատկացրեց մի երկու րոպե, հետո երկու րոպե էլ հատկացրեց, որ վերջին անգամ մտածի իր մասին, իսկ հետո, որպեսզի վերջին անգամ նայի շուրջը։ Նա շատ լավ հիշում էր, որ հենց այդ երեք կարգադրությունն էր արել և հենց այդպես էր հաշվել։ Նա մեռնում էր քսանյոթ տարեկան, առողջ և ուժեղ, ընկերներին հրաժեշտ տալիս, նա հիշում էր, որ նրանցից մեկին մի բավականին կողմնակի հարց տվեց և նույնիսկ շատ հետաքրքրվեց պատասխանով։ Հետո, երբ նա հրաժեշտ տվեց ընկերներին, վրա հասավ այն երկու րոպեն, որ նա հատկացրել էր, որպեսզի մտածեր իր մասին։ Նա վաղօրոք գիտեր, թե ինչի մասին պիտի մտածեր. նա շարունակ ուզում էր պատկերացնել որքան կարելի է արագ ու վառ, թե ահա ո՞նց թե այսպես նա հիմա կա և ապրում է, իսկ երեք րոպեից հետո կլինի արդեն ինչ-որ, ինչ֊որ մեկը կամ ինչ֊որ բան, ուրեմն ո՞վ։ Ուրեմն որտե՞ղ։ Այս բոլորը նա մտադիր էր այդ երկու րոպեում լուծել։ Ոչ հեռվում եկեղեցի կար, և տաճարի կատարը ոսկեզօծ տանիքով պսպղում էր պայծառ արևի ներքո։ Նա հիշում էր, որ սարսափելի համառորեն նայում էր այդ տանիքին և նրանից շողացող ճառագայթներին. կտրվել չէր կարող ճառագայթներից. նրան թվում էր, թե այդ ճառագայթները իր նոր էությունն են, որ երեք րոպեից հետո ինքը որևէ ձևով կծալվի նրանց հետ... անհայտությունն ու նողկանքը այդ նորից, որը լինելու է և հիմա վրա կհասնի, սարսափելի էին. բայց նա ասում է, որ այդ ժամանակ ոչինչ ավելի ծանր չէր, քան մի անընդհատ միտք. «Ինչ կլիներ չմեռնեի՜։ Ինչ կլիներ կյանքս վերադարձնեի՜ն, ինչպիսի՜ անվերջություն։ Եվ այդ ամբողջը ի՜մը կլիներ։ Ես այն ժամանակ ամեն մի րոպեն մի ամբողջ դար կդարձնեի, ոչինչ չէի կորցնի, ամեն մի րոպեի հաշիվը կպահեի, ո՛չ մի բան զուր չէի վատնի»։ Նա ասում էր, որ այդ միտքը վերջապես այնպիսի զայրույթի փոխվեց, որ նա արդեն ուզում էր, որ շուտով գնդակահարեն իրեն։

Իշխանը հանկարծ լռեց. բոլորը սպասում էին, որ նա կշարունակի և եզրակացություն կհանի։

— Դուք վերջացրի՞ք,— հարցրեց Ագլայան։

― Ի՞նչ, վերջացրի,― ասաց իշխանը, սթափվելով րոպեական մտածմունքից։

— Բայց ինչո՞ւ պատմեցիք այդ մասին։

― Այնպես... միտքս եկավ... ես խոսքի համար...

― Դուք շատ կցկտուր եք խոսում,— նկատեց Ալեքսանդրան,— դուք, իշխան, հավանաբար ուզում էիք եզրակացնել, որ մի ակնթարթն իսկ չի կարելի կոպեկի արժեքով գնահատել, և երբեմն հինգ րոպեն գանձից էլ թանկ է։ Այդ ամենը գովելի է, սակայն, ներեցեք, ի՞նչ եղավ այդ բարեկամը, որը ձեզ այդպիսի սոսկալի բաներ էր պատմում... չէ որ նրա պատիժը փոխեցին, նշանակում է նվիրեցին այդ «անվերջանալի կյանքը»։ Նա հետո ինչպե՞ս վարվեց այդ հարստության հետ։ Արդյոք ապրո՞ւմ էր ամեն վայրկյանը «հաշվելով»։

