Բաֆուտի քերծեները — Գրապահարան

Բաֆուտի քերծեները

հեղինակ՝ Ջերալդ Դարրել
թարգմանիչ՝ Մ․ Վ․ Արիստակեսյան (ռուսերենից)
աղբյուր՝ «Բաֆուտի քերծեները»

Այս ստեղծագործությունը սրբագրման կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել Գրապահարանին սրբագրելով այն։ Շնորհակալություն

Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ Ծրած տեքստերի հղումների պահոց֊ում։

ԲԱՖՈԻՏԻ ՔեՐԾեՆԵՐԸ

Ահա և մենք եկանք

Կրոս գետը, զգույշ գալարվելով, Կամերունի լեռներից իջնում է ցած, մինչև որ բերնեբերան լցվում է իր ամբողջ լայնքով, փայլփլում, շողշողում Մամֆեն շրջապատող անտառների վիթխարի թավուտում։ Լեռներում նա կարկաչում, փրփրում ու ջրվեժներով գահավիժում է ծերպերից, իսկ այստեղ՝ խաղաղվում ու հանդարտ հոսում է քարքարոտ հունով։ Նրա անշտապ ընթացքը ծանծաղուտի հոսանքին հակառակ բերում է ճերմակ ավազ և ողողում մերձափնյա ծառերի հողն այնպես, որ մերկացած արմատներն ասես ութուտնիկի խճճված, գալարուն շոշափուկներ լինեն։ Գետը վեհորեն ընթանում է առաջ, նրա պղտոր ջրերում վխտում են գետաձիերն ու կոկորդիլոսները, իսկ վերևում, տաք օդում, ճռվողելով ճախրում են կապտա֊նարնջագույն ու սպիտակ ծիծեռնակները։

Մամֆեի մոտ գետը փոքր֊ինչ արագացնում է իր վազքը և մխրճվում անտառածածկ ու քարքարոտ երկու մեծ ժայռերի մեջ։ Դրանց ստորոտները հղկել է ջուրը, իսկ վերևից պատառոտված ժանյակների նման կախվել են թփերը։ Դուրս գալով նեղ կիրճից, գետն արագ նետվում է դեպի ընդարձակ ու ձվաձև ավազանը։ Քիչ այն կողմ, նույնանման մի կիրճից այդ նույն ավազանն է լցվում ևս մի գետ, նրանց ջրերը հանդիպում և հյուսվում են փոքրիկ հոսանքների, հորձանուտների և ծփանքների ալեկոծվող կծիկի մեջ, որ հետո միասին շարունակեն իրենց ճամփան։ Իսկ գետի մեջտեղում մնում է նրանց միացման հետքը՝ ճերմակ ավազի փայլփլուն ու վիթխարի բլուրը՝ գետաձիերի ոտնահետքերով և թռչունների հետքերի ժանեկանման շղթայիկներով։ Այս ավազոտ կղզյակի մոտ անտառը վեր է ածվում մի ոչ մեծ հովտի, որը շրջապատում է Մամֆե գյուղը, և ահա հենց այստեղ էլ, անտառի բացատում, գետի հանգիստ ու պղտոր ջրերից վեր մենք որոշում ենք խփել մեր գլխավոր ճամբարը։

Երկու օր պահանջվեց ծառերը կտրելու և գետինը հավասարեցնելու համար, որպեսզի շինարարական հրապարակ պատրաստենք, և, վերջապես, երրորդ օրը մենք Սմիթի հետ միասին կանգնած էինք մարգագետնի ծայրին ու դիտում էինք, թե ինչպես երեսուն տեղացի բնակիչներ, քրտնած դեմքերով ու գոռգոռալով, քաշում էին վիթխարի վրանը․ թվում էր, թե փորփրած կարմիր կավի վրա ընկած է վիթխարի կետի շագանակագույն, կնճռոտ մսեղիքը։

Պարուսինե այս ծովը աստիճանաբար հավաքեցին, և այն ձգվեց դեպի վեր, փքվեց, նմանվելով հրեշավոր անձրևասւնկի։ Հետո սունկը հանկարծ տարածվեց երկայնքով ու լայնքով և դարձավ բավական պատկառելի չափերի մի վրան։ Երբ վերջապես պարզվեց, թե դա ինչ է, լսվեց զարմանքի ու հիացմունքի մի բացականչություն՝ այդ գոռում էին գյուղի բնակիչները, որոնք հավաքվել էին նայելու, թե մենք ինչպես ենք ճամբար խփելու։

Եվ այսպես, մեր գլխավերևում տանիք հայտնվեց, բայց ստիպված եղանք ևս մի ամբողջ շաբաթ չարչարվել, մինչև որ կարողացանք սկսել գազանների որսը։ Պետք է վանդակներ պատրաստեինք, ջրափոսեր փորեինք, հարցուփորձ անեինք մոտակա գյուղերի ավագներին և ասեինք նրանց, թե ինչ գազաններ են մեզ հարկավոր, հոգայինք սննդամթերքի մասին և դեռ էլի բազմաթիվ գործեր կատարեինք։ Վերջապես ճամբարում ամեն ինչ կարգավորվեց, և մենք որոշեցինք, որ կարելի է սկսել։ Դեռ սկզբում պայմանավորվել էինք, որ Սմիթը կմնա Մամֆեում և կհսկի գլխավոր ճամբարը, մանրակրկիտ հավաքելով այն ամենը, ինչ կհաջողվի գտնել մոտակա անտառում տեղական բնակիչների օգնությամբ, իսկ ես այդ ընթացքում կգնամ երկրի խորքը, լեռները, ուր անտառներն իրենց տեղը զիջում են խոտառատ թավ հարթավայրերին։ Տարօրինակ բուսականությամբ և ավելի զով կլիմայով այս լեռնային աշխարհում կարելի է գտնել բոլորովին այլ ֆաունա, քան շոգ անտառներում։

Ես չգիտեի, թե հարթավայրի որ մասն ընտրեմ, որտեղ կանգ առնեմ, և գնացի խորհրդակցելու տեղի պետի հետ։ Ես նրան բացատրեցի, թե ինչ է ինձ հարկավոր, նա սեղանի վրա փռեց լեռնային շրջանների քարտեզը, և մենք երկուսով կռացանք նրա վրա։ Հանկարծ նա մատը դրեց ինչ֊որ կետի և նայեց ինձ։

― Ի՞նչ կասեք Բաֆուտի մասին, ― հարցրեց նա։

― Իսկ դա հարմա՞ր տեղ է։ Ի՞նչ մարդիկ են այնտեղ։

― Բաֆուտում ձեզ պետք է հետաքրքրի միայն մի մարդ՝ Ֆոնը, ― ասաց պաշտոնյան, ― նրան գրավեք ձեր կողմը, և մարդիկ ձեզ համար կանեն այն ամենը, ինչ դուք ցանկանաք։

― Ֆո՞ն։ Ի՞նչ է, նա առաջնո՞րդ է։

― Նա այս երկրում Հռոմի կայսեր նման մի բան է, ― ասաց պաշտոնյան և քարտեզի վրա մատիտով մի մեծ շրջան գծեց։ ― Ֆոնի խոսքը օրենք է նրանց համար։ Այս Ֆոնը գերհաճելի ծերուկ խաբեբա է, և դեպի նրա սիրտը տանող ամենաճիշտ ճանապարհն այն է, որ դուք ապացուցեք, թե կարող եք խմել նրանից ոչ պակաս։ Նա մի հիանալի, մեծ առանձնատուն ունի, և դա կառուցել է հենց նրա համար, որ այնտեղ եվրոպացի հյուրեր հայտնվեն։ Գրեք նրան և, նա ձեզ թույլ կտա մնալ իր մոտ, և նույնիսկ հավանաբար, հենց ինքը ձեզ կհրավիրի։ Եվ հետո ընդհանրապես արժե Բաֆուտ մեկնել, եթե նույնիսկ այնտեղ չմնաք էլ։

― Է՜, ինչ կա որ, ես նրան երկտող կուղարկեմ, տեսնենք, թե նա ինչ կասի։

― Աշխատեք․․․ լավ թրջել ը՜․․․ ը՜․․․ ը՜․․․ ձեր երկտողը, ― ասաց պաշտոնյան։

― Հենց հիմա կգնամ խանութից մի շիշ խմիչք կվերցնեմ, ― հավաստիացրի ես։

Այդ նույն օրը սուրհանդակը, վերցնելով իմ նամակն ու մի շիշ գինի, մեկնեց լեռները։ Չորս օր հետո նա վերադարձավ Ֆոնի պատասխան֊նամակով․ այդ հետաքրքիր փաստաթուղթն ինձ արտակարգ ոգևորեց․

Բաֆուտի Ֆոնի ռեզիդենցիա

Բաֆուտ, Բեմենդա, մարտի 5

1949 թ․

Իմ թանկագին բարեկամ․

Մարտի 3֊ի քո նամակն ստացա, ի դեպ, հավելվածով, և գնահատեցի։

Այո՛, ես ընդունում եմ քո ժամանումը Բաֆուտ՝ երկու ամիս ժամանակով, ինչ վերաբերում է քո կենդանիներին, էլի շատ ուրախ կլինեմ քո տնօրինությանը հանձնելու իմ տերության տներից մեկը, եթե դու ինձ լավ վճարես։

Սրտանց՝ քո

Բաֆուտի Ֆոն

Ես իսկույն պատրաստվեցի Բաֆուտ

 ԳԼՈԻէս ԱՌԱՋԻՆ

Դոդոշներն ու պարող կապիկները

Արեւմտյան Աֆրիկայի բեռնատար մեքենաների մեծ մասի մասին երբեք չես ասի, թե գտնվում են երիտասարդության ու գեղեցկության ծաղկման շրջանում, եւ ես իմ դառը փորձով սովորեցի նրանցից ոչ մի լավ բան չսպասել։ Եվ, այնուամենայնիվ, ժամանած բեռնատարը, որն ինձ պետք է տաներ լեռներր, գերազանցեց իմ վատթարագույն սպա– ւաւմներր։ Թվում էր, թե նա ուր որ է պետք է փլվի։ Մեքենան կանգնած էր կիսափչած ղողերի վրա, փնչացնում ու խռխռացնում էր հողնածութ յունից ուժասպառված։ Իսկ ընդամենը բարձրացել էր փոքրիկ բլրի թեք լանշով դեպի մեր եամբարը։ Ու ես տագնապով նրան վստահեցի իմ բեռն ու ինձ։ Վարորդը կենսուրախ մարդ էր եւ անմիջապես հայտնեց, թե ես պետք է իրեն օգնեմ չափազանց կարեւոր երկու գործողություններում։ Առաջինը, երբ մենք կսկսենք իջնել սարնիվար, ես պետք է սեղմեմ ձեռքի արգելակիչը, որովհետեւ եթե այն չսեղմենք գրեթե մինչեւ խցիկի հատակր, ապա ընդհանրապես չի ենթարկվի։ Երկրորդ, ես պետք է աչքս չկտրեմ կցման ոտնակից, քանի որ այդ շատ քմահաճ մասը ամեն մի հարմար առիթով դուրս է թռչում կցորդիչից ու մռնչում ծուղակն ընկած ընձառյուծի պես։ Միանգամայն 8

պարզ Էյ "Ր բեռնատարի վարորդը նույնիսկ Արեւմտյան Աֆրիկայում չի կարողանա մեքենա վարել, կռանար վ սարքային վահանակի տակ եւ ծռմռվելով երեքտակ, այնպես որ, եթե ես ցանկանում եմ կենդանի մնալ այս ճամփորդությունից հետո, պետք է օգնեմ նրան ղեկավարելու քմահաճ մեխանիզմներր։

Աւսպես, ես շարունակ կռանում էի, սեղմում էի արգելակը եւ շնչում էի շիկացած ռետինի հեղձուցիչ հոտը, իսկ այդ ընթացքում մեր քաջ մեքենան ցնցվում էր լեռների ուղղությամբ, ժամում քսան մղոն մշտական արագությամբ։ Իսկ երբ ճանապարհը ցած էր իջնում, մեքենան հախուռն նետվում էր առաջ եւ արագությունը հասցնում էր գրեթե քսանհինգի։

Առաջին երեսուն մղոնը գյուղամիջյան կարմիր կավից ճանապարհր ոլորապտույտ անցնում էր անտառածածկ հարթավայրով, ճանապարհի երկու կողմում հոծ պատի նման կանգնած էին վիթխարի ծառեր․ նրանց ճյուղերը վերեւում միահյուսվել էին, կազմելով տերեւների մի կամար։ Թռչուն֊ոնգեղջյուրների երամները, թափահարելով թեւերր, թռչում էին ճանապարհի վրայով եւ կռկռում, թվում էր, թե ա1Դ ազդանշան էին տալիս ավտոմոբիլիզմի արշալույսի հինավուրց տաքսիների ուրվականները, իսկ ճամփեզրին, որ գեղատեսիլ լուսավորված էր խիտ տերեւների կամարի միջից թափանցած արեւի շողերով, տաքանում էին ագամները, լույսով ողողված՝ նրանք բոցկլտում էին հուզմունքից, ինչպես վերջալույսի ցոլքեր, եւ կատաղորեն գլխով էին անում։ Աստիճանաբար, գրեթե աննկատելիորեն՝ ճանապարհը գնում էՐ դեպի վեր, մեղմորեն ոլորվելով անտառապատ բլուրների կ\որ լանջերով։ Բեռնատարի թափքում իմ օգնականները բարձրաձայն երգում Էին․

Հավիտյան չեմ մոռանա իմ տունը,․, Ե րբ եմ տեսնելու տունս հարազատ․ Ե րբ եմ տեսնելու մորս Հարազատ, Տո՜ւն, տո՛ւն, տո՜ւն եմ ուզում,

Վարորդը կամացուկ երգեց կրկներդը եւ աչքի տակով նայեց ինձ, թե՝ կարեԼի՞ Է։ ի զարմանս նրա, ես Էլ երգեցի,

եւ այսպես բեռնատարն ընթանում էր առաջ, իր հետեւից թողնելով կարմիր փոշու ամպ, թափքից լսվում էր համերաշխ ձայների խմբերգր, իսկ ես ու վարորդը ձայնակցում էինքէ զարդարելով երգը զանաղան տարբերակներով, ընդ որում նա դեռ հասցնում Էր նվագակցել կլաքսոնի ընդհատուն շչակ, ներով։

Որքան ավելի Էինք բարձրանում լեռները, այնքան ավելի Էր նոսրանում անտառը, իսկ հետո մանրանտառն սկսեց փոխվել, ճանապարհի երկու կողմից մռայլ դավադիրների պես կանգնած Էին ծառակերպ ձարխոտերի թավ խմբերը՝ հաստ՝ գետնահակ, մազածածկ բներով։ Նրանց կատարները ցայտում Էին նուրբ տերեւների կանաչ շատրվաններ։ Ձար֊ խոտերը նոր աշխարհի առաջին պահապաններն Էին, որով, հետեւ հանկարծ, ասես լեռները ուսերից գցեցին իրենց ծանր հագուստները, անտառն անհետացավ։ Մնաց ետեւում, հովտում» թավ կանաչ մորթին ալիքաձեւ գնու՛մ Էր դեպի տապից առկայծող հեռուն, իսկ մեր առջեւում վեհորեն վեր Էին խոյանում լեռները, որոնք ծածկ՛ ված Էին քամուց օրորվող եւ արեւից ոսկեզօծված բարձր խոտով։ Բեռնատարը բարձրանում Էր ավելի ու ավելի վեր, շարժիչը շնչահեղձ Էր լինում ու ցնցվում Էր անսովոր ճիգերից) Ես արդեն մտածում Էի, որ մենք վերջին երկու հարյուր ոտնաչափը մեքենան հրելով պիտի բարձրացնենք վեր, բայց ի զարմանս բոլորի, նա ինքը դուրս եկավ այդ վիճակից, մագլցեց լեռան գագաթը, եւ, հոգնածությունից դողալով, ռադիատորից ժայթքեց շոգու քուլաներ, ինչպես սատկող կետը ջրի շատրվաններ։ Մենք սողացինք վեր ու կանգ առանք։ Վարորդն անջատեց շարժիչը։

— Մի քիչ սպասենք, շարժիչը շատ Է տաքացել,— բացատրեց նա, ցույց տալով բեռնատարի ռադիատորը, որն արդեն բոլորովին չէր երեւում գոլորշոլ ամպի մեջ։

Ես ուրախությամբ դուրս եկա շիկացած խցիկից եւ գնացի դեպի այն տեղը, ուր ճանապարհն իջնում էր դեպի հերթական հովիտը։

Այս դիտակետից երեւում էր ամբողջ տեղանքը, որ մենք անցել էինք, եւ այն, ուր պետք է գնայինքէ

Հեռվում էր մնացել վիթխարի կանաչ անտառը, այստեղից այն թվում էր հոծ ու խիտ, ինչպես ոչխարի բուրդը, միայն բլուրների կատարին անթափանց տերեւների զանգվածի մեջ կարելի էր տեսնել լույսի շիթեր։ Երկնքի ֆոնի վրա ծառերը պատկերվում էին իբրեւ ընդհատուն ծոպեր, Իսկ մեր առջեւ բացվում էր միանգամայն այլ աշխարհ ուղղակի անհնարին էր հավատալ, որ այդ երկուսը՝ եւ՛ այս, եւ՛ այն, այդքա՛ն տարբեր, գոյություն ունեին կողք֊կողքի։ Եվ այդ հերթագայումր աստիճանաբար տեղի չէր ունենում․ ո՛չ, ետեւում մնացել էր ծառ֊հսկաների անտառը, որ փայլում էր լաքապատ տերեւների իր շքեղ թիկնոցներով, ինչպես կանաչ վիթխարի մարգարիտ, իսկ առջեւում, ընդհուպ մինչեւ մշուշապատ երկնագույն հորիզոնը, շղթայակերպ բարձրանում էին սարերը, ձուլվելով իրար, նմանվելով վիթխարի, սառած ալիքների, նրանք կարծես դեմքները դարձրել էին դեպի արեւը, իսկ լանջերր, ստորոտից մինչեւ կատար, ծածկված էին ոսկեկանաչ թավշյա խոտով, որ ծփում էր քմահաճ քամուց ու մերթ լուսավորվում, մերթ մթնում, երբ քամին այն գալարում էր կամ հարթեցնում։ Ետեւում անտառր ծաղկում էր վայրի ծիրանիով, խոտի ամենավառ ու ամենաբազմազան երանգներով։ Իսկ առջեւում՝ այս տարօրինակ լեռնային աշխարհի բոլոր գույներր նսւրբ էին ու մեղմ, բաց դեղնավուն, ոսկեգույն եւ մուգ դեղնա֊շագանակագոլյնի բոլոր նրբերանգներով։ Բլուրների սահուն դալարներն ու ծալքերը, որ ծածկված էին նուրբ ու պաստելային երանգներ ունեցող խոտով, շատ էին հիշեցնում Անդլիայի բնությունր, նրա հարավային ցածրավայրերը, միայն ավելի մեծ մասշտաբներով։ Բայց արեւն այստեղ փայլում էր առանց հոգնելու եւ անողոքաբար այրում էր՝ ոչ անգլիական ձեւով։

Այստեղից սկսած ճանապարհը վեր էր ածվում ամերիկյան լեռների, մեքենան, արգելակներր շխկշխկացնելով ու վնգվնգացնելով, շարունակ իջնում էր հարթավայր եւ նորից, փնչալով ու հազալով, բարձրանում էր զառիկող լանջերը։ Մի սարի գագաթին մենք ն որից կանգ առանք, որ շարժիչը սառչի, ու այստեղից ես տեսա իմ դիմացի հովտում փռված Գյուղը, հեռվից, շրջապատոդ կանաչ ֆոնի վրա, այն թվում էր սեւ սունկերի մի տձեւ կույտ։ Երբ շարժիչն անջատեցինք,

լռությանը պարաբեց մեզ, ինչպես փափուկ վերմակ։ Միայն լսվում էր, ինչպես է կամացուկ սվսվում խոտը, օրորվելով քամուց։ Իսկ գյուղից, որ ընկած էր հեռու ներքեւում, մեզ էին հասնում շան հաչոցի ու աքաղաղի կանչի Հեոավորոլ– թյամբ մեղմացած, բայց պարզորոշ ձայներ՝ ինչպես զանգակ֊ ների ղողանջ։ Հեռադիտակով գյուղում ինչ֊որ իրարանցում տեսա, խրճիթների շուրջը խռնվել էր մարդկանց բազմությունը, երբեմն փայլատակում էին մաչետի նմանվող գանակներն ու նիզակները, առկայծում էին վառ գույների սարոն– գաները՝ ։

— Այգ ինչ իրարանցում է,— հարցրի ես վարորդին։

նա աչքերը կկոցելով նայեց եւ ուրախ ժպիտով շրջվեց

դեպի ինձ։

— Դա շուկան է, սըը,— բացատրեց նա եւ հարցրեց, հուսալով։— Մասան ուզո՞ւմ է այնտեղ կանգ առնել։

— Իսկ դու կարծո լմ ես, որ մենք այնտեղ որս կգտնենքէ

— Այո՛, սըը։

— Իսկապե ս։

— Իսկապես, սըրէ

Ես ձեւացրի, թե զայրանում եմ։

— Գոլ ստում ես, անպիտան,— ասացի ես,— ղու ուզում ես այնտեղ կանգ առնել, որ խմես։ Մի թե այդպես չէ։

— Այո՛, սըը,— քմծիծաղեց վարորդը,— միայն թե մասան էլ այնտեղ որս կգտնի։

— Դե, լավ, կանգ կառնենք կարճ ժամանակով։

— Այո՛, սըր,– ուրախ ասաց վարորդը եւ բեռնատարն ուղղեց սարի լանջն ի վար։

Ծղոտե սրագագաթ տանիքներով մեծ խրճիթները խը– նամքով շարվել էին դալար էվկալիպտների ստվերի տակ պատսպարված մի փոքրիկ հրապարակի շուրջը։ Հենց այստեղ էլ գտնվում էր շուկան, առեւտրականներն իրենց ապրանքները վւոել էին ուղղակի դետնին, սլացիկ ծառերի տակ, ամեն մեկը իր հողակտորի վրա, իսկ շուրջը խռնվել էին գյուղական բնակիչները, նրանք խցկվում էին առեւտրականների միջեւ, համարձակ վիճում էին, շատախոսում ու թափահարում ձեռքերը։ Ի՛նչ ասես, որ չէին վաճառում այս–․

1 Տոնական Հագուստ։ Ծան․ Տայ․ 1ս՝, թաւ֊գմ․; 12

տեղ, Ես ուղղակի զարմացած էի, ի՛նչ ասես որ չկար, ամեն տեսակ անհեթեթ ու անսպասելի բան։ Վաճառում էին կրակի վրա ապխտած եւ կարճ փայտիկների վրա շարած կապտա– ձկներ, այս ձուկը կենդանի ժամանակ էլ մի հաճելի տեսք չունի, իսկ չորացած, կնճռոտված, ծխից սեւացած, ասես շամանի տիկնիկ չինի, որը, զզվելիորեն գալարվելով պարում է, Այստեղ կային նաեւ կտորների վիթխարի հակեր, մեծ մասամբ վառ ու խայտաբղետ գույներով, դրանք բերում էին Անգլիայից ու խիստ համընկնում են աֆրիկացիների ճաշակին, ավելի դուրեկան տեսք ունեին տեղական գործվածքները՝ ամուր, փավւոլկ եւ ոչ այնքան աղաղակող։ Այս վառ գույների մեջ աչքի էին զա բնում բամբակե զամբյուղների մեջ գրած ձվերի ու հավերի ամենաանհավանական զուգորդումները, կանաչ տաքդեղ, կաղամբ, կարտոֆիլ, շաքարեղեգն, արքունոտ մսի հսկայական կտորներ, թոկերից կախված էին խնամքով քերթված մեծ եղեգնառնետներ, վաճառվում էին նաեւ կավե ապրանքներ, հյուսած զամբյուղներ եւ աթոռներ, ասեղներ, վառոդ, գարեջուր, թռչուններ որսալու թակարդներ, մանգոյի ու պապայիի պտուղներ, հոգնաներ, կիտրոններ, տեղական կոշկեղեն, ռաֆիի թելերից սքանչելի պայուսակներ, մեխեր, կայծքար, կարբիդ, լուծողական, սվիններ ու ընձառյուծի մորթիներ, պարուսինե կոշիկներ, ֆետրե փափուկ գլխարկներ, արմավենու գինի, հին թիթեւլե նավթամաններով կոկոսի ու պիստակի յուղ։

Շուկայի այցելուները աչքի էին զարնում նույնպիսի բազմազանությամբ ու արտառոցությամբ, ինչպես վաճառքի հանված ապրանքները։ Այստեղ կարելի էր տեսնել խաոլս ցեղի մարդկանց՝ կուրացուցիչ ճերմակ հագուստներով ու փոքրիկ սպիտակ գլխարկներով, տեղական առաջնորդներին՝ բազմերանգ հագուստներով ու շքեղ ծոպավոր գլխարկներով, այստեղ էին նաեւ հեռավոր լեռնային բնակավայրերի կիսավայրենի բնակիչներր․ նրանց վրա ոչինչ չկար, բացի կեղտոտ կաշվե ազդրակապերից, նրանց ատամները սրված էին, իսկ դեմքերը՝ վիտված։ նրանց համար, իհարկե, այս գյուղը ամենաբազմամարգ մայրաքաղաքն է, իսկ շուկան հավանաբար, ամենս/ուրախ ժամանցը ամբողջ տարվա Հասար, նրանք կատաղի վիճում էին, թափահարում ձեռ–

քերը, հրմշտում իրար, նրանց սեւ աչքերը հիացմունքից փաւ֊ լատակոլմ էին այնպիսի բաների տեսքից, ինչպիսին յամսն է կամ եղեգնառնետը, ավելի հաճախ նրանք հոծ խմբով կանգնում էին ու ագահ ալքերը գամում բազմագույն կտորների կույտերին, գնել դրանք նույնիսկ հույս էլ չունեին եւ․ միայն երբեմն փոխում էին իրենց ղիտակետները, այդ անհասանելի շքեղությունը ավելի լավ տեսնելու համար, Իմ օգնականներն ու վարորդը թաղվեցին ամբոխի գունեղ հորձանուտում, ինչպես մրջյունները՝ պատոկայի բանկայի մեջ, եւ ես մնացի ինքս իմ կամքին։ Մի քիչ թափառեցի չորս կողմը, հետո որոշեցի լուսանկարել լեռնային գյուղերի– բնակիչներին եւ հանեցի լուսանկարչական ապարատն ու սկսեցի ֆոկուսի բերել,,․ Ի՛նչ կատարվեց այնտեղ։ Զար֊ հոլրելի" դժոխք։ Առեւտրականները իսկույն վա1Բ Գց"ՏՒս իրենց ապրանքները եւ վայրի գոռում֊գոչյունով նետվեցին մոտակա թաքստոցը։ Ես նույնիսկ շփոթվեցի․ չէ որ տֆրիկացիները սովորաբար շատ են սիրում լուսանկարվել, եւ հարցրեցի կողքիս կանգնած խաուսին, թե ինչ պատահեց, հաջորդեց շատ հետաքրքիր բացատրություն, ինչպես երեւում է, լեռնականներն արդեն գիտեն, որ եթե լուսանկարչական ապարատն ուղղված է մարդու վրա, հետո ստացվոլմ է նրա դիմանկարը։ Բայց նրանք հաստատ համոզված են, որ նկարի հետ լուսանկարին է փոխանցվում այն մարդու հոգու մի մասնիկը, ով նկարվել է, եւ եթե իրեն շատ լուսանկարեն, ապա լուսանկարիչը իր նկատմամբ ձեռք կբերի լիիրավ իշխանություն։ Կախարդանքի գերազանց օրինակ, միանգամայն ժամանակակից միջոցներով, հնում դուք մարդու նկատմամբ իշխանություն էիք ձեռք բերում, եթե տիրանում էիք նրա մազերի փնջին կամ կտրված եղունգներին։ Մեր օրերում այդ նույն նպատակով, հավանաբար, միանգամայն պիտանի է լուսանկարը։ Եվ այնուամենայնիվ, թեեւ լեռնականները չցանկացան լուսանկարվել, ես հաջողեցրի մի քանի նկարահանումներ անել շատ հասարակ եղանակով, կանգնում էի նրանց կողքին եւ նայում ուրիշ կողմ ու շրխկացնում թեւիս տակ դրած ապարատը։

Սակայն շուտով հայտնաբերեցի մի այնպիսի բան, որ լուսանկարչության ու կախարդանքի մասին բոլոր մտքերը 14

անմիջապես դարս թռան գլխիցս՛ Հրապարակը շրշապատած փոքրիկ "՚ մ"լթ վրաններից մեկում առկայծեց շիկա֊կար– մըրավուն ինչ֊որ բան․ ես շարժվեցի այնտեղ եւ տեսա մի գեղեցիկ կապիկ՝ վզին շատ երկար թոկ կապած, նա պպզել էր փոշու մեջ եւ բարձր ու սուր ձայնով գոռում էր՝ «պրրո՚ւսթ։ Նրա բուրդը բաց֊ղեղին էր, կրկին՝ սպիտակ զոլ, իսկ դնչիկը՝ սգավոր֊սեւ։ նրա «պրրո՚ւպը» հնչում էր ոչ այն է թռչեի կանչի, ոչ այն է կատվի բարեկամական մլավոցի նման։ Մի քանի վայրկյան կապիկը շատ ուշադիր նայեց ինձ, հետո հանկարծ վեր ցատկեց ու սկսեց պարել։ Սկզբում նա ոտքի կանգնեց եւ սկսեց բարձր ցատկռտել, լայն տարածելով ձեռքերը, ասես պատրաստվում էր սեղմել ինձ կրծքին։ Հետո չորեքթաթ իջավ եւ սկսեց գնդակի նման մի կողմից մյուսը ցատկել, բարձր վեր֊վեր թռչելով օդի մեջ։ Հետզհետե նա ավելի ու ավելի էր ոգեւորվում եւ թռչում էր ավելի բարձր։ Այնուհետեւ եղավ կարճ ընդմիջում, եւ ապա նոր պար։ Այժմ կապիկը կանգնել էր չորս ոտքի վրա, ուսերը եւ իրանի ամբողջ առջեւի կեսը օրորում էր ճոճանակի պես, իսկ հետեւի մասը մնում էր միանգամայն անշարժ։ Պարի հիմնական սխեման շատ պարզ էր, եւ այստեղ կապիկն ինձ ցույց տվեց, թե ՒսձԻ է ընդունակ կապկային ցեղի իսկական, փորձված պարուհին։ նա պտտվում էր հոլի պես, այնպես էր թռչում ու սուրում, որ գլուխս սկսեց պտտվել։ Կապիկը ինձ դուր եկավ հենց առաջին հայացքից, իսկ դերվիշի այգ մոլեգին պարը միանգամից ինձ գերեց եւ, իհարկե, ես ուղղակի չկարողացա չգնել պարուհուն։ Կրկնակի վճարեցի նրա տիրուհուն եւ հանդիսավորությամբ տարա կապկին։ Մի ինչ֊որ վրանից նրա համար թարմ բանաններ գնեցի, եւ նա այնքան զգացվեց իմ առատաձեռնությունից, որ անմիջապես վարձահատույց եղավ՝ թրջեց ամբողջ շապիկս։ Ես գտա իմ օգնականներին եւ վարորդին (նրանցից գարեջրի հոտ էր փը֊ չում), մենք տեղավորվեցինք մեքենայի մեջ եւ շարժվեցինք առաջ։ Կապիկը նստել էր ծնկներիս, բերանը բանան էր լցնում, խցիկի պատուհանից դիտում էր շրջակայքը եւ մեղմիկ վնգսաում հուզմունքից ու բավականությունից։ Ի նշան նրա պարային տաղանդների, ես որոշեցի նրան կոչել «Պավլովա», եւ մենք նրան այդպես էլ անվանցեինք «Կարմիր կապիկ Պավլովա»։ 15

Մեր ճանապարհորդությունը տեւեց դարձյալ մի քանի ժամ, եւ վերջում Հովիտը լցվեց մուգ մանուշակագույն ստվերներով, իսկ արեւը անշտապ սուզվեց կարմրա֊կանաչավուն փետրավոր ամպիկների մեջ՝ արեւմտյան լեռների ամենաբարձր գագաթների ետեւում։

Մենք իսկույն հասկացանք, որ, վերջապես, հասել ենք նպատակին, որովհետեւ Բաֆուտի մոտ պարզապես ճանապարհը վերջանում էր։ Ջախից ձգվում էր հսկայական փոշոտ բակը, որ շրջապատված էր կարմիր աղյուսի բարձր պատով։ Պատի ետեւում տեղավորված էին ծղոտե բարձր կտուրներով կլոր խրճիթներ, նրանք շարված էին մի ոչ շատ մեծ, մաքուր առանձնատան շուրջը։ Բայց այս բոլոր կառույցները թվամ էին պստլիկ ու խղճուկ այն վիթխարի կառույցի համեմատությամբ, որը նման էր վայրի մեղուների փեթակի, միայն թե հազար անգամ մեծացրած։ Դա գմբեթանման, ծղոտե հաստ կտուրով, հնությունից սեւացած ու առեղծվածային մի վիթխարի, կլոր խրճիթ էր։ ճանապահի մյուս կողմում շեշտակի վերելք էր սկսվում, վեր էր խոյանում լայն սանդուղքը՝ յոթանասուն աստիճանով, եւ տանում էր դեպի կոշիկի տուփ հիշեցնող երկհարկանի մի առանձնատուն, որի ամեն մի հարկը երիզված էր լա$ պատշգամբով, ե երկու պատշգամբներն առատորեն պատված էին բուդեն– վիլներով եւ այլ գալարաբույսերով։ Այսպես, ուրեմն, ահա թե ինչպիսին է այս մի քանի ամիսների իմ տունը։

Հազիվ էի դուրս եկել բեռնատարի խցիկից (ոտքերս ուռել էին), երբ ընդարձակ բակի հեռավոր կամարի տակ բացվեց մի դուռ, եւ մի մեծ թափոր ուղղվեց դեպի ինձ։ Դրանք տղամարդիկ էին, մեծ մ ասր՝ տարիքավոր, նրանց բազմագույն, ծածանվող հագուստները խշխշում էին քայլե֊ լի ։ւ․ յուրաքանչյուրի գլուխը ծածկված էր փոքրիկ, խայտաբղետ բրդից գործված գեղեցիկ կլոր գլխարկով։ Խմբի կենտրոնում քայլում էր բարձրահասակ ու բարեկազմ, աշխույժ, ծիծաղկոտ դեմքով մի մարդ։ Նա հագել էր սպիտակ, պարզ հագուստ եւ առանց որեւէ զարդարանքի գլխարկ, ու, չնայած դրան, այնուամենայնիվ ես իսկույն հասկացա, որ այդ բազմերանգ ամբոխի մեջ նա ամենագլխավորն էր՝ այնքան վեհ էր նրա կեցվածքը։ Դա Ֆոնն էր, այսինքն՝ Բաֆուսւի տիրակալը, 16

ա ն վիթԻ"սՐԻ մարգագետնային թագավորության, որր մենք անցա"» այստեղ բերող ճանապարհին։ Ես գիտեի, որ նա հեքիաթային հարստություն ունի, իր թագավորությունը վարում է հմտորեն եւ խելացի, թեեւ փոքր֊ինչ բռնակալորեն, Ֆոնը կանգ առավ իմ դիմաց, հյուրընկաք ժպտաց ու ինձ մեկնեց մեծ, բարակ ձեռքը․ — Բարի եք եկել,— ասաց նա․

Հետագայում ես համոզվեցի, որ նա խոսում է կոտրատված անգլերենով ոչ պակաս, քան իր հպատակները։ Բայց, չգիտես ինչու, ամաչում էր, եւ մենք սկզբում խոսում էինք թարգմանչի միջոցով․ վերջինս կանգնել էր նրա կողքին, հարգալից խոնարհված, եւ թարգմանում էր իմ ողջույնի խոսքերը, ձեռքերով բերանը ծածկած։ Ֆոնը հարգալից լսում էր, քանի դեռ ես խոսում էի, իսկ թարգմանիչը թարգմանում էր, հետո մեծ ձեռքը տարածելով ցույց տվեց առանձնատունը, որ կանգնած էր ճանապահի այն կողմում գտնվող բլրի գագաթին։ — Հիանալի է,— ասաց նա եւ լայն ժպտաց։ Մենք նորից իրար ձեռք սեղմեցինք, նա իր խորհրդականների հետ բակի միջով ետ գնաց եւ անհետացավ կամարի տակի դռան ետեւում, թողնելով, որ ես ինքս տնօրինեմ նրա առանձնատանը։

Երկու ժամ հետո, երբ ես արդեն լոգանք էի ընդունել ու նախաճաշել, ներկայացավ սուրհանդակն ու հայտնեց, որ Ֆոնը կցանկանար այցելել ինձ ու զրուցել, եթե իհարկե, ես արդեն հասցրել եմ ճանապարհից հետո հանգստանալ։ Ես պատասխանեցի, որ լիովին հանգստացել եմ, ն երջանիկ կլինեմ ընդունել Ֆոնին, հետո ճամպրուկից հանեցի մի շիշ վիսկի եւ սկսեցի սպասել։ Շուտով նա եկավ փոքրիկ շքախմբի ուղեկցությամբ։ Մենք նստեցինք պատշգամբում, ուր արդեն վառվում էր լամպը, ե սկսեցինք խոսել։

Ես նրա կենացր խմեցի ջուր խառնած վիսկիով, իսկ նա իմը՝ մաքուր վիսկիով։ Սկզբում՛ մենք խոսում էինք թարգ֊ մանչի միջոցով, բայց երբ վիսկիի մակարդակը շշի 4կ զղալիոբեն իջավ, Ֆոնն սկսեց խոսել անգլերեն։ Երկու ժամի;, ավելի ես նրան մանրամասն պատմում էի, թե ինչու եմ այս֊ ՚ոեղ եկել, ցույց էի տալիս ինձ անհրաժեշտ գազաններ՛,

2 է>աֆուաի փ՚էքծենեդ

մասին գրքեր ու լուսանկարներ, նկարում նրանց թղթի կտոո ների վրա եւ, երբ իմ ասածները չէին Հասկացվում փորձում էի հանել նրանց ձայները, իսկ Ֆոնի բաժակն այդ ընթացքոլյ կրկին ոլ կրկին լցվում էր։ Ուղղակի սոսկալի էր։

նա ասաց, որ պետք է հուսալ, թե ինձ կհաջողվի հայ․ թայթել գրեթե բոլոր այն գազաններին, որ ես նրան ցոլւո տվեցի, եւ խոստացավ վաղն եւեթ ուղարկել հմուտ որսորդ, ների։ Բայց, թերեւս, ավելի լավ կլինի ինքը անձամբ հայտնի մարդկանցւ թե ինչ է հարկավոր ինձ,— շարունակեց Ֆոնը,֊եւ նրանք բոլորը կաշխատեն ինձ համար որս ձեռք բերել, իսկ այդ մասին հայտարարելու ամենահարմար առիթը կը– ներկայանա տասը օր հետո։ Այդ ժամանակ ինչ֊որ արարողություն պետք է տեղի ունենա․ ինչպես ես հասկացա, նշանակված օրը նրա հպատակները լեռներում ու հովիտ– ներում հավաքում են հսկայական քանակությամբ չոր խոտ ե բերում են Րաֆուտ, որպեսզի Ֆոնը կարողանա ծածկել իր վիթխարի, խորհրդավոր կացարանի տանիքը եւ իր անհամար կանանց տների կտուրները։ Երբ խոտը բերեն, նա աշխարհով մեկ խնջույք կսարքի։ Տ ոնակատարոլթյպնը հարյուրավոր մարդիկ են դալիս չորս կողմից, եւ) ինչպես բացատրեց Ֆոնը, ավելի լավ առիթ չի լինի։ Նա ճառ կարտասանի եւ մարդկանց կբացատրի, թե ինչ եմ նրանցից ուզում։ Ես ուրախությամբ համաձայնվեցի, սրտանց ու բավականին պերճախոս շնորհակալություն հայտնեցի եւ նորից լցրի նրա դատարկ բաժակը։ Շիշը արագ դատարկվում էր, վերջապես նրա մեջ ոչ մի կաթիլ չմնաց, թեկուզ այն շուո տայիր։ Այնժամ Ֆոնը վեհորեն վեր կացավ տեղից, զսպեց զկռտոցն ու ձեռքը մեկնեց ինձ։

— Ես գնացի,— հայտարարեց նա եւ ձեռքը պարզեց իր փոքրիկ առանձնատան կողմը։

— Ափսո՛ս,— հարգալից ասացի ես։— Ուզո՛՛ւմ ես, դամ ճանապարհեմ։

— Այո , բարեկամս,— պայծառացավ նա։– Այո , հիա– նալի է։

Ես կանչեցի նրա շքախմբից մեկին, եւ նա վազելով ալացավ, ձեռքին բռնած «կայծակ» լապտերը։ Լուսավորն–, 1»

ով լապտերով, նա գնում էր մեր առջեւից, նախ պատշգամբով, ւսկ հետո երկար սանդուղքով,

Ֆոնը շարունակում էր բռնել ձեռքս, իսկ մյդւս ձեռքով ց էր տալիս պատշգամբը, սենյակները եւ լուսնի լույսով Լղոզված այգին հեռու ներքեւում, ու, շատ գոհ, մռթմռթում ինքն իրեն․ «Հիանալի՜ է, հիանալի՜», Երբ մենք հասանք սանդուղքին, նա կանգ առավ, մի պահ մտահոգ նայեց ինձ, հետո երկար ձեռքը մեկնեց ցած։ — Յոթանասունհի՛նգ աստիճան,— ասաց նա ու պայծառացավ․ — Շատ լավ է,– համաձայնվեցի ես եւ գլխով արի։ — Հիմա մենք դրանք կհաշվենք,— առաջարկեց Ֆոնը, հիացած իր բռնած գործից,– յոթանասուհի՚նգ, մենք դրանք կհաշվենք։

նա բռնեց ուսերիցս եւ ամբողջ ծանրությամբ ընկավ վրաս, մենք սկսեցինք իջնել, չդադարելով բարձրաձայն հաշվել աստիճանները։ Ֆոնը անգլերեն հաշվում էր միայն մինչեւ վեցը, մնացածը նա մոռացել էր․ կես ճանապարհին մենք սխալվեցինք, ինչ֊որ բան խառնեցինք, եւ երբ հասանք մինչեւ ներքեւի աստիճանին, պարզվեց, որ նրա հաշվով երեք աստիճան պակաս էր։ — Յոթանասուներկո՞ւ,— հարցրեց նա ինքն իրեն։— Ո՛չ, ո՛չ, յոթանասունհինգ։ Իսկ ո՞ւր կորել մյուսները․

Եվ զայրույթով նայեց վախից չորացած իր շքախմբին, որն սպասում՝ էր մեզ ներքեւում, ճամփի վրա, ասես կասկածում էր, որ պակասող երեք աստիճանը պալատականները թաքցրել են իրենց հագուստի տակ։ Ես արագ առաջար– կեցի նորից հաշվել։ Մենք նորից մագլցեցինք վեր, մինչեւ պատշգամբ, ամբողջ ուժով հաշվելով, հետո վերջնական ստուգման համար ներքեւ իջնելիս էլ հաշվեցինք։ Հաշվելով մինչեւ վեցը, Ֆոնն ամեն անգամ սկսում էր նորից, այնպես որ ես շուտով գլխի ընկա՝ եթե չեմ ցանկանում ամբողջ գիշեր այս սանդուղքով մագլցել վեր ու վար, փնտրելով պակասող աստիճանները, ապա պետք է ինչ֊որ բան ձեռնարկեմ։ Ուստի երբ մենք հասանք ամենավերին աստիճանին եւ նորից իջանք ցած, ես բարձրաձայն, հանդիսավոր հայտարարեցի՝ «Յոթանասունհի՛նգ» չ եւ ուրախդ ժպտացի իմ ուղեկցին։

Սկզբում նա այնքան էլ հեշտությամբ չհամաձայնվեց իյ հաշվի հետ, քանի որ ինքը հասել էր միայն հինգին, եւ հա– մոզված էր, որ մնացած յոթանասունի գոյությունը զեռ պետռ է ապացուցել։ Սակայն ես նրան հավատացրի, որ պատանի հասակումս շատ պարգեւներ եմ ստացել բանավոր հաշվելու համար եւ որ բոլորը հաշվված է շատ ճիշտ։ Ֆոնն ինձ սեղմեց կրծքին, հետո բռնեց ձեռքս, ուժեղ սեղմեց եւ քրթմնջաց, «Հիանա՛լի է, հիանա՛լի, բարեկամս»։

Վերջապես նա վիթխարի բակի միջով շարժվեց դեպի իր ռեզիդենցիան, իսկ ես քայլեցի (յոթանասունհինգ աստիճաններով) դեպի վեր, դեպի իմ մ ահճակալր։

Հետեւյալ ամբողջ օրը հաղթահարելով սոսկալի գլխացավը (Ֆոնի հետ երեկվա խմելու արդյունքը), ես խնամքով մեխում էի վանդակները, հուսալով, որ հիմա ուր որ է ինձ (Հորս» կբերեն։ կեսօրին ինձ մոտ եկան բարձրահասակ, վստահելի տեսքով չորս երիտասարդներ, որոնք հագել էին տոնական վառ սարոնգաներ եւ ձեռքներին ունեին կայծքարի Հրացաններ։ Այդ սարսափազդու զենքն աներեւակա յելիորեն Հինավուրց էր, կոթերը ժանգից քայքայվել էին, եւ դրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես յուրաքանչյուր հրացանր հի֊ վանդացել էր ծանր տեսակի ծաղկով։ Ես երիտասարդներին խնդրեցի սարսափելի զենքը դուրս տանել դարպասից եւ դնել այնտեղ, հետո նոր միայն թուզատրեցի բարձրանալ ինձ մոտ։ Դրանք էլ հենց այն որսորդներն էին, որոնց ուղարկել էր Ֆոնը, կես ժամում ես նրան ցույց տվի գազան– ների լուսանկարներր եւ բացատրեցի, թե որ գազանի համար է֊րքան պետք Է վճարեմ։ Հետո նրանց հրամայեցի գնալ որսի, իսկ երեկոյան բերել այստեղ, ինձ մոտ այն բոլորր, ինչ նրանք կորսան։ Եթե նրանք ռչինչ չորսան, թող դան մլուս առավոտյան։ Ես նրանց սիգարեթներ բաժանեցի, եւ նրանք ճամփա ընկան, ինչ֊որ բանի մասին աշխույժ զրուցելով եւ հրացանները թխկացնելով չորս կողմը։

Հենց այդ երեկո չորսից մեկը վերադարձավ փոքրիկ զամբյուղով։ նա պպզեց, խեղճ֊խեղճ նայեց ինձ ու սկսեց բացատրել, որ իր ու իր ընկերների որսը այնքան Էլ հաջող չանցավ։ նրանք հեռու են գնացել, ասաց նա, բայց իմ ցույց 20

տված գազաններից եւ ոչ մեկին չեն գտել, Սակայն ինչ֊որ բան, այնուամենայնիվ, նրանք բերել են,

Այստեղ նա առաջ թեքվեց եւ զամբյուղը դրեց ոտքերիս

մոտ։

^^ Չդիտեմ, մասան այսպես որս ուզի",— հարցրեց նա։

Ես բարձրացրի կափարիչը ու նայեցի զամբյուղի մեջ։ Ես կարծում Էի, որ կտեսնեմ սկյուռ կամ Էլ, թերեւս, առնետ, բայդ այնտեղ նստած Էին մի զույգ մեծ, հիանալի դոդոշներ։ — Մասա դո ւր գա այսպես որս,— հարցրեց որսորդը, տագնապով նայելով դեմքիս։

— Այո , շատ դուր կգա,— ասացի ես, եւ նա ողողվեց ժպիտով։

Ես նրան վճարեցի ինչ պետք Էր, սիգարեթներ տվեցի, ու նա մեկնեց յուրայինների մոտ, խոստանալով առավոտյան վերադառնալ ընկերների հետ։ Երբ նա գնաց, ես վերջապես կարողացա զբաղվել դոդոշներով։ Ամեն մեկը մի ափսեի մեծություն ուներ, աչքերը հսկայական, փայլուն, իսկ կսրճ ու հաստ թաթերը թվում Էր, թե առանց դժվարության չէին կրում ծանր մարմինը։ նրանց գույնը ուղղակի ապշեցուցիչ էր։ Մեջքը մուգ մարմնագույն էր, ծածկված ոլորուն սն գծերով, գլխի երկու կողմերն ու մարմինը մուգ կարմիր էր, ոչ այն է գինու, ոչ այն է կարմրածառի գույնի, իսկ փորը՝ վառ դեղին, հրանունկի դույն ուներ։

Պետք է ասել, որ դոդոշներն ինձ միշտ էլ դուր են եկել, քանի որ ես համոզվել եմ, որ նրանք հանգիստ, բարի արարածներ են եւ ինչ֊որ հմայք ունեն, նրանք անհավասարա– կշռված չեն, եւ ոչ էլ այնքան հիմար ու անշնորհք, ինչպես գորտերը, նրանց մաշկը արտաքինից այնքան էլ թաց չէ, ե նրանք չեն նստում բերանները բաց։ Բայց մինչեւ այս երկուսին հանդիպելը ես ենթադրում էի, որ թեեւ դոդոշներն իրենց գույնով ե ընդհանրապես արտաքին տեսքով իրարից շատ տարբեր են, բայց նրանց բոլորի վարքուբարքը մոտավորապես նույնն է, եթե մեկին իմանաս, կարող եււ ասել, թե բոլորին էլ գիտես։ Սակայն, ինչպես ես յատ շուտով իմացա, այս երկու երկկենցաղների բնավորությանն

այնքան յուրօրինակ էր, որ նրանք գրեթե ետ չէին մնում կաթնասուններից։

Այս արարածները կոչվում են չոր տերեւանման դոդոշ, ներ, որովհետեւ նրանց անսովոր բաց֊դեդնավոլն մեջքերը (մուգ խավերովյ գույնով ու նախշերով շատ են հիշեցնում չոր տերեւը) Եթե այսպիսի դոդոշը անշարժ գետնին կպչի աշնանային անտառում, ապա նրան երբեք չեք տարբերի չոր տերեւներից։ Այստեղից էլ ծագում է նրանց անգլիական անունը։ Իսկ գիտական անունը՝ հոնքավոր դոդոշ է, լատիներեն դրանք ավելի հաչող անուն ունեն — 8սքօ ՏԱբ6ա1ւՅ– 1՜1Տ , որովհետեւ այդպիսի դոդոշն առաջին հայացքից թվում է անսովոր գոռոզ։ Մեծ աչքերի վերեւի մաշկն ասես վեր ցցված ու հավաքված է սուր անկյուններով։ Եվ դրանից այն տպավորությունն է ստացվոլմ, թե դոդոշը բարձրացրել՛ է հոնքերն ու աշխարհին նայում է բարձրից, թունոտ սարկազմով։ Լայն ձգված բերանը դոդոշին տալիս է արիստոկրատական ամբարտավանություն, բերանի անկյունները թեւթեւակի ցած են կախված, ասես ծիծաղում է, այսպիսի արտահայտություն ես տեսել եմ աշխարհում էլի մի կենդանու ուղտի մոտ։ Ավելացրեք ղրան նաեւ անշտապ, օրորվող քայլվածքը եւ ամեն մի երկու֊երեք քայլից հետո նստելու եւ արհամարհական կարեկցանքով ձեզ նայելու սովորությունը, եւ դուք կհասկանաք, որ ձեր առջեւ կանգնած է աշխարհի ամենա– գոռոզ արարածը։

Իմ երկու չորտերեւիկները կողք֊կողքի նստել էին զամբյուղի մեջ, թարմ խոտի վրա, ու ինձ էին նայում ոչնչացնող արհամարհանքով։ Ես թեքեցի զամբյուղը, եւ նրանք, ճոճվելով, իջան հատակին, մի այնպիսի արժանապատվությամբ ու վրդովմունքով, որ ասես երկու լորղմերներ լինեին, որոնց փակել էին հասարակական զուգարանում։ նրանք մի քանի քայլ հեռացան զամբյուղից եւ նստեցին, հազիվ շունչ քաշելով, ըստ երեւույթին, ուժասպառ էին եղել։ Տասը րոպե դոդոշները համառորեն նայում էին ինձ եւ վայրկյան առ վայրկյան ակնհայտորեն ավելի ու ավելի ուժեղ էին ար–

8սԽ ՏԱ))6է՜<։ւ131՚ւՏ (լատ․) — տառացիորեն՝ ամբարտավան դոգ՚Ա Ծանոթ, ռուս․ խմր․է

համարհում։ Հետո մեկը շարժվեց մի կողմ եւ տեղավորվեց սեղանի ոտքի մոտ, երեւի, այն ընդունելով ծաոաբնի տեղ։ Երկրորդը շարունակեց դիտել ինձ եւ հասուն խորհրդածու֊ Քւամբ իմ մասին մի այնպիսի կարծիք կազմեց, որ սիրտը խառնեց, եւ հատակին հայտնվեցին կիսամարսած մորեխի ոլ երկու թիթեռի մնացորդները։ Հետո դոդոշն ինձ վրա նետեց հանդիմանական ու տառապալից հայացք եւ, օրորվելով, գնաց սեղանի ոտքի մոտ, ուր նստած Էր ընկերուհին։

նրանց հարմար վանդակներ ես չգտա, եւ չորտերեւիկները աոաջին մի քանի օրն անցկացրին իմ ննջարանում փակված, այնտեղ նրանք դանդաղ ու մտածկոտ թափառում Էին հատակին կամ նստում խոր մտքերի մեջ թաղված, մահճակալի տակ․ մի խոսքով, անասելիորեն զվարճացնում Էին ինձ իրենց վարքուբարքով։ Մեր ծանոթությունից անցել Էր ընդամենը մի քանի ժամ, իսկ ես արդեն համոզվել Էի, որ խորապես անարդարացի Էի իմ հաստլիկ տնվորների նկատմամբ> նրանք ամենեւին Էլ այդքան ինքնահավան ու ամբարտավան չէին, ինչպես ձեւանում էին։ Իրականում դրանք խղճուկ ու ամաչկոտ արարածներ էին, հեշտությամբ շփոթվում էին ո․ պարզապես զուրկ էին ինքնավստահությունից, ես նույնիսկ կասկածում եմ, որ նրանք տառապում են անլիարժեքու– թչան խորը, անուղղելի կոմպլեքսով, եւ նրանց անտան1ղի հպարտ տեսքը սոսկ մի փորձ է աշխարհից թաքցնելու համար խղճուկ իրողությունը։ նրանք ամենեւին էլ ինքնավստահ չեն։ Դա միանգամայն պատահմամբ հայտնաբերեցի իմ ննջարանում նրանց գտնվելու առաջին իսկ երեկոն։ Ես նկարագրում էի նրանց գույնը, իսկ դոդոշները նստել էին իմ ոտքերի մոտ, ու նրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես խորհում էին, թե ինչպես պիտի իրենց կենսագրությունը գրեն Լորդերի յ՝րքում։ Ինձ անհրաժեշտ էր ուշադիր զննել նրանց մարմնհ ստորին մասը, ուստի ես կռացա եւ մեկին բարձրացրի երկու մատով, բռնելով նրա առջեւի երկու թաթերի տակից այնպես, որ նա ճոճվեց օդում, եւ այդ ժամանակ շատ ողորմելի տեււք ուներ, այղ դիրքով ուղղակի անհնարին է պահպանել արժանապատվությունը։ նման վերաբերմունքից ցնցված, ղո– ՛թոշը բարձր, զայրացած ճղավեց եւ աքացի տվեց օդում «տեփ հաստ թաթերով, բայց ինչպե՛ս կարող– էր ինձնից

պոկվել։ Եվ նա ստիպված էր ճոճվել օդում, քանի դեո հս չէի վերջացրել զննումս։ Իսկ երբ, վերջապես, նրան դրի իր նախկին տեղր, րնկերուհու կողքին, դա արդեն բոլորովին ուրիշ դոդոշ էր։ նրա մոտ չէին մնացել նախկին արիս֊ տոկրատական մեծամտության նույնիսկ հետքերը․ հատակիԼ • նստել էր րնկճված, հնազանդ երկկենցաղը։ Դոդոշն ամբողջս* յ վին կուչ էր եկել, խոշոր աչքերը տագնապով թարթում էր, \ ամբողջ էությունը տխրություն ու երկչոտություն էր արտա– \ հայտում։ Թվում էր, թե հիմա պիտի լաց լինի։

Այգ վերափոխումը տեղի ունեցավ այնքան հանկարծակի ու անվերադարձ, որ կարելի էր միայն զարմանալ, եւ որքան էլ դա ծիծաղելի է, ես շատ վշտացա, ախր, ես էի նրան այդպես ստորացրել։ Որպեսզի թեկուզ ինչ֊որ ձեւով պատահածը հարթեմ, ես բարձրացրի երկրորդ դոդոշին, նրան էլ թույլ տվի օդում ճոճվի, եւ սա էլ կորցրեց իր ինքնավստահությունը, հազիվ էի նրան իջեցրել գետնին, որ նա էլ դարձավ երկչոտ ու ամաչկոտ։ Այսպես նրանք նստել էին ստորացած, դժբախտ եւ այնքան ծիծաղելի տեսք ունեին, որ ես ան– տակտորեն ծիծաղեցի։ ՛Նրանց զգայուն հոգիները դրան արդեն չդիմացան, երկոււ՚ն էլ արագ հեռացան ինձնից, թաքնվեցին սեղանի տակ եւ նստեցին այնտեղ մի կես ժամ։ Հիմա ես գտել էի նրանց գաղտնիքը եւ կարող էի նրանց խեղճացնել, երբ որ ուզենայի։ Բավական էր մատով թեթեւակի թխկացնել նրանց քթին, եւ նրանք իսկույն մեղավորի պես չորանում էին տեղում, քիչ էր մնում, որ կարմրեին շփոթվելուց եւ ինձ էին նայում աղերսագին աչքերով։

Ես իմ չորտերեւիկների համար պատրաստեցի մի մեծ ու հարմար վանդակ, եւ նրանք հիանալի տեղավորվեցին այնտեղ, հոգալով նրանց առողջության մասին, ես ամեն օր թույլ էի տալիս պարտեզ դուրս զալ զբոսանքի, ճիշտ է, երբ իմ կենդանիները շատացան, ես այնքան շատ աշխատանք ունեի, որ արդեն չէի կարող կանգնել ու սպասել, թե երբ պիտի իմ արիստոկրատները՝ կապույտ արյունակիրներր, ՝՝Դ Հնչեն, ի մեծ զարմանս նրանց, հարկ եղավ զբոսանքը կրճատել։ @այց մի անգամ պատահմամբ ես դոդոշների համար պահակ գտա, որի խնամակալության տակ կարող էիէ 2֊1

հանգիստ թողնել նրանց, չընդհատելով աշխատանքս։ Այդ պահակը կարմիր կապիկ Պավլովան էր։

Պավլովան հազվադեպ ձեռնասուն եւ շատ բարեկիրթ կապիկ էր, նա աշխուժորեն հետաքրքրվում էր այն ամենով, ինչ տեղի էր ունենում շուրջը։ Երբ ես առաջին անգամ չոր֊ տերեւիկներին զբոսանքի բաց թողեցի այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, կապիկը դյութված հետեւում էր նրանց, նա կանգնել էր ետեւի ոտքերի վրա ու վիզը անընդհատ այս ու այն կողմ էր դարձնում, ձգտելով աչքից բաց չթողնել դոդոշներին, քանի դեռ նրանք հանդիսավոր քայլում էին պարտեզով։ Տասը րոպե հետո ես վերադարձա պարտեզ, որ տեսնեմ,, թե ինչպես են այնտեղ իմ դոդոշները, եւ տեսա, որ նրանք երկուսն էլ մոտեցել են կապկին։

Պավլովան պպզել էր նրանց մեջտեղում, քնքշորեն շոյում էր նրանց եւ զարմանքից ու հաճույքից ինչ֊որ բան էր բարձր մռթմռթում։ Դոդոշները ծիծաղելիորեն գոհ տեսք ունեին, նրանք նստել էին անշարժ, այդ շոյանքները ակնհայտոր են բավականություն էին պատճառում նրանց։

Դրանից հետո ես ամեն օր դոդոշներին բաց էի թողնում այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, եւ կապիկը նրանց հետեւում էր, քանի դեո նրանք թափառում էին շուրջը։ Տեսնելով նրանց, կապիկը հիացմունքից բացականչում էր, հետո քնքուշ շոյում էր, մինչեւ որ նրանք անշարժ հիպնոսվածի նման պառկում էին իր մոտ։ Եթե նրանք շատ էին հեռանում եւ կարողանում էին թաքնվել պարտեզի թավ թփուտների մեղ, Պավլովան սարսափելի հուզվում էր եւ ականջ ծակող ձայնով ճչում, ջանալով իմաց անել ինձ, որ իր խնամակալությանը հանձնվածները փախել են, եւ ես պետք է նրանց բռնեմ ոլ հետ բերեմ իր մոտ։ Մի անգամ նա ինձ կանչեց, երբ դոդոշները շատ հեռու էին գնացել, բայց ես չէի լսել նրա ճիչը, եւ երբ ուշացած իջա պարտեզ, կապիկը հիստերիկ դեսուդեն էր նետվում, պարանը ձգելով մինչեւ վերջ եւ հուսահատ բղավում էր, իսկ դոդոշները ոչ մի տեղ չէին երեւում․ Ես արձակեցի կապկին, եւ նա անմիջապես ինձ տարավ պարտեզի "աէբի խիտ թփուտը, այնտեղ նա շատ շուտ գտավ փախրս– տականներին եւ րնկավ նրանց վրա՝ բարձր եւ ուրախ ճչալւՎ։ Պավլովան սարսափելի կապվել էր այդ դոդոշների հեո։

Եթե միայն տեսնեիք, թե ինչպիսի անհամբերությամբ էր ողջունում նրանց առավոտները, ինչքան քնքուշ էր շոյում, ինչպես էր անհանգստանում, երբ նրանք շատ հեռու էին գնում, գա իրոք որ հուզիչ տեսարան էր։ Միայն թե նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչու նրանք մորթի չունեն, ինչպես կապիկները։ Մատներով շոյում էր նրանց հարթ կաշին, փորձում էր շարժել գոյություն չունեցող ս որթին, եւ նրա սեւուկ մռութիկին ակնհայտորեն տագնապ էր երեւում, երբեմն նա կռանում էր եւ սկսում էր մտածկոտ լիզել նրանց մեջքերը։ Ի դեպ, շատ շուտով նրանց անմազ մեջքերը դադարեցին անհանգստացնել Պ ավլովային , ս․ սա նրանց հետ վարվում էր քնքուշ ոլ սիրալիր, ինչպես կվարվեր իր սեփական ձագերի հետ։ Դոդոշներն էլ, իրենց հերթին, նույնպես կապվել էին կապկի հետ, թեեւ նա էլ էր երբեմն ստորացնում իրենց արժանապատվությունը։ Հիշում եմ, մի անգամ առավոտյան ես նրանց լողացրի, պատճառելով մեծ հաճույք, իսկ պարտեզից տուն տանող ճանապարհին նրանց թաց վարերին հող ու մանր փշեր էին կպել։ Դա շատ վշտացրեց Պավլովային, նա ուզում էր, որ իր սիրեցյալները միշտ մաքուր ու կոկիկ լինեն։ Եվ ահա ես ականատես եղա մի այս․ պիսի տեսարանի, կապիկը նստել էր արեւի տակ, ետեւի ոտքերը, ինչպես պատվանդանի վրա, դրված էին մի դոդոշի մեջքին, իսկ մյուս չորտերեւիկր կախված էր օդում, կապիկը նքան պահել էր ամենաանհարմար ու ստորացուցիչ դիրքովդ Դոդոշը դանդաղ պտտվում էր օդում, իսկ կապիկը խնամքով հավաքում էր նրա վրայից աղբը եւ ամբողջ ժամանակ ծվծվղւմ էր, մռմռում ու ինչ֊որ բան բացատրում։ Վեր֊ ջացնելով մի դոդոշին մաքրելը, Պավլովան նրան դրեց գետնին, որտեղ նա նստեց լուռ, ընկճված, եւ զբաղվեց մյուսով բարձրացնելով նրան օղ, ստիպեց կրել այղ նույն ստորա– ցումը։ Այո՛, Պավլովայի ներկայությամբ չորտերեւիկները ոչ մի կերպ չէին կարողանում դրսեւորել իրենց արիստոկրատա–․ կան գոռոզամտությունը^

ԳԼՈԻ1» ԵՐԿՐՈՐԴ

Բաֆասփ Քերծեները

Բաֆուտի կենդանական աշխարհի զանազան ներկայա֊ ռուգիչներին որսալու համար իմ տրամադրության տակ կային չորս որսորդ, նրանց ինձ ուղարկել էր Ֆոնը, իսկ նրանցից բացի՝ վեց հյուծված, անճոռնի շներ, շների տերերը ինձ հավատացնում էին, թե դրանք ամենալավ որսի շներն են ամբողջ Արեւմտյան Աֆրիկայում։ Այս ամբողջ խա ւտաբղետ խումբը ես անվանեցի Բաֆուտի Քերծեներ։ Որսորդները, իհարկե, չէին հասկանում այդ անունը, բայց նրանով չափազանց հպարտանում էին, եւ մի անդամ ես լսեցի, թե ինչպես նրանցից մեկր հարեւանի հետ վիճելիս բարձր ու վրդովված հայտարարեց, «Դու ինձ վրա մի բղավիր, բարեկամս։ Չգիտե՞ս, որ ես էլ եմ Բաֆուտի Քերծե»։ Մենք այսպես էինք որս անում, գնում էինք մի հեռու հովիտ, կամ լեռ եւ ընտրում էինք այնպիսի տեղ, ուր խոտն ու թփուտներն ավելի խիտ էին։ Այնտեղ կիսաւուսնաձեւ փռում էինք ցանցերը եւ հետո շների հետ գնում անտառի ծայրը ու դեպի ցանցերն էինք քշում այն ամենը, ինչ հսւն– դիպոլմ էր։ Յուրաքանչյուր շան վզից կախված էր փայտե փոքրիկ զանգուլակ, եւ երբ ամբողջ ոհմակը թաքնվում էր բարձր խոտերի մեջ, այդ զանգերի բարձր զնգզնգոցից միչւո կարելի էր որոշել, թե որտեղ են շները։ Որսի այսպիսի եղանակը շատ հարմար էր, ես միշտ տեղում էի լինում ու կարողանում էի իսկույնեւեթ զբաղվել բռնած կենդանիներով, դրանց անմիջապես տանում էինք Բաֆուտ եւ առանց հա՛պաղելու տեղավորում հարմար վանդակի մեջ։ Մենք նրանց տեղափոխում էինք օդի համար անցքեր ունեցող պարկերով (այդ անցքերը երիզված էին լինում լատունի օղակներով, որպեսզի անհնար լինի պատռել ներսից), ավելի խոշոր եւ կատաղի գազանների պարկերը կարված էին լինում բրեզեն֊ տից կամ կոշտ կտավից, իսկ մանր ու անվնասներինը՝ փափուկ կտորից։ Հարմարվելով մութ պարկի մեջ, մեր գերի֊ ները, որպես կանոն, դադարում էին դեսուդեն խփվել եւ հանգիստ պառկում էին այնքան ժամանակ, մինչեւ որ ընկ֊ նում էին վանդակի մեջ։ Կենդանու համար ամենասարսա֊

փելին այն պահերն էին, երբ նրան հանում էինք ցանցից, բայց արդեն շատ շուտով մենք այնպես էինք հմտացել, որ դա անում էինք շատ ճարպկորեն, մեկ րոպե՝ եւ արդեն կենդանին բռնված էր, ցանցից հանված ու պարկի մեջ։

Աոաջին օրը, երբ ես ճամփա ընկա Բաֆուտի Քերծեների հետ, որսորդներն այնպես էին զինվել, ասես մենք պատրաստվում էինք առյուծի որսի։ Սովորական դանակներից բացի, նրանք վերցրել էին նիզակներ ու կայծքարի հրացան։ Ես ամենեւին էլ չէի ցանկանում, որ ինչ֊որ մեկի անզգուշության պատճառով կողքիս մեջ խրվեին ժանգոտված մեխեր կամ էլ քարե գնդիկներ, ուստի չնայած որսորդների լալագին աղերսանքներին, պնդեցի, որ զենքերը թողնեն տանը։ Որսորդներն ուղղակի սարսափեցին իմ որոշումից։

— Մասա,— աղերսագին ասաց մեկը,— եթե մեզ հանդիպի վտանգավոր որս, ինչպես մենք նրան խփել, եթե հրացան պառկել այստեղ։

— Եթե մենք հանդիպենք վտանգավոր որսի, մենք նրանց չպետք է սպանենք, այլ բռնենք,– վճռականորեն բացատրեցի ես։

— Րսկ մասան բռնի վտանգավոր որս։

՝— ^Ւէտ այդպես, բարեկամ ս, իսկ եթե դու վախենում ես, մի գա մեզ հետ, հասկացա ր։

— Մասա, ես չես վախենում,— վրդովված ավելացրեց որսորդը;— Բ՛այց որ հանդիպել վտանգավոր որս եւ նա սպանի մասա, Ֆոնը շատ բարկանալ մեզ վրա։

— ․Լռիր, բարեկամս,— ասացի ես եւ հանեցի որսորդական հրացանս։— Ես հրացան կվերցնեմ։ Եվ ա(ղ ժամանակ, եթե որսը սպանի ինձ, դա արդեն ձեր հոգը չէ, հասկացա՞ր,

— Ես հասկացա, սրր։

Առավոտը դեռ նոր էր բացվել, եւ արեւը դեռ չէր բարձրացել Բաֆուտր շրջապատոզ լեռնաշղթաների վրա։ Երկինքը նուրբ վարդադո, քն երանգ ուներ, եւ այս ու այնտեղ սպիտակին Էին տալիս ժանեկավոր ամպերը։ Հովիտներն ու լեռ– նեթը դեռ պարուրված Էին վաղորդյան մշուշով։ ճանապարհի ե> կայնքով փոված րարձր ոսկեզօծ խոտը խոնարհվել Էր ց՛ ղի ծանրությունից։ Որսորդները իրար ետեւից գնում Էին 28

առջեից, իսկ շները մերթ վազում Էին թփուտները, մերթ վերադառնամ, եւ նրանց զանգուլակները ուրախ զնգզնգում Էին չորս կողմից։ Վերջապես մենք ճանապահից թեքվեցինք նեղ ու ոլորուն արահետը, որ անցնում Էր բլուրների միջով։ Այստեղ մշուշն ավելի խիտ Էր, բայց սահում Էր ցածր, գրեթե ոետնահար։ նա բոլորովին ծածկել Էր մեր ոտքերր, եւ դա շատ տարօրինակ Էր․ ասես քայլում ես հարթ ո․ փրփրադեզ լճի միջով։ Ցողից խոնավացած բարձր խոտը խշխշում Էր ներբաններիս տակ, իսկ ՀոլՐ2Ը։ այդ կաթնասպիտակ մշուշի խորքերում, մերթ ընդ մերթ պոռթկում Էր ծիծաղը այդ փոքրիկ գորտիկներն Էին ծիծաղում ինչ֊որ բանի վրա, որը հասկանալի Էր միմիայն իրենց, Ահա եւ արեւը բարձրացավ հեռավոր լեռների լանջերին, ասես մի հսկա սառած նարինջ, րոպե առ րոպե նրա շողերը տաքացնում Էին ավելի ուժգին, մշուշն սկսեց բարձրանալ ու, թեթեւ պարույրներով եւ օղակներով, ձգվեց դեպի վեր, շուտով արդեն թվում Էր, թե մենք քայլում ենք տեսլային սպիտակ ծառերի միջով, որոնք ոլորվում, թեքվում, ընկնում ու նորից բարձրանում Էին հրաշքով, ամեոբայի թեթեւությամբ փոխելով իրենց ձեր, եւ ձգվում վեր, ասես պտուտակվում Էին օդի մեջ։

Երկու ժամ հետո հասանք այն տեղը, որ որսորդները ընտրել Էին մեր առաջին որսի համար։ Այդ բավական լայն ու խոր հովիտն ընկած Էր երկու բլուրների միջեւ, վաքր֊ինչ գալարվելով աղեղի նման։ Փոքրիկ գետակը իր համար ճանապարհ Էր բացել հովտի հատակում, սեւ քարակոշաերի ու ոսկեզօծ մարգագետինների միջեւ։ Գետակը փայլում Էր արեւի տակ, ապակե բարակ սարդոստայնի պես։ Հովիտն այստեղ գրեթե ամբողջովին ծածկված Էր խիտ, անանցանելի բարձր խոտով եւ մանր թփուտներով։ Տեղ֊տեղ ստվեր Գցելով խոտի վրա, կանգնած Էին ավելի բարձր թվւերն ու դալար ծառերը։

Մենք իջանք հովիտ եւ մի հարյուր յարդ լայնությամբ փռեցինք ցանցերը։ Հետո որսորդները կանչեցին շներին եւ գնացին դեպի հովտի մուտքը, իսկ ես մնացի ցանցերի մո՚ո։ Կես ժամ լռություն Էր տիրում, որսորդները շների հետ դանդաղ մոտենում Էին ցանցերին միայն շների փայտե զանգուլակներն Էին զնգզնգում, մեկ Էլ լսվում Էր մի որեւէ ան–

հաջողակ որսորդի թունդ հայհոյանքը, որը ոտքը դրել էր փշի վրա։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, որ մենք այսօր ոչինչ չենք որսա, երբ հանկարծ որսորդները մոլեգին աղմուկ բարձրացրին, իսկ շները սկսեցին կատաղած հաչալ։ նրանք ցանցերից դեռ շատ հեռու էին, եւ ես ոչինչ չէի տեսնում ծառերի ետեւում։

— Ի նչ է պատահել,— գռռացի, վարձելով իմ ձայնով լռեցնել այղ ամբողջ աղմուկը։

— Այնտեղ որս կա, մասա,— լսվեց պատասխանը։

Ես համբերությամբ սպասում էի, եւ վերջապես ծառերի ետեւից երեւաց վազելուց շնչահեղձ եղած որսորդը։

— Մասա, տուր ինձ այ այն փոՔրիկ ցանցը,— ասաց նա, ցույց տալով մանր ցանցերը, որ խնամքով դրված էին պարկերի կողքին։

— Իսկ ի՞նչ որս եք այնտեղ գտել,– հարցրի ես։

— Սկյուռ, սըր։ նա փախավ ծառի վրա։

Ես վերցրի բրեզենտե հաստ պարկը եւ թփերի միջով գնացի նրա հետեւից դեպի ծառերը։ Այստեղ խռնվել էին որսորդները, նրանք խոսում էին բոլորը միասին եւ կատաղի վիճում էին, թե ինչպես ավելի լավ է բռնել գազանիկին, իսկ շները հաչում էին եւ ցատկոտում ոչ մեծ ծառի շուրթը։

— Ո ւր է ձեր որսը,— հարցրի ես։

— նա այնտեղ, մասա, վերեւում։

— Լավ որս է, մասա։

— Մենք հիմա նրան բռնել, մասա։

Ես մոտեցա ուղղակի ծառաբնին, գլուխս վեր տնկեցի եւ սկսեցի նայել տերեւներին, մոտ քսան ոտնաչափ մեզնից վեր, ճյուղի վրա, նստել էր մեծ ու գեղեցիկ սկյուռը։ Մոխրագույն բծավոր մորթիով, կողերին սպիտակ գծեր, իսկ թաթե~ րր՝ նարնջագույն։ Պոչը երկար էր, բայց ոչ վւափկամազ, լայնակի զոլերով, ասես բաց մոխրագույն եւ սեւ օղակներ լինեին։ Սկյուռը նստել էր ծառին, պոչը թափահարում էր մեզ վրա եւ բավական բարկացած գոռում՝ «Չա կ, չա՛կ», ասես մենք նրան ՛ոչ թե վախեցրել էինք, այլ զայրացրել։ Ս ենք սկսեցինք ցանցերը փռել ծառի բնից տասը ոտնաչափ տարածությամբ, իսկ սկյուռը հետեւում էր մեզ չար հայացքով։ Հետո մենք կապեցինք շներին, եւ ես որսորդներից ամե–, 30

Լափոքրամարմնին կարգադրեցի բարձրանալ ծառը ն սկյոլ» ռին քշել ցած։ Գործողության երկրորդ մասը առաջարկվեց իրենց՝ որսորդների կողմից։ Ես կարծում էի, որ սկյուռի հետ ծառի վրա հաշիվ մաքրելը անիրականանալի խնդիր է, բայց որսորդները հավատացնում էին, որ եթե որեւէ մեկը բարձրանա ծառը, սկյուռն անպայման ցած կիջնի։ Եվ նրանք միանգամայն իրավացի էին․ որսորդը դեռ չէր հասցրել հասնել վերին ճյուղերին ծառաբնի մի կողմից, երբ սկյուռը նրա մյուս կողմից նետվեց ցած։ Ուղղակի հրա շք։ Ինչպե՛ս նա կռահեց նետվել այն միակ տեղը, ուր ցանցը մի քիչ պատըռ– ված էր, դուրս պրծավ անցքի միջից ու փախավ խոտի վրայով, իսկ մենք, գլուխներս կորցրած, ընկանք նրա ետեւից, վազում էինք ու բոլորս բղավում ամեն տեսակ խելացի խորհուրդներ ու կարգադրություններ, եւ, իհարկե, ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրանց վրա։ Հենց նոր էինք դուրս եկել թփերի տակից, երբ տեսանք մեր սկյուռին, որը վեր էր մագլցում մի ուրիշ ոչ բարձր ծառաբնի վրայով։

Մենք նորից ցանցերը փռեցինք, եւ նորից որսորդը ծառը բարձրացավ, որ սկյուռին ցած քշի։ $այց այս անգամ սկյուռն ավելի խորամանկ դուրս եկավ, նկատելով, որ հսկում ենք ցանցի անցքին, որտեղից ինքը դուրս պրծավ առաջին անգամ, նա բնի վրայով իջտվ ցած, գնդակի նման սեղմվեց ա թռավ։ Կես դյույմի չափ թռչելով օդում ցանցի վրայով, նա իջավ ցանցի մյուս կողմը։ Մյուսներից ավելի մոտ կաքւգնած որսորդը հուսահատ ցատկ կատարեց, բայց վրիպեց, եւ սկյուռը փախավ հեռու, զայրացած շարունակելով իր «Յա՛կ, չա կըՏ։ Այս անգամ նա ուրիշ տակտիկա ընտրեց, փոխանակ ծառը բարձրանալու, խցկվեց արմատների միջեւ եղած փոսի մեջ։

Եվ նորից մենք ցանցերով շրջապատեցինք ծառը ու սկսեցինք երկար ու բարակ ճիպոտներով փորփրել արմատների լաբիրինթոսը, որտեղ նա թաքնվել էր։ Բազց դրանից էլ բան դուրս չեկավ, միայն «Չա կ, չա՚կն» ավելի հաճախ սկսեց լսվել, եւ մենք ՛շուտով նահանջեցինք։ Մեր հաջորդ Փորձը, սակայն, ավելի հաջող ստացվեց․ ամենամեծ ճեղքի մեջ մտցրինք այրվող խոտի մի փունջ, եւ խեղդող ծուխը տարածվեց լաբիրինթոսի բոլոր ոլորաններով ու մուտքերով

՛մեկ։ Մենք լսեցինք զայրացած փռշտոց ու հազ։ Վերջապես սկյուռր չդիմացավ եւ դուրս թռավ արմատների տակից, գլխով ուղղակի դեպի ցասցԸ՛ ^այց այստեղ էլ նա դեռ չհանձնվեց, մինչ նրան կհանեինք ցանցից, նա կծեց ինձ եւ երկու որսորդի եւս, իսկ երբ նրան մտցրինք բրեզենտե պարկը՝ կծեց երրորդին։ Հետո ես պարկը կախեցի մոտակա թփի ճյուղից, եւ մենք բոլորս նստեցինք ծխելու․ մեր կրած տան֊ ջանքից հետո դա ուղղակի անհրաժեշտ էր, իսկ սկյոլռիկը նայում էր մեզ ճեղքի լատունե անցքից եւ զայրույթով գոռում, ասես մեզ մարտակոչ էր անում ապա փորձեք բաց անել պարկը եւ ինձ հետ հանդիպել դեմ աո՛դեմ։

Շերտավոր՛ գետնասկյուռները լայնորեն տարածված են Արեւմտյան Աֆրիկայի կանաչ հարթավայրերում, բայց ես շատ գոհ էի, որ գոնե մեկին բռնեցի, դրանցից ես դեռ չէի ունեցել։ Ինչպես երեւում է նրանց անունից, այս սկյուռներն ապրում են գրեթե բացառապես գետնի վրա, եւ ես խիստ զարմացա, որ մեր սկյուռը փորձում էր ապաստան գտնել ծառի վրա։ Հետագայում համոզվեցի, որ բոլոր այն սկյուռները, որ ՛ապրում են մարգագետիններում (դրանց մեծ մասը իսկապես գետնասկյուռներ են), վտանգի պահին նետվում են ծառերի վրա եւ միայն ամենածա յրահեղ դեպքում են փրկություն որոնում արմատների մեջ կամ էլ փտած ծառերի փ շ ա կն ե ր ո ւ մ ։

Ղերջապեւ։, կապեցինք մեր վերքերը, ծխեցինք ու իրար շնորհավորեցինք առաջին որսի առթիվ, հետո մեծ ցանցը առաջ շարժեցինք հովտի միջով ավելի հեռու, այստեղ խոտը խիտ էր, խճճված, բարձրությունը հասնում էր գրեթե վեց ոտնաչափի։ Սա հիանալի տեղ էր հատուկ որսի համար, սսացին ինձ որսորդները, թեեւ, միանգամայն հասկանալի զգուշավորությամբ, չցանկացան ճշտել, թեւ հատկապես ինչպիսի որսի։ Մենք ցանցերը փռեցինք, ես տեղավորվեցի մի հարմար տեղ, կենտրոնում, հենց աղեղի տակ, որպեսզի սնմիջապես այնտեղից հանեմ այն, ինչ որ կընկնի ցանցը, իսկ որսորդները վերցրին շներին ու գնացին մոտավորապես հռվտից չորս մղոն հեռու։ Բարձր, երկարաձիգ կանչով նրանք ինձ իմաց տվին, որ սկսել են մտնել խիտ խոտի մեջ, եւ ապա լռություն տիրեց, միայն չորս կող՚ւ ը ճռճռում ու խշխշում 31

էին անհամար մորեխներն ու ճպուռները, եւ հեռվից հազիվ յսվում էր շների զանգուլակների ձայնը։ Անցավ կես ժամ։ Ոչ մի բան։ Ամեն կողմից ինձ նեղում էր բարձր խոտի խշշացող թավուտը այնքան խիտ ու հոծ, որ երկու քայլից այն կողմ արդեն ոչինչ չէր երեւում։

Փոքրիկ բացատր, ուր ես նստել էի, տոթից այրվում էր։ Սարսափելի ծարավ էի, շուրջս նայեցի եւ հանկարծ հիշեցի, որ իմ հոգատար խոհարարը պարկերից մեկի մեջ էր խոթել թեյով լի թերմոսը, իսկ ես այդ մասին բոլորովին մոռացել էի։ Ես երախտապարտությամբ հանեցի թերմոսը պպզեցի բարձր խոտերի մեջ, բացատի եզրին, եւ թեյ /ցրեցի թերմոսի բաժակի մեջ։ Խմեցի, նայեցի չորս կողմը եւ հանկարծ ուղիդ իմ դիմաց, խոտի հոծ պատի մեջ տեսա նեղ, մութ անցք, խոտի անտառում դա ակնհայտորեն բացել էր ինչ֊որ գազան, ու ես որոշեցի, որ թեյը խմելուց հետո հետազոտեմ այգ անցքը,

Չհասցրեցի երկրորդ բաժակը լցնել, երբ աջից, ուղղակի կողքիս կատաղի աղմուկ ու աղաղակ լսվեց։ Որսորդներն ականջ ծակող բացականչություններով քաջալերում էին շներին, իսկ շները հաչում էին տարօրինակ հաչոցով։ «Ի՞նչ է կատարվում այնտեղ»,— մտածեցի ես, եւ հանկարծ խոտի մեջ խշշոց Լսվեց, ես առաջ շարժվեցի դեպի մութ անցքը, հուսա֊ լով, որ կտեսնեմ, թե ինչ է այնտեղ խշշում։ Հանկարծ խոտը բացվեց, այնտեղից դուրս թռավ ինչ֊որ մուգ մոխրագույն բան ու նետվեց ուղիղ ինձ վրա։ Ես բոլորովին չէի սպասում հարձակման, դեռ ավելին՝ պպզել էի ու մի ձեռքումս պահել թերմոսը, իսկ մյուսում տաք թեյով բաժակը։ Կենդանին, որը վախիցս ինձ երկու անգամ ավելի մեծ թվաց կուղբից, թռավ ուղղակի կրծքիս վրա․ անսպասելիությունից ես մեջքիս վրա ընկա, գազանիկը կանգնել էր փորիս^ իսկ տաք թեյը թերմոսից լցվում էր ուղիղ ծնկներիս։ Մենք երկուսս էլ հավասարապես զարմացած էինք եւ, թվում է, միանման էլ ճչացինք վախից։ Ձեռքերս զբաղված էին, ես փորձում էի գազանիկին սեղմել արմունկներով, բայց նա ռետինե գնդակի պես թռավ վրտյիցս եւ ծլկեց խոտի մեջ։ Ցանցը մի տեղում սկսեց ցնցվել ու ձգվել ու ինձ հասավ հուսահատ վնգոցը, երեւում էր, իմ անծանոթն ընկել էր ուղիղ ցանցի մեջ։ Ես

33 3 քաֆուտի Քերծեները

կանչեցի որսորդներին ու թավ խոտերի միջով դժվարությամբ դուրս եկա ճիշտ այնտեղ, ուր շարժվում էր ցանցը։ Գազանի՛ կը հիմնովին մոլորվել էր ու, կուչ եկած, ցնցվում էր, վախե֊ ցած փնչացնում՝, ատամներով ջանալով կրծել ցանցի օղակ՛ ներր։ Այժմ արդեն ես լավ նայեցի նրան, ցանցի մեջ ընկել էր շատ մեծ եղեգնառնետ, կենդանի, որ աֆրիկացիներին հայտնի է խոտահատ անունով, ինչը շատ ճիշտ տալիս է նրա սովորությունները։ Իր մեծ, հիանալի զարգացած կտրիչներով խոտահատն անցնում է մարգագետիններով, ցանված արտերով՝ ինչպես խոտհնձիչ։ նրա երկարությունը ավելի քան երկու ոտնաչափ է, եւ ծածկված է շագանակագույն կոշտ մորթով։ Դունչը կլոր է, ինչպես կուղբինը, փոքրիկ ականջները կիպ սեղմված են, պոչը հաստ է, առանց մազերի, մեծ թաթերր նույնպես մազածածկ չեն։ Ինչպես երեւում է, նա մահու չափ վախեցած էր ինձնից, եւ ես չմոտեցա նրան, մինչեւ չհասան որսորդները, վախենալով, որ նա հանկարծ դուրս կպրծնի ցանցից։ Առնետը պառկել էր եւ զողալով ցնցվում էր, երբեմն վեր էր թռչում, ջանում էր ցատկել օդի մեջ, եւ ամեն անգամ դա անելիս հուսահատ կաղկանձում էր։ Ես լուրջ անհանգստանում էի, հանկարծ սիրտը չը֊ պայթի՞։ Միայն շատ հետո, երբ ավելի մոտիկից ծանոթացա եղեգնառնետների հետ, իմացա, որ այդպիսի հիստերիկայով նրանք դիմավորում են ամեն մի նոր, անսովոր թշնամու, հավանաբար, նրան վախեցնելու համար։ Իսկ իրականում եղեգն առնետ ր ամենեւին էլ՜ երկչոտ չէ եւ չի հապաղի իր հսկայական կտրիչները խրել ձեր ձեռքի մեջ, եթե դուք ձեզ թույլ տաք նրա հետ ազատ վարվել։ Ես պատկառելի հեռավորության վրա մնացի այնքան ժամանակ, մինչեւ որսորգ– ներր մոտեցան։ Հետո մենք ընդհանուր ջանքերով առնետին հանեցինք ցանցից։

Երբ նրան հանեցինք ու սկսեցինք դնել ամուր պարկի մեջ, առնետը հանկարծ հուսակտուր թպրտաց իմ ձեռքերում՚․ ես նրան ամուր սեղմեցի, եւ, ի զարմանս իմ, ձեռքումս մնաց բրգի մի մեծ փունջ։ Վերջապես, մենք խոտահատին հաջող մտցրինք պարկր, իսկ ես նստեցի ու սկսեցի դիտել բուրդը, որն ակամա պոկել էի իմ գիրուկ գերյալից։ Բուրդը երկար էր ու բավական կոպիտ, խոզի մազի պես, արմատ– 34

ները, երեւում է, շատ թույլ էին, դեռ չձգած՝ թափվում էին փունջ֊փունջւ Առնետի բուրգը նորից աճում է շատ դանդաղ, եւ քանի որ ճաղատ եղեգնառնետին ոչ մի կերպ չի կարելի գեղեցիկ անվանել, նրա հետ պետք է վարվել ծայրաստիճան զգույշ։

Որսալով եղեգնառնետին, մենք դանդաղ առաջ շարժվեցինք հովտով, ժամանակ առ ժամանակ ցանցերո փռելով եւ կասկածելի թփերն ու կարճլիկ ծառերը խուզարկելով։ Երբ պարզվեց, որ այստեղ արդեն ոչինչ չկա, մենք հավաքեցինք ցանցերր եւ ուղղվեցինք դեպի մեծ բլուրը, որ գտնվում էր հովտից կես մղոն այն կողմ։ Այդ բլուրը հազվադեպ պատահող ուղիղ ձեւ ուներ եւ իմ մտքում իսկույն այն պատկերացավ որպես շիրմաթումբ, որի տակ թաղված էր վաղո՛ւց անցած֊գնացած ժամանակներում այս կողմ երում թափառող ինչ֊որ հսկա։ Ամենավերեւում բարձրանում էր քարակոշտերի կույտը, յուրաքանչյուրը մի տան մեծության, եւ թվում էր, թե այստեղ հուշարձան են կանգնեցրել։ նեղ ծերպերում ու քարակոշտերի արանքներում աճել էին բարալիկ ծառեր, դրանց բները ծռված ու ոլորված էին ամեն տեսակ քամիներից, բայց յուրաքանչյուրի վրա փայլում էր վառ ոսկեգույն պտուղների ողկույզը։ Բարձր խոտի մեջ, ծառերի ստորոտում, երեւում էին մանուշակագույն ու դեղին խոլորձներ, իսկ տեղ֊տեղ այգ վիթխարի քարերը ծածկված էին խիտ աճած ինչ֊որ դալարախոտի հաստ գորգով։ Նրա ցողուններից կախվել էին փղոսկրի գույնի զանգակածաղիկներ։ Այդ սրագագաթ ժայռերը, վառ ծաղիկներն ու տարօրինակ ծռված ծառերը զարմանալի տեսարան էին կազմում իրիկնային երկնակամարի բոսորակապույտ ֆոնի վրա։

Մենք բարձրացանք բլուրը եւ ծալապատիկ նստեցինք բարձր խոտերի մեջ, քարերի ստվերում, որ հաց ուտենք։ Շուրջը, որքան աչքդ կտրում էր, տարածվում էին լեռնային մարգագետինները, ծաղիկներն ու խոտերը օրորվում էին քամուց, նրանց գույները փայլում ու շողշողում էին, րոպե առ րոպե երանգափոխվելով։ Բլուրների կատարները բաց ոսկեգույնից աստիճանաբար փոխվում էին սպիտակի, իսկ նուրբ կապտականաչավուն հովիտները տեղ֊տեղ մթնում էին, երբ նրանց վրայով հանդիսավոր լողում էր ամպակույտը, իր

հետեւից թողնելով մանուշակագույն ստվեր։ Ուղիղ մեր դիմաց, երկնքում պարզորոշ ուրվագծվում էին լեռնաշղթաներըէ նրանց լանշերը գրեթե ծածկված Էին վիթխարի գլաքարերով, որոնց արանքներում տեղ֊տեղ աճել Էին նոսր ծառեր։

Լեռները սահուն կլորանում Էին, նրանք զարմանալիորեն գեղեցիկ ձեւեր ունեին, ծածկված Էին ամենաբազմ՛ազան երանգների՝ կանաչ, ոսկեգույն, ծիրանի ու սպիտակ գույնի խոտով, եւ, թվում Էր, օվկիանոսային վիթխարի ալիքն Է այդտեղ փրփրում։ Այն բարձրանում Էր քարերի ու թփերի թույլ պատնեշի վրայով, եւ ասես ահա ուր որ Է պիտի փլվեր ցած։ Այդ բարձունքներն արտասովոր հանգիստ Էին, խաղաղ, լռությունը միայն քամին Էր խախտում, նետվեչով այս ու այն կողմ, ստիպելով ամեն մի խոտի երգելու իր սեփական երգը։ •Քամին սանրում Էր խոտը, եւ այն նուրբ խշխշում Էր, քամին խրվում Էր քարերի մեջ, հասնում լեռների ճեղքերին ու ծերպերին, եւ այնտեղից լսվում Էին բվփ աղերսԽւգին հառաչի եւ անզուսպ քրքջի նման ձայներ, քամին կռացնում ու

պտտում Էր համառ ու ամուր ծառերը, նրանք ճռճռում Էին ու տնքում, իսկ տերեւները դողում Էին ու մլավում կատվի ձագերի նման։ Եվ, այնուամենայնիվ, այդ անորոշ ձայները ոչ թե խախտում, այլ ավելի շուտ ընդգծում ՝ Էին մարգագետինների լռությունը։

Հանկարծ լռությունը խախտվեց, ժայռերի հոծ խմբերի ետեւից տարածվեց սարսափելի ոռնոց։ Ես դժվարությամբ ՚>ասա այնտեղ եւ տեսա, որ քարակոշտի ստորոտում իրար գլխի Էին հավաքվել որսորդներն ու շները։ Երեք որսորդ ինչ֊որ բանի շուրջ կատաղի վիճում Էին, իսկ չորրորդր ցավից նվվում Էր ու տեղում թռչկոտում։ նրա ձեռքի վերքից արյուն Էր հոսում։ Հուզված շները թռչկոտում Էին շորս կոդմր ու մոլեգին հաչում։

— Ի նչ Է պատահել,— հարցրեցի ես։

Չորսն Էլ միասին շրջվեցին իմ կողմը, եւ ամեն մեկը սկսեց յուրովի պատմել, թե ինչ Է եղել, ամեն մեկը բղավում Էր ինչքան ուժ ուներ, ջանալով ավելի բարձր գռռալ մյուս–՝ ներից։

— Ինչո՞ւ եք այդպես բղավում։ Ինչպես հասկանամ ձեզլ 36

՛երբ բղավում եք բոէորդ միասին, ոնց որ կանա/ք,– ասացի ես։

Այս ձեւով լռության հասնելով, ես դիմեցի արյունլվիկ

որսորդին։ — Այգ ինչպե՞ս դու վիրավորվեցիր, բարեկամս։ ֊֊, Մ ասա, որսը ինձ կծել։

~– Որսը , ի նչ որս։ — Է, մասա, ես չդիտեմ, նա շատ ուժեղ կծեց, սըր՛

Ես զննեցի նրա ձեռքը եւ համոզվեցի, որ ափից շատ խնամքով կտրված Էր շիլինգի չափ մի կտոր։ Որսորդին ցույց տվեցի առաջին պարզագույն օգնությունը եւ սկսեցի հարցնել, թե ինչ կենդանի Է նրան կծել։ — Որտեղի՞ց եկավ այդ որսը։

— Այ այն անցքից, սըր,— պատասխանեց վիրավորը եւ ցույց տվեց բարձր ժայռի ստորոտի խոր ճեղքը։

— Իսկ դու չգիտե ս, թե ինչպես Է կոչվում այդ որսը։

— Ոչ, սըր,— հուզված ասաց վիրավորը։— Ես նրան չը֊ տեսել, ես եկա այդ տեղը եւ տեսնել անցքը։ Ես մտածեցի, որ այգ անցք լինել որս եւ մտցրի ձեռքս, նա Էլ ինձ կծել։

Ես շրջվեցի դեպի մյուս որսորդները։

— Ահա,— ասացի ես,— այս մարղր վախ չգիտե․ նա սկզբում չնայեց որջի ներսը, վերցրեց ու ձեռքը մտցրեց այն՛ տեղ, որսն Էլ նրան կծեց։— Որսորդները քահ֊քահ ծիծաղե֊ ցին, ես նորից շրջվեցի դեպի տուժած որսորդր,

— Ուրեմն, դու ձեռքդ մտցրիր որջը, այնպես չէ ։ Ոայց չէ" որ այդպիսի տեղերում կարող է եւ օձ լինել, ճի՞շտ է։ Իսկ եթե օձը կծի քեզ, դու ի նչ կանես։ — Ես չգիտեմ, մասա,– ասաց նա ու մռայլվեց։ — Բարեկամս, ինձ ամենեւին էլ պետք չէ մեռած որսորդ, այնպես որ դու այլեւս նման հիմարություններ չանես, հասկացա՞ր, — Հասկացա, սըր։

— Գե, ուրեմն, լավ։ Այժմ արի նայենք, թե ինչ վտանգավոր որս է քեզ կծել։

Ես պարկից հանեցի ջահը, կռացա երեքտակ եւ նայեցի որջի ներսը, ջահի լույսի տակ սկզբում փայլատակեցին արյունակալած աչքերը, հետո դուրս ցցվեց սուր ու կարմրա֊

վուն դնչիկր․ գազանիկր չարագուշակ ու սուր վնգաց Ու անհետացավ որջի խավարում։

— Հա՛,— բացականչեց որսորդներից մեկը, ՛լսելով վնգոցը։— Դա «բուշ դոգ է», շատ ուժեղ կատաղած որս։

Դժբախտաբար, «բուշ դոգ» (անտառային շուն) անունով աչս տեղերում անխտիր կոչում են ամենատարբեր մանր կաթնասուններին, դրանցից միայն քչերն են թեկուզ եւ հեռավոր չափով շներին ցեղակից։ Ուստի որսորդի բացատրությունը ամենեւին էլ ինձ չլուսավորեց, ես այդպես էլ չը֊ հասկացա, թե դա ինչ գազան էր։ Մենք մի քիչ խորհրդակ– ցեցինք եւ որոշեցինք, որ գազանիկին որջից դուրս գալ ստիպելու միայն մի հաստատ ճանապարհ կա․ պետք է խարույկ վառել հենց որջի մուտքի առաջ եւ տերեւների խրձով ծուխը մղել ներս։ Այդպես էլ արեցինք, նախապես մուտքի դիմաց կախելով մի ոչ մեծ ցանց։ Ծխի առաջին քուլան քարի ճեղքից դեռ ներս չէր մտել, որ գազանիկը այնտեղից դուրս թռավ ուղիղ ցանցի մեջ մի այնպիսի ուժով, որ ցանցն իր ամրակներից դուրս թռավ,, եւ գազանիկը նրա հետ միասին բարձր խոտերի վրայով գլորվեց ցած։ Շները խլացուցիչ աղմուկով ընկան նրա ետեւից, մենք էլ՝ նրանց, ամեն տեսակ սպառնալիքներ գոռգոռալով շների վրա, որ նրանք չհամարձակվեն ձեռք տալ փախստականին։ Սակայն շատ շուտով պարզվեց, որ գազանիկը կարող է գերազանց կերպով ինքն իրեն պաշտպանել ու ամենեւին էլ մեր օգնության կարիքը չի զգում։

նա գցեց իր վրայից ցանցը, կանգնեց ետեւի թաթերի վրա, եւ այստեղ մենք տեսանք, որ մեր առջեւ կանգնած է թզուկ մանգուստան։ Շիկակարմիր գեղեցիկ գազանիկը կզաքիսի չափ էր։ նա այդպես էլ մնաց կանգնած, թեթեւ օրորվելով մի կողմից մյուսը, բերանը լայն բացած, այնպիսի բարձր ու ականջ ծակող ճիչեր արձակելով, որ ես կյանքումս չէի լսել մի այդպիսի փոքրիկ գազանիկից։ Շները միանգամից կանգ առան եւ քարացած նայեցին մանգոլստային, իսկ սա շարունակ օրորվում էր մեր առջեւ ու ճղճղում։ Մյուսներից ավելի համարձակ մի շուն զգուշորեն առաջ շարժվեց եւ ցանկացավ հոտոտել այդ տարօրինակ արարածին, բայց մանգուստան, երեւում էր, հենց ղրան էր սպասում, նա 88

՝կր՚– ՚ ՚Աւա թրմփաց խոտին, սողալով սահեց առաջ, գալար– զսլով օձի պես, հետո անհետացավ բարձր ցողունների արանքում եւ հանկարծ նորից հայտնվեց ամբողջ ոհմակի ոտքերի մոտ։ Այստեղ նա պտտվեց հոլի նման, խլացնելով մեղ ահավոր ղժղժոցով, եւ միաժամանակ ատամները խրելով ամեն մի ոտքի կամ թաթի մեջ, որ աչքը տեսնում էր։ Շներն ամեն կերպ ջանում էին դուրս պրծնել նրա սուր ատամներից, բայց դա հեշտ չէր, չէ" որ մանգուստան խոտի միջով աննկատելիորեն էր մոտենում նրանց, եւ շներին մնում էր միայն բարձր թռչկոտել օդի մեջ։ Եվ հանկարծ արիությունը դավաճանեց նրանց, բոլոր շները միասին շուռ եկան եւ խայտառակ փախուստի դիմեցին բլուրն ի վեր, իսկ մանգուստան այդպես էլ մնաց ետին թաթերի վրա մարտի դաշտում միայնակ կանգնած, նա արդեն թեթեւ շունչ քաշեց, բայց դեռ շարունակում էր թունոտ ծաղրով ճղճղալ փախչող պոչերի ետեւից։

Այսպես պարտվեց ոհմակը, այժմ մնում էր, որ մենք ինքներս գերի վերցնեինք փոքրիկ, բայց կատաղի հակառակորդին։ Սա ավելի հեշտ ստացվեց, քան ենթադրում էինք, ես մանգոլստայի ուշադրությունը գրավեցի, նրա քթի առջեւ թափահարելով բրեզենտե պարկը, նա նետվեց պարկի վրա եւ սկսեց կատաղորեն կծոտել այն, իսկ այղ ընթացքում որսորդներից մեկը ետեւից գաղտագողի ցանցը նետեց նրա վրա։ Մինչ մենք մանգուստային հանում էինք խճճված ցանցի ^ՒէՒ&է նա մեզ ուղղակի խլացրեց իր կատաղի ոռնոցներով եւ չդադարեց ղժղժալ ամբողջ վերադարձի ճանապարհին։ Բարեբախտաբար, հասա բրեզենսՀը փոքր֊ինչ խլացնում Էր աՏԴ ճղճղոցը։ Մանգուստան լռեց միայն այն ժամանակ, երբ արդեն Բաֆուտում ես նրան թափ տվի մեծ վանդակի մեջ եւ նետեցի այնտեղ հավի ճտի արյունլվա գլուխը։ Գերին անմիջապես սկսեց ուտել, փիլիսոփայական խոհեմությամբ, եւ շուտով լրիվ կերավ, ոչ մի փշուր չթողնելով։ Դրանից հետո մանգուստան լռեց, բայց հենց որ մեզանից մեկն ու մեկը երեւում Էր նրա աչքին, նետվում Էր վանդակի ճաղերի մոտ ու նորից մոլեգնորեն ճղճղում։ Դա, վերջապես, մեզ այնպես ձանձրացրեց, որ ես ստիպված եղա վանդակի առջեւ կախել ւգարկի մի կտոր, թող այդպես նստի, մինչեւ որ սովորի մարդ֊

կանցւ Երեք օր անց ես ճանապարհից ծանոթ վայնասուն՝ լսեցի, եւ շատ հեռվից, մինչեւ որսորդին տեսնելը, հասկացա, որ ՛ինձ մոտ են բերում եւս մի Փոքրիկ մանգոլստայի։ Ես շատ ուրախացա, որ դա մի երիտասարդ Էգ Էր, եւ նրան դրեցի նույն վանդակի մեջ, ուր գտնվում Էր առաջին մանդուստ անէ Եվ իզուր, նրանք անմիջապես սկսեցին ճղճղալ երկու ձայնով, աշխատելով մեկը մյուսից ավելի բարձր ճչալ, եւ այղ դուետը մոտավորապես այնքան դուրեկան Էր ու հանգստացուցիչ, ո) քան դանակի զնգոցը ափսեին խփելիս, այն Էլ մի քանի հազար անգամ ուժեղացված։

Վերադառնալով Իաֆուտ ա՜ռաջին որսից, ես Ֆոնից հրավեր ստացա, նա հրավիրում Էր ինձ խմելու եւ պատմելու որսի բոլոր նորությունները։ Ես ճաշեցի, հագնվեցի եւ լայն բակի միջով քայլեցի դեպի Ֆոնի փոքրիկ դղյակը։ նա նստել Էր պատշգամբում եւ լույսի տակ զննում Էր ջինի շիշը շա տ Է այնտեղ դեռ մնացել։

— 0", բարեկամս,— ասաց նա։— Դու եկա՞ր։ Դու լավ որս անել։

— Այո ,— պատասխանեցի ես, նստելով առաջարկված աթոռին։— Րաֆոլտի որսորդները կարողանում են փառահեղ որս անել։ Մենք բռնեցինք երեք որս։

— Հիանալի, հիանալի,— ասաց Ֆոնը, Լցրեց մի լիքը բաժակ ջին եւ տվեց ինձ։— Դու այստեղ ապրել քիչ ժամանակ եւ որսալ շատ֊շատ որս։ Ես պատմել իմ բոլոր մարդիկ։

— Այո , լավ Է։ Ես կարծում եմ, որ Բաֆուտի մարդիկ Կամ երանի բոլոր մարդկանցից ավելի լավ են որս անում։

— Այո , ճիշտ Է, ճիշտ Է,— բավականությամբ հաստատեց Ֆոնը։— Դու ասել ճիշտ, բարեկամս։

Մենք բաժակներս վեր բարձրացրինք, խփեցինք, լայն ժպտացինք միմյանց ու խմեցինք։ Ֆոնը նորից լցրեց բաժակները, հետո իր բազմամարդ շքախմբից մեկին ուղարկեց նոր շիշ բերելու։ Երբ մենք գրեթե հասել Էինք երկրորդ շշի հատակին ու երկուսս Էլ կարգին քնքշացել Էինք, Ֆոնը շրջվեց իմ կողմը։

— Դու երաժշտություն սիրե՞լ,— տեղեկացավ նա։ —Տ Այո՛, շատ,— անկեղծ սրտով պատասխանեցի ես, որովհետեւ լսել Էի, որ Ֆոնը լավ նվագախումբ ունի։ 40

»․ Լավ, այդ դեպքում երաժշտություն կլինի,— ասաց նա ե հատ֊հատ ինչ֊որ բան կարգադրեց ծառաներից մեկին։

Շուտով բակում, պատշգամբի մոտ, հայտնվեց նվագախումբը։ Ի զարմանս իմ, այն բաղկացած Էր Ֆոնի երկու տասնյակ կանանցից, գրեթե միանգամայն մերկ, եթե չը֊ հաշվենք նեղ ազդրակապերը։ Կանայք զինված Էին ամենատարբեր տեսակի բազմաթիվ թմբուկներով, սկսած փոքրիկ կաթսայի մեծության թմբուկներից մինչեւ հսկայական, ուռած փորով գործիքները, այնպիսիք, որ մի մարդը չէր կարող բարձրացնել, այնտեղ կային եւ փայտե գործիքներ, եւ բամբուկե սրինգներ, եւ բամբոլկե մեծ տոլփեր, որոնք լցված էին չորացած մաիսի սերմերով, երբ դրանք թափահարում էին, լսվում էր ոչ այն է խշշոց, ոչ այն է ճայթոց։ Բայց այս նվագախմբում ամենազարմանալի գործիքն ինձ համար չորս ոտնաչափ երկարությամբ փայտե խողովակն էր։ Այն բռնում էին կանգնած դիրքով, մի ծայրը գետնին հենած, եւ փչում էին նրա մեջ հատուկ ձեւով, հանելով ցածր, թավ ու գողացող ձայն, ոչ ոք չէր կարող կասկածել, որ նման ձայնը կարող է լսվել նաեւ ինչ֊որ ուրիշ տեղից, եթե ոչ միայն զուգարանից, այն էլ եթե զուգարանում բացառիկ ակուստիկա կա։

նվագախումբը նվազեց, եւ շուտով Ֆոնի բազմաթիվ տնեցիները սկսեցին պարել բակում։ Դա պարահանդեսային ե ժողովրդական պարերի ինչ֊որ միջին տեսակն էր։ կույզերը ղրկելով իրար դանդաղ պտտվում էին, նրանց ոտքերը մանրիկ քայլեր էին անում, ընդ որում կատարելով բավական բարդ շարժումներ, իսկ մարմինները այդ շարժումներից այնպես էին օրորվում ու գալարվում, ինչ չէր թույլատրվի եւ ոչ մի պարասրահում։ ժամանակ առ ժամանակ զույգերից մեկը առանձնանում էր, ե ամեն մեկը օրորվում ու պտտվում էր իր համար, ամբողջովին երաժշտության ներգործության տակ, յուրաքանչյուրն անում էր իր սեփական պարաքայլը։ Սրինգները ճլվլում ու ծվծվում էին, թմբուկները դխկդխկում ու հռնդում էին, մաիսի սերմերով թմբուկները ճայթում ու շրշում էին համաչափ, միօրինակ, այն ալիքների նման, որ "՛եղից շարժում են փոքրիկ քարերը, եւ այս ձայների քաոսում անլռելի, թավաձայն սուլում էր հսկայական խողովակը,

յուրաքանչյուր վայրկյանը մի անգամ, եւ այնքան համաչափ, որ ասես մի վիթխարի սիրտ էր բաբախում, ապա սուլոցն ընդհատվում էր բարձր ոռնոցով։

— Քեզ դո՞ւր գալիս իմ երաժշտությունը։

— Այո՛, շատ լավն է,— ասացի ես ի պատասխան։

— Իսկ քո երկիր կա" այսպիսի երաժշտություն։

— Ո չ,— ասացի ես անկեղծ ափսոսանքով,— մեզ մոտ այդպիսի երաժշտություն չկա։

Ֆոնը երկրորդ անգամ լցրեց իմ բաժակը․

— Շուտով, երբ իմ ժողովուրդը խոտ բերել, մեզ մոտ շատ երաժշտություն լի՚եւէ, շատ պարեր, հը ։․ Մենք ուրախ ժամանակ կունենանք, մենք բոլորս կլինենք ուժեղ ուրախ,

հա ։

— Այո , իհարկե։ Մենք հիանալի կուրախանանք։

Իսկ պատշգամբի տակ նվագախումբը շարունակում Էր նվազել, թմբուկների ռիթմիկ զարկն ու շառաչը, թվում Էր, մխրճվում Էին մութ երկինքը, եւ նույնիսկ աստղերն Էին սկսում երերալ ու պարել նրանց հատուկ ռիթմի տակ։

ԳԼՈԻԽ ԵՕՐՈՐԴ

Շչացող սկյուռը

Երբ ես որս Էի անում Բաֆուտում, առանձնապես շատ Էի ուզում ձեռք բերել խոտառատ դաշտերի ֆաունայի երկու ներկայացուցիչներին՝ ժայռային դամանին եւ այսպես կոչված Ստեյնշերի սկյուռին։ Բայց նրանք ապրում են միանգամայն տարբեր վայրերում, եւ դրանց որսը իմ հիշողության մեջ մնաց ավելի կենդանի ու վառ, քան Կամերունի հարթավայրերում իմ մյուս բոլոր որսերը։

Սկզբում մենք ճանապարհ ընկանք սկյուռ որսալու։ Այս որսը նշանավոր Էր նրանով, որ ինձ հաջողվեց նախապես կազմել որսի պլանը եւ իրականացնել այն միանգամայն հաշող, վերջին րոպեին չբախվելով չնախատեսված խո֊ չընդոտների հետ։ Ստեյնջերի սկյուռը բավական տարածված կենդանի Է Կամերոլնումչ բայց առաջ ես այն որսում 42

՛Էի կուսական խուլ անտառներում եւ Մամֆե գետի ավազանում) Այսպիսի տեղերում գազանիկը գրեթե շարունակ նստում Է ամենաբարձր ծառերի ամենավերին ճյուղերին եւ սնվում Է ամեն տեսակ պտուղներով, որ առատորեն աճում են այդ արեւաշատ բարձրունքներում, իսկ գետին եւ ընդհանրապես ցած իջնում Է շատ հազվադեպ։ Ուստի այնտեղ սկյուռ որսալը գրեթե անհնարին Է։ Սակայն հետո արդեն իմացա, որ հարթավայրերում սկյուռները հաճախ այցելում են առավելապես գետափնյա թավուտները եւ բավական երկար ժամանակ մնում են գետնի վրա, խոտերի մեջ կեր որոնելով։ Եվ ես վճռեցի, որ այստեղ դրանց որսալն ավելի հեշտ կլինի։ Երբ այդ սկյուռի նկարր ցույց տվի Բաֆուտի Քերծեներին, նրանք իսկույն ճանաչեցին եւ բարձրաձայն հայտնեցին, որ գիտեն, թե որտեղ պետք Է նրան փնտրեն։ Ես նրանց հիմնավորապես հարցաքննեցի եւ համոզվեցի, որ իսկապես լավ գիտեն այղ դազանիկի սովորությունները, քանի որ հաճախ են նրան որսացել։

Պարզվեց, որ Ստեյնջերի սկյուռներն ապրում են ոչ մեծ լեռնային անտառում, բայց լուսաբացին կամ Էլ իրիկնա– մուտին իջնում են ծառերից եւ, խիզախությամբ զինվելով, ճանապարհ են ընկնում մարգագետինները կեր հայթայթելս։․։ Ահա հենց այգ ժամանակ Էլ– պետք Է նրանց որսալ, ասացին Բաֆուտի Քերծեները։

— Իսկ ի նչ են անում այդ սկյուռները գիշերը,— հարցրի ես։

— Ա խ, մ ասա, գիշերը նրան չես բռնի,— եղավ պատասխանը։— Այդ որսը, նա քնել մեծ ծառերին, բարձր, մարդ այնտեղ չհասնել։ Բայց այ երբ երեկո եւ շուտ֊շուտ առավոտ, մենք նրան բռնել։

— կավ,— ասացի ես։— նրանց կորսանք վաղ֊վաղ առավոտյան։

Մենռ Ւաֆոլտից դուրս եկանք գիշերվա ժամը մեկին եւ բլուրներով, հովիտներով ու մարգագետիններով երկարատեւ ու ձանձրալի անցումներից հետո, լուսաբացից մեկ ժամ առաջ, վերջապես, տեղ հասանք։ ՛հա մի ոչ մեծ տափարակ էր, որ ընկած Էր դեպի լեռան գագաթը տանող զառիկող լանջին Այ ս տեղանքը համեմատաբար ուղիղ Էր, կարկաչելով

այն հատում էր բավական լայն ու ծանծաղ մի գետակ, որի ավ՛երը երիզված էին թավ անտառի նեղ շերտով։ Մենք կանգ առանք մեծ ժայռի քամհարվող կողմում եւ սկսեցինք նայել մշուշի միջով, սրբելով վաղորդյան ցողից թաց դեմքներս։ Այստեղ մենք զննեցինք չորս կողմը եւ կազմեցինք որսի պլանը։ Որոշված էր երկոլ֊երեք ցանց փռել բարձր խոտերի մեջ, ծառերից հինգ հարյուր յարդ այն կողմ։ Եվ դա պետք է արվեր առանց դանդաղելու, քանի դեռ չէր լուսացել, թե չէ սկյուռները մեզ կնկատեին։

Ցանցեր փռել մինչեւ գոտկատեղը հասնող խոտի վրա, երբ այն ամբողջովին ներծծված է ցողով, այնքան էլ դուրե՛կան զբաղմունք չէ, եւ մենք երջանիկ էինք, երբ ամրացրինք վերջին ցանցը։ Հետո զգուշությամբ մոտեցանք անտառին եւ սողացինք դեպի բարձր թփուտը, որ հեռու լինենք կողմնակի հայացքներից։ Այստեղ մենք պպզեցինք, ջանալով ցրտից չկրճտացնել ատամներս, չէր կարելի ո՛չ ծխել, ո չ խոսել, "՚ Լ ԷԼ թեկուզ շարժվել, եւ մենք լռելյայն նայում էինք, թե ինչ֊ պես է երկինքը գունատվում արեւելքում, գիշերային խավարն ասես կաթիլ առ կաթիլ դուրս էր գալիս նրանից։ Աստիճանաբար երկնակամարը դարձավ բաց մոխրագույն, ինչ֊որ մարգարտյա երանգով, հետո դարձավ վարդագույն, եւ հանկարծ դուրս եկավ արեւը, երկինքը լցվեց Կոլրացոլցրւ

կապույտով, վառ՝ ճիշտ եւ ճիշտ ալկիոնի փետուրների կապույտով։ Այս ջինջ ու նուրբ լույսի տակ չորս կողմից սկսեցին երեւալ մշուշով պարուրված լեռները, արեւը բարձրանում էր ավելի ու ավելի վեր, եւ մշուշը, ալեկոծվելով, սկսում էր սահել լեռների լանջերով, հոսելով դեպի հովիտները։ Ընդամենը մեկ վայրկյան առաջ հարթավայրերը մեր աչքի առաջ խաղաղ քնով քնած էին մշուշի հովանու տակ, եւ ահա լեռները ուղղակի արթնանում են քնից, հորանջում ու ձգվում են իրենց սպիտակ վերմակների տակ, այնտեղ դեն են նետում վերմակը, այստեղ պարուրվում ավելի ամուր եւ, վերջապես, քնաթաթախ, ցողաթաթախ վեր են ելնում իրենց ճերմակաթույր անկողիններից։ Հետագայում ես շատ անգամ եմ նայել, թե ինչպես են արթնանում լեռները, եւ ոչ մի՛ անգամ չեմ հագեցել այդ գեղեցիկ տեսարանից։ Եթե հիշենք, որ նույն բանը տեղի է ունենում ամեն առավոտ, սկսած այն 44

անհիշելի ժամանակներից, երբ այս հինավուրց լեռները ծնունդ են առել երկրի վրա, միայն պիտի զարմանալ, թե ամեն անգամ որքան նոր ու թարմ է թվում այս տեսարանը։ Երբեք չի լինում ձանձրալի, սովորական։ նրանում միշտ նոր բան կա։ Երբեմն մշուշը, բարձրանալով, գալարվում է հրաշագեղ քուլաներով, եւ առաջանում են հեքիաթային գազաններ՝ հրեշավոր մողեսներ, առասպելական փյունիկներ, թեւավոր վիշապներ, կաթնասպիտակ միեղջյուրներ, իսկ երբեմն էլ մշուշահյուսքերը ձգվում ոլ օրորվում են, ինչպես ջրիմուռների տարօրինակ, սահող ցողուններ, վեր են խոյանում, ինչպես ծառեր, կամ էլ վիթխարի գզգզված թփեր՝ ամբողջովին ծածկված սպիտակ ծաղիկներով, երբեմն փչում է զեփյուռը, եւ մշուշին տալիս էլ ավելի ապշեցուցիչ ձեւեր։ Եվ շարունակ մշուշը սահում է տեղից֊տեղ փոխվում, իսկ նրա տակ, ասես ծաղրելով, առկայծում են լեռները, փայլատակում են նուրբ գույների հարուստ գամմայով, այնքան նուրբ, եթերայ՛ին եւ անորսալի, որ դրանք նկարագրելու համար ուղղակի խոսքերը չեն բավականացնում։

«Այո՛,— մտածեցի ես, թփի տակ նստած ու ճյուղերի արանքից նայելով, թե ինչպես են արթնանում լեռները,֊ Ա՛րժեր այսպես հոգնել, դողալ ու քաղցածանալ, արժեր ցողից թրջվել մինչեւ շապիկը ու հալից ընկնել այն բանի համար, որ ա յս բոլորը տեսնեմ»։ Եվ այստեղ մտքերս ընդհատեց բարձր, մարտական «Չա՚կ, չա՚կրՆ։ Դա գալիս էր մեր վերեւից, որսորդներից մեկը բռնեց ձեռքս, նրա աչքերը փայլում էին։ նա զգուշությամբ կռացավ եւ ուղղակի ականջիս մեջ փսփսաց․

— Մասա, այստեղ հենց նույն որս, ինչ մասա ուզի։ Մենք նստել հանգիստ֊հանգիստ, եւ նա քիչ ժամանակ հետո իջնեք չյած, գետին։

Ես ցողը մաքրեցի դեմքիցս եւ սկսեցի նայել թավ խոտին, ար փռել էինք ցանցերը։ Շուտով թավ անտառի խորքից նորից լսվեց «Չա՚կ, չա՚կը»։ Արթնանում էին մյուս սկյուռները եւս, կասկածելի հայացքով դիմավորում բացվող օրը։ Ս ենք սպասում էինք, ինչպես թվում էր մեզ, սարսափելի երկար, եւ հանկարծ ես տեսա, որ մարդագետնում, մեր եւ ցանցերի միջեւ ինչ֊որ բան է շարժվում՝, ինչ֊որ շատ տարօրինակ բան։ Աոաջին հայացքից այն կարելի էր ընկալել

՚* Հ5

իբրեւ սպիտակ֊սեւ ու ձվաձեւ զոլավոր գնդակ, որը նորից ոԼ նորից ցատկոտում Է բարձր խոտի մեջ։ Վաղորդյան մշուշի մեջ ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե դա ինչ է, եւ լոլո տնկեցի մատս, որսորդներին ցույց տալով շարժվող գնդակը։

— ՛հա որս է, մասա,— ասաց մեկը։

— Իջավ գետին, արդեն իջավ,— ցնծալով, վրա բերեց մյուսը։

— Ւսկ ինչ բան է դա,— շշուկով հարցրի ես․ գնդաձեւ տարօրինակ առարկան բնավ չէր հիշեցնում սկյուռի մարմնի կառուցվածքը։

ւ— Այ, պոչը, սըՐ)— բացատրեց որսորդներից մեկը, եւ, որպեսզի վերջնականապես ցրի իմ կասկածները, ավելացրեց,— նրա ետեւից է աճում։

Ցանկացած ձեռնածությունը եթե բացատրես, անմիջա֊ պես կդառնա՛ ակնհայտ։ Այժմ ես պարզորոշ տեսնում էի, որ այդ սպիտակասեւ, գծավոր բանը իսկապես ․ սկյուռի պոչն է, ու ինքս ինձ զարմացա, թե ինչից ենթադրեցի, որ դա գնդակ է։ Շուտով այդ գնդակին խոտի մեջ միացան եւ ուրիշները, իսկ երբ մշուշը վեր բարձրացավ ու ցրվեց, մենք տեսանք նաեւ սկյուռներին։ Դրանք ութն էին եւ անտառից ցատկռտելով գալիս էին մարգագետին։ Բավական– խոշոր, բավական ամուր, մեծագլուխ գազանիկներ էին, բայց նրանց մարմնի ամենախոշոր, ամենանկատելի մասը պոչն էր։ նրանք զգու֊ շությամբ թռչում էին թմբիկից֊թումբ, երբեմն կանգ էին առնում, նստում էին ետեւի թաթերի վրա եւ խնամքով հոտո֊ սւում օդր՝ թե ինչ հոտ Է գալիս այնտեղից, այն կողմից, ուր իրենք գնում են։ Հետո նորից Էին իջնում չորս թաթերի վրա օ՛ ցատկում Էին եւս մի քանի յարդ, թափահարելով պոչերը։ Կամ Էլ հանկարծ նստում Էին եւ մի քանի վայրկյան քարանում, պոչը խնամքով դրած մեջքին այնպես, որ Փափկամազ ծայրը կախվում Էր ճակատի վրա եւ համարյա ծածկում Էր դնչիկը։ նրանք, որ արդեն հասել Էին մարդագետնին, լռել Էին, բայց դրա Փոխարեն մեր ետեւի ծառերից երբեմն նորից լսվում Էր կասկածելի «չա՚կը»․ որոշ գազանիկներ դեռեւս չէին համարձակվում ցած իջնել։ Ես վճռեցի, որ որսի համար միանգամայն բավական են ութը,— դրանցից որեւէ մեկին 46

կբռնենք, եւ նշան արի որսորդներին․ մենք վեր կացանք նստած տեղերիցս, շղթայաձեւ ցրվեցինք ծառերի միջեւ, եւ որսորդները կանգ առան հարձակման ազդանշանի սպասելով։

Սկյուռները արդեն մոտ 150 յարդ հեռացել էին անտառի բացատից։ Բավական է, մտածեցի ես, ձեռքով նշան արի, եւ մենք դուրս եկանք ծառերի ետեւի մեր թաքստոցներից բարձր խոտի մեջ։ Անտառում մնացած սկյոլռներր բարձր ու տագնապալից ճչում էին, իսկ մյուսները, որ գտնվում էին մար֊ գագետնում, բարձրացան ետին թաթերի վրա, տեսնելու, թե ինչ է եղել։ Մեզ տեսան ու քարացան, այստեղ մենք դան՛ դաղ առաջ շարժվեցինք, եւ նրանք իսկույն թռան խոտերի մեջ, ավելի ու ավելի հեռանալով ծառերից։ Ւմ կարծիքով, նրանք այդպես էլ չիմացան, թե մենք ինչ ենք․ չէ որ մենք շատ զգույշ էինք առաջ շարժվում՚, աշխատում էինք չանել ոչ մի ավելորդ շարժում։ Սկյուռները վտանգը զգում էին, բայց չգիտեին, որքանով է այն մեծ, ուստի եւ Փախչում էին մի քանի յարդ, հետո կանգնում, որ լավ զննեն մեզ, եւ ռունգնե֊ բով աղմուկով ներս էին քաշում օդը։ Ահա հենց այստեղ էր մեր պլանի ամենախոցելի մասը, սկյուռները դեռ չէին մտել ցանցերի կիսաշրջանը, եւ եթե նրանք թեքվեին աջ կամ ձախ, ապա հեշտությամբ կփախչեին մեզնից մարգագետին։ Մենք զգույշ շարժվում էինք նրանց կողմը, շուրջը լռություն էր տիրում, միայն մեր ոտքերի տակ ՛լսվում էր թաց խոտի շրշյունը, եւ հեռվից աղոտ լսվում էին այն սկյուռների տագնապալից ճիչերը, որ մնացել էին մեր ետեւում։

Հանկարծ սկյուռներից մեկը, երեւում է, մյուսներից ավելի խելացին , գլխի ընկավ, թեւ ինչ է կատարվում։ նա չէր կարող տեսնել առջեւի ցանցերր (դրանք ծածկված էին բարձր խոտերով եւ հիմնավորապես քողարկված), բայց հասկանում էր, որ մեր մոտիկանալը իրեն քշում է անտառից ավելի ու ավելի հեռու եւ հեռացնում իր եղբայրներից, բարձր ծառերից, ուր իրենք կարող էին թաքնվել։ Սկյուռը բարձր ու տագնապալից ճիչ արձակեց ու նետվեց մի կողմ, իսկ երկար պոչն ասես հոսում էր խոտի միջով նրա ետեւից, հետո հանկարծ նա թեքվեց ձախ եւ խոտի վրայով ցատկեց ցանցերից այն կողմ։ նա միայն մի բան էր ցանկանում՝ շրջանցել մեզ

• «

ու հասնեք ծառերին։ Մյուս սկյուռները անմիջապես սյուների պես վեր ցցվեցին ու սկսեցին տագնապով հետեւել նրան։ Այստեղ ես հասկացա, որ անհրաժեշտ է անհապաղ ինլ֊որ բան ձեռնարկել, այլապես նրանք բոլորն էլ համարձակոլ֊ թյուն կստանան եւ կհետեւեն առաջինի օրինակին։ նախապես մտածված պլանով, մենք մտադիր էինք սպասել, մինչեւ որ գազանիկները խորանան ցանցերի կիսաշրջանի մեջ, եւ միայն այն ժամանակ նետվել առաջ ու վախեցն՛ել նրանց, որ նրանք գլուխները կորցրած ուղղակի նետվեն ցանցերը։ Բայց հիմա արդեն պարզ դարձավ, որ պետք է բախտը փորձել եւ հենց հիմա նրանց վախեցնել։ Ես ձեռքերս բարձրացրի, այս նշանի վրա բոլոր որսորդները (եւ ես էլ) աղմուկ֊աղաղակով նետվեցին առաջ։ Զեռքներս թափահարելով, մենք աշխատում էինք մեր ամբողջ տեսքով ավելի շատ սարսափ ազդել։ Մի ւդահ սկյուռները քարացած նայում էին մեզ, հետո պոկվեցին տ եզներից։

Չորսը հետեւեցին իրենց ընկերոջ օրինակին, ուղիղ ան֊ կյամբ նետվեցին մի կողմ, եւ այդպիսով կարողացան փախչել ցանցերից եւ որսորդներից, իսկ մնացած երեքը սլացան ուղիղ դեպի ծուղակը։ Մենք նետվեցինք նրանց ետեւից եւ անմիջապես տեսանք, թե ինչպես էին աոջեւում քաշքշվում ցանցերը, նշանակում է՝ սկյուռները խրվել են ցանցի մեջ։ Իսկապես, երբ վազելով մոտեցանք, գազանիկներն արդեն ամբողջովին խճճվել էին, նրանք կատաղաբար փայլեցնում էին աչքերը մեզ վրա, խլացուցիչ ու սպառնագին ոռնում, ոչ մի նման բան ես կյանքում չեմ լսել եւ ոչ մի սկյուռից։ Այս ճչոցները բնավ չէին նմանվում նրանց սովորական բարձր «Չա՚կ, չա՚կին»։ Դա մի ահեղ նախազգուշացում էր, խռմփոցի ու մռնչոցի նման մի բան* Եվ ամբողջ ժամանակ, մինչ մենք նրանց հանում էինք ցանցերից, նրանք անդադար ճչում էին ու կատաղորեն մեր ձեռքերի մեջ խրում իրենց նարնջագույն կտրիչները։ Երբ մենք, վերջապես, նրանց մտցրինք բրեզենտե պարկի մեջ, ստիպված եղանք յուրաքանչյուր պարկն ամրացնել փայտի ծայրին եւ այդպես տանել, ցանկացած այլ տեսակի սկյուռը, երբ հայտնվում է մութ պարկի մեջ, խեղճանում է, բայց սրանք ակնհայտորեն ծարավի էին պայքարը 48,

շարունակել, եւ ամենափոքրիկ շփումը պարկի հետ հանդի, պա՛մ էր կծելոլ կատաղի փորձերի եւ ահեղ ոռնոցների։

Անտառում սկյուռները ավելի իրար անցան ծառերի մեք արձագանքում էր նրանց մոլեգին «Չա՚կ, չա՚կը»։ Այժմ նրանք հասկանում էին, թե ինչպիսի վտանգ էինք ներկայացնում նրանց համար, այնպես որ, չարժեր ․նույնիսկ փորձ անել թեկուզ մեկ հատ եւս որսալ, ստիպված էինք բավարարվել ա>ն երեքով, որոնց արդեն որսացել էինք։

Եվ այսպես, մենք հավաքեցինք ցանցերը եւ մյուս հանդերձանքը ու ետ վերադարձանք Բաֆուտ։ Այստեղ ես մեր թանկարժեք սկյուռներին տեղավորեցի երեք ամուր, թիթեղապատ վանդակներում, դրանք լցրեցի կերով եւ (ուրաքանչյար գերուն թողեցի խիստ մենակության մեջ՛՝ թող այդպիսի ստորացումից հետո մի քիչ խելքի գան։ Հենց որ մենք հեռացանք վանդակներից, սկյուռները որոշեցին դուրս դալ իրենց մութ «նըն– ջարաններից», խժռեցին իրենց համար դրված հյութալի մրգերը, շուռ տվին ջրով լի ամանները, ատամներով վարձեցին վանդակների թիթեղյա ծածկը,— կարելի" է արդյոք դրանք կրծել,— եւ համոզվելով, որ դա իրենց ուժերից վեր է, մտան «ննջարանները)) եւ քնեցին։ Մոտիկից նրանք շատ գեղեցիկ գազանիկներ են․ փորերն ու թշիկները բաց դեղնավուն են, մեջքները՝ կարմ րա֊շագանակադույն, լայնակի շերտերով մեծ պոչերն ասես ժապավեն լինեն։ ոիշ՚ո է> տպավորությունը մի քիչ փչացնում էր չափից մեծ գլուխը (ինչ֊որ ձիու բան կար, գանգին կիպ կպած փոքրիկ ականջներն ու ատամները բավական դուրս էին ցցված)։

Ես ինչ֊որ տեղ կարդացել եմ, որ այդ սկյուռները վաղ առավոտյան մագլցում են ծառերի ամենավերին ճյուղերը եւ անտառը լցնում արտակարգ ուժեղ ու տարօրինակ ձայներով, գա ցածր, թնդուն շչոց է, ասես վիթխարի զանգի մարող ղողանջ լինի։ Ես շատ էի ցանկանում լսել այղ ճիչը, բայց չէի կարծում, որ նրանք կսկսեն այդպես ճչալ գերու, թյան մեջ։ Աակայն հենց հաջորդ առավոտյան, մոտավորապես ժամը վեցի կեսին,– ինձ արթնացրեց մի տարօրինակ ձայն։ Մեր որսած բոլոր գազանները գտնվում էին հենց իմ պատուհանի տակ, պատշգամբում, ես նստեցի մահճակալիս եւ իսկույն հասկացա, որ այղ ձայնը գալիս է վանդակներից,

49 4 Բաֆաաի Քեւ–ծհնեւ–ը

միայն թե չէի կարողանում հասկանալ, թե որի ց հատկա– պես։ Հագնվեցի եւ զգուշությամբ դուրս եկա սենյակից։ Այնտեղ վաղորդյան մշուշոտ լույսի տակ, ցրտից դողալով ու դեռեւս կարգին չարթնացած, ես համբերատար սպասում էիէ թե չի" կրկնվի արդյոք զարմանալի ձայնը։ Մի քանի րոպե հետո այն կրկնվեց, եւ պարզ դարձավ, որ ձայնը գալիս է սկյուռի վանդակից։ նկարագրել այդ ձայնը չափազանց դժվար է, սկսվում էր տնքոցի նման, աստիճանաբար ուժեղանում եւ հնչում թրթռացող դողով մոտավորապես այդպես շչում եւ թրթռում են հեռա գրալարերը․,․ Օչոցը տատանվում Էր, ասես ուր որ Էր պիտի խլանար, հետո կարծես նորից մեկը շատ թեթեւ հարվածում Էր կոչնաթմբուկին, ձայնը կտրուկ ուժեղանում Էր, ապա նորից կամ աց֊կամ աց նվազում։ Երեւում Է, սկյուռիկներն այնքան Էլ չէին ջանք թափում, անտառում նրանք իրենց «երգի)) մեջ ավելի շատ հոգի կդնեին, այնտեղ՝ վաղորդյան մշուշում, ծառերի ճյուղերի մեջ գա հավանաբար կհնչեր ավելի խորհրդավոր ու կախար–

դիչ՛

Այգ երեկո, ինչպես միշտ, ինձ ներկայացավ Ֆոնը, սկսեց հարցաքննել, արդյոք հաջո ղ ենք որս արել, եւ ինձ մատուցեց արմավենու թարմ գինով կալեթասը*։ Չափազանց հպարտ, ես նրան ցույց տվի սկյուռներին եւ մանրամասն պատմեցի, թե ինչպես ենք ղրանց բռնել։ Ֆոնն անպայման ցանկացավ իմանալ, թե հատկապես որտեղ ենք դրանց բռնել, բայց ես շատ քիչ գիտեի րաֆոսոի շրջակայքի մասին եւ ստիպված եղա օգնության կանչել որսորդներից մեկին, որն այդ ժամանակ զվարճանում էր խոհանոցում։ նա եկավ եւ կանգնեց Ֆոնի առջեւ, հարցերին պատասխանում էր բերանը ձեռքի ափերով փակած։ Բացատրելու համար քիչ ժամանակ չը– պահանջվեց, այնտեղ, ուր մենք որս էինք անում, ոչ մի դյուզ չկա․ րնղհանրապես ոչ մի բնակավայր, եւ որսորդը կարող է վկայակոչել միայն այնպիսի նշաններ, ինչպիսիք են ժայռերի, ծառերի ձեւերը, բլուրների արտասովոր ուրվագծերր։ Վերջապես Ֆոնր աշխույժ գլխով արեց եւ մի քանի րոպե մտածմունքի մեջ ընկավ։ Հետո սկսեց արագ֊արագ ինչ֊որ բան

Կւսլեբաս — տԷԿ (Ծան․ Հայ․ Հր․ թարգմ․)։ 56

ասել որսորդին, լայն տարածելով իր երկար ձեռքերր, իսկ ռրսորդր հավանության նշան արեց ու խորը գլուխ տվեց։ Այնուհետեւ Ֆոնը բարեհամբույր ժպիտով շրջվեց իմ կողմը եւ անփույթ, գրեթե ցրված՝ ինձ մեկնեց իր դատարկ բաժակը։

— Ես այս մարդուն կարզազրել,– բացատրեց նա ինձ, իբր թե անտարբեր նայելով, թե ինչպես եմ լցնում իր բաժակը,– որ քեզ տանի սարում մի հատուկ տեղ։ Այնտեղ դու գտնես հատուկ որս։ — Իսկ ի նչ որս կա այնտեղ,— հարցրի ես։

— Որս,— անորոշ կրկնեց Ֆոնը եւ օդում ճոճեց արդեն կիսով չափ դատարկ բաժակը։— Հատուկ որս։ Դու դեռ այդպես չես տեսել։

— Իսկ դա վտանգավո ր որս է,— հարցրի ես։

Ֆոնը բաժակը գրեց սեղանին եւ հսկայական ձեռքերով ցույց տվեց որսի չափը։

— Ա՛յ, այսպես մեծ,— ասաց նա։— Այնքան էլ ուժեղ վտանգավոր չէ, բայց շատ կծի։ նա ապրել այն շատ մեծ, մեծ ժայռի վրա, նա գնում է այն մեծ ժայռի տակ։ Լինում է, շատ է բղավում, ա՛յ, այսպես, «ոլիի՛ իիիիիիիի իի »՛

Ես նստել էի ու գլուխ էի կոտրում՝ ի՞ն՛չ կարող էր այդ լինել, իսկ Ֆոնը հույսով լի հայացքը հառել էր դեմքիս։

— Շատ նման է խոտահատին, միայն չունի պոչ,— ասաց նա վերջապես, ձգտելով ինձ օգնել։

Հանկարծ գլխումս մի միտք ծագեց, ես գնացի վերցրի անհրաժեշտ գիրքը, այնտեղ փնտրեցի մի նկար եւ ցույց ավի Ֆոնին։

— Սա նա" է,— հարցրի ես։

— 0՛՚, այո՛, այո՛,— ուրախացավ Ֆոնը եւ իր երկար մատներով շոյեց ժայռային դամանի նկարը։— Այդ նույն որսը։ Ինչպե ս դու նրան ասել։

— ժայռային դաման։ ․

— ժայռային դամա ն։

— Այո՛։․ Իսկ ինչպես եք դուք նրան անվանում այստեղ, Բաֆոլտում։

— Այստեղ մենք նրան ասել նիիր։ « Ես այդ բառը գրեցի գազանների տեղական անունների

ցուցակում, որը կազմել էի, եւ նորից լցրեցի Ֆոնի բաժակը։

Իսկ նա հմայվածի պես դեռ շարունակում էր հիանալ դա^ մանի նկարով եւ մատով շոյում էր այն։

— Ֆ֊ֆա՛,— երազկոտ հառաչեց վերջապես նա։— Շատ համեղ այդ տապակած որսը։ Մենք այն տապակել գետնա֊ խնձորով,,․

Նրա ձայնը նվաղեց եւ, հիշողություններով տարված՝ նա լիզեց շրթունքները։

Որսորդը հայացքը սեւեռել էր ինձ վրա եւ, մի ոտքից մյուսին հենվելով, ակնհայտորեն ինչ֊որ բան էր ուզում ասեի

— ՛հոլ ի՞նչ ուզել։

— Մասան ուզե՞ց գնալ այն տեղը, ինչի մասին Ֆոնը խոսել է։

— Այո՛։ Մենք հենց վաղը առավոտյան կգնանք։

— Այո , սըը։ Որպեսզի բռնել այդ որսը, շատ֊շատ մարդ է հարկավոր, մասա։ Այդ որսը, նա շատ ուժեղ վազել։

— Դե, ինչ, գնա բոլորին ասա, որ մենք վաղը որսի ենք դնում։

— Այո , սրր։

Բայց նա դեռ շարունակում էր կանգնել եւ մի, ոտքից մյուսին հենվեր

— ՚ւ՚ե, ի՞նչ ես ուզում։

— Սասա, ես դեռ հարկավո ր եմ։

■— Ո չ։, բարեկամ ս։ Գնա խոհանոց եւ խմիր քո գինին։

— Շնորհակալություն, սըր,— ասաց նա, լայն ժպտաց ու կորավ պատշգամբի կիսախավարում։

Շուտով Ֆոնը վեր կացավ գնալու, եւ ես նրան ուղեկցեցի մինչեւ ճանապահը։ Բակի վերջում մենք կանգ առանք, եւ նա ժպտաց ինձ իր վիթխարի հասակի բարձրությունից։

— Ես արդեն ծեր,—֊ ասաց նա։– Ես շատ հոգնել։ Եթե ես ծեր չլինել, ես^եգ հետ որսի գնալ վաղը։

— ճիշտ չէ, բարեկամս։ Ղու ամենեւին էլ ծեր չես։ Ղու շատ ուժեղ ես։ Ղու դեո շատ ուժ ունես, ավելի շատ, քան քո լավագույն որսորդները։

՝~~ " ձ՛ Ի"՛ բարեկամ, դո։ ինքդ խոսել ոչ ճիշտ։ Իմ ժամանակն անցել, ես շատ հոգնել։ Ես ունենալ շատ կանայք, Դրանցից շատ շուտ հոգնել։ Միշտ գործեր, միշտ հոգսեր մի

՛՛մարդու հետ, մյուս մարդու հետ, եւ ես շատ հոգնել։ Բաֆուտթ մեծ տեղ, շատ մարդիկ։ Երբ շատ մարդիկ, շատ հոգսեր։

— Ինչ ճիշտ է՝ ճիշտ է։ Ես գիտեմ, դու շատ հոգսեր ունես։

— ճիշտ է,– ասաց նա։ Եվ այստեղ նրա աչքերը չարաճճիորեն փայլեցին։— Լինում է, որ ես հոգսեր ունենալ ոստիկանական աստիճանավորների հետ, այ, այն ժամանակ ես բոլորովին, բոլորովին հոգնել։

նա սեղմեց ձեռքս եւ, ծիծաղելով, բակի միջով գնաց իր տունը։

Հաջորդ առավոտյան մենք մեկնեցինք դամանի որսի։ Ես, Բաֆոլտի չորս Քերծեները եւ Ֆոնի հինգ ծաոաները։ Առաջին երկու֊երեք մղոնը ճանապարհն անցնում էր մշակված դաշտերով եւ փոքրիկ ֆերմաներով։ Բլուրների զառիկող լանջերը ամբողջովին փորված էին, մուգ կարմիր հողը առկայծում էր այգաբացի արեւի ցոլքերից։ Տեղ֊տեղ դաշտերն արդեն ցանված էին, եւ ցանքը հասել էր։ Մենք տեսանք մա– նիոկի փարթամ թփերը, մաիսի շարքերը, ուր ամեն մի ոսկեզօծ կողրը իր նուրբ մետաքսի թելերով պարում էր քամուց։ Որոշ դաշտերում աշխատում էին մինչեւ գոտկատեղը մերկ կանայք, նրանք հողը փխրեցնում էին կարճ կոթով բրիչներով։ Ոմանց մեջքերին կապված էին փոքրիկ երեխաներ, բայց նրանք, ասես, չէին էլ նկատում այդ սովորական բեռը, ինչպես սապատավորը ժամանակի ընթացքում դադարում է նկատել իր սապատը։ Նրանք, ովքեր ավելի տարիքով էին, ծխում էին երկար ու սեւ ծխամորճներ, եւ երբ նրանք կռանում էին, մոխրագույն թանձր ծխի բարակ քուլաները դիպչում էին նրանց դեմքերին։ Ամենածանր աշխատանքն այստեղ՝բաժին էր ընկնում երիտասարդներին, նրանք ծանր ու անճոռնի բրիչները բարձրացնում էին գլխից վեր եւ թավւով խրում գետնի մեջ։ Քրտնքից փայլող ճկուն մարմինները համաչափ օրորվում էին արեւի տակ։ Ամեն անգամ, երբ բրիչը խրվում էր կարմիր հողի մեջ, կանայք բարձր տնքում էին լարվածությունից։

Մենք գնում էինք դաշտերով, կանանց մոտով, եւ նրանք բարձր ոլ սուր ձայներով կանչում էին մեզ, կատակում ու քրքրջում, ոչ մի վայրկյան չդադարեցնելով աշխատանքը եւ

չրնկնե/ով ռիթմից։ Խոսակցությունը հնչում էր շատ տար֊ օրինակ, քանի որ շարունակ ընդհատվում էր բարձր տնքոցով։

— Բարի առավոտ, մասա․,, ո ւֆ․․է Ո ւր գնալ,,, ո ւֆ…

— Մասան պատրաստվում է որս․․, ո ւֆ… ճի շտ է, մասա, ո ւֆ…

— Մասան շատ որս անի… ո՛ւֆ։ Մասան շատ ում ունենա,,․ ո ւֆ։

— Մասա, շուտ դնա… ո՛ւֆ… շատ որս բռնել…․ ո ւֆ… Եվ դեռ երկար ժամանակ, երբ վաղուց արդեն դուրս էինք

եկել դաշտերից եւ հասել էինք բլուրների ոսկեզօծ լանջերը, մեզ էին հասնում նրանց շաղակրատությունները, ծիծաղն ու բրիչների համաչափ զարկերր, որ խրվում էին հողի մեջ։ Վերջապես, հասանք Բաֆուտը շրջապատոդ բլուրների շարքի ամենաբարձր կատարին, եւ այստեղ որսորդներն ինձ ցույց տվին նախատեսվող որսի տեղը, մանուշակագույն մշուշով պարուրված լեռնաշղթան սկիզբ էր առնում ինչ֊որ տեղ անհասանելի հեռվում։ Ֆոնի ծառաները հառաչում էին, տնքում զարմանքից ու հուսահատությունից, հո ես չե մ ստիպի նրանց այդքան հեռու գնալ։ Իսկ Ջեյկոբը՝ խոհարարը, ուղղակի հայտարարեց, որ ինքը, միեւնույն է, չի կարող հասնել այնտեղ, ցավոք, նրա ոտքը փուշ է մտել։ Լավ զննելոլց հետո պարզվեց, որ ոչ մի փուշ էլ նրա ոտքը չի ծակել, այլ պարզապես մաշիկի մեջ փոքրիկ քար է րնկել։ Երբ դա հայտնաբերեցինք եւ քարը դեն գցեցինք մաշիկից, խոհարարը խիստ հուզվեց ու մռայլվեց, նա քարշ էր դալիս ամենավերջոլմ եւ կատաղի ինչ֊որ բան քրթմնջում քթի տակ։ Ի զարմանս իմ, հեռավորությունը խաբուսիկ դուրս եկավ* երեք ժամ էլ չէր անցել, երբ մենք արդեն քայլում էինք երկար, ոլորապտույտ հովտի միջով, որի վերջում վեր էր խոյանում ոսկու ու կանաչի փայլով առկայծող պատը, դա էլ հենը մեր նպատակն էր։ Մինչ մենք, մինչեւ գոտկատեղերս խրված բարձր խոտի մեջ, դժվարությամբ բարձրանում էինք սարի չանջն ի վեր, որսորդներն ինձ պատմեցին իրենց գործունեության պլանը։ Ես հասկացա, որ մենք պիտի անցնենք լեռնաշղթայի հարթ ելուստը, այնտեղ, այգ ելուստի եւ մյուս ելուստի միջեւ, ձգվում է խոր հովիտ, որն իր մյուս ծայրով խրվում է ուղ–․ 54

ոակի լեռան սիրտը։ Այս հովիտը շրջապատում են գրեթե ուղղաձիգ ժայռեր, իսկ ստորոտներում, քարերի մեջ ապրում է դամանը։

Մենք դժվարությամբ շրջանցեցինք լեռան հսկայական սուր ելուստը, եւ այստեղ մեր առջեւ բացվեց հովիտը խաղաղ, մեկուսի, ողողված պայծառ լույսով արեւի, որը լուսավորում էր հովտի երկու կողմի խստաշունչ ժայռերը, ասես ծալքավորվելով՝ իջնում էին քարե երկու ծանր վարագույրներ, ներկված արեւի վարդագույն ու ոսկեզօծ ճաճանչներով ե երկնագույն նուրբ ստվերներով։ ժայռերի ստորոտներում կուտակվել էին անհամար քարահոսքերի հետքերը ամեն ձեւի ու չափի քարակոշտերի քաոս էր այդ, մի քանիսը գլորվել էին հովտի անհարթ հունով, մի մասը կուտակվել էին իրար վրա, ասես դրանցից հապճեպ պատրաստել էին բարձր ծխնելույզներ, որոնք հիմա ուր որ է պիտի փլվեին։ Այս ժայռերի վրա եւ դրանց շուրջը փռված էր քամուց օրորվող կանաչ գորգ, կորացած, կեռումեռ թփուտներ եւ բարձր խոտ, կռացած, ծռմռված, խորամանկ կախարդների նման ծառեր, փոքրիկ խոլորձներ, սլացիկ շուշաններ ու փղոսկր յա֊ դեղին եւ վարդագույն ծաղիկներով պատատուկների խիտ ցանց։ ժայռերի փեշերին, որ ուղղված էին դեպի մեզ, ցրված էին բազմաթիվ քարանձավներ, նրանց խորհրդավոր, մթին մուտքերը ասես նեղ ճեղքեր լինեն քարի մեջ, իսկ երբեմն էլ՝ տաճարների լայն բացված դռներ։ Հովտի հենց կենտրոնում վազում էր կարկաչուն մի առվակ, այդ ժիր փոքրիկը մերթ ուրախ խոխոջում էր քարերի մեջ, մերթ նորից դուրս պրծնում այնտեղից եւ շտապ ցած գահավիժում մի ելուստից մյուսը։

Հովտաբերանում մենք կանգ առանք հանգստանալու ու ծխելու, եւ ես հեռադիտակով նայեցի դիմացի ժայռերին, չկա" այնտեղ արդյոք կենդանության որեւէ հետք։ Բայց հովիտը թվում էր մեռյալ, ամայի, ոչ մի ձայն, լսվում էր միայն փոքրիկ առվակի ինքնավստահ, զվարթ կարկաչյունը, եւ մեկ էլ քամին էր շողոքորթ սուլում ու փսփսում խոտի հետ։ Երկնքում երեւաց մի ոչ մեծ բազե, մի պահ անշարժ կախվեց երկնի կապույտում եւ անհետացավ ժայռի ետեւում։ Ջեյկոբը կանգնել եւ դիտում էր հովիտը, նրա հաստ մռութը մռայլվել էր։

— ի՞նչ է եղել, Ջեյկոբ,– անմեղ հարցրի ես,–~ դու աթ\» դեն նկատե չ ես որսը։

— " ի սԸՐ>— պատասխանեց նա եւ զայրացած նայեց դետնին։

— Քեզ այստեղ դո՞ւր չի գալիս։

— Այո , սըր, չի դուր գալիս։

— Ւնչո ւ։

— Սա շատ վատ տեղ, սըր։

— Իսկ ինչո ւ է վատ։

— * < լիսում է էդպես կախարդված տեղ, վատ բան կլինի, սըր։

Ես նայեցի Բաֆուտի Քերծեներին, որոնք պառկած էին խոտի մեջ։

— Այ՛ս տեղը կախարդվա՞ծ է։ Այստեղ ձեզ հետ վատ բա ն է պատահել,— հարցրի նրանց։

— II չ, սըր, երբեք,— միաձայն պատասխանեցին նրանք։

— Ահա տեսնո՞ւմ ես,— ասացի ես Ջեյկոբին,— այստեղ ոչ մի կախարդանք էլ չկա, եւ վախենալու բան չկա, հասկացա՞ր։

— Այո , սըր,— պատասխանեց Ջեյկոբը, այնքան էլ չը~ համոզված։

— Իսկ եթե դու ինձ համար բռնես այդ որսը, ես քեզ շատ լավ կվարձատրեմ,— շարունակեցի ես։

Ջեյկոբը նկատելիորեն աշխուժացավ։

— Մասան ինձ այնպիսի վարձ տալ, ինչպես որսորդ֊ ների ն,— հուսադրված հարցրեց նա։

— Այո , իհարկե։

Ջեյկոբը հոգոց հանեց ու մտածկոտ քորեց փորը։

— 1՝սչ է դեռ շարունակում ես վախենալ, որ այստեղ քեզ կկախարդե ն։

— է՛,— առարկեց նա ու թոթվեց ուսերը։— Լինում է, որ ես էլ եմ սխալվում։

— է՛յ* Ջեյկոբ, եթե մասան տա քեզ վարձ, դու սպանես քո հարազատ մամիին,– ծիծաղելով ասաց Քերծեներից մեկը։ Ջեյկոբի փողասիրությունը լավ հայտնի էր ամբողջ Բաֆուտում։

— Հա — զայրացած բացականչեց Ջեյկոբը,— իսկ դու 08

՛փող չսրրել> հա՞։ Ինչո՞ւ դու մասայի հետ դալ որսի, թե որ չսիրել փող, հը՛։

— Դա իմ աշխատանք,— ասաց որսորդը եւ բացատրեց, որպեսզի ոչ մի կասկած չմնա։— Ես Բաֆուտի Քերծե եմ։

Ջեյկոբը դեռ չէր հասցրել արժանի պատասխան մտածեի երբ մյուս որսորդր ձեռքր բարձրացրեց։

— Լսիր, մասա,— հուզված ասաց նա։

Բոլորը լռեցին, եւ այստեղ հովտից մեզ հասավ տարօրինակ մի ճիչ․ սկզբում մեկ՛մեկ, կարճ ընդմիջումներով, լսվում էր մի բեկբեկուն սուլոց… եւ հանկարծ այն փոխվեց երկարաձիգ ոռնոցի, որը չարագուշակ արձագանքով տարածվեց հովտի քարե պատերի մեջ։

— Դա, նիիրն է, մասա,— շշնջացին որսորդները,— նա ոռնում է ա՛յ, այնտեղ, բարձր ժայռին։

Ես հեռադիտակս ուղղեցի քարերի անկանոն կույտի վրա, որ ցույց տվին որսորդները, բայց միանգամից չնկատեցի դամանին։ նա նստել էր ժայռի ծերպին եւ տիրաբար դիտում էր հովիտը։ Նա խոշոր ճագարի չափ էր, բայց թաթերը կարճ էին, հաստ, դունչը՝ բութ, ինչպես առյուծինը։ Ականջները փոքր, կոկիկ, ասես բոլորովին պոչ չուներ։ Մի երկու րոս/ե ես նրան զննեցի, հետո նա շրջվեց նեղ ելուստի մյուս կողմը, վազքով բարձրացավ ժայռի գագաթը, մի պահ այնտեղ կանգ առավ, եւ, որոշելով հեռավորությունը, թեթեւ թռավ հարեւան քարակույտի վրա ու անհետացավ դալարախոտի մացառուտներում։ Ըստ երեւույթին, դրանց հետեւում ինչ֊որ որջ կար։ Ես հեռադիտակս իջեցրի եւ նայեցի որսորդներին։

— Դե,— հարցրի ես,— ինչպե՞ս նրան բռնենք։

Նրանք արագ մտքեր փոխանակեցին իրենց լեզվով, հետո որսորդներից մեկը շրջվեց իմ կողմը։

— Մասա, այղ որսը, նա շատ խելոք,— ասաց որսորդր, ծռմռելով դեմքը եւ քորելով ծոծրակը։— Ցանցով մենք նրան երբեք չբռնել, միեւնույն է, նա փախչել մարդկանց կողքով։ — Իսկ ինչպե՞ս վարվենք, բարեկամս։ — Մենք սարում որջ գտնել, սըր, եւ մենք անել խարույկ եւ շատ ծուխ, մենք ցանցը գնել որջի առաջ, եւ հենց նա փախչել, մենք նրան բռնել։

— Լավ,— համաձայնվեցի ես,— գնանք, ժամանակն էտ Մենք առաջ շարժվեցինք հովտով։ Առջեւից գնում էր Ջեյ–

կորը, այժմ նրա գեմքն արտահայտում էր մռայլ վճռականություն։ Մենք անցնում էինք ցածր, խիտ թփուտների միշով եւ, վերջապես, հասանք քարերի առաջին կույտին, որ կուտակվել էին իրար վրա այնպես անկանոն, կարծես ուր որ է պիտի փչվեին; Այստեղ մենք ցրվեցինք չորս կողմ եւ, շների պեււ, գրեթե սողալով, շարժվեցինք ժայռի չորս կողմով, նայելով ս․մեն մի ճեղքի մեջ՝ չկա արդյոք այնտեղ որեւէ մեկը։ Որքան է, տարօրինակ թվա, առաջինը Ջեյկոբի բախտը բերեց, նա գլուխը հանեց թփերի միջից եւ կանչեց ինձ։ նրա քրտնած դեմքը ուղղակի վւայլում էր։

— Սասա, ես որջ գտել։ Ու որսը նստել այնտեղ,ներ– սում,— ուրախ հայտարարեց նա։

Մենք խմբվեցինք որջի շուրջը եւ ականջ դրինք։ Դե, իհարկե, այնտեղ կա ինչ֊որ կենդանի էակ։ Մեզ էին հասնում թույլ շրշյուններ, ասես գաղանիկը թաթերով ճանկռոտում էր հողը։

Մենք չոր խոտերից շտապ խարույկ սարքեցինք հենց մուտքի մոտ, եւ երբ, ինչպես հարկն է, այն բռնկվեց, կրակը ծածկեցինք՝ կանաչ տերեւներով։ Վայրկենապես թանձր ու կծու ծուխը երկինք բարձրացավ։ Մենք ցանցը կախեցինք որջի մուտքի վրա եւ տերեւների մեծ փնջով ծուխն ավելի խոր ներս մղեցինք։ Տերեւները ուժգին թափահարելով, ծուխն ուղղեցինք մութ ճեղքի մեջ․ այն քուլաներով գնում էր ավելի խորքը, եւ հանկարծ ամեն ինչ կատարվեց գլխապտույտ արագությամբ։ Որջից դուրս թռան դամանի երկու ձագուկներ, յուրաքանչյուրը ծովախոզուկի մեծությամբ, թո֊իչքի ժամանակ նրանք զարնվեցին ցանցին այնպիսի ուժգնությամբ, որ պոկեցին ամրակապերից, եւ ավելի ու ավելի խճճվելով նրա մեջ, գլորվեցին թփուտները։

նրանց ետեւից դուրս թռավ մայրը, բավական խոշոր ու մարմնեղ մի գազանիկ՝ զայրույթից գազազած։ նա դուրս թռավ որջից եւ անմիջապես նետվեց դեպի իրեն մոտ կանգնած մարդը, դա որսորդներից մեկն էր։ Դամանը սլանում էր այնպիսի արագությամբ, որ որսո՛րդը չհասցրեց խուսափել, էգը ատամները խրեց նրա ոտքի մեջ եւ կախվեց նրանիցՆ 58

՛ինչպես բուլդոգը, քթով արձակելով բարձր ու սարսափելի «ու ի՛ ի Ի Ի Ի»՜ն> Որսորդն ընկավ պատատուկի խիտ գորգին եւ հուսահատ թպրտում էր ու ոռնում ցավից։

Բաֆուտի մյուս Քերծեները այդ ընթացքում ջանում Լին ցանցից հանել ձագուկներին, բայց դա այնքան էլ հեշտ բան չէր։ Ֆոնի տնեցիք իսկույն փախան, հենց որ ասպարեզում երեւաց զայրացած մայրիկը, այնպես որ թփերի մեջ գալարվող եւ ամբողջ ուժով գոռացող որսորդին օգնության վազեցինք ես ու Ջեյկոբը։

Սակայն ես դեռ չէի հասցրել որեւէ բան մտածել, երբ հանկարծ Ջեյկոբը ասես սթափվեց քնից։ Այս անդամ իրադարձությունները նրան հանկարծակիի չբերին։ Վախենում եմ, ճիշտն ասած, որ նրա արարքը թելադրված չէր ընկերոջ տանջանքներին կարեկցելոլց։ Ըստ երեւույթին, նա հասկացել էր, որ անհրաժեշտ է արագ ինչ֊որ բան անել, թե չէ գաղանիկը կփախչի, եւ այն ժամանակ, ինքր՝ Ջեյկոբը, այլեւս չի ստանա խոստացված դրամը, ինչպես որ չի տեսնի իր ականջները։ Ջեյկոբը բրեզենտե մեծ պարկը վերցրեց եւ սլացավ իմ կողքով, այդ միշտ քնկոտ ու դանդաղաշարժ մարդուց ես ոչ մի կերպ չէի սպասում նման արագաշարժություն։ Չը– հասցրի նույնիսկ աչքս թարթել, երբ նա արդեն բռնեց չարաբախտ որսորդի ոտքից ու խցկեց պարկի մեջ նրսՀեից կախված դամանի հետ միասին։ Հետո ամուր ձգեց պարկի բերանը եւ, գոհ ժպտալով, շրջվեց դեպի ինձ։

— Մաս՚ա,— աղաղակեց նա, ձգտելով խլացնել որսորդի գոռոցը, որն այժմ արդեն գոռում էր ոչ մ՛իայն ցավից։ այլեւ զայրույթից,— ես նրան բոներ

Սակայն նա չափազանց շուտ էր տոնում իր հաղթանակը, այլեւս չկարողանալով դիմանալ, որսորդը վեր կացավ դալարախոտի վրայից եւ թափով խփեց Ջեյկոբի գանգրահեր ծոծրակին։ Ջեյկոբը ցավից ու վիրավորանքից հեկեկաց եւ գլորվեց ժայռն ի վար, իսկ որսորդը այդ ընթացքում ոտքի ելավ, հուսահատորեն աշխատելով ազատվել գաձ տնից ու պարկից։ Որքան էլ ցավալի է, բայց պետք է խոստովանեմ, որ այստեղ ես նստեցի քարին եւ սկսեցի այնպես ծիծաղել, որ աչքերիցս արցունքներ հոսեցին, ավելի խելոք բան մտքովս չանցավ։ Ջեյկոբը նույնպես ոտքի կանգնեց, սպառ֊

նսքիքներ ու անեծք թափելով, եւ տեսավ, որ որսորղր փորձում է ոտքը հանել պարկից։ — Հե յ,— աղաղակեց նա, ոստյուններով բարձրանալով լանջն ի վեր։— Հիմար մարդ, որսր հիմա փախչել։

Նա ձեռքերով ղրկեց որսորդին, եւ երկուսով մեջքի վրա ընկան ուղղակի դալարախոտի ղորդի մեջ։ Այղ րնթացքում մնացած որսորդները ձադուկներին դրեցին պարկերի մեջ եւ կարող էին արդեն օդնության գալ ընկերոջը։ նրանք մի կողմ քաշեցին Ջեյկոբին եւ օգնեցին, որ նա ոտքր հանի պարկից։ Բարեբախտաբար, դա մանն իր ատամները հանել էր նրա ոտքից, երբ ընկել էր պարկի մեջ, եւ, երեւի, այնպես էր շշմել, որ էլ չէր կծել, բայց, իհարկե, խեղճ որսորդը կարգին տանջվել էր։

Ես դեռ խեղդվում էի ծիծաղից, թեեւ ամեն կերպ ձգտում էի դա թաքցնել մյուսներից, հետո մի կերպ հանգստացրի վիրավոր որսորդին, հանդիմանեցի Ջ եյկոբին նրա արարքի համար եւ ասացի, որ իր սեփական հիմարության պատճառով կստանա խոստացած վարձի միայն կեսը գազանիկին որսալու համար, իսկ մյուս կեսը կստանա որսորդը, չէ" որ Ջեյկոբի ողորմածությամբ նա քիչ մնաց ոտքից զրկվեր։ Իմ որոշումը, թ՛՛լորը, որքան էլ այղ տարօրինակ թվա՝ ներառյալ եւ Ջեյկո– բը, ընդունեցին հավանության նշաններով եւ ղոհունակու֊ թյամբ։ Ես վաղուց եմ համոզվել, որ աֆրիկացիների մեծ մասի մոտ չափազանց զարղացած է արդարության զղացումը, եւ նրանք սրտանց խրախուսում են ամեն տեսակ արդարացի վճիռը, եթե այն նույնիսկ ուղղված է իրենց դեմ։

Այսպիսով, վերականգնելով կարգուկանոնը եւ առաջին օգնությունը ցույց տալով վիրավորին, մենք հովիտով առաջ շարժվեցինք։ Ծխահարեցինք էլի մի քանի քարանձավ ու վւոս, բայց անարղյունք եւ, վերջապես, առանց որեւէ արյոլ– նահեղութ յան, հետապնղեցինք ու բռնեցինք մի մեծ արու ղամանի։ Այժմ ես ունեի չորս դաման, ինձ ուղղակի չլսված հաջողություն վիճակվեց։ Եվ ես որոշեցի, որ ժամանակն է տուն վերադառնալու։ Մենք դուրս եկանք հովտից, շրջանցեցինք լեռնաշղթան, իջանք թեք լանջով, որ ծածկված էր քամուց օրորվող ոսկեգույն խոտով, եւ անցանք առաջ։ Հասնելով ավելի հարթ տեղանքի, մենք կանգ առանք ծխելու եւ 60

հանգստանալու համար։ Ես նստեցի տաք խոտի վրա եւ նայեցի լեռներին, այնտեղից լսվում էր որոտի խուլ ճայթյունը։ Այո, մենք չէինք էլ նկատել, որ երկնքով դեպ մեզ էր սողում ծանր ու մռայլ ամպը, որն իր ուրվագծերով նմանվում էր պարսկական վիթխարի կատվի եւ որն արդեն տարածվել էր ւեռնագագաթների վրա։ նրա ստվերի տակ լեռների կանաչն ու ոսկին խամրել էին, դարձել մռայլ մուգ մանուշակագույն, իսկ հովիտները կտրտվել էին նրա սեւ շերտերով։ Ամպը շարժվում էր, փոխելով ուրվագծերը՝ մերթ ոլորվում, մերթ տարածվում, ասես տրորում ու հունցում էր լեռնապարը, ինչպես կատուն է թաթերով ճանկոոլմ հսկայական բազմոցը։ Ժամանակ առ ժամանակ այս վիթխարի զանգվածը ճեղքվում էր, եւ այնտեղից թափանցում էին արեւի պայծառ ճառադայթ– ները, ջինջ ոսկեփայլով լուսավորում լեռները, որոնց լանջերի մռայլ, մուգ մանուշակագույն խոտը բռնկվում էր վաո դեղին ու կանաչ գույներով։

Ապշեցուցիչ արագությամբ ամպը ավելի ու ավելի սեւանում, մռայլվում, ասես ուռչում էր, պատրաստվելով անձրեւ տեղալ։ Ու ահա այնտեղ արդեն փլվում, րնկնոլմ են կայծակները, ինչպես ծակող ատամնավոր արծաթե սառցալուլաներ, եւ լեռները դողում են ամպրոսլի որոտից։

— Մասա, պետք է գնալ շուտ֊շուտ,— ասաց որսորդներից մեկր։— Ինչ֊որ տեղ ամրոպը մեզ հասնի։

Մենք շտապում էինք, գրեթե վազում բայց այնոլ– ամենայնիվ չհասցրինք․ ամպր փլվեց լեռների կատարներին եւ, ասես դանդաղեցրած թռիչքով, տարածվեց երկնակամարով մեկ, մեր ետեւում։ Պ ոռթկուն ու սաոը քամի բարձրացավ, եւ իսկույնեւեթ անձրեւ տեղաց՝ արծաթե հոծ վարաղույրի նման, աոաջին իսկ վայրկյանում մենք ամբողջովին թրջվեցինք։ Շեկ հողր մգացավ ու դարձավ սայթաքուն, անձրեւր այնպես բարձր էր սուլում, որ խոսելը գրեթե անհնար դարձավ։ Երբ մենք մոտեցանք Բաֆուտի արվարձաններին, մեր ատամները զնգղնղում էին ցրտից, իսկ լրիվ թրջված Հագուստները սառեցնում էին մարմիններս։ Մենք արդեն հասեւ ԷՒ^Ք ճանապարհի վերջին, եւ այսւոեղ անձրեւն արդեն կամաց֊կամաց պակասեց, դեռեւս ցայտում էր թեթեւ ցնցուղի

պես, իսկ հետո ամբողջովին դադարեց։ Թաց գետնից սպի֊ տակ մշուշ բարձրացավ եւ զարնվեց մեր ոտքերին, ինչպես տեղատվության վիթխարի ալիքը։

ԳԼՈԻՈւ 2ՈՐ0ՈՐԴ

(քիապետը ե կոնգան

» Վերջապես հասավ խոտհունձի հանդիսավոր արարողո։ ֊

թւան օրը։ Ես արթնացա լուսաբացից առաջ, երբ աստղերը նոր էին սկսել նոսրանալ եւ խամրել, երբ դեռ նույնիսկ ամենաջահել ու ոգեւորված գյուղական աքաղաղները չէին փորձել իրենց ձայնը, ինձ արթնացրեց փոքրիկ թմբուկների թնդյունը ծիծաղը, բարձր խոսակցությունը, եւ տան առջեւ, փոշոտ փողոցում, բոբիկ ոտքերի փափուկ շրմփոցը։ Ես պառկել եւ ունկնդրում էի այղ բոլոր ձայները այնքան ժամանակ, քանի դեռ արթնացող օրը չէր ներկել երկինքը նուրբ կանա՛չավուն երանգներով, այդժամ ես վեր կացա եւ դուրս եկա պատշգամ՛բ, տեսնելու, թե ինչ է տեղի ունենում։

Վաղորդյան աղջամուղջում Բաֆոլտի շուրջը կուտակված լեռները վւայլատակում էին կարմրակապույտ ոլ գորշ երանգներով, տեղ֊տեղ դրանք հատվում էին հովիտների մուգ շերտերով, նրանց խորքում դեռեւս թաքնվում էր սեւ ու մուգ մանուշակագույն խավարը։ Երկինքը հիասքանչ էր, արեւմուտքում՝ սեւ, ուր դեռ առկայծում էին վերջին աստղերը, դեղնականաչ իմ գլխավերեւում, իսկ բլուրների արեւելյան եզրին՝՝ նուրբ երկնագույն, ինչպես ալկիոնի փետուրը։ Ես հենվել էի պատշգամբի այն պատին, որ ամբողջովին ծածկված էր բուգենվիլեյի հսկայական ոստայնով, ասես անփութորեն վրան էին գցել ղարչնակարմիր ծաղիկների մի թիկնոց, եւ հայացքս գցեցի յոթանասունհինգ աստիճաններից կազմված սանդուղքին, դեպի ներքեւ տանող ճանապարհին ու ղրանից այն կողմ՝ Ֆոնի բակին։ ճանապարհի աջ եւ ձախ կողմերով շարժվում էր մարդկային խիտ հոսանքը, մարդիկ ծիծաղում էին, զվարթ խոսում եւ մերթ ընդ մերթ զարկում փոքրիկ թմբուկներինչ Յուրաքանչյուրը ուսին տանում էր երկար 62