— Օ, ոչ, նա ինքն էր ինձ ասում,— ես նրան այդ մասին արդեն հարցրել եմ,— ամենևին էլ այդպես չէր ապրում և շատ֊շատ րոպեներ էր կորցրել։

— Դե, նշանակում է, ահա ձեզ և փորձ, նշանակում է չի կարելի ապրել, իսկապես «հաշիվ անելով»։ Ինչ֊որ պատճառով, բայց չի կարելի։

— Այո, ինչ֊որ պատճառով, բայց չի կարելի,— կրկնեց իշխանը։— Դա ինձ էլ էր այդպես թվում... բայց, համենայն դեպս, մարդ չի հավատում․․․

— Այսինքն՝ դուք կարծում եք, որ բոլորից ավելի խելացի՞ կապրեք ձեր կյանքը,— ասաց Ագլայան։

— Այո, երբեմն դա անցել է մտքովս։

— Եվ անցնո՞ւմ է։

— Եվ․․․ անցնում է,— պատասխանեց իշխանը, առաջվա նման մեղմ և նույնիսկ երկչոտ ժպիտով նայելով Ագլայային, բայց իսկույն էլ նորից ծիծաղեց ու զվարթ նայեց նրան։

— Համե՜ստ բան է,— ասաց Ագլայան գրեթե գրգռված։

— Բայց ի՜նչ խիզախներն եք դուք, ահա դուք ծիծաղում եք, իսկ ինձ նրա պատմածը այնպես էր շշմեցրել, որ ես հետո երազումս տեսա, հենց այդ հինգ րոպեն տեսա․․․

Նա հետաքրքրությամբ ու լուրջ մի անգամ էլ աչքերը հածեց իր ունկնդրուհիների վրա։

— Դուք որևէ պատճառով չե՞ք բարկանում ինձ վրա,— հանկարծ հարցրեց նա կարծես թե շփոթված, սակայն, ուղիղ նայելով բոլորի աչքերին։

— Ինչի՞ համար,— զարմացած բացականչեցին երեք աղջիկն էլ։

— Դե նրա համար, որ կարծես թե շարունակ ուսուցանում եմ․․․

Բոլորը ծիծաղեցին։

— Եթե բարկանում եք, մի բարկացեք,— ասաց իշխանը,― չէ՞ որ ինքս էլ գիտեմ, որ ուրիշներից պակաս եմ ապրել և բոլորից քիչ եմ հասկանում կյանքը։ Գուցե երբեմն ես շատ տարօրինակ եմ խոսում...

Եվ նա վերջնականապես շփոթվեց։

— Եթե ասում եք, որ երջանիկ եք եղել, նշանակում է ոչ թե պակաս, այլ ավելի եք ապրել, ուրեմն ինչո՞ւ եք կեղծում և ներողություն խնդրում,— խիստ և բծախնդիր սկսեց Ագլայան,— և խնդրեմ, մի անհանգստացեք, որ մեզ ուսուցանում եք, այստեղ դուք ոչ մի հաղթանակ չունեք։ Ձեր կվիտեիզմով հարյուր տարվա կյանքն էլ կարելի է երջանկությամբ լցնել։ Ձեզ մահապատիժ ցույց տան կամ մատ ցույց տան․ թե մեկից, թե մյուսից միանման գովելի միտք դուրս կբերեք, և դեռ գոհ կմնաք։ Այդպես կարելի է ապրել։

— Ինչի՞ վրա ես շարունակ չարանում, չեմ հասկանում,— վրա բերեց գեներալի կինը, որ վաղուց դիտում էր խոսողների դեմքերը,— և ինչի՞ մասին եք խոսում, նույնպես չեմ կարողանում հասկանալ։ Ի՞նչ մատ և այդ ի՞նչ ցնդաբանություն է։ Իշխանը հրաշալի է խոսում, միայն մի քիչ տխուր։ Ինչո՞ւ ես նրա վստահությունը կոտրում։ Երբ նա սկսեց, ծիծաղում էր, իսկ հիմա բոլորովին ապուշ է կտրել։

— Ոչինչ, maman։ Բայց ափսոս, իշխան, որ դուք մահապատիժ չեք տեսել, թե չէ ձեզ մի բան կհարցնեի։

— Ես տեսել եմ մահապատիժ,— պատասխանեց իշխանը։

— Տեսե՞լ եք,— ճչաց Ագլայան։— Ես պետք է գլխի ընկնեի։ Դա պսակում է ողջ գործը։ Եթե տեսել եք, ինչպե՞ս եք ասում, թե ամբողջ ժամանակը երջանիկ եք անցկացրել։ Ինչ է, ճիշտ չասացի՞։

— Բայց մի՞թե ձեր գյուղում մահապատժի ենթարկում են,― հարցրեց Ադելաիդան։

— Ես Լիոնում եմ տեսել։ Շնեյդերի հետ էի գնացել այնտեղ, նա էր իր հետ տարել։ Հենց որ եկա, ուղղակի ընկա այդ մահապատժի տեղը։

— Իսկ ձեզ շա՞տ դուր եկավ։ Ուսանելի, օգտակար շա՞տ բան կար,— հարցնում էր Ագլայան։

— Դա ինձ բոլորովին դուր չեկավ, և դրանից հետո մի քիչ հիվանդ էի, բայց խոստովանում եմ, որ նայում էի մեխվածի պես, աչքերս չէի կարող կտրել։

— Ես էլ չէի կարողանա աչքերս կտրել,— ասաց Ագլայան։

— Այնտեղ բոլորովին չեն սիրում, երբ կանայք գնում են նայելու, նույնիսկ հետո լրագրում գրում են այդ կանանց մասին։

— Ուրեմն, եթե գտնում են, որ դա կանացի գործ չէ, դրանով իսկ ուզում են ասել (հետևաբար և արդարացնել), որ դա տղամարդու գործ է։ Շնորհավորում եմ տրամաբանության համար։ Եվ իհարկե, դուք էլ այդպես եք կարծում։

— Պատմեցեք մահապատժի մասին,— ընդհատեց Ադելաիդան։

— Ես բոլորովին չէի ուզենա հիմա...— շփոթվեց և կարծես թե մռայլվեց իշխանը։

— Կարծես ափսոսում եք մեզ պատմել,— խայթեց Ագլայան։

— Ոչ, նրա համար եմ ասում, որ այդ մահապատժի մասին քիչ առաջ պատմել եմ։

— Ո՞ւմ եք պատմել։

— Ձեր կամերդիներին, երբ սպասում էի...

— Ո՞ր կամերդիներին,— լսվեց ամեն կողմից։

— Այ այն, որ նախասենյակում է նստած, ալեխառն մազերով, դեմքը մի քիչ կարմիր. ես նստել էի նախասենյակում, որպեսզի Իվան Ֆյոդորովիչի մոտ գնայի։

— Դա տարօրինակ է,— նկատեց գեներալի տիկինը։

— Իշխանը դեմոկրատ է,— խոսքը կտրեց Ագլայան,— դե, եթե Ալեքսեյին պատմել եք, մեզ չեք կարող մերժել։

— Ես անպայման ուզում եմ լսել,— կրկնեց Ադելաիդան։

— Քիչ առաջ իսկապես,— նրան դիմեց իշխանը, նորից փոքր֊ինչ ոգևորվելով (թվում է, նա շատ շուտ և դյուրահավատորեն էր ոգևորվում),— իսկապես, միտք ունեի, երբ ինձնից նկարի սյուժե էիք հարցնում, ձեզ սյուժե տալ. նկարել դատապարտվածի դեմքը գիլյոտինի հարվածից մի րոպե առաջ, երբ դեռ նա կանգնած է կառափնարանի վրա, նախքան այդ տախտակի վրա պառկելը։

— Ինչպե՞ս թե դեմքը։ Միայն դե՞մքը,― հարցրեց Ադելաիդան,— տարօրինակ սյուժե կլինի և դա ի՞նչ նկար է։

— Չգիտեմ, ինչո՞ւ որ,― եռանդով պնդում էր իշխանը,— նորերս Բաղեչում մի այդպիսի նկար ես տեսել եմ։ Շատ եմ ուզում պատմել ձեզ... Երբևէ կպատմեմ․․․ ինձ շատ զարմացրեց։

— Բազելյան նկարի մասին հետո անպայման կպատմեք,— ասաց, Ադելաիդան,— իսկ հիմա ինձ բացատրեցեք այդ մահապատժից նկարելիք նկարը։ Կարո՞ղ եք այնպես հաղորդել, ինչպես այդ պատկերացնում եք։ Այնպես, միայն դե՞մքը։ Իսկ ինչպիսի՞ դեմք է դա։