՛փայտե ձող, իսկ ձողին ամրացված էր չոր խոտի մեծ ու կոնաձեւ խուրձ։ Շուրջը վազվզում էին տղաները, նրանք նույնպես բարակ ճյուղերին կապած տանում էին ավելի փոքր խրձեր։ Մարդիկ անցնում էին Ֆոնի բակը տանող կամարի կողքով եւ իրենց բեռը թափում ճանապարհի եզրի ծառերի տակ գոյացած կույտի մեջ։ Հետո կամարի տակով մտնում էին բակ եւ մնում այնտեղ խմբերով, խոսում էին ու ծիծաղում, երբեմն սրինգն ու թմբուկը սկսում էին մի ինչ֊որ կարճ մեղեդի, եւ իսկույն ամբոխից դուրս էին գալիս պարողները։ նրանք ոտքերով դոփում էին գետինը հանդիսատեսների ծափահարության ու հիացական բացականչությունների տակ։ Դա մի ուրախ, աշխույժ ու բարեհամ բույր հավաք էր։

Երբ ես ավարտեցի նախաճաշս, ճամփեզրի ծառերի տակ կուտակված խոտի դեզը հասնում էր գրեթե մինչ երկինք, երբ նրա վրա ընկնում էր նոր խուրձ, ամբողջ դեղը ճոճվում ՚,ր, թվում էր, թե հիմա ուր որ է կփլվի։ 9ակը լեվւ֊լեցուն էր բազմությամբ, մարդկանց արդեն տեղ չկար, եւ շատերը մնում էին կանգնած կամարի տակ ու ճանապարհին։ Օդը ւիքն էր ձայներովէ նրանք, ովքեր ավելի շուտ էին եկել, ողջունում էին նոր եկողներին եւ հանդիմանում նրանց ծուլության համար։ Երեխաները աղմուկ֊աղաղակով վազում էին իրար ետեւից, մերթ խցկվելով ամբոխի մեջ, մերթ դուրս պրծնելով այնտեղից, իսկ նրանց ետեւից խանդավառ հաչոցով ուրախ վազում էին նիհար ու աշխույժ շները։ Ես յոթանասունհինգ աստիճանով իջա դեպի ճանապարհը եւ միացա ժողովրդին։ Ես շատ ուրախ էի ու գոհ, որ ոչ ոք չէր առարկում իմ ներկայության դեմ, ընդհակառակը, շատերը բարեկամաբար ժպտում էին ինձ, իսկ երբ ես սկսեցի բոլորին բարեւել, նրանց սովորական կոտրտված անգլերենով ժպտացին ավելի լայն ու սիրալիր։ Հետո ես հարմարավետ տեղավորվեցի ճանապարհի մոտ, գիբիսկուսի վիթխարի թփի ււտվե– րում (թուփն ամբողջովին ծածկված էր մուգ կարմիր ծաղիկներով եւ բզզում էր ամեն տեսակ մժեղների պարսերով)։ Ես նստել էի այնտեղ, ծխում եւ դիտում էի շուրջս ցնծացող տոնական ամբոխին, շատ շուտով շուրջս խիտ շրջան կազմեցին տղաներն ու պատանիները եւ սկսեցին լուռ դիտել ինձ։

վերջապես, շնչակտուր ինձ գտավ Բենը, արդեն վաղուց սնցել է ճաշի ժամր, հայտնեց նա, եւ բոլոր այն համեղ բաները, որ պատրաստել է խոհարարը, հիմա արդեն, իհարկե, բանի պետք չեն։ Ես դժգոհոլթյամբ հեռացա իմ երկրպագուների խմբից, նրանք բոլորը հարգալից վեր կացան ե սեղմեցին ձեռքս, ու ես քարշ եկա դեռեւս փնթփնթացող Բենի հետեւից դեպի տուն։

ճաշից հետո ես նորից իչա իմ դիտակետը գիբիսկուսի հովանու տակ, եւ շարունակեցի մարդաբանի հայացքով ուսումնասիրել Բաֆուտի բնակիչներին, որոնք անընդհատ հոսանքով անցնում էին իմ կողքով։ Երեւի, ես առավոտյան մամերին դիտում էի պարզ ու հասարակ աշխատավոր մարդկանց։ Որպես կանոն, հասարակ մարդկանց ամբողջ հագուս֊ ալ։ կազմում էր ծաղկավոր սարոնգան, որ կիպ փաթաթված էր նրանց կոնքերին, այդպես հագնված էին նաեւ կանայք, ի դեպ, որոշ պառավ կանայք կրում էին միայն կեղտոտ, կաշվի ազդրակապեր։ Ես հասկացա, որ ազդրակապը նրանց բուն հագուստն է, իսկ վառ սարոնգան տուրք էր ժամանակին, նորաձեւ հագուստ։ Գրեթե յուրաքանչյուր տարեց կնոջ ատամ֊ ների արանքում ծխամորճ կար, բայց ոչ կարճ, ինչպես քո֊ թոլկ, որ հարգի է հարթավայրային ցեղերի մոտ, այլ երկար, նուրբ ծխամորճ, որը հիշեցնում էր հինավուրց կավե ծխա֊ մորճերը, եւ բոլոր այս ծխամորճերը սեւացած էին ծխից։ Ահա այսպիսի տեսք ուներ Բաֆուտի աշխատավոր ժողովուրդը։, ճաշից հետո ճանապարհին հայտնվեցին ավագանու անգամները, իշխանիկները եւ ավելի կարեւոր ու ազդեցիկ դեմքեր։ Եվ ահա սրանց ոչ մի կերպ չէր կարելի շփոթել սովորական աշ֊ խատավորների հետ։ Նրանք բոլորը հագել էին հոյակապ ու վառ գույների լայն ու երկար հագուստներ (այս հագուստները խշխշում ու փայլում էին քայլելիս), իսկ փոքրիկ ու գանգը կիպ գրկած կլոր թասակները ասեղնագործված էին բարդ ու վառ նախշերով։ Ոմանք ձեռքներին ունեին մուգ շագանակագույն փայտից գավազան՝ զարմանալիորեն նուրբ ու գեղեցիկ զարդաքանդակով։ Դրանք բոլորն էլ տարիքավոր կամ էլ նույնիսկ ծեր մարդիկ էին, նրանք, ակնհայտորեն, շատ էին հպարտանում հասարակության մեջ ունեցած իրենց բարձր դիրքով, եւ յուրաքանչյուրն ինձ ողջունում էր չափա֊ 64

ցանգ հանդիսս վոր, սեղմելով ձեռքս ու մի քանի անգամ արտահայտիչ կրկնելով․ «Ողջունում եմ»։ Այսպիսի արիստոկրատներ շատ կային, եւ ամբողջ արարողությանը նրանք զարմանալի գունավորում էին հաղորդում։ ժամը հինգին իմ տուն դառնալու եւ թեյ խմելու ժամանակն էր․ ճանապարհին ես կանգ առա սանդուղքի վերին աստիճանին եւ նայեցի ցած, հսկայական բակին։ Բակն այնպես լեփ֊լեցուն էր, որ շեկ գետինը միայն մերթ ընդ մերթ էր երեւում այն տեղերում, ուր ուրախ պարողները վեր֊վեր էին թռչում։ Ամբոխի մեջ վա՚ւ գույներով առկայծում էին ցեղապետների հագուստները, ինչպես սեւահող ծաղկաթմբի վրա գույնզգույն ծաղիկները։ Երեկոյան դեմ ես արդեն բազմության ամենահոծ կենտրոնում էի եւ աշխատում էի լուսանկարել, քանի դեռ լրիվ չէր մթնել։ Եվ այստեղ հանկարծ ինձ մոտեցավ մի ուշագրավ կերպարանք։ Դա Ֆոնի սուրհանդակն էր․ նրա ծփացող հագուստները ւիայլվւլում էին կարմիր, ոսկե ու կանաչ գույներով, իսկ ձեռքում սեղմել էր կաշվե մտրակը։ նա ինձ հայտնեց, որ իրեն ուղարկել է Ֆոնը, եւ եթե ես միանգամայն պատրաստ եմ, նա ինձ կուղեկցի իր միապետի մոտ չոր խոտի հավաքման տոնակատարությանը։ Ես լուսանկարչական ապարատի մեջ արադ նոր ժապավեն դրի եւ հետեւեցի նրան ամբոխի միջով, հիացած նայելով, թե ինչպիսի հեշտությամբ էր նա իր համար ճանապարհ հարթում մարդկային հոծ բազմության մեջ։ Ֆոնի սուրհանդակն ինձ տարավ հսկայական բակով, կամարի տակով դուրս բերեց դարպասից, հետո նեղ անցումով մենք հասանք մյուս դարպասներին եւ, վերջապես, հայտնվեցինք վյոքրիկ բակերի ու անցումների լաբիրինթոսում։ Դրանք իրարից զանազանելն անհնարին էր, բայց իմ ուղեկցողն այստեղ իրեն զգում էր ինչպես ձուկը ջրում, նա հեշտությամբ սուզվում ու սահում էր մի անցումից մյոլսր, բակից բակ, վեր ու վար էր անում փոքրիկ աստիճաններով, եւ, վերջապես անցնելով աղյուսե փլվող կամարի տակով, մենք մտանք մոտավորապես քառորդ ակր տարածությամբ մի երկար բակ, որ շրջապատված էր կարմիր աղյուսից բարձր պատերով։ Այս բակի ծայրում աճում էր մանգոյի մի մեծ ծառ, նրա հարթ բնի շուրջը կար տախտակներից պատրաստված պատվանդան, պատվանդանի վրա դրված էր շքեղ

155 5 Րաֆասփ ՔերձԼնհրք

Փորագրված մի մեծ բազկաթոռ, իսկ բազկաթոռի վրա բազմել էլ րաֆուտի Ֆոնը։

Ֆոնի զգեստն այնքան Հլացուցիչ շքեղ էր, որ առաջին րոպեին նույնիսկ չճանաչեցի նրան, երկնակապույտ, շատ գեղեցիկ երանգներով զգեստը զարգարված էր կարմիր, գեղին ու սպիտակ ապշեցուցիչ նախշերով։ Գլխին Փայլում էր կար*, միր ֆետրից սրածայր գլխարկը, որի վրա կարված էին փղի պոչի մազիկներ։ Հեռվից թվում էր, թե նրա գլխին դրված է կոնաձեւ խոտի խուրձ․ Ֆոնը ձեռքում պահել էր ճանճորսիչը, որի փայտե պոչը նուրբ փորագրված էր, իսկ մետաքսանման խիտ ծոպիկը պատրաստված էր գվերեցայի երկար, սպիտակասեւ պոչից։ Րայց այս չափազանց ազդու պատկերը փոքր֊ ինչ փչացնում էին Ֆոնի ոտքերը, որոնք հանգչում էին վիթխարի, արդեն հնությունից դեղնած ու սեւացած Փղի ժանիքի վրա, սրաքիթ խայտաբղետ կոշիկների միջից երեւում էին դեղնա֊կանաչ գուլպաները։

Ֆոնը սեղմեց ձեռքս, սրտանց տեղեկացավ առողջությանս մասին։ Ինձ համար բազկաթոռ բերեցին, եւ ես նստեցի Ֆոնի կողքը՛ Բակի երկու կողմ երում տեղավորվել էին ամեն տեսակ խորհրդատուներ, իշխանիկներ ու նրանց կիսամերկ կանայք, նրանք բոլորն էլ պպզել էին աղյուսե ցանկապատի երկայնքով եւ գինի էին խմում ինչ֊ որ հատուկ գավաթներից, որոնք, ըստ էության, գեղեցիկ զարդաքանդակված կովի եղջյուրներ էին։ Ֆոնի բազկաթոռի ձախ կողմում կիտված էին սեւ կալեբաս– ները, որոնք խցանված էին կանաչ տերեւների փնջով։ Դրանք լցված էին «միմբոյովտ կամ արմավի գինով՝ կամ երունցի֊ ների սիրած խմիչքով։ Ֆոնի կանանցից մեկը ինձ համար էլ բաժակ բերեց, հետո բարձրացրեց կալեբասը, հանեց խցանր եւ մի քիչ գինի լցրեց Ֆոնի մեկնած ափի մեջ։ նա խմիչքը մի քիչ պահեց բերանում, հե տո թքեց եւ գլուխն օրորեց, ծանոթացավ եւս մի կալեբասի պարունակությանը — միեւնույն արդյունքով, հետո փորձեց դարձյալ երկուսը։ Վերջապես գտնվեց մի այնպիսի կալեբաս, որի դինին Ֆոնը արժանի համարեց եւ իրեն, եւ ինձ, ու նրա կինը լցրեց իմ բաժակը։ օեսքից մ իմ բոն հիշեցնում է ջրով նոսրացրած կաթ, իսկ համը նուրբ է, փոքր֊ինչ թթու, ինչպես լիմոնադինը։ բայց այդ բոլորը նենգ խաբեություն է։ Իրականում լավ միմբոն 66

՚աւնքան անմեղ համ ունի, որ հրապուրում է խմողին, խմում ես ու խմում, եւ հանկարծ զգում ես, որ դա այնքան էլ անմեղ խմիչք չէ, ինչպես թվում էր։ Ես մի կում արի, չպչպացրի հաճույքից ե շնորհավորեցի Ֆոնին՛՝ գինու հիանալի որակի համար։ Ես նկատեցի, որ բոլոր խորհրդատուները եւ իշիւա֊ քյիկները խմում էին կովի եղջյուրներով, որ փոխարինում էր նրանց գավաթներին, իսկ Ֆոնը դինին կլանում էր ցուլի եղջյուրից, որ հիանալի հղկված ու նախշված էր։ Մենք այդտեղ նստեցինք այնքան ժամանակ, մինչեւ որ գրեթե լրիվ մթնեց, անընդհատ խոսում էինք, իսկ միմբոյի կալեբասները կամաց֊կամաց դատարկվում էին։

Վերջապես Ֆոնը վճռեց, որ հասել է մեծագույն պահը, ժամանակն է հյոլրասիրել մարդկային ողջ զանգվածին, որ այստեղ հավաքվել էր նրա կանչով։ Մենք վեր կացանք ու գնացինք բակի միջով՝ երկու շարքով գետին խոնարհված Ֆոնի հպատակների միջով, ընղսմին տղամարդիկ համաչափ ծափ էին տալիս, իսկ կանայք բերանները ծածկում էին ձեռքով, թեթեւակի խփում էին շրթունքներին եւ օդը խլացնում այնպիսի ճիչերով, որ նման էին շչակների սուլոցներին, իսկ ես տգիտորեն կարծում էի, թե այդպիսի ոռնոցներ արձակում են միայն կարմրամորթ հնդկացիները։ Մենք անցնում էինք ամեն տեսակ դռների, անցումների ու փոքրիկ բակերի միջով, իսկ ամբողջ շքախումբը հետեւում էր մեզ, շարունակելով ծափահարել ու ոռնալ։ Երբ մենք դուրս եկանք կամարի տա կից գլխավոր բակը, ամբոխը միահամուռ իր գոհունակությունը հայտնեց խլացուցիչ աղաղակով, բոլորն սկսեցին ծափ տալ ու զարկել թմբուկները։ Աղմկոտ ողջույնների տակ մենք Ֆոնի հետ պատի երկայնքով անցանք ղեսլի այն տեղը, ուր արդեն բերել ու ընձառյուծի լայն փռված մորթու վրա կանգնեցրել էին Ֆոնի գահավորակը։ Մենք նստեցինք, Ֆոնը ձեռքով նշան արեց, եւ սկսվեց մի աշխարհացունց խնջույք։

Կամարի տակով հոսում էր գրեթե ամբողջովին մերկ, եթե չհաշվենք փոքրիկ ազդրակապերը, երիտասարդ մարդկանց թափորը, մկանուտ ու փայլուն ուսերին նրանք տանում էին ամեն տեսակ ուտելիքներ րաֆուտի Ֆոնի հպատակների համար։ Այստեղ կային արմավի գինով ու գարեչրով լի

կաքեբասներ, կարմիր ու ոսկե՛դեղին բանանների կապոցներ, մեծ եղեգնառնետների մսեղիքներ, մ անդուստ աների, չղջիկների, այծքաղների ու կապիկների, պիթոնի մսի վիթխարի կտորներ, սրանք բոլորը խնամքով մաքրած, ապխաած էին ու բամբակե ձողերին հադցրած։ Կային նաեւ չորացրած ձկնեբ, չորացրած ծովախեցգետիններ եւ թարմ խեցգետիններ, կարմիր ու կանաչ տաքդեղներ, մանգոյի ու պապա լիի պտուղներ, նարինջներ, անանասներ, կոկոսի ընկույզներ, մանիոկ ու գետնախնձոր։ Մինչ բաժանում էին այս ամբողջ աներեւակայելի ուտեստեղենի զանգվածը, Ֆոնը ողջունում էր ցեղապետներին, խորհրդատուներին ու իշխաններին։ Յուրաքանչյուրը մոտենում էր նրան, ցածր խոնարհվում եւ երեք անգամ ծափ տալիս։ Ֆոնը ի պատասխան կարճ, արքայաբար գլխով էր անում, ու մոտեցողը ոտքերի ծայրերի վրա ետ֊ետ գնալով, հեռանում էր։ Եթե որեւէ մեկը ցանկանում էր դիմել միապետին, պետք է խոսեր ձեռքերը բերանին դրած։

Այդ ընթացքում ես արդեն կուլ էի տվել պատկառելի քանակությամբ միմբո ու գերհամակվել էի անսովոր բարեհամ բույրութ յամբ, նույնը երեւի, տեղի էր ունենում Ֆոնի հետ։ Նա հանկարծ մռթմռթաց մի ինչ֊որ հրաման եւ ի ււարսափ իմ, մեր կողքին հայտնվեց մի Փոքրիկ սեղան՝ երկու բաժակով եւ ֆրանսիական ինչ֊որ մակնիշի ջինի շշով, որի մասին ես մինչ այդ չէի լսել եւ հետագայում էլ չէի ցանկա֊ նա վերականգնել ծանոթությունը։ Ֆոնը բաժակի մեջ լցրեց երեք դյույմի չափ ջին եւ տվեց ինձ, ես ժպտացի եւ ջանացի ձեւացնել, իբր ջրով չբացած ջինը հենց այն է, ինչի մասին երազում էի։ Ես զգույշ հոտոտեցի բաժակը— լավ տեսակի նավթի հոտ էր դալիս։ I) չ, մաքուր ջինի այդպիսի քանակությունը ուղղակի իմ ուժերից վեր էր, ու ես խնդրեցի, որ ջուր բերեն։ Ֆոնը նորից ինչ֊որ բան քրթմնջաց, եւ իսկույն մոտ վազեց նրա կանանցից մեկը, ձեռքում նա սեղմել էր մի շիշ դա որ թուրմ։

— Դառն է,— հպարտությամբ հայտարարեց Ֆոնր ե երկու թեյի գթալ լցրեց բաժակի մեջ։— Դու սիրո՞ւմ չինը դառը թուրմով։ 68 — Այո՛,— ասացի ես եւ, ճիգ թափելով, ժպտացի։—■ Պաշտում եմ դառը թուրմով չինը։

Այդ խմիչքի հենց առաջին կումը քիչ մնաց հիմնովին այրեր կոկորդս, կյանքումս ես մաքուր սպիրտ չէի խմել, ալն է/ այդքան զվվելի համով։ Նույնիսկ Ֆոնը, որի համար, թվում էր, դժվար բան չկար, առաջին կումից հետո ինչ– որ տարօրինակ կերպով աչքերը թարթեց։ Հետո ուժգին հաղաց Ա շրջվեց իմ կողմը, մաքրելով արցունքոտված աչքերը։

— Շա տ թունդ է,— նկատեց նա։

Երբ․ վերջապես բերին ամբողջ ուտելիքը եւ հսկայական կույտերով դարսեցին ուղղակի մեր առջեւ, Ֆոնը բոլորին կար– գաղրեց լռել եւ Բաֆուտի բնակիչներին մի կարճ ճառ արտասանեց, պատմեց նրանց, թե ով եմ ես, ինչու եմ եկել այստեղ, եւ ինչ է ինձ հարկավոր։ Վերջում նա բացատրեց, որ նրանք պետք է ինձ համար որքան կարելի է շատ եւ ամեն տեսակ կենդանիներ որսան։ Ամբոխն այս ճառը լսեց խոր լռությամբ, իսկ երբ Ֆոնը ավարտեց խոսքը, բոլորը ծափ զարկեցին եւ բարձրաձայն բացականչեցին «ա՚֊ա"–ա ֊ա »֊ի պես մի բան։ Ֆոնը ինքնագոհ տեսքով նստեց իր գահավորակին եւ մի թափով ըմպեց դառը թուրմով կես բաժակ ջինը։ Այս անշրջահայաց արարքին հաջորդած հինդ րոպեն տանջալից էր ոչ միայն նրա, այլեւ մեր բոլորիս համար։ Նա հազում էր եւ պտտվում իր բազկաթոռի մեջ, դեմքի վրայով առվակների նման հոսում էին արցոլնքներր։ Վերջապես, վաքր֊ինչ շունչ առավ եւ լուռ նստեց, կարմրած ու չար աչքերով նայելով ջինով լի իր բաժակին։ Հետո նորից մի քիչ խմեց, խմիչքը մտածկոտ պահեց բերանում եւ վստահորեն ՀՐջվ^ց դեպի

ինձ,

— Այս ջին, դա շատ պինդ ուժեղ,— խռպոտ շշնջաց նա,— մենք այս ուժեղ խմիչքը տալ մեր փոքրիկ֊փոքրիկ մարդիկ, իսկ հետո գնալ իմ տուն եւ խմել, հա ։

Ես սիրով համաձայնվեցի, որ ջինր տանի այդ իշխանիկներին– ու խորհրդատուներին՝ փոքրիկ֊փոքրիկ մարդկանց, ինչպես ղրանց անվանեց Ֆոնը,— սքանչելի միտք է։

Ֆոնը զգուշությամբ նայեց շուրջը՛ արդյոք որեւէ մեկը մեղ չի լսում, բայց մեր շուրջը խռնված էին ընդամենը ինչ֊որ հինգ հազար մարդ, եւ նա վճռեց, որ միանգամս։ ՚ն

հանգիստ կերպով կարող է իր գաղտնիքը բացել իմ առջեւ։ Ուստի նա մի անգամ եւս թեքվեց իմ կողմը եւ նորից շշնջաց․

— Շուտով մենք գնալ իմ տուն,— նրա տոնի մեջ լսվում էր անկեղծ ցնծություն,— ու մենք խմել «Սպիտակ ձի» վիսկի։

Հետո ետ ընկավ բազկաթոռին, որ տեսնի, թե ինչ տպավորություն թողեցին ինձ վրա այդ բառերը։ Ես աչքերս լռեցի ու ամեն կերպ այնպիսի տեսք ընդունեցի, որ շատ երջանիկ եմ հենց միայն այդպիսի հյոլրասիրոլթյան մտքից, իսկ ինքս սարսափով մտածում էի․ միմբոյից ու ջինից հետո՝ վիսկի, ախր ի՞նչ կստացվի դրանից։ Իսկ Ֆոնը, շատ գոհ, սկսեց իր մոտ կանչել այդ «փոքրիկ֊փոքրիկ» մարդկանց եւ ջինի մնացորդները լցրեց կովի եղջյուրներից պատրաստված նրանց «ըմպանակները», որ կիսով չափ լցված էին միմ– բոյով։ Հենց միայն ջինի մասին հիշելիս անգամ սիրտս խառնում էր։

Այդ կասկածելի ողորմածությամբ երջանկսւցնելով իր հպատակներին, Ֆոնը ոտքի ելավ եւ ծափահարությունների, թմբուկների զարկի ու բացականչությունների տակ, որ նման էին կարմրամորթ հնդիկների մարտականչերին, խառնիխուռն բակերի ու անցումների միջով տարավ ինձ իր տունը։

Ֆոնի առանձնատունը կորել էր, գրեթե չէր երեւում նրա բազմաթիվ կանանց խոտե խրճիթների մեջ, որոնք ասես լուցկու տոլփեր լինեին մեղվանոցում։ Մենք ներս մտանք եւ հայտնվեցինք ցածր առաստաղով մի րնդարձակ սենյակում, այնտեղ դրված էին թիկնաթոռներ ու մի մեծ սեղան, փայտե հատակը ծածկված էր ընձառյուծի գեղեցիկ մորթիներով եւ խոտից գործած շատ վառ խսիրներով^ տեղական վարպետների արտադրանքը։ Ենթադրելով, որ ինքն արդեն կատարել ■է իր պարտքը հպատակների առջեւ, Ֆոնը փռվեց շեզլոնգի վրա։

Բերին «Սպիտակ ձին», տանտերը հաճույքով ճպճպացրեց շրթունքները, երբ բաց արին անարատ շիշը, եւ ինձ հասկացնել տվեց, որ այժմ, երբ պետական ձանձրալի պարտա՛կանությունները ետեւում են մնացել, կարելի է արդեն խմել սեփական հաճույքի համար։ Հետո մենք ամբողջ երկու ժամ 70

Խմում էինք եւ երկար ու ամենայն մանրամասնությամբ քննարկում, թե ինչ զենքով է ամենից լավ որսալ փղերին, ին֊ քիո է պատրաստվում «Սպիտակ ձի» վիսկին, ինչու ես ներկա չեմ գտնվում Բուկինհեմյան պալատի ճաշկերույթներին, եւ աա հուզող հարցեր։ Երկու ժամ տեւող այսպիսի ժամանցից հետո ոչ Ֆոնի հարցերը, ոչ էլ իմ պատասխաններն արդեն չէին հնչում այնպես գեղեցիկ ու կապակցված, ինչպես մենք կը֊ ցանկանայինք, դրա համար էլ Ֆոնը կանչեց իր նվա>,ա֊ խմբին, երեւում է, նա ենթադրում էր, որ քաղցրահնչուն երաժշտությունը կարող է ցրել թունդ խմիչքների կործանիչ հետեւանքները, բայց, ավա՛ղ, սխալվում էր։ Երաժիշտները մտան բակ եւ երկար ժամանակ երգում ոլ պարում էին պա֊ տուհանների տակ, իսկ Ֆոնն այղ ընթացքում եւս մեկ շիշ «Սպիտակ ձի» պահանջեց․ չէ" որ պետք էր նշանավորէղ նվագախմբի ժամանումը։ Հետո երաժիշտները կիսաշրջան արեցին, մեջտեղ ելավ մի կին եւ սկսեց պարել, նա օրորվում Էր, գետինը դոփում ոտքերով ու հետն Էլ երգում։ նրա երւ/ր հոգեպարար Էր ու տխուր։ Բառերը ես չէի հասկանում, բաչց երգը չափազանց տխուր էր, եւ ես ու Ֆոնը խիստ ազդվեցինք։ Վերջում Ֆոնը, սրբելով արցունքները, նվագախմբին կտրուկ հայտարարեց, որ ցանկանում է ինչ֊որ ուրիշ բան լսել։ Երաժիշտները երկար խորհրդակցեցին, վերջապես սկսեցին մի մեղեդի, որ շատ նման էր «կոնդա» պարի ռիթմին։ Երաժշտությունն այնքան աշխույժ եւ ուրախ էր, որ մեր տրամադրությունն իսկույն բարձրացավ, շատ շուտով ես արդեն երգի տակտով գետնին էի խփում ոտքերս, իսկ Ֆոնը դիրիժորություն էր անում նվագախմբին։ Ընդ որում, նրա ■ձեռքում դեռ սեղմված էր «Սպիտակ ձի»–ով բաժակը։ Ֆոնի հյոլրասիրությունից գլուխս տաքացել էր, եւ հետո երաժշտությունն էլ էր ինձ աշխուժացրել, եւ գլխումս մի հիանալի միտք ծագեց։

— Օրերս դու ինձ ցուցադրեցիր ձեր ազգային պարը, ճի՞շտ է,— ասացի ես Ֆոնին։

— Այո՛, ճիշտ է,— հաստատեց նա, աշխատելով զսպել զկռտոցը։

— Դե՛, լավ։ Իսկ կուզես այսօր ես քեզ եվրոպական պար սովորեցնեմլ

— Ա՞խ, բարեկամս։— Ֆոնը պայծառացավ եւ գրկեց ինձ։— Այո՛է այո՛, հիանալի Է, սովորեցրու ինձ։ Գնանք, մենք Հ՚իմա դնալ պարերի տուն։

Մենք, օրորվելով, ոտքի ելանք եւ քարշ եկանք դեպի նրա (ւ ղանսինդըոյ Մի խոսքով, երբ մենք տեղ հասանք, ես տեսա, ւ;ր այդ ջանքերը (մենք անցել Էինք հիսուն քայլ, կամ դոլցե մի քիչ ավելի), խիստ հոգնեցրել են իմ ուղեկցին։ Ամբողջո– վին շնչահեղձ լինելով, նա անմիջապես փլվեց իր ճոխ զարդաքանդակված գահի վրա։

— Գնա, սկզբում սովորեցրու բոլոր փոքրիկ ֊ վ։ոքրիկ մարդիկ,— ասաց նա ե ձեռքերը տարածեց իշխանիկների ու խորհրդականների բազմության կողմր։— Հետո ես Էլ պարեմ նույնպես։

Ես նայեցի մի ոտքից մյուսի վրա հենվող շփոթված իարհրդականներին, որոնց պետք Է սովորեցնեի ու վճռեցի, որ կոնդայի ամենաբարդ քայլերը այժ՛մ նրանց ուժերից վեր են։ ճշմարիտ ասած, ես սկսեցի մտաձել, որ դրանք հիմա, թերեւս, իմ սեփական ուժերից Էլ վեր են։ Ուստի վճռեցի բավարարվել նրանով, որ ցույց կտամ պարի միայն վերջին եզրափակիչ մասր, այն մասը, երբ բոլոր պարողներր շղթա֊ •աձե կանգնած են մ եկը֊մ յուսի ետեւից, ե այդպես պտտվում են, Հետեւելով առջեւում կանգնածին ։ Ամբողջ դահլիճը քարացավ, երբ ես քսաներկու խորհրդականներին առաջարկեցի գալ ինձ մոտ, դահլիճի կենտրոնը, եւ մի այնպիսի լռություն տիրեց, որ լսվում Էր, թե ինչպես են քայլելիս խշխշում պետա֊ կան այրերի մետաքսե հադոլստները։ Ես նրանց բոլորին կանգնեցրի ինձնից հետո այնպես, որ յուրաքանչյուրը բռնի իր առջեւում կանգնածի գոտկատեղից, հետո նշան արի նվագախմբին, երաժիշտները տաքացած նվագում Էին կոնդայի ռիթմով։ Եվ մենք սկսեցինք պարել։ Մինչ այղ ես շատ խնամքով աշակերտներիս բացատրեցի, որ իրենք պետք Է կրկնեն իմ յուրաքանչյուր շարժումը։ Եվ նրանք անշեղորեն կատարեցին։ Աակայն շատ շուտով հայտնաբերեցի, որ Ֆոնի գինու մառանում խեղդվել են իմ բոլոր դիտելիքները կոնդայի մասին։ Միայն մի բան Էր ամուր նստել հիշողությանս մեջ, թե ինչ ֊որ մի պահ պետք Է դոփել ոտքով եւ այն տարածել կողմ։ Եվ մենք գնացինք պտտվելու դահլիճում։ ՞Օվագա– 72

խումբը նվագում Էր ամբողջ ուժով, իսկ մենք անում Էինք մերը՝, քա՛յլ, երկո՛ւ, երե՛ ք֊ոտքր կո՛ղմ, քա՛յլ, երկո՛ւ, երե՛ք, կո՛ղմ։ Եմ աշակերտներն առանց հատուկ ջանք թափելու կրկնում Էին այղ հասարակ շարժումը։ Այսպես մենք հանդիսավոր պտտվում Էինք դահլիճում, եւ նրանց շքեղ հագուստները խշխշում Էին նույն եղանակով։ Ես հաշվում Էի տակտը եւ անհրաժեշտ պահին բացականչում Էի «բրի՚կ», որ նրանց համար հեշտ լիներ հասկանալ, թե երբ պետք Է դոփեն ոտքով, իսկ նրանք իմ բացականչությունն ընդունեցին որպես պարի անհրաժեշտ տարր, ծիսային կրկներգի պես մի բան, եւ խմբով սկսեցին բղավել այդ «բրի կը>յ ինձ հետ միասին։ Մի տեսնեիք, թե ինչ Էր կատարվում մեր բազմաթիվ հանգիստ֊ տեսների հետ, նրանք հիացմունքից ոռնում Էին, իսկ Ֆոնի շքախմբի բոլոր անղամներր, մոտ չորս տասնյակ կանայք եւ նրանց մի քանի մեծահասակ ժառանգները, նետվեցին դեպի մեզ, որպեսզի իրենք Էլ պարեն պետական այրերի հետ, ե յուրաքանչյուր նոր պարող կանգնում Էր մեր շարաս յան պոչից ու սկսում երգել բոլորի հետ միասին։

— Մեկ, երկու, երեք, բրի՚կ,— ոռնում Էին խորհրդականները․

— Մեկ, երկու, երեք իայա՛,— ճվճվում Էին կանայք։

— Մեկ, երկու, երեք, ի ֊ի՛֊ի՛,— ծվծվում Էին երեխա֊ ները։

Հասկանալի Է, որ Ֆոնը ոչ մի կերպ չէր կարող հեռու մնալ այսպիսի ուրախությունից։ նա դժվարությամբ ցած սահեց գահավորակից եւ, հենվելով երկու մարդու վրա, տեղավորվեց շարաս յան ետեւում։ Նրա շարժումները չէին համընկնում մյուսների ներդաշնակ շարժումներին, բայց դրանից նրա ուրախությունը ամենեւին էլ չպակասեց։ Ես նրանց անընդհատ պտտեցնում էի դահլիճի շուրջը, մինչեւ որ դլոլխս պտտվեց եւ ինձ թվաց, թե պատերն ու առաստաղը ցնցվում են մեր ցատկերի տակտով ու աղմուկից։ Այստեղ ես զգացի, որ վատ չէր լինի, եթե թարմ օդ շնչեի, եւ բոլորին դուրս բերի բակ։ Այդպես էլ մենք երկար, օրորվող շղթայով իջնում ա բարձրանում էինք սանդուղքներով, անցնում էինք բակից֊բակ, անծանոթ խրճիթների միջով, մի խոսքով^ ամեն տեղով, որտեղով կարելի էր անցնել։ Նվագախումբը,

՝" 73

ընկնելով Էքստազի մեշ, հետ չէր մնում, մենք պարում էինքէ իսկ նվազողները վազում Էին մեր հետեւից, քրտնքի մեշ կորած, բայց ոչ մի անգամ չխախտեցին ռիթմը եւ չսխալվե– ցին։ Վերջապես, պատահականության բերումով, քան գիտակցաբար, ես իմ աշակերտներին նորից բերեցի «պարասրահ» եւ այստեղ բոլորս, շնչակտուր լինելով ու ծիծաղելով, իրար գլխի թավալվեցինք հատակին։ Ֆոնը դեռ ճանապարհին երեք անգամ ընկավ, իսկ հիմա նրան տարան մինչեւ գահավորակը եւ նստեցրին, նա ցնծում Էր եւ դժվարությամբ շնչում։

— Ախ , ինչ հիանալի պար,— բացականչեց նա,— գերազանց, գերազանց։

— Քեզ դո՞ւր Է գալիս,— փնչալով, հազիվ ասացի ես։

— Շատ դուր գալիս,— վճռականորեն ասաց Ֆոնը։ — Գոլ մեծ ուժ ունես, ես երբեք չտեսել այդպես եվրոպական պար։

Ես ամենեւին Էլ չզարմացա, հազիվ թե եվրոպացիներից որեւէ մեկը Արեւմտյան Աֆրիկայում իր հանգիստը կծախսի այն բանի վրա, որ տեղացի իշխաններին ու նրանց հպատակներին սովորեցնի կոնգա պարել։ Դե, իհարկե, եթե նրանցից որեւէ մեկը տեսներ ինձ այս պահին, կհայտարարեր, որ ես կես ժամում այնքան մեծ վնաս հասցրի սպիտակ մարդու հեղինակությանը, որքան չէր հասցրել որեւէ մեկը Արեւմտյան Աֆրիկայի պատմության ողջ ընթացքում։

— Մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք,— երազկոտ մրմնջաց Ֆոնը,— հիանա՛լի երգ։

— Այո , գա միանգամայն առանձնահատուկ երգ է,—( ասացի ես։ —~ Այո , ճի շտ,— ասաց Ֆոնը, գլուխն օրորելով։— Այ" > հիանալի։

նա, մտածկոտ, մի քիչ էլ նստեց իր գահավորակին, այդ միջոցին նվագախումբը նորից նվաղեց, եւ պարողները դուրս եկան դահլիճի կենտրոնը։ Ես արդեն մի քիչ շունչ էի առել եւ նույնիսկ սկսել էի հպարտանալ ինձնով, երբ հանկարծ Ֆոնը աշխուժացավ ու ինչ֊որ հրաման արձակեց։ Պարողների բազ֊ մությունից առանձնացավ մոտ տասնհինգ տարեկան մի աղջիկ ոլ մոտեցավ պատվանդանին, ուր նստել էինք մենք։ նրա վրա կար միայն մի չափազանց նեղ ազդրակապ, այն– 74

պես որ նրա հմայքները ոչ մի կասկած չէին թողնում։ թ՛մբլիկ, օծված մարմինը շողշողում էր։ նա մոտեցավ մեզ եւ ամաչկոտ ժպտաց․ Ֆոնը կռացավ եւ, բռնելով նրա ձեռքը, թափով նստեցրեց իմ ծնկներին, եւ նա մնաց այնտեղ նստած, ծիծաղից ցնցվելով։

— Սա քեզ համար, այ՛ս կին,— ասաց Ֆոնը,— լավն է, նա ։ավն է, նա իմ աղջիկ։ Արի ամուսնացիր նրա հետ։

Ասել, որ ես ցնցված էի, նշանակում է ոչինչ չասել, ես ուղղակի սարսափից քարացել էի։ Իմ տանտերն արդեն հասել էր այն երանելի վիճակին, որից հետո սովորաբար վրա է հասնում ծայրա հեո մարտատենչոլթյոլնը, եւ ես հասկացա, որ պետք է հրաժարվել որքան կարելի էր զգույշ ու տակտով, այլապես կփչացնեի ամեն ինչ, ինչին հասել էի այդ երեկո։ Ես անօգնական նայեցի դահլիճին եւ առաջին անգամ այդ ամբողջ երեկոյի ընթացքում նկատեցի, որ շատ֊շատերը զինված են նիզակներով։ նվագախումբն արդեն դադարել էր նվագել, եւ բոլորը սպասողաբար նայում էին ինձ։ Ֆոնը նույնպես նայում էր ինձ շշմած աչքերով։ Ես գլխի չէի, թեւ նա իսկապե ս է այգ աղջկան կնության տալիս ինձ, թե, պատշաճությունից ելնելով, այդ բառերով ուրիշ բան է հասկացնում։ Ինչ էլ որ լիներ, պետք է մի կերպ հրաժարվեի, աԴ1ԻԿը ամենեւին էլ իմ ճաշակով չէր, եթե ուրիշ բանի մասին չխոսենք։ Ես շրթունքներս լիզեցի, հազացի եւ արի այն, ինչ կարող էի, ամենից առաջ Ֆոնին շնորհակալություն հայտնեցի, որ նա ինձ առաջարկեց իր լավ օծված դստերը (աղջիկն այնքան ծանր էր, որ ծնկներս արդեն տնքում էին), սակայն, ինչպես ինձ հայտնի է, նա հիանալի քաջատեղյակ է իմ հայրենակիցների հիմար սովորություններին, եւ, հետեւաբար, հասկանում է, որ անգլիացին ամենամեծ ցանկության դեպ֊ բում անգամ չի կարող մեկից ավելի կին պահել։ Իմ այս դիտողությանը Ֆոնը խոհեմաբար գլխով արեց։ Ուստի, շարունակեցի ես, ակամա պետք է մերժեմ նրա ծայրաստիճան հրապուրիչ առաջարկը, ես արդեն կին ունեմ Անգլիայում եւ անօրինական ոլ բավական վտանգավոր կլինի ինձ համար երկրորդ կինը տանել այնտեղ։ Իհարկե, եթե ամուսնացած չլինեի, արագ֊արագ շարունակեցի ես, ինձ համար ավելի մեծ երջանկություն չէր լինի, քան նրա պարգեւն բնդունելը,

այս աղջկա հետ ամուսնանալը, Բաֆոլտոլմ մնալը մինչքլ կյանքիս վերջին օրերը։

Մեծագույն թեթեւությամբ լսեցի ծափահարության որուոը։ որը պայթեց, երբ հազիվ էի ավարտել խոսքս, միայն Ֆոնը մի քիչ հեծկլտաց, երբ հասկացավ, որ իր չքնաղ երազանքին վիճակված չէ իրականանալ։ Քանի դեռ բոլորը ծափահարում էին ու գոռգոռում, ես ծնկներիցս իջեցրի իմ հաստլիկին, թեթեւ, շոյեցի նրան, ոլ նա, շարունակելով ծիծաղել, գնաց դահլիճ1 պարելու։ ւ՝ե, այս երեկո արդեն բավական ԳՐաղվեցի դիվանագիտական բանակցություններով, վճռեցի ես ու առաջար֊ կեցի ցրվել տներր։ Ֆոնն ու նրա շքախումբը ճանապարհեցին ինձ մինչեւ մեծ բակը, եւ այստեղ Ֆոնը վճռականորեն պահանջեց ինձնից, որ նրան թույլ տամ բռնել իմ մեջքից եւ մի անգամ էլ նրա հետ պարեմ Ւարրելի կոնդան՛։ Ամբոխը դան֊ դաղ միացավ մեզ, եւ մենք պարեցինք հրապարակի շուրջը, բղավելով ու քացի տալով այնպես, որ վախեցրինք բոլոր թեւավորներին, նրանք դուրս էին թռչում մ անգոյի ծառի տերեւների միջից, իսկ շրջապատի բոլոր շներր կատաղի հաչում էին։ Սանդուղքի ներքեւում ես ու Ֆոնը զգացված հրաժեշտ տվինք իրար, ու ես կանգնել ու նայում էի, թե ինչպես են նրանք օրորվելով պարում ետ դառնալու ճանապարհին։ Հետո, վերջապես, բարձրացա իմ յոթանասունհինգ աստիճանները, երազելով, որ հիմա արդեն կմտնեմ անկողին։ Վերեւում կշտամբանքով լի հայացքով ինձ դիմավորեց Բենը, լապտերիկը ձեռքին։

— ՍըԲ> այստեղ որսորդներ արի,— ասաց նա։

— Ինչպե ս, այս ժամին,— հարցրի ես զարմացած։․ Համարյա գիշերվա ժամը չորսն էր։

— Այո , սըր։ Ասե՞լ նրանց, որ գնան։

— Նրանք որեւէ բա՞ն են բերել,— հույսի նշույլով հարցրի ես, եւ իմ հայացքի առջեւ պատկերացան ինչ֊որ հազվադեպ նմուշներ։

— Չէ, ոը՚ր։ Նրանք ուզել խոսել մասայի հետ։

— Դե՛, լավ։ Թող ներս գան,— ասացի ես, ընկղմվելով բազկաթոռի մեջ։

Մի քանի րոպե հետո Բենը սենյակ բերեց շատ երիտասարդ եւ շատ շփոթված հինգ որսորդների, նրանք բոլորն էլ 7€

՚ձեռքներում սեղմել էին նիղակներր։ Որսորդները խոր գլուխ տվին ու ասացին, «Բարի երեկոն։ Պարզվեց, որ նրանք էլ են մասնակցել այսօրվա տոնին եւ լսել են Ֆոնի ճաոր։ Նրանք ապրում են Բաֆուտից բավական հեռու րնկած գյուղում, ուււտի եւ որոշել են մինչեւ տուն վերադառնալր ինձ տեսնել ու իմանալ, թե ինչպիսի կենդանիներ են ինձ հարկավոր։

Ես քաջալերեցի նրանց դրա համար, սիգարեթներ բաժանեցի եւ բերեցի գրքերն ու լուսանկարները։ Նրանք երկար նայում էին լուսանկարներր, ես պատմեցի, թե հատկապես ինչպիսի կենդանիներ են ինձ պետք եւ ինչքան կվճարեմ դքանց համար։ Որսորդներն արդեն պատրաստվում էին գնալ, երբ հանկարծ մեկր նկատեց իմ մահճակալին րնկած մի նկար, որր նրանց ցույց չէի տվել։

— Մասա ոլզո ւմ այս որսր,— հարցրեց նա։

Ես նայեցի նկարին, հետո երիտասարդ որսորդին, նա, թերեւս, չէր կատակում։

— Այո՛,— ասացի ես, որքան կարելի էր արտահայտիչ։ — Ես շատ եմ ուզում այգ որսը։ Իսկ ինչ է, դու ղրան ճանաչս ւմ ես։

— Այո՛, սըր, ես նրան գիտես,— հաստատեց որսորդը։ Նկարը բարձրացրի եւ ցույց տվի բոլորին։ —~ Լավ նայեցեք,— նախազգուշացրի ես։ Բոլորն էլ հայացքները հառեցին նկարի կողմը։

— Դե, ինչ, դուք իսկապես ճանաչո՞ւմ եք այս որսը,— հարցրի ես նորից։

— Այո , որր,— միաբերան պատասխանեցին որսորդները։— Մենք դրան լավ դիտել։

Ես նստեցի ու նայեցի նրանց, ասես այլ մոլորակից էին եկել։ Նրանք շատ հանգիստ ճանաչեցին նկարում պատկերված գազանին եւ դա ինձ ցնցեց։ Ես արդեն շատ վաղուց էի երա~ գամ բռնել այգ, աշխարհի, թերեւս, ամենահիանալի երկկենցաղին, գիտնականներին նա հայտնի է 1ոօհօհսէ աօհստ ւ՜օեստէԱՏ անվամբ, իսկ սովորական մարդիկ դրան ագդակի անվանում են մազոտ գոէ։տ։

Այստեղ անհրաժեշտ է որոշ բան պարզաբանել։ Կամերուն կատարած նախորդ ուղեւորությանս ժամանակ իմ բոլոր մտքերը զբաղված էին այն բանով, որ ձեռք բերեմ թեկուզ

մեկ այսպիսի հրաշք֊երկկենցազ, բայց ոչինչ դուրս չեկավ։ Այն ժամանակ ես նրան փնտրում էի ցածրադիր անտառ֊ ներում, եւ բոլոր տեղական որսորդները, որոնց ցո՚֊յց էի տալիս մազոտ գորտի նկարը, միաբերան պնդում էին, որ աշխարհում այդպիսի բան չկա։ Ես պնդում էի իմը, իսկ նրանք կարեկցանքով նայում էին ինձ, իբր, ահա եւս մի ապացույց սպիտակ մարդու անհասկանալի հիմարության, չէ որ նույնիսկ փոքրիկ երեխաները գիտեն, որ գորտը մազեր չի ունենում։ Գազանները մազեր ունեն, թռչունները փետուր, իսկ գորտերը ունեն միայն մաշկ եւ ուրիշ ոչինչ։ Եվ քանի որ նրանց հաստատ հայտնի էր, որ այդպիսի գորտ աշխարհում չկա, նույնիսկ չէին էլ մտածում այն որոնել, չնայած ես հսկայական գումար էի առաջարկում։ Ինչ միտք ունի որոնել հեքիաթային հրեշին՝ մազոտ գորտին։ Ես ինքս էլ քիչ տանջալից օրեր չանցկացրի անտառում։ –Բոբիկ ման էի գալիս գետակների ու վտակների մեջ, որոնելով ինձնից խուսափող այդ երկկենցաղին, մինչեւ որ հոգնածությունից ուժասպառ էի լինում, բայց՝ ապարդյուն։ Դրանից հետո ես ինքս էլ հավա֊ տաւյի, որ բոլոր դասագրքերը խաբում են, իսկ որսորդները իրավացի են, ցածրադիր անտառներում այղ գորտին չես գտնի։ Ն ազոտ գորտի մասին սոսկ հիշատակությունն անգամ ցածրավայրերի բնակիչների մեջ անմիջապես ատելություն ու ծաղր Էր առաջացնում, եւ իմ երկրորդ ուղեւորության ժամանակ ես, դաժանորեն հիասթափված՝ նույնիսկ չէի ցանկանում որեւէ մեկին ցույց տալ այս նկարը։ ւ՚ե, իհարկե, լեռնաբնակ որսորդները համաձայն կլինեն մեծ անտառների իրենց եղբայրակիցների հետ։ Ահա թե ինչու ես այդպես հուզվեցի ու զարմացա, երբ երիտասարդ որսորդը, առանց իմ որեւէ ակնարկի, անմիջապես ճանաչեց արտառոց երկկենցաղին եւ դեռ տեղեկացավ, թե արդյոք հարկավո՞ր չէ այն ինձ։

Ես մանրամասն հարցուփորձ արեցի որսորդներին, ամբողջովին գոզալով որսի հետքերով գնացող քերծեի նման։ Այո , հաստատեցին նրանք երրորդ անգամ, նրանք գիտՀ։ն այղ կենդանուն, այո՛, նա մազեր ունի, այո՛, դժվար չէ նրան որսալը։ Ես հարցրի, թե ինչպիսի՞ տեղերում է նա բազմանում, եւ ձեռքի անփույթ թափահարումները ինձ պարզորոշ ցույց տվին, որ այդ գորտերն այստեղի անտառներում լեփ– 78

,եզուն են։ Աչքերս փայլատակեցին, եւ ես հարցրի, գիտե՞ն արդյոք նրանք ճիշտ տեղը, ուր կարելի է գնալ այս գորտերին բռնելու համար։ Այո , եղավ պատասխանը, կա մի այդպիսի «փոքրիկ չուր» Բաֆուտից մոտավորապես երկու մղոն հեռու, աւնտեղ գիշերը միշտ կարելի է մազոտ գորտ տեսնել։ Շարունակությունն արդեն չցանկացա լԱելւ Վազեցի պատշգամբ եւ ամբողջ ուժով գոռացի։ Ւմ օգնականները, սայթաքելով եւ քնկոտ աչքերը •որորելով, դուրս թռան իրենց խրճիթից եւ հավաքվեցին պատշգամբում։

— Այս որսորդն ասում է, ինքը գիտե, ուր պիտի գնալ եւ որտեղ կարելի է բռնել այս որսը,— բացատրեցի ես։— Եվ մենք դնում ենք նրա հետեւից։

— Հիմա՞, սըր,— սարսափած հարցրեց Բենը։

— Այո , հենց հիմա, բոլորղ գնացեք պարկեր ու լապտերներ բերեք։ Շուտ, շուտ։

— Հենց գիշերը",— մեռնող ձայնով նորից հարցրեց Բենը, ախր նա շատ էր սիրում քնել։

— Այո՛, հիմա, դե շարժվիր, հերիք է հորանջես, ծնոտդ դուրս կընկնի։

Քնից ուռած աչքերով, չդադարելով հորանջել, օգնականներս տհաճությամբ ենթարկվեցին։ Ջեյկոբը՝ խոհարարը, մի պահ հապաղեց եւ սկսեց բացատրել ինձ, որ ինքը խոհարար է, եւ ոչ թե որսորդ ու չի հասկանում, թե ինչու ինքը պետք է իր մասնագիտությունը փոխի գիշերվա ժամը չորսին։

— Բարեկամս,— ասացի ես վճռականորեն։— Եթե ղու հինգ րոպե հետո այստեղ չբերես պարկն ու լապտերը, ապա առավոտյան արդեն ոչ խոհարար կլինես, ոչ էլ որսորդ։ Հասկացա ր։

Ջեյկոբը արագ նետվեց մյուսների ետեւից իր որսորդական հանդերձանքը որոնելու։ Կես մամ չանցած, իմ քնաթաթախ ջոկատն արդեն հավաքված էր, եւ մենք ցողա– ծածկ ճանապարհով առաջ շարժվեցինք մազոտ գորտերին որոնելու։

ԳԼՈԻԽ ՀԻՆԳէ;ՐՈՐԴ —

Մազոտ գորտերի որսը

Մենք գնում էինք աստղերի աղոտ լույսի տակ, փոշոս, ճանապարհով, իսկ մեր երկու կողմերում փայլփլում էր ցողից ծանրացած խոտը։ Լուսին չկար, եւ այստեղ մեր բախտը բերեց, երբ գիշերը որս ես անում լապտերի լույսի տակ, լուսինր չի օռնում, այլ միայն խանգարում է* նա տարօրինակ ստվերներ է գցում, որոնց մեջ հեշտությամբ կարող է թաքնվել քո որսը, բացի այգ, լուսնի ․լույսը թուլացնում է լապտերի լույսը։

Որսորդների փոքրիկ խումբը քայլում էր առչեւից․ նրանց քունը լրիվ փաիւել էր, բոլորն աշխույժ էին ու անհամբեր, իսկ իմ օդնականներր, որոնց ես շատ շռայլորեն էի վարձատրում, քարշ էին գալիս ետեւից, անընդհատ հորանջում էին եւ հազիվ էին շարժում ոտքերը։ Միայն Ջեյկոբն էր գնում իմ կողքից։ երեւի նա մտածում էր քանի որ չհաջողվեց գլուխն ազատել այս որսից, ապա ավելի լավ է կարգին գործ անել։ Ժամանակ առ ժամանակ, երբ ետեւում լսվում էր բարձր հորանջ, նա դժգոհ հայացք էր գցում ու ծաղրալից փնչացնում։

— Այդ մարդիկ դրանք ուժ չունեն,— ասում էր նա արհամարհանքով։

— Երեւի նրանք պարզապես մոռացել են, որ ես հինգ շիլինգ եմ վճարում յուրաքանչյուր գորտի համար,— պատասխանեցի ես բարձր ոլ հստակ։

Գիշերային մթության մեջ իմ ձայնը տարածվեց հեռու, եւ հանկարծ հորանջներն ու ոտքերի քստքստոցներն անմիջապես դադարեցին՝ ինչպես հրամանով։ Մեր երթը եզրափակող խումբը անմիջապես արթնացավ։ Ամեն մի գորտի համար հինգ շիլինդը՝ կատակ բան չէր՛

— Ես մոռանալ չեմ,— խորամանկ ժպտալով ասաց Ջեյ– կոբը։

— Դրանում ես չէի էլ կասկածում,— խիստ պատասխանեցի ես,— չէ որ դու հազվադեպ անսկզբունք, արեւ– մըտաաֆրիկյան Շեյլոկ ես։

80 ֊

․֊ Այո, սըրւ— շատ հանգիստ համաձայնվեց Զե յկորբ* Շփոթեցնել նրան պարզապես անհնարին էր, եթե նույն– Գսկ չէր էլ հասկանում իմ խոսքերը, միեւնույն է, համենայն դեպս, անպայման համաձայնվում էր ինձ հետ։

Մենք անցանք եւս մեկուկես մղոն ճանապարհ, եւ այստեղ որսորդները մտան բարձր խոտերի մեջ ընկած նեղ արահետը, ցողապատ արահետը սայթաքուն էր, եւ ամենաանհա– վանական զիգզագներով բարձրանում էր բլրակի լանջն ի վեր։ Մեր շուրջը, բարձր խոտերի խճճված խոնավ թավուտում, ամեն կողմից կռկռոլմ էին փոքրիկ գորտերն ու ճռճռում էին ծղրիդները, ասես տակտով խփում էին միլիոնավոր գաճաճային ժամանակաչափեր, ահա հենց արահետի կողքով երերուն գալարապտույտով վեր սուրաց մի մեծ գունատ թիթեռ։ Նա անընդհատ վեր էր բարձրանում, հանկարծ ստվերի միջից, սրընթաց եւ ուղիղ, ինչպես նետ, թռավ այծկիթը ւ մսհացք^՚ց հտ"՚ցԸ> եւ թիթեռն անհետացավ։ Թռչունը թեքվեց եւ լանջն ի վար թռավ այնպես անձայն, ինչպես հայտնվել էր։ Վերջապես, մենք հասանք բլրի գագա֊ թը, եւ այստեղ որսորդներն ինձ հայտնեցին, թե գետակը, որի մասին նրանք ասում էին, գտնվում է հովտի մեջ, ուղիղ մեր դիմաց։ Իրականում դա հովիտ էլ չէր, այլ երկու հարթ, կլորավուն սարերի միջեւ ընկած խոր ոլ նեղ, ստվերաշատ կիրճ։ Գետի գալարապտույտ հունը իսկույն աչքի էր դարնում․ գետը երիզված էր ցածրիկ ծառերի ու թփերի մուգ ծոպքերով։ Երբ մենք իջանք հովտի կիսախավարը, մեզ հասավ ջրի աղմուկը, այն կարկաչում եւ զարնվում էր հունի մեջ թափված գլաժա յռերին, եւ արահետն իսկույն թրջվեց, ոտքերի տակ զզվելիորեն չպչպաց կպչուն կավը։ Մենք զգուշորեն սահում էինք ցեխի միջով, ոտքերս սայթաքում էին, իսկ ցեխը տհաճ ճլմփում էր եւ ջանում էր իր կպչուն ճանկերից բաց չթողնել մեր կոշիկները։

Գե տակը շտապ վազում էր հովտով, գլորվում նրա բազ֊ մաթիվ լայն, խճապատ ելուստներից, որոնցից յուրաքանչյուրն ավարտվում էր մոտ ութ ոտնաչափ բարձրության ջրվեժով, այստեղ գետակը կազմում էր մի փայլող ու հղկված ջրի սյուն եւ թափվում կ/որ լճակը, որն ասես ժայռերի մեջ փորված թաս լիներ։ ԱյԱտեղ ջուրը կատաղի պատվում

6 Բաֆուաի Քերծեները

էր արծաթե կոհակների լուսապսակում, հետո քարե բեկոր․ I երի միջով ուղղվում դեպի մի նոր ջրվեժ։ Երկար խոտերը կոացհլ էին գետակի վրա, ինչպես հեքիաթային ղազանի չսանրալ ոսկե բաշ, իսկ խոնավ ու փայլուն քարերի միջեւ, որ ծածկված էին թավշյա կանաչ գորգով, բարձրանում էին նուրբ ժանյականման ձարխոտերը եւ ուրիշ բարալիկ բույսեր։ Ափերին զգույշ, ոտքերի ծայրերի վրա, շարժվում էին վար՛ ղագռւյն ու մուգ֊շագանակագույն փոքրիկ խեցգետինները․ Նրանք այստեղ անթիվ֊անհամար էին․ երբ մենք գրպանի փոքրիկ լապտերիկների լույսը գցում էինք նրանց վրա, խեցգետին, ները սպառնագին բարձրացնում էին իրենց չանչերը եւ էլ ավելի զգուշությամբ ետ․ետ գնում իրենց որջերը, որ փորել էին կարմիր կավի մեջ։ Մենք գնում էինք բարձր խոտերի միջով, մեր ոտքերի տակից շարունակ դուրս էին թռչում փոքրիկ սպիտակ թիթեռնիկներ եւ ձյունե ամպերի նման մըղ– վում գետակի մյուս կողմը։ Մենք պպզեցինք գետի ափին, որ ծխենք եւ քննարկենք մեր գործողությունների կարգը։ Որ֊ սորղները բացատրեցին, որ գորտերին ավելի լավ է որոնել փոքրիկ ջրվեժների ակունքներում, բայց կարելի է գտնել նաեւ քարերի տակ, այն տեղերում, ուր ջուրը շատ խորը չի։ Ես "րւ՚շեցի, որ մենք իրար ետեւից գետակի լայնքով շարժվենք դեպի վեր, հոսանքի հակառակ ուղղությամբ, շրջելով յուրաքանչյուր քարը, որը կարելի էր բարձրացնել ու նայելով ամեն մի փոսի մեջ, ամեն մի ճեղք, ուր կարող էր մտնել մազոտ գորտը։ Այդպես էլ արինք եւ ամբողջ մեկ ժամ բարձրացանք Բլրով դեպի գետակի ակունքը, շրմփացնելով ծանծաղ սառցաջրերի մեջ, սայթաքելով թաց քարերի վրա ու լապտերիկներով լուսավորելով յուրաքանչյուր կասկածելի անկյուն, անսահման զգուշությամբ շուռ տալով ամեն մի կասկածելի քար։

■Քարերի արանքում լիքը խեցգետիններ կային, նրանք չանչերով չխկացնում էին ու փախչում մեզնից ամբողջ ուժով, խոտի պես վառ կանաչ, երկարավուն մարմիններով գորտերը գնդակի նման թռչում էին ջրի մեջ, ուժգին շրմփում ու վախեցնում էին մեզ․ իսկ շուրջը շարունակ սահում էր մանր թիթեռնիկների երերուն ամպիկը։ Փոքրիկ չղջիկներր մերթ հայտնվում էին լապտերիկների լույսի տակ, մերթ անհետա– 82

նում միայն մազոտ գորտերի հետքն անգամ չկար։ Մենք ոոեթե չէինք խոսում․ լռության մեջ հազար ձայներով մրմնջում, թոթովում եւ խոխոջում է գետակը, վազելով իր հունով, թավ խոտի մեջ ճռճռում են ծղրիդները, երբեմն հուզ– մած ճչում է լապտերիկներից վախեցած մի թռչուն եւ հետո ւսվում է նաեւ խլթխլթոց, կլման ձայն, եւ ապա բարձր ճողփյուն, երբ մեզանից որեւէ մեկը խոր տեղում շրջում է քարը։ Մի անգամ, երբ մենք հաղթահարում էինք ոչ բարձր, զառիթափ ժայռը, որից թրթռացող ժանյակե շղարշի պես կախված էր ջրվեժը, հանկարծ բարձր ճիչ լսվեց եւ ինչ֊որ բան աղմուկով շրմփաց ջրի մեջ։ Մենք լապտերներով շտապ լուսավորեցինք ջրվեժի հիմքը եւ պարզեցինք, որ Ջեյկոբը (նա վերջինը բարձրացավ ժայռի վրա) տրորել է լորտուին, որն օղակաձեւ գալարվել էր փոսի մեջ։ Վախից նա փորձել էր ցատկել վեր, բայց փորձը չէր հաջողվել, որովհետեւ այդ պահին հազիվ էր իրեն պահել թեքության վրա մի կերպ սեղմվելով ժայռին, գետնից հինգ ոտնաչափ բարձր։ Ջեյկոբն, այնուամենայնիվ, ընկավ ջրվեժի տակի լճակը եւ այնտեղից դուրս եկավ ողջ ու անվնաս, միայն թե թրջվել էր "տքի–) գլուխ, ու ատամները զնգզնգում էին․ ջուրը սառոլյցի նման սառն էր։ Արեւելքում սեւ ամպը դանդաղորեն գունատվում, դառնում էր բաց֊կանաչավուն, այգաբացը մոտենում էր, իսկ մենք դեռ շարունակում էինք փնտրել անորսալի երկկենցաղին։ Որսորդները բոլորովին հուսահատվել էին, անկեղծորեն վշտացած մեր անհաջողությունից եւ ցավով բացատրում էին, որ հենց լուսանա, չարժե, անօգուտ է որոնումները շարունակել, որովհետեւ այդ ժամանակ արդեն ոչ մի գորտ լույս աշխարհ դուրս չի գա։ Ուրեմն, մեզ մնում է ընդամենը երկու ժամ, եւ այղ ընթացքում հարկավոր է նրան գտնել֊ ու բռնել, այսպիսով, մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը գետն ի վեր, բայց ես համոզված էի, որ այսօր մեր բախտը չի բերի, այլեւս ոչինչ դուրս չի գա։ Վերջապես, թրջված, սառած եւ հուսահատված, մենք դուրս եկանք լայն ու հարթ հովիտը, այստեղ բազմաթիվ հսկայական գլաքարեր կային, եւ գետակը օձի նման գալարվելով անցնում էր նրանց միջով։ Տեղ֊տեղ քարերի միջեւ գոյանում էին բավական խոր խաղաղ լճակներ, տեղանքն այստեղ հարթ էր, հոսանքը դանդաղ, հանգիստ, եւ

դետը հոսում էր առաջվանից գրեթե երկու անգամ լայն հունով։ Գլաքարերը ցրված էին ինչպես պատահի, երբեմն թեք․ վաձ էին ամենաանհավանական անկյունների տակ, ճիշտ եւ ճիշտ հնադարյան վիթխարի գերեղմ՚անաքարերի նման ու բո– յորովին սեւ էին աստղալի երկնքի տակ։ Դրանք բոլորն էլ պատված էին թավ մամուռով եւ վայրի դալարախոտերով։

Մենք արդեն համարյա անցել էինք այդ հովտի կեսը, եւ ես դրոշեցի հանգստանալ ու ծխել։ Մոտեցա մի փոքրիկ լճակի, որը սեւ հայելու նման փռվել էր բարձր քարերի շրջանակի մեջ, ընտրեցի մի հարթ ու ավելի չոր քար, նստեցի, հանգցրի լապտերիկը եւ պատրաստվեցի վայելել սիգարեթի հաճույքը։ Իմ ուղեկիցների լապտերիկները առկայծում ու փայ/ատակում էին քարերի մեջ։ նրանք գնում էին հովտով, շրմփալով ջրի մեջ, եւ շուտով նրանց քայլերը խլացան գիշերս։ (ին բազմաթիվ ձայների մեջ։ Ես ծխեցի սիգարեթը եւ դեն նետեցի մնացորդը, օդում աղեղ կազմելով, այն բոցեղեն լուսատուի պես ընկավ ջուրը, թշշաց ու մարեց։ Եվ դրեթե հենց այգ վայրկյանին ինչ֊որ բան բարձր շրմփոցով թռավ լճակի մեջ, եւ հարթ ու սեւ ջուրը ծփաց արծաթե կոհակներով։ Ես իսկույն վառեցի լապտերիկր եւ լուսավորեցի ջրի մակ– երեւույթր, բայց ոչինչ չտեսա։ Այնժամ ես լուսավորեցի այդ փոքրիկ լճակի մամռապատ քարերը։ Հենց ուղիղ իմ կողքին, մեծ գլաքարի եզրին նստել էր մի մեծ, դարչնագույն, պսպղուն գորտ եւ նրա հաստլիկ ազդրերն ու կողերը ծածկված էին ինչ֊որ խճճված զանգվածով, որ շատ նման էր մազի։

Ես քարացա եւ չհամարձակվեցի նույնիսկ շունչ քաշել, քանի որ գորտր տեղավորվեք էր հենց լճակի վրա կախված քարի եզրին, նա նստել էր կասկածելի զգուշությամբ եւ պատրաստ էր ամեն վայրկյան պոկվել քարից ու ցած թռչել։ Եթե նրան վախեցնեինք, նա քարից կթռչեր ուղիղ սեւ ջրի մեջ, եւ գնա ու նրան փնտրի։ Նրան էլ չես բռնի… Հինգ րոպե ես մնացի անշարժ, ինչպես եղած քարերը, ու մազոտ գորտն աստիճանաբար վարժվեց լապտերի լույսին, եւ, երեւում է, փոքր֊ինչ հանգստացավ։ Մեկ անդամ նա, ճիշտ է, շարժվեց, թարթեց իր խոնավ աչքերը, եւ ես սարսափով մտածեցի, վերջ, հիմա ցած կթռչի։ Բայց գորտը պարզապես Տ1

ավեւի հարմար տեղավորվեց քարի վրա, եւ ես թեթեւացաէ

շունչ քաշեցի։

Այղ ընթացքում արագորեն մտածեցի գործողության աւանը․ նախ պետք է լապտերիկը խորամանկորեն աջ ձեռքից Փոխադրել ձախը, այնպես որ գորտը ոչինչ չզգա։ Հետո ես կսկսեմ շատ դանդաղ եւ աննկատելիորեն թեքվել դեպի առաք այնքան ժամանակ, մինչեւ ձեռքս բավական կմոտենա նրա ճարպոտ մարմնին, եւ այնժամ կփորձեմ վայրկենաբար բռնել թանկարժեք որսը։ Մինչ լապտերիկը տարա մի ձեռքիցս մյուսը, կարգին հուզվեցի, որովհետեւ գորտն անթարթ հետե– վում էր իմ շարժումներին տագնապալի ու կասկածելի հայացքով, բայց ահա լապտերիկն արդեն ձախ ձեռքումս է։ Մի քանի րոպե ես նորից քարացա, թող նա հանգստանա, հետո մատներս շերեփի նման ծալեցի եւ դանդաղ, որոշակի զգուշությամբ սկսեցի ձեռքս մոտեցնել գորտին։ Մոտիկ, ավելի մոտիկ,․, դյույմ առ դյույմ… եւ ահա արդեն ձեռքս կախվել է ուղղակի գորտի վրա։ Ես խոր շունչ քաշեցի եւ վճռեցի՝ բռնի ր․ հազիվ էր ձեռքս ցած իջել, երբ գորտը ցատկեց՝ բայց փոքր֊ինչ ուշացավ, եւ ես, այնուամենայնիվ, կարողացա մատներով բռնել նրա ետեւի լպրծուն թաթը։ Սակայն գորտը բնավ էլ չէր պատրաստվում հրաժարվել ազատությունից, նա սարսափելի վայնասուն գցեց եւ սկսեց հուսահատ աքացի տալ մյուս, ետին թաթով, ճանկռելով ձեռքիս ափը։ Ձեռքս այնպես էր ցավում, ասես մաշկս պոկում էին ասեղներով, եւ ձեռքիս խոր ճանկռվածքներ առաջացան, որոնք արագ կարմրեցին, լցվեցին արյունով։ Այս անսպասելի մարտականաթյունը այն արարածի, որին միանգամայն անվնաս էի համարում, այնպես խմեցրեց ինձ, որ ակամա թուլացրի ձեռքս։ Այստեղ գորտը նորից ինձ թաթով խփեց, ձգվեց, թաց թաթը դուրս սահեց մատներիցս, ներքեւում բարձր շրմփոց լսվեց, եւ ջրի երեսով անցավ արծաթե ծփանքը։ Ս ազոտ գորտը ծլկեց։

Ւ"1 ԳԳ՚՚՚ՍՐ ա1Դ պահին՝ բառերով հաղորդել հնարավոր չէ․ գունեղ ու ողբերգական արտահայտությունների ընդարձակ հավաքածուն, որ հավաքել էի ամբողջ կյանքիս ընթացքում, չափազանց դժգույն էր ու անկարող նկարագրել այս աղետը։ Ես փորձեցի որեւէ կերպ արտահայտել իմ զգաց֊

մանքները… բայց ինչպես՞… ես ոչ մի հարմար, թունդ խոսք չգտա։ Դե արի ու դիմացիր… Ես այնքան երկար էլ սպասել, ես գրեթե հավատացել էի նրանց, ովքեր պնդում էին, թե մազոտ գորտեր ընդհանրապես չկան բնության մեջ, հետո ապարդյուն որոնումների այսքան ժամ կորցրի եւ․ վերջապես, հանդիպեցի նրա հետ դեմ առ դեմ, արդեն համարյա բռնել էի ձեռքումս, եւ հետո… Եվ հետո իմ սեփական հիմարության պատճառով նրան բաց թողեցի։ էլ ոչինչ անեւ չէի կարող ու մագլցեցի բարձր քարի վրա, որ տեսնեմ, թե ուր են իմ որսորդները, ինձնից չորս մղոն հեռու առկայծում էին լապտերիկների ցոլքերը, եւ ես ձայն տվի նրանց այն երկարաձիգ ու սուր կանչով, որով նրանք կանչում էին իրար։ Նրանք արձագանքեցին, եւ ես գռռացի, որ շտապ գան ինձ մոտ։ Ես գտել եմ այն որսը, որին փնտրում էինք։ Հետո քարից ցած իջա եւ ուշադիր զննեցի լճակը։ Նրա երկարությունը տասը ոտնաչափ կլիներ, իսկ լայնքը՝ մոտ հինգ ոտնաչափ (ամենալայն մասում )։ Ջուրը լցվում ու այնտեղից թափվում էր քարերի միջով անցնող երկու նեղ ջրանցքների արանքով, եւ ես մտածեցի, բավական է միայն փակել այդ ջրանցքը, եւ եթե գորտը դեռ շարունակում է այնտեղ մնալ, ապա միանգամայն հնարավոր է նրան բռնել։ Մոտեցան շտապելուց շնչահեղձ եղած որսորդները, ես ամեն ինչ պատմեցի նրանց, ու նրանք սկսեցին մատները շրխկացնել ու տնքալ զայրույթից, որ գորտն այնուամենայնիվ փախել է։

Ինչեւիցե, մենք աշխատանքի անցանք եւ շուտով լերկ քարերի կույտով փակեցինք ելքի ու մուտքի ջրանցքները։ Հետո երկու որսորդ բարձրացան գլաքարի վրա եւ լապտերներն ուղղեցին ջրին, որ մենք լավ տեսնենք, ես լճակի խորությունը չափեցի թիթեռորսիչի բռնակով, եւ պարզվեց, որ այնտեղ երկու ոտնաչափ ջուր կա։ Գետակի հունը ծածկված էր մանր քարերի հետ խառնված խոշոր ավազով, այստեղ գորտը կարող էր իր համար բավական շատ թաքնվելու տեղ գտնել։ Հետո մենք Ջեյկոբի եւ էլի երկու որսորդների հետ լրիվ մերկացանք եւ մտանք սառցանման ջրի մեջ․ ես ու Ջեյկոբը լճակի մի ծայրում, իսկ այն երկուսը՝ մյուս։ Դանդաղ շարժվում էինք իրար ընդառաջ, որ միանանք լճակի կենտրոնում, երեք տակ կռացած, մատներով շոշափելով յուրաքան– ՚86

՜փոս, շրջելով ամեն մի քար։ Շուտո՛վ ՛մենք հասանք մեջտեղը, եւ այստեղ որսորդներից մեկը խանդավառված կաց․ սա 2ՐԻ․ աաԿ ԻնԼ~"Բ Բա" Բ"–"եց> Ըստ «Ր՚՚ւմ քիչ էր մնում կորցներ հավասարակշռությունը եւ երեսնիվայր շրըմ–

փար շրի մեջ։

^ ի՞նչ ես բռնել, ի՞նչ,— հուզված բղավեցինք բոլորս

միասինլ — Ա՛յ, նա, գորտը,— կարկամեց որսորդը,— բայց նա

փախել։

^․ Իսկ ինչ է, դու ձեռքեր չունե՞ս,— զայրացած տեղեկացավ Ջեյկոբը, ցրտից ատամները զնգզնգացնելով։ — նա վազել ուղիղ մասայի մոտ։

Եվ այդ պահին իմ բոբիկ ոտքերի մոտ ինչ֊որ բան ոարժվեց․ ես կռացա եւ սկսեցի արագ փնտրել ջրի մեջ։ Հենց այդ պահին Ջեյկոբը վայրի գոռաց ու սուզվեց ջրի տակ, իսկ մւուս որսորդը հուսահատ փորձում էր ինչ֊որ բան բռնել իմ ոտքերի տակ։ Մատներս կպան ողորկ ու հաստ մարմնի, որն արագ մտնում էր ավազի մեջ, հենց ուղղակի իմ ոտքերի տակ․ ես նրան բռնեցի, նույն այղ պահին Ջեյկոբը դուրս թռավ ջրից, նա թքում, շնչահեղձ էր լինում, բայց հանդիսավոր թափահարում էր ձեռքը, որի մեջ սեղմված էր հաստլիկ գորտը։ Ջրի միջով շրմփացնելով, նա գալիս էր իմ կողմը, շտապելով ցույց տալ ինձ իր որսը, բայց երբ մոտեցավ, ես արդեն ուղիղ կանգնել էի, ու ձեռքիս մեջ նույնպես կար ինչ֊որ կենդանի բան։ Ես արագ նայեցի, թե ինչ եմ բռնել, տեսա հաստ թաթերը, որ ծածկված էին ինչ֊որ թավ մազանման բանով։ Այո՛, ես մազոտ գորտ էի բռնել։ Այստեղ ես նայեցի Ջեյկոբի հաղթավարին, եւ նրա գերին ճիշտ եւ ճիշտ իմ գերու նման էր։ Մենք իրար շնորհավորեցինք, երկու գորտերն էլ զգուշորեն տեղավորեցինք փափուկ կտորից կարված խոր պարկի մկ եւ ամուր կապեցինք։ Նոր էինք հասցրել այս բոլորը կատարել, երբ որսորդը, որն ապարդյուն խառնշտում էր իր ոտքերի տակ, ուրախությունից բղավեց, ռլղղվեց եւ օդի մեջ թափահարեց եւս մի մազոտ գորտ, որին նա հաջողացրել էր բռնել թաթից։

Ոգեւորված հաջողությունից, արդեն ցուրտ էղգալով, մենք նորից ջուրը մտանք եւ խնամքով զննեցինք ամբողջ

է&ակր, բայց այլեւս գորտ չգտանք։ Այժմ արդեն արեւելքաք երկնքի եզրը կապտել Էր, բաց երկնագույնի վրա ոսկեզօծ ցոլքեր Էին ընկնում, ավելի ու ավելի վեր Էին բարձրանում զմրուխտե– ոսկեգույն ցոլքերը, եւ մեր գլխավերեւում առկայծում ու մարում Էին վերջին աստղերը։ Պարզ Է, որ որսի ժամն անցնում Էր, բայց ես շատ գոհ Էի․ շատ հաջող որս Էինռ արել։ Աֆրիկացիները պպզել էին չոր քարերի վրա, նրանք ծիծաղում էին, շատախոսում, ծխում էին իմ տված սիգարեթ, ները։ Ես մի կերպ սրբվեցի թաշկինակով եւ հագա ցողիս ամբողջովին թրջված հագուստներս։ Գլուխս ուղղակի պայթում էր մասամբ այսքան հուզվելուց, բայց հիմնականում Ֆոնի հետ խմելուց։ Ասենք, հիմա ես թքել էի եւ սառն ու թաց հագուստի, եւ գլխացավի վրա․ ես տոնում էի իմ հաղթանակը։ Գորտերով պարկը իջեցրի ջրի մեջ եւ այդպես պահեցի այն֊ քան ժամանակ, մինչեւ որ լավ թրջվեց ու սառեց, հետո փա֊ թաթեցի թաց խոտով ու դրի զամբյուղի մեջ։

Երբ հասանք բլրի գագաթր, արեւն արդեն բարձրացել էր հեռավոր լեռների վրա ու աշխարհը լցրել ոսկեզօծ փխրուն լույսով։ Բարձր խոտը խոնարհվել էր ցողի ծանրությունից, հազարավոր մանրագույն սարդիկներ ոստայն էին հյուսել ցողունների միջեւ, նրանց ցանցերը գիշերվանից խլել էին ցողի հարուստ որսը, եւ մանր կաթիլներն արեւի ճառագայթների տակ առկայծում էին սպիտակ ու սառցա֊երկնագույն ալմաստի վւայլով։ Մեր ոտքերի տակից տասնյակներով դուրս կին թռչում խոշոր մորեխներ ու սլանում խոտի վրա ւ ով, խշխշացնելով ու փայլեցնելով վառ֊կարմիր թեւերը, իսկ մեծ քարի հովանու տակ աճած բաց դեղին խոլորձների կղզյակի, վերեւում մետաղե֊երկնագույն երանգով բզզում էր արջի նման բրդոտ հաստ իշամեղուների երգչախումրր։ Թարմ ու զով օդը ամբողջովին ներծծված էր ծաղիկների ու խոտի, հողի ու ցողի ԲոլՏՐ"Վ> Որսորդները երջանիկ էին գիշերվա հաջող որսի համար, մի երգ էին սկսել եւ դանդաղ, իրար ետեւից գնում էին արահետով, դա բաֆուտյան մի ուրախ երգ էր, եւ նրանք երգում էին տաքացած ու տարված, շուտով սկսեցին երգել նաեւ Ֆոնի տնեցիք, իսկ Ջեյկոբը նվագակցում էր թրխկացնելով թիթեզե տուփին, որ նախատեսված էր «որսի համար»։․ Այսպես մենք դոփում էինք դեպի թավուտ, բարձր երգելով, 88

, ՋեյԿ"Բն ավելի ու ավելի բարդ ռիթմեր էր խփում իր

«թմբուկով»՛

էրբ մենք տուն հասանք, ես առաջին հերթին գտա մի

ռիթեղե բանկա գերյալներիս համար․ բանկան լցրի թարմ

ով։ հատակին դրեցի մի քանի քար, որ գորտերը թաքնվերլ

եղ ունենան։ Այս բանկայի մեջ տեղավորեցի երկուսին, իսկ

երրորդի" "ոտեցրի մուրաբայի ապակե մեծ բանկայի մեգ։

Նախաճաշի ժամանակ այդ բանկան դրեցի սեղանի վրա, իմ

եմազ, ե ամեն մի պատառը կուլ տալուց առաջ հիանում էի

իմ գերյալով, սիրահարված աչքերս չկտրելով նրանից։

Գորտերի ցեղի համար իմ մազոտ գորտը իսկական հսկա էր․ եթե նա լավ հավաքի թաթերն իր տակ, ապա իսկ եւ իսկ կտեղավորվի ափսեի մեջ եւ ամբողջովին կզբաղեցնի այն։ Նրա գլուխը լայն է ու բավական հարթ, աչքերը՝ խիստ դուրս պրծած, իսկ բերանը՝ արտակարգ լայն։ Վերեւից գորտի մեջքը մուգ շոկոլադի գույն ունի, տեղ֊տեղ սփռված է ավելի մուգ շագանակագույն, գրեթե սեւին տվող անորոշ ցան, փորր սպիտակ է, իսկ ամենաներքեւում՝ փոքր֊ինչ վարդագույն, եւ ետին թաթերր նույնպես ներսի կողմից վարդագույն են։ Աչքերը շատ մեծ են, ածխի նման սեւ, ոսկեգույն կետերի նուրբ նախշով։ Այս գորտի ամենազարմանալի հատկանիշը մազերն են, որ աճում են նրա մարմնի երկու կողմերում եւ ազդրերին։ Այստեղ մազերը սեւ են, խիտ եւ երկու դյույմ երկարություն ունեն։ Այս պճնանքը ըստ էության ամենեւին էլ մազեր չեն, դրանք մաշկի երկարացած ապաճումներ են, որոնք, եթե մոտիկից դիտելու լինենք, հիշեցնում են ծովային անեմոնի շոշափուկները, իսկ անուշադիր նայելու դեպքում կարելի է հավատալ, որ գորտի մարմնի ետին կեսը ծածկված է խիտ մազի շերտով։ Ջրի մեջ մազերր ցից֊ցից կանգնում են եւ /ողում, ինչպես ջրիմուռներ, հենց այդ ժամանակ էլ դրանք ամենից լավ են երեւում, իսկ երբ գորտերր գտնվում (՚ն ցամաքում, դրանք կախ են ընկնում եւ թվում են սառած թելերի խճճված զանգված։

Այն ժամանակներից ի վեր, երբ առաջին անգամ հայտնաբերվել է մազոտ գորտը, գիտնականները շարունակ վիճում էին, թե վերջ ի վՀրջո ինչի է ծառայում գորտի այդ անսովոր դզգզված պճնանքը, իսկ այժմ, թվում է, թե գիտնականները

եկել են միասնական կարծիքի՝ մազերր օգնում են շնչառհ, I

թյանը։ Բոլոր գորտերն այս կամ այն չափով շնչում է%

մաշկով, այլ խոսքով, մաշկն իր մեջ թթվածին է Հավաքում

2ՐՐ0՛ ԱտԴաէսոէԼ> գորտը ունի, այսպես ասած, շնչառական

երկու ապարատ, մաշկը եւ թոքերը։ Ուստի երբ գորտը շնչում

է մաշկով, նա կարող է շատ երկար ժամանակ մնալ շրի տակէ

Իսկ մազոտ գորտի բազմաթիվ բարակ մաշկային ապաճում֊

ները զգալիորեն մեծացնում են մաշկի մակերեսը եւ դրանով

իսկ շատ են օգնում շնչառությանը։ Սկզբում գիտնականներս

խիստ կասկածում էին այդ մազիկների նման նշանակությանս,

քանի որ դրանք գոյություն ունեն միայն արուների մոտ։

Այս տեսակի էգերի մաշկը նույնպես հարթ է, ինչպես մնացած

բոլոր գորտերինը։ Ուստի եւ, կարող է թվալ, թե այդ մազերը

ծառայում են միայն իբրեւ զարդ, եւ ոչ մի օգուտ էլ չեն

տալիս, չէ" որ ուղղակի ծիծաղելի է ենթադրել, իբր արուի

շնչառությունն այնքան կարճատեւ է, որ առանց մազերի նա

յոլա գնալ չի կարող, իսկ անմազ էգին օղը բավականացնում

է, դեռ մի բան էլ ավելի։ Սակայն այսքան տարօրինակ

հակասությունը շուտով բացատրվեց, բանից դուրս է գալիս,

որ արուներն իրենց ամբողջ կյանքն անց են կացնում ջրում,

այն դեպքում, երբ էգերը տարվա մեծ մասն անց են կացնում

ցամաքում եւ ջուրն են մտնում միայն սերնդի շարունակության

համար։ Այսպիսով, գաղտնիքը բացվեց, էգը մեծ մասամբ

ցամաքում է լինում եւ շնչում է թոքերով, իսկ արուին՝ իր

ստորջրյա բնակավայրում մազերը շատ անհրաժեշտ են, նա

գրեթե ափ դուրս չի գալիս։

Մա զոտ գորտը մի հետաքրքիր առանձնահատկություն եւս ունի, նրա ետին թաթերի մսեղ մատները ունեն երկար, սպիտակ, կիսաթափանցիկ եղունգներ, ցանկության դեպքում գորտը դուրս է հանում այդ եղունգները, իսկ երբ դրա կարիքն այլեւԱ չկա, ներս է տանում՝ ինչպես կատուն իր ճանկերը։ Ես սեփական փորձից համոզվեցի, որ գորտի եղունգները շատ սուր են, եւ նա դրանք օգտագործում է իբրեւ զենք։ Դրա պերճախոս վկայությունն իմ ձեռքերի ճանկռվածքներն են։ Կարծում եմ, որ գորտի եղունգները երկու նշանակություն ունեն, առաջինը, պաշտպանության միջոց են, իսկ երկրորդը՝ դրանցով հեշտ է կառչել արագընթաց գետակների լերկ 90