— Դա մահվանից ուղիղ մի րոպե առաջ է,— լիակատար պատրաստակամությամբ սկսեց իշխանը, տարվելով հիշողություններով և, ըստ երևույթին, անմիջապես մոռանալով մնացած ամեն ինչ,— հենց այն րոպեին, երբ նա բարձրացավ սանդղակի վրա և հենց նոր ոտք դրեց կառափնարանին։ Այստեղ նա նայեց իմ կողմը. ես նայեցի նրա դեմքին և ամեն ինչ հասկացա... Ասենք, ախր դա ինչպե՞ս պատմեմ։ Ես շատ, շատ կուզենայի, որ դուք կամ որևէ մեկը դա նկարեր։ Լավ կլիներ, եթե դուք։ Ես հենց այն ժամանակ մտածեցի, որ դա օգտակար նկար կլիներ։ Գիտե՞ք, այստեղ պետք է ամեն ինչ պատկերացնել, ինչ որ եղել է վաղօրոք, ամեն, ամեն ինչ։ Նա ապրում էր բանտում և մահապատժին սպասում էր առնվազն գոնե մի շաբաթ հետո, նա մի տեսակ հույսը դնում էր սովորական ձևականության վրա, որ թուղթը դեռ ինչ֊որ տեղ պետք է գնա և միայն մի շաբաթ հետո դուրս կգա։ Իսկ այստեղ հանկարծ ինչ֊որ առիթով գործը կրճատվել էր։ Առավոտյան ժամը հինգին նա քնած էր։ Դա հոկտեմբերի վերջին էր. ժամը հինգին դեռ ցուրտ է և մութ։ Կամացուկ մտնում է բանտի վերակացուն պահակախմբի հետ և զգուշությամբ ցնցում է նրա ուսը, նա տեղում շտկվում է, արմունկին հենվում, տեսնում է լույսը, «Ի՞նչ է»։— «Ժամը տասին մահապատիժն է»։ Նա քունը գլուխը չի հավատում, սկսում է վիճել, թե թուղթը մի շաբաթից հետո կգա, բայց երբ բոլորովին սթափվում է, դադարում է վիճելուց և լռում է,— այդպես էին պատմում,— հետո ասում է. «Համենայն դեպս դժվար է այսպես հանկարծակի․․․» և դարձյալ լռում է, և այլևս ոչինչ չի ուզում ասել։ Այստեղ երեք֊չորս ժամ անցնում է որոշ բաների վրա. քահանայի վրա, նախաճաշի վրա, որի ժամանակ նրան գինի, սուրճ և տավարի միս են տալիս (դե, ծաղր չէ՞ դա։ Ախր մարդ մտածում է, թե որքան դաժան բան է դա, իսկ մյուս կողմից, աստվա՛ծ վկա, այդ անմեղ մարդիկ սրտանց են անում և համոզված են, որ դա մարդասիրություն է), հետո զուգվելը (գիտե՞ք ինչ բան է հանցագործի զուգվելը), վերջապես քաղաքի միջով տանում են մինչև, կառափնարան... Ես կարծում եմ, որ ահա այստեղ էլ թվում է, թե դեռ անսահման ժամանակ է մնում ապրելու, մինչ տանում են։ Ինձ թվում է, ճանապարհին նա հավանաբար մտածում էր. «Դեռ շատ կա, դեռ երեք փողոց մնում է ապրելու. ահա այս փողոցը կանցնեմ, հետո դեռ այն մյուսը կմնա, հետո էլի այն մյուսը, որտեղ աջ կողմում բուլկավաճառն է․․․ դեռ ե՜րբ ենք հասնելու բուլկավաճառին»։ Շուրջը բազմություն է, աղմուկ, աղաղակ, տասը հազար դեմք, տասը հազար աչք, այդ բոլորին պետք է դիմանալ, իսկ գլխավորը՝ այն միտքը, թե՝ «Ահա, նրանք տասը հազար են, բայց նրանցից ոչ ոքի չեն սպանի, իսկ ինձ կսպանեն»։ Դե, ահա այս բոլորը նախօրոք։ Դեպի կառափնարան տանում է մի սանդղակ. այստեղ նա հանկարծ սանդղակի առաջ լաց եղավ, մինչդեռ նա ուժեղ և արի մարդ էր, ասում են, մեծ չարագործ էր։ Նրա հետ շարունակ անբաժան էր քահանան, սայլակում էլ նրա հետ գնում և շարունակ խոսում էր, խոսում. հազիվ թե մահապարտը լսում էր նրան, թե սկսում էլ էր լսել, երրորդ բառն արդեն չէր հասկանում։ Պետք է որ այդպես լիներ։ Վերջապես սկսեց սանդղակին բարձրանալ. այստեղ ոտները կապած են, դրա համար էլ փոքր քայլերով են շարժվում։ Քահանան, որ ըստ երևույթին խելոք մարդ էր, դադարեց խոսելուց, և