ատերից, ոլՐ ապրում են այդ երկկենցաղները։ Ամեն նգամ, երբ մենք որսում էինք մազոտ գորտերին, նրանք կատաղորեն քացի֊քացի էին տալիս ետեւի թաթերով եւ դուրս ւիս հանում իրենց եղունգները։ Միաժամանակ գորտերն արձակում էի՛" տարօրինակ ու սուր ձայներ, որ նման էր խոզի ինքնաբավ մռթմռթոցի եւ բռնված մկան խղճալի ծվծվոցի, ի եպ այդ ձայնը զարմանալիորեն բարձր է եւ եթե անսպասելի է, կարող է վախեցնել,

իմ մազոտ գորտերը շատ հարմար տեղավորվել էին իրենց թիթեղե մեծ բանկայի մեջ, իսկ գիշերային բազմաթիվ արշավներից հետո ես ձեռք բերի էլի մի քանիսին։ Այժմ ես ունեի յոթ գորտ, եւ բոլորն էլ արու, ճոխ մազածածկույթովէ Մի քանի ամիս շարունակ ամեն տեղ փնտրում Էի, աշխատելով նրանց համար Էգ գտնել, բայց՝ անհաջող։ Եվ ահա մեկ անգամ իմ պատշգամբում հայտնվեց մի շատ սիրալիր, մոտ 95 տարեկան պառավ կին, երկու կալեբասներով․ մեկի մեջ նստել Էին խլուրդներ, իսկ մյուսում մազոտ գորտի մի մեծ Էգ։ Այս Էդը այդպես Էլ մնաց միակը, մեկ ուրիշը ինձ չհաջողվեց ձեռք բերել, եւ բնական Է։ որ ես նրա հետ վարվում էի հատուկ խնամքով ու հոգատարությամբ։

Արտաքուստ էգը քիչ էր տարբերվում արուից, գուցե միայն նրա մաշկն ավելի չոր էր ու կոշտ, իսկ գույները ավելի վառ՝ աղյուսագույն֊կարմ՛իր, դարչնավոլն ցաներով։ Նա իրեն հիանալի էր զգում յոթ կավալերների մեջ եւ նույնիսկ անցավ ընկերովի ստորջրյա ապրելակերպին։ Ամբողջ օրերով գորտերը պառկում էին ջրի մեջ, գրեթե ամբողջովին ջրով ծածկված, պատրաստ իջնելու թիթեղե բանկայի հատակը, եթե հանկարծ մեկն ու մեկը փորձեր մոտենալ նրանց։ Սակայն գիշերները նրանք համարձակություն էին ստանում, բարձրանում էին քարերի վրա, որ հատուկ նրանց համար էի Դրել, եւ նստում էին այնտեղ բերանները բաց, նայելով իրար անարտահայտիչ դեմքերով։ Ամբողջ ժամանակ, քանի դեռ մենք գտնվում էինք Աֆրիկայոլմ եւ Անգլիա մեկնելու ճանապարհին (իսկ դա շատ երկար ճանապարհ էր), գորտերը համառորեն հրաժարվում էին ուտելուց, չնայած ես նրանց հրապուրում էի ամենահամեղ պատառներով։ Բայց նրանք բոլորն էլ չափազանց դեր էին, ուստի եւ նրանց երկարատեւ

պաս պահե/ր ինձ այնքան է/ չէր հուզում, չէ որ սողուննեոն երկկենցազներր կարող են երկար ժամանակ յոլա գնա/ առաէ ուտելու եւ դրանից ամենեւին էլ չեն տուժում։

Երբ հասավ Րաֆոլտից դեպի մեր գլխավոր ճամբա մեկնելու ժամանակր, իսկ այնտեղից էլ ծովափ, ես ղո տերին տեղավորեցի մի ոչ շատ խոր տախտակե արկղի յւ որի հատակին փռված էին բանանի թաց տերեւներ։ Արկղր ․լ կարելի շատ խոր պատրաստել։ Ինչ֊որ բանից վախենաւոմ գորտերը կարող էին ցատկռտել արկղի մեշ եւ իրենց նուոո քթերը վնասել փայտե կափարիչին զարկելով։ Փոքր արկոԼ մեջ այդպիսի վտանգ նրանց չէր Ապառնում։ Բաֆոլտից մեկ․ ն1լոլ ճանապարհին գորտերր ինձ բավական հոգս եւ մի քանե տագնապալի րոպեներ պատճառեցին։ Բարձր լեոներում օղը սառն է, դուրեկան, բայց երբ իջնում ես անտառապասւ Հարթավայրը, այնպիսի զգացողություն ես ունենում, ասես ընկնում ես թուրքական բաղնիք, եւ այս փոփոխությունը այնքան էլ գորտերի սրտովը չէր։

կեռներից ցած իջնելու ճանապարհին, դադարներից մեկի ժամանակ, ես բացեցի արկղր եւ սարսափեցի։ Իմ բոլոր մազոտ գորտերը փռվել էին հատակին՝ նվաղած ու թուլացած, առանց կյանքի որեւէ նշանի։ Ես խելագարի պես նետվեցի մոտակա բացատը եւ արկղը մտցրի գետի մեջ։ Սառը ջուրը աստիճանաբար կենդանացրեց չորս գորտերին, իսկ մյուս երեքն այնքան վատ էին զգում, որ նրանց այլեւս չը– հաջողվեց փրկել։ Շուտով նրանք հոգիները փչեցին։ Այս– սլիսով, ինձ մնացին երեք արու եւ մեկ էգ։ Եվ մնացած ճանապարհի ընթացքում ես ստիպված էի ամեն մի երկու֊երեք մղոնից հետո կանգնեցնել բեռնատարը եւ գորտերի արկղը ընկղմել գետի մեջ, որպեսզի աշխուժացնեմ նրա բնակիչներին։ Միայն այս եղանակով կարողացա նրանց կենդանի հասցնել մեր գլխավոր ճամբարը։ Բայց երբ մենք տեղ հասանք, ես ստիպված եղա գլուխս կոտրել մի նոր անսպասելի խնդրի վրա։ Մազոտ գորտերր չէին կարողացել բարձր թռչել արկղի մեջ, ուստի եւ չէին ջարդել քթները, բայց փոխա– րենը նրանք փորձել էին մտնել արկղի անկյունները եւ այդ– պիսով հաջողացրել էին քերծել իրենց քթի ոլ շրթունքների ամբողջ մաշկը։ Սա մի իսկական դժբախտություն էր․ երթ 92

տի քթԻ նուրբ մաշկը վնասվում է, այղ տեղում շատ շոէ– * , աոաջանում է վտանգավոր վերք, նա քայքայում է լորս կողմի մաշկը, ինչպես չարորակ խոց, եւ երբեմն քայքայում է ամբողջ քիթն "լ ՎեՐԻն շուրթը։ Ստիպված եղանք նոր արկղ ատրաստել իմ մազոտ գերյալների համար։ Այս արկղը խոր էր, Բա19 ներսի կողմից ամբողջությամբ պատեցի փափուկ կտորով, որի տակից էլ բամբակ փռեցի։ Ստացվեց կատաղի խեւագարների պալատի նման մի բան։ Այստեղ իմ մազոտ գորտերը իրենց զգում էին ինչպես տանը։ Այժմ նրանք կարող էհն սրտներն ուզածի չափ ցատկել դեպի առաստաղը կամ Է, մխրճվել արկղի հատակը, չվնասելով մաշկը։ Ես նրանց պահում Էի սովորականից ավելի պակաս խոնավության պայմաններում, եւ այս եղանակով ինձ հաջողվեց բուժել նրանց քերծված քթերը, բայց այնուամենայնիվ մաշկի վրա մնացին հազիվ նկատելի՝ սպիտակ սպիներ։

Երբ մենք, վերջապես, լքեցինք գլխավոր ճամբարը եւ ուղեւորվեցինք ծովեզր, ուր ես պետք Է նավ նստեի, այղ ճանապարհորդությունն իսկական մղձավանջ դուրս եկավ։ Աներեւակայելի շոգ Էր, եւ մազոտ գորտերով արկղր շատ արագ չորանում Էր։ Ես փորձեցի այն պահել ջրով լի դույլի մեջ։ Բայց տեղի ճանապարհներն այնքան վատն Էին, որ չէինք հասցնում կես մղոն էլ գնալ, երբ դույլի ամբողջ ջուրը թաւ/>– վում էր մեքենայի ցնցումներից, մնում էր միակ միջոցը, մոտավորապես ամեն մի կես ժամր մեկ անգամ կանգնեցնել բեռնատար մեքենան մի որեւէ աղբյուրի մոտ եւ մազոտ գորտերով արկղր մի լավ ջրել։ Սակայն, չնայած մեր բոլւտր ջանքերին, մի գորտ եւս զոհվեց, եւ նավի տախտակամածը բարձրացան միայն երեք մ ազոտ գորտ։ Ծովային սառը քամին զուտով կենդանացրեց նրանց, եւ գորտերն ասես շունչ առան, թեեւ շատ էին նիհարել իրենց կամավոր պասից։ Պաս պահեցին նրանք մինչեւ Անգլիա եւ էլի մի որոշ ժամանակ, երբ նրանց արդեն տեղավորեցինք Լոնդոնի կենդանաբանական այգում, սողունների բաժանմունքում։ Այնտեղի խնամակալը, ինչպես եւ ես՝ մինչ այդ, փորձեց նրանց հրապարել ամեն տեսակ համեղ պատառներով, բայց գորտերր համառորեն շարունակում էին Հրաժարվել ուտելուց։ Վերջապես մի անգամ նա վճռեց վւոր– "I մի վերջին միջոցը։ Գորտերի վանդակը մտցրեց սպիտակ

մկների, ավելի ճիշտ՝ նորածին վարդագույն մկնիկների լ ի զարմանս նրա, գորտերը վրա տվին նրանց եւ վայրկենապես խժռեցին, ասես նորածին մկնիկներր միշտ եղել էին նրլսԼԾ սիրած կերակուրը։

Այդ օրվանից նրանք սնվում էին միայն մանր գազանիկ^ ներով, հրաժարվելով ամեն տեսակ իսկական Գորս>տյիս կերից, ինչպիսին են, օրինակ, մորեխներն ու ալրաորդերր․ Իհարկե, չի կարելի պատկերացնել, որ ազատության մեջ նրանք բացառապես սնվում են միայն մկներով, ավելի դոլա– մկն երը նրանց հիշեցնում են իրենց սովոր կերր։ "այց թե դա ի նչ կեր է, մինչեւ օրս մնում է չլուծված գաղտնիք։

ԳԼՈԻԽ ՎԵՑԵՐՈՐԴ

Օձերն ու շիլինգնեոը

Խոտահավաքի տոնին Ֆոնի արտասանած ճառն ունեցավ զարմանալի եւ անմիջական ազդեցություն։ Հաջորդ օրը, ջանալով ազատվել գլխացավից, որով ինձ պարգեւատրեցին Ֆոնի հետ խմելն ու դրան հաջորդող գորտերի որսը, ես պառկեցի մոտ երկու ժամ եւ մի քիչ քնեցի։ Հետո արթնացա եւ որոշեցի թեյ խմել (թերեւս, դա ինձ թարմացներ), մի կերպ վեր կացա մահճակալից ու քարշ եկա դեպի դուռը, մտադրվելով պատշգամբից գոռալ ցած, խոհանոց, որ թեյ բերեն։ Ես բացեցի գուռը եւ քարացա տարակուսանքից՝ արդյոք դա երագ չէ ր։ Պատշգամբը լցված էր ամենաբազմազան պար֊ կերով, արմավենու տերեւներից պատրաստված զամբյուղներով ու կալեբասներով, եւ դրանք բոլորն էլ կամացուկ ցնցվում էին ու շարժվում, բացի այդ, պատին հենված էին հինգ հատ երկար բամբուկե ձողեր, իսկ նրանց ծայրերին գալարվում էին պարաններով կապված կատաղի օձերը։ Այդ պահին իմ պատշգամբր ամենից շատ հիշեցնում էր տեղաբնակների շուկան, սանդուղքի վերին աստիճանին պպզել էր Ջեյկոբր եւ դժգոհ նայում էր ինձ,

— Մասան արթնանալ,— մռայլված ասաց նա,— իսԼո I մասան արթնանալ։ 94

^․ Իսկ այդ ի նչ է այստեղ,— հարցրի ես, ձեռքով ցույց տալ՚ւվ պ՚»րԿեՐԻ ոլ զամբյուղների կույտը,

^ Որս,— եղավ կարճ պատասխանը։

իս զննեցի ձողերը, հուսալի" են արդյոք կապված օձերը։

,… իսկ ով է այսքան որս բերել,— հարցրի ես, փոքր֊ինչ ապշած այդպիսի առատությունից,

․֊ Այս այղ մարդիկ բերեց,— կարճ ու հասկանալի պատասխանեց Ջեյկոբր, ձեռքով ցույց տալով դեպի ետ, սանդուղքի կողմը՛

էս մոտեցա այն տեղին, ուր նա նստած էր, եւ տեսա, որ ոուոր յոթանասունհինգ աստիճաններն էլ, որոնք տանում են րեպի իմ առանձնատունը, եւ դեռ ճանապարհի ոչ փոքր մասն է։ ւեփ֊լեցուն են բաֆոլտ ցին երի խայտաբղետ ամբոիւ ով, երկու սեռի եւ ամեն տարիքի։ Նրանք կլինեին մոտ հարյուր հիսուն հոգի, եւ բոլորն էլ նայում էին ինձ անշարժ, զարմանալիորեն լուռ ու խաղաղ։ Որպես կանոն, բավական է, որ հինգ– վեց աֆրիկացիներ հավաքվեն միասին, եւ նրանք ավելի մեծ աղմուկ կբարձրացնեն, քան աշխարհիս մի որեւէ ուրիշ ժողովուրդ, իսկ հիմա այնպես էր թվում, որ այդ հսկայական բազմությունը կազմված է միայն ու միայն խուլ ու համրերից։ Այնքան որ նրանք լուռ էին։ Այդ հակաբնական լը– ռոլթյունից ես նույնիսկ սարսափեցի։

— Ի՞նչ է նրանց պատահել,— հարցրի ես Ջեյկոբին։ — Աը՞ր։

— Ինչո լ են նրանք բոլորը լռում։

— Հա",— վերջապես Ջեյկոբը հասկացավ, թե ինչ եմ նրանից ուզում։

— Ես նրանց ասել, որ մասա քնել,

Սա բազմաթիվ դեպքերից առաջինն էր, երբ ես համոզվեցի, թե որքան քաղաքավարի ու բարեկիրթ են Բաֆուտի մարդիկ։

՚ւարզվոլմ է, որ նրանք այստեղ, կիզիչ արեւի տակ, սպասել են գրեթե երկու ժամ, զսպելով իրենց բնական, ծայրաստիճան աշխուժությունը, որ չխանգարեն իմ քունը։

— Իսկ ինչու դու ինձ ավելի շուտ չարթնացրիր,— հան– դիմանեցի ես Ջեյկոբին,– մի՞թե դու չդիտես, որ ոբսի հասար լավ չէ այսքան երկար սպասելը։

95 — Այո, սըր։ ներեցեք, սըրէ

— Դե, լավ, արի տեսնենք, թե ինչ են նրանք բերել։ հ Ես վերցրի ամենամ ոտիկ զամբյուղը եւ նայեցի ներԱո

այնտեղ կային հինգ մկներ՝ բաց֊դեղնավուն մորթով, Տեր– մակափոր ու երկար պոչով։ Ես զամբյուղը տվի Ջեյկոբին, Լա տարավ սանդուղքի առաջին աստիճանի մոտ եւ բարձրացրել գլխից վեր։

— // վ բերել այս որս,— բղավեց նա։

— Այդ ես բերել,— ծակող ձայնով արձագանքեց յւ պառավ կին։ նա դժվարությամբ անցավ ամբոխի միջով բարձրացավ պատշգամբ, մոլեգին սակարկեց ինձ հետ մի հինգ րոպե, հետո բռունցքի մեջ սեղմեց դրամը եւ սկսեց ճա– նապարհ բացել դեպի ցած։

Հաջորդ զամբյուղի մեջ նստել Էին երկու փոքրիկ, հիանալի բվեճներ։ Նրանց փետուրները բծավոր Էին, սեւ ու մոխրագույն, իսկ ալքերը բոլորված Էին միանգամայն սպիտակ շրջանակներով՝ երիզված նուրբ սեւ գույնով։ Բ՛վում Էր, թե նրանք հագել են եղջերյա մեծ ակնոցներ։ Ինձ տեսնելով, նրանք կտուցներր չրխկացրին եւ երկար թարթիչները իջեցրին կատաղի ու ոսկեգույն աչքերի վրա։ Ես փորձեցի նրանց հանել զամբյուղից, բայց այստեղ նրանք բարձր ճիչերով շրջվեցին մ եջքների վրա եւ հսկայական ճանկերը ցցեցին առաջ։ Ըստ Էության, դրանք ոչ թե բվեճներ Էին, այլ նրանց ձագերը, տեղ֊տեղ նրանց վրայից դեռ չէր թափվել աղվամազը, որ բամբակ էր հիշեցնում, եւ թվում էր, թե նրանք ընկել էին առատ ձյան տակ։ Ամբողջ կյանքումս ես չեմ կարողացել անտարբեր նայել բվերին, իսկ այս երկու պստիկներր ուղղակի սքանչելի էին։ Դրանք սպիտակադեմ քնկոտներ էին, ես դեռ այդպիսիք երբեք չէի ունեցել եւ, իհարկե, չէի կարող դրանց չգնել։

Իմ Հաջորդ գնումը սկչուռիկ էրէ ռրի պատճառով մեծ իրարանցում սկսվեց։ նա նստել էր արմավենու տերեւներից հյուսած զամբյուղի մեջ, եւ հազիվ էի ես նայել նրան, երբ սկյուռը գնդակի նման դուրս թռավ, կծեց ձեռքս եւ պատըՀ– գամբով մի կողմ նետվեց։ Ջեյկոբը վազեց նրա ետեւից եւ ար՜ դեն հասնում էր փախստականին, բայց հանկարծ սկյուոը 96

Լառս ա՚Ր՜՚ց եւ աստիճաններով սլացավ ցած, հմտորեն խոլ– անավելով տասնյակ զույգ սեւ ոտքերի արանքում։ Աննկարա– է,ի աղմուկ֊աղաղակ բարձրացավ, նրանք, ովքեր կանգնած էին վերին աստիճանների վրա, վեր թռան, զգալով գա– ռանիկին իրենց ոտքերի տակ, կորցրին հավասարակշռոլ– Թւունր եւ ընկան նրանց վրա, ովքեր կանգնած էին ներքեւում։ Սրանք իրենց հերթին ընկան մյուսների վրա, ովքեր կան՚ւնաձ էին ավելի ներքեւում, իսկ սրանք արդեն գլորվեցին ցած, ինչ֊ տես խոտը գերանղու տակ։ Մի քանի վայրկյանում սանդուղքը լցվեց իրար խառնված, շարժվող մարմիններով, այս ու այնտեղ դուրս էին ցցվում ոտք ու ձեռք, տնկվելով ամենա– անհավանական անկյունների տակ։

Ես համոզված էի, որ այս մարդկային հեղեղը կճղմի չարաբաստիկ սկյուռին, բայց ի զարմանս իմ, նա հայտնվեց սանդուղքի ամենավերջին աստիճանին, ողջ ու առողջ, անվնաս, երկու անգամ պոչը թափահարեց եւ կայտառ քայլքով ճամփա ընկավ, իր հետեւում թողնելով մի պատկեր, որ հիշեցնում էր Օդեսայոլմ աստիճանների վրա տեղի ունեցած ջարդը՝ «Պոտյոմկին» զրահանավը)յ ֆիլմից, միայն նեգրական տարբերակով։ Իսկ ես, սանդուղքի վերին աստիճանին կանգնած, կատաղությունից ինձ ուտում էի եւ իզուր փորձում էի ճեղքել սեւ մարմինների բազմությունը, ախր սկյուոը հազվագյուտ տեասկի էր, եւ չէր կարելի նրան ձեռքից բաց թողնել։ Աստիճանների մեջտեղում ինչ֊որ մեկը դիպավ ոտքիս, եւ ես Վ՚ւվեցի մեծ ու փափուկ մարմնի վրա, դատելով մի քանի մանրաս ասներից, որոնք ես կարողացա տեսնել, մարմինը կանացի էր։ Մեծ դժվարությամբ կարողացա ոտքի կանգնել, հուսահատ նայեցի ցած, ճանապարհին, եւ՛ օ՛, ուրախություն, այնտեղով մեր կողմն էին գալիս երկու տասնյակ երիտասարդ բաֆուտցիներւ նրանք նկատեցին սկյուռին եւ քարացած կանդ առան, իսկ սկյուռը, տեսնելով նրանց, նստեց եւ սկսեց կասկածամտորեն հոտոտել օդը։

— է յ,— գռռացի ես,— դուք, այնտեղ, ճանապարհի վրա… բռնեցեք այդ սկյուռին։

երիտասարդները ցած դրին իրենց կապոցներր եւ վճոա֊ ■կանորեն շարժվեցին դեպի սկյուռը, բայց նա մի հայացք ԳՅեց դրանց կողմը, շրջվեց ու ծլկեց։ նրանք վազեցին սկյու–

1)7 7 1՚ւսֆւ,․սվ, ^Լւ֊ծեԼԼոլյ

ռի հետեւից, եւ յուրաքանչյուրը, երեւի։ որոշել էր, թե հ(,< ինքը պետք է բռնի փախստականին։ Սկյուռը փախսում լ ամբողջ ուժով, բայց ո՞նց կարող էր նա ւիախչել այգպիԱ, երկարոտն հետապնդողներից։ նրանք վազում էին միաո,ա խմբով, ուս֊ուսի, նրանց ղեմքերը խիստ էին ու վճռակաս Շուտով նրանք հավասարվեցին սկյուռին, եւ այստեղ նրանռ ի սարսափ իմ, բոլորը միանգամից հարձակվեցին թան– կարժեք որսի վրա, ու նորից սկյուռն անհետացավ օրորվոո սեւ մարմինների կույտի մեջ։ «Դե, հիմա արդեն խեղճին անպայման կտրորեն,— մտածեցի ես, սակայն սկյուռր չավւա․ ղանց կենսունակ գտնվեց։ Երբ «կույտը» ճամփի վրա փոքրին չ ուշքի եկավ, մի տղա վեր կացավ, վզից բռնած վեր բարձրացրեց բարձր ճղճղացող ու շնչահեղձ լինող սկյուռին։ — V ասա",— բղավեց նա եւ լայն ժպտաց։— Ես նրան բռնել։

Ես պարկը ցած նետեցի, որ գազանիկին մտցնի այնտեղ, հետո բոլորը, ովքեր կանգնած էին աստիճանների վրա, սկսեցին ձեռքից֊ձեռք փոխանցել սկյոլռիկին, եւ վերջապես նա հասավ ինձ․ ես շտապեցի գերյալին զնել պարկի մեջ՝ արադ զննեցի նրան եւ համոզվեցի, որ բոլորովին չի տուժել, միայն տրամադրությունն էր փչացել։ ւ՝ա մի սեւականջ սկյուռ էր, թերեւս, ամենագեղեցիկր կամերունյան բոլոր սկյուռներից։ նրա մեջքը մուգ ձիթապտզի գույն ուներ, իսկ փորը վառ նարնջա֊դեղին։ Կողքերից, ուսերից մինչեւ հետույքը, ձգվում էր սպիտակ բծերի շղթայիկր իսկ ականջներըւբոլո– րագծված էին սեւ մաղափնջով, եւ գազանիկի տեսքն այն– պիսին էր, ասես երբեք ականջները չէր լվանում։ Բայց, իհարկե, ամենագեղեցիկն այդ փավալկ մարմնի մեջ երկար ու արտակարգ շքեղ պոչն էր, որը վերեւից կանաչա֊շագանա– կագույն էր, գծավոր, իսկ հակառակ կողմր՝ վառ նարնջագույն էր, Ուղղակի կրակի գույն։ Երբ սկյուռը հայտնվեց վանդակում, նա երկու անգամ ինձ վրա թափահարեց իր շլացուցիչ պսչր, հետո նստեց ու զբաղվեց մի անհետաձգելի գործով սկսեց խժռել մանգոյի պտուղը, որ ես դրել էի նրա համարՀ Ես հաճույքով էի նայում նրան ու մտածում, ի նչ երջանկություն է, որ նա Հրաշքով կենդանի մնաց այդ ամբողջ իրար՛

տտ

սղման մեջ, եւ ինչ լավ է, որ ես այնուամենայնիվ նորից

Լ առա նրան։ Եթե ես այն ժամանակ իմանայի, թե դեռ արՐ Ե ՚

ա՚ն հոգսեր է ինձ պատճառելու, հազիվ թե այդքան որք ուրախանայի։

Հետո եւ։ նորից զբաղվեցի ամենատարբեր պարկերով ու զամբչուղներով, որոնցով լեփ֊լեցուն էր պատշգամբը, եւ ձեռքս վերցրի առաջին պատահած, բավական մեծ կալե– ռասրւ Ինչպես միշտ, նրա բերանը փակված էր ամուր փա– թաթած կանաչ տերեւների փնջով, ես հանեցի խցանը եւ նաւեցի ներս, բայց կալեբասը բավական մեծ էր, եւ ես ոչինչ չտեսա նրա մաթ հատակին։ Եւ։ այն տարա սանդուղքի գլուխը եւ բարձր պահեցի․ * — Ո՞ւր է ա1՝Ա մարգը, որը բերել է այս կալեբասը,—

հարցրի ես։

— Ես այստեղ եմ, սրր>— 1ս1Լեց բացականչությանը

սանգուղքի մի ինչ֊որ մասից։

Ինձ միշտ զարմացրել է, որ աֆրիկացիները կարողանում են իրենց կալեբասը տարբերել հարյուրավոր այլ կալեբաս ֊ների մեջ։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում դրանց աարբերա֊ թլոլնն զգալ։ Մի թե միայն չավւերի մեջ էր գաղտնիքը, բայց յուրաքանչյուր աֆրիկացի վայրկենաբար կճանաչի իր ամանը եւ մեկ ուրիշի հետ չի շվաթի։

— Իսկ ի նչ որս ունես դու այնտեղ,— հարցրեցի ես, պահելով կալեբասի բկի շուրջը փաթաթված թոկից եւ դանդաղ ճոճելով այն։

— Օձ, սըր,— եղավ պատասխանը, եւ ես անմիջապես կանաչ խցանը մտցրի նորից տեղը։

— Իսկ ինչ օձ է, բարեկամս։

— Հերա, սրր։

Ծս նայեցի տեղական անունների իմ ցուցակը, գտա, որ դա նշանակում է «անտառային կանաչ իժն։ Այս գեղեցիկ օձերը լայնորեն տարածված են Բաֆուտում, եւ ես արդեն Դրան ցից մի քանի հատ ունեի։ նրանց երկարությունը տաս– նոլթական դյույմ էր, զոլյներր՝ գեղեցիկ, մեջքը արտակարգ վառ, կանաչ, ինչպես խոտը, փորը՝ դեղնա֊ ծիրանա– վուն, իսկ կողքերից՝ լայն ու սպիտակ զոլեր։ Ես կալեբասը ՚ոարա այնտեղ, ուր դրված էր մի տափակ արկղ, որը վերեւից

ծածկված էր թանզիֆով (այնտեղ ապրում էին մյուս իժերո) որ նորեկին էլ գցեմ նրանց մոտ։ Պետք է ասել, որ օձ/,1 կալեբասից վանդակի մեջ գցե/ր բարդ գործ չէ, հթհ, իհարկե պահպանենք երկու– երեք հասարակ կանոններ։ Աոաջինի համոզվիր, որ վանդակի բոլոր բնակիչները գտնվում ԷՆ դռնակից հեռու։ Ես այդ արեցի։ Երկրորդը, նախքան օձին կալեբասից դուրս բերելը, պարզիր մենա կ է նա այնտեղ։ Ահա այս էր, որ ես չարեցի։

Ես բացեցի վանդակի դռնակը, հանեցի կալեբասի խցանր եւ սկսեցի զգուշորեն թափահարել այն, երբեմն օձին թափահարելով կալեբասից հանելը շատ երկար է տեւումէ Պատահում Է, որ նա կծկվում ու սեղմվում Է ․ամանի պատին, 1։ այնժամ նրան տեղից շարժելր շատ Է դժվարանում։ Իմ ետե– վում կանգնած Էր Ջեյկոբը եւ ծանր շնչում ․Էր ուղղակի ծոծրակիս վրա․ իսկ նրա հետեւում հոծ պատի նման խռնվել Էին աֆրիկացիները եւ, բերաններր բացած, հետեւում Էին իմ յուրաքանչյուր շարժմանը։ Ես ավելի ամուր թավւահարեցի կալե– բասը, դարձյալ ոչինչ չստւեցվեց։ Կյանքումս չէի տեսել այնպիսի իժ, որն այդքան ամուր կառչած լիներ իր բանտին։ Վերջապես զայրացա, ամբողջ ուժով թափահարեցի կալե– բասը, եւ նա անմիջապես երկու կես եղավ։ Վանդակի վրա սարսափելի հարվածով թափվեց խճճված մի կծիկ՝ կես դյուժին մեծ եւ ուժեղ կատաղի օձեր։

Նրանք այնպիսի ամուր եւ հսկայական կծիկ էին կազմել, որ չէին մտնում վանդակի մեջ վերին անցքից, այլ խրվել մնացել էին։ Եվ ես չկարողացա դուռր փակել։ Հետո արտակարգ նազանքով, որը ես չհասցրի դնահատել ըստ արժանվույն (դրա ժամանակը չունեի), նրանք իրարից անջատվեցին եւ վճռականորեն սողացին դռնակի եղրով դեպի հատակը։ Այստեղ իժերը կիսաշրջան կազմեցին, ինչպես զինվորներ, որոնք սպասում են միայն հարձակման հրամանի, եւ շարժվեցին մեզ վրա։ Ջեյկոբն ու բաֆուտցիները, որ խռնվել էին նրա հետեւում, մի ակնթարթում անհետացան, ասես կախարդական գավազանի շարժումով։ Եվ դժվար էր դրա համար նրանց մեղադրել, չէ որ նրանք բոլորը բոկոտն էին։ Բայց իմ հագուստը եւս ոչ մի կերպ պիտանի չէր I"ր> բանի համար, որ սիրաբանեի իժերի հետ։ Եվ դեռ ավելին, 100

եմ միակ զենքը կոտրված կալեբասի երկու կեսերն է՛րն՝ ոչ նքան հարմար զենք օձերի հետ վարվելու համար։ Դրա համար էլ ես պատշգամբը թողեցի նրանց տրամադրության տակ ե նետվեցի դեպի ննջարանս։ Այնտեղ մի փայտ գտա եւ վերադարձա պատշգամբ։ Այժմ օձերը սողացել էին չորս կողմը, ե հիմա արդեն դժվար չէր մեկ֊մեկ նրանց քշել անկւունը, ամեն մեկին փայտով սեղմել հատակին եւ հետո արդեն բռնել։ Մեկը մյուսի հետեւից ես նրանց հավաքեցի վանդակի մեջ եւ, թեթեւացած շունչ քաշելով, ծածկեցի ու փակեցի դռնակը։ Բաֆուտցիները նորից հայտնվեցին աատշգամռում նույնքան անսպասելի, ինչպես որ անհետացել էիս > նրանք բոլորը շատախոսում Էին, ծիծաղում եւ շրխկացնէ՚ւմ մատները, պատմելով իրար, թե ինչ սարսափելի վտանգ Էր նրանց սպասում։ Ես խստորեն նայեցի նրան, ով բերել Էր օձերին։ — հու,—■ ասացի ես,— ինչու ինձ չասացիր, որ կալե– բասում այսքան շատ օձ կա։ — // ւխ,— զարմացավ նա,— ես բոլորն ասել, մւսսա, ես ասել, մասա, ես ասել, որ այնտեղ ներսում օձ։ — Օձ, այո , մեկ օձ։ Բայց դու չասացիր, որ այնտեղ վեց օձ կա։ — Ես ասել, մասա, այնտեղ ներսում օձ կա,— զայրացած կրկնեց նա։ — 3Է որ ես հարցրի, թե ինչ որս ես դու բերել,— համբերածս արությամբ բացատրեցի ես,— եւ դու ասացիր «օձ», դու չասացիր «վեց օձ»։ Ես որտեղից իմանամ, թե քանիսն են այնտեղ։ Դու, երեւի, կարծում ես, թե ես կախարդ եմ ու հենց որ նայեմ կալեբասի մեջ, իսկույն կտեսնեմ, թե դու քանի օձ ես բերել։ — Հիմար մարդ,— իր խոսքն ասաց Ջեյկոբը։— Այ մի ժամանակ օձը կծել մասա եւ մասա մեռնել։ Ու դու այն ժտ֊ մանակ ի՞նչ անել, հա՞։

Այստեղ ես հարձակվեցի Զ եյկոբի վրա։

՜~ ^աՏՏ չէ ՞"Ր Դոլ Կ Ա՛Ր փայլում քո բացակայությամբ, որքան ես նկատեցի, օ, ազնի վ ասպետ։

՜ ■֊ Այո, սրր,— ժ պիս՚ից փայլելով, պատասխանեց Զեյ– կոբը,

101

Արդեն ուշ գիշեր էր, երբ ես վճարեցի վերջին որսորդիԼ , վերջապես, մենակ մնացի աներեւակայելիորեն խայտաբոք, կենդանիների հավաքածուն ձեռքիս։ Մինչեւ գիշերվա ձռձո նրանց տեղավորում էի վանդակներում, եւ դեռ այդքան/, հետո էլ հինդ հատ մեծ առնետ մնացին անտուն, իսկ ւ պահեստում չունեի եւ ոչ մի արկղ, որ պիտանի լիներ վան*․ դակի համար։ Կամա թե ակամա ստիպված էի նրանց թոդնէ, ուղղակի իմ ննջարանի հատակի վրա, եւ այստեղ նրանռ անցկացրեցին ամբողջ գիշերր, ջանալով կրծել սեղանի ոտքը։

Առավոտյան վեր կացա, մաքրեցի վանդակները, կերա֊ կրեցի իմ արդեն բավական պատկառելի գազանանոցը Է մտածեցի, որ այսօր երեւի նոր բնակիչներ չեմ ստանա, բաւո սխալվեցի։ Բաֆուտցիներր, երեւի, իրենց ամբողջ հոդին դրել Էին այն խնդրի կատարման համար, որ նրանց առջեւ դը– րել Էր Ֆոնը, որքան հնարավոր Է շատ ու տարբեր գազաններ բերել ինձ․ առավոտյան ժամը 10֊ին ճանապարհը Ա սանդուղքի բոլոր յոթանասունհինգ աստիճանները սեւին Էին տալիս, այնքան մարգ Էր հավաքվել։ Ի նչ կարող Էի անել, ստիպված Էի նորից գնելու ամեն տեսակ կենդանիներ։ Ձե– րեկվա ժամը մեկին պարզվեց, որ կենդանիների հոսքը դեռ շատ պիտի տեւի, իսկ փայտի ու արկղների պաշարներս վերջացել Էին․ ստիպված եղա վարձել մի խումբ տղաների ու նրանց հանձնարարեցի վազել Բաֆուտով մեկ ու ամեն տեսակ տախտակներ գնել արկղների համար, ինչ որ աչքներն ընկնի։ հրա համար ստիպված եղա չլսված փողեր վճարել աֆրիկացիների մոտ ցանկացած ամանը, լինի գա շիշ, թե հին թիթեղե տուփ, թե արկղ, գնահատվում Է գրեթե ոսկու ս; ես։

Ցերեկվա ժամր չորսին ես եւ իմ օգնականները բոլորովին հալից րնկանք, մեզ կծել Էին տարբեր տեղերից այնքան բազմատեսակ գազաններ ու գազանիկներ, որ մենք արդ են դադարեցինք նկատել նոր խայթոցներր։ Իմ առանձնատունը լեփ֊լեցուն Էր ամեն տեսակ արարածներով, դրանք ծվծը– վում ու գռմռում, թխկթխկացնում ու որոտում Էին իրենց կալեբասների մեջ, զամբյուղներում ու պարկերում, իսկ մենք այդ ընթացքում տենդագին շտապողականությամբ նրանց 102

համար վանդակներ Էինք մեխում։ Մի խոսքով, դա այն

օրերից մեեն Է*՛՛ "ՐաԻսԻՔ ավելի լավ Է մոռանալ։ Կես֊

իշերի մոտ մենք այնքան Էինք տանջվել, որ հազիվ Էինք

կանգնում ոտքի վրա, աչքներս փակվում Էին, իսկ առջեւամ

ռռ տասնյակ արկղներ պիտի մեխեինք, Մի մեծ թեյնիկ թռ․ը՝ մեջը առատորեն վիսկի լցրած, փոքր֊ինչ կայտառաց֊

եո մեգ, ու տենդագին ոգեւորությամբ շարունակեցինք մեր գործը, եւ վերջապես, գիշերվա երեքի կեսին խփեցինք վերտեն մեխը եւ իր տեղը դրեցինք վերջին գազանիկին։ Ես մտա անկողին եւ սարսափով հիշեցի, որ առավոտյան պետք Է արթնանամ ժամը 6֊ին, այլապես չեմ հասցնի մաքրել վանդակները եւ կերակրել գազաններին, նախքան իմ գլխին կը– թափվեն նորերը։

Հաջորդ օրը, եթե կարելի Է այդպես ասել, թերեւս, նախորդից ավելի դժվարին օր Էր, որովհետեւ բաֆուտցիներր ավելի շուտ եկան, քան ես կարողացա կարգի բերել իմ գազանանոցը, Պ ատկերացրեք այսպիսի մի տեսարան, ես աշխատում եմ արագ մաքրել վանդակները եւ կերակրել մի քանի տասնյակ կենդանիների, իսկ մի երեք տասնյակ գազանիկներ այդ միջոցին առանց օդի խեղդվում են ինչ֊որ կեղտոտ պարկի կամ կալեբասի մեջ եւ ուշադրություն են պահանջում, ակամա կսկսես հուզվել։ Ես խեթ֊խեթ նայեցի պա֊ տըշգամբում անընդհատ աճող կալեբասների ու զամբյուղների կույտին, եւ ինձ թվաց, թե վանդակների քանակը, որոնք դեռ պետք Է մաքրեի, ու կենդանիների քանակը, որոնց դեռ պետք Է կերակրեի, անընդհատ ավելանում Էր, աճում… Վերջապես ես հասկացա, թե ինչ զգացած կլիներ Հերկուլեսը, երբ առաջին անդամ տեսավ ավգյան ախոռները։

Աշխատանքս ավարտելով, ես չսկսեցի անմիջապես նոր կենդանիներ գնել, այլ նախ բարձրացա սանդուղքի վերին աս֊ տիճանին եւ խոսքս ուղղեցի բոլոր բաֆուտցիներին։ Վերջին երկու օրում ինձ Տամար շատ որս եք բերել, ամենատարբեր Կազմվածքի չափի ու տեսակի, — ասացի ես։ Սա ապացուցում 4< որ բաֆուտցիներր, անկասկած, լավագույնն են բոլոր "ՐԱորդներից, որոնց ինձ հաջողվել Է հանդիպել, եւ ես նրանց սրտանց շնորհակալ եմ։ Սակայն,— շարունակեցի ես,— ամեն * I Աահման ունի, նրանք երեւի, իրենք Էլ են հասկանում, որ

103

ես չեմ կարող անվերջ որս գնել, ես դրանց արեւս չգիաեմ լլ անեմ։ Ուստի, շատ ուրախ կլինեմ, եթե նրանք մի քանի 0ո ասենք, մի երեք օր, որս չանեն, իսկ ես այդ ընթւսցքում ,քլ՝ քանի արկղ էլ կմեխեմ եւ կեր կճարեմ կենդանիների համար․ Ինչ իմաստ ունի կենդանիներ դնելր,— նկատեցի ես,— ռՈւ դրանք պետք է ոչնչանան այն պատճառով, որ նրանց չենք կարող տեղավորել, դա կլինի անտեղի փող ծախսեր Պետք է ասել, որ աֆրիկացիներր շատ գործնական մարդիկ են, եւ հյ այղ խոսքերից ամբոխն ասես ալեկոծվեց, բոլորր գլխով արին, եւ լսվեց համերաշխ «Ա , ա՛, ա »–ն։ Այժմ, երբ նրանք ամեն ինչ հասկացան, ինձ (ինչպես ես հույս ունեի) թեկուզ երեք օր դադար կտան, ես գնեցի բոլոր կենդանին երին, որ բերել էին, եւ սկսեցի վանդակներ պատրաստեր

Ժամր չորսին վերջացրի վանդակներ պատրաստելը, Լ կարելի էր հանգստանալ, մի բաժակ թեյ խմեր Հենվեցի պատշգամբի բազրիքին եւ հենց այդ պահին, ներքեւում։ կարմիր աղյուսե կամարի տակ դուռը բացվեց եւ հայտնվեց Ֆոնը։ Լայն քայլերով, նա հսկայական բակով ուղղվեց իմ կողմը, նրա հագուստը ծփում ու խշխշում էր քայլելիս, Ֆոնր մտահոգ խոժոռված էր եւ ինչ֊որ բան էր փնթփնթում քթի տակ։ Անկասկած, նա ինձ այցելության էր գալիս, ու ես աստիճաններով իջա նրան րնդառաջ։

— Ես քեղ տեսա, բարեկամ ս,— ասացի ես հար դալից։

— I՝արեկտ մս,— բացականչեց Ֆոնը , տիրանալով ձեռքիս ե հուզված նայելով դեմքիս։— Մի մարդ ինձ ասաց, որ դու է։ չդնել որս, դա ճի շտ է։

— II չ, այդպես չէ,— պատասխանեցի ես։

— Ա , լավ,— ասաց նա թեթեւացած։— Պ ատահում է, որ ես վախենալ, հանկարծ դու դնել արդեն շատ որս ե շուտով թողնել ինձ։

— " 1> ո Հ>— առարկեցի ես եւ բացատրեցի։— րաֆուտի մարդիկ շատ լավ որսորդներ են, ե նրանք ինձ այնքան որս են բերել, որ իմ վանդակներն այլեւս չեն բավականացնում։ եե եւ։ էլ բոլորին ասացի, թող երեք օր դադարեն որս անել, եւ ես այդ ընթացքում վանդակներ կսարքեմ նոր որսի համար։

— Հը՜մ, ես հասկանալ,— ասաց Ֆոնը, սիրալիր ժըպ– տալով,— իսկ ես մտածել, թե դու շուտով գնալ մեզանից։․ 104

(«․ Ո՛չ, ես առայժմ մտադիր չեմ մեկնել Բաֆոսոից։ Ֆոնը կասկածանքով նայեց շուրջը (հո մոտերքում կողմ~

նաԿԻ ՚^արդ ւԿա)> հետ" ՔնՔ1ոլԲյամԲ մԻ Տեսքով գրկ՞ց »լսս

եւ քարշ տվեց դեպի ճանապարհը։

^ Բարեկամս,— ասաց նա խռպոտ շշուկով,— ես քեզ որս գտնել։ Այո՛, հիանալի որս, դու այդպիսին երբեք չունենաս՛

— Իսկ դա ինչ որս է,— հետաքրքրվեցի ես։

— Այսպիսի որսը քեզ շատ դուր գա,— չափից դուրս Համոզիչ բացատրեց Ֆոնը։—<■ Հիմա մենք կռնանք եւ նրան

բռնել, հա ։

— Իսկ դու դեռ չե ս որսացել։

— Ոչ, բարեկամս, բայց ես գիտենալ, թե որ կողմում է նա թաքնվում։

— Լավ․ կգնանք նրան կփնտրենք հենց հիմա, հա ։ Ֆոնն անհամբերությամբ ինձ տարավ ամբողջ բակի

միջով, հետո նեղ անցումների լաբիրինթոսով, եւ, վերջապես, մենք հայտնվեցինք մի փոքրիկ խրճիթի առջեւ։

— Ղու ինձ այստեղ սոլասել քիչ ժամանակ, բարեկամս, ես շուտով կգա,— ասաց ուղեկիցս եւ մխրճվեց խրճիթի խավարում։

Ես սպասում էի դրսում եւ չէի հասկանում, թե այդ ուր գնաց նա եւ ինչ որս է ինձ համար հնարեր նրա տեսքն այնքան խորհրդավոր էր, որ հետաքրքրասիրությունից այրվում էի,

Շուտով նա նորից հայտնվեց, եւ ես նրան անմիջապես չճանաչեցի։ Րաֆուտի Ֆոնը հանել էր իր բոլոր հպդոլսսւները, նույնիսկ գլխարկը եւ սանդալները, նրա վրա ոչինչ չկար, բացի փոքրիկ անբասիր սպիտակ ազդրակապից։ Ձեռքում բռնել է՛ի երկար, բարակ տեգ, նրա սլացիկ, մկանուտ մարմինը փայլում էր օծայուղից, ոտքերը բոբիկ էին։ Ֆոնը մոտեցավ ինձ, պտտելով տեգը, ինչպես իսկական որսորդ եւ բավականությունից փայլեց, երբ որ տեսավ, թե ինչպես եմ ես զարմացել։

— Ւոլ քեզ ստացավ եւս մեկ որսորդ,— ծիծտղե ՝։ու1 բա* ցատրեց նա։֊ Հիմա ինձ էլ կաբելի է կ ոչել Բսւֆո։ •• Քեր–

ե, չէ՞։

105

— Ես համոզված եմ3 որ այս որսորդը ամենալավի կլինի,— ասացի ես եւ ժպտացի նրան։

— Ես լավ որս անել,— ասաց Ֆոնը։— Իմ մարդիկ գոլոէ մտածել, որ ես արդեն շատ ծեր, պիտանի չեմ որսի համար։ Միայն, բարեկամ ս, եթե մարգ հավատարիմ աչք ունի, հա– վատարիմ քիթ եւ հավատարիմ հոգի, նա երբեք այնպես ծեր ՝ չդառնալ, որ որսի չգնալ, այդպես չէ ։

— Գոլ ճիշտ ես ասում, բարեկամս,— հաստատեցի ես֊ Ֆոնը ինձ դուրս բերեց դավթից, եւ մենք գնացինք մոտ կես մղոն ճանապարհով, հետո մաիսի դաշտերի միջով թեքվեցինք մի արահետ։ Ֆոնը քայլում էր արագ, պտտում էր տեգը եւ քթի տակ ինչ֊որ երգեր մռմռում։ ժամանակ առ ժամանակ նա շրջվում էր իմ կողմը, եւ նրա դեմքը ճառագում էր ուրախ, պայծառ, բոլորովին տղայական ժպիտով։ Շուտով հրաժեշտ տվինք դաշտերին, անցանք մութ, խորհրդավոր տերեւների շրշյունով լի միմբոյի արմավենիների պուրակի միջով եւ սկսեցինք բարձրանալ բլուրի ոսկեզօծ լանջերով։ Երբ մենք հասանք գագաթին, Ֆոնը կանգ առավ, թափով տեգը խրեց հողի մեջ, ձեռքերը խաչեց կրծքին եւ նայեց շուրջը։ Ես մի վաքր ավելի շուտ էի կանգնել, չհասած գագաթին նկատել էի ինչ֊որ խեցիների, շատ նուրբ գույ– ներով։ Իսկ երբ բարձրացա Ֆոնի մոտ, նա կանգնել էր անշարժ ու հմայվածի պես նայում էր ցած, ոչինչ չնկատելով շուրջը։

Վերջապես նա խոր շունչ քաշեց, շրջվեց դեպի ինձ եւ, ժպտալով, ձեռքերը լայն տարածեց․

— Ահա իմ երկիր,— ասաց նա։— Շատ գեղեցիկ այս երկիր։

Ես գլխով արի՝ ի նշան համաձայնության, եւ մենք մի քանի րոպե լուռ հիանում էինք մեր հայացքի առջեւ բացված լայնարձակությամբ։ ներքեւում փռված էր փոքրիկ դաշտերի խճանկարը՝ կանաչ, արծաթե, բաց֊շագանակագույն, այս ու այնտեղ երեւում էին միմբոյի արմավենու պուրակները, երբեմն էլ կարմրին էին տալիս ժանգա֊կարմիր հողի նոր փորված պատառիկները։ Այս անկյունը, որի վրա աշխատել էին մարդկային ձեռքերը, ասես վառ ու խայտաբղետ թաշկինակ լիներ, որ փռել էին այստեղ ու մոռացել, իսկ ամեն

կողմից քարացած օվկիանոսի ալիքների նման կախվել էին եռները, մայր մտնող արեւը ոսկեզօծել էր կատարները, իսկ հարթավայրերի վրա ստվերներ էր գցել։ Ֆոնը դանդաղ դիտում էր շո՚֊րջԸ՛ եւ սՐա դեմքն արտահայտում էր ինչ֊որ տարօրինակ քնքշության ու մանկական հրճվանքի մի խառնուրդ՛ ՚Նա ԿրԿՐ՝" Հոգոց հանեց, խորը, անկեղծ բավականությամբ։

^– Գեղեցի՛կ է,— մրմնջաց նա։ Հետո դուրս քաշեց իր տեգը հողից եւ տարավ ինձ ցած, մի նոր հարթավայր, շարունակելով կամաց երգել քթի տակ։

Ոչ շատ խոր, հարթ հովիտը ամբողջովին լցված էր ռածրիկ, վտիտ ծառերով, որոնց բարձրությունը չէր անցնում տասը ոտնաչափից։ Ծառերի մի մասը չէր երեւում, նրանք պարուրված էին պատատուկների լայն թիկնոցով եւ նմանվում էին թրթռացող տերեւների եւ փղոսկրի նման դեղնավուն ծաղիկներով ծածկված գետնահակ աշտարակների։

Հովիտն ասես ներծծել էր իր մեջ ամբողջ երկարատեւ օրվա արեւի լույսը, եւ տաք օդը այստեղ հագեցած էր ծաղիկների ու տերեւների քաղցր բույրով։ Ծաղիկների վրա վխտում էին ու քնաթաթախ, բեկբեկուն բզզում հազարավոր մեղուներ։ Ինչ֊որ մի փոքրիկ թռչնակ զրնգուն երգում էր իր ուրախ երդը ու հանկարծ լռում։ Այժմ արդեն լուռ էր, միայն լսվում էր մեղուների աղոտ բզզոցը, երբ նրանք կույտն֊ րով խմբվում էին ծառերի շուրջը կամ մտնում դալարախոտի թավշե միջուկի մեջ։ Ֆոնը մի րոպե նայեց ծառերին, հետո խոտի վրայով զդույշ շարժվեց դեպի ավելի հարմար դիտակետ, որտեղից, դալարախոտի խիտ ցանցի միջից, այնուամենայնիվ կարելի էր տեսնել եւ ծառերը։

— Ւե հենց այստեղ մենք կտեսնել որս,— 22ս1աց սա 9Ոլ1ց տվեց ծառը։— Մենք հիմա նստել եւ սպասել մի քիչ ժամանակ։

նա պպզեց ու քարացավ, հանգստանալով, ես նստեցի սրա կողքին։ Սկզբում իմ ուշադրությունը միանման գրավում էին եւ անտառը, եւ՛ իմ ուղեկիցը։ Բայց ծառերի մեջ չէր նկատվում եւ ոչ մի կենզանի արարած, ու ես սկսեցի նայել ֊Օոնին։ նա նստել էր անշարժ, հսկայական ձեռքում սեղմելով տեգը, որի մի ծայրը խրել էր գետնի մեջ, նրա դեմքին

107

կարղացմում էր անհանգիստ սպասումը, ինչպես երհխա% թատրոնում սպասում է, թե երբ է բարձրանալու վարագոլ,րո Երբ նա Բաֆուտում դուրս եկավ այն փոքրիկ ու մուՍ խրճիթից, թվաց, թե այնտեղ թողել էր ոչ միայն իր հա^ գուստները եւ արքայական զարդերը, այլեւ իր արքայակաԼ կեցվածքը, առանց որի ես նրան առաջ չէի կարող պատկերացնել։ Իսկ այստեղ, իմ կողքին, այս լուռ, տաք հովտում տեգը ձեռքին, ինձ մոտ նստած էր ընդամենը մի որսորդ եւս։ Նրա փայլուն ու քեւ աչքերն անթարթ հետեւում էին ծառերին, հետապնդելով գազանին, որը ուր որ է պիտի երեւար։ Բաւռ որքան շատ էի նրան նայում, այնքան պարզ էի հասկանում՝ ո չ, նա սոսկ սովորական որսորդ չէ, նա ինչ֊որ բանով տարբժ։րվում է մյուսներից, բայց թե ինչո վ— ես դա անմիջապես չհասկացա։ Հետո գլխի ընկա, որ ամեն մի սովորական որսորդ կնստեր ճիշտ այսպես, համբերատար սպասելով գազանին, բայց կերեւար, որ նա ձանձրանում է․ չէ" որ նա բազմիցս նստել է այսպես, որսը նրա համար մի արտակարգ բան չէր։ Իսկ Ֆոնի աչքերը փայլում էին, մեծ բերանը շոյում էր մի թեթեւ ժպիտ, դե, իհարկե, նա ամբողջ հոգով երանության մեջ էր։ Ու ես մտածում էի․ երեւի մի անգամ չէ, որ միապետին ձանձրացնում էին նրա պատվական խորհրդականներն ու շողոքորթ հպատակները, շքեղ հագուստների մեջ հանկարծ նա շոգում էր ու․ ծանրանում եւ զգում էր, որ սրածայր կոշիկներն անխղճաբար սեղմում ու ճնշում են ոտքերը։ Եվ այն ժամանակ նա, հավանաբար, ան– հաղթահարելիորեն ցանկանում է բոբիկ ոտքերով շոշավւել, զգալ փափուկ, կարմիր հողը, քամուն տալ մերկ մարմինը, ահա այդժամ նա ծածուկ գնում է փոքրիկ խրճիթը, հագնում որսորդի զգեստ, ելնում սարերը, թափահարելով տեգն ու երգելով իր երգը, իսկ լեռան գագաթներին կանգ է առնում ու զմայլվում այն սքանչելի երկրով, որն ինքն է կառավարում։ Ես Հիշեցի նրա ասած բառերը․ «Եթե մարդ ունի հավատարիմ աչք, հավատարիմ քիթ, հավատարիմ հոգի) նա երբեք չի լինի շատ ծեր, որ որսի չգնա»։ Այո, մտածեցի ես, դե, իհարկե․ Ֆոնն էլ է գրանցից։ Բայց Ֆոնն այստեղ ընդհատեց իմ խորհրդածությունները իր խառնվածքի մասին, 108

թեքվեց դեպի ինձ, բռնեց ձեռքս եւ ցուցամատով ցույց տվեց

ծառը՛ — Աի նրանք եկել,— շշնջաց նա, ամբողջովին ժպիտով

ողողված։

է)ս նայեցի այնտեղ, ուր նա ցույց տվեց, եւ սկզբում ոչինչ տտեսա, բացի նույն այդ խճճված ճյուղերի ոստայնից։ Իսկ հետո ինչ֊որ բան շարժվեց, եւ ես տեսա այն դաղանիկին, որին սպասում էինք։ նա ցատկոտում էր խճճված ճյուղերի մեգ փափուկ, եթերային նազանքով, ինչպես փետուր։ Երբ քւա մոտեցավ մեզ, պարզվեց, որ ես հենց այդպես էի իմ երեւակայության մեջ պատկերացնում էլֆին, նուրբ կանաչա– մոխրադույն մորթի, երկար, ճկուն ու աղվամադիկ պոչ։ Վարդագույն ձեռքերը փոքր֊ինչ մեծ են մարմնի համեմաս։, մատներն արտակարգ երկար են ու նիհար։ Ականջները շաո մեծ են եւ թվում են կիսաթափանցիկ, այնքան բարակ է դրանց մաշկր․ այղ ականջներն ասես ապրում են իրենց առանձին կյանքով, մերթ բացվում են հովհարի նման եւ ամուր սեղմվում գլխին, մերթ սրված ցցվում ուղիղ, ինչպես գունատ ջրաշուշաններ։ Ւեմքի կեսը բռնած՝ մեծ ու սեւ աչքեր, որոնց կնսւ֊ խանձեր անդամ ամենաինքնահավան բվեճր։ Դեռ ավելին, այգ դազանիկը կարողանում է, ճիշտ բվեճի նման, գլուխը շրջէղ ետ եւ տեսնել իր սեփական մեջքը։ Նա վազեց բարակ ճյուղի ծայրը (որը գրեթե թեքվեց նրա ծանրության տակ) ու նստեց այնտեղ իր երկար, ճկուն մատներով կառչելով ծառի կեղեւից, նա հսկայական աչքերով դիտում էր շուրջը եւ կամացուկ ինչ֊որ բան շշնջում։ Ես գիտեի, որ դա գալագո է, փոքրիկ աղվե– սակապիկ, բայց ավելի շուտ կարելի էր հավատալ, որ այդ արարածը դուրս է թռել մանկական կախարդական հեքիաթի էջերից,

ւ՚ալադոն նստել էր ճյուղին եւ մտածկոտ ծվծվում էր, երեւի, մի րոպե, բայց հենց այդ ժամանակ տեղի ունեցավ մի զարմանալի բան։ Հանկարծ, օ՛ հրաշք, նրանք հայտնվեցին բոլոր ծառերի վրա։ Այստեղ կային բոլոր չափերի ու տարիքի դալագոներ, ամ ենավաքրիկներից սկսած, ընկույզից մի քիչ սեծ, մինչեւ չափահասները, որոնք հեշտոլթյամբ կարող էին տեղավորվել սովորական բաժակի մեջ։ Նրանք ցատկոտում՛ էին ճյուղից ճյուղ, կառչում տերեւներից ու չորուկներից իրենց

>09

՛մարմնից մեծ երկար ոլ խոշոր ձեռքերով, քնքշորեն ինչ․Ոի բան փսփսում իրար ու աշխարհին նայում քերովբեների ,1։ւ լ բացված ու անմեղ աչքերով) Փոքրիկները, որոնք, թվում է թե հենց միայն կլոր աչքերից էին բաղկացած, չէին հեռա– նոլմ ծնողներից, երբեմն նրանք նստում էին ետին թաթերի վրա եւ վաքրիկ, չռած մատներով վարդագույն ձեռքերը բարձ֊ րացնում էին վեր, ասես սարսափում էին, տերեւների արան֊ քից տեսնելով այսքան արատավոր աշխարհը։

Ես տեսա, թե ինչպես մի այդպիսի ձագուկ հանկարծ մի մեծ, մսեղ մորեխ նկատեց հենց այն նույն ճյուղի վրա, որին նստել էր ինքը։ Արդեն մթնում էր։ Միջատն արդեն շշմել էր ննջելուց եւ անմիջապես չնկատեց վտանգը։ Եվ չհասցրեց նա տեղից շարժվել, երբ պստչիկ գալագոն սահեց ճյուղի վրայով ու ամուր բռնեց մորեխին փորի մեջտեղից։ Մ*րեխն անմիջապես արթնացավ եւ վճռեց, որ ժամանակն է մի բան ձեռնարկել։ Դա մի խոշոր միջատ էր, իր մեծությամբ նա գրեթե չէր ղիջում գալագոյին, բացի այդ, մորեխի ետին ոտքերը երկար էին եւ ուժեղ, ու նա սկսեց կատաղի պաշտպանվել։ Այդ կռվից ուղղակի հնարավոր չէր աչքը կտրել, գալագոն ամբողջ ուժով սեղմում էր մորեխին իր երկար մատներով եւ փորձում էր կծել նրան, բայց ամեն մի նոր փորձի ժամանակ մորեխը կատաղաբար հարվածում էր նրան իր ետեւի ոտիկներով, եւ հակառակորդը կորցնում էր հավասարակշռությունը, սայթաքում էր ճյուղից ու կախվում, կառչելով թաթերով։ Այսպես կրկնվեց մի քանի անգամ, եւ ես մտածում էի, որ գալագոն ունի կպչուն ներբաններ։ Եվ նույնիսկ ԳլքսիվայՐ կախված ու կատաղի հարվածներ ստանալով փորին, գալագոն դեռ հասցնում էր նայել իր կլոր աչիկներով, դարձյալ այն նույն մանկական միամիտ արտահայտությամբ։ Այո ճակատամարտն ավարտվեց միանգամայն անսպասելիորեն, երբ գալագոն մի անգամ ես գլխիվայր կախվեց, մորեխը նրան ավելի ուժեղ խփեց, գալագոյի ետեւի թաթերը, այնուամենայնիվ, պոկվեցին ճյուղից, եւ հակառակորդները միասին ցած թռան տերեւների արանքից։ Մինչեւ գետինը մնացել էր շատ քիչ, եւ այստեղ միայն գալագոն բացեց մի ձեռքը (նա շարունակում էր մորեխին ամուր պահել մեջքից) եւ, թռչելու միջոցին փորձված 110

մարզԻԿՒ ճարպկությամբ, բռնեց մոտակա ճյուղից։ նա անմիջապես ձգվեց, նստեց ճյուղին եւ կծեց մորեխի գլուխը, մորեխր Ոեո ՃՐ հասցրել խելքի գալ թռիչքից հետո, որ կարողանար շարունակել պայքարը։ Գալագոն ակնհայտ բավականությամբ սկսեց ձամել, ձեռքից բաց չթողնելով քսատված միջատին, որր դեռ շարունակում էր ջղաձգորեն ցնցել ոտքերը։ Հետո գլուխր թեքեց մի կողմ եւ սկսեց նայել Թպրտացող մարմնին, հիացմունքից ու հուզմունքից ճղճղա֊ ւոմ։ Երբ միջատը դադարեց շարժվել, եւ նրա ետեւի մեծ ոտքերը ձգվեցին ու սառեցին, դալագոն իրար հետեւից դրանք պոկեց ոլ կերավ։ Այղ պահին նա ծիծաղելիորեն նման էր պստլիկ ծերուկ շատակերի, որը ճաշակում է հսկա թռչնի

ոտքը։

Շուտով հովիտը լցվեց ստվերներով, եւ գալագոներն այլեւս չէին երեւում տերեւների մեջ, թեեւ դեռ մեզ էին հասնում նրանց նուրբ ծլվլոցները։ Մենք վեր կացանք, ուռած ոտքներս ուղղեցինք եւ նորից սկսեցինք բարձրանալ բլրի լանջն ի վեր։ Վերեւում Ֆոնը կանգ առավ եւ երջանիկ ժպիտով նայեց ներքեւում փռված անտառին․

— Ահա ինչ որս,— քթի տակ ծիծաղեց նա։— Ես նրան ուժեղ շատ սիրել։ նա միշտ ինձ ծիծաղեցրել, ես շատ ծիծաղել։

~ Այո՛, դա հրաշալի որս է,— պատասխանեցի ես,— նրա անունն ի նչ է ձեզ մոտ, Բաֆոլտոլմ։

— Բաֆոլտոլմ մենք այն անվանել շիլինղ,— ասաց Ֆոնը։

— Րսկ ինչպես ես կարծում, իմ որսորղներր կարող են Դրանցից որսալ, թեկուզ մի զույգ։

— Հենց վաղը ղրանից դու մի զույգ կստանաս,— խոստացավ Ֆոնը, բայց ոչ մի կերպ չուզեց ինձ ասել, թե ինչպես ՛գիտի որսան աղվեւսակապիկներին, եւ ո՛՛վ պետք է դա անի։ Մենյ, վերադարձանք Բաֆոլտ արդեն աղջամուղջին։ Ֆոնը հագնվեց եւ իր սովորական ներկայանալի տեսքով հայտնվեց ինձ մոտ՝ խմելու։ Երբ մ ենք բարի գիշեր մաղթեցինք, եսնրան

Իշացրի, որ խոստացել է ինձ համար մի քանի գալագո ձեռք բերել։

111

— Այււ՛, բարեկամս, ես չմոռանալ,— ասաց Ֆոնը։— իԱ ճարեմ քեզ համար մի քանի շիլինգ։

Անցավ չորս օր, եւ ես արդեն սկսեցի մտածել, որ կամ Ֆոնը մոռացել է իր խոստումը, կամ էլ գալագոյին որսաւր ավելի դժվար է, քան թվում է։ Իսկ հինգերորդ օրը, երբ ինձ թեյ էին մատուցում, ես թեյի սկուտեղի վրա տեսա ռաֆիայի խայտաբղետ թելերից պատրաստված փոքրիկ զամրյոլղւ րացեցի կափարիչը եւ քնկոտ նայեցի նրա մեջ, այնտեղից խեղճ ու հարցական ինձ էին նայում չորս զույգ փայլուն ու միամիտ հսկայական աչքեր։

Դա Ֆոնի նվերն էր՝ շիլինգներով լի զամբյուղ։

ԳԼՈԻ1Ա ՏՈԹԵՐՈՐԳ

ԿԵ֊ֆււնգ֊գոտտ․

Կամերունի խոտածածկ տափաստանները բնակեցված են ամենա բազմազան սողուններով, եւ նրանց մեծ մասին որսալն այնքան էլ դժվար չէ։ Ցածրադիր անտառներում շատ հազվադեպ կտեսնես որեւէ մի օձ, եթե նույնիսկ սկսես եռանդով փնտրել։ Իհարկե, այնտեղ օձեր կան, բայց, երեւի, շատ ցրված են, ու նրանց շատ տեսակներ, թերեւս, ապրում են ծառերի վրա, իսկ այդսլիսիներին ավելի դժվար է գտնել ու բռնել։ Լեռն երում խոտերի մեջ վխտում են հազարավոր մանր կոծողներ ․ու գորտեր, իսկ լեռնային թավուտները լիքն են թռչուններով, այնպես որ օձերի համար դա ուղղակի դրախտ է։ Այնտեղ կան վիթխարի, թքող սեւ իժեր, կանաչ մ ամբաներ, բարակ ծառաօձեր եւ հսկայական, անմեղ աչքերով, բազմագույն գարոնյան իժեր քթի վրա պատառաքաղի նման երկատված եղջյուրով, ինչպես ռնգեզջյուրինը, ե էլի շատ ու շատ ուրիշ տեսակներ։ Բացի օձերից, այստեղ առատորեն ապրում են գորտեր ոլ դոդոշներ, բոլոր տեսակի ու չափերի գորտեր, սկսած մազոտ գորտերից մինչեւ անտա– ռային մանր գորտերր, որոնք խոզակաղնի չափ են․ դրանց մեջ կան բծավոր, զոլավոր գորտեր, ոմանք ունեն այնպիսի վառ գույներ, որ բոլորովին նման չեն երկկենցաղների, այլ ավելի շատ գույնզգույն կոնֆետներ են հիշեցնում։ Դոդոշ–, 112

ների, "Ր"1ես Կասոս՛ 1են ՓաՈում Իրեն1/ Վառ գույներով, անգունությունը հատուցվում է ամենաաարօրինւօ կ րրտնուկների եւ պալարների նախշերով, իսկ նրանց աչքերը լ–՛ ավելի վառ են, երբեմն անսպասելի գույնի։

Բաւգ այս վայրերում ամենից շատ կան մողեսներ, դրանք տառացիորեն հանդիպում են ամեն քայլափոխի, բարձր Խոտի մեջ, ճանապարհի եզրերին վազվզում են հաստլիկ, կարճոտն, շագանակագույն, արծաթավուն ու սեւ սցինկները։ Իսկ խր&ԻթԱերի պատերին, ճանապարհների ա ժայռերի վրա հպարտորեն շրջում են ու գլխով անում ծիածանի բոլոր գույներով ներկված ագամաները։ Ծառերի կեղեւների ու քարերի տակ թաքնվում են ոսկեգույն, մեծ աչքերով ւիոքրիկ գեկոնները– նրանց իրանր շատ գեղեցիկ եւ խնամքով ներկված է շագանակագույն ու փղոսկրյա գույներով, իսկ գիշերը խրճիթներում կարելի է տեսնել սովորական հովհարաթեւ գեկոններին թափանցիկ, կիսաթափանցիկ, ասես վարդա՜գույն մարգարիտներ, նրանք հանդիսավորությամբ ման են գալիս առաստաղների վրա։

Այղ բոլոր կենդանիներին տեղացի որսորդներն ինձ համար բերեցին տարբեր ժամանակներում։ Երբեմն բերում էին օձ, որը ոչ այնքան հոլսալիորեն կապված էր լինում փայտի ծայ֊ րին, կամ բացբերան գորտերով լի կալեբասներ, մեկ ուրիշ անդամ որսը խնամքով փաթաթված էր լինում որսորդի շապկի կամ բլուզի մեջ, կամ էլ ճոճվում էր բարակ թոկի ծայրին կապված։ Այսպիսի պատահական ու վտանգավոր ձեւով էին ինձ բերում ակնոցավոր օձ, մամ բա, կամ զաբոնյան իժ։ Ես միայն զարմանում էի, թե որքան անհոդ ու անզգույշ էին վերաբերվում որսորդներն այդ մահաբեր օձերի Հեւա, թեեւ հիանալի գիտեին, թե որքան վտանգավոր են նրանք։ Որպես կանոն, աֆրիկացիները հիանալի հասկանում են, թե ինչ թան է օձը, եւ համենյան դեպս հակված են յուրաքանչյուր օձի համարել թունավոր, քան՝ հակառակը։ Ահա թե ինչու իմ որսորդների թեթեւամտությո ւնը ինձ թվում էր խիստ տարօրինակ։ Ավելի շատ ապշեցի ես, երբ իմացա, որ միակ մողեսը, որից նրանք տագնապահար վախենում են, միանգամայն անվնաս է։

Մի անգամ ես Բաֆոլտի Քերծեների հետ մեկնեցի հերթա֊

113

8 Բաֆատի 1եւ–ծենեւ–ը

կան որսի, եւ մենք եկանք գյուղից մոտ կես մղոն հէ, է/անվող կանաչ ա ընդարձակ հովիտը։ Քերծեները ցրվէռլէ հովտով մեկ ու խվւեցին ցանցերը, իսկ ես նստեցի խոս,։ ւէլւա ու որոշեցի վայելել սիգարեթի հաճույքը։

Հանկարծ ինձանից ձախ, խոտի մեջ, ինչ֊որ բա։ շարժվեց։ Ես նայեցի ու քիչ մնաց հառաչեի, մինչ այդ պաՀ ես համողված էի, որ մարգագետինների ամեւնագեդեռեեւ մողեսը ագաման է, բայց համեմատած այն բանի հետ, իԼ․ այժմ ներկայացավ իմ աչքերի առջեւ, ագաման թվաց գոր– անգույն, պատուհանի մածիկի մի կտոր։ Ես քարացա, պահե․ լով շունչս, չհամարձակվելով շարժվել։ Հանկարծ կվաիւենս, այգ ղարմանալի արարածը եւ կվերցնի ու կփախչի խոտերի մեջ։ Բայց քանի որ ես չշարժվեցի, մողեսն ինձ անվնաս էակի տեղ դրեց, ուստի եւ հանգիստ, անշտապ սողաց արեւոտ մի տեղ, պառկեց արեւի տակ տաքանալու, նայելով ինձ մտածկոտ աչքերով, որոնց մեջ առկայծում էին ոսկե կայծիկ․ ներըւ Ես իսկույն հասկացա, որ դա սցինկի մի տարատեսակն է, բայց այդ տեսակի այսպիսի խոշոր ու գեղեցիկ ներկայա– ցուցչի, թվում է, թե ես երբեք չէի հանդիպել։ Մողեսը սլառկել էր անշարժ, վայելելով առավոտյան արեւը, եւ ես բավական ժամանակ ունեի, որպեսղի ինչպես հարկն է նրան նայեի։ Մողեսի երկարությունը, պոչի հետ միասին, մոտ մեկ ոտնաչափ էր, իսկ չայնությոլնր մոտ երկու դյույմ (ամենա– հա ստ մասում)։ Գլուխը լայն էր ու ասես կտրված, ոտքերը կարճ, բայց ուժեղ։ Գույներր եւ նախշերը այնքան բարդ էին ու կուրացուցիչ, որ նկարագրել գրեթե անհնար է։ Սկսենք նրանից, որ թեփուկները խոշոր էին ու վաքր֊ինչ վեր բարձրացած, ասես մողեսը ամբողջովին վարպետոր են կաղմված էր խճանկարից։ Կոկորդր՝ սեւա֊սպիտակ լայնակի գծերով, գլուխը՝ կարմրավուն֊ ժանգագույն, իսկ այտերը, վերին շրթունքը եւ կգակը վառ աղյուսակարմիր։ Ւրանը հիմնականում ղուտ սեւ էր ու ասես լաքապատ, եւ այդ ֆոնի վրա մնացած գույներր երեւում են առանձնապես ընդգծված։ Ծնոտից ներքեւ․ գեպի աոջեւի թաթերն են ձգվում մուգ բալի գույնի գծեր, իրարից անջատված սեւ եւ սպիտակ թեփուկների նեղ շերտերով։ Պոչը • ոտքերի ա՜րտաքին կողմը ծածկված են սպիտակ բծերով֊ II՛

րն որՈւմ, ոտքերի վրա բծերը մանր են եւ առանձին֊ առանձին, ԻսԿ ա"էե ՝եա ԴԲանՔ աՅնՔ1սն 1ատ եւն> "Բ տեղ֊տեղ Օձում են համատարած լայնակի զոլեր։ Մեջքի ամբողջ երկայնքով նույնպես հերթագայում են շերտերը՝ սեւ եւ դեղձանիկի գույնի՝ դեղին։ Եվ սա դեռ բոլորը չէ, դեղին երտերը տեղ֊տեղ ընդհատվում են վարդագույն թեփուկների խմբերով՛ Մողեսն ամբողջությամբ այնքան վառ էր ու փայլով, որ թվում էր, թե նրան հենց նոր են ներկել, եւ

ներկը դեռ չի չ՛՛բացել՛

Աւսպես մենք նստել ու նայում էինք իրար, իսկ ես այդ րնթացօում տենդագին մտածում էի գործողության պլանը։ Հարկավոր էր նրան բռնել, թիթեռնացանցը մնացել էր ինձնից տասնյակ քայլ այն կողմ, բայց այդ նույն հաջողությամբ կարող էր մնացած լինել նաեւ Անգլիայոլմ, միեւնույն է, ես չէի կարող դրանից օգտվել, չէ որ մողեսը չէր պառկի այստեղ ու սպասի, մինչեւ ես վազեի թիթեռնացանցի ետեւից, մողեսի շուրջը տարածվում էին բարձր խոտի աներեւակայելի ջունգլիները, եւ եթե նա մտնի այդ մացառուտների մեջ՝ մնաս բարո՜վ, ես այլեւս նրան չեմ տեսնի,,» Այստեղ, ի մեծ հուսախաբություն իմ՛, ես աղմուկ լսեցի, այդ Բաֆոլտի Քերծեներն էին վերադառնում։ Ինչ֊որ բան պետք էր անել, այն էլ շտապ, այլապես երանք կվախեցնեին իմ գեղեցկուհուն։ Ես դանդաղ ոտքի ելա, եւ մողեսը տադնապահար գլուխը բարձրացրեց։ Երբ խոտերը խշխշացին մոտեցող առաջին որսորդի քայլերից, ես առանց մտածելու նետվեցի մողեսի վրա։ Իհարկե, Հարձակման անսպաււելիաթյոլնն ինձ ինչ֊որ ծառա (ության սատոլցեց, չէ որ մողեսը ամբողջ քառորդ ժամ նարււմ էր ինձ, իսկ ես նստած էի անշարժ, քարացածի նման, եւ նա ամենեւին չէր սպասում, որ հանկարծ կնետվեմ նրա վրա բազեի նման։ Բայց առավելությունն իմ կարճատեւ դուրս եկավ, սցինկը վայրկենապես ուշքի եկավ զարմանքից, եւ երբ »ս շրմփացի կանաչին, հեշտ ու սահուն սողաց մի կողմ։ ես 1Րջվեցի կողքի վրա, տարածեցի ձեռքս, փորձելով բռնել Հեռացող մողեսին, եւ հենց այղ պահին որսորդը դուրս եկսւվ Բացատ եւ տեսավ, թե ինչով եմ ես այստեղ զբաղված։ Ինձ Օգնության գալու փոխարեն, նա երկարաձիգ ոռնոցով ցաո– հեց ինձ ս ոտ եւ էնձ մէ կողմ քաշեց էմ որսից։ Մողեսն ան–

115

հետացավ խիտ խոտի մեջ, ու մենք էլ նրան չտեսանք։ հ մի կողմ հրեցի որսորդի ձեռքը, որը սեղմել էր արմունկս կատաղի հարձակվեցի նրա վրա։

— Ր նչ ես անում,— բղավեցի ես նրա վրա, ղ՚ւ՚յրոլւՕւ ինձ կորցրած։— Խենթացել ես, ինչ է։ — Մ ասա,– արդարացավ որսորդը, հուզված շրխկագնե– չով մատները,— դա վտանգավոր որս, վատ որս։ Եթե նա կծել մասա, մաստն մի անգամ կմեռնի։

Ես դժվարությամբ տիրապետեցի ինձ։ Այո , ղա ինձ համար նորություն չէր, ես արդեն նման բան տեսել ԷԼ աֆրիկացիները հաստատ համոզված էին, որ միան դամա լն անվնաս որոշ սողուններ թունավոր են, նրանց քսայթոռր մահացու է, հակառակը համոզել նրանց՝ անհնարին է։ Ղրսւ համար էլ մի կերպ զսպեցի գայթակղությունս, որ հայտնեմ նրան, թե ինքը հիմար է, ե փորձեցի դիմել համոզման ուրիշ մեթոդների։

— Ինչպե՞ս եք անվանում դուք այդ որսին,— հարորի ես։

— Մենք դրան անվանել Կե֊ֆոնդ֊գոլոլ, սըր։

— Եվ դու ասում ես, որ նա շատ թոլնավո ր է։

— Շատ, մասա։ Ղա վտանգավոր որս։ — Դե, լավ, հիմար մարդ։ Միայն թե դու մ՚ոոացեւ ես, որ եվրոպացիները հատուկ գեղ ունեն այդպիսի որսի խայ՛ թոցի դեմ։ Ի նչ է, դու մոռացար, որ եթե նա ինձ կծի, ես չեմ մեռնի։

— Ա , մասա, ես բոլորովին մոռանալ դա։

— Եվ դու վազում ես կնոջ նման։ Բղավում ես կոկորղո– վըդ մեկ ու խանգարում ինձ բռնել այսպիսի սքանչելի որսը, եւ բոլորը նրա համար, որ դու այդ մասին մոռացել ես, հա է

— Մեղավոր եմ, սըր,— շփոթված ասաց որսորդը։

Ես մատով թեթեւակի խփեցի նրա գանգրահեր գլխին՛

— II յուս անգամ, բարեկամս, հիմարություն անելուց առաջ, մտածիր գլխով,— խիստ ասացի ես։— Էսում ե սէ

— Ես լսես, սըր։

Երբ մյուս որսորդներն Էլ մոտեցան, ես նրանց պատմեցի տեղի ունեցածի մասին, եւ նրանք բոլորը հաոաչեցին ու շրխկացրին մատները։ 116

I՚ Հա,",֊ բացականչեց մեկը, ե նրա ձայնի մեջ հիացմունք ԷՐ զգացվում,

Աասա վախ չունենալ։ Նա փորձեր բռնել Կե֊ֆոնգ֊

գուուին։

՝ իսկ Րլանոն վերցրեց ու բռնեց մասային,— ասաց մեկ

1>ւրի2Ը՛ եւ Րու"քԸ ԲաՐձՐ ծիծաղեցին,

^․ Այո, Րւանո, այււօր քեղ հաջողություն եղավ։ Մյուս անգամ մասա քեզ խփել, այդպիսի հիմար գործի համար,– ասաց երրորդը, եւ բոլորը նորից վարակվեցին բարձրաձայն ծիծաղով, ո՛վ կմտածեր, թե որսորդը կհամարձակվի անմտորեն խանգարել ինձ բռնելու գազանիկին։

Երբ, վերջապես, նրանք ծիծաղեցին֊պրծան, ես սկսեցի մանրամասն հարցուփորձ անել այդ մողեսի մասին։ Ես փոքր֊ինչ թեթեւություն զգացի, երբ Քերծեներն ինձ հավա֊ տացրին, որ ղրանցից այստեղ բավական շատ կան, եւ ես դեռ շատ առիթ կունենամ նրանց բռնելու։ Սակայն բոլորն Էլ միաբերան պնդում Էին, որ այդ մողեսը սարսափելի թունավոր Է, թույնը նրա մահացու Է, հավատացնում Էին, որ եթե նույնիսկ ձեռքով կպչես, իսկույնեւեթ ջղաձգոլմներով կընկնեօ գետին ու մի քանի րոպե հետո կմեռնես։ Հետո նրանք սկսեցին հարցնել, թե այս մահացու թույնի դեմ ի՞նչ դեզ կա, բայց ես խորհրդավոր տեսքով լռում Էի։ Միայն ասացի, որ եթե ինձ համար այդպիսի մողես գտնեն, ես նրան կբռնեմ եւ բոլորին կապացուցեմ, որ չեմ տանջվի ջղաձգումներից ու չեմ մեռնի։ նրանք իսկույն ուրախացան, շատ հետաքրքրվե ֊ ցին կյանքի համար վտանգավոր այղ փորձով եւ խոստացան ինձ օգնել (եւ ոչ մեկը, ըստ Էության, չհավատաց իմ դեղին)։ Որսորդներից մեկն ասաց, որ գիտե մի տեղ, ուր կարելի Է բազմաթիվ այդպիսի մողեսներ գտնել, նա նույնիսկ պնդեց, որ այդ տեղն այնքան Էլ հեռու չէէ Մենք փաթեթավորեցինք սեր հանդերձանքը եւ ճամվւա ընկանք։ Որսորդները աշխույժ շատախոսում Էին իրար հետ, երեւի գրազ Լին բոնում, կապրե մ արդյոք այն բանից հետո, երբ ձեռք կտամ Կե– ֆոնգ֊գոլուին, թե" կմեռնեմ։

՚՚րսորդը, որը հանձն առավ ցույց տալ Կե֊ֆոնգ֊գո՚աէ– "Արի տեղը, շուտով մեզ տարավ այն հովտից մոտավոր,ս– Էէ»ս մի մղոն հեռու, ուր ես առաջին անգամ տեսա իմ

117

գեղեցկուհուն, եւ մենք հայտնվեցինք հենց բլրի փեշերիԼ Ուժեղ ջրհեղեղները մաքրել էին լանջերի կարմիր հողի շերս,* եւ նրա տակից երեւում էին գորշ ու լերկ քարերը։ Միայն տեո* տեղ, ճեղքերի մեջ, մնացել էր հող, ու այստեղ բույսեր ԷԼԼ աճել, որոնց սնվելու համար բավական էր ընդամենը յւ բուռ հող։ Քարե շերտերը երիզված էին բարձր ու ոսկեզօծ խոտով, ու ինչ֊որ մի տարօրինակ բույսով, որ նման էր ուղտափշի, բաց֊դեղնավուն գլխիկով, ինչպես գորտնուկի, Արեւի ճառագայթների տակ քարն ամբողջովին շիկացել էր ձեռք տալն անհնարին էր։ Երբ ես քայլում էի լանջով, իյ կոշիկների ռետինե բարակ ներբանները կպչում էին գետ֊ նին, ասես ես քայլում էի ճանճորսիչ կպչուն թղթի ՛էրայով։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, արդյոք շատ տա ք չէ այս հնոցը նույնիսկ ամենաարեւասեր մողեսի համար։ Եվ հանկարծ վառ գունավոր մի շերտ դուրս թռավ ցածր կանաչի Կղզյակի միջից, հայտնվեց տոթից առկայծող ժայռի վրա ու մխրճվեց բարձր խոտի եւ ուղտափշի հուսալի հովանու տակ։

— Կե֊ֆոնդ֊գուո՛ ւ,— հայտնեցին Բաֆուտի Քերծեները, մեխվեցին տեղերում եւ ամուր սեղմեցին ձեռքներում բռնած տեգերը։ Երկյուղելով, որ նրանք ավելի շատ կխանգարեն ինձ, քան կօգնեն բռնելու ցանկալի որսը, ես պատվիրեցի նրանց մնալ տեղերում, իսկ ինքս գնացի առաջ։ Այս անգամ ես վերցրել էի թիթեռնացանցը եւ սկսեցի զգուշորեն, մեկը մյուսի հետեւից, շրջանցել խոտի մանրիկ կղզյակները, որ դուրս էին ցցվել ժայռի ճեղքերից, ցանցի փայտով թեթեւակի խփում էի այդ ճեղքերին, ստուգելով, թե չի թաքնվել այն․ տեղ մողեսը։ Ուղղակի զարմանալի է, թե որքան շատ ամեն տեսակ արարած կարող է թաքնվել կանաչի այսպիսի փոքրիկ օազիսում։ Ես վախեցրի ու տեղահան արի բազմաթիվ ու անհամար փոքրիկ մորեխների, մժեղների եւ մոծակների մի ամբողջ ամպի, հսկայական խումբ բազմերանգ թիթեռների, մի քանի բզեզների եւ մի քանի ճպուռների։ Այժմ ես հասկացա, թե ինչո՞ւ են հրապուրում մողեսին այս շիկացած եւ, թվում է, ամայի քարալանջերը։

Շուտով բախտս բերեց, ես թիթեռնացանցի կոթը մտցրի հերթական խոտի փնջի մեջ, թեթեւակի պտտեցրի այնտեղ ՛ւ վախեցրի Կե ֊ ֆոնդ֊ դոլոլին ւ Նա դուրս թռավ իր թաքստոցիդ

եւ սահեց ժայռի լերկ մակերեսով թեթեւ ու սահուն, ինչպես արը՝ սառույցի վրա։ Ես նետվեցի ՝Արա ետեւից, բայց իսկույ՛ն ԽԻ )ՐսԿա, որ կարճ հեռավորության վազքի համար ես Ոլ մողեսը պետք է տարբեր վազքուղիներ ունենանք։ Ոտքս րնկավ ճեղքի մեջ, եւ ես հասակովս մեկ բերանքսիվայր փռվե– ռի քարի"՛ Եվ մինչեւ ոտքի կելնեի ու կվւնտրեի թիթեռնացան– ր յողեսս անհետացավ։ Քրտինքն ինձնից հոսում էր գետի նման, շիկացած քարից այնպիսի տաքություն էր փչում՝ ինչպես օջախից, եւ ամենափոքրիկ շարժումից իսկ արյունս խփում էր Գլխի" թմբուկի նման։ Բաֆուտի Քերծեները եանգնեւ էին խոտի մոտ եւ լուռ, հմայվածների սլես, հեսւեոլմ էին եմ ամեն մի շարժում ին։ Ես մաքրեցի դեմքս, թիթելլնա– պանցը սեղմեցի քրտնքից լպրծուն դարձած ձեռքումս եւ համառորեն ուղղվեցի դեպի խոտի հաջորդ թուփր։

Այս անդամ ես գործում էի զգուշորեն․ թիթեռնացանցի կարթը մտցրի խոս/ի ցողունն երի մեջ, դանդաղ, թեթեւ պտտեցրի այնտեղ, ետ ու առաջ եւ նույնպիսի ղդոլշությաւյ ր դուրս քաշեցի․ Եվ ի նչ։ Ես վարձատրված էի։ Խոտի միջից դուրս քցվ^ը վառ գլխիկը եւ հետաքրք՛րությամբ նայեց ի Աչ է պատահել։ Ես իսկույն հարվածեցի խոտին մողեսի ետեւում եւ ցանցը որի հենց այն պահին, երբ Կե֊ֆոնդ■ դուուն այնտեղից դուրս թռավ։ Եվս մի պահ, ու ես թիթեռնացանցը հանդիսավորությամբ բարձրացրի գլխիցս վեր, այնտեղ, ցանցի ծալքերի մեջ խճճված, հուսահատ դեսուդեն էր ընկնում Կե֊ֆոնգ֊գոլուն։ Ես ձեռքս մտցրի ցանցից ներս եւ բռնեցի գերու մեջքից, որի համար նա անհապաղ ինձնից վրեժխնդիր եղավ, ծնոտներով բռնեց բութ մատս։ Մողեսի ծնոտները շատ ուժեղ են, բայց ատամները փոքրիկ են, այնպես որ խայթոցը ամենեւին էլ ցավոտ չէր ու միանգամայն անվնաս։ Որպեսզի ինչ֊որ բանով զբաղեցնեմ գերուս, ես սատս տվի նրան ծամելոլ, իսկ ինքս այղ ընթացքում հանեցի սրան ցանցից։ Վեր բարձրացրի օդի մեջ շլացուցիչ գեղեցիկ նախշերով մարմինը եւ թափահարեցի ինչպես դրոշ։

նայեցե ք,— բղավեցի ես որսորդներին, որ բերանները թաց ու աչքերը չռած նայում էին ինձ։– Այ, ես բռնեցի Կհ– ֆ ոնգ֊ դոլոլին․•

119

Փափուկ պարկերր, որոնցով մենք սովորաբար տեղս, փոխում ենք սողուններին, մնացել էին որսորդների մոտ ուստի ես թիթեռնացանցր նետեցի ժայռի վրա եւ գնաոէ– նրանց մոտ, շարունակելով ձեռքումս սեղմել մողեսին։ Ա։ս֊ տեղ Բաֆոլտի Քերծեները , բոլորը մի մարդու պես, ցած գցեցին իրենց տեղերը եւ նետվեցին բարձր խոտի մեջ, ին\~ սլես վախեցած այծքաղն երի Հոտ։

— Ինչի ց եք վախենում,— դոռացի ես նրանց ետեւից;․^․ Ես պինդ եմ բռնել, նա չի փախչի։

— Մասա, մենք ուժեղ, շատ վախենալ,— խմբովին պատասխանեցին Քերծեները, թաքնվելով ոսկեգույն մազա֊ ռուտների մեջ, ինձնից անվտանգ հեռավորության վրա։

Ես սրբեցի ճակատս։

— Մի պարկ բերեք այս որսի համար։

— Մասա, մենք վախենալ․․, դա վտանգավոր որս,— լսվեց պատասխանը․

Ես զգացի, որ անհրաժեշտ Է մի ինչ֊որ չափազանց համոզիչ ու անհերքելի բան հորինել, թե չէ պիտի վազեմ իմ քաջ որսորդների ետեւից ամբողջ հովտով մեկ, որ մողեսի համար պարկ վերցնեմ նրանցից։ Ես նստեցի գետնին, թավ խոտերի բացատի եզրին եւ ահեղ հայացքս հառեցի Քերծե՛ ներին։

— Եթե հենց հիմա ձեզնից որեւէ մեկը ինձ չբերի պարկը այս որսի համար,— հայտարարեցի ես բարձր ու զայրացկոտ,— վ\աոԸ ես ուրիշ որսորգներ կվերցնեմ ինձ համար։ Եվ եթե Ֆոնը հարցնի ինձ, թե ինչու ես այդպես արեցի, կասեմ, որ ինձ հարկավոր են իսկական տղամարդիկ, որսորդներ, որոնք ոչնչից չեն վախենում։ Իսկ կանայք ինձ ի՚՚կի էլ պետք չեն։

Բարձր խոտերի մեջ լռություն տիրեց, որսորդները որոշում էին, թե ինչն է ավելի սարսափելի՝ իմ ձեռքի կե֊ֆոնգ– սուուն, թե Ֆոնը Բաֆուտում։

Որոշ ժամանակ անց հաղթեց Ֆոնը, եւ նրանք դանդաղ, դժկամորեն, մոտեցան ինձ։ Մեկը, շարունակելով մնալ պատկառելի հեռավորության վրա, ինձ նետեց պարկը, բայց ես մտած՛եցի, որ, թերեւս, մինչեւ մողեսին պարկի մեջ մտցնելը արժի նրանց ինչ֊որ բան ցույց տալ։․ 120

^– Րոլորդ նայեցեք,– բացականչեցի ես ու վեր բարձրացրի ցնցՎ"Դ մողեսին, որ բոլորը տեսնեն,–֊ Լավ նայեցեք, ■ գյա դուք կտեսնեք, որ այս որսը չի կարող ինձ թունավորել։

Բռնելով "ցինկին մի ձեռքով, ես մյուս ձեռքիս ցուցամատը դանդաղ մոտեցրի ուղիղ նրա քթին, մողեսը մի պահ սպառնագին բերանը բացեց եւ, սարսափահար որսորդների բացականչությունների տակ, մատս խորը մտցրի նրա բերանս՝ թող ծամի քեֆն ուզածին չափ, Բաֆոլտի Քերծեները ասես տեղնուտեղը քարացան, եւ ապշահար, ակնհայտորեն չհավատալով իրենց աչքերին, նայում էին, թե ինչպես է մողեսը կրծում մատս։ Այ այսպես, աչքերը չռած, բերանները բաց, շունչները պահած ու ամբողջ մարմնով առաջ ընկած, նրանք նայում էին, թե ինչ է լինելու։ Ինչ կլինի ինձ հետ՝ կենդանու ահավոր խայթոցներից հետո։ Մի քանի վայրկյան հետո մողեսը ձանձրացավ մատս անօգուտ կրծելուց եւ բաց թողեց։ Ես խնամքով նրան դրեցի պարկի մեջ, կապեցի եւ միայն դրանից հետո շրջվեցի դեպի որսորդ՛ները։ — Դե, տեսա՞ք,— հարցրի ես։— Այո որսը ինձ կծեց,

այնպես չէ ։

— Այո՛, սրր,— երկյուղած շշնջացին որսորդները։ — Դե, նա թույն լցրեց իմ մեջ, հա ։ Ու դուք հիմա մտածում եք, որ ես հիմա կմեռնեմ։

— Ոչ, սըր։ Եթե այդ որս կծել մասա, եւ մասա իսկույն չմեռնել։ հիմա նա երբեք չմեռնել։

— ճիշտ է, ես չեմ մեռնի, ես հատուկ դեղ ունեմ,–• ստեցի ես եւ համեստությամբ ուսերս թոթվեցի։

— Ա , ա , ա՛՚։ Այդպես, ուրեմն մասան հիանա/ի դեղ ունի,— հաստատեց Բաֆուտի Քերծեներից մեկը։

Ես այդ ամենն արեցի բնավ ոչ այն բանի համար, որ նրանց ցույց տամ սպիտակ մարդու առավելությունը <յեւի նկատմամբ, այս փոքրիկ ներկայացման իսկական պատճառը իմ անհուն ցանկությունն էր՝ որքան կարելի է շատ որսալ այդպիսի մողեսներ, իսկ ես գիտեի, որ մողես չեմ ստանա առանց որսորդների օգնության ու աջակցության։ Եվ այդ օգնությունն ապահովելու համար պետք է հաղթահարեմ նրանց վախը, իսկ ե ս կարող էի այղ անել միայն մեկ ձեւով․

1–՚1

առարկա յաբար ցույց տալ, որ իմ «առասպելական» դսո շատ ավելի զորեղ է Կե֊ֆոնգ֊գոլուի «մահացու» խայթոցի Հետագայում, այս նույն դեղի անվան տակ ես նրանց կտամ մի որեւէ անմեղ հեղուկ, եւ այղ հրաշք֊էլիքսիրով զինված, նրանք կմեկնեն որսի ու ինձ համար կբերեն վառ գոլյներո,ւ փայլող Կե֊ֆոնգ֊գուոլներով լի պարկեր։

Վերադարձի ճանապարհին ես փքված քայլում էի հսլարտորեն տանելով թանկարժեք սցինկին եւ չափազանց գոհ էի ինքս ինձնից, չէ որ շատ խորամանկ բան հորինեցի այս գեղեցիկ մողեսներին որսալու համար։ Ինձ հետեւում էին թեթեւոտն Բաֆ ուտի Քերծեները, նրանք քայլում էին լուռ եւ դեռ շարունակում էին ինձ նայել հարգալից զարմանքով։ Ամեն անգամ, երբ որեւէ մեկը հան դիպում էր մեզ ճանապարհին, նրանք շտապում էին հաղորդել իմ ամենազորության մասին, եւ հանդիպողները սարսափում էին, ապշում եւ բարձրաձայն ախ քաշում։ Իհարկե, յուրաքանչյուր նոր կրկնության դեպքում այս պատմությունը ձեռք էր բերում ապշեցուցիչ մանրամասներ։ Երբ մենք հասանք իմ առա նձ– նատանը, եւ մողեսը տեղավորվեց ընդարձակ վանդակի մեջ, ես հավաքեցի Բաֆոլտի բոլոր Քերծեներին եւ նրանց առջեւ մի փոքրիկ ճառ արտասանեցի։ Ասացի, թե ինչպես նրանք իրենց սեփական աչքերով տեսան, որ իմ դեղը հիանալի պաշտպանական միջոց է Կե֊ֆոնգ֊գուուի խայթոցի դեմ։ Որսորդները ջերմորեն գլխով արին ի նշան համաձայնության։ Ուստի, շարունակեցի ես, վաղը բոլորդ կստանաք հրաշագործ հեղուկր (չէ՞ որ ինձ հարկավոր է դեռ շատ այդպիսի մողեսներ բռնել, իսկ այղ դեղով նրանք կարող են համարձակ բռնել մող եսին) եւ այլեւս վախենալու բան չեք ունենա։ Եվ այս խոսքի վրա բարեհամբույր ու լայն ժպտացի, սպասելով հիացական բացականչությունների։ Աակայն ոչ մի հիացմունք չհաջորդեց, ընդհակառակը, որսորդները ավելի մռայլվեցին եւ խոժոռված դոփդոփեցին տեղերում, նրանց բոբիկ ոտքերի մատները խրվում էին ճանապարհի փոշու մեջ։

— Դե՞ ինչ,— հարցրի ես երկար լռելուց հետո,— դռ՚Ք համաձայն չե ք։

— Ո՛չ, մասա,— մրմնջացին իմ Քերծեներըլ

»֊ Իսկ ինչո՞ւ։ Միթե չլսեցիք, որ ես ձեզ կտամ իմ հատուկ դեղը՛ ԻսչԻ՞ց Կ վախենում։

Որսորդները քորում էին ծոծրակները եւ մի ոտքից մյուսին լին հենվում, անօգնական նայում էին իրար, եւ վերջապես նրանցից մեկը սիրտ առավ, մի քանի անգամ հազաց ու

խոսեց․

… Մասա,— սկսեց նա,— քո գեղ, իհարկե, նա շատ լավ։ Մենք դա ինքներս տեսնել։ Մենք տեսնել, ինչպես որսը կծել մասա, եւ մասա չմեռնել։ — Ուրեմն, ինչո՞ւմն է բանը։ — Դա դեղը, մասա, դա կախարդի միայն սպիտակ մարգ։ նա չի կախարդի սեւ մարդ։ Մա սայի համար դա լավ դեղ, մեզ համար դա վատ։

Մի ամբողջ կես ժամ ես նրանց համոզում էի, խնդրում, հավատացնում։ նրանք շատ հարգալից էին, բայց անհողդողդ, դեղը պիտանի է սպիտակների համար, իսկ սեւերի վրա չի ներգործի։ Դրանում նրանք համոզված էին եւ հաստատ կանգնած էին իրենց տեսակետի վրա։ Ի նչ ասեք, որ չէի հնարում, ջանալով նրանց համոզել։ հայց իզուր։ Վերջում, չափազանց զայրանալով, որ իմ խորամանկ պլանը չանցավ, ես արձակեցի որսորդներին ու գնացի ճաշելու։

Երեկոյան մի շիշ գինով հայտնվեց Ֆոնը, ավագանու հինդ անդամների ուղեկցությամբ։ Կես ժամ մենք նստեցինք լուսնի լույսով ողողված պատշգամբում եւ անկապ խոսում էինք գեսից֊դենից, հետո Ֆոնը իր աթոռը մոտեցրեց իմին, թեքվեց վրաս, եւ բարի կաշառող ժպիտը լուսավորեց նրա դեմքը։

— Մի մարդ ասել ինձ, դու բռնել Կե֊ֆոնդ֊գուոլ,—․ ասաց Ֆոնը։— Այդ մարգ ինձ ճի՞շտ ասել։

— Այո , ճիշտ է,— գլխով արի ես։— Շատ լավ որս է այդ մողեսը։

— Այդ մարդ ասել, դու բռնել Կե֊ֆոնգ֊գոլուին, մերկ ձեռքերով,— շարունակեց Ֆոնը։— Ես կարծում, այդ մարդ ճիշտ չասել, հա՞։ Այղ որս, Կե֊ֆոն դ֊գուոլն, նա շատ վտանգավոր, նրան չի կարելի ձեռքը դատարկ բռնել, հը, նա մի անգամ քեզ սպանի, այդպե ս չէ։

123

— քք՚Լւ աՏՈ մարդը ճիշտ է ասել քեղ,– վճոականորԼԼ վրա բերի եսւ— Ես մողեսին բռնել էի մերկ ձեռքով։

Լսելով իմ պատասխանը, ավադանոլ անդամները աղմկոտ հոգոց հանեցին, իսկ Ֆոնը, հենվելով աթոռի թիկնակիԼ աչքերը լայն բացած նայեց ինձ։— Եվ երբ դու նրան բռնեւ նա ինչ անել,— հարցրեց Ֆոնը երկար լռությունից հետո։

— Նա ինձ կծեց։

Ֆոնը ե ն․րա խորհրդականնեբը միաբերան ախ քաշեցիքյլ

— նա ինձ կծեց այ այստեղ,— ասացի ես եւ մեկնեցի ձեռքս, իսկ Ֆոնը երերաց, ասես ես նրա վրա հրացան էի ուղղել։ Նա եւ նրա խորհրդականները նայում էին ձեռքիս անվտանգ հեռավորությունից եւ աշխուժորեն ինչ֊որ բանի մասին խոսումչ

— Ինչո՞ւ դու չմեռնել,— հարցրեց հետո Ֆոնը։

— Մեռնե՞լ— մռայլվեցի ես։— Իսկ ինչու պիտի մեռնեի։

— տէ որ այս որս վտանգավոր,— հուզված ասաց Ֆոնը,–— նա շատ անգամ ուժեղ կծել։ Եթե նրան բռնի սեւ մարդ, նա մի անգամ մեռնի։ Ինչու դու երբեք չմեռնել, բարեկամս։

— ՛՛՛ե՛, ինձ մոտ դրա համար հատուկ դեղ կա,— ան* փութորեն ասացի ես։

Եվ նորից բոլոր ներկա գտնվողները միասին հառաչեցին։

— Այդ դեղը եվբոպակա ն,— հարցրեց Ֆոնը։

— Այո , ուգո ւմ ես, քեզ ցույց տամ։

— Այո՛, այո , հիանալի է,– բացականչեց Ֆոնը։ "•ոլորը լուռ սպասում էին, իսկ ես գնացի սենյակս եւ

բերեցի իմ դեղարկղը։ Հետո արկղից հանեցի բորաթթվի փոշին եւ մի պտղունց լցրի ափիս մեչ։ Բոլորն ագահորեն պարանոցները երկարացրին, չան ալով ավելի լավ տեսնել հրաշագործ գեղր։ Ես այն լուծեցի մեկ բաժակ չրում եւ լուծույթով շփեցի ձեռքերս։ — Ահա ե բոլորը,— ասացի ես եւ տարածեցի ձեռքերս, ինչպես իսկական ձեռնածու։— Այժմ Կե֊ֆոնգ֊գուուն ինձ չի կարող սպանել։

Ւրանից հետո ես մոտեցա վանդակին, բացեցի դռնակը ե շրչվեցի դեպի իմ հյուրերր, ձեռքումս պահելով կենդանուն։ Լսվեց հագուստների խշխշոց, ե ավագանու բոլոր անդամ–․ 124

սերը, խռնվելով ու հրմշտելով իրար, վախեցած ոչխարների հոտի պես նետվեցին պատշգամբի մյուս ծայրը։ Ֆոնը չը– շտրժվեց իր բազկաթոռում, բայց երբ տեսավ, որ ես ուղղվում եմ Իր կողմըւ նրա դեմքին սարսաւի եւ զզվանք հայտնվեց։ էս կանգնեցի նրա բազկաթոռի առաչ եւ նրան մեկնեցի մողեսը, որր պատրաստվում էր կծել մատս։

— նայիր, տեսնո՞ւմ ես,— ասացի ես,— այս որսը չի կարող ինձ սպանել։

Աչքը չկտրելով մողեսից, Ֆոնը ապշահար սուլոցով արտաշնչեց օդը։ Վերչապես, մողեսից կտրեց հմայված հա~ յացքը եւ նայեց ինձ․

— Այդ դեղ…— ասաց նա խռպոտ ձայնովլ– նա պիտա* նի՞ սեւ մարդու համար։

— Շատ պիտանի է սեւ մարդու համար էլ։

— Եվ սեւ մարդ չի մեռել։

— Ոչ մի դեպքում, բարեկամս։

Ֆոնը հենվեց բազկաթոռի թիկնակին եւ զարմացած նայեց ինձ։

— Ա՛,— ասաց վերչապես նա։— Հիանալի բան, այդ գեղը,

— Ուզո՞ւմ ես փորձել քեզ վրա,— անփույթ ասացի ես։ *֊ է՛, է՛, է՜… Ա՛յո՛, այո՛, հիանալի,— տագնապով

պատասխանեց Ֆոնը։

ժամանակ չտալով նրան ետ կանգնելու իր մտքից, ես մողեսին նորից դրեցի վանդակը եւ չրի մեշ մի քիչ էլ բորա– թթու լուծեցի։ Հետո Ֆոնին մի անդամ էլ ցույց տվի, թե ինչ֊ պես են դրանից օգտվում, եւ նա երկար, չանասիրաբար շփեց իր հսկայական ափերը «կախարդական չրով»։ Վերչապես, բերեցի վանդակը, դուրս հանեցի մողեսին եւ մեկնեցի Ֆոնին։

Ղրա հասավ վճռական պահը։ Խորհրդականները շրչա» պատեցին մեզ, այնուամենայնիվ, աշխատելով շատ չը– մոտենալ եւ, շունչները պահած՝ նայում էին մեզ։ նրանց դեմքերը վախից աղավաղվել էին, իսկ Ֆոնը լիզեց շըր– թունքները, ձեռքը մեկնեց դեպի մողեսը, բայց անմիչապեօ էլ տագնապահար ետ քաշեց, հետո նորից մեկնեց։ Մի պահ

125

տատանում ւ եւ, վիթխարի սեւ ձեռքր կախվեց օդում՝ ծիաս ծանագոլյն մողեսի վրա, վերջապես մի խոր շունչ՝ եւ մողեսր նրա ձեռքումն Էր, վստահորեն բռնված իրանի մեջտեղից, — Ա , ա յ ա ,— հառաչեցին հանդիսականները։

— Ահա, ես նրան բռնել,– աղաղակեց Ֆոնը եւ դժբախտ մողեսին սեղմեց այնպիսի ուժով, որ ես վախեցա նրա կյանռկ համար։

— Կամաց,— շշնջացի ես,— մի սեղմիր այդպես, դու նրան կսպանես։

Ի այց Ֆոնը ասես քարացել Էր, սեփական խիզախության նկատմամբ վախի ու հիացմունքի բարդ խառնուրդը ապշեցրել Էր նրան։ Նա նստել Էր անշարժ, աչքը չկտրելով մողեսից, որ սեղմված Էր ձեռքում, եւ միայն մրմնջում Էր։ — Ես նրան վերցնել,․, ես նրան պահել,․․

Ես ստիպված Էի ուժով բացել նրա մատները, խլել չարաբաստիկ մողեսին եւ նորից դնել վանդակը։

Ֆոնր զննեց իր ձեռքը եւ հետո հայացքը բարձրացրեց ինձ վրա, նրա դեմքը փայլում Էր զուտ մանկական ուրախու֊ թյամբ։ Խորհրդականները ինչ֊որ բան Էին խոսում իրար հետ։ Ֆոնը ձեռքերը թափահարեց ինձ վրա եւ ծիծաղեց։ նա քահ֊քահ ծիծաղում Էր, ծիծաղում ու ոչ մի կերպ չէր կարողանում դադար առնել։ Ծիծաղելիս նա խփում էր ազդրերին, երեքտակ ծալվում իր բազկաթոռում, հազում, չորս կողմը թուք թռցնում, եւ նրա՛ դեմքով հոսում էին արցունքները։

Այդ ծիծաղն այնպես վարակիչ էր, որ ծիծաղեցի ես էլ, իսկ շուտով խորհրդականներն էլ ետ չմնացին։ Մենք բոլորս ոտքերով դոփում էինք եւ այնպես էինք ծիծաղում, ասես կյանքում էլ դրան վերջ շենք տալու։ Վերջապես, ծիծաղող խորհրդականներից մեկի շունչն ուղղակի կտրվեց եւ խււ գլորվեց հատակին, իսկ Ֆոնը, ցնցվելով ծիծաղի բոան պոռթկումներից, ուժասպառ րնկավ բազկաթոռի թիկնակին։

— Այդ ինչու եք դուք ծիծաղում,— ծիծաղի միջից մի կերպ ասացի ես։

— Այո , շատ ծիծաղելի,— գալարվելով ծիծաղից ասաց Ֆոնը։— Շատ երկար ժամանակ, դեռ այն ժամանակից, երբ ես եղել շատ փոքր ոլ հետո, ես միշտ վախենալ այդ որսիցԼ 128

չ ՚ շատ վախենալ նրանից։ Իսկ հիմա դու ինձ տալ դեղ, Ա ես նրանից չվախենալ։

նա նորից ընկավ բազկաթոռի թիկնակին եւ հենց միայն աւդ մտքից սկսեց այնպես ծիծաղել, որ նույնիսկ հեծկլտում

էր արդեն։ — Կե֊ֆոնգ֊զոլու, քո ժամանակ անցել, ես քեզնից էլ

չվախենալ,— ծիծաղից խեղդվում էր նա։

Հետո, ամբողջովին թուլացած հռհռոցից, ուժ չունենալով ուղղվելու, մենք խմեցինք շշի մեջ մնացածը, եւ Ֆոնը գնաց իր տունը, խնամքով սեղմելով ձեռքում բորաթթվի վւոշո։ ծրարը։ Ես նրան զգուշացրի, որ այս դեղր հիանալի օգնում է ագւ>ձ ֊ ների, կե֊ֆոնգ֊գուուների եւ գեկոնների խայթոցի դեսլքոլմ) Բայց եթե օձը խայթի, ոչ մի կերպ չի օգնի։ Ինչպես որ ես սպասում էի, այդպես էլ եղավ, այն լուրը, որ իմ գեղը Ֆոնին դարձրել է անխոցելի,— նա բռնել է ձեռքում Աե֊ֆոնգ– գուուին եւ մնացել է ողջ ու առողջ,— հենց հաջորդ օրն եւեթ բոլորի շուրթերին էր։ Դեռ մինչեւ մութն ընկնելը ինձ մոտ եկան իմ Քերծեները եւ ինձ ողողեցին այնպիսի ժպիտներով, որ ուղղակի անհնարին էր բարկանալ նրանց վրա։

— Դե, ի՞նչ է պատահել,— սառն հարցրի ես։ — Մա սա,— խնդրեցին Քերծեներր,— տուր մեզ այն դեղ, որ ղու տալ Ֆոնին, եւ մենք դնալ որսալ մասա համար կե– ֆոնդ֊գուոլ։

Հենց այդ նույն երեկո ես դարձա երկու արկղ հարթավայրային գեղեցկագույն մողեսների սցինկների երջանիկ տերը, իսկ Իաֆոլտի Քերծեները, րաֆուտցիների բազմությամբ շրջապատված՝ գարեջուր էին խմում ու հիացած ունկնդիրներին գունեղ նկարագրում էին որսի բոլոր մանրա՛մասնությունները, դե, իհարկե, զարդարելով պատմությունը ամեն տեսակ հորինվածքներով։ Ես նստել էի պատշգամբում եւ նույնպես լսում էի ու միաժամանակ գրություն էի գրամ մոտակա դեղատանը խնդրելով ինձ ուղարկել բորաթթու։ Անկասկած, այն դեռ ինձ շատ ու շատ պետք կգա։

127

ԳԼՈԻէօ ՈԻԹԵՐՈՈԴ

Կարծեցյալ կույր օձը

Մի քանի շաբաթ հետո ինձ համար ամեն տեսակ «որս» բերող բաֆուտց իների բուռն հոսանքը բարակեց, ցամա– քեց, գարձավ առվակ։ Տեղի ունեցավ դա ալն պատճառով, որ այգ ընթացքում ես ունեցա տեղի ամենատարածված կենգա– նիների բավականաչափ նմուշները, եւ այլեւս ղրանց չէի գնում։ Իմ ննջարան ի կողքի պատշգամ բր լեփ֊լեցուն էր ամեն տեսակ վանդակներով, որոնցում տեղավորված էին ամենա– բազմազան կաթնասուններ, թռչուններ ու սողուններ, ուստի եւ օր ոլ գիշեր, ամբողջ առավոտները եւ գրեթե ամբողջ երեկոն ես նվիրում էի դրանց խնամելուն։ Մինչեւ կոկորդս խրված էի գործի մեջ, ձանձրանալու ժամանակ ՜չկար, հազիվ հասցնում էի մաքրել վանդակները եւ կերակրել գազաններին։ Իսկ դրանից բացի, առանց հոգնելու ուսումնասիրում էի իմ գերիների սովորությունները, ուսումնասիրում էի, թե ինչպես են նրանք վերաբերվում իրենց գերությանն ու ինձ։ Րացի այդ, ես ուսումնասիրում, դիտում էի ոաֆուտի կյանքը։ Պատշգամբը, որտեղ զբաղվում էի իմ գազաններով, վեր էր բարձրանում ճանապարհի վրա, եւ այստեղից շատ լավ երեւում էր բուն ճանապարհը, Ֆոնի պալատը եւ շրջապատի տները։ րուդենվիլների գզգզված վարագույրների ետեւից ես նայում էի, թե ինչ են անում Ֆոնի բազմաթիվ կանայք, ժառանգներն ու խորհրդականները։ Ինչպես են ճանապարհով գալիս ու գնում Բաֆոլտի բնակիչները։ Իմ պատշգամբից ես տեսնում էի շատ տեսարաններ, որ ներկայացվում էին ներքեւում, եւ բավական էր ձեռքս մեկնեի հեռադիտակին, ու դերասանների դեմքերը կմոտենային ինձ այնքան, որ կարող էի տեսնել նրանց արտահայտության ամենափոքր փոփոխությունն իսկ։ Մի անգամ, երեկոյան, ես ճամփի վրա նկատեցի մի սլացիկ ու բարետես աղջկա, նա գնում էր դանդաղ, հազիվհազ շարժելով ոտքերը, ասես սպասում էր, թե հիմա ուր որ է մ եկնումեկր իրեն կհասնի։ նա անցնում էր իմ պատշգամբի մոտով, եւ ես արդեն պատրաստվում էի կանչել նրան, երբ ժամանակին տեսա, որ նրան հեւիհեւ հետեւում է մի

բարձրահասակ երիտասարդ՝ իսկական հսկա։ նրա դեմքը ծռմռվել էր կատաղությունից։ նա կտրուկ ինչ֊որ բան գոռաց, աղջիկը կանգ առավ, հետո շրջվեց դեպի նա։

Աոջկա դեմքը ասես ղժդոհությոլն էր արտահայտում, եւ մի ՔՐ> էլ հանդգնություն, գա ակնհայտորեն դուր չեկավ երիտասարդին՛ նա կանգնեց աղջկա դիմաց եւ բարձր, զայրացած խոսեց, կատաղորեն թափահարելով ձեռքերը․ թուխ դեմքի փրա փայլատակում էին աչքերը եւ ատամները։ Աղջիկը լուռ լսում էր, նրա շրթունքներին խաղում էր մի չար, հեգնական ժպիտ։

Այստեղ բեմի վրա հայտնվեց եւս մի գործող անձ․ ճամփի միջով շտապ֊շտապ վազում էր մի պառավ կին, նա բարձրաձայն հայհոյանքներ էր թափում եւ թափահարում էր բամբուկե երկար փայտը։ Պատանին նրա վրա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց եւ շարունակում էր ինչ֊որ բան զայրացած բացատրել աղջկան, իսկ սա նրան պատասխանի չէր արժանացնում։ Պառավը ասես պարում էր նրանց շռւրջը, թափահարում էր փայտը ու ականջ ծակող ձայնով ճչում, նրա թուլացած, կնճռոտ կուրծքը ցնցվում էր ամեն մի շարժումից։ Որքան ուժեղ էր նա ղժղժում, այնքան ավելի բարձր էր գոռում երիտասարդը, եւ որքան նա բարձր էր գոռում, այնքան ավելի էր մռայլվում աղջկա դեմքը։ Հանկարծ պառավը հոլի նման պտտվեց մի ոտքի վրա, ինչպես դերվիշ, եւ փայտով ուժեղ․խփեց երիտասարդի ուսերին։ Վերջինս ասես չզգաց էլ հարվածը, միայն մեկնեց երկար, մկանուտ ձեռքը, խլեց պառավից փայտը եւ նետեց այնքան բարձր, որ փայտը թռավ աղյուսե պատի վրայով եւ րնկավ Ֆոնի բակը։ Պառավը մի պահ կանգնած մնաց շշմած, հետո ցատկեց երիտասարդի վրա եւ կատաղած քացի տվեց նրա ետեւին։ 11ւ նորից նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց պառավին, շարունակելով գոռալ աղջկա վրա եւ կատաղաբար թափահարել ձեռքերը։ Եվ հանկարծ աղջիկը նրան ինչ֊որ բան պատասխանեց զայրացած եւ, խնամքով նշան բռնելով, թքեց ուղիղ նրա ոտքերի վրա։ Սինչ այդ երիտասարդը, երեւի, մտադիր չէր ռազմական գործողություններ սկսել, եւ ես վճռեցի, որ նրա բանը վատ է, կանայք, երեւում է, անազնիվ մեթոդներ են գործի դնում եւ դրա համար էլ հաղթում են։ Բայց ոտքին հասած թուքը համ֊

129 9 Բաֆուսփ Քհոծենհոը

ԳԼՈԻհ» ՈԻԹԵՐՈՐԴ

Կարծեցյալ կույր օձը

Մի քանի շաբաթ հետո ինձ համար ամեն տեսակ «որս» բերող բաֆոլտցիների բուռն հոսանքր բարակեց, ցամա– քեց, դարձավ առվակ՛ Տեղի ունեցավ դա այն պատճառով» որ աքդ ընթացքում ես ունեցա տեղի ամենատարածված կենդանիների բավականաչափ նմուշները, եւ այլեւս դրանց չէի գնում։ 1՚մ ննջարանի կողքի պատշգամբը լեփ֊լեցուն էր ամեն տեսակ վանդակներով, որոնցում տեղավորված էին ամենա– բազմազան կաթնասուններ, թռչուններ ու սողուններ, ուստի Ա Օր ոլ գիշեր, ամբողջ առավոտները եւ գրեթե ամբողջ երեկոն ես նվիրում էի ղրանց խնամելուն։ Մինչեւ կոկորդս խրված էի գործի մեջ, ձանձրանալու ժամանակ չկար, հազիվ հասցնում էի մաքրել վանդակները եւ կերակրել գազաններին։ Իսկ դրանից բացի, առանց հոգնելու ուսումնասիրում էի իմ գերիների սովորությունները, ուսումնասիրում էի, թե ինչպես են նրանք վերաբերվում իրենց գերությանն ու ինձ։ Րացի Ա՛յդ, ես ուսումնասիրում, դիտում էի րաֆուտի կյանքը։ Պատշդամբը, որտեղ զբաղվում էի իմ գազաններով, վեր էր րարձրանում ճանապարհի վրա, եւ այստեղից շատ լավ երեւում էր բուն ճանապարհը, Ֆոնի պալատը եւ շրջապատի տները։ Րոլգենվիլների գզգզված վարագույրների ետեւից ես նայում էի, թե ինչ են անում Ֆոնի բազմաթիվ կանայք, ժառանգներն ու խորհրդականները։ Ինչպես են ճանապարհով գալիս ու գնում Իաֆուտի բնակիչները։ Իմ պատշգամբից ես տեսնում Էի շատ տեսարաններ, որ ներկայացվում Էին ներքեւում, եւ բավական Էր ձեռքս մեկնեի հեռադիտակին, ու դերասանների դեմքերը կմոտենային ինձ այնքան, որ կարող Էի տեսնել նրանց արտահայտության ամենափոքր փոփոխությունն իսկ։ Մի անդամ, երեկոյան, ես ճամփի վրա նկատեցի մի սլացիկ ու բարետես աղջկա, նա գնում Էր դանդաղ, հազիվհազ շարժելով ոտքերր, ասես սպասում Էր, թե հիմա ուր որ Է մեկնումեկր իրեն կհասնի։ նա անցնում Էր իմ պատշգամբի մոտով, եւ ես արդեն պատրաստվում Էի կանչել նրան, երբ ժամանակին տեսա, որ նրան հեւիհեւ հետեւում Է մի

օարձրահասակ երիտասարդ՝ իսկական հսկա։ նրա դեմքը ծռմռվել Էր կատաղությունից։ նա կտրուկ ինչ֊որ բան գոռա՚յ, աղջիկը կանգ առավ, հետո շրջվեց դեպի նա։

Աղջկա դեմքը ասես ղժգոհաթ յուն Էր արտահայտում, ե մի քիչ Էլ հանդգնություն, դա ակնհայտորեն դուր չեկավ երիտասարդին։ նա կանգնեց աղջկա դիմաց եւ բարձր, զայրացած խոսեց, կատաղորեն թափահարելով ձեռքերր․ թուխ դեմքի 4բա փայլատակում Էին աչքերը եւ ատամները։ Աղջիկը ւուռ լսում Էր, նրա շրթունքներին խաղում Էր մի չար, հեգնական ժպիտ։

Այստեղ բեմի վրա հայտնվեց եւս մի գործող անձ․ ճամփի միջով շտապ֊շտապ վազում Էր մի պառավ կին, նա բարձրաձայն հայհոյանքներ Էր թափում եւ թափահարում Էր բամբուկե երկար փայտը։ Պատանին նրա վրա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց եւ շարունակում Էր ինչ֊որ բան զայրացած բացատրել աղջկան, իսկ սա նրան պատասխանի չէր արժանացնում։ Պառավը ասես պարում էր նրանց շուրջը, թափահարում էր փայտը ու ականջ ծակող ձայնով ճչում, նրա թուլացած, կնճռոտ կուրծքը ցնցվում էր ամեն մի շարժումից։ Արքան ուժեղ էր նա ղժղժում, այնքան ավելի բարձր էր գոռում երիտասարդը, եւ որքան նա բարձր էր գոռում, այնքան ավելի էր մռայլվում աղջկա դեմքը։ Հանկարծ պառավը հոլի նման պտտվեց մի ոտքի վրա, ինչպես դերվիշ, եւ փայտով ուժեղ․խփեց երիտասարդի ուսերին։ Վերջինս ասես չզգաց էլ հարվածը, միայն մեկնեց երկար, մկանուտ ձեռքը, խլեց պառավից փայտը եւ նետեց այնքան բարձր, որ փայտը թռավ աղյուսե պատի վրայով եւ ընկավ Ֆոնի բակը։ Պառավը մի պահ կանգնած մնաց շշմած, հետո ցատկեց երիտասարդի վրա եւ կատաղած քացի տվեց նրա ետեւին։ 11ւ նորից նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց պառավին, շարունակելով գոռալ աղջկա վրա եւ կատաղաբար թափահարել ձեռքերը։ Եվ հանկարծ աղջիկը նրան ինչ֊որ բան պատասխանեց զայրացած եւ, խնամքով նշան բռնելով, թքեց ուղիղ նրա ոտքերի վրա։ Սինչ այղ երիտասարդր, երեւի, մտադիր չէր ռազմական գործողություններ սկսել, եւ ես վճռեցի, որ նրա բանը վատ է, կանայք, երեւում է, անազնիվ մեթոդներ են գործի դնում եւ դրա համար էլ հաղթում են։ Բայց ոտքին հասած թուքը համ–

129 8 քաֆոափ Քերծեները

թերության բաժակը լցրեց, վիրավորված դյուցազնր մի պահ բերանը բաց մնաց՝ նման դավաճանության նա բնավ *էո սպասում, իսկ հետո մի թռիչքով, կատաղի ոռնոցով նետվեց աղջկա վրա․ բռնեց մի ձեռքով նրա կոկորդից, իսկ մյուսով սկսեց ղրնդուն ապտակներ հասցնել։ Վերջապես նա մի կողմ հրեց աղջկան այնպիսի ուժով, որ սա ընկավ դետնին։ Իրա– ղարձությունների այսպիսի ընթացքը այնպես ցնցեց պառա– վին, որ նա շրմփաց առվի մեջ եւ ընկավ մի այնպիսի մոլեգին հիստերիայի մեջ, որպիսին կյանքում չէի տեսել։ %ա գալարվում էր կողքից կողք, ափերով խփում շրթունքներին ե այնպես երկարաձիգ ու աղիողորմ հեկեկում, որ արյունս սառչում էր երակներումս։ ժամանակ առ ժամանակ ճչոցներն ընդհատվում էին սուր վնգոցով։ Իսկ աղջիկն ընկած էր ճանապարհի փոշու մեջ եւ դառնորեն լաց էր լինում։ Երիտասարդ դյուցազնը առաջվա նման ուշադրություն չէր դարձնում պառավի վրա, նա պպզել էր աղջկա կողքին եւ, հավանաբար, ինչ֊որ բան էր խնդրում նրան։ Մի քիչ հետո աղջիկը գլուխը բարձրացրեց ու թույլ ժպտաց, այստեղ նա ոտքի ցատկեց, բռնեց աղջկա ձեռքից ոլ բարձրացրեց, եւ նրանք երկուսով ետ դարձան ճանապարհով, իսկ պառավը դեռ թավալվում էր իր առվի մեջ եւ բարձր ղժղժում։

Անկեղծորեն ասած, այս տեսարանն ինձ կարգին մտահոգեց։ Ինչ էր պատահել։ Գուցե այդ աղջիկը երիտասարդ դյուցազնի կի՞նն է։ Գուցե, նա անհավատարիմ էր գտնվել, եւ դյուցազնը այղ մասին իմացել էր։ Բայց, այգ դեպքում, ինչ գործ ուներ այստեղ պառավը։ Իսկ գուցե աղջիկը նրանից ինչ֊որ բա՞ն էր գողացել։ Կամ էլ, երեւի, ավելի ճշմարտանման բան՝ աղջիկն ու պառավը ցանկացել էին նրան կախարդե՞լ, իսկ նա այդ մասին իմացե՞լ էր։ Այո՛, կախարդանք, մտածում էի ես, թերեւս գաղտնիքը դրանումն է։ Գեղեցկուհուն ձանձրացրել է իր երիտասարդ ամուսինը, ե նա փորձել է նրան թունավորել, երեւի, ճաշի մեջ է գցել ընձառյուծի մանր կարտած բեղերը, իսկ գա նա ճարել է պառավից, պառավը, դա արդեն հաստատ, այստեղի հայտնի կախարդն է։ Բայց ամուսինը գլխի է ընկել, եւ ջահել կինը վազել է կախարդի մոտ, որ նա իրեն պաշտպանի։ Ամուսինը վազել է կնոչ ետեւից, իսկ կախարդը (չէ՞ որ նա որոշ պար– 130

էականություններ ունի իր հաճախորդների նկատմամբ) վազել է նրանց երկուսի ետեւից այն հույսով, որ մի կերպ կհաշտեցնի նրանց։ Դեռ նոր էի մշակել այս վերսիան եւ նրան տվեւ հոգեցունց ձեւ, որ կհամապատասխաներ «Րլայդ Րւորլ մեգեզին»–ում տպելու համար, երբ հանկարծ տեսա Ջեյկոբին։ Նա կանգնել էր ներքեւում եւ կանաչ պատնեշի ետեւից նայում էր պառավին, որ դեռեւս թավալվում էր «ւռվի մեջ, արձակելով այնպիսի ճիչեր, որոնք ինձ հիշեցնում էին հնդկական ռեզերվացիան։

— Ջեյկո՚բ,— բղավեցի ես,— ի՞նչ է կատարվում այդտեղ։

Ջեյկոբը գլուխը բարձրացրեց եւ կոկորդային հռհռացւ

— Դա պառավը, սըր, նա այն աղջկա համար մամի էւ Այն ջահել աղջիկը, նա կին է այղ տղամարդու համար։ Այդ տղամարդը ամբողջ օրը դնում է որսի, իսկ երբ նա գա տուն, կինը չի պատրաստել նրա համար ոչ մի ուտելիք։ Իսկ նա շատ խիստ սոված լինել եւ ուզեց ծեծել կինը, իսկ կինը փախչել, եւ նա էլ փախչել, ուզեց նրան ծեծել, իսկ պառավը նույնպես վազել, ուզեց ծեծել ամուսնուն։

Ի՛նչ դառն հիասթափություն։ Ես զգացի, որ Աֆրիկան, այգ վիթխարի, խորհրդավոր մայրցամաքը ինձ դավաճանեց։ Վհուկներով եւ հրաշագործ խոտերով լի իմ հյութեղ սյուժեի փոխարեն, իմ առջեւ ներկայացավ ընտանեկան առօրյա մի վեճ՝ սովորական մասնակիցներով, ծոլ(լ կր^ւ քաղցած ամուսին, չեփած ճաշ եւ զոքանչ, որը, ինչպես հատուկ է զոքանչներին, խցկվում է ուրիշի գործերի մեջ։ Ես նորից զբաղվեցի իմ գազանանոցով, բայց դեռ երկար ժամանակ չէի կարողանում ազատվել այն զգացումից, որ ինձ խաբել են։ Ամենից շատ ինձ վիրավորում էր զոքանչի մասին միտքը։

Այդ դեպքից շատ չանցած պատշգամբում եւ նրա շուրջը "ոՐԻց իրարանցում սկսվեց, որի մեջ գլխավոր ղերը խաղում էի ես, բայց միայն թե այնքան էլ շուտ չկարողացա ըստ արժանվույն գնահատել այս միջադեպի ծիծաղելի կողմը։

Սքանչելի երեկո էր, եւ նեղլիկ, փափլիկ ամպերի երամները հավաքվել էին արեւմուտքում, պարզ էր, որ մայրամուտը հոյակապ պիտի լիներւ Ես Հենընոը Էի Էլմել դժվար աշ–

131

խտտանքովս վաստակած մի բաժակ թեյը եւ մայրամուտք, սրեւի ցոլքերի տակ նստել էի սանդուղքի վերին աստիճանին փորձելով անհավատալիորեն հիմար սկյոլռիկին սովորեցնե։ կաթը ծծել բամբակե տամպոնից, որ –փաթաթված էր լուցեւՈլ ծայրին։ Մի վայրկյան ես ընդհատեցի այդ տանջալից աշ֊ խտտանքը, բարձրացրի աչքերս եւ տեսա, որ ճանապարհով կալիս է մի գեր տարեց կին։ նրա վրա կար միայն մի նեղ Ա՛զդրակապ, ատամների արանքում սեղմել էր երկար, բա֊ րակ սեւ ծխամորճ։ Կարճ խուզած սպիտակամազ գլխի վրա ցցված էր մի փոքրիկ կալեբաս։ Կինը կանգ առավ իմ աստի֊ ճանների մոտ, հանեց ծխամորճը եւ խնամքով կախեց հաստ մեջքի շուրջը կապած թոկից, հետո սկսեց բարձրանալ ան֊ վերջանալի աստիճաններով ինձ մոտ ս/ատշգամբ։

— րարեւ, մամի,— ձայն տվի ես։ Կինը կանգ առավ եւ լայն ժպտաց ինձ։

— Րարեւ, մասա,— արձագանքեց նա ու սկսեց դժվարու՛թյամբ շարժվել աստիճանից աստիճան, հոգնածությունից հազիվհազ շունչ քաշելով։ Վերջապես, նա հասավ ինձ, կա~ լեբասը դրեց ոտքերիս մոտ եւ, փնչացնելով, հենվեց պատին իր ողջ ճարպոտ մարմնով։

— Հոգնե՞լ ես, մամի,— հարցրի ես։

— Հա, մասա, ես շատ ճարպոտ դառել,— բացատ՛ րեց նա։

— օարպո տ,— վրա բերի ես զայրացած։— Ամենեւին էլ ճարպոտ չես ղու, մամի։ Դու իսկի էլ իսձնից ճարպոտ չես։

Հաստլիկը բարձր հռհռաց, եւ նրա հսկայական մարմինը ցնցվեց։

— Չէ, մասա, ղու ինձ ծիծաղել։

— "է։ մամի, ես ճիշտ եմ ասում, դու դեռ շատ նիհարիկն ես։

Կինը հենվել էր պատին եւ ցնցվում էր ծիծաղից։ Այղ նա է նիհարիկ։ նրա ամբողջ վիթխարի մարմինը ճոճվում էր։ Վերջապես, նա մի քիչ հանգստացավ եւ մատով Աույց տվեց կալեբասը։

— Ես քեզ որս բերել, մասա»

— Իսկ ի՞նչ որս։ 132

՝ –խ֊ Օձ, մասա։

Ես հանեցի խցանը եւ նայեցի կալերասի մեջ։ Հատակի, օղակի պես ոլորվել էր բարակ ու շագանակագույն օձը, աթ դյույմ երկարությամբ։ Ես անմիջապես որոշեցի, որ դա կոսր օձ է, անաչք օձի մի տեսակը, որն իր ղարը ապրում է հողի յեք մտած։ Կույր օձերը արտաքուստ հիշեցնում են անգլիա– եան ւորաուին եւ միանգամայն անվտանգ են։ Ես արդեն ունեի մի արկղ այդպիսի սողուններ։ Բայց ինձ այնպես դուր եկավ ուրախ հաստլիկը, որ չցանկացա նրան վշտացնել, հրաժարվելով նրա «որսից»։

— Ի՞նչ ես ուզում այդ որսի համար, մամի,,,— հարց֊

րի ես։

— Ա՛, մասա, դու ինձ վճարել, ինչքան դիտես։

— Իսկ օձը վիրավոր չէ՞։

՚ ֊ (Vչ, մասա, նա առողջ։ Ես կալեբասը շուռ տվի գլուխն ի վայր, եւ օձն ընկավ ցե՛մենտե հարթ հատակի վրա։ Կինը՝ այդպիսի հաստլիկի համար զարմանալի արագությամբ, նետվեց պատշգամբի մյուս

ծայրը։

— նա քեզ կծել, մասա,— նախազգուշացրեց նա։ Ջեյկոբը, որ եկավ նայելու, թե ինչ է այսւոեղ կատարվում, նրա վրա մոխրացնող հայացք գցեց։

— ՛հու միթե չգիտենալ, որ մասան չի վախենալ ոչ մի թույն,— ասաց նա։— Մասա հատուկ դեղ ուներ, եւ այդպիսի օձը նրան չկծել։

— Ա՜, ա՛, այ թե ինչ,— ասաց կինը։

Ես կռացա եւ վերցրի կույր օձին, պատրաստվելով ավելի լավ նայել եւ համոզվել, որ նա ողջ֊առողջ է։ Ես զգուշորեն նրան վերցրի երկու մատով, եւ նա փաթաթվեց իմ ցուցամատի շուրջը։ նայեցի նրան եւ շատ զարմացա։ Ինձ էին նայու՜մ մի զույգ փայլուն աչքեր, իսկ չէ որ կույր օձը աչք չի ունենում։ Այսպիսի հայտնագործությունից ապշած եւ դեռեւս հիմարի պես օձր ձեռքումս բռնած, դիմեցի Ջեյկոբին․

— "աւՒր՛ Ջեյկոբ, այս օձը աչք ունի։

Օվ հանկարծ հասկացա, որ այսպես անհոգ ձեռքումս բռնել եմ ամենեւին էլ ոչ անվնաս կույր օձի, այլ բոլորովին ինձ անծանոթ օձի եւ պատկերացում չունեմ, թե ինչի է նա

՚ՅՅ

ընդունակ։ Ես արդեն ուզում էի ձեռքս բացել եւ օձին գցեէ հատակին, բայց չհասցրի, նա սահուն շրջեց գլուխը եւ ատամը խրեց իմ բութ մատի վւափուկ մսի մեջ։

Ջեմ հիշում, որ երբեւիցե այդպես ցնցված լինեմ։ Խայթոցն ըստ Էության դատարկ բան Էր, ընդամենը միայն գնդասեղի ծակոց, բայց անմիջապես սկսվեց թեթեւ այրոց, ինչպես մոծակի խայթոցից հետո։ Ես վայրկենաբար շպրտեցի օձին եւ ամբողջ ուժով սեղմեցի մատս, որ արյունը հոսի վերքից, ու մինչ սեղմում Էի, միտքս եկան երեք հանգամանք, առաջինը՝ Կամերոլնում չկա օձի խայթոցի դեմ որեւէ շիճուկ, երկրորդ, մինչեւ մոտակա բժիշկը՝ ոչ պակաս երեսուն մղոն է, իսկ երրորդ, ես ոչինչ չունեմ նրա մոտ մեկնելու համար։ Այս մտքերր ամենեւին էլ ինձ ուժ չտվին, եւ ես սկսեցի դաժանորեն ծծել արյունոտ վերքը, սեղմելով մատիս հիմքը որքան կարելի է ուժեղ։ Հետո նայեցի շուրջս եւ տեսա, որ Ջեյկոբն ինչ֊որ տեղ անհետացել է։ Ես պատրաստ էի գռռալ կատաղությունից, բայց հենց այդ ժամանակ նա վազելով վերադարձավ պատշգամբ մի ձեռքին ածելի, մյուսում վիրակապ։ Տենդագին շտապողականությամբ սկսեցի նրան բացատրել, թե ինչ պետք է անի, եւ Ջեյկոբն ամբողջ ուժով ձգեց վիրակապը իմ մատի շուրջը եւ թաթից ներքեւ, իսկ հետո հարգանքով, գրեթե խոնարհվելով, տվեց ինձ ածելին։

Կյանքումս երբեք չէի պատկերացրել, թե որքան վճռականություն է պետք մարդուն, որ ածելիով կտրի իր ձեռքը եւ թե որքան սուր է այդ ածելին, մի քանի տանջալից վայրկյան ես չէի համարձակվում վճռական քայլն անել, հետո ածելիով ուժեղ կտրեցի ձեռքս եւ, ինչպես պարզվեց, կտրեցի մատս վերքից կես դյույմի վրա, այսինքն՝ այնտեղ, ուր բոլորովին չարժեր կտրել։

Ես փորձեցի մեկ անգամ եւս, մոտավորապես նույն հաջողությամբ, եւ մռայլ մտածեցի, որ եթե չմեռնեմ օձի խայթոցից, ապա ինձ այսպիսի «առաջին օգնություն» ցոււց տալով, լիովին կարող եմ արյունաքամ լինել։ Եվ սկսեցի զայրացած մտաբերել ժամանակին կարդացած բոլոր այն գրքերը, որտեղ ասվում էր, թե ինչ պետք է անել օձի խայթելու դեպքում։ Բոլոր այդ գրքերը, առանց բացառության, առաջարկում էին վերքի վրա կտրվածք անել նրա ամբողջ 134

խորությամբ, որքան որ թունավոր ատամը խրվել է մարմնի մեջ։ Հանձնարարել դա շատ հեշտ է, բայց ա՛յ հաջողությամբ հետեւել այդ խորհրդին, երբ կտրում ես սեփական մատդ, աֆքան էլ հեշտ չէ։ Ես ամենեւին էլ– չէի ցանկանում կրկին ու Կրկին կտրել ձեռքս այն հույսով, որ վաղ թե ուշ այնուամենայնիվ կընկնեմ վերքի վրա, իսկ դա նշանակում էր, որ մնում է վերջին, միակ ելքը, ես խնամքով ածելին դրի խաւթոցի աեղը եւ։ ատամներս կրճտացնելով, սեղմեցի ու ուժեղ քաշեցի։ Այս անգամ ստացվեց ինչպես պետք էր, ար֊ ւունը ցայտեց չորս կողմ։ Այժմ, հիշեցի ես, անհրաժեշտ է գործի ղնել մանգանալուծույթը, եւ մի քանի բյուրեղ ցանեցի այրվող վերքի վրա ու ձեռքս կապեցի մաքուր թաշկինակով։ Այդ ընթացքում բազուկս եւ թեւատակիս գեղձերն արդեն ուռել էին, մատներիս մեջ սուր ցավեր էին սկսվել, ասես կրակում էին, թեեւ դժվար է ասել, դա օձի խայթոցից էր, թե" իմ բուժումից։

— Ա՝ ասա, գնա՞լ բժշկի,— հարցրեց Ջեյկոբը, աչքը չկտրելով ձեռքիցս։

— Իսկ ինչպե ս գնամ բժշկի,— նեղսրտած ասացի ես։–– Այստեղ մենք մեքենա չունենք։ Թե դու կարծում ես, որ ես կարող եմ նրա մոտ ոտքով գնա՞լ։

— Մասա պետք է գնա Ֆոնի մոտ եւ խնդրել նրա ամենագնաց,— առաջարկեց Ջեյկոբը։

— Ամենագնա՞ցը,— հարցրի ես հուսադրված։— Իսկ Ֆոնն Ունի ամենագնաց։

— Այո", սըր։

— Ւե, գնա խնդրիր… շուտ։

Ջեյկոբը ամբողջ ուժով սլացավ աստիճանն րով ցած եւ վիթխարի բակով մեկ, իսկ ես ետ ու առաջ էի քայլում պատշգամբում։ Հանկարծ Հիշեցի, որ իմ ննջարանում անգործության է մատնված մի շիշ չբացված ֆրանսիական կոնյակ, եւ շտապեցի այնտեղ։ Բայց չհասցրի մի ձեռքով դուրս քաշել խցանը, երբ անմիջապես հիշեցի, որ այն հարցին, թե ինչպես է ազդում սպիրտային խմիչքը օձից խայթված մարդու վրա— բոլոր գրքերի հեղինակները միաձայն ու անառարկելիորեն պնդում են, որ ոչ մի դեպքում, օձի կծելուց հետո, չի կարելի խմել սպիրտային խմիչք, կարծեմ,

135

ալկոհոլն առաջացնում է սրտխփոց եւ օրգանիզմին պաա– ճառում ամեն տեսակ այլ անախորժություններ) Մի պահ մնացի շիշը ձեռքիս, իսկ հետո վճռեցի, դե եթե միեւնույն է, պիտի մեռնեմ, ապա ավելի լավ է մեռնեմ լավ տրամադրությամբ։ Ես բարձրացրի շիշը եւ մի լավ կում արեցիք Այժմ տաքացած ու աշխուժացած, թեթեւ քայլերով դուրս եկա սլատշգամբ, հետս վերցնելով շիշը՛

ներքեւում, Ֆոնի բակով, շտապում էր մի մեծ բազմություն՝ Ջեյկոբի եւ իր իսկ՝ Ֆոնի գլխավորությամբ։ նրանք բոլորն էլ վազում էին դեպի մեծ խրճիթը։ Ֆոնը բացեց դուռը, եւ ամբոխը լցվեց այնտեղ, շուտով մարդիկ հայտնվեցին նորից, իրենց առշեւոլմ հրելով խարխուլ, ծռմռված մի ավտոմոբիլ։ Ամբոխը հրում էր այն կամարի տակով դեպի ճանապարհը, եւ այնտեղ Ֆոնը նրանց թողեց ու արագ սկսեց բարձրանալ նշանավոր սանդուղքով ինձ մոտ, իսկ նրա հետեւից կրնկակոխ վազում էր Ջեյկոբը։

— Բարեկամս,— շնչակտուր ասաց Ֆոնը։— Վատ են գործեր։

— Այո , ճիշտ է,— համաձայնեցի ես։ ■

— Քո ծառան, նա ինձ ասել, որ դու այդպիսի խայթոցի համար եվրոպական դեղ չունենալ։ Գա ճի՞շտ է։

— Այո , ճիշտ է։ Գուցե բժշկի մոտ այդպիսի դեղ լինի, ես չգիտեմ։

— Աստված օգնել, բժիշկը քեզ տալ այդ գեղ,— բարեպաշտությամբ ասաց նա։

— Կխմե՞ս ինձ հետ…— հարցրի ես եւ թափահարեցի շիշը։

— Այո , այո՛,— պայծառացավ Ֆոնը։— Մենք խմել։։ Խմիչքը լավ գեղ դրա համար։

Ջեյկոբը բերեց բաժակները, եւ ես մեր երկուսի համար լիքը լցրի՛ Հետո մենք մոտեցանք սանդուղքին եւ վերեւից նայեցինք, թե ինչպես է ընթանում շտապ օգնության մեքենայի նախապատրաստությունը։

Մեքենան, երեւի, խրճիթում մնացել էր մի ամբողջ հավիտենականություն, եւ նրա ամբողջ ներքին պարունակությունը ասես սեպվել, անշարժացել էր։ Վարորդը զգուշությամբ կախարդում էր, շարժիչը մի քանի անգամ հազաց, հետո 136

հո։ Հանդիսատ՛եսների հոծ օղակն ավելի առաջ շարժվեց, որը բղավում էին ամեն տեսակ խորհուրգներ եւ խրատներ, իսկ վարորդը Գլուխը հանեց պատուհանից եւ մի լավ հայ– հուեո՛ Այսպես շարունակվեց բավական երկար ժամանակ, հետո վարորդը դուրս եկավ եւ բռնակով վարձեց աշխատեցնել շարժիչը, ԲաՏՅ 1>"րժիչը նույնիսկ չփռշտաց էլ։ Վարորդին դա շուտով ձանձրացրեց, նա բռնակը տվեց խորհրդականներից մեկին, իսկ ինքը նստ՜եց մեքենայի ոտնակին, հան– ոըստա՚իալու։ Խորհրդականը վեր քաշեց իր հագուստի փեշերը եւ սկսեց արիաբար մարտնչել, բայց նրան էլ չհաջողվեց կյանքի կոչել շարժիչին։

Հանդիսատեսները,— դրանց թիվը արդեն հասել էր հիսունի,— բոլորն էլ ուզում էին օգնել, այնպես որ խորհրդականը նրանց տվեց բռնակը եւ միացավ ոտնակի վրա նստած վարորդին։ Ամբոխի միջեւ սկիզբ առավ խայտառակ տուրուդմփոց, ամեն մեկը ցանկանում էր առաջինը փորձել բախտը, բոլորը գոռում էին, հրում, խլում իրար ձեռքից բռնակը։ Աղմուկը գրավեց Ֆոնի ուշադրությունը, նա դա֊ տարկեց իր բաժակը եւ, զայրացած կնճռոտվելով, մոտեցավ պատշգամբի բազրիքին։ Այստեղ նա ցած թեքվեց եւ մի ահեղ հայացք նետեց ճամփի վրա։

— Հե յ,— հանկարծ որոտաց նա։— Գործի գցել ա1Դ մեքենա։

Ամբոխը լռեց, բոլորը գլուխները ուղղեցին պատշգամբի կողմը, իսկ վարորդն ու խորհրդականը վեր թռան ոտնակից եւ նետվեցին դեպի մեքենայի ռադիատորը, ցուցադրելով գործելու անհոդ ծարավ։ ճիշտ է, նրանց բախտը չբերեց, երբ նրանք տեղ հասան, պարզվեց, որ բռնակն անհետացել է։ Ամբոխի մեջ նորից իրարանցում տիրեց, ամեն մեկը մեղա՛ դրում էր մնացած բոլորին, որ նրանք կորցրել են բռնակը։ Վերջապես բռնակը գտնվեց, եւ այս երկուսը նորից մի քանի անհաջող վարձ արին շարժիչն աշխատեցնելու։

Այդ ընթացքում ես ավելի ու ավելի վատ էի զգում, եւ արիոլթյ ունս վերջապես ինձ դավաճանեց։ Ձեռքս ամբողջովին ուռել էր մինչեւ արմունկս, կարմրել եւ շատ էր ցավում։ (եւսիս մեջ նույնպես ասես մի բան կրակում էր, իսկ ձեռքս այնպես էր այրվում, ասես բռիս մեջ սեղմել էի շիկացած ածուխ։

«37

Մինչեւ բժշկին հասնենք, կանցնի մեկ ժամից ոչ պաես մտածում էի ես, եւ եթե չհաջողվի մեքենան աշխատեոնւ՝ հենց հիմա, ապա մեկնելն արդեն անիմաստ կլինի։ Բա այստեղ վարորդին լուսավորեց մի միտք։ Թող նրանք մեոհ ՚ նան հրեն։ նա իր միտքը բացատրեց ամբոխին, եւ բոււ,Ոս բարձր ծափահարեցին ու բացականչեցին Հրացմունքի–․ Վարորդը մտավ մեքենայի մեջ, իսկ մնացածները խմբվեցին նրա ետեւում ու սկսեցին հրել։ Տակտով տնքալով, նրանռ մեքենան հրեցին դեպի ճանապարհը, հետո թեքվեցին ո․ ծածկվեցին տեսողությունից։

— նա շուտով կբանի,— ժպտաց Ֆոնը, փորձելով ԿաՀ քաջալերել եւ նորից ինձ համար կոնյակ լցրեց։— Ու դ,։լ շուտով գնալ բժիշկ։

•— Բու կարծո՞ւմ ես, որ այնուամենայնիվ կբանի ։

— Այո , այո՛, բարեկամս,— ասաց Ֆոնը։ Կարծես, նույնիսկ մի քիչ վիրավորվեց։— Դա իմ մեքենա, գերազանց մեքենա։ նա կգնա քիչ ժամանակ, մի անհանգստացիր։

Շուտով մենք նորից հեւոց լսեցինք, պատշգամբից ցած նայեցինք եւ տեսանք մեքենան, նա երեւաց անկյունից, այն դարձյալ հրում էին, կարծես, Բաֆուտի ամբողջ բնակիչները։ Ամբոխը սահում էր դեպի մեզ, ինչպես խխունջ, եւ այն պահին, հենց որ մեքենան հասավ իմ սանդուղքի ներքեւի աստիճանին, շարժիչը մի քանի անգամ փռշտաց ու հռնդաց, ամբոխը ճչաց հիացմունքից, եւ բոլորն սկսեցին ցատկռտել ու թռչկոտել ճամփի վրա։

— " Տ> աշխատեց,— հպարտ բացատրեց ինձ Ֆոնը, հա– մենայն դեպս, եթե ես չհասակացա ընդհանուր ցնծության պատճառը։

Վարորդը ճարպկորեն մեքենան տարավ կամարի տակով դեպի բակը, թեքվեց ու նորից դուրս եկավ ճանապարհի վրա․ նա շարունակ անհամբեր ազդանշան էր տալիս եւ քիչ էր մնում անիվների տակ ճզմեր իր օգնականներին։ Մենք Ֆոնի հետ դատարկեցինք մեր բաժակներր եւ յոթանասունհինգ աստիճաններով ցած իջանք։ ներքեւում Ֆոնն ինձ առավ ԻՐ գՒրԿը եւ տագնապալի նայեց դեմքիս։ նա ակնհայտորեն ուզում էր ինչ֊որ խոսքեր ասել, որոնք ինձ աշխուժություն 13Ճ

,Հաղորղեին եւ կքաջալերեին բժշկի մոտ գնալու ճանա–

պարհի"՛

^․ Բարեկամս,– ասաց նա վերջապես։֊ Եթե դու մեռնել,

ես քեզ Հատ խղճաւ՛

Վախենալով, որ ձայնս կարող է մատնել իմ ապրումներր, էս լուռ սեղմեցի նրա ձեռքը, հուսալով, որ դա բավական պերճախոս կերեւա, եւ մտա մեքենան։ Այն անմիջապես շարժվեց՝ ցնցվելով եւ ցատկռտելով, իսկ Ֆոնը եւ նրա հպատակները մնացին ետեւում՝ կարմիր փոշու ամպի մեջ։

Երեք քառորդ ժամ հետո մենք հասանք բժշկի տունը։ եւ արգելակները խլացուցիչ ղժղժացին։ Բժիշկը կանգնել Էր գավթում եւ մռայլ նայում Էր ծաղկաթմբին։ Երբ մեքենայից դուրս եկա, նա զարմացած աչքերը հառեց ինձ եւ եկավ ընդառաջ, մոտենալով, նա ուշադիր նայեց դեմքիս։ — Ի՞նչն Է ձեզ կծել,– հարցրեց նա։

լ– Ինչի՞ց իմացաք, որ ինձ խայթել են,— հարցրի ես, այդպիսի վայրկենական ախտորոշումից ապշած։ — Ձեր բիբերը խիստ մեծացել են,— բացատրեց բժիշկը այն վարպետի գոհունակությամբ որն արդեն իր գործի մեջ չի սխալվում։— Ի նչն Է ձեզ կծել։ — Օձը։ Չգիտեմ ինչպիսին, բայց ցավը դժոխային Է։ Դրա համար Էլ եկել եմ ձեզ մոտ, թեեւ հազիվ թե դրանից օգուտ լինի։ Չէ" որ դուք, երեւի, շիճուկ չե ք ունենա։ — Պատկերացրեք,— ասաց նա ակնհայտ բավականությամբ,— որքան էլ դա տարօրինակ չինի, ես մի քիչ բերել եմ, երբ վերջին անգամ արձակուրդ էի մեկնել։ Չգիտեմ ինչու^ մտածեցի, որ կարող է պետք գալ։ Արդեն կես տարի է․ ինչ ընկած է սառնարանում։ — Այ թե բախտս բերեց։ — Տուն մտեք, թանկագինս, մտեք։ Ինձ համար շատ հետաքրքիր է, կազդի արդյո՞ք այդ շիճուկը։ — Ինձ համար էլ,— խոստովանեցի ես։

Մենք ներս մտանք, եւ ես նստեցի բազմոցին, իսկ բժիշկը եւ նրա կինը անմիջապես բերեցին սպիրտը, սրսկիչը եւ մնացած բաները, ինչ որ պահանջվում էր շիճուկի ներարկման համար։ Հետո բժիշկը երեք սրսկում ․արեց մատիս մեջ, որքան կարելի էր վերքին մոտ եւ էլի երկուսը արմունկիցս

վեր։ Այս բոլորր ավելի ցավոտ էր, քան օձի խայթոցը–

— Մի քիչ անդուրեկա՞ն է,— ուրախ֊ոլրախ ֊ոեղեկաոայ Բ<է/՚շկը> հաշվելով զարկերակս։

— Ավելի վատ չէր կարող լինել,— դառնությամբ ասա, ցի ես։

— Լավ կլինի մի բաժակ վիսկի խմեք։

— Ես կարծում էի, որ նման դեպքում սպիրտային խմիշո, ները հակացուցված են։

— Ո՚ե "Ղ> Դա Ժ վնասի,֊ ասաց բժիշկը եւ լցրեց ինչ մի մեծ բաժակ։

Ես դեռ երբեք այսպիսի հաճույքով վիսկի չէի խմել։

— Իսկ այժմ,— շարունակեց բժիշկը,— դո֊ք կմնաք ինձ մոտ գիշերելու, տանը ազատ սենյակ կա։ Հինգ րոպե հետո բարեհաճեք արդեն պառկել անկողնում։ Եթե ուզում եք կարող եք լոգանք ընդունել։

— Իսկ չի կարելի, որ վերադառնամ Բաֆուտ,— հարցրի ես։— Իմ կենդանիներն այնտեղ են, իսկ առանց ինձ, ըստ էության, ոչ ոք նրանց կարգին չի խնամի։

— Դուք հիմա ի վիճակի չեք Բաֆուտ վերադառնալու եւ խնամելու ձեր կենդանիներին,– վճռականորեն ասաց բժիշկը։— Ոչ մի խոսք, անմիջապես անկողին։ Եթե ես տեսնեմ, որ դուք բավականաչափ լավացել եք, կմեկնեք վաղը առա․ վոտյան։

Ի զարմանս իմ, ես քնեցի խոր քնով եւ երբ արթնացա հաջորդ առավոտյան, ինձ ուղղակի հիանալի էի զգում, թեեւ ձեռքս մինչեւ արմունկս ավելի էր ուռած ու ցավում էր։ նա֊ խաճաշը ինձ մատուցեցին անկողնում, հետո եկավ բժիշկը։

— Ինչպե ս եք զգում,— հարցրեց նա։

— Հիանալի։ Այնքան լավ, որ նույնիսկ սկսում եմ մտածեի թե գուցե օձը, այնուամենայնիվ, թունավոր չէր։

— Ոչ, նա շատ թունավոր էր։ Օ՚ոլք ասում եք, որ նա ձեր մատի մեջ խրել է միայն մի ատամը, եւ դուք, երեւի, այնքան արագ եք ցած գցել նրան, որ չի հասցրել բաց թողնել ձեր մեջ իր թույնի ամբողջ պաշարը։ Եթե հասցներ, դուք այսքան շուտ չէիք լավանա։

— Իսկ ես կարո՞ղ եմ մեկնել Բաֆուտ։

— Թերեւս, կարելի է, եթե դուք զգում եք, որ կարող եք 140

չիմանալ ․այղ ճանապարհորդությանը, թեեւ ձեր ձեռքը մի երկու օր դեռ չի կարող ծառայել ձեզ ինչպես հարկն է։ Համենայն դեպս, եթե ձեզ կանհանգստացնի, եկեք ինձ

մոտ։

Մտածելով իմ թանկագին գազանների մասին, որոնք

․մաքրված ու չկերակրված սպասում են ինձ Բաֆուտում, ես

աւնպես էի շտապեցնում խեղճ վարորդին, որ մենք

/տեսնված կարճ ժամանակում տուն հասանք։ ճանապարհին

կանգ առանք այն սանդուղքի մոտ, որ տանում էր իմ

առանձնատունը, եւ այստեղ ես տեսա, որ ներքեւի աստիճանին

նստած է երեկվա հաստլիկը։

— Բարեւ, մամի,— ասացի ես, դուրս գալով մեքենայից։

— Բարեւ, մ ասա,— պատասխանեց նա, դժվարությամբ ոտքի ելավ եւ ճոճվելով եկավ ինձ ընդառաջ։

— Ի՞նչ ես ուզում,— հարցրի ես։ Չէի համբերում։ թե երբ պիտի հասնեմ գազաններիս։

— Մասա ամեն ինչ մոռանա՞լ,— զարմացած հարցրեց կինը։

— Ի՞նչ եմ մոռացել, մամի։

— է, մասա,— հանդիմ անեց նա,— ախր ես այնպես Հիանալի օձ բերել, մասան ինձ այդպես չվճարել։

ԳԼՈԻԽ ԻՆՆԵՐՈՐԴ

Ֆոնը ե ոսկեգույն կատուն

Բաֆուտում իմ մնալը հետզհետե մոտենում էր իր վերջին։ Ես հավաքել էի ամեն տեսակ կենդանի արարածներ, եւ ժամանակն էր այդ կենդանի ավարր տանել հիմնական ճամ– ԲաՐԸ> ուր նրանց պիտի նորից տեղավորեի վանդակներում եւ նախապատրաստեի Անգլիա ճանապարհորդելուն։ Ես բնավ ուրախ չէի, երբ հայտնեցի բոլոր որսորդներին, որ մեկ շաբաթ հետո մեկնում եմ, թե չէ նրանք կշարունակեն գազաններ բերել իմ մեկնելուց հետո էլւ Բեռնատար մեքենա պատ֊ վիքեցի եւ Սմիթին նամակ ուղարկեցի այն մասին, որ մենք $ալիս ենք։ Երբ Ֆոնը այդ նորությունը լսեց, սլացավ ինձ

141

մոտ, ձեռքում սեղմած մի շիշ ջին, եւ սկսեց եռանդագին՝ համոզել ինձ, որ մի քիչ էլ մնամ։ Ես նրան բացատրեցի, ո֊ ինքս էլ շատ կցանկանայի Բաֆոլտում ավելի երկար մնա/ բայց ոչ մի կերպ չեմ կարող, վերադարձի տոմսերը պաս։– վիրված են նախապես, ուրեմն, իմ ամբողջ գազանանոցը պետք է պատրաստ լինի ճանապարհ ընկնելու նշանակված օրը։ Ամենափոքրիկ հապաղման դեպքում մենք • բաց կթողնենք շոգենավը, իսկ մի ուրիշը կարող է չլինել մեկ֊ երկու ամիս, եւ այդքան մնալու համար իմ դրամը պարզապես չի բավականացնի։

— Ա , բարեկամս, ես շատ ափսոսալ, որդու մեկնել,— ասաց Ֆոնը ոլ բաժակս ջին լցրեց այնպես, ասես անվերջա–։ նալի աղբյուրից էր լցնում։

— Ես էլ եմ ափսոսում,— միանգամայն անկեղծ ասացի ես,— բտյց ոչ մի կերպ չեմ կարող ավելի շատ մնալ Բաֆուտում։

— Ղ՛ու չմոռանալ Բաֆոլտը,— ասաց Ֆոնը եւ վրաս ուղղեց ցուցամատը։– Գոլ լավ հիշել Բաֆուտը, Չէ որ այստեղ շատ

հիանալի որս բռնել, մի՞թե այդպես չէ։

— Այդպես է,— պատասխանեցի ես եւ մատով ցույց տվի վանդակները, որ դրված էին իրար վրա մի քանի հարկով։ — Րաֆուտում ես շատ որս հավաքեցի։

Ֆոնը բարեհաճորեն գլխով արեց։ Հետո թեքվեց առաջ եւ ամուր սեղմեց ձեռքս։

— Երբ գոլ հասնել քո երկիր, երբեմն դու պատմել քո յքարդկանց, որ Բաֆուտի Ֆոնը քո բարեկամ, նա շատ ջանք թափել, որ դու ունենալ հիանալի որս, հա՞։

— Ամեն ինչ նրանց կպատմեմ,— խոստացա ես,— կպատմեմ, որ Բաֆուտի Ֆոնը հիանալի որսորդ է, ամենալավ որսորդը Կամերունոլմ։

— Հիանալի՛, հիանալի՛,— ուրախացավ Ֆոնը։

— Միայն մի որս ես այստեղ այդպես էլ չճարեցի, — ՚ ասացի ես։— Եվ շատ եմ ցավում։

— Իսկ դա ի՞նչ որս, բարեկամս,— ասաց Ֆոնը) հուզված թեքվելով դեպի ինձ։

— Դե, այսպիսի մեծ, անտառային կատու, որի մորթը 142

^ոԱկու նման է, իսկ փորի վրա՝ զոլեր, Ես քեզ ցույց եմ տվել նրա լուսանկարը, հիշո՞ւմ ես,

Լա այն ո՞րս,— ասաց Ֆոնը,— Բու ճիշտ ասել։ Այդ

որս ք՛ Դեռ լբռնեւ՛

նա խորասուզվեց մռայլ լռության մեջ, հոնքերը կիտած նայելով ջինի շշին։ Թերեւս, ես բավական անտակտ գտնվեցի, հիշեցնելով նրան այդ մասին։ Իսկ ես այստեղ չէի բռնել ոսկեգույն կատու, կատուների ընտանիքի ամենափոքր, բս1յց ամենագեղեցիկ ներկա յացուցչին, որ տարածված է Աֆրիկայի այս մասում։ Ես գիտեի, որ Բաֆուտի շրջակայքում ւ քիչ չեն ղրանք։ բայց որսորդներն այս կենդանուն վերաբերում էին ավելի պատկառանքով, քան ասենք, ընձառյուծին կամ էլ սերվալին, թեեւ այդ երկուսն էլ խոշոր են ոսկեգույն կատվից։ Ոսկեգույն կատվի լուսանկարը շատ անգամ եմ ցույց տվել Բաֆուտի Քերծեներին, Բայց նրանք միայն ճպպացնում էին լեզվով, գլուխներն օրորում ու հավատացնում ինձ, որ նրան որսալը չափազանց դժվար է, որ նա «շատ կատաղի է» եւ «շատ խորամանկտ։ Ես մեծ գումարներ էի առաջարկում ոչ թե կատվին որսալու համար, այլ նույնիսկ նրա համար, որ ինձ ասեն միայն, թե որտեղ կարելի է նրան գտնել եւ բոլորը ապարդյուն։ Երբ մինչեւ մեկնելս մնացել էր մեկ շաբաթից էլ պակաս, ես հաշտվեցի այն մտքի հետ, որ ոսկեգույն կատու ձեռք չեմ բերելու։

Ֆոնն ընկղմվեց բազմոցի մեջ, նրա աչքերը փայլում էին, շրթունքներին խաղում էր մի վարակիչ ժպիտ։ — Ես ճարել քեզ այդ որս,– ասաց նա եւ գոռոզամտորեն Գլխով արեց։

— Բայց, բարեկամս, հինգ օր հետո ես մեկնում եմ Ւաֆոլտից։ էլ ինչպե՞ս կհասցնես որսալ հինդ օրում։

— Ես այն որսալ,— վճռականորեն ասաց Ֆոնը։— Ղու սպասել քիչ ժամանակ եւ տեսնել ինքդ։ Ես կճարեմ քեզ հա֊ մար այդ որս։

Ֆոնը չցանկացավ ինձ ասել, թե ինչպես է մտադիր իրականացնել այգ հրաշքը, բայց նա այնպես ինքնավստահ էր, որ ես ակամա մտածեցի, թե իսկապես կկարողանա ձեռք բերել ինձ համար այդ հազվագյուտ գազանին։ Սակայն արդեն բացվել էր իմ վերջին օրվա առավոտը Բաֆուտում,

143

րայց ոսկեգույն կատվի մասին խոսք անգամ չկար, եւ Ծւ) կորցրել էի ամեն մի հույս։ Երեւում է, Ֆոնը տաքացած խոսք տվեց, որը կատարելը նրա ուժերից վեր էր։

Օրը մռայլ էր, ամպոտ, չէ որ վերեւում։ լեռներում, անձրեւային սեզոնը սկսվում էր ավելի շուտ, քան հարթա– վայրերում։ Երկնքով մեկ ցած էին կախվել մութ ու գորդ ամպերը, մանր անձրեւ էր մազում, երբեմն հեռավոր լեռնա– շղթաներից լսվում էր ամպրոպի որոտը, այղ ամենից ես ավելի էի մռայլվում, առանց այն էլ տխուր էի, ախր բոլորովին չէի ուզում մեկնել Բաֆոլտից։ Ես ամբողջ հոգով սիրեցի այգ հարթավայրերն ու այնտեղ ապրող մարդկանց։ Ես անկեղծորեն կապվել էի Ֆոնի հետ, նույնիսկ հիանում էի նրանով եւ անկեղծորեն տխրում էի հենց միայն այն մտքից, որ պետք է բաժանվեմ նրանից, չէ որ մենք միասին փառահեղ ու ուրախ էինք անցկացնում ժամանակը։

Ցերեկվա մոտավորապես ժամը չորսին մանր մաղող ւյնձրեւր վերածվեց հորդ հեղեղի, գա ակնհայտորեն երկար կ։ տեւելու, անձրեւը երկինքը փակել էր ջրի հոծ վարագույրի նման, թակում ու որոտում էր առանձնատան տանիքին, մոտակա արմավենիների լայն տերեւներին․ Ֆոնի ընդարձակ բակի պինղ տրորված կարմիր հողը վեր էր ածվել արնակարմիր հեղուկ կավի փայլուն ծովի, որ ծփում էր վերեւից թափվող բյուրավոր կաթիլներից։ Ես մաքրեցի բոլոր վանդակները, կերակրեցի բոլոր գազաններին եւ այժմ շրջում էի պատշգամբի մի ծայրից մյուսը, նայելով, թե ինչպես է անձրեւը թակում աղյուսե պատը եւ անողոքաբար ցնցում բոլգենվիլեյների մուդ֊կարմիր ծաղիկները։ Իմ բոլոր իրերն արդեն կապված էին, վանդակները պատրաստ, մնում էր֊միայն դրանք դարսել մեքենայի մեջ։ Ես ինձ համար ոչ մի զբաղմունք չէի կարող հորինել, իսկ քայլել սառը անձրեւի տակ չէի ցանկանում։

Պատահմամբ ցած նայեցի— այնտեղ, ճանապարհին, հայտնվեց մեծ պարկ շալակած մի մարդ, նա վարձում էր վազել, բայց ոտքերը սահում ու սայթաքում էին կավի վրա, «Գուցե նա ինձ համար մի ինչ֊որ հազվագյուտ ո՞րս է բերում եւ գուցե ինձ մի փոքր կոլրախացնիտ,—֊ ինքս ինձ հույս տվի եւ սկսեցի անհամբեր հետեւել նրա մոտենալուն, 144

, ա,ց ցավով նկատեցի, որ պարկով մարդը թեքվեց կամարի լ սմփացրեց հսկայական բակի միջով ե անհետացավ , Արորդ կամարի տակ գտնվող դռան ետեւում, որ տանում էր դեպի 3)ոնի ապարանքը։ Շուտով, այն բանից հետո, երբ 1,ա անհետացավ տեսողությունից, Ֆոնի փոքրիկ աոանձնա– տան մոտ բարձր աղմուկ լսվեց, բայց մի քանի րոպե հետո ամեն ինչ լռեց, ու նորից ես լսեցի միայն անձրեւի աղմուկրւ Ապա մեն֊մենակ թեյ խմեցի, հետո կերակրեցի բվերին ե գազանանոցի մյուս գիշերային բնակիչներին։ նրանք, թվում էր, մԻ ՔԻէ զարմացան, չէ" որ երբեք այդքան վաղ չէի կերակրել, բայց եւ։ գիտեի, որ շուտով գալու է Ֆոնը, որ ենձ հես։ անցկացնի հրաժեշտի երեկոն, եւ ես ցանկանում էի մինչեւ նրա գալն ավարտեւ այդ գործը։

Այդ ընթացքում, մինչ ես վերջացրի իմ բոլոր գործերը, անձրեւը հանդարտվեց ու հազիվ մազում էր, ասես օղում մշուշ էր կախված, իսկ Գորշ> արագ սահող ցածր ամպերի մեջ հայտնվեցին Տեղքեր, ոլ նրանց արանքից փայլում էր նոլրբ֊կապսւյտ թավւանցիկ երկինքր։ Դեռ մեկ ժամ էլ չէր անցել, երբ ամպերը բոլորովին ցրվեցին, եւ պարզ ու մաքուր երկինքը ծայրեծայր լցվեց մ այբամ ուտի արեւի լույսով։ Ֆոնի տան մոտ ինչ֊որ տեղ զարկեց փոքրիկ թմբուկը, թմբուկի ձայնը հետզհետե ուժեղանում էր։ Բացվեց կամարի տակի գուռը, եւ բակի միջով շարժվեց մի ոչ մեծ թափոր։ Այն գլխավորում էր Ֆոնը՝ հագած իր ամենա֊ վեհաշուք կարմ րա֊սպիտակ հագուստները, նա զգույշ շրջանցում էր արեւից փայլատակող ջրափոսերը։ նրա ետեւից գալիս էր այն նույն մարզը, որին եւ։ տեսա անձրեւի տակ, նա շալակել էր այն նույն պարկը։ Այնուհետեւ գալիս էին չորս խորհրդականները, իսկ թափորը եզրափակում էր սպիտակ հագուստով եւ փոքրիկ գլխարկով մի տղա, հենց նա էլ շատ հանդիսավոր տեսքով թմբկահարում էր։

Հավանաբար, Ֆոնր գալիս էր ինձ մոտ հրաժեշտի հանդիսավոր այցով։ Ես սանդուղքով իջա նրան ընդառաջ։ նա կանգնեց իմ դիմ աց, ձեռքերը դրեց ուսերիս ե անսովոր խստությամբ նայեց դեմքիս,