միայն շարունակ խաչն էր տալիս նրան համբուրելու։ Սանդղակի ներքևում նա շատ գունատ էր, իսկ երբ բարձրացավ ու կանգնեց կառափնարանի վրա, հանկարծ թղթի նման սպիտակեց, բոլորովին՝ ինչպես գրելու ճերմակ թուղթ։ Հավանաբար նրա ոտները թուլանում ու փայտանում էին, և սրտխառնոց էլ ուներ,— կարծես թե կոկորդում մի բան ճնշում է և դրանից խտուտ է գալիս,— դուք երբևէ զգացե՞լ եք վախի կամ շատ սարսափելի րոպեներին, երբ ամբողջ գիտակցությունն էլ մնում է, բայց արդեն ոչ մի իշխանություն չունի։ Ինձ թվում է, եթե, օրինակ, անխուսափելի կործանում է լինելու, տունը փուլ է գալիս ձեր վրա, ապա այստեղ մարդ հանկարծ սաստիկ կուզենա նստել ու աչքերը փակել և սպասել՝ ինչ լինելու է լինի... Ահա հենը այստեղ, երբ սկսվում էր այդ թուլությունը, քահանան շուտով մի այնպիսի արագ շարժումով ու լուռ, խաչը հանկարծ ուղիղ նրա շրթունքներին էր դնում, մի այնպիսի փոքրիկ, արծաթե, քառաթև խաչ, հաճախակի էր դնում, րոպեն մեկ։ Եվ հենց որ խաչը դիպչում էր շրթունքներին, նա աչքերը բաց էր անում և նորից մի քանի վայրկյան կարծես թե աշխուժանում էր և ոտքերը առաջ էին գնում։ Խաչը նա ագահաբար էր համբուրում, շտապում էր համբուրել, կարծես շտապում էր չմոռանալ ինչ֊որ պաշար վերցնել իր հետ, համենայն դեպս, բայց հազիվ թե այդ ժամանակ կրոնական որևէ բան էր գիտակցում։ Եվ այդպես էր մինչև վերջին րոպեն... Տարօրինակ է, որ այդ ամենավերջին վայրկյաններին հազվադեպ են ուշագնաց լինում։ Ընդհակառակը, գլուխը սարսափելի ապրում է և աշխատում, ըստ երևույթին՝ ուժգին, ուժգին, ուժգին, ինչպես բանող մեքենան, ես պատկերացնում եմ, ուղղակի բախում են զանազան մտքերը, բոլորն անավարտ, և կարող է պատահել, նաև այնպիսի ծիծաղելի, կողմնակի մտքեր. «Ահա այս մեկը նայում է՝ նրա ճակատին գորտնուկ կա, ահա դահճի ներքևի կոճակներից մեկը ժանգոտել է»... Մինչդեռ ամեն ինչ գիտես և ամեն ինչ հիշում ես, մի այդպիսի կետ կա, որը ոչ մի կերպ չի կարելի մոռանալ, և ուշագնաց լինել չի կարելի․ և ամեն ինչ նրա շուրջը, այդ կետի շուրջն է ման գալիս ու պտտվում։ Եվ մարդ մտածի, որ դա այդպես է մինչև վերջին քառորդ վայրկյանը, երբ գլուխն արդեն դրել է կառափնակոճղին, և սպասում է, և... գիտի, և հանկարծ իր վերևում կլսի, թե երկաթն ինչպես սահեց։ Մարդ անպայման դա կլսի։ Ես, եթե կառափնակոճղին պառկած լինեի, հատկապես ականջ կդնեի և կլսեի։ Այստեղ, գուցե ակնթարթի միայն մեկ տասներորդ մասն է, բայց մարդ անպայման կլսի։ Եվ պատկերացրեք, դեռ մինչև հիմա վիճում են այն մասին, որ, գուցե, երբ գլուխն արդեն թռչում է, ապա դեռ մի վայրկյանաչափ ժամանակ էլ, գուցե, գիտի, որ թռել է,— ինչպիսի՜ հասկացություն։ Իսկ եթե հի՜նգ վայրկյան... Կառափնարանն այնպես նկարեցեք, որ պարզ ու մոտիկից երևա միայն վերջին աստիճանը, ոճրագործը ոտքը դրել է դրա վրա. գլուխը, դեմքը թղթի պես ճերմակ է, քահանան պարզում է խաչը, ոճրագործն ագահաբար մեկնում է իր կապտած շրթունքները և նայում է, և ամեն ինչ գիտի։ Խաչը և գլուխը՝ ահա նկարը, քահանայի, դահճի, նրա երկու սպասավորների դեմքերը և մի քանի գլուխ ու աչք ցածում՝ այդ բոլորը կարելի է նկարել ասես թե երրորդ պլանի վրա, մշուշի մեջ, որպես լրացուցիչ մանրամասնություններ... Ահա թե ինչպիսի նկար։