՚՚արեկամս,— դանդաղ, պատկառազդու տոնով արտասանեց նա։֊֊ Ես մի բան անել քեզ համար,

Ա8 10 Րաֆօ,ւոի Ու֊ձե&հւ֊ը

— հսկ ինչ է դա,— հարցրի ես։

Ֆոնը արքայական զարմում ով ետ գցեց իր երկար թեքերս ե ցույց տվեց պարկով մարդուն։

— Անտառային կատու,— հայտարարեց նա։

Մի պահ ես կանդ առա ապշած, հարցական նայեցի նրան եւ հանկարծ հիշեցի, թե ինչ էր նա խոստացել ձեռք բերել ինձ համար։

— Անտառային կատո՞ւ։ Հենց այն, ինչ ես այնպես շա՞տ էի ուզում ունենալ,— նորից հարցրի ես, չհամարձակվելով հավատալ երջանկությանս։

Ֆոնը գլխով արեց։ Նրա դեմքն արտահայտում էր լավ աշխատած մարդու ․ հանգիստ բավարարվածությոլն։

— Ապա մի տվեք տեսնեմ,— շնչահեղձ լինելով հուզմունքից ասացի ես,— շուտ բացեք պարկը։

Պարկով մվսրդը իր բեռր դրեց գետնին, իմ առջեւ, եւ ես բոլորովին մոռանալով, որ ի պատիվ Ֆոնի հագել էի մաքուր անդրավարտիք, ծունկի իջա հենց ցեխի մեջ եւ սկսեցի արագ֊ արագ քանդել պարկի ամուր պարանը։ Ֆոնը կանգնել էր կողքիս եւ ժպտում էր՝ բերանը բացած մինչեւ ականջները, իսկական բարի Սանտա֊Կլաուս։ Պարկի բերանի մոտ թաց պարանը ամուր ձգվել էր, ես քաշում ու ձգում էի այն, եւ այստեղ պարկից լսվեց ահավոր, կատաղի կաղկանձ, ոռնոցն սկ"վեց ինչպե ս դղրդացող տնքոց եւ, շարունակ ուժգնանալով, պոռթկաց ականջ ծակող մի այնպիսի ուժով եւ այնքան չարագուշակ, որ մաշկիս վրայով սարսուռ անցավ։ Որսորդը, խորհրդականները եւ թմբկահար տղան իսկույն մի քանի քայլ ետ թռան։

— Զդույշ։ մասա,— նախազգուշացրեց ինձ որսորդը,— դա վտանգավոր որս։ Նա շատ անգամ ուժեղ։

— Իսկ դու կապե՞լ ես նրա ոտքերը,— հարցրի ես։ Որսորդը գլխով արեց։

Ես քանդեցի պարանի վերջին հանգույցը, դանդաղ բացեցի պարկր եւ ներս նայեցի։

Ինձ վրա կատաղի աչքերը Փայլեցրեց այնպիսի մի գեղեցիկ գազան, որ ես հառաչեցի։ Նրա բուրդը կարճ էր, մետաքսե, հյութեղ ոսկե֊շագանակագույն՝ վայրի մեղրի գույնի։ Զայրույթից կատուն սրածայր ականջները ամուր

սեղմել էր ԳլխԻն> եւ ՎեՐԻ" 1Րթ"ձքը ցցել էր այնպես, որ այն ամբողջովին կնճռոտվել էր; մերկացնելով կաթնա֊ճեր– յակ ատամները եւ վարդագույն լնդերր։ Բայց ամեւնաապչկ– ցուցիչո աչքերն էին, մ՝եծ, ոսկեզօծ դեմքի վրա փոքր․ինչ դեռ նրանք գամվել էին ինձ վրա մի չտեսնված սառը մո– ւուցքով, ս ես մտածեցի, ի՛նչ բախտ է, որ նրա ոտքերը կապված են։ Կանաչ աչքերը նման էին սառցի տակ գտնվող տերեւների եւ փայլում էին՝ ինչպես փայլատը մայրամոլտի արեւի ցոլքերի մեջ։ Մի պահ մենք լուռ նայում էինք իրար, հետո ոսկեգույն կատուն ավելի ամուր սեղմեց ատամն ելր, ռադեց երախը եւ արձակեց ուժեղ ու ահոլսարսավ։ առաջացնող ոռնոց։ Ես արագ կապեցի պարկը, ով դիտե, արդյո՛՛ք ամուր են կապված ոտքերը։ Իսկ աչքերից դատելով, նա ինձ հետ այնքան էլ քնքուշ չի վարվի, եթե կարողանա դուրս պրծնել պարկից։

— Դո՞ւր գալիս,— հարցրեց Ֆոնը։

— Այն էլ ո՜նց։ Ուղղակի բառեր չկան ասելու, թե ոնց է դուր գալիս,— պատասխանեցի ես։

Մենք թանկարժեք պարկը տարանք պատշգամբ, եւ ես ամենամեծ վանդակի բնակչին շտապ տեղավորեցի մի ուրիշ տեղ։ Հետո մենք կապկպված ոսկեգույն կատվին պարկից զգուշորեն թափ տվինք վանդակի մեջ եւ ամուր ծածկեցինք ու փակեցինք դռնակը։ Կատուն պառկել էր կողքի վրա, մռնչում ու ֆշշացնում էր, բայց տեղից շարժվել չէր կարողանում, նրա առջեւի եւ ետեւի թաթերը ամուր կապված էին իրար, երեւի, ռաֆիի թելի պարանով։ Ես փայտի ծայրին դանակ կապեցի, մտցրի վանդակի ճաղերից ներս եւ այդ ձեւով ինձ հաջողվեց սղոցել պարանը, հենց որ այն ընկավք կատուն վայրկենապես, մի սահուն շարժումով ոտքի ցատկեց, թռավ ճաղի վրա, դուրս հանեց ոսկեգույն հաստ թաթը եւ թափահարեց, նշան բռնելով իմ դեմքին։ Ես հազիվ հասցրի ետ ցատկել։

— Օհո՜,— ծիծաղեց Ֆոնը։— Նա շատ չար, այդ որս։

— Կարող է մարդուն պատառոտել շատ կարճ ժամանակ,— հաստատեց որսորդը։

— Նա շատ ուժեղ,– համաձայնվեց Ֆոնն ու գլխով

147

ռւբեց,— նա շատ ուժ ունի ոտքերում*— Դու լավ հետեւե՝․ նրան, իմ բարեկամ, թե չէ նա քեզ վիրավորել։

Ես խոհանոց ուղարկեցի ճուտ բերելու, եւ երբ հենց նոր մորթած ու դեռեւս տաք ճտին բերեցին, ես թափահարեցի Նրան վանդակի ճաղերի մոտ» նորից սրընթաց դուրս նետվեց ոսկեգույն թաթը, սպիտակ ճանկերը խրվեցին որսի մեջ Ա բռնեցին ճտին, սեղմելով նրան ճաղերին։ Այժմ կատուն ամբողջովին ձգվեց, բռնեց ճտի վզից եւ մի ուժեղ ճիգով նրան քաշեց վանդակի մեջ․ ճաղերի արանքից թռան փետոլրները) ու ոսկեգույն կատուն սկսեց խժոել անկենդան թռչնին։ Ես արժանապատվորեն վանղակր ծածկեցի պարկով, եւ մենք գերյալին թողեցինք, որ քեֆ անի։

— Ինչպե՞ս բռնեցիր նրան,— հարցրի որսորդին։ Վերջինս քմծիծաղ տվեց եւ շփոթված մի ոտքից մյուսին

հեւնվեցւ

— Ւնչ Է, դու չլսել,— հարցրեց Ֆոնը։— Ինչ Է, դու լեզու չունենալ։

— Մ ասա,— սկսեց որսորդը եւ քորեց փորը։– Ֆոն ինձ ասել, մաստ շատ ուզել այդպիսի որս ու ես երեք օր գնալ որսի, նա փնտրել։ Ես գնալ, գնալ, շատ հոգնելէ իսկ որս չսւէէսնել։ Իսկ երեկ, երբ երեկո Էր, այս անտառի կատուն գալիս կամաց֊կամաց իմ բակ եւ մորթել երեք հավ։ Առավոտ՛ քան ես տեսնել նրա հետքեր ցեխի մեջ եւ նորից գնալ որսի։ Շատ ու շատ հեռու նրա ետեւից գնալ, մասա, եւ այ մի մեծ բլրի վրա ես նրան տեսնել։

Ֆոնը շարժվեց իր բազկաթոռի մեջ եւ նայում Էր որսորդին զննող հայացքով։

— հու ճի շտ ասել,– խիստ հարցրեց նա։

— Այո, մասա,— պատասխանեց որսորդը։– Ես ասել բոլորը ճիշտ։

— Լավ,– ասաց Ֆոնը։

— Դե, ես տեսնել այղ անտառի կատուն,— շարունակեց որւ/որդր,– նա գնում Էր այն մեծ սար, նա գնում Էր այն֊ ս,ես տեղ, ուր շատ ուժեղ քարեր կան։ նա գնալ հողի անցքի մեջ։ Ես այդ անցք լավ նայել, բայց մարդն այնտեղ չմտնի, ս֊նցք շատ նեղ Է։ Դե ես նորից հետ գնալ իմ տունը, վերցնել լավ շներ, ցանց եւ գնալ հետ նույն տեղը։ Ես ցանցը գնել 148

՛անցքի դԻմաՕ եւ Վառել Փ"ՔՐԻԿ ԿրաԿ> ե ծուխը մղել անցթի

մեր

նա մի պահ լռեց, շրխկացրեց մատները եւ նույնիսկ վեր թռավ մի ոտքի վրա։

^․ Ախ, այդ որս, նա շատ ուժեղ կատաղի։ Հենց որ զգաց ծաԽ հոտ, այնպես շատ սկսեց մռնչալ ու մռնչալ։ Իսկ յունը, նրանք վախենալ եւ բոլորը փախչել։ Իսկ ես վախենար անտառի կատուն ինձ բռնի եւ ես Էլ փախչել։ Կարճ ժամանակ եւ* լսել որս շարունակ մռնչում Է ու մռնչում, եւ ես կամւսց կամաց ետ գնալ, նրան նայել։ Ա խ, մասա։ Այդ որս նա վազել ուղիղ ցանցը, եւ ցանցը նրան ամուր պահել։ Հենց որ տեսա, ես արդեն չվախենալ, ես մոտեցա եւ նրա ոտքը կապել պարանով, եւ այ նրան բերել մասայի համար։

Որսորդն ավարտեց իր պատմությունր եւ հուզված նայեց իմ երեսին, ձեռքում պտտելով կարճ տեգը։ , — բարեկամս,— ասացի ես նրան,— ես գտնում եմ, որ դու գերազանց որսորդ ես, եւ ես լավ կվճարեմ քեզ այս որսի համար։

— Այո ■ այդպես, այդպես,— համաձայնվեց Ֆոնը եւ վսեմաբար ձեռքով արեց։— Այդ մարդ քեզ համար լավ որս անել։

Ես որսորդին բավականաչափ դրամ տվեցի, լրացուցիչ նվիրեցի մի քանի տւււփ սիգարեթ, եւ նա ինձնից հեռացավ հիացած, դեռ երկար, մինչ նա իջնում Էր սանդուղքով, ես լսում Էի, թե ինչպես Է նորից ու նորից բացականչում․ «Շնորհակալությո՜ւն, մասա, չնորհակալոլթ յուն»։ Հետո ես դարձա Ֆոնի կողմը, նա նստել Էր բազկաթոռին հենված եւ աչքը չէր կտրում ինձանից, երեւում էր շատ գոհ էր իրենից։ — Բարեկամս, շատ շնորհակալ եմ քեզանից այն ամենի համար, ինչ՝ դու արեցիր,– ասացի նրան։ — "ձ< ՈԵ բարեկամս, սա միայն փոքրիկ դատարկ բան։ Վատ կլիներ, եթե գա Բաֆուտից մեկնել, չստանալով ամբողջ որս, որ դու ուզել։ Ես շա"տ֊շա՛տ ափսոսար Բայց երբ դու սայել այս ամբողջ հիանալի որսին, դու հիշել Բաֆոլտը, ճի՞շտ է։ — Այո , ճիշտ է,— ասացի ես։— Իսկ հիմա, բարեկամս, արի խմենք։

149

■«

— Հիանալի", հիանալի՛,— ասաց Ֆոնըէ

Ասես ուզենալով մեզ վարձատրել մռայլ օրվա դիմաց, մայրամուտը Փայլում Էր այնպիսի գեղեցկությամբ, որի նմանը ես երբեք չէի տեսել։ Արեւը մտել Էր գունատ, երկարավուն ամպերի ցանցի ետեւը, եւ նրանք սկզբում սպիտակից դառնում էին փղոսկրե֊վարդագույն, հետո լցվում մորենու գույնով ու երիզվում էին ոսկեգույնով։ Ինքը երկինքը ողողված էր նրբին կապույտով ու կանաչով, տեղ֊տեղ փոքր ինչ ոսկեգույն էր, եւ մինչ օրը կմթներ, ավելի ու ավելի պայծառ էին վառվում թրթռացող աստղերը։ Շուտով դուրս եկավ նաեւ լուսինը, սկզբում՝ արնակարմիր, հետո աստիճանաբար դեղնեց եւ, վերջապես, բարձրանալով վեր, դարձավ արծաթե եւ ամբողջ աշխարհը վերածեց ածխասեւ ստվերներով սառը արծաթի։

Մենք Ֆոնի հետ մինչեւ ուշ գիշեր նստել էինք լուսնի աղոտ լույսի տակ եւ խմում էինք։ Վերջապես նա շրջվեց դեպի ինձ եւ ցույց տվեց իր առանձնատունը։

— Ես կարծում եմ, դու գուցե սիրել պարել,— ասաց նա։— Եվ ես նրանց ասել երաժշտություն անեն։ Գու ուզել, որ մենք պարել, քանի դեռ դու չմեկնել, ճի շտ է։

— Այո՛, սիրում եմ պարել,— պատասխանեցի ես։

Ֆոնր երերալով ոտքի ելավ եւ, պատշգամբի բազրիքից թեքվելով այնպես, որ թվում էր, թե հիմա ուր որ է ցած կընկնի, հրաման գոռաց ինչ֊որ մեկին, որ սպասում էր ներքեւում։ Մի քանի րոպե հետո բակով մեկ շարժվեցին բազմաթիվ կրակներ, ճամփի վրա, ներքեւում, հավաքվեց Ֆոնի կանանցից կազմված նվագախումբը եւ սկսեց նվազել։ Շատ շուտով կանանց միացան նաեւ ուրիշ երաժիշտներ, այդ թվում՝ գրեթե բոլոր խորհրդականները։ Ֆոնը մի քիչ երա– ժըշտութ յոլն լսեց, ժպտալով եւ տակտի հետ շարժելով ձեռքերը, հետո վեր կացավ ու ձեռքը մեկնեց ինձ։ — ւ՝նանք,— ասաց նա։– Մենք պետք է պարել, այո ։ — Հիանալի, հիանալի,— նմանակեցի նրան, եւ նա ծիծաղից թուլացավ։

Մենս անցանք լուսնի լույսով ողողված պատշգամբով դեպի սանդուղքը, այստեղ Ֆոնը իր երկար ձեռքով գրկեց ասս, մասամբ բարեկամական զգացմունքից, մասամբ էլ 150

նրա համար, որ չընկնի, եւ մենք աստիճաններով շարժվեցինք ռած։ Կես ճանապարհին իմ ուղեկիցը կանգ առավ ու մի քիլ պարեց նվագի տակ, նրա ոտքերը խճճվում էին լայն հագուստների մեջ, եւ եթե նա այդքան ամուր բռնած չլիներ ինձնից, անպայման աստիճաններով կգլորվեր ուղիղ ճանապարհի վրա։ Բայց նա պինդ էր բռնել, ուստի եւ մենք մի րոպե միայն ուժեղ օրորվեցինք ու ցնցվեցինք, բայց այնուամենայնիվ մեզ հաջողվեց ոտքի վրա կանգնել ու չկորցնող հավասարակշռությունը վերջնականապես, ներքեւում կանգնած կանայք, խորհրդականներն ու ժառանգները բարձր տնքացին սարսափից եւ ասես քարացան, տեսնելով իրենց տեր֊տիրա– կալին այդպիսի վտանգավոր դրության մեջ։ նվագախումբը նույնիսկ դադարեցրեց նվագը։

— Երաժշտությո՛ւն, երաժշտությո՛ւն,— գոռում էր Ֆոնը, մինչ մենք նրա հետ օրորվում էինք սանդուղքի վրա։— Ինչո լ դուք այլեւս չնվազել։

նվագախումբը նորից նվազեց, մենք նորից գտանք հավասարակշռությունը եւ, արդեն չերերալով, առանց արկածների իջանք մնացած աստիճանները։ Ֆոնի տրամադրությունը գերազանց էր, եւ նա որոշեց բռնել ձեռքս ու պարելով անցնել ինձ հետ ամբողջ բակի միջով։ Մենք նրա հետ շրմփացնում էինք ջրափոսերի միջով, իսկ նվագախումբը հետեւում էր մեզ եւ նվագում, թեեւ նվագողների շունչն արդեն կտրվում էր։ Երբ մենք հասանք պարերի տանը, Ֆոնը նստեց իր գահավորակին հանգստանալու, իսկ պալատականները սկսեցին նրա առջեւ պարել։ Հետո երբ պարը փոքր֊ինչ դադարեց, ես Ֆոնին խնդրեցի նվագախմբին մոտ կանչել, ուզում էի տեսնել նրանց գործիքները։ Երաժիշտները մոտեցան եւ կանգ առան պատվանդանի առջեւ, ուր մենք նստել էինք, ես բոլոր գործիքները հերթով փորձեցի, եւ ինձ ցույց տվին, թե ինչպես պետք է նվագել յուրաքանչյուրը։ Ի զարմանս բոլորի (ես ինքս է/ շատ զարմացա), ինձ հաջողվեց բամբուկն սրինգի վրա ճիշտ նվագել «Քեմպբելները գալիս են» երգի առաջին երկու տակտը։ Ֆոնը այնպիսի հիացմունքի մեջ ընկավ, որ ինձ ստիպեց այգ քաջագործությունը կրկնել էլի մի քանի անգամ, եւ անձամբ նվագակցեց ինձ մի մեծ թմբուկով, իսկ խորհըր֊ Հականներից մեկն էլ միացավ նրան մի ինչ֊որ տարօրինակ

151

♦

գործիքով, որը հնչում է նավի ազդանշանի նման։ Իհարկե, մեր նվազը այնքան էլ ներդաշնակ չէր հնչում, բայց փոխա– րենը՝ մենք շատ ջանք էինք թափում եւ նվագում էինք մեծ զգացմունքով։ Հետո նույնը կրկնեցինք սկզբից, որովհետեւ Ֆոնը ցանկացավ լսել, թե դա ինչպես կհնչի ամբողջ նվագա՛խմբի հետ։ Ընդհանրապես վատ չէր հնչում, որովհետեւ բոլոր կխալ հնչյունների մեծ մասը, որ արձակում էի սրինգով, ամբողջովին խլանում էր թմբուկներից։

Երբ այդ երգի բոլոր երաժշտական հնարավորություններն սպառված էին, Ֆոնը ուղարկեց մի նոր շիշ բերելու, մենք ավելի հարմար նստեցինք եւ սկսեցինք դիտել պարերը։ Սակայն անգործությունը շուտով ձանձրացրեց Ֆոնին։ Մեկ ժամ էլ չանցած, նա սկսեց անհանգստանալ իր գահի վրա եւ մռայլ նայել նվագախմբին։ Նա լիքը լցրեց մեր բաժակները, հենվեց գահավորակի թիկնակին եւ մռայլ դիմեց պարողներին։

— Այդ պարը, դա լավը չէ,— հայտարարեց նա վերջապես։

— Գե րազանց է,— առարկեցի ես,— ի՞նչը քեզ դուր լի գալիս։

— Շատ ուժեղ դանդաղ է,– պարզաբանեց Ֆոնը, թեքվեց իմ կողմը եւ զինաթափ եղած ժպտաց։– Աւզո ւմ ես, մենք պարել քո հատուկ պարը։

— Հատուկ պա՞րը,— հարցրի ես, գինու գոլորշիներից մթագնած ուղեղս դանդաղ էր աշխատում։— Այդ ի"սչ պար է։

— Մեկ, երկու, երեք, ցատկ։․ Մեկ, երկու երեք, ցատկ,— երգեց Ֆոնը։

— Հա՛, այ թե ինչի մասին ես խոսում։ Այո, արի պարենք, եթե ուզում ես։

— Ես շատ ուզում ես,– հաստատ ասաց Ֆոնը։

նա ինձ դուրս բերեց հրապարակի մեջտեղը եւ ամուր գրկեց մեջքս, իսկ մյուսներըւ ուրախ շատախոսելով եւ հաճույքից քթի տակ ծիծաղելով, շարք կանգնեցին մեր ետեւից, ես ցանկացա պարի մեջ թեկուզ մի փոքր փոփոխություն մտցնել, մեկից վերցրի սրինգը, բարձր ու սխալ սկսեցի փչել եւ բոլոր պարողներին մի ինչ֊որ վայրի թափով ետեւիցս տարա պարահրապարակով մեկ, Ֆոնի կանանց խրճիթների մոտով։, 151>

$աւո "՛աք գիշեր էր, ե․ այդպիսի ուրախությունից կես ժամ հետո ամբողջովին շնչահեղձ եղա, Քրտինքը վրայովս հոսում ետեւ նման։ Վերջապես մենք կանդ առանք հանգստանալու I սովորականի նման՝ խմելու։ Սակայն իմ կոնդան շատ էր ուր եկել Ֆոնին։ նա նստել էր իր գահին, աչքերը փայլում էին, ոտքերը խփում էին տակտով, եւ տրվելով հիշողություններիս նա կամացուկ մրմնջում էր պարեղանակը ու վատ Թաքգրած անհամբերությամբ սպասում, մինչեւ ես խելքի գամ ու նորից սկսեմ։ Ես վճռեցի, որ հարկավոր է ինչ֊որ ձեւով շեղել նրան այդ մտքից, այսպիսի հեղձուցիչ գի շերին կոնդան չափազանց շատ ջանքեր է պահանջում, եւ, բացի ա1Դէ վերշք՚ն շրջանն անելու ժամանակ ես շատ ուժեղ դիպա դռանը ու քերծեցի ոտքիս մաշկը։ Ուստի մտածում Էի, թե ինչ ուրիշ պար նրան սովորեցնեմ, որն ավելի քիչ ջանքհր պահանջի եւ նվագախումբն Էլ կարողանա արագ սովոր/ լ եղանակը։ Վերջապես, ես գտա համապատասխան պարը, նորից խնդրեցի ինձ տալ սրինգը եւ մի քանի րոպե փորձեցի։ Հետո դարձա դեպի Ֆոնը, նա այղ ընթացքում մեծ հետա– քըըքրությամբ հետեւում Էր ինձ։

— Եթե դու նվագախմբին կարգաղրես սովորել այս հատուկ երաժշտությունը, ես քեզ կսովորեցնեմ եւս մի եվրոպական պար,– ասացի ես։

— Հիանալի՛ Է, հիանալի՛,— պատասխանեց Ֆոնը։ նրա աչքերը փայլում Էին, նա շրշվեց եւ բարձր հրամայեց նվագախմբին լռել, հետո նրանց ստիպեց կանգնել մեր պատվանդանի մոտ, մինչ ես կնվագեի անհրաժեշտ եղանակը։ Երաժիշտները, ի զարմանս իմ, արագ յուրացրին մեղեդին եւ նույնիսկ զարդարեցին այն սեփական վարիացիաներով։ Ֆոնը հիացած՝ ոտքով խփում Էր տակտը։ — Այո, հիանալի այդ երաժշտության,— ասաց նա։ — Այժմ դու ցույց տալ ինձ նոր պարը, այո ։

Ես նայեցի շուրջս եւ ընտրեցի մի ջահել աղջկա, որը, ես դա արդեն վաղուց Էի նկատել, շատ շուտ գլխի ընկնող Էր երեւում, ես սեղմեցի նրան ինձ, որքան թույլ Էր տալիս քաղաքավարությունը (նրա վրա փաստորեն ոչ մի հագուստ չկար) "1ացա հրապարակով, ուրախ պարելով պոլկա, Պար– ընկերս, մի պահ շփոթվելուց հետո, սքանչելի կերպով հար֊

153

մարվեց իմ քայլերին; եւ մենք շատ սիրուն թռչում ու ցաա^ կւ՚տոլմ էինք «պարասրահով» մեկ։ Ցանկանալով ցույց տա որ նոր պարը իրեն դար է գալիս, Ֆոնը ծավ։ տվեց, եւ ան֊ մ իշապես բոլոր ներկա գտնվողները միացան նրան, "կզբում լեվում էին ամենասովորական, իրար հետ չհամընկնող ծափեր, բայց չէ" որ դրանք աֆրիկացիներ էին․ նրանք շուտով պարի ռիթմի մեջ մտան, եւ այժմ արդեն ծավայ– հարում էին ճիշտ տակտով։ Եւ․՛ ու աղջնակը հինգ անդամ պտտվեցինք– հրապարակով եւ այստեղ կամա թե ակամա ստիպված եղանք կանգ առնել։ Շունչներս կտրվում էր արդեն։ Եբբ մոտեցա իմ տեղին, Ֆոնը ինձ մեկնեց բերնեբերան լւ,ված վիսկու բաժակը, իսկ երբ նստեցի, խփեց մեջքիս,

— Հիանալի՛ պար,֊– ասաց նա։

Ես գլխով համաձայնության նշան արի եւ մի շնչով դա․ աարկեցի բաժակս։ Տհասցրի այն ցած դնել, երբ Ֆոնը բռնեց ձեռքիցս եւ քաշեց ես։ դեպի պարասրահ։

—• Գնանք,– բարձրաձայն խնդրեց նա։— Սովորեցրու ինձ այդ պար։

Գրկելով իրար, մենք պոլկս։ պարելով պտտվեցինք հրապարակի Հուրջը, ԲաՅՏ այնքան էլ լավ չստացվեց, որովհետեւ պարընկերոչս լայն հագուստները փաթաթվում էին ոտքերիս շռւրջըւ եւ մենք հանկարծ կանգ էինք առնում ոտքներս կապածի նման։ Ամեն անգամ ստիպված էինք համբերատար կանգնել ու սպասել, մինչեւ խորհրդականների ամբոխը մեզ իրարից բաժանի, հետո նորից սկսում էինք պարել, մեկ, երկու, երեք, ցատկ, եւ կանգ էինք առնում անկյունում, ամուր իրար կապված, ինչպես երկու սյուն, որ հանդեսի համար փաթաթված են միեւնույն ժապավենով։

Հանկարծ ես նայեցի ժամացույցին եւ սարսափած տեսա, որ արդեն գիշերվա ժամը երեքն է։ Որքան էլ դա ցավալի էր, բայց ստիպված էի հրաժեշտ տալ Ֆոնին ու գնալ քնե/ու։ Ֆոնն ու նրա հպատակները ինձ ճանապարհեցին մինչեւ մեծ գավիթը, եւ ես այնտեղ նրանցից բաժանվեցի, բարձրացա սանդուղքով վեր ու ցած նայեցի։ Առկայծող լապտերների լույսի տակ նրանք բոլորը պոլկա էին պարում։ Ամենակենտրոնում թռչկոտում ու ցատկում էր Ֆոնը բոլորովին մենակ, նա տեսավ ինձ, թափահարեց երկար ձեռ– 154

քը եւ բղավեց․ «Բարի՛ գիշեր, բարեկամս, բարի գիշեր»։ Ես ւ պատասխան ձեռքով արի եւ երանությամբ անկողին մտա։ Հաջորդ առավոտ, ութն անց կես բեռնատարը եկավ, ե մենք իմ ամբողչ ^գազանանոցը բարձեցինք նրա մեջ։ Ինձ հրաժեշտ տալու եւ ճանապարհելոլ էին եկել անթիվ անհամար բաֆոլտցիներ։ Նրանք եկել էին դեռ լույսը չբացված, իսկ հիմա շարվել էին ճանապարհի երկայնքով եւ աշխույժ զրուցում էին, սպասում էին, թե երբ պիտի ճանապարհ ընկնեմ։ Վերջապես բարձեցին վերջին արկղը, եւ այստեղ թմբուկները, սրինգները եւ շրխկաններր ազդարարեցին այն մասին, որ ինձ հրաժեշտ տալու համար ժամանեց Ֆոնը։ նա հագնվել էր այնպես, ինչպես իմ գալու օրը, երբ ես տեսա նրան առաջին անգամ, նա հագել էր սպիտակաթույր, առանց որեւէ զարդարանքների հագուստ, եւ կարմիր գինու գույնի գլխարկ։ Եվ ուղեկցում էր նրան մի շքեղ շքախումբ՝ խորհրդականները հագել էին շլացուցիչ վառ հագուստներ։ Ֆոնը մոտեցավ, գրկեց ինձ եւ, բաց չթողնելով ձեռքս, հակիր։" ճառով դիմեց բաֆոլտցիներին։ Երբ նա լռեց, ողջ ամբոխը միաբերան բացականչեց․ «Ա՛, ա , ա , ա Տ եւ միահամուռ ծափահարեց։ Ֆոնը շրջվեց իմ կողմը եւ բարձր ձայնով ասաց,

— Իմ ժողովուրդ շատ ՛ուժեղ ափսոսալ, որ դու հեռանալ Բաֆուտից։ Այս բոլոր մարդիկ, նրանք հիշել քեզ, եւ դու էլ չմոռանալ, Բաֆոլտը, այո ։

— Ես երբեք չեմ մոռանա Բաֆուտը,— պատասխանեցի ես ի սրտե, ջանալով բարձր գռռալով խլացնել ուժեղ ծա֊ ւիահարությունները։

— Լավ,— բավարարված ասաց Ֆոնը, հետո ամուր սեղմեց ձեռքս իր ափի մեջ եւ թափահարեց։— Բարեկամս, ես քեզ միշտ տեսնել իմ աչքերի առաջ։ Ես երբեք չմոռանալ, ինչ երջանիկ ժամանակ մենք անցկացնել միասին։ Տա աստված, ղու բարեհաջող տեղ հասել քո երկիր։ Գնալ լավ, գնալ լավ։

Բեռնատարը շարժվեց, եւ ծափահարությունները ուժգնացան, նրանք լսվում էին ավելի ու ավելի ընդհատուն, եւ շուտով արդեն թվում էր, թե այդ անձրեւի կաթիլներն են թակում թիթեղե տանիքը։ Մենք դանդաղ շարժվում էինք խորդուբորդ ճանապարհով, ահա եւ վերջապես ոլորանը, այս–

155

փԼղ ես ետ նայեցի եւ տեսա, որ ճանապարհի ամբողջ երկաւն– քով ձգվել է մերկ սեւ մարմինների հոծ պատ․ օղում երեւում էին ծափահարող սեւ ձեռքերը, փայլատակում սպիտակա֊ ատամ ժպիտներ, իսկ այղ կենդանի ծառուղու վերջում կանգ֊ նած էր կուրացուցիչ սպիտակ հագուստով բարձրահասակ մարգը։ Ահա նա բարձրացրեց երկար ձեռքը, վերջին անգամ հրաժեշտ տվեց, բեռնատար մեքենան թեքվեց եւ սլացավ գյուղամիջյան կարմիր ճանապարհով, որն անցնում էր արե֊ վից փայլատակող ոսկեգույն բլուրների միջով։

Կենդանաբանական այգին բրեզենտի տակ

Գազաններ հավաքողր ամենից հաճախ իր խնամարկյալ֊ ների վարքն ու բարքը իմանում է ճանապարհորդության վերջում, եւ դա ցավա;ի է։ Սկզբում, մոտավորապես չորս ամիս, կենդանիները թվում են ընդամենր միայն իրենց տեսակի «նմուշներ», չէ որ հավաքողր ժամանակ չունի այնպես ուշադիր ուսումնասիրել, որ նրանք, վերջապես, իր աչքում ձեռք բերեն իրենց անհատական՛ությունը։ Ամենից առաջ պետք է հոգ տանել որսած կենդանիներին ինչպես հարկն է տեղավորելու, կերակելու, մաքուր պահելու մասին, եւ դրանից ավելին չես էլ հասցնում, որովհետեւ ամբողջ մնացած ժա֊ մանակի ընթացքում ամեն կերպ աշխատում ես լրացնել գազանանոցը։ Սակայն, այնուամենայնիվ, ճանապարհորդոլ– թ՛ան վերջում գազանանոցը սովորաբար այնպես է աճում, որ հավաքողր որսի գնալու ժամանակ էլ չի ունենամ, բավական շատ չարչարանք ու խնամք են պահանջում այն կենդանիները, որոնց ինքն արդեն որսացել է։ Եվ վրա է հասնում այնպիսի մի շրչան, երբ մնում է՛ հույսը դնել միայն տեղացի որսորդ֊ ների վըա, գուցե քեզ համար որսա՛՛ն մի ինչ֊ո՛ր նոր գազան, դրա վախարեն, այժմ դու չես բաժանվում գազանա֊ ՝1ւոտՒտ ս հնարավորություն ունես ավելի լավ ճանաչելու քո գերիներին։ Հենց այսպիսի գրության մեջ էլ ես գտնվում էի, երբ վերադարձա Բաֆուտից։ Մեր գլխավոր ճամբարում 356

հավաքվել էին ոչ յքիայն հարթավայրային կենդանիներ, մինչ ես որս էի անում լեռներոլմ, Սմիթը անխոնջ կերպով հավա֊ ում էր աեղական անտառներում ապրող զանազան կենդա֊ նիների՛ Մեր վրանի լայն ու ընդարձակ բրեզենտե տանիքի տակ հավաքվել էին ամենաբազմազան եւ բազմաթիվ այնքան գազաններ, որ կարելի էր մի ոչ մեծ կեն դան ա բան ա կան այգի ստեղծել։

Աւսպիսով, վերադառնալով Կրոս դետի ափի տոթ եւ խոնավությամբ հագեցած մեր գլխավոր ճամբարը; ես առատին անդամ սկսեցի մոտիկից ծանոթանալ հարթավայրային մի քանի գերիների հետ։ Վերցնենք թեկուզ հենց դաման– ներին։

Քանի դեռ ես նրանց չէի բերել գլխավոր ճամբարը, ինձ թվում՛ էր, թե նրանք բավական ձանձրալի կենդանիներ են եւ հայտնի են միայն իրենց ազգակիցներով։ Աոաջին իւ․֊կ հայացքից գա մանին կա՛րելի է դնել սովորական կրծողի տեղ, եւ դա միանգամայն ներելի է, իսկ եթե դուք տեսնեք, թե ինչպես են նրանք ծամում տերեւները, կամ կրծում ինչ֊որ մի ծառի հյութեղ կեղեւը, թերեւս, կմտածեք, թե նրանք ճաղարների ցեղակիցն են։ Եվ շատ խիստ կսխալվեք, որովհետեւ դա– մանի ամենամոտիկ ցեղակիցը, որքան էլ տարօրինակ թվա, ամենեւին էլ ճագարը չէ, այլ փիղը՛ Եվ իսկապես, ոսկորների կազմությամբ եւ անատոմիական այլ հատկանիշներով դամանն ավելի մոտ է փղին եւ ռնգեղջյուրին։ Լսելով նման հայտարարությունը, մարդիկ ակամա մ տածում են, հո խելք– ները չե՞ն թռցրել այդ կենդանաբանները։ Չէ որ դա մանը այնքան է նման փղին, որքան փիղը կոչիբրիին։ Եվ սակայն ազգակցությունն ավելի պարզ է դառնում, երբ ուշադիր եք նայում այդ կենդանու անատոմիայի բարդ առանձնահատկություններին եւ ատամների կազմությանը։ Ահա, անկեղծորեն ասած, եւ այն ամենը, ինչ ես մինչ այժմ դիտեի գամ անի մասին։

Երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբարը, պառավ էդ գա֊ մանին (նրան, որ կծել էր Բաֆոլտի Քերծեներից մեկին) եւ նրա երկու հաստլիկ ձագերին փոքր վանդակից տեղա– փոխեցինք մի ուրիշ, շատ ավելի րնդարձակ վանդակ այս֊ աեղ նրանք կարող էին ազատ շրջել եւ ունեին՚նույնիսկ իրենց

157

սեփական ննջարանը, ուր կարող էին առանձնանալ, էց0 տրամադրություն չունենային շփվելու մարդկանց հետ։ կվ ահա ուսումնասիրելով նրանց վարքն այս վանդակում, ես մի քանի առանձնահատկություններ տեսա, որ առաջ չէի նկատել։ Սկսենք նրանից, որ դամանները, բանից պարզվում է, ունեն այսպես կոչված զուգարանային սովորույթներ այլ կերպ ասած, նրանք իրենց ազիները դատարկում Լա միշտ վանդակի միեւնույն անկյունում։ Մինչ այդ ես նույնիսկ չէի կասկածում, թե օրնիբուն աշխատող կեն դան ահա վաքի համար ինչպիսի թեթեւություն կլինի նրա գազանների մաքրասիրությունը։ Հենց որ ես հասկացա, թե ինչ է նշանակում կղկղանքի կոկիկ կույտը, որ հայտնաբերում էի ամեն առավոտ միեւնույն անկյունում, ես աշխատեցի հեշտացնել դա*, մանների վանդակը մաքրելու գործը ու նրանց մոտ դրեցի մի փոքրիկ կլոր թիթեղի տուփ։ Բայց ցավոք սրտի, հենց հաջորդ առավոտյան տեսա, որ դամանները արհամարհանքով մերժել են իմ պարգեւը, նրանք թիթեղի տուփը քշել էին մի կողմ եւ հանգիստ արել էին իրենց ուզած վանդակի հատակին, ինչպես միշտ։ Այդ նույն երեկոյան ես նորից այնտեղ դրի թիթեղե տուփը, բայց այս անգամ տուփի մեջ դրի մի քիչ այն բանից, ինչ առավոտյան գտել էի հատակի վրաւ Առավոտյան հիացմունքով համոզվեցի, որ թիթեղե տուփը լիքն էր, իսկ վանդակը անբասիր մաքուր։ Այժմ արդեն ղա– մանների վանդակի մաքրելը ինձնից պահանջում էր ընդամենը հինգ րոպե, պետք էր միայն գատարկել թիթեղե տուփը, լվալ ու դնել տեղը։ Եվ դամանների վանդակը մաքրելը դարձավ իսկական բավականություն։

Բոլորովին այլ սովորություններ ունեն պարկավոր առնետները, փոքրիկ կատվի չափ այս կրծողները մեր գազանանոցում ապրում էին դամանների ընտանիքի հարեւանությամբ։ Այս առնետները պատկանում են կենդանիների բավական անդուրեկան խմբին, որոնք չեն ուզում (կամ չե՞ն կարողանում) ղատարկել իրենց ազիները այլ կերպ, քան ջրում, եւ ըստ որում նախընտրում են հոսող ջուրը։ Ազատության մեջ նրանց համար, հավանաբար, այդ նպատակին են ծառայում գետակները, ջուրը կղկղանքը քշում է եւ պարարտացնում ափին աճած մի ինչ– որ բույս։ Սակայն վանդակի 158

,․ւ ռս չէի կարող իմ պարկավոր առնետներին գետակ տրամադրել, եւ նրանք ստիպված էին բավարարվել եղածով՝ ․րամանով։ Այնքան էլ հաճելի չէ վանդակի մեջ գնել մաքուր արցունքի նման վճիտ ջրով անոթ, եւ հինգ րոպե հետո տեսնեի "Ր ա1ս 1ԲՔ" 4 Հեղուկ կղկղանքով։ Դա բավական մեծ հոգս ԷՐ՛ Լէ" "Ր 1ՈԳՐ՛՛՛ կենդանիներին միշտ պետք է խմելու աե թարմ պաշար, իսկ առնետները կեղտոտում են այն, չհասցնելով խմել։ Ես շատ փորձեցի նրանց ետ վարժեցնել այդ չարաբաստիկ սովորությունից, բայց ապարդյուն, ի վերջո ստիպված եղա նրանց համար իբրեւ զուգարան դնել մի մեծ անոթ եւ տալ ավելի շատ հյութալի մրգեր, այն հույսով, որ մրգերը կհագեցնեն նրանց ծարավը։

Բայց վերադառնանք դամաններին․ Բաֆուտում ես պատկերացնում էի, որ այս տխուր, անհաշտ կենդանիները իրենց ամբողջ կյանքում միայն նրանով են զբաղվում, որ նստում Ու ծամում են տերեւները եւ ապակե աչքերով բութ֊բութ նայում մի կետի։ Իսկ գլխավոր ճամբարում հասկացա, որ խիստ սխալվել եմ։ Երբ դամանը շատ լավ տրամադրության մեջ է լինում, նա կարող է ուրախ խաղալ գառնուկի պես։ Երեկոներր, երբ վանդակը ողողվում էր արեւի լույսով, պառավ էդը տեղավորվում էր վանդակի հատակին վեհորեն, պատկառելի, իսկ եւ իսկ Լոնդոնի Տրաֆալգար֊պուրակի առյուծի նման եւ դանդաղ ծամում էր սպանաղի նուրբ փունջը կամ կասավայի աերեւներր, իսկ փոքրիկներր խայտում էին շուրջը։ նրանց խաղերը չարաճճի էին ու աղմկոտ։ Վազում էին իրար ետեւից ամբողջ վանդակով մեկ, երբեմն, ի մեծ զարմանս իմ, վազում էին փայտե հարթ պատի վրայով մինչեւ տանիք եւ միայն այնտեղից, ամենավերին մասից, ընկնում հատակին։

Երբ ձանձրանում էին այգ կրկեսային տրյուկներից, նրանք իրենց պատկառելի, հաստլիկ մորը դնում էին ամրոցի տեղ։

Մեկը

բարձրանում էր մոր մեջքին, իսկ մյոլսր հարձակվում

էր նրա վրա եւ փորձում նրան այնտեղից ցած գցեր Երբեմն էլ երկուսը միասին հայտնվում էին մոր մեջքին եւ կատաղի կռվում իրար հետ, իսկ մայրր հանգիստ պառկում էր անշարժ, մտազբաղ նայում էր հեռուն եւ չէր գագարում ծամել։ Ես հաճույքով էի դիտում այդ խաղերը, միայն մի բան էր

159

•

տհաճ, սիրունիկ ձագուկները երբեմն այնքան Էին տարվում Որ խաղում Էին մինչեւ ուշ գիշեր, հատկապես եթե գիշերո լինում Էր լուււնկա։ Իսկ երբ երկու փոքրիկ դամանները վա– զում են վանդակի մի ծայրից մյուսը, այնպիսի աղմուկ ԷԼ բարձրացնում, ասես կովում են երկու ջահել որձ ձիեր, եւ քնել բոլորովին հնարավոր չէր՛ Ես նստում էի անկողնուս մեջ եւ սարսափազդու ձայնով գոռում նրանց վրա․ «Հե՛յ, լոեցե ք»։ Եվ, պատկերացրեք, դամանները մի կես ժամ լռում էին,․․ Լավ է, եթե այգ ընթացքում հասցնես քնել, չէ" որ կես ժամ հետո ամեն ինչ կսկսվի նորից, նորից տախտակների վրա կթխկթխկան կճղակները, կզրնգա մետաղալարը ե կրվի չափազանց երգեցիկ մի զրնգոց՝ դա կճղակների հարվածից չուռ կգան ճաշի թասերը։ Այո, ի՚նչ֊ի՚նչ, բայց երբեք չես ասի, որ դամանները ձանձրալի են։

էլի մի գազանիկ իրեն դրսեւորեց իր ողջ գեղեցկությամբ, երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբար։ Սեւականշ սկյուռը, այն նույն սկյուռը, որն ահավոր իրարանցում գցեց Բաֆուտի իմ աստիճանների վրա։ Այն ժամանակ ես նույնիսկ չէի էլ պատկերացնում, որ աստիճանների վրայի իրարանցումը միայն մի փոքրիկ պատառիկն է այն ամենի, ինչի ընդունակ է այս անհանգիստ արարածը, եթե տրամադրությունը տեգն է։ Կարելի էր կարծել, որ այս գազանիկի ամենս/սիրած խաղը փախչելն է, իր հետեւից տանելով հետ ապն դողների ամբոխին։ Սեյոսլիկը, ինչպես ես արդեն ասացի, դեռեւս շատ Փոքրիկ էր՛ ընկնելով իմ գազանանոցը, նա շատ շուտով դարձավ զարմանալիորեն ձեռնասուն։ Ես նրան վերցնում էի ձեռքս, նստեցնում էի ուսիս, եւ նա ամենեւին էլ չէր բողոքում։ նստում Էր աղիդ եւ հետազոտում ականջս, հուսալով, որ այնտեղ իր համար կաղին կամ մի ուրիշ համեղ բան եմ թաքցրել; Եթե շուրջը լինում Էին չորս մարդուց ոչ ավել, նա իրեն պահում Էր չափաղանց արժանապատվությամբ, բայց ամբոխի տեսքը իսկույն նրա մեջ առաջացնում Էր փախչելու եւ իր հետեւից հետապնդողներին տանելու դիվային ցանկություն։ Սկզբում ես կարծում Էի, որ մարդկանց բազմությունն անհանգստացնում ու վախեցնում Է նրան, եւ նա իսկապես ուզում Է փախչեր Րայց շուտով համ՛ոզվեցի, որ բնավ Էլ այդպես չի։ Երբ նրա ետեւից վազում Էին եւ չէին կարողանում 160 • ,

հասնել, սկւ«ւ֊"–րկը կանգ էր առնում, նստում ետեւի թաթերի մոա "՚ սպասում, թե երբ պիտի հետապնդողները մոտենան։ Շատ զվարճալի էր, երբ սկզբում մենք փոքրիկ չարաճճիին անվանում էինք «Հոգյակ» (նրա հնազանդության եւ լավ ոնավորության Համար), եւ միայն հետո մեզ համար պարզ դարձավ նրա ամբողջ խարդավանքը։ Առաջին հետապնդումը Հոգյակը կազմակերպեց գլխավոր ճամբար գնալուց երեք օր

հետո։

ճամբարի ջրի ամբողջ պաշարը պահում էինք բենզինի երկու հսկայական բաքերի մեջ, որոնք դրված էին խոհանոցի մոտ։ Ամեն օր տեղական բանտի բանտարկյալները դրանք ւռնում էին թարմ ջրով։ Բանտարկյալները ուրախ տղաներ էին՝ սպիտակ մաքուր բլուզներով եւ շորտերով։ Ամեն առավոտ նրանք բարձրանում էին բլուրն ի վեր, դեպի մեր ճամբարը, իրենց ածիլած գլուխների վրա դրած բերելով բերնեբերան ջրով լցված նավթի բիդոնները։ նրանց հետեւից միշտ քայլում էր բաց֊շագանակագոլյն շքեղ համազգեստով բանտապահը, նրա պղնձե կոճակները փայլփլում էին արեւի տակ, իսկ քայլելիս նա եռանդուն թափահարում էր կարճ մահակը, եւ առաջին իսկ հայացքից պարզ էր, որ նրա հետ կատակ չես անի։ Բանտարկյալները (այստեղ հավաքված էին ամեն տեսակ հանցագործներ, մանր գողերից մինչեւ մարդասպաններ) հաճույքով կատարում էին իրենց ձանձրալի պարտականությունը, եւ եթե նրանց բարեւում էիր, ապա ուղղակի փայլում էին ուրախությունից։ Շաբաթը մեկ անգամ ես նրանց սիգարեթ էի տալիս, եւ բանտապահը (որն այղ ժամանակ ինձ հետ խմում էր մի բաժակ գարեջուր) նրանց թույլ էր տալիս շրջել ճամբարում եւ դիտել գազաններին։ Դա, իհարկե, հաճելի բազմազանություն էր այղ մարդկանց ան– ոլրախ կյանքում, եւ նրանք խմբվում էին կապիկների վանդակի շուրջը ու արտասվելու չավ։ հռհռում նրանց չարությունների վրա, կամ էլ նայում էին օձերով լի արկղի մեջ եւ սարսռում սարսափից։

Այն առավոտ, որի մասին ուզում եմ ձեզ պատմել, ես գնում էի կերակրելոլ Հոգյակին, եւ հենց այղ ժամանակ հայտնվեցին բանտարկյալները։ Շարքով անցան իմ մոտով․ Քիտնքից փայլող նրանց դեմքերին խաղում էր սիրալիր

161 11 քաֆասփ Քերծեները

մպիտը, եւ յուրաքանչյուրը բարեհոգաբար ասում Էր, «Բարեւ մասա, մենք արդեն եկել,,, մենք մասա համար ջուր բերե։,,է Ողջույն մասա,,,» եւ նման այլ բաներ։ Բանտապահը հիԼ զինվորի նման ինձ պատիվ տվեց եւ անմիջապես Էլ տղայա– վարի ծիծաղեց քթի տակ։ Մինչ նրանք ջուրը դատարկում Էին նավթի բիդոններից, ես սկյուռիկին հանեցի վանդակիցէ նստեցրի ձեռքիս մեջ եւ մի կտոր շաքար տվի։ նա շաքարը խլեց, նայեց չորս կողմը եւ խոհանոցի մոտ տեսավ մի խումբ բանտարկյալների։ նրանք շաղակրատում Էին իմ օգնական֊ ների հետ եւ անվայել կատակներ անում։ Սկյուռիկր համոզ֊ վեց, որ մարդիկ բավական շատ են, կարելի Է մի լավ վազքի մրցում սարքել․,․ Եվ նա ավելի ամուր սեղմեց ատամների տակ շաքարը, թեթեւ թռավ ձեռքիցս ու, մեծ֊մեծ ցատկերով, սլացավ ճամբարով, իսկ պոչը ծածանվում Էր ետեւից, ինչպես բոցը՝ քամուց։ Ես վազեցի նրա ետեւից, բայց չհասցրի տասը քայլ Էլ վազել, երբ Հոգյակն արդեն անհետացավ մեր ճամբարը երիզող խիտ թփուտների հետեւում։ Ամեն ինչ վերջացավ, մտածեցի ես։ Այլեւս նրան չեմ տեսնի։ Եվ այնպես հուսահատ գռռացի, որ բոլորն իրենց գործերը թողեցին ու ամբողջ ուժով նետվեցին դեպի ինձ։

— Սկյուռը փախա՛վ,— գռռացի ես բանտարկյալներին,—I հինգ շիլինգ կվճարեմ, ով նրան բռնի։

Եվ այստեղ տեղի ունեցավ մի այնպիսի բան, ինչ ես բնավ չէի սպասում, բանտարկյալները ցած գցեցին իրենց նավթի բիդոնները եւ նետվեցին թփերի մեջ, իսկ նրանց հետքերով, դեն նետելով մահակն ու գլխարկը, որ ոչինչ չխանգարի վազելուն, սլացավ նրանց պահակը։ Իմ օգնականները միացան հետապնգողներին, եւ ամբողջ բազմությունը ճայթյունով մտավ ջարդվող թփերի արանքը խարդախ Հոգյակին որոնելու։ ճամբարի ամբողջ շրջապատը ջանասիրությամբ տակնուվրա արին, բայց ոչ մի տեղ սկյուռիկի հետքը չնկատեցին։

Եվ հանկարծ նրան գտան, նա նստել էր մի թփի ճյուղին, հետաքրքրությամբ դիտում էր, թե ինչպես են շուրջը մարդիկ իրար անցել եւ հանգիստ ուտում էր իր շաքարը։ Տեսնելով, որ իրեն նկատեցին, նա ցած թռավ, վազեց ամբողջ ճամ~ բարով մեկ եւ մտավ արահետը, որ տանում էր դեպի բլուրըլ 162

ւսկ նրա ետեւից սլանում էր շնչահեղձ բազմությունը՝՛ բան– տաաահը, բանտարկյալները եւ իմ օգնականնեքէըլ Տուտով նրանք բոլորն Էլ չէին երեւում, եւ ճամբարի վրա իջավ խաղաղություն, բայց դա երկար չտեւեցլ Մի քանի րոպե հետո Հոգյակը նորից հայտնվեց բլրի գագաթին, ցատկռտելով եկավ ճամբար, թռավ վրանի վրայով, մտավ իր վանդակը եւ, անմեղ տեսքով, սկսեց կրծել շաքարեղեգնը։ Կես ժամ անց ճամբար խուժեցին բանտարկյալները, բանտապահը եւ իմ օգնականները, բոլորն էլ քրանքի մեջ կորած՛, հազիվ քարշ տալով ոտքերը եւ զեկուցեցին, որ որսն այնուամենայնիվ իրենցից փախավ եւ հիմա, երեւի, թաքնվել է անտառի թավուտում։ Երբ ես նրանց ցույց տվի սկյուռիկին (նա արդեն կերել էր շաքարեղեգնը եւ հիմա խաղաղ քնած էր) եւ պատմեցի, թե ինչպես է նա վերադարձել, բոլորի բերանները բաց մնացին զարմանքից։ Իսկ հետո, որպես Աֆրիկայի իսկական զավակներ, նրանք իրավամբ գնահատեցին տեղի ունեցածի ողջ զավեշտականությունը, ծիծաղից թավալվում էին ամբողջ ճամբարով մեկ, բարձր քրքջում, խփում իրենց ազդրերին եւ նույնիսկ ծիծաղելուց լաց էին լինում։ Բանտապահն այնպես էր ծիծաղում, որ ընկել էր բանտարկյալներից մեկի վզովը եւ բարձր հռհռում էր։

Դրանից հետո բանտապահն ու բանտարկյալները ամեն օր մի նվեր էին բերում գազանիկին, որը նրանց ստիպեց այդպես արագ վազել եւ «այդպես հիմարացնել իրենց»․ Երբեմն գա լինում էր շաքարեղեգնի մի կտոր կամ մի բուռ գետնաընկույզ, երբեմն կասսավա կամ հացի կտոր։ Ինչ էլ որ դա լիներ, Հոգյակը նստում էր վանդակի եզրին եւ բեղունում նվերը, գռմռալով գոհունակությունից, իսկ բանտարկյալները հավաքվում էին վանդակի շուրջ եւ պատմում իրար կամ ինչ֊որ նորեկի, որն այդ մասին ոչինչ չէր լսել, թե ինչպես են նրանք վազել սկյուռիկի ետեւից։ Եվ սա այն բազմաթիվ դեպքերից առաջինն էր, երբ Հոգյակը սարսափելի իրարանցում էր գցում մեր ճամբարում։

Ւազմաթիվ ոլ բազմատեսակ կենդանիների (որոնց մեզ բերում էին, քանի դեռ գտնվում էինք գլխավոր ճամբարում) մոտավորապես մեկ հինգերորդը կազմում էին ձագուկները, ու թեեւ դրանք բոլորն էլ հմայիչ արարածներ էին, նրանց

16»

պատճառով մեր հոգսերն ավելանում էին․ չէ" որ կենդանա– կան աշխարհում փոքրիկները պահանջում են նոլյնսլիսԼ խնամք ու հոգս, ինչպես եւ մարդկային երեխան։ Մենո ՚ ոլորս շատ էինք կապվել այդ փոքրիկների հետ, բաւո առանձնապես լավն էին ու միաժամանակ մեղ ավելի շատ Լին չարչարում երեք փոքրիկներ, որոնց մենք «ավազակներ» անվանեցինք* Դրանք կուզիմ՚անզա յի՝ այս անտառներում շատ տարածված վիվեռայի տեսակներից մեկի, ձագերն էին։ Չափահաս առանձյակը մոտավորաս/ես ծովախոզուկի չափ է, նրա մորթին խիտ է, կոշտ, դարչնագույն, պոչը՝ փավւկամազ, դնչիկը՝ երկար ու սուր, շարժուն ու վարդս։դու՚ն քթիկռվ ու կլոր, ուռուցիկ աչքերով, որոնք շատ նման էին կոշիկի կոճակի։ Երբ «ավազակներր» եկան մեզ մոտ, փոքրիկ առնետի չափ էին, եւ նրանց աչքերը դեռ նոր էին բացվել։ նրանց մորթին վառ էր՝ դեղնավուն եւ մարմնի վրա ցցված էր կույտե– րով ու փնջերով, այնպես որ գազանիկները նմանվում էին խոզուկի։ նրանց մարմնի ամենաաչքի ընկնող մասը քիթն էր՝ երկար, բաց֊վարդագույն եւ այնքան ճկուն, որ գազանիկներր դրանք շրշում էին մի կողմից մյուսը, ինչպես փոքրիկ կնճիթ։ Սկզբում ստիպված էինք նրանց կերակրել կալցիումի, ձկան յուղի եւ կաթի խառնուրդով, իսկ դա հեշտ գործ չէր․ ոչ մի ուրիշ գազանիկ այդքան շատ կաթ չէր խմում, եւ նրանց կերակրելը այնքանով էր դժվար, որ չափից դուրս փոքր էին, որպեսզի, ինչպես մնացած բոլորը, կարողանային ուտել շշից։ Ուստի ստիպված էինք բամբակր փաթաթել վւայտիկի վրա, մտցնել կաթի մեջ եւ տալ նրանց ծծելու։

Սկզբում ամեն ինչ շատ լավ էր գնում, բայց հենց որ երեւացին նրանց սուր ատամիկները, նոր հոգսեր սկսվեցին։ Ագահությունից նրանք կառչում էին բամբակին բուլդոգի նման եւ բաց չէին թողնում, ու ես չէի կարողանում բամբակե տամպոնը նորից կաթի մեջ ընկղմել։ Հաճախ նրանք այնպես էին ատամները խրում բամբակի տամպոնի մեջ, որ տամպոնը սահում էր փայտի վրայից, եւ նրանք անմիջապես փորձում էին այն կուլ տալ։ Ստիպված էի լինում մատս մտցնել նրանց կոկորդը եւ տամպոնը հանել, երբ այն գրեթե արդեն անհետացած էր լինում կոկորդի խորքում, միայն այդ ձեւով էի կարողանում նրանց փրկել, որ չխեղդվեն։ Բայց 164

հենց "Ր մատս մտցնում էի նրանց կոկորդը, գազանիկները փսխում էին, իսկ երբ նրանք սիրտ են թափում, ուրեմն, նորից մնում են քաղցած, ու դե բարի եղիր ամեն ինչ սկսել նորիդ։ ֊՝ա> "Վ Հպարտանում է իր համբերատարությամբ, ես խորհուրդ կտայի փորձել իրեն՝ թող շշից կերակրի կոլզիման֊ զայի ձագուկներին։

Երբ «ավազակների» ատամները վերջնականապես դուրս եկան, եւ նրանք սկսեցին լավ քայլել, մի անհագ հետաքրքրասիրություն համակեց նրանց, շարունակ փորձում էին քթները խոթել արիշի գործերի մեջ։ Ապրում էին նրանք այսպես կոչված «մանկական բաժնում», որը զամբյուղների մի հավաքածու էր, այդտեղ մենք հավաքել էինք բոլոր ձագուկներին։ նրանց զամբյուղները գտնվում էին մեր երկու մահճակալների միջեւ, այնպես որ գիշերն էլ շատ հարմար էր փոքրիկներին կերակրելը։ Սեր «ավազակների» զամբյուղի կափարիչը ամուր չէր փակվում, եւ նրանք շատ շուտով սովորեցին այն բացել։ Ու դուրս էին գալիս զամբյուղից եւ ուղղվում ճամբարում շրջելու։ Գա մեզ շատ էր անհանգստացնում, որովհետեւ «ավազակները» բոլորովին չէին վախենում եւ նույն անհոգու֊ թյամբ կարող էին քիթները խոթել ուր ուզես, եւ՛ կապիկների վանդակը, եւ՛ օձերի արկղներր։ նրանք կյանքում միայն ու միայն մեկ հոգս ունեին՝ սնունդ որոնել, եւ կծում էին ամեն բան, ինչ պատահում էր ճանապարհին՝ հանկա՞րծ ու համեղ բան լինի։

Այդ ժամանակ մենք ունեինք գվերեցա կապիկ, չափահաս մի էգ, զարմանալի երկար, թավ ու սեւ֊սպիտակ մետաքսե մորթով եւ երկար, փափուկ, փետուրանման, նույնպես սեւ ու սպիտակ պոչով, որով կապիկն, ինչպես երեւում էր, շատ էր հպարտանում, նա միշտ աշխատում էր այն մաքուր պահել եւ լիզում էր փայլեցնելու աստիճան։ Սի անգամ «ավազակները» փախել էին «մանկական բաժնից» եւ մոտեցել կապիկների վանդակներին՝ հանկարծ ու մի համեղ բան գտնեն այստեղ։ Գվերեցան հարմարավետ նստել էր, հեն֊ վելով պատին, արեւի լոգանք էր ընդունում, իսկ նրա գեղեցիկ ու երկար պոչը դուրս էր եկել ձողերի միջից ու կախվել գետնին։ «Ավազակներից» մեկը ինչ֊որ տար֊ ․օրինակ խայտաբղետ բան նկատեց եւ, երեւում է, պատ֊

155

՚կերացրեց, որ այն ոչ մեկին չի պատկանում, այլ գոյություն ունի ինքն իրեն, ուստի եւ վրա պրծավ պոչին ու սուր ատամ֊ ները խրեց նրա մեջ, որ ստուգի՝ հո ուտելու բան չի" դա։ Մնացած երկուսը տեսան, որ նա ինչ֊որ բան է գտել, Ա վայրկենապես իրենք էլ կպան պոչից։ Դժբախտ կապիկը կատաղությունից ու սարսափից բարձր ճչաց եւ վանդակի ձողերով վեր սլացավ մինչ առաստաղի տակ, բայց թափ տալ իրենից «ավազակներին» նրան չհաջողվեց, նրանք ամուր էին կառչել, պոկել հնարավոր չէր, եւ որքան վեր էր բարձրանում կապիկը, այնքան ավելի վեր էին բարձրանում նրա հետ «ավազակները»։ Երբ կապկի վայնասունի վրա ես մոտ վազեցի, գազանիկները կախվել էին հատակից մի ոտնաչավւ բարձրության վրա, դանդաղ օրորվում էին ոլ մռնչում սեղմած ատամների արանքից։ Մի քանի րոպե ես ամեն կերպ համոզում էի նրանց բաց թողնել պոչը, բայց դա ինձ հաջողվեց միայն այն բանից հետո, երթ սիգարեթի ծուխը բաց թողեցի ուղիղ նրանց քթի մեջ, եւ նրանք հազացին։

Երբ «ավազակները» այնքան մեծացան, որ իրենց սեփական վանդակն ստացան, նրանց կերակրելը ոչ միայն դժվարացավ, այլեւ դարձավ վտանգավոր աշխատանք։ Հենց վրա էր հասնում ուտելու ժամանակը, նրանք սկսում էին սարսափելի անհանգստանալ եւ ատամները խրում էին ամեն բանի մեջ, ինչ կարելի էր ուտել, այնպես որ ստիպված էինք խիստ զգույշ լինել, թե չէ նրանք ձեոքներս կծոտում էին։ Ամեն մի առողջ դատող գազան սպասում է, թե երբ պիտի ուտելիքով թասը դնեն իր վանդակը, իսկ սրանք թռչում էին բացած դռնից ուղիղ թասի վրա, ձեռքներիցս ցած գցում այն եւ բոլորը միասին ընկնում գետնին, կատաղորեն գռմռալով զայրույթից ու հուսահատությունից։

Վերջում ես ձանձրացա նայել, թե այդ չեկ հրթիռները ինչպես են վանդակից դուրս թռչում, հենց որ ուզում եմ նրանց կերակրել, եւ մի նոր պլան մտածեցի։ Կերակրելոլ ժամանակ մենք վանդակին էինք մոտենում երկու հոգով, եւ « ավազակներր» վայրկենապես բարձր վնգոցով նետվում էին ճաշերի վրա, հուզմունքից նրանց աչքերր ուղղակի դուրս էին գալիս տեղից։ Այնժամ մեզանից մեկր ձեւացնում էր, թե բացում է «ննջարանի դռնակը», եւ «ավազակները», համոզ–

՚մած ւինելով, որ ուտելիքը դնում են այնտեղ, նետվում էին «ննջարան» իրար հրմշտելով, եւ ամեն մեկը ջանում էր ներս խուժել առաջինը։ Մինչ նրանք իրար խռնված խցկվում էին «ննջարան», մեզ մնում էր ընդամենը երկու րոպե (նրանք իսկույն զգում էին խաբեությունը), եւ այդ ընթացքում պետք է հասցնեինք բացել վանդակի դուռը, այնտեղ դնել կերը, ձեոքներս դուրս հանել եւ դռնակը փակել։ Եթե ես դա շատ արագ չէի անում կամ ինչ֊որ անզգույշ շարժումով որեւէ բան ցած էի գցում ու աղմուկով գրավում նրանց ուշադրությունը, «ավազակները» իսկույն դուրս էին թռչում «ննջարանից», վնգոցով ու ծվծվոցով շուռ էին տալիս թասը եւ սկսում կծոտել ամեն ինչ եւ ուտելիքը, եւ իմ ձեռքը։ Այս բոլորը բավական ազդում էր ներվերիս վրա։

Մոտավորապես այդ նույն ժամանակ մեզ մոտ բհրեցին գեղեցիկ ու շատ յուրօրինակ եւս երկու ձագուկների։ Դրանք ողկոլյզաականջ խոզի խոճկորներ էին, եւ ինչւգես կոլզիման– զաները, նույնպես բոլորովփն նման չէին իրենց ծնողներին։ Չափահաս ողկոլյզաականջ խոզը, թերեւս, իր գույներով ամենահրապուրիչն է եւ, անկասկած, ամենագեղեցիկը խոզերի ընտանիքի մեջ։ նրա մազը վառ էր, ժանգանարնջագույն, իսկ դնլփ ՚ՀուՐ2Ը՝ գրեթե շագանակագույն ցան։ Մեծ ականջները ավարտվում են արտասովոր, մատիտների նման սրածայր սպիտակավուն մազիկներով, իսկ մեջքին ցցված էր նույնպիսի սպիտակ բաշ։ Երկու փոքրիկները, ինչպես եւ մյուս խոզուկները, զոլավոր էին, հիմնական գույնը մուգ֊շտգանա– կագոււն, գրեթե սեւ, իսկ դնչից մինչեւ պոչը ձգվում էին մանանեխի գույնի վառ դեզին գծեր։ Այս գունավորումը նրանց նմանեցնում էր ավելի շուտ հաստլիկ իշամեղուների, քան խոզակների։ ՚

Արյյլ խոճկորը առաջինը ժամանեց ճամբար, նա որբացած նստել էր զամբյուղի մեջ, որը գլխին դրած բերեց սեւամորթ որսորդը։ Խոզուկն ակնհայտորեն մի լավ բաժին տաք կաթի կարիք ուներ, եւ հենց որ նրա գինը վճարեցի որսորդին, արագ պատրաստեցի շիշը եւ փոքրիկին նստեցրի ծնկիս։ Խոզուկը չինական մոպսի չափ էր, եւ ինչպես շատ շուտով համոզվեցի՝ ուներ նաեւ սուր ժանիքներ ու կճղակներ։ նա դեռ երբեք չէր տեսել կաթով շիշ եւ անմիջապես բավական կասկածանքով

Տ 137

վերաբերվեց նրան։ Երբ հս նրան դրի ծնկներիս ու փորձեցի ծծակը մտցնել բերանը, նա ատամները կրճտացրեց եւ ճղճղաց, պատառոտեց անդրավարտիքս եւ աշխատեց փոքրիկ Ժտ֊ եիքները խրել մարմնիս մեջ։ Դեռ հինգ րոպե էլ չէր անցել, երբ մեր երկուսի տեսքն այնպիսին էր, ասես կաթի լոգանք էինք ընդունել, բայց եւ ոչ մի կաթիլ կաթ չէր ընկել խոճկորի բերանը։ Վերջում ես ստիպված եղա նրան սեղմել ծնկներիս սեջ, մի ձեռքով բացել բերանը, իսկ մյուսով այնտեղ մտցնել ծծակը։ Հազիվ էին կաթի առաջին կաթիլներն ընկել նրա բերանը, որ խոճկորը դադարեց դուրս պրծնել ձեռքիցս եւ ճզճզալ, իսկ մեկ րոպե հետո ամբողջ ումով ծծեց կաթը։ Դրանից հետո նա այլեւս ոչ մի հոգս չպատճառեց ինձ։ Մի երկու օր հետո նա բոլորովին դադարեց ինձնից վախենալ, ե հենց որ մոտենում էի վանդակին, վազում էր ձողերի մոտ եւ ուրախությունից ճղճղում ու խռխռում, հետո թավալվում էր մեջքի վրա եւ մոտեցնում ինձ հաստլիկ փորը, որ քորեմ։ Երկրորդ խոճկորին՝ էգին, ճամբար բերեցին առաջինից մեկ շաբաթ հետո, ճանապարհին նա այնքան բարձր էր արտահայտում իր գժգոհությունը, որ մենք նրան լսում էինք որսորդի երեւալուց դեռ շատ առաջ։ նա գրեթե երկու անդայՏ խոշոր էր արուից։ Եվ ես որոշեցի սկզբնական շրջանում նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ նա չծեծի փոքրիկին։ Բայց երբ նրան տեղավորեցի արուի կողքի վանդակում, նրանք երկուսն էլ այնքան ուրախացան իրարով, այնպես էին նետվում իրենց բաժանող ձողերի վրա, այնպես էին ճղճղում ու իրար քսվում դնչիկներով, որ ես միտքս վախեցի՝ նրանց միանգամայն կարելի էր դնել միեւնույն վանդակի մեջ։ Երբ որ նրանք հայտնվեցին միեւնույն վանդակում, փոքրիկ պրուն վազեց էգի մոտ, քթով հոտոտեց օդը ե զգուշորեն հրեց նրա կողքը, էգը փնչացրեց ու փախավ վանդակի մյուս ծայրը։ Արուն վազեց նրա ետեւից, եւ նրանք երկար ժամանակ վազում էին վանդակում, պտտվում էինր շրջաններ կազմում, կտրուկ շրջվում, թեքվում այնպես արագ, որ զարմանալի էր այսպիսի հաստլիկ կենդանիների համար։ Վերջապես խոզուկները մի կուշտ վազվզեցին, լիուլի արտահայտելով իրենց համակած հիացմունքը, խոր մխրճվեցին բանանի չոր տերեւների կույտի մեջ ու քնեցին։ Քնեցին այն–․ 168

աԻ՚՚Ի խ"–^Փո9ո՚Լ> "Ր ասօս մ եղվի պարս էր բզզում ամառվա գիշերին։

էդ խոզակը մի քիչ ավելի մեծ էր եւ շուտով սովորեց հսւթը ուտել մանր կարտած բանջարեղենի ու մրգի հետ միասին։ Ես նրանց մեկական շիշ կաթ էի տալիս, իսկ հետո վանդակի մեջ դնում էի նաեւ այդ խառնուրդով լցված թաս, եւ էդ խոզուկը ամբողջ առավոտն անց էր կացնում քիթը ուտե– ւԻքք՛ մէ՚1 խրս՚ծ, գոհունակությամբ չ՛իլ՛իացնելով, խռխռացնե֊ ,ով եւ երբեմն էլ երազկոտ հառաչելով։ Փոքրիկ արուն ;1ր հասկանում, թե ինչով է նա զբաղված, բայց շատ էր վիրավորվում, որ իրեն արհամարհում են։ Մոտենում էր ու էգին հրում դնչիկով, կամ էլ կծում նրա ոտքը։ Վերջապես դա էգին ձանձրացնում էր, եւ նա փոքրիկի վրա էր նետվում կատաղի խռխռոցով ու քշում հեռու։ Խոզուկը մեկ փորձում էր պարզել, թե այդ ինչն է հատկապես էգին գրավում այս թասի մեջ, բայց կտրտված մրգերը նրան ամենեւին չէին հուզում, եւ նա մռայլ հեռանում էր ու նստում անկյունում, միայնակ ու տխուր, մինչեւ որ ընկերուհին լպստում էր թասը։ Բայց մի անգամ նա վճռեց, որ վատ չի լինի, եթե ինքն էլ ինչ֊որ բան ուտի, եւ ուղղակի սկսեց ծծել ընկերուհու երկար պոչը։ նա երեւի պատկերացնում էր, որ եթե այդպես երկար շարունակի ե ջանք չխնայի, վերջ ի վերջո այս ծծակից էլ կաթ կհանի։ Դրանից հետո շատ անգամ եմ տեսել այդ պատկերը, էգ խոզուկը քիթը խրել է ուտելիքով լի թասի մեջ, իսկ արու խոզուկը, հույսով լի, ծծում է նրա պոչը։ Գա էգին բնավ չէր անհանգստացնում, բայց արուն այնպիսի եռանդով էր շարունակում իր գործը, որ շուտով էգի պոչը լրիվ մազաթափ եղավ, եւ ես ստիպված եղա նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ պոչը նորից մազակալի։ Ես նրանց իրար մոտ էի թողնում օրական միայն երկու անգամ, որ մի քիչ խաղան ու ուրախանան։

ճամբարում տխրելու ժամանակ չէր լինում, չէ որ մենք պետք է խնամեինք մոտ հիսուն կենդանիների։ Չորս կողմից մեզ շրջապատում էին ամեն տեսակի եւ չափի կենդանիներ անտառային գորտերից սկսած մինչեւ բվեճը եւ վիշապ օձերից մինչեւ կապիկը։ Ցերեկվա եւ գիշերվա բոլոր ժամերին օդում թզգում էր բազմաձայն անլռելի խմբերգը, որի մեջ ձուլվամ

169

էին ցածր եւ տարօրինակ քրթմնջոց, ձայներ, խելահեղ ճիչեր շիմպանզեի քրքչոց, պարկամկան անվերջանալի ճանկռտոս որը հավատացած էր, թե այնուամենայնիվ ինքը կարոո ւ կրեել թիթեղե թասը, որով իրեն ուտելիք են տալիս։ Օրվա ցանկացած ժամին կարելի է որեւէ գործ գտնել, կամ գրԼ առնել որեւէ նոր դիտում։ Ստորեւ ես մեջբերումներ եմ անում մեկ շաբաթվա ընթացքում օրագրումս գրված նշումներից, Դրանից պարզ կդառնա, թե որքան շատ էին մանր, բալո ^ուԳՐչ կամ պարզապես գրավիչ դեպքերը, որոնք արժե նշել,

«Ստեյնջերի սկյուռի շահել էգի աչքերը Փոխել են իրենց գույնը, առաջ շատ գեղեցիկ երկնա֊կապոլյտ էին, բայց դարձան մոխրագույն, պողպատի նման։ Եթե գիշերն անհանգստացնես սկյուռին, նա այնպիսի ձայներ կհանի, որոնք կնմանվեն լարովի խաղալիք գնացքի անիվների ձայնին, երբ գնացքը վերցնում են ռելսի վրայից… Անտառային օձերից մեկը աշխարհ բերեց տասնմեկ օձիկների։ նրանց երկարությունը յոթական դյույմ էր, երկնա֊մոխրագույն ֆոնի վրա սաչաձեւվում են մուգ, մոխրա՛գորշ զոլեր, իրենց գույներով ձագուկները շատ տարբեր են ու նման չեն վառ֊կանաչ եւ սպիտակավուն իրենց մորը։ Երբ նրանց ծնվելուց անցել էր ընդամենը մեկ֊երկոլ ժամ, նրանք կատաղած նետվեցին վանդակի մեջ մտցրած փայտի վրա… Ան տառային մեծ կանաչ գորտերն անձրեւից առաջ դանդաղ թիկ֊թակ են անում ժամացույցի պես, բայց հենց որ մոտենաս վանդակին, նրանք կլռեն եւ էլ չեն տկտկա մինչեւ հաջորդ անձրեւի դալը… Ես նկատել եմ, որ գալագոները սիրում են այս տեղերում աճող փոքրիկ ծաղիկները, նրանք մի ձեռքում բռնում են ծաղիկը, իսկ մյուսով պոկում թերթիկները եւ մտցնում բերանը, իսկ հետո մնացածով խաղում են ինչպես փետրագնդակով, հսկայական աչքերը չռվում են, ու նրանց տեսքը շատ ծիծաղելի է…

170

Րււկեգույն կատուն պաշտում է աղացած ուղեղ ու սարդ ձվի հետ խառնած, ո՛ւմ մտքով կանցներ, մի նայեք, թե ինչ աներեւակայելի ճաշակ ունեն որոշ գազաններ։ Պանգոլինները ոչ մի դեպքում չեն ատ,ի ձվի ու կաթի խառնուրդը, իսկ երբ այն քաղցրացնես, ապա ուղղակի շուռ կտան թասը՝՝ այնքան որ դա տհաճ է։ Կրիլանները գերադասում են չմաքրած բանանները, նրանք բանանն ուտում են ամբողջությամբ, իսկ կեղեւը, ինչպես երեւում է, նրանց պահպանում է լուծից։ Շատ հասած մրգից կապիկների մոտ առաջանում է ստամոք– սհ խանգարում, հատկապես շիմպանզեի մոտ ուղղակի սարսափելի է։ Իսկ կրիլանները ուտում են, եւ շատ մեծ բավականությամբ, ուղղակի փտած մրգեր (միայն թե կեղեւով) եւ ոչ մի վնաս նրանց չի հասնում։ ճահճային մանգուստաների մոտ այծի միս շատ ուտելուց, չդիտես ինչու, առաջանում է թութք, տաք ձկան յուղով եւ շատ թեթեւ սեղմումով դժվար չէ անմիջապես գործը գլուխ բերել, բայց կենդանիները շատ ուժ են կորցնում, եւ այստեղ օգնում է մի կաթիլ վիսկին՝ մի ճաշի գդալ ջրով»։

Ահա եւ այսպիսի մանրուքներից էր կազմված կյանքր գլխավոր ճամբարում, բայց այս մանրուքները շարունակ զբաղեցնում էին մեզ, եւ օրերն այնքան հագեցած էին, այնքան գեղեցիկ ու հարուստ, որ թռչում էին աննկատ։ Ուստի երբ․ մի շատ դուրեկան, բայց ոչ այնքան խելացի երիտասարդ, տեսնելով մեր գազանանոցը, ինձ ասաց․ «Մի՞թե դուք ոչ մի անգամ չե՞ք խփել թեկուզ մեկ կապկի գլխին։ Իմ կարծիքով, եթե այ այսպես, առավոտից մինչեւ գիշեր այս գազանի մոտ լինեմ, ձանձրույթից շունչս կփչեմ», ես բավական ոչ սիրալիր պատասխանեցի նրան։

171

ԳԼՈՒիյ ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ․

Չղջիկների անտաոը

Երբ ես լեռներից վերադարձա Կրոս գետի ափի մեր ճամբարը, իմ գազանանոցն ուներ միայն մի էական պակաս։ Եվ այդ պակասը ինձ համար հատկապես վշտալի էր, որովհետեւ պակասում էր մի փոքրիկ գազանիկ, որին ցան* կանում էի բռնել Կամերունում ավելի շատ, քան որեւէ մեկ ուրիշին։ Այս գազանիկի անգլիական անունը՝ գաճաճ քնկոա սկյուռիկ է, իսկ կենդանաբանները թեթեւամտության ու ընտանեվարության իրենց սովորությամբ նրան անվանում են յճաատ 1աա6ՈՏ1Տ< Դեռ Անգլիայում ես շարունակ նստում էի այդ գազանիկի նկարների եւ թանգարանային խրտվիլակների առջեւ, իսկ Աֆրիկա գալու հենց առաջին օրից միայն նրա մասին էի խոսում, եւ իմ բոլոր օգնականները վաղուց ֊էին հասկացել, որ քնկոտ֊թռչոզ սկյոլռիկը մի որս է, որին գնահատում եմ ամեն բանից ավելի։

Ես գիտեի, որ քնկոտ սկյուռիկը խիստ գիշերային կենդանի է, բացի այդ, նա փոքրիկ մկան չափ է, եւ հազիվ թե որսորդներից որեւէ մեկը երբեւէ տեսած լիներքնրան։ Եվ ես ճիշտ էի, ոչ մի որսորդ նրա նկարը չճանաչեց։ Այս գազանիկի մասին շատ քիչ է գրված, ինձ միայն հաջողվել էր իմանալ, որ դրանք ապրում են գաղութներով, ծառերի փչակներում, ընդ որում ընտրում են անտառի դժվարամատչելի, ամենախուլ մասերը։ Ես այս բոլորը պատմեցի որսորդներին այն աղոտ հույսով, որ գա նրանց կզգաստացնի, ու․ նրանք ինձ համար կորոնեն ցանկալի որսը։ @այց ոչինչ չստացվեց․ աֆրիկացիները երբեք չեն որսա այն կենդանուն, որին բնավ չեն տեսել, եւ ա յն պարզ պատճառով, որ վստահ չեն, թե աշխարհում կա արդյոք այդպիսի գազան, իսկ դա նշանակում է, որ նման որսը ժամանակի անտեղի կորուստ է* նույնպիսի դժվարության ես հանդիպեցի, երբ փնտրում էի մազոտ գորտին՛, ուստի եւ այժմ պարզ հասկանում էի, որ թոչնի նման ծառից֊ծառ թռչող փոքրիկ, շատ փոքրիկ մկան մասին իմ բոլոր պատմածները սկզբից եւեթ մատնված են անհաջողության, մի բան պարզ էր, եթե ես ցանկանում եմ ձեռք բերել քնկոտ֊թռչող սկյուռին, պետք է ինքս որսի գնամ 172

եւ ոստ որում, շատ շուտ, չէ" որ ժամանակը շատ սուղ էր։ Ես որոնեցի այս գազանիկին որսալու համար իմ շտաբ– ոնակարանը դարձնել էշոբի գյուղը, որը գտնվում էր մեր ուխտվոր ճամբարից տասներկու ժամվա ճանապարհի վրա, անտառի խորքում, եւ ես լավ գիտեի նրա բնակիչներին, որովհետեւ այնտեղ եղել էի նախորդ անգամ Կամերուն գալուս ժամանակ։ Իհարկե, մկան չափ գազանիկին որսալը

հարյուրավոր մղոններով ձգվող անտառի սրտում, ավելի հեշտ բան չի, քան խոտի դեզի մեջ տխրահռչակ ասեղը որոնելը, բայց հենց նման դժվարին խնդիրներն էլ գազանորսի մասնագիտությունը դարձնում են գրավիչ։ Հաջողության հու(սը այնքան էլ մեծ չէր, թերեւս՝ հազարից մի հնարավորություն, բայց ես առույգ ճանապարհ ընկա։

էշոբի տանող ճանապարհն ըստ արժանվույն կարող է գնահատել, թերեւս, միայն սրբի կոչման ձգտող ոմն հավակնորդ, որը ծարավի է չարչարել իր մարմինը։ Ավելի շուտ, ճանապարհը հիշեցնում է դետի ցամաքած հոլն, թեեւ իրեն հարդող եւ ոչ մի գետ չի հոսի այդ ճանապարհով։

ճանապարհը ամենախելահեղ զիգզագներով գնում է ծառերի միջով, տեղ֊տեղ զառիթափ, լանջով իջնում է հովիտը, հատում փոքրիկ գետակը եւ նորից բարձրանում վեր հակառակ ափով։ Այն լանջերին, ուր ճանապարհն իջնում է ցած, միշտ ազատ գլորվում են վիթխարի ա մանր քարերը, եւ դրա համար էլ ցած ես իջնում ավելի արագ, քան կուզենայիր։ Րսկ երբ ճանապարհն սկսում է նորից վեր բարձրանալ հովտի հակառակ կողմով, պարզվում է․ որ քարերն այստեղ բավական խոշոր են եւ դասավորված են գրեթե աստիճանների նման։ Սակայն սա խարդախ խաբկանք է, թվում է, իսքը բնությունն է ամեն մի քարն այնպես խորամանկորեն Դրել, որ ոտքը մի քարից մյուսի վրա դնելը բոլորովին անհնարին է։ Դրանք բոլորը ծածկված են թավ կանաչ մամուռի համատարած գորգով, վայրի պատատուկներով ու դալարախոտերով, այնպես որ քարից քար թռչելուց առաջ ոչ մի կերպ չես կարող դուշակել, թե ի՞նչ կհայտնվի ոտքերիդ տակ հարթ տարածությո՞ւն, թե մի այնպիսի բան, որի վրա ոչ մի կերպ չես կարող կանգնել։

Այսպիսի ճանապարհը ձգվում է մոտ երեք մղոն, իսկ

«73

հետո մենք փնչալով, խոր կիրճից վեր մագլցեցինք, եւ պարզ^ վեց, որ այստեղ անտառն ուղիղ է, որ մեր հարթ արահե– տը ոչնլով վատ չէ ավտոմեքենային խճուղուց։ Այն գալար֊ վում ու թեքվում էր վիթխարի ծառերի միջով, եւ ճանապար– հին տեղ֊տեղ մեր գլխավերեւում տերեւների արանքից թա֊ փանցում էր արեւի լույսը։ Այս արեւոտ բացատներում նստած էին բյուրավոր թիթեռներ, տաքանալով գիշերվա սառը ցո֊ ղից հետո։ Երբ մենք մոտենում էինք, նրանք սուրում էին օղ ու թռչում մեր շուրջը, մերթ գրեթե խրվելով գետնի մեջ, մերթ ճախրելով վեր, թափահարելով թեւերը, պտտվում էին՝ կարծես արեւի շողերից հարբած։ Այստեղ կային Բ"էորովին պստլիկ թիթեռներ, սպիտակ ու փխրուն, ինչպես ձյունի փաթիլներ, բայց կային եւ վիթխարի, անգյուրաշարէք թիթեռներ, որոնց թեւերը առկայծում Էին փայլեցրած պղնձի պես սեւ, կային կանաչ, կարմիր ու դեղին գունավորումով զանազան թիթեռներ։ Հենց որ մենք առաջ Էինք գնում, նրանք նորից տեղավորվում Էին արեւի տակ եւ ուրախ նստում այնտեղ, ժամանակ առ ժամանակ բացելով ու փակելով թեւերը։ Թիթեռների այս պարը միշտ կարելի Է տեսնել Էշոբի տանող ճանապարհին, բացի այգ, թ՚րթեռներր միակ կենդանի արարածներն են, որոնց կարեւի է այնտեղ տեսնել, որովհետեւ անտառային թավուտները անպայման չէ, որ իրենց խորքերում թաքցնեն վտանգավոր գիշատիչների, թեեւ մի շարք գրքեր շատ են փորձում համոզել մեզ դրանում։

Մենք արահետով դնում էինք մոտ երեք ժամ, մեկ֊մեկ կանգ էինք առնում, որ քրտնած բեռնակիրները ցած դնեին իրենց բեռը եւ մի փոքր հանգստանային։ Վերջապես արահետը թեքվեց մի կողմ, անտառը վերջացավ, եւ մենք հայտնը– վեցինք էշոբի գյուղի միակ ու կենտրոնական փողոցում։ Շները հաչեցին, աղմուկով հեռու վւախան ցիրուցան եղած հավերր, մի փոքրիկ երեխա վեր կացավ ճանասլարհի ւիո– շու միջից, ուր նա խաղում էր եւ վայնասունով նետվեց մոտակա խրճիթը։ եվ հանկարծ, ասես գետնի տակից, ճանա–․ պարհի վրա հայտնվեց աղմկոտ ամբոխը, մեղ շրջապատն– ցին տղամարդիկ ու պատանիներ, ամեն տարիքի կանայք, նրանք բոլորն էլ ժպտում էին, ծափահարում եւ աշխատում էին խցկվել առաջ, որ սեղմեն ձեռքս․ 174

․֊ Բարի եկել, մասա բարի եկել, համեցիր։ ,֊ Այդպես ղու գալ, մասա։ ւ— Բարեւ, մասա, ողջույն քեզ։ ւ— Ա՛, ա՞, ա , մասա, դու նորից գալ էշոբի։ Եվ այս սիրալիր, շատախոս ամբոխն ինձ ուղեկցեց ամբողջ ճանապարհին, ասես ես թագավորական ընտանիքի անդամ էի։ Ինչ֊որ մեկը մի աթոռ բերեց, եւ ինձ հանդիսավոր նստեցրին, իսկ գյուղի բոլոր բնակիչները կանգնել էին չորս կողմս, փայլում էին ժպտալուց ու գոռում․ «Բարի եկել», մերթ ընդ մերթ զգացմունքների առատությունից ծափ զարկելով) կամ ի նշան հիացմունքի մատները շրխկացնելով։ Երբ իմ բեռնակիրը եւ խոհարարր հայտնվեցին, ես դեռ շարունակում էի ողջունել իմ հին բարեկամներին եւ հարցուփորձ էի անում նրանց երեխաների ու հարազատների մասին։ Հետո երկար վեճ սկսվեց, թե որտեղ ինձ տեղավորեն, եւ վերջապես բոլորը որոշեցին, որ այդքան պատվավոր հյուրի համար իրենց գյուղում հարմար է միայն մի տեղ․ վերջերս կառուցած պարասրահր։ Սա մի շատ ընդարձակ եւ կը֊ լոր խրճիթ էր, հատակը հարթ էր, պարկետի պես, այն հղկել էին հարյուրավոր ոտքեր, որոնք նրա վրա սահել ու տրորել էին։ Թմբուկները, սրինգներն ու շրխկաններր շտապ դուրս հանեցին խրճիթից, հատակը մաքրեցին, եւ ես ահա տեղավորված եմ։

Երբ ես հանգստացա, նորից ինձ մոտ եկան գյուղի բոլոր բնակիչները, նրանք չէին համբերում իմանալ, թե այս անգամ ես ինչու եմ եկել։ Ես մանրամասն բացատրեցի, որ այս անգամ երկար չեմ մնալու եւ որ ինձ հարկավոր է բռնել ընդամենը մի գազանիկ։ Այստեղ ես սկսեցի մանրամասն նը֊ կարագրել քնկոտ սկյուռիկին․ ես նրանց ցույց տվի դագա֊ նիկի նկարր նրանք այն ձեռքից֊ձեռք փոխանցեցին, բայց նրանցից յուրաքանչյուրր գլուխն օրորեց եւ ափսոսանքով խոստովանեց, որ ինքը երբեք նման թան չի տեսել։ Սիրտս նվաղեցւ Սակայ՛ն ես ընտրեցի երեք որսորդի, որոնք ինձ օգնել էին անցյալ անգամ, եւ պատվիրեցի անմիջապես գնալ անտառ, այնտեղ որքա՛ն կարելի է շատ գտնել փչակով ծառեր եւ բոլորի վրա նշան աներ Հաջորդ օրը երեքը միասին սլետք է վերադառնան գյուղ, ինձ պատմեն իրենց հաջողու–

175

(

թյոլնների մասին ու ինձ տանեն այն փչակների մոտ, որոնք կկարողանան գտնել։ Հետո ես հարցրի, թե ներկա գտնվող․ ներից որեւէ մեկը կարո՞ղ է արդյոք ծառ բարձրանալ։ Տաս֊ նյակ ձեռքեր բարձրացան վեր։ Բայց դրանք շատ տարօրինակ ծառ բարձրացողներ դուրս եկան, եւ ես տարակուսանքով նայեցի նրանց։

— Բուք կարող եք․ ձառ բարձրանա"լ,— հարցրի ես։

— Այո՛, սԸՐ> կտրող ենք,— խմբով պատասխանեցին նրանք, ոչ մի րոպե չմտածելով։

— Իսկ այս բարձր ծառը կարո՞ղ եք բարձրանալ,— հարցրի ես ու ցույց տվի վիթխարի ծառը, որ վեր էր խոյացել գյուղի ծայրին։

Կամավորների շարքերը վայրկենապես պակասեցին, եւ վերշապես մնաց միայն մեկը, որը դեռ շարունակում էր ձեռքը չիջեցնել։

— Րոլ կարո ղ ես բարձրանալ այ այս բարձր ծառը,— կրկնեցի ես, կարծելով, թե ինձ լավ չի լսել։

— Այո , սըր,— պատասխանեց նա։

— Իսկապե՞ս։

— 1/․քռ , սըր։ ես կարող ես բարձրանալ։ Եվ ավելի մեծը կարող ես բարձրանալ։

— Լավ։ Այն դեպքում դու վաղն ինձ հետ որսի կգնաս։ Լսո՞ւմ ես։

— "՝Բ՚՛։ "ԸՐ,— քմծիծաղ տվեց կամավորը։ ֊֊֊֊֊֊Իսկ ինչպես է քո անունը։

— Պիտեր, սըր։

— Հիանալի է։ Վաղն արի առավոտ շուտ։ Որսորդներն ու գյուղի մյուս բնակիչները ցրվեցին, եւ

ես պատրաստվեցի վաղվա արշավին։ Այդ նույն երեկոյան ամբողջ գյուղը նորից մոտեցավ իմ խրճիթին, եւ բոլորը լուռ, աշխատելով չխանգարել, նայում էին, թե ինչպես եմ լոգանք ընդունում։ Դա նրանց համար ամենեւին էլ դժվար չէր, քանի որ պարասրահի պատերը որքան ուզեք պատուհաններ եւ պարզապես անթիվ֊անհամար ճեղքեր ունեին։ Ինձ դիտում էին հիսունի չափ մարդիկ, իսկ ես օճառ էի քսում ու հաճույքով մի երգ էի մռմռում, ամենեւին չկասկածելով, որ ինձ որեւէ մեկը նայում է։ Ի դեպ, երբ հասկացա, գա ինձ 176

ա՛մենեւին էլ չանհանգստացրեց․ ես ավելորդ ամաչկոտու– 0։ամբ չէի տառապում, միայն թե հանդիսատեսները (ղրանց կեսը կանայք էին) լռեին ու թույլ չտային անպատշաճ կատակներ, իսկ եթե ուզում են՝ թող նայեն։ Սակայն այդ պահին հայտնվեց Ջեյկոբը եւ մինչեւ հոգու խորքը ցնցվեց էշոբի– ցիների զայրացուցիչ հետաքրքրասիրությունից։ նա վերցրեց փայտը, կատաղորեն նետվեց նրանց վրա, եւ նրանք բարձր ճիչերով եւ վայնասունով ծլկեցին։ Քշելով նրանց հեռու, Տեյկոբը վերադարձավ, նա չէր կարողանում խաղաղվել, ղեո շարունակում էր ալեկոծվել ազնիվ վրդովմունքից։ Շուտով ես տեսա, որ նա չի նկատել եւս երկուսին, որոնց հետաքրքրասեր սեւ դեմքերը ցցվել էին պատուհաններից մեկում։ — նայիր, Զեյկոբ,— ասացի ես, մեկնելով օճառոտ ձեռ– քըս դեպի պատուհանը։— նրանք ետ են եկել։

Ջեէկորր նայեց նրանց դեմքերին․

— II՛չ, սըր,— առարկեց նա միանգամայն լուրջ։— էտ ինձ ընկեր։

Ես նրան այսպես հասկացա, դյուզի բնակիչները իրավունք չունեն պղծել ինձ իրենց հայացքներով, իսկ Ջեյ– կոբի անձնական բարեկամներին դա չի վերաբերում։ Եվ միայն հետագայում ես իմացա, որ Ջեյկոբը ՛նաեւ գոր՛ծարար է, քշելով հանդիսատեսների բազմությունը, նա անմիջապես հայտարարել է, որ ով իրեն կվճարի մեկ պենի կվայելի լողանալիս ինձ տեսնելու հաճույքը։ Հատկապես լավ առեւտուր արեց նա գյուղի մատղաշ սերնդի հետ։ նրանցից շատերը երբեք չէին տեսել եվրոպացու եւ անմիջապես սկսել էին իրար հետ գրազ գալ, թե իմ ամբողջ մար֊ մի նն է արդյոք սպիտակ։

Հաջորդ օրը լուսումութին ներկայացան իմ որսորդները եւ նա, ով հայտարարեց, թե կբարձրանա ցանկացած, ծաոը։ Պարզվեց, որ որսորդները գտել ո։ նշան են արել մոտ երեսուն փչակավոր ծառ՝ անտառի տարբեր անկյուններում։ Ծառերն այդ, սակայն, իրարից այնքան հեռու էին, որ մեկ օրում դրանց բոլորի մոտ գնալը պարզապես անհնարին էր, եւ ես վճռեցի սկզբից գնալ դեպի ամենահեոոլ ծառերը, իւ։կ վերադարձի ճանապարհին աստիճանաբար ստուգել ե մյուսներր։ 177

12 1'աֆուսփ –քերծեները

Արահետր, որով մենք ճամփա րնկանք, սովորական ան֊ տառային արահետ էր՝ լայնությունը տասնութ դյույմ, այն գալարվում ու թեքվում էր ծառերի միջով, ինչպես շունչը ՝ՓձոՂ °&՚ Սկզբում բարձրանում էր վեր․ բլրի արտառոց զառիթափ լանջով, վիթխարի քարերի միջով, յուրաքանչյուր քար պսակված էր դալարախոտի ու մամուռի գագաթով, Ա կանաչի մեջ փոքրիկ վարդագույն աստղիկների պես փայլում էին գարնանածազկի նման մի ինչ֊որ բույսի ծաղիկները։ Այս ու այնտեղ ծառերից օղակներով իջնում էին հսկայական լիանաները եւ փռվում էին մեր արահետի լայնությամբ տարօրինակ նախշերով, գալարվելով ու հանգոլցվելով, ասես հսկայական վիշապներ լինեին։ Այս զառիկող վերելքի գագաթին ոտքներիս տակ հողը դարձավ ուղիղ ու հարթ, եւ արահետը մեզ հանգիստ տարավ վիթխարի ծառաբների միջով։ Անտառում զով էր եւ խոնավ, լույսն այստեղ ընկնում էր թավ սաղարթների ժանյակների միջով եւ, թվում էր, թե իջնում է ջրի մեջ, ասես գնում ես դետի հունով։ Իսկ անտառն այս ամենեւին էլ անանցանելի թվւուտների թավուտ չէ, ինչի մասին հաճախ կարդում ես։ Այստեղ վիթխարի ծառաբները, սյուների նման, բավականաչափ հեռու են իրարից, իսկ նրանց միջեւ աճում են միայն նոսր թփեր։ նուրբ ու դալար ծառերը եւ ցածրիկ բույսերը ասես թաքնվում են կիսախավարում։ Մենք շարունակ ավելի հեռու էինք գնում հազիվ նշմարելի արահետով։ Անցանք մոտ չորււ մղոն, եւ այստեղ որսորդներից մեկը կանդ առավ ու իր երկար դանակը զրնգոցով խրեց վիթխարի ծառի բունը։

— Այ այս ծառ, նա ունի անցք ներսում,֊ ասաց նա։ Ծառի հենց ստորոտում մենք տեսանք մոտ երկու ոտնա– չավդ լայնության մի անցք, որը մոտ երեք ոտնաչափ էլ տարածվում էր վեր, ես կռացա եւ գլուխս մտցրի ներս, հետո շրջվեցի այնպես, որ նայեմ բունն ի վեր։ Բայց եթե այնտեղ նույնիսկ մի անցք էլ կար, ապա այն իմ աչքից ծածկում էր ՚ բնի մի ինչ֊որ թեքություն, որովհետեւ վերեւից լույս չէր թա֊ ւիանցում։ Ես ամբողջ ուժով օդը հոտոտեցի, բայց եւ ոչ մի հոտ չառա, միայն փտած ծառի հոտ էր գալիս։ Փչակի խոր–․ ք՛ո մ մենք միտքն չղջիկների արտաթորանք եւ զանազան մի– յատների չորացած կեղեւներ նկատեցինք։ Սառը, կարծեսլ 17է>

հետաքրքիր ոչինչ չէր խոստանում։ Բայց ես մտածեցի, որ, թերեւս, արժե այն ծխահարել եւ նայել, թե ինչ կա ներսում։

Ծխահարել մեծ ծառը, եթե դա հազվադեպ ես անում, ւօւփազանց հուզիչ զբաղմունք է։ Քանի ես փնտրում էի քըն– կոտ֊թռչող սկյոլռիկին, հուզմունքս փոքր– ինչ բթացել էր, բաւդ դա պարզապես այն պատճառով, որ մենք ստիպված էինք մեկ օրում ծխահարել շատ ծառեր, եւ դրանց մեծ մասը ռ» մի հետաքրքիր բան չտվեց։ Ծառի ծխահարումը յոլրա– աեսակ արվեստ է եւ պահանջում է մեծ փորձ, մինչեւ սովո–, րես, թե ինչպես պետք է այղ արվի։ Սկզբում պետք է գտնես ծառը եւ համոզվես, որ բունն իսկապես դատարկ է մինչեւ գագաթը, հետո պետք է ուշադիր այն ղննես, ստուգես, չկա արդյոք բնից վեր մի ուրիշ անցք, որով կարող է ծլկել որսը, իսկ եթե կա, պետք է որսորդ ուղարկել վերեւ՝ դրանք ցանցով փակելու համար։ Դրանից հետո ցանցով վւակում ես ծառաբնի ամենաստորին մասի անցքը։ Բայց այստեղ պետք է հետեւել, որ ցանցը չխանգարի ծխահարմանը եւ միաժամանակ պահի փախստականին։ Անպայման պետք է համոզվել, որ ցանցը դրված է բավական հուսալի, թե չէ շատ ցավալի է, երբ ցանցն ցնկնում է քեղ վրա հենց այն պահին, երբ փչակի միջից դուրս է սողում կամ դուրս է թռչում «որսը»։

Երբ բոլոր ցանցերն արդեն իրենց տեղերում են, մնում է մի դժվարին խնդիր եւս՝՝ կրակը։ Հակառակ հայտնի առածին, պետք է միայն ծուխ առաջացնել, եւ ոչ թե կրակ, թե չէ բոլոր կենդանիներն ուղղակի կխորովվեն։ Սկզբում անցքի մոտ դարսում են չոր ճյուղերի մի փոքրիկ կու^տ, հետո դրա վրա նավթ են լցնում ու վառում։ Հենց որ կրակը բռնկվում է, խարույկի վրա դնում են մի բուռ կանաչ տերեւ եւ աստիճանաբար ավելացնում։ Կանաչ տերեւներր, վառվելով, ոչ մի կրակ չեն առաջացնում, բայց դրա փոխարեն առաջանում է թանձր կծու ծուխ, որն անմիջապես ներծծվում է ծառի դատարկ բնի մեջ։ Այժմ պետք է հոգ տանել, որ ծուխը շատ չը֊ Լինի, թե չէ բոլոր կենդանի արարածները ծխից կխեղդվեն ներսում, չհասցնելով դուրս նետվել։ Ամբողջ հարցն այն է, որ «որսը» չխորովվի եւ չխեղդվի, եւ կարողանաս գտնել ոսկե միջուկը։ Երբ խարույկն արդեն վառվում է, եւ կրակը մլմլոլմ

179

է կանաչ տերեւներից, երեք րոպե հետո (նայած ծառի մեծու․–՝ թյանր) ծուխը թավւանցւււմ է Փչակի յուրաքանչյուր անցքի ու ճեղքի մեջ, եւ ծառի մեջ եղած բոլոր կենդանի էակներն սկսում են լույս աշխարհ դուրս դալ։

Մենք ծխահարեցինք մեր առաջին ծառը, այստեղից դուրս թռան զայրացած թիթեռներ եւ ուրիշ ո1ի"Լ> Հավաքեցինք ցանցերը, հանգցրինք խարույկը եւ առաջ շարժվեցինք։ Հագորդ ծառը, որի վրա նշան էին արել որսորդները, աճում էր աոաջինից կես մղոն հեռավորության վրա։ Մենք մոտեցանք եւ ամեն ինչ կրկնեցինք նորից։ Այս անգամ ինչ֊որ բանի հասանք, մեր ուզածը չկար Փչակում, բայց ինչ֊որ կենդանի արարածներ այնուամենայնիվ գտնվեցին, աոաջինը դուրս թռավ մի փոքրիկ դեկկոն, շագանակագույն ե մոխրած գորշ գեղեցիկ նախշերով։ Այս փոքրիկ մողեսներով լեփ֊լեցուն է անտառի իւորքչի ե երկու֊երեք հատ միշտ կարելի է գտնել ցանկացած ծառի փչակում։ Մողեսի հետքերով դուրս եկան ես երեք գաղանիկներ, որոնք այղ պահին, երբ շտապ ֊ դուրս սողաըին ծխի քուլաների միջից, հիշեցնում էին շագանակագույն մեծ նրբերշիկներ, կողքերից շարժվող տոտիկների ցոպերով, դրանք վիթխարի բազմոտանիներ էին մեծ, հիմար եւ միանգամայն անվնաս արարածներ, որոնցից այս անտառում բավական շատ կան։ Փտած ծառի փչակը նրանց սիրած բնակարանն է, որովհետեւ սնվում են փտած֊մտած բաներով։ Պարզ է, այստեղ ուրիշ կենդանի էակ չես գտնի։ Մենք հավաքեցինք ցանցերը, հանգցրինք խարույկը եւ գնացինք առաջ։ երրորդ ծառը բոլորովին դատարկ դուրս եկավ, հաջորդ երեքը՝ նույնպես։ Յոթերորդից դուրս թռավ չղջիկների մի երամ, եւ նրանք բոլորն էլ դուրս թռան ծառաբնի վերին անցքից հենց այն պահին, երբ Պիտերը սկսեց մագլցել ծառը։

Շատ դժվար աշխատանք է ցանցեր փռելը, ծառ ծխա– հարելր, ցանցեր հավաքելն ու դեպի հաջորդ ծառը գնալը, մէնք ստիպված էինք այդ օրը կրկնել տասնհինգ անդամ, ուստի երեկոյան դեմ բոլորս հալից ընկել էինք, ցավում էին անհամար չանդռվածքներն ու քերծվածքները, կոկորդներս քերվում էր կուլ տված ծխից* տրամադրութ ւաններս չափազանց մռայլ էր, ա՛յ քեզ անհաջողություն, բավական 18Ս

չէ, որ չէինք բռնել ոչ մի քնկոտ֊թռչող սկյուռիկ, չէինք բըռ– նեւ խելքը գլխի" եւ "I մի բան։ Երբ մենք մոտեցանք այղ օրվա վերջին ծառին, այլեւս չէինք հասցնի ծխահարել մինչեւ մութն ընկնելը, ու ես արդեն այնքան էի հոգնել, որ ինձ համար, ճիշտն ասած, միեւնույն էր, կլինի՞ այնտեղ թռչող սկյուռ, թե՞ չէ։ Ես պպզեցի, սկսեցի ծխել սիգարեթս ու նաւել, թե ինչպես են որսորդները պատրաստվում ծխահարել։ Մենք այս ծառն էլ ծխահարեցինք, եւ փչակից ընդհանրապես ոչ մի բան դուրս չեկավ։ Որսորդները նայեցին ին\։

— Հավաքեք ցանցերը, մենք վերադառնում ենք էշոբի,— հոգնած ասացի ես։

Ջեյկոբը գործիմացորեն սկսեց հավաքել ցանցը, որ փաթաթված էր ծառաբնի շուրջը, բայց հանկարծ քարացավ եւ նայեց վւչակից ներս֊այնտեղ ինչ֊որ բան կար։ նա կռացավ, վերցրեց կենդանուն եւ մոտեցավ ինձ։ — Մ ասա, հարկավոր այս որս,— անվստահ հարցրեցնա։

Ես նայեցի, եւ սիրտս թպրտաց, Ջեյկոբը բռնել էր երկար, փափկամազ գազանիկի պոչից, նրա աչքերը փակ էին, կողերը ծանր֊ծանր վեր էին բարձրանում։ Ջեյկոբը նրբան դրեց ափիս մեջ (նա մկան չափ էր)> եւ ես ուշադիր զննեցի, գազանիկը ուշակորույս էր, երեւում է, ուղղակի խեղդվել էր ծխից։

— Շո ւտ, շո՛ւտ, Ջեյկոբ,– սարսափած բղավեցի ես։

— Բեր փոքրիկ արկղը։ Ո՛չ, ո՛չ, դա չէ։ ավելի ամուրը… այժմ այնտեղ դիր մի տերեւ․,, մեծ չլինի, այ հիմար, ոչ թե մի ամբողջ թուփ… Այ հիմա ճիշտ է։

Ես հանդիսավոր դրեցի արկղի մեջ թռչող սկյուռիկին ե մեկ անգամ էլ նայեցի։ Խեղճը պառկել էր նվազած, եւ երե– վում էր, դեռեւս ուշքի չէր եկել, շնչում էր ծանր, դժվարությամբ, փոքրիկ վարդագույն թաթերը դողում էին։ Թվում էր, թե նա փչում է շունչը, ես վերցրի տերեւների մի հսկայական փունջ եւ սկսեցի հուսակտուր թափահարել նրա գլխավերե– վում։ Մոտ քառորդ ժամ այս ինքնատիպ ձեւով նրան արհեստական շնչառություն տվի, եւ, ի հիացումն իմ, գազանիկն սկսեց քիչ֊քիչ ուշքի գալ։ Բացեց մշուշապատ աչքերը, շըրջ– վեց փորին եւ այդպե ս էլ մնաց պառկած խղճուկ ու գըժ– բախտ։ Ես էլի մի քիչ թափահարեցի տերեւները նրա գըի

181

խավերեւում, հետււ զգուշությամբ փակեցի արկղի բերանը;

Մինչ ես ջանում էի կյանքի կոչել իմ թռչող սկյուռին, որսորդները հավաքվել էին շուրջս, նրանք բոլորն էլ կարեկ– ցաբար լռում էին, այժմ, երթ տեսան, որ գազանիկը կենդանացավ, բոլորը ուրախ ու լայն ժպտացին։ Մենք շտապ տակնուվրա արինք ամբողջ փչակը, իմանալու համար, թե էլ չկան արդյոք այնտեղ ծխից կիսախեղդ եղած գազանիկներ, բայց ոչինչ չգտանք, այս բանն ինձ շատ մտահոգեց․ չէ որ ենթադրվում է, որ թռչող սկյուռիկներն ապրում են մեծ գա֊ ղոլթներով, ուստի եւ միայն մի հատի գտնելը առնվազն տարօրինակ էրւ Ես ամբողջ հոդով ուզում էի հավատալ, որ դասագրքերը չեն խաբում, ամբողջ գաղութից մի քանի հատ որսալը ավելի ճիշտ է, քան նրանց մեկ՛մեկ հետապնդելն ու որսալը։ Մի խոսքով, հիմա ժամանակ չկար այդ մասին մը– տածելու, ամենից առաջ հարկավոր էր իմ գանձը տեղափո֊ խել գյուղ եւ ճամփորդական փոքրիկ արկղից փոխադրել ավելի հարմար տեղ։ Մենք ցանցերը հավաքեցինք եւ բռնեցինք ետդարձի ճամփան մթնշաղային անտառով այնպիսի արագությամբ, ինչպես կարող էինք։ Ես դազանիկով արկղը բռնել էի այնպիսի քնքշությամբ, ասես տանում էի մի թան– կագին սկուտեղ, եւ ժամանակ առ ժամանակ արկղի մետա֊ ․ ղալարի կափարիչի արանքներով թափահարում էի տերեւների փունջր։

Երբ բարեհաջող հասանք իմ պարասրահը, ես իմ աննը– ման գազանիկի համար պատրաստեցի ավելի մեծ վանդակ եւ նրան տեղափոխեցի այնտեղ։ Դա այնքան էլ հեշտ չէր, նա արդեն լիովին ուշքի էր եկել եւ վազում էր շատ արագ։ Վերջապես ես հաջողացրի նրան նոր վանդակի մեջ նստեցնել այնպես, որ նա ոչ միայն չփախավ, այլեւ ոչ մի անգամ լկրծեց ձեռքս։ Այնժամ ես վանդակին մոտեցրի ամենապայծառ լամպը եւ վճռեցի ինչպես հարկն է ղննել գերուն։

նա սովորական տնային մկան չափ էր եւ ընդհանրապես շատ էր նմանվում նրան իր մարմնի կառուցվածքով, Ամենից առաջ աչքի է դարնում պոչը, այն շատ երկար է (մարմնից երկու անգամ մեծ), եւ նրա երկու կողմերից ձգվում է երկար ալիքավոր մազիկների ծոպքը, այնպես որ պոչը թրջված փետուր է հիշեցնում։ Գազանիկի գլուխը մեծ է, կլորավունդ 182

ականջները՝ փոքր, սրածայր, ինչպես էլֆինը։ Աչքերը սեւ են, ձյութի պես, փոքրիկ ու բավական ուռուցիկ։ Ատամները տիպիկ կրծողի ատամներ են, մի զույգ հսկայական վառ֊նա– րրնջագույն կտրիչներր կիսաշրջանաձեւ դուրս էին ցցվել բերանից, այնպես որ կողքից նայողին թվում էր, թե նա խիստ ամբարտավան տեսք ունի։ Թերեւս, այս գազանիկի մոտ ամենա– հետաքրքրականը «թռչողական» թաղանթն է, որը ձգվում է նրա մարմնի երկու կողմերից։ Սա նուրբ կաշվի երկար շերտ է, որը մի ծայրով սկիզբ էր առնում ետին ոտքի կոճից, իսկ մյուսով կպած էր երկար, փոքր֊փնչ ծռված կրճիկանմ ան կոթունին, որը ա․ռջեւի ոտքից անմիջապես հարում է արմըն– կահոդին։ Երբ գազանիկը չի թռչում, թաղանթը ծալված ու ու սեղմված է կողին, այնպես, ինչպես դեպի պատերը հավաքված վարագույրը թատրոնում, իսկ երբ գազանիկը օդ է բարձրանում՝ ոտքերը ձգվում են, այնպես որ թաղանթը ամուր ձգվում է եւ գործում է սահասավառնակի թեւերի նման։ Հետագայում ես համոզվեցի, թե ինչպես է քնկոտ թռչող սկյոլռիկը մանեւրում օդում այսպիսի պարզունակ սահքա– ապարատովէ․

Այդ երեկո, երբ ես պառկեցի քնելու եւ հանգցրեցի լամպր, ամբողջ ժամանակ խշխշոց Էի լսում, դա իմ նոր բնակի– չըն Էր վազվզում վանդակով մեկ, եւ ես մտովի պատկերացնում Էի, թե ինչպես Է նա այնտեղ քեֆ անում, չէ որ ես նրա համար բազմատեսակ ուտելիքներ էի դրել։ Բայց երբ լույսը բացվեց, եւ ես, դեռեւս քնաթաթախ, անկողնուցս վեր կացա նայելու նրան, տեսա, որ նա ոչինչ չէր կերել, դա ինձ շատ չգարմացրեց, ես գիտեի, որ նոր որսած որոշ կենդանիներ երկար ժամանակ ուտելուց հրաժարվում են, մ ինչն որ մի քիչ վարժվում են անազատությանը։ Եվ երբեք չի կարելի նախատեսել, թե որքան կտեւի այդ «ծոմր»։ Սա կախված է ոչ միայն այն բանից, թե որ տեսակին է պատկանում կենդանին, այլեւ նրա սեփական վարքուբարքից։ Ես համոզված էի, որ օրվա ընթացքում քնկոտ֊թռչող սկյուռը ցած կիջնի վանդակի առաստաղից, որից նա կախված էր, եւ կուշտ կուտի։

Երբ որսորղներր եկան, մենք ճանապարհ րնկանք գեսյի մշուշից սպիտակած անտառի մնացած փչակավոր ծառերը։ Գիշերային հանգի ստը եւ երեկվա հաջողությունը կաչտառաց–

րել կին մեզ, եւ դժվարին ու տանջալից աշխատանքը այժմ ավելի ուրախ եւ աշխույժ էր անցնում։ Սակայն կեսօրին ծը– խահարել եւ զննել էինք արդեն մի տասնյակ ծառ եւ ոչինչ չէինք գտել։ Այդ ընթացքում մենք մտել էինք անտառի խորքը, ծառերն այստեղ այնպիսի հսկաներ էին, որպիսիք հաճախ չես հանդիպի նույնիսկ աըեւմտաաֆրիկյան անտառներում։ Դրանք իրարից բավական հեռու էին գտնվում, բայց, միեւնույն է, նրանց ծանր ճյուղերը միահյուսված էին մեր գլխավերեւում։ Այս բոլոր հսկաների բներն առնվազն ունեին տասնհինգ ոտ՛՛ նաչափ տրամագիծ, նրանց հզոր արմատները տաճարի կողմ֊։ նահենարաններ էին հիշեցնում, արմատները դուրս կին եկել հողի տակից, այնպես որ ծառի հիմքի մոտ, դրանց արանքում ամբողջովին կտեղավորվեր ընդարձակ մի սենյակ, եւ միայն ավելի քան տասը ոտնաչափ բարձրության վրա վերջնականապես ձուլվում էին բնի հետ։ Որոշ արմատներ իմ մարմնի հաստությունն ունեին եւ դալարախոտերի պես փաթաթված էին ծառի բնին։ Մենք շրջանցեցինք այս հսկաներին եւ շու՛տով հայտնվեցինք պարկետի նման հարթ տարածության վրա ընկած փոսի մոտ։ Այստեղ, մի ոչ մեծ ձորակում, մեկուսի կանգնած էր մի այդպիսի հսկա։ Տո֊Հ րակի եզրին որսորդները կանգ առան։

— Այ։ այն մեծ ծառ կա շատ մեծ անցք, սըր,— ասացին նրանք։

Մենք մոտ գնացինք, եւ ես բնի մեջ, երկու մեծ արմատա– ելուստների արանքում, մի խոշոր անցք նկատեցի, որն սւսես կլորացած վերնամասով կամար լիներ։ Իր չափերով ու ձեւով անցքը փոքրիկ եկեղեցու մուտք էր հիշեցնում։ Ես կանգնեցի փչակի մոտ եւ նայեցի վեր․ իմ գլխավերեւում ղեպ երկինք էր խոյանում ծառի բունը՝ հարթ ու լերկ, մոտա– կ՚ււրապես երկու հարյուր ոտնաչափ բարձրությամբ։ Ոչ մի ւ1ոլ՚մ՚կւ ոչ մի ճյուղ չէր խախտում այս փայտե սյան հարթ հակերեսը։ Երանի թե ներսում ոչինչ չլինի, մտածեցի ես, թեկուզ սպանեն՝ հնարավոր չէր պատկերացնել, թե որեւէ մե–։ կր կարող էր բարձրանալ ծառի գագաթը եւ ցանցերով ծածկել ՚սնցքերը, եթե այնտեղ կային դրանք։ Ես մտա փչակը, ինչպես կմտնեի սենյակ, այնտեղ շատ ընդարձակ էր։ Արեւի լույսը մեղմորեն թափանցում էր ներս, եւ աստիճանաբար 184

ա,քերս վարժվում էին կիսախավարին։ Ես գլուխս ետ թեքե– ՚ բաւգ չկարողացա շատ հեռուն տեսնել, փչակի պատերը մի քԻէ թեքվում էին ու խանգարում էին նայել, թե ինչ կա վերեւում։ ներսից ՜պատերը շոշափեցի, պարզվեց, որ փտած լն, բունը փափուկ էր ու լխկած։ Ես ոտքերով փորձեցի, համոզվեցի, որ հենարան կգտնվի, եւ այդ ոչ այնքան հուսալի աստիճաններոով դժվարությամբ մագլցեցի վեր, Վերջապես հասա ելուստին, որը ծածկում էր փչակի վերին մասը, կարգին վիզս եռեցի ու նայեցի, թե ինչ կա դրանից այն կողմ։ Բունը գործարանային ծխնելույզի պես բարձր էր եւ նույնպես էլ ընդարձակ։ Ամենավերեւում, մի մեծ ճեղքի միջով ներխուժում էր արեւի ճառագայթների փունջը։ Եվ հանկարծ ուրախությունից շնչահեղձ եղա ու քիչ էր մնում ցած ընկնեի իմ անհուսալի հենարանից, փչակի ամբողջ վերին մասը տառացիորեն ծածկված էր քնկոտ֊թռչող սկյոլոիկնե– րի գորգով։ նրանք ստվերների պես արագ սահում էին փը– տած ծառի վրայով, իսկ երբ քարանում էին տեղում, նրանց հնարավոր չէր նկատել, այնքան որ ձուլվում էին կիսախավարին։ Ես սահեցի գետին եւ փչակից դուրս եկա։ Որսորդները հարցական նայեցին ինձ։

— Որս կա" ներս, մասա,— հարցրին նրանք։ ․,

— Այո՛, այնտեղ որքան ասեք որս կա։ Գնացե՛ք, տեվ սե ք։

Աշխուժորեն խոսելով ու իրար հրմշտելով, նրանք սկսեցին մտնել փչակի մեջ։ Կարելի է թեկուզեւ մասամբ պատկերացնել փչակի չափերը, եթե այնտեղ հեշտությամբ տեղավորվում էին երեք որսորդ․ Պիտերը (նա, որր մագլցում էր ծառերր) եւ Ջեյկոբը։ Ես լսեցի նրանց զարմացած բացականչությունները, երբ նրանք տեսան թռչող սկյուռիկներին․ հետո փոխադարձ հայհոյանք, ինչ֊որ մեկը, երեւի Ջեյկոբը, իրարանցման մեջ տրորել էր մեկի մռութը։ Ես դանդաղ պը– աըտվեցի ծառի շուրջը, գուցե, այնուամենայնիվ, ոտք դնելու տեղ կգտնվի, որեւէ բանից բռնելու տեղ կլինի, որ Պիտերը կարողանա վեր մագլցել։ Բայց բունը հարթ էր, ինչպես բիլիարդի գնդակր, Որքան ես հասկանում էի, այս ծառը բարձրանալն անհնարին էր, եւ այդպես էլ ասացի որսորդներին, երբ նրանք փչակից դուրս եկան, եւ ինչ֊որ չափով սառեցրի

188

նրանց ոգեւորությանը։ Հետո մենք նստեցինք գետնին, ծխե֊ ցինք եւ սկսեցինք քննարկել, թե ինչ պետք է անենք, իսկ Ջեյկոբն այգ ընթացքում շրշում էր ձորակում եւ մոլեգին նա֊ յում ծառին։ Վերշապեււ նա վերադարձավ մեզ մոտ եւ հայս,֊ ՛հեց, որ, կարծես, գտել է, թե ինչպես պետք է Պիտերը մա֊, դըլցի ծառի կատարը։ Մենք նրա հետ գնացինք ձորակի եզ֊ րը, եւ այդտեղ նա մեզ ցույց տվեց մի մատղաշ, բարձր ծառ, որի գագաթը հասնում էր մեր ծառի վիթխարի ճյուղերից մեկիս։ Ջեյկոբն առաջարկեց, թող Պիտերը բարձրանա ծառը, այնտեղից անցնի մեծ ծառի ճյուղին, հետո սողա դեպի վեր, մինչեւ որ հասնի սնամեջ բնի կատարը։ Պիտերը կասկածանքով նայեց մատղաշ ծառին եւ ասաց, որ կփորձի։ Թ՚քեց ափերի մեջ, գրկեց ծառն ու սկսեց մագլցել վեր, կեղեւից կառչելով նաեւ ոտքերի մաաներով, որոնք ճկուն էին՝ ինչպես կապկինը։ Սակայն, երբ նա հասավ մինչեւ մեջտեղը, գետ– սից յոթանասուն ոտնաչափ բարձրության վրա, ծառը աղեղի նման ճկվեց նրա ծանրությունից, եւ բունն սկսեց չարագուշակ ճտ&տալ* Պարզ դարձավ, որ այդ ծառը չէր պահի իմ պատկառելի մագլցողին, եւ նա ստիպված եղավ ցած իջնել։ Զեյկոբը, աշխուժացած ու քմծիծաղ տալով, հանդիսավոր մոտեցավ ինձ, — Ս ասա, ես կարող բարձրանալ այղ ծառ,— ասաց նա,— ես ճարպոտ չեմ, Պիտերի պես չեմ։

—■ ճարպո՛տ,— զայրացավ Պիտերը,– ո՞վ ճարպոտ, հը։, Ես չեմ ճարպոտ, պարզապես այս ծառ թույլ, չի դիմանալ մ արդուն։ — ս չ, դու ճարպոտ,֊֊ արհամարհանքով պատասխանեց Ջեյկոբը։– Գոլ միշտ վարդ լիքը լցնես, իսկ հիմա մասան ասել բարձրացիր ծառը, այ եւ ծառը քեզ չի պահել։ — Լավ, լավ,— շտապ միջամտեցի ես։— Փորձիր դու, Ջեյ֊ կոր։ Տես միայն, չընկնես։ էսո՞ւմ ես։ — Այո, սոր,— ասաց Ջեյկոբը, վազեց դեպի ծառը, բռնեց բարակ բնից եւ մագլցեց վեր, գալարվելով թրթուրի պես։

Իհարկե, Զեյկոբը քաշով Պիտերից երկու անդամ թեթեւ էր, եւ շատ շուտով նա արդեն կախված էր ամենաբարձր ճյուղից, իսկ ճյուղը ամենեւին էլ չէր կորացել, թեեւ ամբողջ ժամանակ օրորվում էր շրջանաձեւ շարժումներով։ Ամեն ան–․ 186

ամ> երթ ծառԻ Կատ–ՐԸ թեքվում էր մեծ ծառի ճյուղերի վը~ Ջեյկոբն աշխատում էր բռնել ճյուղից, բայց գա նրան չէր հաջողվում։ Հետո նա նայեց ցած,

^․ Մասա, ես չեմ կարող բռնել,— բղավեց նա։ — Լ֊Վ։ Ի1ԻՐ>~ Ր պատասխան բղավեցի ես։

՛Ջեյկոբն արագ ցած իջավ, եւ ես նրան տվի երկար, ամուր

պարանի ծայրը։

^․ Փաթաթիր քո ծառին այս պարանը, հասկացա՞ր։ Իսկ հետո մենք կթեքենք մեծ ծառի վրա։ Դե, հասկացա՞ր։ —/Այո՛, սըր,– ցնծագին բացականչեց Ջեյկոբը եւ նորից մագլցեց դալար ծառն ի վեր։

Հասավ կատարը, այնտեղ կապեց պարանը եւ բղավեց, որ ամեն ինչ պատրաստ է։ Մենք բռնեցինք պարանի մյուս ծայրից եւ ամբողջ ուժով ձգեցինք։ Հետո սկսեցինք դանդաղ ետ գնալ բացատով, ոտքերով խրվելով փափուկ, փտած տերեւների շերտի մեջ, աշխատելով հենարան գտնել։ Դալար ծառն աստիճանաբար խոնարհվում էր, եւ, վերջապես, նրա կատարը դիպավ մեծ ծառի վիթխարի ճյուղին։ Ջեյկոբն սկյուռի ճարպկությամբ ձեռքերը պարզեց, բռնեց ճյուղը եւ բարձրացավ նրա վրա։ Մենք դեռ շարունակում էինք դալար ծառը պահել թեքված վիճակում, իսկ Ջեյկոբը ազդրակապից հանեց պարանի մի կտոր եւ գալար ծառի գագաթը կապեց ճյուղից, որի վրա ինքը կանգնել էր։ Միայն այժմ մենք զգուշորեն բաց թողեցինք մեր պարանը։ Ջեյկոբն արդեն ամբողջ հասակով կանգնել էր վիթխարի Ու հզոր ճյուղի վրա, եւ, բռնելով իրեն շրջապատող մանր ճյուղերից, լուռ, դանդաղ եւ շոշափելով շարժվում էր դեպի բունը։ Գնում էր նա շատ դանդաղ, որովհետեւ ճյուղը, որ կամրջի դեր էր կատարում, ամբողջովին պատված էր խոլորձներով, դալարախոտերով եւ անտառային պատատուկներով, հենց այսպիսի տեղերում են լինում անտառային օձերը։ Վերջապես նա հասավ այն տեղին, ուր ճյուղը միանում էր բնին, հեծնեց նրան եւ ցած կախեց երկար թոկը, որից մենք կապեցինք ցանցերը, եւ մի քանի ար֊ կըղ էլ այն որսի համար, որ նրան կհաջողվի բռնել փչակի վերին մասում։ Ջեյկոբը այղ բոլորը ամուր կապեց գոտաց ե բնի չորս բոլորով շարժվեց դեպի փչակը, որ երեւում էր երկու վիթխարի ճյուղերի արանքում։ Դրանցից մեկի վրա

Ո1

կռանալով, Ջելկորը անցքը փակեց ցանցով, արկղները »»« րեց այնպես, որ լինեն ձեռքի տակ եւ ցած նայեց մեզ չարա֊ ճըճի ժպիտով։

— Դե, այ, մասա, քո որսորդ, նա պատրաստ,— բղա֊ վեց նա։ — Որսորդ,— դժգոհ մռթմռթաց Պիտերը,— այս խոհարար, նա իրեն «որսորդ» անվանել։ է՛խ։

Մենք ահագին չոր ճյուղեր եւ կանաչ տերեւներ հավաքեցինք եւ խարույկ սարքեցինք վիթխարի բուխարու նման անցքի մոտ։ Հե տո անցքը վւակեցինք ցանցով, խարույկը վառեցինք եւ վրան կանաչ տերեւներ դարսեցինք։ Մի քանի րոպե կրակը միայն ծուլորեն մխում էր, հետո ծխի բարակ շիթը ամրացավ, եւ շուտով փտած ծառի մեջ խուժեց թանձր գորշ ծուխը։ Այն շարունակ բարձրանում էր փչակով վեր, եւ այստեղ ես նկատեցի էլի մի քանի անցքեր, որոնք առաջ չէինք նկատել* դետնից մոտ երեսուն ոտնաչափ վեր, զանազան տեղերում երեւացին ծխի շիթեր ու, օղակներ կազմած, հալվեցին օղում։

Ջեյկոբը շատ անհուսալի էր նստել ճյ՛ուղին (ամեն րոպե կարող էր ցած ընկնել) ու նայում էր ցած, փչակի մեջ, երբ հանկարծ վեր բարձրացավ ծխի մի թանձր սյուն եւ պարուրեց նրան։ Ջեյկոբը խեղդվում էր, հազում եւ սկսեց զգույշ շարժվել ճյուղի վրայով, ջանալով ավելի ապահով տեղ դըտ– նել։ Ես անհամբեր սպասում էի, եւ ինձ թվում էր, թե թռչող սկյուռիկները չափազանց երկար են դիմանում այղ ծխին։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, գուցե նրանք այնտեղ բոլորն էլ այրվել են․ սատկել ծխից, չհասցնելով նույնիսկ փախչել, եւ հենց այղ պահին հայտնվեց առաջին թռչող սկյուռիկը։ Նա փչակից դուրս թռավ ներքեւի անցքից եւ ուզեց թռչել, բայց անմիջապես խճճվեց ցանցերի մեջ։ Որսորդներից մեկը նետվեց նրա կողմը, որ հանի այնտեղից, բայց ես չհասցրի նրբան օգնության դալ, քանի որ հենց այդ րոպեին ամբողջ գաղութը միանգամից որոշեց լքել փչակը։ Մեծ անցքում երե֊ վազին մոտ քսան թռչող սկյուռիկներ, եւ նրանք բոլորն էլ ուղիղ թռան ցանցերի մեջ։ Ծառի կատարից, որն արդեն մեր աչքից ծածկում էին ծխի քուլաներր ։ քսվում էին Զեյկոբի հիացական աղաղակները, իսկ մի երկու անդամ նա ցավից 188

մռնչաց, երեւի, կծել էր սկյոլռր։ Այստեղ ես, վշտացած, նը֊ հատեցի, որ գետնից երեսուն ոտնաչափ բարձր մենք էլի մի քանի անցք չենք տեսել եւ որ հենց այդ փոքրիկ անցքերից դարս էին գալիս սկյուռիկները, Նրանք իրար անցած վազվը֊ զում էին բնով մեկ, եւ, թվում էր, թե չէին նկատում ոչ արեւի վառ լույսը, եւ ոչ էլ մեղ․ մի քանիսն իջնում էին բունն ի վար, շատ ցած, այնպես որ մինչեւ գետին մնացել էր մի վեց ոտնաչափ, գաղանիկները վազվզում էին կեղեւի վրա անսովոր արագությամբ, ասես չէին վազում, այլ սահում էին։ Հետո վեր բարձրացավ առանձնապես թանձր ու հեղձուցիչ ծխի մի քուլա եւ ամբողջովին ծածկեց նրանց, ու այստեղ նրանք

որոշեցին թռչել։

Քիչ զարմանալի բան չեմ տեսել ես իմ կյանքում, բա^ց սկյուռիկների թռիչքը չեմ մոռանա մինչեւ մահ։ Վիթխարի ծառը պարուրել էին սեւ ծխի թանձր, շարժուն սյուները, իսկ այնտեղ, ուր դրանց ծակում էին արեւի ճառագայթների սուր նիզակները, ծուխը դառնում էր թափանցիկ ու տեսլային, նուրբ երկնագույն։ Եվ այս նրբին երկնագույնի մեջ թրռ– չում էին սկյուռիկները։ Նրանք բնից հեռանում էին անսովոր թեթեւությամբ, չէին նախապատրաստվում թռիչքի, չէին թափում նկատելի որեւէ ջանք, ահա հենց նոր գաղանիկը նստած էր ծառի կեղեւին, ահա բացեց թեւերը, եւս մի պահ, ու նա արդեն թռչում էր օդում։ Փոքրիկ թաթիկները չռաձ, թաղանթները կողերից ձգած։ Նրանք ուղղվում էին ներքեւ եւ սավառնում օդում, թափանցում ծխի քուլաների մեջ, վստահ ու ճարպիկ, ինչպես ծիծեռնակները մժղուկ որսալիս, աներեւակայելի վարպետությամբ շրջվում ու պտտվում էին, ընդ որում նը– րանց մարմինը գրեթե բոլորովին չէր շարժվում։ Նրանք ուղղակի սավառնում էին օդում եւ իսկական հրաշքներ Լին գործում։ Մի սկյուռ ծառից պոկվեց գետնից մոտ երեսուն ոտնաչափ բարձրության վրա։ Նա սահում էր օդում ուզիզ ու համաչափ թռիչքով, հետո նստեց մի ծառի վրա՝ հարյուր հիսուն ոտնաչափ հեռու այն տեղից, որտեղից թոել էր, եւ թվում էր, թե այդ ընթացքում չէր կորցրել ոչ մի դյույմ բարձրություն։ Մյուսները թռչում էին ծխով պարուրված ծառի ԲսԻՏ> շավառնում նրա շուրջր անընդհատ նեղացող պարայրով եւ վերջապես, նստում էին նույն բնին՝ գետնին մոտիկ։

Ոմանք պտտվում էին ծառի շուրջը «օձանման» թո֊իչքով, նորից ու նորից, ճիշտ ու չափազանց սահուն օղում գրելով «Տյ–) տառը․», նրանց զարմանալի «թռիչքային հատկանիշները^ ցնցում էին ինձ։ Ինձ թվում էր, որ այսպիսի բարձրագույն պիլոտաժի համար նրանց անհրաժեշտ են օդային հոսանք,,, ներ, բաց անտառը խաղաղ էր, ո՛չ մի հովիկ։

Ես նկատեցի, որ թռչող սկյուռիկների մի մասը թռչում կ անտառ, բայց մեծ մասը մնացել էին իրենց բնի վրա, նը–։ րանք միայն կարճ ժամանակով էին դուրս թռչում ու պըՎ տըտվում ծառի շուրջը, երբ ծուխը դառնում էր չափազանց թանձր։ Դա ինձ հանգեցրեց մի մտքի, ես հաՖգցրի խարույ– կը, եւ, երբ ծուխն աստիճանաբար ցրվեց, բոլոր թռչող սկյուռ ռիկները, որոնք նստել էին ծառին, նորից հապճեպորեն մը֊ տան փչակները։ Մենք սպասեցինք մի քանի րոպե, թող հան– դըստանան ու նստեն այնտեղ, իսկ ես այղ ընթացքում զըն^ նեցի նրանց, որոնց բռնել էինք։ ներքեւի ցանցերում ութ արու եւ չորս էգ կային։ Ջեյկոբը ծխահարված բարձունքից ներքեւ իջեցրեց իր հաղթավարը՝ եւս երկու էգ եւ մեկ արու։ Քացի ղրանից, նա բռնել էր երկու չղջիկ։ Ես դրանց նմանը կյանքումս չէի տեսել։ նրանց մեջքը՝ ղեղնա֊շագանակագույն էր, կուրծքը բաց֊դեղնավուն, դնչիկը խոզի նման, իսկ երկար, խոզային ականջները կախվել էին ցած, ծածկելով քիթը։

Երբ բոլոր թռչող սկյուռիկները վերադարձան փչակ, մենք ն՚։րից խարույկ վառեցինք, եւ նորից նրանք դուրս թռան, սա՛՛․ Կ ՚յյն այս անգամ նրանք խելոքացան, գրեթե ոչ մեկը չմոտեցավ ցանցին, որ ձգված էր փչակի մուտքի առաջ։ Ծառի դա–՛ ղաթին ֊Հեյկոբի բախտն ավելի շատ էր բերում, նա շուտով ցած գցեց պարկը, որի մեջ խլրտում էին մոտ երկու տաս– նրսկ սկյոլռիկներ, եւ ես որոշեցի, որ դա ինձ կբավականաց– նի։ Մենք խարույկը հանգցրինք, հանեցինք ցանցերը, Ջեյ– կորին հարկադրեցինք ցած իջնել իր ձեղնահարկից (դա այնքան էլ հեշտ բան չէր, նա ցանկանում էր որսալ ամբողջ ղաղոլթը) եւ բռնեցինք վերադարձի ճամփան։ Պետք է գը– նսյինք անտառով ավելի քան չորս մղոն ճանապարհ մինչեւ գյուղ։ Ես զգուշությամբ ձեռքերիս մեջ տանում էի թանկարժեք պարկը, որի մեջ ծվծվում ու թպրտում էին գազանիկնե– բր, բայց ժամանակ առ ժամանակ կանգ էի առնում, բացում 190

պարանը եւ հով անում նրանց տերեւներով, որ չխեղդվեն։ Չէ՞ "Ր աաՐԿԸ կարված էր հաստ կտավից, եւ օդը նրանց, երեւի, չէբ բավականացնում։

Արդեն բավական մթնել էր, երբ, հոգնած ու կեղտոտ, հասա՛նք գյուղ՛ Ես ամենամեծ վանդակի մեջ տեղավորեցի իմ սկյուռիկներին, բայց այս վանդակն էլ ակնհայտորեն մւոտո էր այսքան շատ կենդանիների համար։ Շատ հիմար բան ստացվեց, իհարկե, բայց ես կարծում էի, որ եթե հա֊ օոովի էլ թռչող սկյուռիկ որսալ, ապա կբռնենք ընդամենը երկու֊երեք սկյուռիկ, ոչ ավելին, եւ ընդարձակ վանդակ հե֊ տըս չէի վերցրել՛ Այսպիսի նեղվածքի մեջ ամբողջ գիշեր նրանց պահելը սարսափելի էր, մինչեւ առավոտ շատերը, հավանաբար, կսատկեին, մնում էր միայն մի ելք, որքան կա– րեւի է շուտ տեղափոխել թանկարժեք որսը գլխավոր ճամբար։ Ես մի կարճ գրություն գրեցի Սմիթին, հայտնեցի, որ որսը շատ հաջող էր, որ ես տեղ կհասնեմ կեսգիշերին եւ խնդրեցի թռչող սկյուռիկների համար մեծ վանդակ պատրաստել։ Իսկույն եւեթ գրությունը ուղարկեցի, հետո լոգանք ընդունեցի ու ընթրեցի։ Ես հույս ունեի, որ իմ գրությունը տեղ կհասնի ինձնից մոտ մեկ ժամ շուտ, եւ նա ժամանակ կունենա իմ խնդիրը կատարելու համար։

Մոտավորապես ժամր տասին մեր փոքրիկ քարավանը ճանապարհ ընկավ։ Առջեւից գնում էր Ջեյկոբը՝ լապտերիկը ձեռքին, նրա հետեւից քայլում էր բեռնակի՛րը, նրա գանգրահեր գլխին օրորվղւմ էր սկյուռիկներով լի արկղր․ նրանց հետեւից գնում էի ես, իսկ իմ հետեւից՝ եւս մեկ բեռնակիր, սա 1՚Բ ԳԼխիս տանում էր իմ անկողնային իրերը։ էչոբիից դուրս եկող ճանապարհը ցերեկվա լույսի տակ էլ ոչ մի բանի պետք չէւ Իսկ մթության մեջ՝ դժվար չէ այստեղ գլուխը կոտրել։ Լույսի միակ աղբյուրը մեր լապտերիկն էր, որ տանում էր *"1ԿՈԲԸ, բայց դրա օգուտը ավելին չէր, քան լուսատտիկի լույսը, նա ճառագում էր ճիշտ այնքան լույս, որպեսզի աղ,։֊ վաղեր ամբողջ ուրվագծերը, իսկ ժայռերը պարաբող մաթը այդ երերուն լույսից դառնում էր ավելի անթափանց․ եւ մենք ակամա ստիպված էինք գնայ կրիայի քայլերով։ Սովորական պայմաններում ճ անապարհը կտեւեր մոլ երկու ժամ, իսկ այդ երեկո մենք կորցրինք հինգ ժամ, Գրեթե ամ–

191

բողջ ճանապարհին ես հիստերիայի եզրին էի, սկյուռներով լի արկղր տանող բեռնակիրը ցատկում ու թռչում էր ժայռերի /քիշով, ինչպես քարայծ, եւ ես ամեն րոպե վախով սպասում էի, որ ահա ուր որ է կսայթաքի, եւ իմ թանկարժեք աՐնԴԸ հԳ1"1"Լ1՛ Յա^> անդունդը։ ճանապարհը քանի գնում, ավելի էր վատանում, իսկ բեռնակիրը՝ ավելի էր խիզախա֊ նում, եւ ես հասկացա, որ նրա անկումը ընդամենը միայն ժամանակի հարց է։

— Բարեկամս,— ձայն տվի ես։— Եթե դու որսը ցած զրցես, մենք միասին Մամֆե չենք հասնի։ Ես քեզ այստեղ կր– թաղեմ։

Բեռնակիրը հասկացավ իմ ակնարկը եւ չափավորեց իր քայլերր։ Ոչ մեծ գետակի միջով անցնելիս իմ ստվերը վախեցրեց ետեւիցս եկող բեռնակրին, նա սայթաքեց, եւ իմ անկողինը բարձր չլմփոցով շրմփաց ջրի մեջ։ Եվ որքան էլ ես նրան համոզեցի, որ դրա մեղքը իմն է, բեռնակիրը չմխիթարվեց։ Այսպես էլ մենք առաջ գնացինք, բեռնակիրր գլխի վրա տանում էր բեռը, որից կաթկթում էր ջուրր, եւ ժամանակ առ ժամանակ բարձր ու վշտալի արտասանում էր «Ո լխ, սըր, ներիր, սրր»։

Մեղ շրջապատող անտառը լի էր․ մեղմ ձայներով ու շրր– շյոլններով․ չոր տերեւների թեթեւ խրթխրթոց ոտքերի տակ, վախեցած թռչնի կռինչ, ծառերի բների վրա ծղրիդների անլռելի ճռռոց եւ երբեմն էլ անտառային գորտի կռկռոց։ Սենք անցնում էինք վճիտ, սառցի պես սառը գետակները, ջուրր մեղմ ծփում էր, ինչ֊որ բա՛ն խորհրդավոր շշնջալով խոշոր քարերի ականջին։ Մի անգամ Ջեյկոբը բարձր բղա֊ վեց, պտտվեց, թռչկոտեց տեղում, անճոռնի թափահարելով ձեռքերը, եւ լապտերի լույսի ստվերները թպրտացին ծառերի արանքում։

— հոլ այղ ինչ ես անել,— բղավեցին բեռնակիրները։

— Սրջյուն,— պատասխանեց Ջեյկոբը, շարունակելով պտտվել հոլի նման,֊ չափազանց շատ անիծյալ մրջյուն։

Ջեյկոբր չէր նայում ոտքի տակ եւ ուղղակի տրորել էր թափառող մրջյունների շղթան, որ կտրում էր մեր ճանապարհդ։ Երկու դյույմ լայնությամբ սեւ հոսանքը դուրս էր գալիս թփի տակից եւ հոսում արահետի մյուս կողմը, նմանվելով 192

՛ձյութի զետակի։ Երբ Ջեյկոբը ոտքը դրել էր դրանց վրա, ա,դ ամբողջ գետակը ասես ալեկոծվել էր անձայն, եւ արդեն մի վայրկյան չանցած մրջյունները սողացել էին տարբեր կողմեր, հեռանալով հարձակման տեղից ավելի ու ավելի հեռու նմանվելով կանաչ տերեւների վրա թափված սեւ թանա֊ օե։ Ես եւ բեռնակիրներր կամա թե ակամա ստիպված եղանք դուրս գալ արահետից եւ անտառի միջով շրջանցել այգ տեղր, ապա թե ոչ կատաղած միջատները կհարձակվեին մեզ

վրա էլ։

Հազիվ էինք անտառի հովանու տակից դուրս եկել լուսնի ւոււսով ողողված հովիտր, երբ անձրեւ սկսվեց․ Սկզբում դա թեթեւ մաղող անձրեւ էր,որ ավելի շատ նմա՛ն էր մշուշի, հե֊ աո, առանց որեւէ նախազգուշացման սկսեց թափվել ինչպես դույլից, երկնքի ու երկրի միջեւ կանգնեց համատարած ջրե մի պատ։ Խոտր միանդամից թեքվեց, իսկ– մեր արահետը վերածվեց կարմիր կավի դավադիր սահադաշտի։ Ես վախեցա, հանկարծ իմ թանկարժեք որսը չթրջվի եւ չոչնչանա ։ Հանեցի բաճկոնս եւ դրանով փաթաթեցի արկղը, որ դրված էր բեռնակրի գլխին, իհարկե, դա այնքան էլ հուսալի պաշտպանություն չէր, Բայց այնուամենայնիվ մի քիչ օգնեց։ Մենք դժվարությամբ առաջ էինք գնում, խրվելով ցեխի մեջ, եւ վերջապես հասանք գետակին, որր պետք է անցնեինք ոտքով։ Անցումն այս տեւեց, երեւի, երեք րոպե, բայց ինձ թը֊ վաց չափազանց երկար, որովհետեւ գետի հունը քարքարոտ էր, եւ գլխին թռչող սկյուռիկներ տանող բեռնակիրր երերում էր ու սայթաքում, իսկ հոսանքն ամեն կողմից նրան ձգում ու քաշում էր, եւ թվում էր, թե սպասում էր մի առիթի, որ վերջնականապես նրան տապալի։ Այնուամենայնիվ, մենք բարեհաջող հասանք մյուս ափը, եւ շուտով ծառերի միջից առկայծեցին ճամբարի կրակները։ Չհասցրինք մտնել վրանի ծածկի տակ, երբ անձրեւը դադարեց։

Վանդակը, որ Սմիթը պատրաստել էր իմ թռչող սկյոլ– ռիկների համար, այնքան էլ ընդարձակ չէր, բայց հիմա ես հարմարության մասին չէ, որ մտածում էի, պետք է շուտ հանեինք նրանց արկղից, չէ" որ ջուրը նրանից կաթում էր, ինչպես հենց նոր սուզված սուզանավից։ Մենք զգուշորեն Բացեցինք դռնակր եւ, շունչներս պահած՝ նայեցինք, թե ինչ֊

193 13 Քաֆուտի Քերծեները

պես են Փոքրիկ գազանիկները սրընթաց վաղում իրենց նոր բնակարանը։ Ես թեթեւացած համոզվեցի, որ եւ ոչ մի սկյոլ֊ ռիկ չի թրջվել, թեեւ երկու֊երեքը մեր ճամփորդությունից հետո թվում էին փոքր֊ինչ ճմրթված։

Մի հինգ րոպե մենք հիանում էինք նրանցով, հետո Սմի֊յ․ թը հետաքրքրվեց․

— Իսկ ի՞նչ են ուտում դրանք։

— Գաղափար չունեմ։ Այն, որին ես երեկ բռնեցի, ընդհանրապես ոչինչ չի կերել, թեեւ աստված է վկա, որ ես նրան շատ հարուստ ընտրություն եմ առաջարկել։

— Հըմ, երեւի նրանք կսկսեն ուտել, երբ մի քիչ ընտելանան․

— Այո, հույս ունեմ,— ասացի ես աշխուժորեն։ Եվ ես իսկապես դրան հավատում էի։

Մենք վանդակը լցրինք ամեն տեսակ ատելիքներով ու ըմպելիքներով, ինչ֊որ գտանք ճամբարում, այնպես որ վանդակը ի վերջո նմանվեց տեղական շուկայիւ Հետո ծածկեցինք պարկով եւ թողեցինք, որ քնկոտ թռչող սկյուռիկները ուտեն որքան ուզենան։ Այն բանից հետո, երբ իմ անկողինը թրջվել էր անձրեւի տակ եւ գետի մեջ ու սպունգի նման ջուր էր ծծել, ես ստիպված եղա չափազանց անհարմար գիշեր անցկացնել պարտեզի բազկաթոռի մեջ։ Ես քնում էի ընդհատումներով, եւ երբ լուսացավ, վեր կացա, վազեցի սկյուռիկ– ների վանդակի մոտ, ետ քաշեցի պարկը եւ նայեցի ներս։

Հատակին, բոլորովին ձեռք չտված ուտելիքների եւ ըմպելիքների մեջ, ընկած էր մեռած թռչող սկյուռիկը։ Մնացածները կախված էին առաստաղից, ինչպես չղջիկների երամ, եւ հուզված ծվծվում էին, կասկածամտորեն նայելով ինձ։ Ես հանեցի մեռած գազանիկին, տարա նրան սեղանի մոտ, հերձեցի եւ շատ մանրամասն հետաղոտեցի։ Ի մեծ զարմանս իմ, սկյուռի ստամոքսը լիքն էր կիսամարսված ձիթարմավե– նու ընկույզի կարմիր կեղեւով։ Այս բանը միանգամայն անսպասելի էր․ չէ" որ այս ընկույզները, համենայն դեպս, Կամերոլնոլմ աճեցվում են պլանտացիաներում, այլ ոչ թե աճում են անտառներում իրենք֊իրենց։ Եթե մեր որսած բոլոր սկյուռները նախօրյակին սնվել էին ձիթարմավենոլ ըն–

194,

՚կույզներով, ապա դրանք, հանուն այս ուտելիքի, հավանաբար ստիպված էին եղել չորս մղոն թռչել մինչեւ մոտակա ագարակը եւ Դ1"1 Ի2նեԼ 1տտ 9ածՐ» գետնից մի քանի ոտնաչափ բարձր։ Այս բոլորն ինձ կարգին անհանգստացրին, բայց հի֊ մա գոնե գիտեի ինչ անելս, եւ հետեւյալ օրվա երեկոյան սկյուռիկների վանդակը, ուրիշ ուտելիքներից բացի, զար․ դարված էր կարմիր ընկույզի ողկույզներով՝ ինչպես նոր տարվա տոնածառ։ Մենք Սմիթի հետ գազանիկներին ուտե– Ժտ տվինք մթնշաղին եւ հետո երեք երկար ու ձիգ ժամ ան– վերջանալի զրուցում էինք ամեն ինչի մասին, բայց ոչ ււկյոլռիկների, եւ ձեւացնում էինք, թե ականջ չենք դնում ոչ ծվծվոցին, ոչ էլ խշխշոցին, որ լսվում էին վանդակներից։ Սակայն ընթրիքից հետո այլեւս չկարողացանք մեզ զսպել, գաղտագողի մոտեցանք վանդակին ու զգուշությամբ բարձրացրինք կտավե ծածկոցը,

Թռչող սկյուռիկների ամբողջ գաղութը նստել էր հատակին, եւ բոլորը եռանդով խժռում էին ընկույզները։ Նրանք նստել էին ետեւի թաթերի վրա, իսկ ընկույզը բռնել էին առջեւի փոքրիկ վարդագույն թաթիկներով՝ ինչպես իսկական սկյուռներ, ճարպկորեն շրջելով ընկույզը, գազանիկներն ատամներով հանում էին նրա կարմիր կեղեւը։ Երբ մենք բարձրացրինք ծածկոցը, նրանք դադարեցին ուտել եւ սկսեցին նայել մեզ․ երկոլ֊երեք ամենավախկոտները ցած գցեցին ընկույզները եւ փախան վերեւ, վանդակի տանիքի տակ, իսկ մնացածները, հավանաբար, որոշեցին, որ մեզնից երկյուղելու բան չունեն եւ շարունակեցին ուտել։ Մենք ծածկեցինք վանդակը եւ մի կատաղի պար բռնեցինք վրանի շուրջը, արձակելով բարձր, հիացական աղաղակներ։ Մեր աղմուկով արթնացրինք կապիկներին, դրանք անմիջապես ճտճտացին եւ աղմկելով բողոքեցին, մի անտանելի ժխոր բարձրացավ, եւ խոհանոցից հեւիհեւ վազեցին իմ օգնականները, նայելու, թե ինչ է պատահել մեզ հետ։ Լսելով բարի լուրը, որ նոր որսը, վերջապես, սկսել է ուտել, նրանք ժպտացին եւ մատները շրխկացրին, չէ" որ նրանք մեր ուրախություններն ու գառնություններն իրենց սրտին շատ մոտ էին ընդունում։ Ամբողջ օրը ճամբարում մռայլություն էր տիրում, որովհետեւ նոր որ– սԸ Լէր ցանկանում ուտել եւ կարող էր քաղցից մեռնել, բայց

195

հիմա ամեն ինչ կարգի ընկավ, եւ իմ օգնականները, ուրախ շաաախոսելով ու ծիծաղելով, վերադարձան խոհանոց։

@այց մեր ուրախությունը երկար չտեւեց, երբ առավոտյան մենք մոտեցանք վանդակին, երկու թռչող սկյոլռիկ անկենդան ընկած էին։ Եվ այդ ժամիս մեր փոքրիկ գաղութը նվազում էր օրեցօր։ նազանիկները ուտում էին միայն ձի– ք արմավենու ընկույզներ եւ, հավանաբար, դա քիչ էր նը– րանց համար։ էլ ի նչ կեր ասես, որ նրանց չէինք առաջարկում, բայց ամեն ինչից հրաժարվում էին, եւ դա շատ տարօրինակ էր։ Չէ՞ որ ամենաքմահաճ կենդանիների համար վե՛րջ ի վերջո մեզ միշտ հաջողվում էր գտնել ինչ֊որ հարմար կեր, եւ հասկանալու համար, թե ինչ են նրանք սիրում, պետք էր միայն նրանց լայն ընտրություն առաջարկել։ Իսկ այժմ պարզվեց, որ թռչող սկչուռիկներին Անգլիա հասցնելը շատ ու շատ դժվար կլինի։

^աա․ի1|նե|փ թագավոր՛ությունը

Բ՛երես, մեր գազանանոցում ամենաաղմկալի, ամենա– անտանելի եւ ամ ենահրապոլրիչ արարածները կապիկներն էին։ Մեղ մոտ դրանց թիվը հասնում էր քառասունի, իսկ կյանքը չորս տասնյակ կապիկների հետ, մի հարկի տակ չի կարելի խաղաղ համարել, տարեց կապիկները դեռ ոչինչ, բայց փոքրիկները մեզ շտ տ֊շա տ էին չարչարում, նրանք բարձր ճղճղում էին, երբ մենակ էին մնում, ■ տաք կաթով շիշ էին պահանջում օրվա ու գիշերվա բոլոր ժամերին, հիվանդանում էին ամեն տեսակ մանկական հիվանդություններով (եւ դրանով վաի եցնում մեզ մահու չափ), մերթ ինչ֊որ մեկը ծւկում էր «մանկական» սենյակից ու խցկվում հենց ոսկեգույն կատվի վանդակը, մերթ որեւէ մեկն ընկնում էր թիթեղյա նավթամանի մեջ, որ լիքը լցված էր ջրով,— մի խոսքով, նրանք քիչ էր մնում մեզ հիստերիայի հասցնեին՛ Մենք ստիպված էինք լինում մտածել ամենախորամանկ ու խարդախ միջոցներ, որպեսզի ինչ֊որ ձեւով կարողանանք ղեկավարել փոքրիկներին, եւ մեր մի քանի գյուտարարւսթյուններն իսկապես 19ք՛

արտակարգ էին, Վերցնենք թեկուզ դրիլի ձագուկների հետ աատահած դեպքը։ Այս կապիկները Կամերունի անտառներում հանդիպում են ամեն քայլափոխում, եւ մեզ մշտապես բերում էին ամեն տարիքի ձագուկներ։ Գրիչը բավականչափ այլանդակ այն կենդանին է, որին դուք կարող եք տեսնել աշխարհի գրեթե յուրաքանչյուր կենդանաբանական այգում։ նա ունի վառ կարմիր հետույք, եւ կապիկն, առանց քաշվելու, մարդկանց թույլ է տալիս դրանով հիանալ։ Գրիլի ամենա– Փոքրիկ ձագուկները ամենասրտառուչ եւ ամ ենաանհեթեթ արարածներն են աշխարհում, նրանց մարմինը ծածկված է արծաթամոխրագույն նուրբ մորթով, իսկ գլուխը, ոտքերն ու ձեռքերը, համեմատած իրանի հետ, համարյա երեք անգամ ավելի մեծ են, քան պետք է։ Ձեռքերը, ոտքերը եւ դեմ֊ քր վառ կարմիր են, եւ պստիկ հետույքը նույնպես ճիշտ այղպիսին է։ Իսկ մարմնի մաշկը ընդհանրապես սպիտակ է, տեղ֊տեղ նրա վրա երեւում են մեծ խալեր, ինչպես մեր խա– լերը, միայն նրանց մոտ դրանք վառ երկնագույն են։ Ինչպես բոլոր կապիկների ձագուկները, փոքրիկ դրիլների աչքերը եւս փոս ընկած են, ոտքերն ու ձեռքերը երկատ։ ու բարակ եւ դողում են, ինչպես զառամյալ ծերերինբ։ Այժմ դուք փոքր֊ինչ պատկերացում ունեք դրիլի ձագուկների մասին։ Վաղ մանկությունը դրիլն անց է կացնում ուժեղ ձեռքերով ու ոտքերով մոր խիտ բրդից կառչած։ Եվ ահա մեր վ՚ոքր դրիլոերը իրենց քըն– քոլշ զգացմունքները նվիրել էին մեզ, որոշելով, որ մենք ենք հենց իրենց ծնողները, եւ բարձրաձայն պահանջում էին, որ իրենց կրենք մեջքներիս վրա։ Գ՛րիչի ձագերի համար ամենակարեւորը՝ շատ սնունդ ստանալն է եւ գրեթե նույնքան կարե֊ վոր է ամուր բռնելր նրանից, ով իրեն տալիս է այդ սնունդը։ ՛՛այց երբ որ քեզնից կառչում են (եւ ըստ որում շատախոս) մոտ հինգ փոքրիկ դրիլներ, աշխատելը միանգամայն անհը– նարին է դառնում։ Եվ մենք ստիպված էինք մտածել, թե ինչպես նրանց գոհացնենք։ Մի երկու հին բաճկոն գտանք եւ դրանք կախեցինք աթոռների թիկնակներից, որ դրված էին վրանի կենտրոնում, հետո դրիլի ձագուկներին «ծանոթացրինք» դը֊ րանց հետ։ Գազանիկները սովորել էին մեզ տեսնել այդ բաճկոնների մեջ, հետո՝ գործվածքը պետք է որ ներծծված լիներ մեր հոտով, եւ փ՛ոքրիկները, երեւի, վճռեցին, որ դա կաշվի նը֊

197

ման մի բան է, որ մենք նետել ենք մեր վրայից։ նրանք կը^ պան բաճկոնի դատարկ թեւքերին, դարձածալերին եւ փեշերին) ասես նրանց սոսնձել էին դրանց վրա, կսլել էին դրանցից ու կախվել կիսաքուն եւ միայն մեկ֊մեկ էին մոտենում մեզ, չէ՞ որ հարկավոր էր գոնե երբեմն էլ զրուցել, իսկ մենք այդ ընթացքում հասցնում էինք ճամբարի գործերն անել։

Բազմաթիվ այցելուների վրա, որոնք գալիս էին մեր ճամբարը եւ դիտում գազանանոցը, ամենամեծ տպավորությունը թողնում էին կապիկների ձագերը։ Իր ամբողջ վարք ու բարքով կապկի ձագուկը շատ է նմանվում մարդու երեխային, միայն թե նա փոքր֊ինչ ավելի հուզիչ է։ Մեզ մոտ եկած կանայք ուղղակի հալվում էին, նայելով փոքրիկ կապիկներին, քնքուշ ղունղունում էին եւ ամբողջովին համակվում մայրական սիրով։ Ս՛ի երիտասարդ կին գազանանոց եկավ մի քանի անգամ, եւ նրան այնպես էր ցնցել փոքրիկ կապիկների դեմքի խղճուկ արտահայտությունը, որ նա չա՛փազանց անմտորեն որոշեց ինձ խրատ կարդալ, թե իբր դաժան բան է փոքրիկներին մայրերից խլելն ու վանդակում բանտարկելը։ նա չավւազանց բանաստեղծորեն էր ծավալվում ազատության բերկրանքի թեմայի շ՚՚ւրջը եւ այն մա֊ սին, թե ինչ անհոգ երջանիկ գոյություն էր սպասում այս փոքրիկներին ծառերի կատարներին, մինչդեռ իմ մեղքով նրանք ստիպված են ճաշակելու բանտարկության բոլոր սարսափները։

Այդ առավոտ տեղացի մի որսորդ կապկի ձագեր էր բերել, եւ ես առաջարկեցի․ դե քանի որ երիտասարդ լեդին այդքան լավ գիտակ է ծառերի կատարների կապիկների կյանքին, չի" օգնի արդյոք ինձ մի փոքր գործում, որը անխուսափելի է, երբ ես նոր կապիկ եմ ընդունում գազանանոց։ Երիտասարդ կինը հաճույքով համաձայնեց։ Երեւում է, իսկույն իրեն պատկերացրեց ոմն բարի խնամակալի դերում։ Իսկ ոչ մեծ գործը պարզ ասած այն էր, որ կապկին ազատեինք արտաքին ու ներքին պարազիտներից։ Ես այդ բացատրեցի, եւ երիտասարդ լեդին զարմացավ, նրա մտքով չէր էլ անցնում, ասաց նա, որ կապիկների վրա պարազիտներ են լինում, բացի սովորական լվերից, իհարկե։

Ես քարշ տվի զամբյուղիկը, որով բերել էին կապիկին, 198

նրա միշից հանեցի մի քիչ կղկղանք, փռեցի մաքուր թղթի վրա եւ ցույց տվի իմ նորահայտ օգնականուհուն, թե որքան դատ են այնտեղ սրատուտ որդերը։ Այստեղ նա ինչ֊որ տարօրինակ լռեց։ Հետո ես բերեցի կապիկին, սա մի սպի֊ տակաքիթ մակակ էր, հիրավի հրապուրիչ էակ, մորթն ամբողջապես սեւ էր, միայն կուրծքն էր սպիտակ, իսկ քթի վրա փասում էր սպիտակ, փափուկ սրտաձեւ մի խալ։ Ես զննԼ․ ցի նրա փ՛ոքրիկ ձեռքերն ու ոտքերը, երկար մատներր եւ, ոչ պակաս, սչս՚Վսլհ։ գտա լավ տեղավորված արեւադարաձային ավազուտային վեց լոս Այս մանրագույն միջատները մրանում են ոտքերի ու ձեռքերի մաշկի մեջ, հատկապես ոտքերի տակ, ուր մաշկը նուրբ է, եւ այնտեղ ուտում են, ճարպակալվում եւ աճում այնքան ժամանակ, մինչեւ որ դառնում են լուցկու հատիկի գլխիկի չափ։ Այղ ժամանակ նրանք ձվեր են գնում ու ոչնչանում։ Որոշակի ժամկետից հետո ձվերից դուրս են գալիս նոր լվեր եւ հաջողությամբ շարունակում ծնողների սկսած գործը։ Եթե ժամանակին չբուժենք լվերով վարակված կապիկին, նա կարող է կորցնել մատնահոդը, իսկ առանձին ծանր դեպքերում կքայքայվեն նաեւ ձեռքերի ոլ ոտքերի բոլոր մատները, որովհետեւ լվերն ավելի խոր կթափանցեն մաշկի տակ եւ կբազմանան այնքան ժամանակ, մինչեւ որ լրիվ ուտեն իրենց տիրոջը՝ մնում է միայն թարախով լցված մաչկապարկը։ Մի քանի անդամ ոտքիս վրա գտել եմ այդ լվերին եւ ես կարող եմ վկայել, որ դա շատ ցավոտ է, նույնիսկ տանջալի։ Այս ամենը ես աշխատեցի որքան կարելի է մանրամասն ու ցուցադրաբար բացատրել օգնականուհուս։ Հետո վերցրի ցավազրկող դեղ, քսեցի կա֊ "վիկի ձեռքի ու ոտքի մատներին, սառեցրի դրանք եւ սկսեցի ախտահանված ասեղով մաշկի տակից հանել լվերին ու հականեխել վերքերը, որոնք մնում էին դրանից հետո։ օավարզերծող միջոցը հիանալի դուրս եկավ, կապիկը նստել էր հանգիստ, իսկ չէ" որ այդ վիրահատությունը չափազանց ցավոտ էր։

Երբ լվերի հետ հաշիվը փակեցինք, ես շոշափեցի կապիկի պոչը վերից վար եւ տեսա երկու այտոլցվածք, յուրաքանչյուրը իս ճկույթի առաջին հոդի չափ։ Ես դրանք ցույց տվի օգնականուհուս, հետո ետ քաշեցի այդ տեղերի մորթին, եւ

<9&

նա յուրաքանչյուր այտոլցվածքի ծայրում տեսավ վաքրիկ լուսանցույցի նման անցք։ նայելով ներս, կարելի էր տես֊ նել, որ ներսում շարժվում է ինչ֊որ սպիտակ այլանդակում թյուն։ Այստեղ ես ամենագիտական արտահայտություն֊ ներով բացատրեցի, որ ոմն անտառային ճանճ իր ձվերն է դնում զանազան կենդանիների մորթոլ մեջ, եւ երբ թրթուրը դուրս է գալիս, նա մտնում է իր տիրոջ մարմնի մեջ եւ ապրում այնտեղ ու ճարպակալում, ինչպես խոզը, իսկ օդը նրա բնակարանն է մտնում այս «լուսանցոլյցերիցտ։ Եվ երբ,վերջապես, նա դուրս է գալիս այնտեղից, որ ճանճ դառնա, տանտիրոջ մարմնի մեջ մնում է մի գլանակի հաստության ան§ք, եւ այդ անցքը սովորաբար դառնում է թարախային խոց։ Ես իմ օգնականուհուն (որն այս ընթացքում բոլորովին գունատվել էր) ցույց տվեցի, որ այս թրթուրներին հանելն ուղղակի անհնարին է։ Ես նորից ձեռքս առա ասեղը, ետ քաշեցի մորթին եւ երիտասարդ տիկնոջը ցույց տվի թրթուրը, որ պառկել էր իր թաքստոցում, ճիշտ եւ ճիշտ արգելափակոցի փոքրիկ աէրոստաա․ բայց հազիվ էր նրան դիպել ասեղը, երբ թրթուրը հարմոնի նման բացվեց, հետո սեղմվեց կնճռոտված գնդի նման եւ սահեց հեռու, դեպի կապկի պոչի ամենախորքը։ Այդ ժամանակ ե։։ իմ օգնակա– ՚ նուհուն բացատրեցի, թե այնուամենայնիվ ինչպես պետք է դուրս կորզել այդ թրթուրին (դա իմ սեփական մեթոդն էր)․ անցքի մեջ մտցրի ցավազերծող նյութով տյոլբիկի ծայրը ե սեղմեցի, որ մի քիչ հեզուկ լցվի այնտեղ, եւ թրթուրը քարացավ, ուժ չունենալով այլեւս շարժվել։ Այժմ ես թեթեւակի լայնացրի ճեղքը եւ իր ապաստանից հանեցի թրթուրին։ Չհասցրի ես դուրս հանել այս կծկված, սպիտակ այլանդակությունը իր արյունոտված թաքստոցից, երբ իմ օգնականուհին հանկարծ սրընթաց հեռացավ ինձնից։ Ես հանեցի երկրորդ թրթուրը, հականեխեցի բացված անցքերը, որ նրանցից հետո մնացել էին, եւ երիտասարդ լեդիին հասա ճամբարի մյուս ծայրում։ նա ինձ բացատրեց, որ ուշանում է ճաշի հրավերից, շնորհակալություն հայտնեց չափազանց հետաքրքիր անցկացրած առավոտի համար, հրաժեշտ տրվեց, եւ մենք նրան այլեւս չտեսանք։ Իմ կարծիքով, չափազանց ցավալի է, որ մարդիկ ջանք չեն թափում ավելի լավ 200

Աանալու, թե ինչպես են ապրում կենդանիները ջանգլինե֊ ում․ այդ դեպքում նրանք ավելի քիչ դատարկաբանության Րլանեին այն մասին, թե շատ դաժան բան է կենդանիներին գերության մեջ պահելը,

Սեր կապիկների մեջ ամենահմայիչը բեղավոր կապկի ձագուկն էր, որին Սմիթը բռնել էր երկրի խորքերր որսի գը֊ նալիս։ ԱյսպԻ»Ի Փ«ՔՐԻԿ կապիկ ես մինչ այդ չէի տեսել, Եթե երկար յււ նուրբ պոչը չլիներ, նա հանգիստ կտեղավոր֊ վեր թեյի գավաթի մեջ։ նրա մեջքր մոխրականաչ էր, կուրծքը՝ սպիտակ, այտերին՝ վա֊ռ֊դեղին բծեր։ Բայց ամենա֊ ուշագրավը դեմքն էր, ամբողջ վերին շրթունքով մեկ ձգվում էր լայն ու ալիքավոր ճեպ֊ճերմակ մի գիծ, եւ թվում էր, թե կապիկը պատկառելի սպիտակ բեղեր ունի։ Ձագուկի բերանը նրա մարմնի համեմատ վիթխարի էր, նրա մեջ հեշտու֊ թյամր մտնում էր կաթի շշի ծծակր։

Զվարճալի էր տեսնել, թե ինչպես էր սնվում այս բեզա֊ վոր փոքրիկ գազանիկը։ Երբ նրան մոտեցնում էին կաթի շիշը, նա նետվում էր ուրախությունից սուր ճղճղալով, ոտ֊ քերովեւ ձեռքերով ամուր գրկում էր այն, եւ այդպես էլ պառկում էր՝ աչքերր փակած եւ ամբողջ ուժով խմում էր կաթը։ Թվում էր, թե նրան կերակրում էր մի վիթխարի սպիտակ դիրիժաբլ, չէ՞ որ կապիկը երեք անգամ փոքր էր շշից։ Ջա~ գուկը շատ խելոք էր, ե մենք շուտով նրան սովորեցրինք կաթը խմել ափսեից։ Փոքրիկին բերում ու նստեցնում էինք սեղանի վրա, տեսնելով ափսեն, նա հուզմունքից ընկնում էր իսկական հիստերիայի մեջ՝ ցնցվում էր, ձգվում ու ճղճղամ ամբողջ ուժով։ Հենց որ ափսեն դնում էին նրա առջեւ, նա գլխով նետվում էր դեպի այն, ասես սուզվում էր, ամբողջ երախր մտցնում էր կաթի մեջ եւ սկսում էր ծձել, եւ օղ էր շնչում միայն այն ժամանակ, երբ արդեն խեղդվում էր։ Երբեմն ագահությունից նա մնում էր առանց օդի չափազանց երկար ժամանակ, ու շուտով կաթի երեսին բշտիկներ էին երեւում, որից հետո արդեն դուրս էր գալիս նրա դեմքր․ ձագուկը հազում էր, փնչացնում, ցայտեցնելով կաթը սեղանին ու իր վրա։ Երբեմն ուտելիս նա հանկարծ որոշում էր, որ ես կանգնած եմ իր կողքին սոսկ մի նպատակով, որ հարմար պահ գտնեմ ու խլեմ նրանից ափսեն, այղ ժամ ա֊

201

նակ նա կատաղի ոռնոց էր բարձրացնում ու ձախողում իմ խարդախ մտադրությունը մի հասարակ միջոցով․ բարձր թռչում էր օդի մեջ, ուժեղ թափով ընկնում ափսեի ուղիղ մեջտեղը եւ մնում էր այնտեղ նստած, աչքերը հաղթանա– կաձ վւայլեցնելով իմ վրա։ Ուտելու ժամանակ նա հաջողացնում էր այնպես թրջվել կաթով, որ արդեն դժվար էր ջոկել՝ որտեղ են սկսում եւ որտեղ վերջանում նրա բեղերը, իսկ սեղանն այնպիսի տեսք ուներ, ասես նրա վրա մի մեծ կով են կթել։