Իշխանը լռեց և նայեց բոլորին։

— Դա, իհարկե, նման չէ կվիտեիզմի,— ինքն իրեն ասաց Ալեքսանդրան։

— Դե, հիմա պատմեցեք, թե ինչպես եք սիրահարված եղել,— ասաց Ադելաիդան։

Իշխանը զարմանքով նայեց նրան։

— Լսեցեք,— կարծես շտապում էր Ադելաիդան,— դուք դեռ պարտք եք մնում պատմելու բազելյան նկարի մասին, բայց հիմա ես ուզում եմ լսել, թե ինչպես եք սիրահարված եղել, մի ուրացեք, եղել եք։ Ընդսմին, հենց որ սկսում եք պատմել, դադարում եք փիլիսոփա լինելուց։

— Դուք հենց որ ավարտում եք պատմելը, անմիջապես ամաչում եք ձեր պատմածից,— հանկարծ նկատեց Ագլայան։— Դա ինչի՞ց է։

— Ի՜նչ հիմար բան է դա, վերջապես,— խոսքը կտրեց գեներալի կինը, զայրացած նայելով Ագլայային։

— Խելացի բան չէ,— հաստատեց Ալեքսանդրան։

— Չհավատաք նրան, իշխան,— դարձավ նրան տիկինը,— այդ նա դիտմամբ, ինչ-որ չարությունից դրդված է անում, նա ամենևին էլ այդպես հիմար չի դաստիարակված, բան մի կարծեք, որ նրանք այդպես ձանձրացնում են ձեզ։ Հավանաբար մտքները մի բան են դրել, բայց նրանք արդեն սիրում են ձեզ։ Ես նրանց դեմքերը գիտեմ։

— Ես էլ գիտեմ նրանց դեմքերը,— ասաց իշխանը, հատկապես շեշտելով իր բառերը։

— Այդ ինչպե՞ս,— հետաքրքրված հարցրեց Ադելաիդան։

— Դուք ի՞նչ գիտեք մեր դեմքերի մասին,— հետաքրքրվեցին նաև մյուս երկուսը։

Բայց իշխանը լուռ էր և լուրջ. բոլորը սպասում էին նրա պատասխանին։

— Ես ձեզ հետո կասեմ,— ասաց նա կամացուկ ու լուրջ։

— Դուք վճռականորեն ուզում եք շահագրգռել մեզ,— բացականչեց Ագլայան,— և ինչպիսի՜ հանդիսավորություն։

— Դե լավ,— նորից աճապարեց Ադելաիդան,— բայց եթե դուք դեմքերի այդպիսի գիտակ եք, ապա հավանաբար և սիրահարված եք եղել, նշանակում է, ես գուշակել եմ։ Դե ուրեմն պատմեցեք։

— Ես սիրահարված չեմ եղել,— պատասխանեց իշխանը նույնպես կամացուկ և լուրջ,— ես... երջանիկ էի այլ կերպ։

— Իսկ ինչպե՞ս, ինչո՞վ։

— Լավ, ես ձեզ կպատմեմ,— ասաց իշխանը կարծես խոր մտածմունքի մեջ ընկած։

VI