Մեր կապիկների հավաքածուում իրենց ծանր բնավորու– թյամբ Ա՛չքի էին ընկնում երկու շիմպանզեներ՝ Մերին ու Չարլին։ նախքան մեզ մոտ ընկնելը, Չարլին մի պլանտա–, տորի սիրելին էր եւ արդեն բավականին վարժեցրած։ նրա փոքրիկ, ամբողջովին կնճռոտված դեմքը անսահման թախծոտ էր թվում, խաժ աչքերը երկյուղով էին նայում, իր ամբողջ տեսքով նա կարծես ասում էր, թե կյանքն իր նկատմամբ դաժան ու անարդարացի է, բայց իսՔԸ բոլորին ներում է ու չի բողոքում։ Սակայն թախծի ու վշտի այդ արտահայտությունը զուտ խաբկանք էր․ իրականում Չարլին ամենեւին էլ վիրավորված, չհասկացված կապիկ չէր, այլ ամենա իսկական փողոցային, խուլիգան տղա, սուտլիկ ու խորամանկ։

Մենք ամեն օր նրան վանդակից բաց էինք թողնում զբոսնելու, եւ նա շրջում էր ամբողջ ճամբարով մեկ, լուսաճաճանչ, միամիտ տեսքով, ջանալով ցրել մեր զգոնությունը եւ հավաստիացնել մեզ իր մտադրությունների անմեղության մեջ։ Եվ հետո, իբր պատահմամբ, մոտենում էր սեղանին, ուր դասավորված էր ուտելիքր, արագ հայացք գցում շուրջը։ արդյոք ոչ ոք չի" տեսնում եւ՝ համփ։ Չարլիի ձեռքում է բանանների ամենամեծ կապը, եւ նա արդեն սլանում է դեպի մոտակա ծառը։ Եթե նրա հետեւից վազում էին, նա նետում էր բանանները եւ կանգ էր առնում, նրան հանդիմանում էին, իսկ նա նստում էր փոշու մեջ եւ վշտահար նայում իրեն հան– ղիմանողներին, ամբողջապես վիրավորված, անմեղություն դարձած։ Եվ ստացվում է, որ նրան իզուր տեղը կասկածել են գարշելի հանցանքի մեջ, բայց նա չափից դուրս ազնվաբարո է եւ արդարանալու կարիք չունի, իսկ դուք այնքան բը–․ 202

թամիտ եք, որ ինքներդ չեք հասկանում ձեր ամբաստանքի անհեթեթությունն ու անիրավացիությունը։ Փորձեցեք նրա ՚ քթի տակ թափահարել գողացած բանանների կապը, եւ նա կնայի ձեզ մի քիչ զարմացած ու գրեթե զզվանքով։ Իբր, որտեղից հնտրեցիք, որ նա գողացել է այգ բանաններր։ Մի՞թե դուք չգիտօՔ՛ "V սա թանան տանել չի կարողանում։ Իր ողջ կյանքում, որը նվիրաբերել է բարեգործությանն ու ինքնազոհաբերությանը, նրա մեջ նվազագույն ցանկություն անգամ >ի առաջացել թեկուզեւ ծանոթանալ այդ զզվելի մրգին, իսկ այն մասին, որ դրանք գողանա, նրա մտքովն էլ չի անցել։ Երբ դուք դադարում էիք նրան հանդիմանել, Չարլին վեր էր կենում գետնից, խորը հառաչում, մի հայացք ձգում ձեզ վրա, որի մեջ տառապանք եւ զզվանք կար․ եւ ցատկռտելով ոլղըղ– վոլմ էր դեպի խոհանոց, տեսնելու, թե արդյոք այնտեղից ինչ կարող է թռցնել։ Չարլին բոլորովին անուղղելի էր, իսկ նրա մռութն այնքան արտահայտիչ էր, որ նա կարող էր մասնակցել անվերջանալի խոսակցության, եւ դրա համար ամենեւին էլ մարդկային խոսքի կարիքը չէր զգում։

Սակայն Չարլին իր ամենամեծ հաղթանակր նշեց, երբ մեզ այցելոլթյան եկավ Կամերունի գերագույն կոմիսարը, որր կատարում էր իր հերթական տեսչական ուղեւորությունը երկրով մեկ։ Եա մեր ճամբարը եկավ քարտուղարների եւ զանազան օգնականների մի ամբողջ բանակով եւ շատ էր հետաքրքրվում մեր կենդանիների հարուստ հավաքածուով։ Րայց նրա ուշադրությունն ամենից շատ գրավեց Չարլին։ Ս ինչ մենք բարձրագույն հյուրին կբացատրեինք, թե գա ինչ զզվելի կեղծավորն է, Չարլին ․նստել էր վանդակում, բռնել էր ձողերի արանքից իրեն մեկնած մեծ մար՛դու ձեռքը եւ նրան էր նայում վշտոտ աչքերով, ասես աղերսում էր նորին գերազանցությանը Ասել չար բամբասանքներր խեղճ կապիկի մասին։ Մեկնելիս, կոմիսարը ինձ ու Սմիթին հրա– էրրեց իրեն այցելել հաջորդ երեկո։ Առավոտյան մեզ ներկայացավ չափազանց պատկառազդու սուրհանդակը, ոսկու պես փայլփլող կոճակներով զարդարված, եւ մեզ հանձնեց գերագույն կոմիսարի գրասենյակի ծրարը։ Ծրարում մենք գտանք պատկառելի չափերի մի բացիկ, եւ նրա վրա հիա– "քանչ ծաղկագիր ձեռագրով գրված էր, որ Կամերունի նորին

203

գերազանցություն Գերագույն կոմիսարը խնդրում է հաճույք պատճառել իրեն, եւ րնդուն հլությանը, որ տեղի կունենա երեկոյան ժամը վեցից֊ութը ընկած ժամանակամիջոցում բերել նաեւ Չարլիին։ Մենք հրավերը ցույց տվեցինք իրեն՝ Աարլիին, որ նստել էր վանդակում փիլիսոփայական խոր․ հըրդածոլթ յունների մեջ ընկղմված, բայց նա մի հայացք գցեց բացիկին եւ իսկույն էլ նրա մասին մոռացավ։ Իր ամբողջ տեսքով նա ցանկանում էր հասկացնել, որ նման հրավերներն իր համար նորություն չեն, որ դրանք իր գլխին են թափվում գրեթե ամեն օր, բայց աշխարհիկ հոգսերն օտար են իրեն։ նա աներկիմաստորեն ակնարկում էր, որ իբրեւ իսկական սուրբ, ինքը կլանված է հոգեւոր վսեմ խորհրդածություններով եւ չի ցանկանում հուզվել ինչ֊որ գերագույն կոմիսարներից ստացած ամեն տեսակ գինարբուքային օրգիաների մասնակցելու հրավերների պատճառով։ Ի դեպ, այդ առավոտ նա արդեն հասցրել էր լինել խոհանոցում եւ այնտեղից թռցրել էր վեց հատ ձու, մի ամբողջ հաց եւ հավի ճտի մի ոտքը, ուստի եւ մենք նրան չհավատացինք։

Մերին, Չարլիի ․ ընկերուհին, միանգամայն այլ բնավորություն ուներ, նա Չարլիից մեծ էր ու բավական խոշոր՝ երկու տարեկան երեխայի հասակ ուներ։ Մինչեւ մեզ մոտ ընկնելը, նա գտնվում էր խաուս ցեղի մի վաճառականի մոտ եւ, ըստ երեւույթին, այնտեղ նրան ձեռ էին առնում եւ ընդհանրապես վատ էին վերաբերվում։ Թերեւս, հենց դրա ՝>ամար էլ սկզբում կապիկը տխուր էր ու չար, եւ մենք արդեն սկսեցինք անհանգստանալ, կհաջողվի" արդյոք մեզ ի վերջո նվաճել նրա վստահությունը, չէ" որ նա սովորել էր չվստահել ոչ մի մարդու, լինի նա սեւ, թե սպիտակ։ Սակայն այն բանից հետո, երբ մի քանի ամիս լավ կերակրե– ցինք եւ նրա հետ լավ վարվեցինք, նա, ի մեծ ուրախություն մեր, միանգամայն կերպարանափոխվեց, այժմ նա մի հրապուրիչ շիմպանզե էր․ ուրախ եւ հումորի հազվադեպ զգացումով օժտված։ Նրա բաց վարդագույն դունչը հիմարավուն էր թվում, իսկ հաստ ու կլոր փորը ասես թմբուկ լիներ։ նա հիշեցնում էր պանդոկի հաստլիկ մատուցողուհու, որը միշտ պատրաստ է բարձր քրքջալ ամեն անվայել կատակից։ Երբ Մերին մեղ ավելի մոտիկից ճանաչեց եւ սովո– 204

ւ վստահել, նա մի ձեռնածություն հնտրեց, որը, ակն– հայրորեն, շատ զվարճալի էր համարում։ նա թռչում էր վանդակի միջնաձողի վրա եւ, դժվարությամբ պահելով հավասարակշռությունը, ինձ էր ուղղում իր մարմնի ամենա֊ անվայել մասերը։ Իսկ ինձնից պահանջվում էր թեքվել նրա վրա եւ ամբողջ ուժով փչել․ այստեղ Մերին ճղճղում էր,

ոոօում համեստորեն ծածկվում ձեռքերով։ Հետո խորա֊

Քւ"<Լ

մանկորեն մեզ էր նայում հաստլիկ փորի վրայով, հեռացնում էր ձեռքերն ու սպասում, որ ես նորից ծիծաղեցնեմ էոան այդ նույն եղանակով։ Մենք այս բանն անվանեցինք «փչել անամոթ Մերիին», եւ օրական քանի անգամ Էլ որ կըր– կնեինք այգ կատակը, կապիկը չէր կշտանում։ Մերին գլուխը ետ էր գցում, լայն բացում էր բերանը, մերկացնելով վարդագույն լնդերն ու ճերմակ ատամներր, եւ ուղղակի ուշաթափվում էր ծիծաղից։

Թեեւ Մերին ինձ ու Սմիթին եւ մյուս բոլոր մեր օգնականներին վերաբերվում էր շատ քնքուշ, նա երբեք չէր մոռանում, որ քեն ունի աֆրիկացիների դեմ, եւ իր թշնամանքն արտահայտում էր բոլոր օտարների նկատմամբ, որոնք հայտնվում էին ճամբարում։ նա նրանց կանչող ժպիտներ էր ուղղում, խփում էր կրծքին, կամ էլ սալտո կատարում, — պատրաստ էր ամեն բանի, միայն թե գրավեր նրանց ուշադրությունը։ Զանազան ճարպկություններով նա այցե– լոլին մոտեցնում էր վանդակին եւ ձեւանում էր ուրախության ու բարյացակամ ութ յան մարմնացում, իսկ ինքը սուր աչքերով ճիշտ որոշում էր տարածությունրւ Հանկարծ վանդակաճաղերի արանքից դուրս էր գալիս երկար, ուժեղ ձեռքը։ Լսվում էր պատռվող կտորի ձայն, հանկարծակիի եկած Հյարի վախեցած ճիչ, եւ ահա Մերին հանդիսավորությամբ պարում էր վանդակում, թավւահարելով պատռված բաճկոնակի կամ ֆուֆայկայի կտորը, որը պոկել էր իրենով հիացած երկրպագուի վրայից։ նա անսովոր ուժի տեր էր, եւ ես ստիպված եղա մի կլոր գումար ծախսել նրա չարաճճիության վնասները հատուցելու համար, ուստի շուտով վանդակն այնպիսի դիրքով դրեցի, որ Մերին այլեւս չկարողանա նման եղանակով զվարճանալ։

․Կապկանոցն ամբողջ օրն անընդհատ աղմկում էր, բայց

՝ 205

երեկոյան դեմ, մոտ հինգի կեսին, աղմուկն այնքան էր շա֊․ տանում, որ ամենաամ ուր ներվերն անգամ չէին դիմանում՝ այդ ժամին կապիկներին կաթ էին տալիս։ ժամը չորսիԼ նրանք սկսում էին անհամբերություն ցուցաբերել, թըռի կոտում ու ցատկոտում վանդակում, սալտոյի պտույտներ անում կամ էլ դեմքերով սեղմվում էին վանդակաձողերին Լ աղերսալի վնգվնգում) Բայց հենց որ հայտնվում էին մաքուր ամանները եւ ս՝,աք կաթով, ածիկով, ձկան յուղով, շաքարով ու կալցիումով լցված նավթի վիթխարի բիդոնները, ալե֊ կոծվում կին հուզմունքից բոլոր վանդակները, անընդհատ աճող ժխորն ուղղակի խլացնում էր։ Շիմպանզեները երկա– րաձիդ հառաչում էին շրթունքների արանքից եւ բռունցքներով թակում վանդակի պատերին, դրիլնհրն արձակում էին իրենց սուր ճիչը՝ «ա՜ր՛ա ր֊ա ր֊ար֊իիիիրիպ», ճիշտ եւ ճիշտ փոքրիկ գնդացիրների նման, սպիտակաքիթ եւ բեղավոր կա– պիկներր կամացուկ սուլում էին եւ թռչնի նման գեղգեղում։ Կարմրավուն կապիկները պարում էին խելագար պարուհի֊, ների նման եւ ճչում էին, «Արրո՜ւպ, Արրո՚ւպ։ Յի՛, յի՛, յի՛, յի՛»։ Մենք շարժվում էինք վանդակների մոտով, դրանց մեշ մտցնում կաթով լի թասերը, եւ աղմուկը փոքր֊ինչ մեղմանում էր։ Վերջում արդեն լսվում էր միայն խռխռոց, ճպպոց եւ երբեմն էլ հազ, եթե կաթը թռչում էր կատիկը։ Դատար– կելով թասերը, կապիկները բարձրանում էին իրենց վան– դակաձողերի վրա եւ այնտեղ նստում, դուրս ցցելով տռզած փորերը, եւ ժամանակ առ ժամանակ բարձր ու ինքնագոհ զկռտում։ Որոշ ժամանակ անց բոլորը ցած էին իջնում, զննում էին թասերը եւ համոզվում, որ դրանց մեջ այլեւս կաթ չկա։ Երբեմն նրանք նույնիսկ բարձրացնում էին թասերը եւ նայում հակառակ կողմից՝ հո՝ բան չի մնացել այնտեղ։ Հետո նրանք սովորաբար կծկվում էին իրենց ձողերի վրա եւ ընկնում երանելի անդորրի մեջ՝ երեկոյան արեւի շողերի տակ, եւ այնժամ ճամբարի վրա իջնում էր խաղաղությունն ու անդորրը։

Կապիկների մեջ ինձ առանձնապես դուր էր գալիս այն, որ նրանց միանգամայն օտար է պայմանականությունը, եւ նրանք անում են այն ամենը, ինչ փչում է գլխներին, բնավ իսկ չշփոթվելով։ նրանք առատորեն միզում էին ու ղա–․ 208

՛զարկում էին ազիները եւ, կռանալով, հետեւում էին, թե ինչ– ւս է դա տեղի ունենում, ընդ որում նրանց մռութներն արտահայտում էին աշխույժ հետաքրքրություն։ Եվ զուգավորվում էին նրանք ամենեւին էլ չամաչելով դիտող հասա– րակություեւից՛ Ես անձամբ լսել եմ, ինչպես շփոթված հան֊ փեսատեսները կապիկներին անվանում են կեղտոտ ու անամոթ կենդանիներ, որովհետեւ նրանք պարզամտորեն կատարում են իրենց բնական պահանջները, չհետաքրքրվելով, նաւո՞ւմ են իրենց վրա․ թե ոչ, եւ իսկապես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու են մարդիկ զայրանում։ Վերջ ի վերջո ասի մենք ենք բարձրագույն բանականությամբ որոշել, որ մեր օրգանիզմի միանգամայն բնական պահանջները ինչ֊որ կեղտոտ ու անվայել բան են, իսկ կապիկները չեն բաժանում մեր տեսակետը։ *

ՎԾՐՏԻ՚ե ԳԼՈԻԽ

Օբտեղ «մենք մեկնել լավ»

Վերջին մի քանի օրերը, մինչ մենք մեր գազանանոցով ոտք կդնեինք մեզ Անգլիա տանող նավի տախտակամածը, ամենատենգագին օրերն էին ամբողջ ճամփորդության ընթացքում։ Հազար ու մի գործ կար անելու, բեռնատար մեքենաներ վարձել, ամրացնել վանդակները, դնել եւ զամբյուղների մեջ դասավորել մեծ քանակությամբ ուտելիք գազանների համար, եւ այս ամենը՝ սովորական, առօրյա հոգսերի հետ միասին։

Ամենից շատ հոգս էին պատճառում թռչող սկյոլռիկնե– րր։ Մեր գաղութը ժամ առ ժամ հալվում էր, այնտեղ մնացել էին րնդամենը չորս գազանիկ, եւ մենք որոշեցինք, ինչ էլ որ Ժ՚՚Ի։ նրանց հասցնել Անգլիա։ Գերմարդկային ջանքերից հետո մեզ հաջողվեց նրանց ստիպել ձիթարմավենու ընկույզների ■ ետ միասին ուտել նաեւ ավոկադոյի պտուղները։ Այս դիետայով նրանք ասես թե իրենց այնքան էլ վատ չզգացին։ Ես վճռեցի, որ եթե մեզ հետ վերցնենք երեք տասնյակ տարբեր հասածոլթյան ավոկադոներ, լրիվ հասածներից մինչեւ կանաչները, դրանք կբավականացնեն ամբողջ ճանա֊ Ո՚սրհորդության ընթացքում, եւ նույնիսկ մի քիչ էլ կմնան

207

Անօւրայում գտնվելու առաջին օրերի համար, մինչեւ ո~ սկյուռիկները կընտելանան նոր պայմաններին։ Եվ այսպ0կ ես կանչեցի Ջեյկոբին ու հանձնարարեցի շտապ ձեռք բերել երեք տասնյակ ավոկադո։ Ի զարմանս իմ, նա ինձ նայեց ինչպես խելագարին կնայեն։

— Ավկոադո՞, սըր,— հարցը կրկնեց նա։

— Այո՛, ավոկադո,— հաստատեցի ես։

— Ես չկարողւ՚ւնալ ճարել դա, սըր։

— Չե՞ս կարող ճարել։ Իսկ ինչու ։

— Ավոկադոն, նա վերջացել,— տխուր ասաց Ջեյկոաձ

— Վերչացե՚՚լ են, ինչպես թե վերջացել են։ Իսկ ես քեզ խոհանոց չեմ ուղարկում, գնա շուկա եւ գնիր։

— Իսկ շուկա էլ նա վերջացել, սըր,— համբերատար պատասխանեց նա։

Եվ հանկարծ ես հասկացա, թե ինչ է ուզում հասկացնեի ավոկադոյի ժամանակն անցել է, եւ այլեւս ոչ մի տեղ հնարավոր չէ գտնել։ Ստիպված կլինեմ ճ՛անապարհ ընկնել առանց իմ թանկագին սկյառիկներին անհրաժեշտ մրգի պաշարի։

«Որքան նման է դա նրանց,— մտածեցի ես տագնապած։— Հազիվ էին սկսել ինչ֊որ բան ուտել եւ ընտրեցին հենց այն, ինչ այլեւս հնարավոր չի ձեռք բերել։ Ինչ էլ որ լինի, առանց այս պտուղների ես ոչինչ չեմ կարող անել, իսկ մեր տրամադրության տակ դեռ մի քանի օր կար, ու ես հավաքեցի բոլոր օգնականներիս եւ նրանց ուղարկեցի գտնելու այդ պտուղները,— թերեւս, ինչ֊որ մի տեղ այնուամենայնիվ ավոկադո կգտնվի։ Հենց մեր մեկնելու օրը մեզ հաջողվեց ձեռք բերել մի քանի փոքրիկ, չորացած պտուղներ, եւ ընդամենը այդքանը։ Չորացած պտուղների այս մնացորդներով պիտի կերա կրենք իմ թանկարժեք սկյոլռիկներին մինչեւ Անգլիա հասնելը։

Մեր ճամբարից մինչեւ ծովավւ մոտ երկու հարյուր մղոն կլիներ, եւ գազանանոցի փոխադրման համար մենք վարձեցինք երեք բեռնատար ավտոմեքենա ու ոչ մեծ ֆուրգոն։ Գնում էինք գիշերը, որպեսզի կենդանիների համար շատ շոգ չլինի, եւ այս ճանապարհորդությունը տեւեց երկու օր։ Ավելի ծանր ճանապարհորդություն ես չեմ հիշում։ Յուրաքան–, 20$

չյուր երեք ժամը մեկ ստիպված էինք լինում կանգ առնել, տեղից հանել գորտերով լի բոլոր արկղերը եւ դրանց վրա սառը ջուր ցան ել, որ գորտերը չսատկեն։ Գիշերը երկու անգամ պետք էր ավելի երկարատեւ դադար առնեինք եւ գազա– նիկներին կերակրեինք տաք կաթի խառնուրդով, որ պատրաստել էինք նախապես եւ լցրել թերմոսների մեջ։ Իսկ լուսաբացին բեռնատարները կանգնեցնում էինք ճանապարհի մի կողմում, վիթխարի ծառերի ստվերում, բոլոր վանդակները դուրս էինք բերում խոտի վրա, մաքրում եւ կերակրում յուրաքանչյուր կենդանուն։ Երրորդ օրվա առավոտյան մենք հասանք ծովափնյա փոքրիկ հյուրանոցը, որը նախապես մեզ էին տրամադրել․ այստեղ նորից մաքրեցինք բոլոր վանդակներն ու կերակրեցինք գազաններին, եւ դրանից հետո միայն ուժասպառ ընկանք տուն, նախաճաշեցինք եւ անկողին մտանք։ Րայց հենց այդ նույն երեկո սկսվեց տեղի բանանի պլանտացիայի հետաքրքրասերների բազմամարդ հոսքը, նրանք անպայման ցանկանում էին տեսնել մեր կենդանիներին, եւ քնաթաթախ, հոգնածությունից կիսամեռ, ստիպված էինք էքսկուրսիաներ վարել, պատասխանել հարցերին եւ ինչ֊որ չափով քաղաքավարություն պահպանել։

— Գուք գնում եք ա՛յն շոգենավով, որ հիմա կանգնած է նավահանգստում,■— հարցրեց ինչ֊որ մեկը։

— Այո ,— ասացի ես, զսպելով հորանջս,— վաղը մեկնում ենք։

— Տեր իմ աստված։ Այդ դեպքում կարելի է միայն ձեզ խղճալ,— ասացին ինձ ուրախ֊ուրախ։

— Այ քեզ բան։ Ինչու՞։

— նավապետը իսկական բարբարոս է, բարեկամս, եւ տանել չի կարողանում կենդանիներին։ Դա զուտ ճշմարտություն է։ Ծերուկ Ռոբինսոնը երբ վերջին անգամ արձակուրդ գնաց այս նավով, ուզում էրիր հետ վերցնել ձեռնասուն կապիկին։ Իսկ նավապետը առարկեց ու վերջ։ Չէր ուզում կապիկին թողնել տախտակամած, իբր, չեմ ուզում նավս լցնել գարշահոտ կապիկներով։ Ասում են, սարսափելի աղմուկ բարձրացավ։

Մենք Սմիթի հե տ տագնապալից հայացքներ փոխանակեցինք։ ՉԷ որ գազանորսին բաժին ընկնող բոլոր ղժբախտա֊

209 14 Րաֆատի Քեւ֊ձենեոյ

փյուններից ամենածանրը, թերեւս, այն է, երբ նավապետը չի սիրում դադաններին։ Ավելի ուշ, երբ վերջին այցելուները գնացին, մենք քննարկեցինք այս տագնապալի նորությունը։ Եվ վճռեցինք, որ միակ ելքն այն է․ որ ամեն ջանք թափենք ու համոզենք նավապետին, եւ հետո աշխատենք, որ կապիկները իրենց կարգին պահեն ու ոչ մի անպատշաճ արարքով չզայրացնեն նրան։

Մեր գազանանոցը բեռնեցինք առջեւի տախտակամածին, ավագ օգնականի մի շատ բարի մարդու հսկողության տակ, որը շատ էր ցանկանում մեզ օգնել։ Այդ երեկո մենք նավապետին չտեսանք, իսկ հաջորդ օրը, երբ առավոտ ծեգին վեր կացանք ու սկսեցինք վանդակները մաքրել, նա փոքր֊ինչ կռացած ու մռայլ ետ ու առաջ էր քայլում կամրջակով։ Մեզ ասացին, որ նա ցած կիջնի նախաճաշին, եւ մենք սրտատրոփ սպասում էինք առաջին հանդիպմանը։

— Չմոռանաք,— ասաց Սմիթը, երբ մենք մաքրում էինք կապիկների վանդակները,— որ պետք է ամբողջ ժամանակ շոյել շողոքորթել նրան։

նա մի զամբյուղ լիքը թեփ հավաքեց, վազեց նավակողի մոտ եւ թեփը ծովը թափեց։

— Կարեւորն այն է, որ աշխատենք ոչնչով չզայրացնել նրան,— շարունակեց նա, վերադառնալով ինձ մոտ։

Եվ այգ պահին շտապելուց շնչահեղձ լինելով, կամրջակից մեզ մոտ վազեց սպիտակաթույր հագուստով մի նա–, վաստի։

— Ներեցեք, սըր,—■ ասաց նա,— նավապետը ձեզ ողջունում եւ խնդրում է, որ երբ թեփը ծովն եք թափում, նախ նայեք, թե որ կողմից է փչում քամին։

Մենք սարսափած նայեցինք կամրջակին, օդում պտրտվում էին թեփի հատիկները, նրանցով պարուրված նավապետը, զայրացած կիտելով հոնքերը, թավ։ էր տալիս բաճկոնը։

— Խնդրում ենք, նավապետին հաղորդեօ մեր ներողությունը,— ասացի ես, դժվարությամբ զսպելով ծիծաղս։

Նավաստին գնաց, եւ ես շրջվեցի դեպի Սմիթը։

— Շոյել նրան,— դառնացած բացականչեցի ես։— Ոչ մի բանով նրան չզայրացնել։ Ընդամենը մի երեք ցհնտներ տա–․ 210

շեղ ենք թափել նրա եւ նրա սիրեցյալ կամրջակի վրա, Դե էլ ինչ ասեմ, ձեզ վրա կարելի է հույս գներ Դուք գիտեք դեպի նավապետի սիրտը տանող իսկական ճանապարհը։

Երբ կոչնազանգը խփեց, մենք շտապեցինք մեր նավա֊ խուցը՛ լՎա&Վե9ԻնՔ "՚ ՂԲաՂե9ՐԻնՔ մեՐ տեղերը կայուտ֊ եոմպանիի սրահում։ Մենք սարսափեցինք, երբ պարզ֊ մեգ, որ նավապետը մեզ նստեցրել է իր սեղանի առջեւ։ նա ինքր նստել էր մեջքով դեպի միջնորմը, որի վրա երեք լուսանցույց կար, իսկ ես ու Սմիթր՝ նրա դիմաց, կլոր սեղանի շուրջը։ նավապետի ետեւում գտնվող՛ լուսանցույցները նա֊ ւում էին տախտակամածին, ուր տեղավորված էր մեր գա֊ գանանոցը։ նախաճաշի կեսին նավապետը փոքր֊ինչ բաց֊ վեց եւ նույնիսկ սկսեց սրախոսել թեփի մասին։ — Ես ընդհանրապես դեմ չեմ ձեր գազանանոցին, միայն թե, տեսեք, հա՜, որ ոչ ոք վանդակից չփախչի,— ա– սաց նա ուրախ, ուտելով իր ձվածեղը։

— Չէ, դա չի լինի,— հավաստիացրի ես, եւ հազիվ էի հասցրել խոսքս ավարտել, երբ լուսանցույցի մեջ ինչ֊որ բան առկայծեց, ես նայեցի այնտեղ եւ տեսա Հոգյակին սեւականջ սկյուռիկին, նա նստել էր կլոր բաց պատուհանի առջեւ եւ ներողամիտ հայացքով զննում էր ընղհանուր նավա֊ սենյակի ներսը։

նավապետն, իհարկե, չէր կարող տեսնել սկյուռիկին (սա նստել էր նրա ուսի բարձրությամբ, երեք քայլ նրանից այն կողմ) ու շարունակում էր հանգիստ ուտել ու խոսել, իսկ Հոգյակը նստել էր ետեւի թաթերի վրա ու մաքրում էր բեղերը։ Մի քանի վայրկյան ես քարացա զարմանքից։ Գլու– խըս դադարեց գործելուց, ես նստել էի ապուշի պես ու նայում էի լուսանցույցին։ Բարեբախտաբար, նավապետը շատ էր տարված իր նախաճաշով ու ոչինչ չէր նկատում։ Հոգյակն ավարտեց լվացվելն ու մաքրվելը ու նորից սկսեց զննել նավասենյակը։ Երեւում է, ի վերջո նա պ․ ՚եց, որ այդ տեղը, այնուամենայնիվ, արժե ավելի լավ հետազոտել, ու այժմ դիտում էր շուրջը, մտածելով, թե ինչպես ավելի հարմար կլինի իջնել իր նստած տեղից։ Եվ գտավ, որ ամենից հար֊ սարը ուղղակի լուսանցույցից հենց նավապետի ուսին ցատ֊ գելն է* Ես պարզ տեսնում էի, թե ինչպես է այղ պլանը հա֊

211

սանանամ փոքրիկ ավազակի գլխում, եւ այն միտքը, որ նա հիմա ուր որ է կցատկի, շանթեց ինձ էլեկտրական հոսանքի պես եւ գործելու դրգեց։ Ես արագ շշնջացի, «ներեցեք», մի կողմ հրեցի աթոռս եւ դուրս եկա սրահից։ Հենց որ հայտ֊ կրվեցի մ իջանցքում, եւ նավապետն արդեն չէր կարող ինձ տեսնել, ես ամբողջ ուժով նետվեցի վանդակների կողմը։ է՛ մեծ թեթեւություն իմ, սկյուռը չէր ցատկել, նրա երկար ու թավամազ պոչը դեռեւս շարունակում էր կախված մնալ լուսանցույցից։ Եվ այն պահին, երբ արդեն պատրաստվեց ցատկի, ես նետվեցի դեպի նա եւ հասցրի բռնել պոչից։ Ես նրան տարա վանդակը (զայրույթից նա բարձր ճղճղաց) եւ, վրդովված, բայց հաղթանակորեն վերադարձա ընդհանուր սրահը։ նավապետը դեռ շարունակում էր ինչ֊որ բան խոսել, եւ եթե նույնիսկ նա նկատել էր իմ հապճեպ փախուստը, ապա, հավանաբար, դա վերագրել էր ստամոքսիս խանգար– վածոլթյանր, քանզի այղ մասին ոչ մի բառ չասաց։

Մեր նավարկության երրորդ օրը թռչող սկյոլռիկներից երկուսին մեռած գտանք։ Ես տխրությամբ զննում էի նը– րանց մարմինները, երբ հայտնվեց մի նավաստի։ նա հայւց– բեց, թե ինչից են մեռել գազանիկները, իսկ ես հանգամանորեն տեղեկացրի նրան ոչ մի տեղ չճարվող ավոկադոյի պտուղների պատմությունը։

— Իսկ ի՛նչ պտուղներ են դրանք,— հարցրեց նավաստին։

Ես նրան ցույց տվի չորացած պտուղներից մեկը, որ դեռ մնացել էր։

— Ախ, սրա՞նք,— զարմացավ նա,— սրա՞նք են ձեզ պետք։

Ես նայեցի նրան, չկարողանալով ոչ մի բառ ասել։

— Րսկ դուք ունե՛ք,— վերջապես հարցրեցի ես։

— Դե, ես չունեմ, բայց ձեզ համար կճարեմ։

Հենց այդ նույն երեկո նա նորից հայտնվեց, նրա գըր– պանները ուղղակի տրաքվում էին։

— Ահա՛,— ասաց նա,— եւ ձեռքս խոթեց մի քանի հիանալի, հասած ավոկադո,— տվեք ինձ երեք հատ ձեր պը– տուղներից, միայն թե ոչ ոքի բան չասեք։

Ես նրան տվեցի երեք հատ չորացած պտուղ, շտապ կե– 91 օ

րակրեցի սկյուռիկներին նրա բերած պտուղներով, եւ գազանիկները հաճույքով կերան։ Տրամադրությունս բարձրացավ, Ու ես նորից սկսեցի հուսալ, որ այնուամենայնիվ, սկյուռիկներին կհասցնեմ Անգլիա։

Եվ ամեն անգամ, հենց որ այդ նավաստուն ասում էի, թե մրգի պաշարն սպառվում է, իմ բարեկամը բերում էր հւութեղ, հասուն պտուղներ ու փոխարենը վերցնում չորացածը։ Դա շատ տարօրինակ էր, բայց ես զգում էի, որ ավե֊ ւե \ա՝Լ է չխորանալ։ Այնուամենայնիվ, չնայած թարմ պը֊ տուղներին, եւս մի սկյուռիկ զոհվեց, եւ երբ մենք մտանք Բեսկարյան ծոցը, ինձ մոտ մնաց միայն մեկը։ Այժմ ամեն բան որոշելու էր ժամանակը, եթե ինձ հաջողվեր այս միակ նմուշը հասցնել մինչեւ Անգլիա, ես կկարողանայի գա զա֊ նիկին առաջարկել ուտելիքի հսկայական ընտրություն, եւ, իհարկե, ինչ֊որ բան նրա ճաշակով կլիներ։ Անգլիայի ափերը մոտենում էին, եւ ես ուշադիր հետեւում էի սկյուռիկին։ նավահանգիստ մտնելու նախօրյակին սկյուռիկը հրաշալի տեսք ուներ, եւ ես արդեն հավատացած էի, որ այնուամենայնիվ նրան մինչեւ տուն կտանեմ։ Հենց այդ գիշեր, առանց մի նկատելի պատճառի, նա հանկարծ մահացավ։ Այսպիսով, վերջին սկյուռը անցավ չորս հազար մղոն ե մեռավ Լիվերպուլ հասնելուց ընդամենը մեկ օր առաջ։ Ես սարսափելի վշտացած էի, եւ ոչ մի բան չէր կարող ինձ մխիթար ել։

նույնիսկ երբ իմ գազանանոցը ափ հանեցինք, ես չապրեցի նման իրադրության համար սովորական թեթեւության Ու հպարտության զգացումը։ Մազոտ գորտերը ճամփորդությունը հիանալի տարան, չորտերեւիկները՝ նույնպես։ Չարլին ու Մերին ուրախ տնքտնքում էին իրենց վանդակներում, երբ նրանց իջեցնում էին ափ։ Հոգյակը շաքար էր կրծում եւ նայում նավամատույցում խռնված ամբոխին՝ զվարճանալու բացահայտ հույսով, իսկ բեղավոր կապիկը վանդակաճաղերից դուրս էր հանել քիթը, նրա բեղերը փայլփլում էին, եւ նա նմանվում էր երիտասարդ Սանտա֊Կլաուսի։ @այց նույնիսկ նայելով, թե ինչպես են նրանց բոլորին բարեհաջող ափ իջեցնում այդպիսի երկարատեւ ու վտանգավոր ճանապարհորդությունից հետո, ես չէի ուրախանում։ Դրանք

213

բոլորը չէին կարող փոխհատուցել փոքրիկ սկյուռիկի կոՏ բուստը։ Մենք Սմիթի հետ արդեն պատրաստվում էինք իչնել նավից, երբ հայտնվեց իմ բարեկամ նավաստին։ Նա լսել էր սկյուռիկի մահվան մասին եւ շատ էր վշտացել, որ իր եւ մեր ջանքերը իզուր կորան։ — ի դեպ,– ասացի ես։ արդեն հրաժեշտ տալով,— շատ կցանկանայի իմանալ, թե օվկիանոսի մեջտեղում դու որտեղի՞ց էիր ճարում ավոկադոները։

նավաստին արագ չորս կողմը նայեց՝ արդյոք ոչ ոք չի՛ լսում մեզ։ — Ես ձեզ կասեմ, բարեկամս, բայց ոչ ոքի ոչ մի խոսք,— ասաց նա խռպոտ շշնջոցով։– նավապետն ավոկա֊ դո շատ է սիրում, հասկանալի" է։ Եվ նրա սառնարանում մի մեծ արկղ կար։ նա միշտ այդպիսի մի արկղ տուն է տանում, հաս կացա՞ք։ Դե ես էլ մի քիչ վերցնում էի ձեզ համար։ — Ուրեմն, դրանք նավապետի մրգերն էի"ն,~ շփոթված

հարցրեցի ես։ — Դե, պարզ է։ Բայց նա ոչինչ չի նկատի,– ուրախ հավատացրեց ինձ նավաստին։— Հասկանու մ եք, երբ ես դը֊ րանք վերցնում էի արկղից, ամեն անգամ տեղը դնում էի ձեր պտուղները։

Մաքսատան ծառայողները ոչ մի կերպ չէին կարող հասկանալ, թե ինչու էի ես ծիծաղից ցնցվում, երբ ցույց էի տալիս նրանց իմ զամբյուղները, եւ բոլորն ինձ նայում Էի1 կասկածանքով։ Բայց, ցավոք, դա այն կատակներից չէր, որի մասին կարելի էր որեւէ մեկին ասել։

ԹՌԶՈԻՆՆԵՐԸ, ԳԱԶԱՆՆԵՐԸ ԵՎ ԱԶԳԱԿԱՆՆԵՐՍ (6 ատվածներ գրքից)

Ձիթենիների ծովախորշը

Եթե մեր տնից ձիթենու պուրակներով, բլրի վրայով իջնեք ցած, դուրս գաք սպիտակ ու մետաքսի նման փափուկ հաստ շերտով ծածկված ճանապարհը ու մի քիչ էլ առաջ գնաք, կհայտնվեք նեղ զառիթափ արահետի վրա, որը ձիթենու մացառուտների միջով գնում է դեպի կիսալուսնաձեւ փոքրիկ ծովախորշիկը։ Ծովախորշն այդ երիզված է է/պիտակ ավազի լողափով եւ չոր ջրիմուռների կույտերով, որոնք այստեղ են ընկել ձմեռային ալեկոծությունից, ու այժմ նման են թռչունի գզգզված բնի։ Ծովախորշի երկու կողմից բարձրանում են փոքրիկ ժայռեր, եւ այնտեղ, ժայռերի միջեւ, վխտում են ամեն տեսակ ծովային արարածներ։

Հենց որ իմ ուսուցիչ Ջորջը հասկացավ, որ ինքը չի կարող գրավել ուշադրությունս, եթե ամեն առավոտ ինձ պահի չորս պատի մեջ, նա մի նոր քայլ արեց մանկավարժության մեջ եւ հիմք դրեց «բաց երկնքի տակ դասերին»։ Ավազոտ լողափը եւ ջրիմուռների գզգզված կույտերը անմիջապես վերածվեցին տապ անապատի կամ անանցանելի ջունգլիների, ուր մենք անց Էինք կացնում մեր հետազոտութչուն– "°ՐԸ՛ իսկ անճոռնի խեցգետիններն ու փոքրիկ ժրաջան կո– ղագնացները մեզ մոտ կատարում Էին Կորտեսի կամ Էլ Մարկո Պոլոյի դերը։ Այժմ աշխարհագրության դասերն ինձ համար արտակարգ գրավիչ Էին։ Մի քիչ ավելի ուշ մենք մտածեցինք կազմել աշխարհի քարտեզը քարերով, դրանք դասավորելով անմիջապես ափի երկայնքով, այնպես որ մեր

215

քարւոեղը այժմ իսկական ծով ուներ։ Այս աշխատանքը շաա երկար տեւեց։ նախ՝ հեշտ բան չէր այնպիսի քար զանել, որ նման լիներ Աֆրիկային, Հնդկաստանին կամ Հարավային Ամերիկային։ Երբեմն, ցանկալի մայրցամաքը ստանալու համար, հարկավոր էր լինում միաժամանակ դնել երկու կամ երեք քար։ Երկրորդ՝ գտնելով անհրաժեշտ քարը, մենք նրա տակ հայտնաբերում էինք ամեն տեսակ ծովային կենդանի֊ ներ եւ դրանցով զբաղվում էինք քառորդ ժամից ավելի, մինչեւ որ Ջորչը հանկարծ գլխի էր ընկնում, որ եթե այս֊ ։։<ես շարունակենք, մեր աշխարհի քարտեզով հեռու չենք գնա։

Այս ծովախորշիկը դարձավ իմ սիրած վայրերից մեկը, ւ։ւր մենք Ռոջերի հետ գնում էինք ամեն օր, ետկեսօրյա շոգ Ժամերին, երբ տանը բոլորր հանգստանում էին։ Մենք անց֊ նում էինք ձիթենու անշարժացած պուրակներով, ուր տա֊ րածված էր ծղրիդների ճռռոցը, ու դանդաղ իջնում ճանա֊ պարհով։ (հոշերն իր վիթխարի թաթերով սպիտակ փոշի էր բարձրացնում ու ամբողջ ժամանակ հաճույքով փռշտում էր, ինչպես բուռնոթիից։ Հասնելով ծովախորշին, որն այդ ժամանակ այնքան խաղաղ էր ու վճիտ, ասես նրա մեջ իսկի ջուր էլ չկար, մենք լողանում էինք ծանծաղ տեղում, ու հետո ամեն մեկս գնում մեր գործին։

Ռոջերի համար—դա ծանծաղ ջրում վխտացող ձկներ բըռ֊ նելոլ հուսահատ ու անհաջող փորձեր էին։ Աչքերը ջրին հա֊ ոած ու ականջները սրած՝ նա դանդաղ հետեւում էր ձկներին ու կամաց ինչ֊որ քրթմնջում իր համար։ Հետո հանկարծ նրա գլուխն անհետանում էր ջրի տակ, լսվում էր սեղմված ծնոտների կրճտոց, ու շուտով նա նորից գլուխը հանում էր ջրից, բարձր փոշտում ու թափահարում մարմինը, իսկ ձըկ– "իկը, որի հետեւից նա ընկել էր, այդ ընթացքում հասցնում էր երկու յարդ առաջ անցնել եւ, քարի մոտ տեղավորվելով, նրա կողմն էր շրջում իր ուռած դսչիկը ու կոկետորեն թափահարում պոչը։

Այս փոքրիկ ծովախորշում այնքան շատ զանազան կենդանիներ կային, որ ես ուղղակի չգիտեի ինչից սկսեմ իմ հավաքածուն։ Ամենուրեք քարերի վրա երեւում էին օղակավոր որդերի կրասպիտակ հետքեր, ասես կարկանդակի վրա 216

շաքարաշերտի մի բարդ ոլորապտույտ նախշ էր արված, իսկ տեղ֊աեղ, մի քիչ ավելի խորքում, ավազի միջից ասես դուրս Իիս ցցվել բարալիկ փողրակի կտորտանքները։ Եթե կանգնեիր եւ ուշադիր դիտեիր, ապա կտեսնեիր, թե ինչպես փողրակի ծայրերին հայտնվում է նուրբ, փափուկ կապտա֊երփ֊ ներանգ, կարմիր ու գորշ շոշափուկների փունջը։ Դրանք նստակյաց բազմաընձյուղավոր որդեր էին։ Իմ կարծիքով, սա յատ անբարեհնչուն անուն է նման գեղեցիկ արարածների համար։ Երբեմն դրանք հանդիպում էին ոչ մեծ կույտերով, նմանվելով ծաղկաթմբի, որի բոլոր ծաղիկները շարունակ շարժվում էին։ Նրանց պետք է մոտենալ շատ զգույշ, որովհետեւ ձեր ոտքերի արագ շարժումից ջուրը կալիքվի ունը֊ րանց կտեղեկացնի վտանգի մասին։ Շոշափուկներն այն ժամանակ կմիահյուսվեն եւ չտեսնված արագությամբ կանհետանան խողովակի մեջ։

Ծովախորշիկի ավազե հատակին այս ու այնտեղ սեւին էին տալիս լամինարի փայլուն ջրիմուռների մահիկները, ասես ինչ֊որ մեկը ավազի վրա շաղ էր տվել սեւ փետուրներ։ Եվ դրանց մեջ կարելի էր տեսնել ասեղնաձոլկ։ նրա գլխիկը զարմանալիորեն հիշեցնում է ձգված ծովաձիու, որ նստած է ճկուն ու երկար մարմնի վրա։ Ասեղնաձկները լա֊ մինարիների մեջ մնում են ուղղահայաց դիրՔոՎ եւ գրեթե ձուլվում են դրանց հետ, եւ նրանք անմիջապես չեն նկատվում։

Ժայռերի ստորոտում, ափին մոտիկ, կարելի է հանդիպել փոքրիկ խեցգետինների կամ էլ ծիրանագույն ակտինիաների, դրանք ասես գնդասեղների փոքրիկ բարձիկներ լինեն՝ զարդարված ալ կարմիր ու երկնագույն հուլունքներով։ Հանդիպում են այստեղ եւ այլ ակտինիաներ, սրճագույն նուրբ ոտքով ու գալարուն երկար շոշափուկներով, որոնց կ^ախանձեր նույնիսկ ինքը Գորգոնա֊Մեդոլզան։ Բոլոր քարերը ծածկված էին վարդագույն, սպիտակ կամ կանաչ մարջաններով եւ ծովային մանրագոլյն, նուրբ ջրիմուռներով, նրանց մեջ՝ նուրբ ճԸ€էՅհս1ՁՈ՜Ձ աճձ՚ճ^էՇՈՇՏւ֊ն իր բարակ, թելանման ցողուններով։ Յուրաքանչյուր ցողունի վերջում փայլում էր մի փոքրիկ կանաչ հովանոց, որն ասես շրջված էր ինչ֊որ ստորջրյա քամուց։ Երբեմն ժայռի վրա երեւում էր

217

մի մեծ սեւ սպունգ՝ լայն բացված բերաններով, որ նման էիԼ հրաբխի կոներին։ Այդպիսի սպունգը վատ չէր լինի պոկԼ․ ժայռից եւ մեջտեղից երկու մասի բաժանել, նրա մեջ երբեմն կարելի է գտնել մի որեւէ հետաքրքիր կենդանի։ ճիշտ էէ սպունգի միջից ձեր ձեռքին կթափվի գարշելի լորձունք, սխտորի կծու հոտով, որը երկար ժամանակ չի անցնի։

Ափին եւ ժայռերի արանքում ես նորանոր խեցիներ Էի հավաքում, եւ ինձ հաճույք Էր պատճառում ոչ միայն խեցիների գեղեցիկ ձեւը, այլեւ նրանց արտասովոր արտահայտիչ անունները։ Ես իմացա, օրինակ, որ սրածայր խեցին,, որի մի ծայրը ձգված Է կիսաթաղանթավոր մատնե– րի նման, կոչվում Է «հավալոլսնի ոտք», իսկ սպիտակ, կլոր խեցին, որը նմանվում Է խխունջ֊ափսեիկի, կրում Էր «չինական գլխարկ» անունը։

Այնտեղ կային նաեւ «տապան)) կոչվող խեցիներ։ Աարմա֊ նալի, գրեթե սնդուկի նմանվող այս խեցու բացված փեղկերը ազատ կարելի Է համեմատել (եթե ունենք թեկուզ մի կաթիլ երեւակայությունյ երկու փոքրիկ տապանիկների հետ։ Ոլորապտույտ «աշտարակ)) խեցին սրածայր Է, ինչպես մ իաեղջաւղի ժանիք, իսկ «հոբ խեցին նախշված Է կարմիր, սեւ ու կապույտ գույնի վառ զիգզագներով։ Մեծ ժայռերի ստորոտում հանդիպում Էին նաեւ «բանալու անցք)) կոչվող ափսեիկներ։ Այս խեցու գագաթում իսկապես անցք կա, որի միջով շնչում Է նրա տերը։ 9այց առանձնապես ուրախալի Էր «ծովականջ)) կոչվող խեցի գտնելը, դա գորշ թերթավոր խեցի Է եւ մի կողմի վրա անցքերի շտրք ունի։ Եթե այս խեցին շրջենք ու նրա միջից հանենք օրինական տիրոջը, մեր առջեւ կբացվի նրա ամբողջ ներքին պարունակությ՛ունը, որ փայլում Է օպալի ու ծիածանի անհավատալի գեղեցկությամբ։ Այն ժամանակ ես ակվարիում չունեի, ուստի եւ ծովախորշի մի անկյունում քարերով փակել Էի ջուրը, մոտ ութ ոտնաչափ երկարությամբ եւ չորս ոտնաչափ Էլ լայնու֊ թյամբ, ուր կարող Էի պահել իմ ամբողջ բազմատեսակ որսը, գրեթե չկասկածելով, որ նրանց այնտեղ կգտնեմ եւ հաջորդ օրը։

Հենց այս ծովախորշում ինձ հաջողվեց բռնել իմ առաջին սարղ֊խեցգետինը։ Ես երեւի կանցնեի նրա կողքով, ենթա–, 218

րելով, թե Դա ջրիմուռներով ծածկված քար Է, եթե խեց֊ ռետինն անզգույշ շարժում չաներ, Ե՛վ իր մեծությամբ եւ՛ ձեւով նրա մարմինը նմանվում Էր ոչ մեծ, հարթ տանձի եւ վերին նեղացող մասում փշոտ Էր, աչքերի վերեւի երկու ելուստները ասես եղջյուրներ լինեին։ նրա ոտքերն ու չանչերը շատ բարակ ու երկար Էին, բայց ամենից շատ ինձ զարմացնում Էր այն, որ ամբողջ մեջքը ծածկված Էր մանր ջրիմուռներով, ճիշտ այնպես, ասես դրանք բուսել Էին նրա աատւանից․ ինձ գերեց այս արտասովոր արարածը, ու եւս նոան վեր բարձրացրի եւ հանդիսավոր տարա իմ լճախորշը։ Պետք Է շատ ամուր բռնեի նրան, քանի որ արդեն հասկացավ, որ հանձին իրեն ճանաչել են խեցգետնին, եւ հուսահատ փորձում Էր փախչել, ուստի երբ մենք հասանք լճախորշին, բոլոր ջրիմուռներր նրա վրայից գրեթե պոկվել Էին։

Ես խեցգետնին դրի ծանծաղ ջրի մեջ եւ, պառկելով բե֊ րանքսիվար, սկսեցի դիտել, թե ինչ Է նա անելու։ Խեցգետինը կանգնեց իր երկար ոտքերի վրա եւ, նմանվելով զոհի հետապնդող սարդի, մոտ մի ոտնաչափ հեռացավ աքն տեղից, ուր ես իրեն դրել Էի, ապա քարացավ մեռածի պես։ Այսպես նա նստեց բավական երկար, ու ես արդեն նույնիսկ կարծեցի, որ նա օրվա ամբողջ առաջին կեսը պիտի նստի անշարժ եւ ուշքի դա ապրած ցնցումից, բայց խեցգետինը հանկարծ ուղղեց բարակ, երկար չանչերը եւ շատ նրբանկատորեն, գրեթե ամոթխածորեն մոտակա քարից պոկեց մի կտոր ջրիմուռ, մոտեցրեց բերանին եւ սկսեց ծամեր Ես կարծում Էի, թե նա այն կուտի, բայց ամենեւին Էլ այդպես չարեց։ Անճոռնի նազանքով խեցգետինը չանչը տարավ դեպի մեջքը, զգույշ շոշափեց տեղը եւ ամրացրեց այնտեղ մի կը– տոր ջրիմուռ։

Հավանաբար, նա ջրիմուռի հիմքը թրջեց թքով կամ ինչ֊որ համանման բանով, որ կարողանա այն կպցնել վահանիկին։ Ես շարունակում Էի հետեւել նրան, իսկ նա դանդաղ պտտվում Էր ամբողջ լճախորշով մեկ եւ, գիտնական֊բոլսա֊ բանի ինքնագոհ ջան ասիրոլթ յամ բ, հավաքում զանազան ջրիմուռներ։ Արդեն մ ոտավորապես մեկ ժամ հետո նրա մեջքը պատած Էր բուսականության այնպիսի խիտ շերտով, որ եթե ես մի րոպե աչքս թարթեի, իսկ խեցգետինը

219

քարանար տեղում, ապա անմիջապես չէի կարողանա որո֊ շել, թե որտեղ է գտնվում նա։

Ինձ անչափ հետաքրքրեց այսպիսի հնարամիտ քոզառ֊ կումը, ու մանրազնին խուզարկեցի ամբողջ ծովախորշր եւ գտա էլի մի խեցգետին֊ սարդ, նրա համար սարքեցի հատուկ վաքրիկ ավազան, ավազոտ հատակով, ուր ջրիմուռների հետք էլ չկար։ Երբ ես խեցգետնին տեղավորեցի այստեղ, նա բավական զոհ տեսք ուներ։ Հաջորզ օրը ես տնից րե֊ ր1րի եղունգների խոզանակը (նրա տերը Լարրին էր), եւ, բռնելով դժբախտ խեցգետնին, սկսեցի դաժանորեն քերեւ նրան, մինչեւ որ ո չ մեջքին, եւ ո չ էլ ոտքերին չմնաց ջրի֊ մուռի հեսւռ անգամ։ Հետո նրա լճակի մեջ գցեցի ինչ պա֊ տահի (հոլ֊խխունջիկներ, մարջանի կտորտանք, փոքրիկ ակտինիաներ, ապակե շշի մանր կտորտանքներ, որ ջրի մեջ վերածվեցին չտեսնված թանկարժեք քարերի) եւ, նստելով, սկսեցի գիտել։

Մի քանի րոպե խեցգետինը նստել էր քարացած, երեւում է, ուշքի էր գալիս այն ստորացուցիչ մաքրումից հետո, որին նրան ենթարկեցի։ Հետո, ասես թե ի վիճակի չլինելով հա֊ վատալու իրեն վիճակված չար բախտին, նա երկու չանչերը գլխից վեր բարձրացրեց եւ շատ զգույշ շոշափեց մեջքը։ Հա֊ վանաբար, հակառակ եղելությանը, հույս ուներ այնտեղ գտնելու ջրիմուռի թեկուզ փոքրիկ մի շյուղ։ Սակայն ես իմ գործը լավ էի– տեսել, խեցգետնի մեջքը ամբողջովին հարթ էր ու ւիայլուն։ նա մի քանի անվստահ քայլ կատարեց, կանգ առավ եւ կես ժամ նստեց տխուր հուսահատության մեջ, բայց հետո, այնուամենայնիվ, հաղթահարեց ընկըճ– վածոլթյոլնը եւ մոտեցավ ավազանի ափին, փորձելով խըր– վել գորշ քարերի տակ։ նա այնտեղ էլ նստեց, դառնորեն ողբալով իր անհետացած քողարկման մասին, իսկ ես պիտի արդեն տուն գնայի։

Հաջորդ առավոտյան ես շատ շուտ եկա ծովախորշ եւ ուրախությամբ տեսա, որ իմ բացակայության ընթացքում խեց֊ գետինը ժամանակն իզուր չի կորցրել։ Ջանալով չմատնվել հուսահատության, նա իր պատյանը զարղարել էր այն ամենով, ինչ ես թողել էի նրա համար։ նրա տեսքր շատ զվարճալի էր, ասես հագնվել էր դիմակահանդեսի համար։ Մեջ–․ 220

, յ ա մարջանի բեկորների արանքում ցցվել էին հոլ– %խունջսերը, Ի"Կ ԳԼԻԻ մոտ ամ1<ա9Բե1 էր ակտինիային,

սես դրեւ Էր մր 2քեզ՛ ^աաաՎեն"Վ 11Ի""ՐԿ՛ ծ" դի՛"՚՚՚֊մ ԷԻ,

Ոե ինչպես է խեցգետինը սողում ավազոտ հունով, եւ լկածում էի։ "Ր նա ՀԻմա 11ԱՓԽ ՚^վելի է աչքի դարնամ, ահա նա սողաց իր սիրած տեղը, քարի տակ եւ, ի արմանս իմ, վերածվեց ուղղակի խխունջների եւ մարջանի կտորների կույտի՝ գագաթին զույգ ակտինիաներով,

իմ ծովախորշից ձախ, ափից մոտավորապես չորս մղոն հեռավորության վրա, ընկած է Պոնդիկոնիսի կամ Մկան կոգին, որը ձեւով գրեթե հավասարակողմ եռանկյունի է, կղզին ամբողշովին ծածկված է դափնեվարդերով ու սլացիկ նոճիներով, որոնց տակ ապաստանել է մի փոքրիկ սպիտակ եկեղեցի եւ նրա կողքին՝ փոքրիկ տնակ։ Կղզում ապրում էր մի շատ չար ծեր վանական, որը հագնում էր երկար ւ/ե ոգեստ ,եւ գլանաձեւ գլխարկ։ Ցերեկը, հավանաբար, նա պետք է խփեր իր վւոքրիկ եկեղեցու զանգերը, իսկ երեկո֊ յան, առանց շտապելու, նավակով ․ուղեւորվում էր ոչ հեռ֊ վում երեւացող հրվանդանը, ուր կար մի փոքրիկ կուսանոց, եւ այնտեղ ապրում էին երեք ծեր միանձնուհիներ։ Այնտեղ նա ստանում էր կերակուր եւ մի դավաթ սուրճ, զրուցում էր (հավանաբար, ժամանակակից աշխարհի մեղքերի մասին), իսկ երբ մայր մտնող արեւը նրա կղզին շրջապատող լռին ջրերը վեր էր ածում գույնզգույն մետաքսե շղարշի, նա կորացած, ինչպես սեւ ագռավ, իր ճռճռացող ու ջուր թողնող նավակով դանդաղ վերադառնում էր ետ։

Հենց այդ ժամանակ էլ Մարգոն, հիսաթափված օդային վաննաներից, որոշեց փորձել Մայր Բնության մեկ այլ բա՛ ժական միջոցը՝ ծովային լոգանքները։ Ամեն առավոտ նա վեր էր կենում մոտավորապես վեցի կեսին, հանում էր ինձ անկողնուց, եւ մենք երկուսով դնում էինք ծով, սուզվում վը֊ ճիտ ջրի մեջ, որ դեռեւս սառն էր լուսնի վւայլից, եւ հետո դանդաղ լողում դեպի Պոնգիկոնիսի։

Մարգոն անմիջապես փռվում էր արեւի տակ, իսկ ես խառնշտորում էի ծանծաղ ջուրը։ Դժբախտաբար, մելի այ/յե֊ լություններն այնքան էլ դուր չէին զալիս վանականին։ Չէր Հասցնում Մարգոն պառկել ժայռի վրա ու հարմար դիրք ըն–

221

դունել, երբ վանականն սկսում էր դոփել դեպի եկեղէզԼ տւսնող քարե երկար սանդուղքի աստիճանների վրա, սպառ֊ նռւմ նրան բռունցքով եւ իր մեծ գզգզված մորուքի խորքից թափում հունարեն խոսքերի անհասկանալի շարաններ, Մարգոն վանականին դիմավորում էր պայծառ ժպիտով Լ բարեկամաբար ձեռքով անում ու էլ ավելի էր կատաղեց֊ նում նրան։ Օդը հատելով իր սեւ հագուստով, վանականն այս ու ա ;ն կողմ էր նետվում եւ դողգողացող ու թքոտած մատով մատնացույց էր անում երկինքն ու հետո Մարգո– յին։ Սա կրկնվում էր ամեն օր, եւ քանի որ վանականի բա․ ոապաշարն այնքան էլ հարուստ չէր, վերջ ի վերջո ինձ հա* ջողվեց հիշել նրա մի քանի սիրած արտահայտությունները, Երբ հետագայում ընկերոջս՝ Ֆիլեմոնին, հարցրի, թե ինչ են դրանք նշանակում, նա ծիծաղից թուլացավ։ Քրքչալուց նա ուղղակի խոսել չէր կարողանում, բայց այնուամենայնիվ ես վերջապես հասկացա, որ վանականը Մարգոյի գլխին հայ․ հոյանքներ էր թափել, ու ղրանցից ամենամեղմը եղել է «սպի․ տակ վհուկը))։

Սակայն ժամանակի ընթացքում այղ բոլորը վերածվեց խաղի։ Այժմ, ճանապարհվելով կղզի, մենք վանականի համար մի քանի սիգարեթ էինք վերցնում, իսկ նա տեսնելով մեզ, քարե աստիճաններով թռչում էր ցած, բռունցքը թա– վւահարում ու Ապառնում աստծո պատիժով։ Այսպիսով կատարելով իր պարտքը, վանականը ուղղում էր ֆարաջան, նստում էր քարե պարսպի վրա եւ բարեհոգաբար ծխում մեր սիգարեթներր։ Երբեմն նա նույնիսկ վերադառնում էր եկեղեցի, որ մեզ համար մի բուռ թուզ բերի իր ծառից կամ թարմ ու հյութեղ նուշ, որը կոտրում էինք հենց ծովափին երկու լերկ քարով։

Պ ոնղիկոնիսիի եւ իմ սիրած ծովախորշի միջեւ շարքով ձգվում էին խութեր, մի քանիսը սեղանի չափ էին, իսկ մյուսները՝ փոքրիկ պարտեզից մեծ չէին։ Գրեթե բոլորն էլ ունեին հարթ գագաթդ եւ ծովի մակերեւույթից ցածր էին միայն երկու դյույմ ով, այնպես որ եթե բարձրանայինք ղը– րանց վրա եւ կանգնեինք, հեռվից կարող էր թվալ, թե մենք քայլում ենք ջրի վրայով։ Ես վաղուց էի ցանկանում ուսումնասիրել խութերը, որովհետեւ այնտեղ ապրում էին ծովային 222

ա․նպիսի կենդանիներ, որոնք չեն Հանդիպում ծովախորշի ծանծաղ մասերում։ Սակայն այստեղ ես հանդիպեցի անհաղթահարելի դժվարությունների, որովհետեւ չէի կարողանում հետս վերցնել անհրաժեշտ իրերը։ Մի անգամ ես փորձեցի ւողալով գալ խութի մոտ՝ վզիցս երկու ապակե բանկա կա֊ խած ու ցանցը ձեռքիս, բայց կես ճանապարհին երկու բանկաներն էլ միանգամից ջրով լցվեցին ու ինձ քաշեցին ցած։ Անդավ մի քանի րոպե, մինչեւ ես կարողացա դրանցից ազատվել ու ջրի երես դուրս գալ։ Մինչ ես շունչ քաշեցի ու թքեցի կուլ տվածս ջուրը, բանկաներս արդեն գտնվում էին խոր ջրի տակ, օրորվում էին, փայլփլում ու այնքան անմատչելի էին, որքան՝ եթե լինեին Լուսնի վրա։

Մի շոգ օր ես իմ ծովախորշում քարերի տակ որոնում էի բազմագույն նեմերիտների ու այնպես էի տարվել, որ չնկատեցի, թե ինչպես մոտեցավ մի նավակ։ Միայն երբ նավակի քթի տակ ավազը խշշաց, ես ետ նայեցի։ ՛հավա֊ խելի թիակին հենված (բոլոր ձկնորսներն այստեղ թիավարում էին մի թիակով, ձկան պոչի նման թափահարելով այն ջրի մեջ) կանգնած էր արեւից սեւացած մի երիտասարդ։ նա ուներ գանգուր, թուխ մազեր, փայլուն, թթի պես սեւ աչքեր եւ կուրացուցիչ սպիտակ ատամներ, որ փայլում էին արեւ֊ վառ դեմքի վրա։

V — Յասու՛,— ասաց նա,— ողջ լինես։ ւ ,

Ես պատասխանեցի նրա ոզջյոլնին, նայելով՝, թե ինչպես

տղան ճարպկորեն դուրս թռավ նավակից ու ձեռքի մեծ ժանգոտ խարիսխն ամրացրեց ափին, չորացած ջրիմուռների կույտի ետեւում։ Հետո նա եկավ եւ բարեկամաբար նստեց կողքիս, գրպանից հանելով թիթեղյա ծխախոտատուփը։ Նա հագել էր պատռված ֆուֆայկա ու վարտիք, որ մի ժամանակ կապույտ գույն էր ունեցել, բայց այժմ արեւից սպիտակել էր, — Այսօր շոգ է,— կնճռոտվելով, ասաց տղան, իսկ նրա ՛՛աստ, կոպտացած մատները զարմանալի արագությամբ փաթաթում էին գլանակը,

ծխախոտը վառեց մետաղե մեծ կրակվառիչով ու

նայեց ինձ՝ մորեհավի աչքերի նման վճիտ աչքերով։

223

— "ու այն օտարերկրացիներից չե՞ս, որ ապրում 65» բչրի վրա,— հետաքրքրվեց նա։

Այդ Ժամանակ ես արդեն բավական տանելի խոսում էի հունարեն եւ նրան պատասխանեցի, որ այո , ես հենց այդ օտարերկրացիներից եմ։

— Իսկ մյուսնե՞րը,— հարցրեց նա,— տանը եղած մյուսները, նրանք ո վ են։

ես արդեն վաղուց գիտեի, որ Կորֆոլի բոլոր բնակիչները, հատկապես գյուղացին երր, սիրում են հետաքրքրվել ամեն ինչով, իսկ իրենք էլ պատմում են քեզ իրենց անձնական կյանքի բոլոր մանրամասնությունները։ Ես նրան բացատրեցի, որ մյուսները մայրս, երկու եղբայրներս եւ քոլլրս են։ նա լուրջ տեսքով գլխով արեց, ասես դրանք բացառիկ կարեւոր տեղեկություններ էին։

— Իսկ հա՛յրդ,— շարունակեց նա հարցուփորձը։— Ո՞րտեղ է քո հայրը։

Ես բացատրեցի, որ հայրս մահացել է։

— Խե՛ղճ,— բւսցականչեց նա անկեղծ կարեկցանքով։ — Եվ քո դժբախտ մայրիկը մնացել է չորս երեխաները ձեռ– քին։

նա վշտագին հառաչեւց այդ ծանր մտքերից, բայց հետո հանգստացավ եւ փիլիսոփայորեն նկատեց,

— Այդպիսին է կյանքը։ Դու ի՞նչ ես փնտրում քարերի տակ։

Ես վարձեցի դա բացատրել նրան ավելի լավ ձեւով, թեեւ միշտ էլ դժվար էր բացատրել, թե ինչու են ինձ հետաքըր– քըրում տեսքով զզվելի եւ ամենեւին էլ ոչ ուտելի այդ կենդանիները։

— Քո անունն ի՞նչ է,— հարցրեց նա։

Ես բացատրեցի, որ իմ Ջերալղ անունը հունարեն լեզվում ավելի շատ համապատասխանում է Գերասիմոսին, բայց ընկերներս ինձ ուղղակի կոչում են Ջերրի։

— Իսկ իմ անունը Տակի է,— ասաց նա,— Տակի Տանա– տոս։ Ես ապրում եմ Բենիցեսում։

Ես հարցրի, թե ինչ է նա անում այստեղ, իր Գյուղից այդքան հեռու։

— Բենիցեսից դուրս գալուց հետո շարունակ ձուկ եմ 224

բոներ Հիմա կուտեմ ու կքնեմ, իսկ գիշերվա դեմ կրակ կը~ վառեմ ե կլողամ ետ։ նորից ձուկ կբռնեմ։

Ա․ս լուրը ինձ խիստ հուզեց։ Բոլորովին վերջերս մենք գիշերով վերադառնում էինք քաղաքից, եւ ճանապարհին նանս առնելով մեր բլուրի մոտ, տեսանք ներքեւում սա֊ հոո մի նավակ՝ աղեղնաձեւ մեծ լամպր նավաքթին։ Ձկնորսը ՚ռանդաղ վարում էր նավակը ծանծաղ ու մութ ջրերով, եւ նրա լապտերի լույսի օղակը պայծառ լուսավորում էր ծովի հատակը, իսկ երբ նավակն անցնում էր խութերի մոտով, նրանք բոլորը բռնկվում էին դեզին, կարմիր, վարդագույն ու դեղնա՛կանաչավուն երանգներով։ Ես իսկույն հասկացա, թե դա ինչ հրաշալի գործ է, միայն թե դեռեւս չունեի ծանոթ ձկնորսներ։ Այժմ հիացմունքով նայեցի Տակիին եւ իսկույն հարցրի, թե ո՛ր ժամին է սկսելու ձկան որսը եւ մաագի ր է արդյոք ՛շրջանցել այս ծովախորշիկի եւ Պոնդիկոնիսի կըղ֊ զու միջեւ գտնվող խութերը։

— Ես մեկնելու եմ ժամը տասին, — պատասխանեց նա,— կշրջանցեմ կղզին ու հետո կլողամ դեպի տուն։

Ես հարցրի, թե ինձ էլ կվերցնի՞ իր հետ եւ բացատրեցի, որ խութերում ապրում են բազմաթիվ հետաքրքիր կենդանիներ, որոնց ես բռնել չեմ կարող առանց նավակի։

— Ինչու չեմ վերցնի,— պատասխանեց նա։— Ես Քհղ կսպասեմ Մենելաոսի դիմաց։ Արի այնտեղ ժամը տասին։ Կշրջանցենք խութերը, եւ ես նորից քեզ ափ կհանեմ Մենելաոսի մոտ, իսկ հետո արդեն կլողամ դեպի տուն։

Ես հավատացրի նրան, որ տասին կլինեմ ափին, հետո սուլեցի Ռոջերին, վերցրի ցանցն ու շշերը եւ շտապեցի հեռանալ, քանի դեռ Տակին միտքը չի փոխել։ Բավական հեռանալով նրանից, քայլերս դանդաղեցրի ու սկսեցի լարված մտածել, թե ինչպես համոզեմ տնեցիներին, հատկապես սորս, որ ինձ ժամը տասին թույլ տա ծով գնալ։

Ինչպես հայտնի է, մորս միշտ անհանգստացնում էր, որ Օրվա շոգ ժամին ես չէի ուզում քնել։ Ես նրան բացատրում էի, որ միջատների ու նման արարածների համար դա օրվա ամենալավ ժամն է, միայն թե մայրս դա չէր համարում ծանրակշիռ պատճառաբանություն։ Իսկ երեկոները, հենց

2՝25 15 Ոաֆաաի Քերծեները

այն պահին, երբ տեղի էր ունենում մի հետաքրքիր բան (օրինակ՝ Լարրին ու Լեսլին լեզվակոիվ էին անում), մայրիկս զայրացած փնթփնթում էր․

— Անկողին մտնելու ժամանակն է, սիրելիս։ Մի մոռացիր, որ ցերեկը դու բոլորովին չես քնել։

Ես հասկանում էի, որ հենց այս հանգամանքը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ իմ գիշերային ձկնորսության համար։ Հիմա դեռ միայն ժամը երեքն է, եւ, իհարկե այդ Ժամին բոլորը տանը խոր քնած են փակ կրկնափեղկերի ետե– վում։ Միայն վեցի կեսին կսկսեն արթնանալ եւ բղգալ ճանճերի պես։

Ես շնչակտուր սլացա տուն, հետո մի պահ կանգ առա, հանեցի շապիկս եւ դրանով խնամքով փաթաթեցի բանկաները, որ ինձ չմատնեմ ոչ թխկոցով, ոչ զնգոցով, իսկ Ռոշե– րին պատվիրեցի ծպտուն չհանել։ Մենք գաղտագողի մտանք տուն եւ, ստվերների նման, սահեցինք իմ ննջարանը։ Ռոջե– րը, շունչը պահած՝ նստեց սենյակի մեջտեղում եւ նկատելի զարմանքով սկսեց նայել, թե ինչպես եմ հանվում ու անկողին մտնում։ նա բոլորովին համոզված չէր, որ այսպիսի վարքագիծը կարելի է քաջալերել։ Չէ" որ ամբողջ կեսօրը դեռ առջեւում էր, եւ հրաշալի արկածները սպասում էին մեզ, իսկ ես հանկարծ պատրաստվում եմ քնելու։ Շունը փորձեց վնգվնգալ, բայց ես այնպես կատաղի փնչացրի նրա վրա, որ նա, պոչը ծալելով, մտավ մահճակալի տակ ու պառկեց այնտեղ, տխուր հառաչելով։ Ես վերցրի գիրքը եւ փորձեցի կարդալ, փակ կրկնափեղկերով սենյակը վերածվեց սառը, կանաչ ակվարիումի, իրականում օդը տաք էր ու հեղձուցիչ, ու ինձնից շիթերով քրտինք էր հոսում։ Ես շուռումուռ էի գալիս արդեն թրջված սավանի վրա եւ զարմանում, թե ինչ լավ բան են գտնում մարդիկ այս կեսօրյա քնի մեջ։ Ի՛նչ օգուտ կա դրանից։ Ինձ համար պարզ չէր, թե ինչպես կարող են նրանք առհասարակ քնել։ Եվ հենց այդ պահին էլ մի ակնթարթում ընկղմվեցի քնի մեջ։

Արթնացա վեցի կեսին եւ քնաթաթախ դուրս եկա պա֊ տըշգամբ, ուր բոլորն արդեն թեյ էին խմում։

— Աստվա՛ծ իմ,— բացականչեց մայրս։— Միթե" դու քնել ես։

շշ*

Ես ասացի, իբր Ի >1իԺ աԱ"3> "Ր Ինձ <–»մար այսօր օգտակար էր հանգստանալը,

^․ Հո վատ չես զգում, սիրելիս,– անհանգստացավ

մայր"՛

Ես պատասխանեցի, որ միանգամայն առողջ եմ, իսկ

հանգստանալ որոշեցի, որ երեկոյի համար ուժեր հավաքեմ։

— Իսկ ինչ է պատահել, սիրելիս,– հարցրեց մայրս։ Աշխատելով հանգիստ ու անվաւյթ ձեւանալ, ես ասացի, որ ժամը տասին մեկնում եմ ծով, մի ձկնորսի հետ, որն ինձ վերցնում է գիշերային որսի։ Հետո բացատրեցի, որ որոշ կենդանիներ դուրս են գալիս միայն գիշերը, եւ դա ամենա֊ ,ավ ժամանակն է նրանց որսալու համար։ — Հուսով եմ,— սպառնագին արտասանեց Լարրին,— դա չի նշանակում, որ մեր տան հատակի վրա կսկսեն շրըմ֊ փալ ութոտնուկները եւ օձաձկները, Ավելի լավ է, դու նրան մի թող, մամա, թե չէ ֊չես հասցնի ուշքի գալ, երբ ամբողջ տունը եւ՛ իր տեսքով եւ՛ իր հոտով կնմանվի ձկան շուկայի։

Ես տաքացած պատասխանեցի, որ ամենեւին էլ մտադիր չեմ կենդանիներին քարշ տալ տուն, այլ նրանց կտանեմ ծովախորշի իմ հատուկ ավազանը։

— ժամը տասը շատ ուշ է, սիրելիս,— ասաց մայրս։ — Իսկ դու ե՞րբ կվերադառնաս։

Ես համարձակորեն ստեցի, որ կվերադառնամ տասնմեկին մոտ։

— Լավ, միայն թե տաք հագնվիր,– ասաց մայրս։ նա միշտ կարծում էր, որ եթե իմ հագին բրդյա ֆուֆայկա չլինի, ապա, չնայած խաղաղ ու տաք գիշերվան, ես անպայման երկկողմյա թոքերի բորբոքում կստանամ։

Ազնվորեն խոստանալով տաք հագնվել, ես թեյ խմեցի եւ հետո մոտ մեկ ժամ սկսեցի ստուգել ու զննել որսի հանդերձանքս։ Հետս վերցրի երկար բռնակով որսացանցը, ծայրին երեք լարակեռերով բամբուկն մեծ փայտ, որ զննելոլ համար դեպի ինձ քաշեմ ծովային ջրիմուռների կույտերը, ապակե լայնաբերան ութ բանկա ու մի քանի թիթեղյա սալփ, արկզիկներ խեցգետինների ու խխունջների համար։ Համոզվելով, որ մայրս մոտերքում չէ, ես շորտի տակ հագա լողավարտիքը, իսկ հավաքածուների պարկի տակ թաք֊

2»

ՑԸԲԻ "ՐՐԻւԸ՛ Չէ" "Բ ՚կ՚ւ քանի նմուշների համար ստիպված կլինեի սուզվել ջրի տակ։ Իսկ եթե մայրս իմանար, որ ես մտադիր եմ թռչել ջրի մեջ, թոքերի երկկողմանի բորբոքման սկատմամբ նրա սարսափը կհարյուրապատկվեր։

Տասից քառորդ պակաս պայուսակը գցեցի մեջքիս, վեր*, ցըրի լապտերիկը ու ձիթենիների պարտկի միջով իջա ծովավււ Աստղազարդ երկնքում երեւում էր գունատ լուսնի մահիկը, որ գրեթե լույս չէր արձակում։ Ձիթենիների մեջ առկայծում էին լուսատտիկների զմրուխտե կրակները եւ լսվում էր, թե ինչ~ պես են իրար կանչում բվեճները՝ առի նկ, տոի՚նկ։

Երբ ես մոտեցա ափին, Տակին նստել էր նավակի մեջ ու ծխում էր։ նա արդեն վառել էր նավախելի ՜լամպը։ Լամպը ջրի մեջ գցել էր վառ լույսի մի օղակ եւ զայրացած ֆշշում էր, տարածելով սխտորի կծու հոտը։ Ես անմիջապես նկա֊ աեցի, թեւ որքան արարածների էր գրավել նրա լույսը։ Իրենց բներից դուրս էին լողացել փոքրիկ ձկնիկները եւ ծովաշնիկ– սերը, տեղավորվել ջրիմուռներով ծածկված քարերի վրա, ու, կուլ տալով ջուրը, նստել էին իրենց փքված դնչիկներով, իսկ եւ իսկ թատրոնի հանդիսականների նման, սպասելով վարագույրի բարձրանալուն։ Չորս կողմ ր վխտում էին ափեզրյա խեցգետինները, ամեն քայլափոխի նրանք կանգ էին առնում եւ, քաղաքավարի պոկելով մի կտոր ջրիմուռ, տանում էին բերանները։ Շարունակ հայտնվում էին խխունջ֊ հոլերը, որոնց իրենց մեջքին քարշ էին տալիս փոքրիկ, զայրացկոտ տեսքով մենակյաց֊խեցդետինները, փոխարինելով օրինական տերերին։

Ես իմ հանդերձանքը դրեցի նավակի հատակին եւ, բավականությամբ շունչ քաշելով, ինքս էլ բարձրացա նավակը։ Տակին, ավւից ետ հրվելով, վերցրեց թիերից մեկը եւ ձււզի պես պտտելով այն, նավակը տարավ ծանծաղ ջրում կուտակված գորշ ջրիմուռների միջով, որոնք մեղմ խշշում էին, դիպչելով նավակի կողերին։ Խոր տեղում նա կարգի զըեց երկու թիերր եւ սկսեց թիավարել։ Մենք շարժվում էինք շատ դանդաղ։ Տակին աչքը չէր կտրում պայծառ լուսապսակից, որ լուսավորում էր ծովի հատակը մոտ տասներկու ոտնաչափ լայնությամբ դեպի չորս կողմը եւ երգում էր քթի սոսկէ Ռիթմիկ ճռռում Էին թիակները, նավակի մի կողմում ընկած 228

Էր ութ ոտնաչափ մի ձող, ծայրին՝ հինգ սարսափելի ատամներ։

Ես նավախելին տեսա ձիթապտզի յուղով լի շիշը, որը

ձկնորսի հանդերձանքի պարտադիր մասն Է։ Թեթեւ քամու ժամանակ, երբ ջուրն սկսում Է ծփալ, բավական Է շշից մի քիչ Բ։1Դ ՑաՏտէ։9նեւ 1ՐԻն> եւ ծոՎԻ ալեկոծված մակերեսն իսկույնեւեթ հրաշքով կխաղաղվի։ Մենք դանդաղ մոտենում Էինք Պռնդիկոնիսի սեւ եռանկյունուն, ուր խութերն Էին, եւ երբ մոտեցանք դրանց, Տակին դադարես թիավարել ու ասաց․

«․․ նախ մենք այստեղ մի քիչ կմնանք, մինչեւ որ ես մի բան որսամ, եւ հետո կիջնես խութերի վրա եւ կորսաս ինչ ուզես։

Ես հաճույքով համաձայնվեցի։ Շատ Էի ուզում տեսնել, թե ինչ պետք Է Տակին անի իր վիթխարի հնգաժանիով։ նավակն սկսեց դանդաղ թեքվել դեպի մեծ խութը։ Լամպը ր։ւ֊ սավոոում Էր ստորջրյա զարմանալի ժայռերը, որոնք ծածկված Էին վարդագույն ու մուգ կարմիր ջրիմուռներով եւ նը֊ ման Էին փարթամ կաղնիների, Կռանալով ջրի վրա, ես ինձ պատկերացնում Էի լայնատարած թեւերով թոչ ,ւն, որ ճախրում Է ադնան խայտաբղետ անտառի վրայով։

Հանկարծ Տակին դադարեցրեց թիավարել, զգուշորեն թիերն ընկղմեց ջրի մեջ, որ արգելակի ընթացքը։ նավակն արդեն գրեթե անշարժ Էր, երբ նա ձեռքն առավ հնգաժանին, — նայի՛ր,– ասաց նա,— ցու^ց տալով ստորջրյա ժայռի տակի ավազները։– Ակորպիոս։

Սկզբում ես ոչինչ չէի տեսնում, բայը հետո հասկացա, թե ուր է նա ցույց տալիս։ Այնտեղ, ավազի վրա, պառկած էր երկու ոտնաչափ երկարությամբ մի ձուկ։ նրա մեջքին բարձրանում էր վիշապի կատար հիշեցնող սուր փշերի մի ամբողջ անտառ, ավազի վրա տարածվել էին վիթխարի լողակները։ Ական գլուխը չափազանց լայն էր, ոսկեգույն աչքերով ու զայրացկոտ, ուռած բերանով։ $ա>ց ինձ ամենից շատ զարմացրին նրա գույները։ 2ոլկը ներկված էր կարմրավուն գույներով՝ սկսած վառ կարմրից մինչեւ գինեգույնը, եւ ծածկված էր սպիտակ կետերով ու թծերով։ Ավազի վրա փռված այս վառ գեղեցկուհու տեսքը շատ ինքնավստահ էր Քւ վտանգավոր։

229

■•֊ նա շատ համեղ միս ունի,— // զարմանս իմ, շշնջաց Տակին, որովհետեւ ձուկն ինձ բացառիկ թունավոր թվաս,

Տակին դանդաղորեն հնգաժանին իջեցրեց ջուրը եւ աստի֊ ճանաբար դյույմ֊դյույմի ետեւից, սկսեց ձկանր մոտեցնե։ ատամները։ Ամեն ինչ խաղաղ Էր, լսվում Էր միայն լապտե֊ րի զայրացկոտ թշշոցը՛ Հնգաժանին դանդաղ մոտենում Էր ձկանը։ Ես շունչս պահեցի։ Այդ խոշոր ոսկեակն ձոլկր, մտածում Էի ես, հավանաբար կնկատի իրեն մոտեցող չար ճակատագիրը։ Հանկարծ պոչը թափ կտա, կբարձրացնի ավազի հողմ եւ՝ հետքն Էլ չի մնա։ (՛այց ո չ, նա դեռ շարոլ֊ նակում Էր պառկած մնալ, եւ շատ լուրջ տեսքով կուլ Էր տալիս ջուրը։ Երբ ատամներն արդեն նրանից մի ոտնաչափ Էին հեռու, Տակին կանգ առավ։ Ես տեսա, թե ինչպես նրա ձեռքը, սեղմելով հնգաժանին, փոքր֊ինչ փոխեց դրությունը։ Մի ինչ֊որ պահ, որն ինձ հավիտենականություն թվաց, նա կանգ առավ անշարժ եւ հանկարծ այնպիսի արագությամբ, որ ես պարզապես չտեսա այդ շարժումը, բոլոր հինգ ա՛տամները խրեց ձկան մեծ գլխի ուղիղ ծոծրակի մեջ․ ավազի ու արյան ամպ բարձրացավ, ձուկն այնպես Էր գալարվում, որ նրա մեջքի փշերը խրվեցին հնգաժանու մեջ, բայց դուրս պրծնել չկարողացավ։ Տակին չավւազանց ճարպկորեն Էր հասցրել հարվածը։ Արագորեն ձեռքից ֊ձեռք փոխելով ձողը, նա ջրից դուրս հանեց այն, եւ ձուկը թպրտաց նավակի հատակին։ Ես մոտեցա, որ օգնեմ Տակիին՝ ձկանը հանելու ա– տամների միջից, բտյց նա ինձ կտրուկ ետ մղեց։

— Զգո՛ւյշ,— ասաց նա։–Ս՝ կորպիոսր վտանգավոր ձուկ Էէ Ես նայում Էի, թե ինչպես Էր նա թիաբերանով հնգաժա֊

նոլց հանում ձուկը, եւ չնայած ձուկը պետք Է մեռած լիներ, բայց դեռ շարունակում Էր գալարվել ու թպրտալ եւ նավակողին խրեց իր մեջքի սուր փշերը։

— նայի՛ր, նայի՛ր,— ասաց Տակին։— Հիմա հասկանու՞մ ես, թե ինչու ենք նրան անվանում սկորպիոս։ Եթե նրան հաջողվեր մարմնիդ մեջ խրել այդ փշերը, սուրբ Սպի՛ բիդո՛ն, ինչ անտանելի ցավ կպատճառեր։ Ղու ստիպված կլինեիր անմիջապես հիվանդանոց գնալ։

ճարպկորեն գործի դնելով թիերն ու հնգաժանին, Տակիս 230

ձկանը օդ բարձրացրեց եւ նետեց դատարկ նավթամանի մեջ, ուր նա ոչ ոքի չէր կարողանա վնաս տալ, Ես հարցրի, թե հն>ո՞ւ են նրան համեղ համարում, եթե այդքան թունավոր է։

․^․ Ա֊ա՛,– ասաց Տակին,— դա միայն նրա փշերին է մեւաբերում։ Դրանք կտրում են, իսկ նրա միսը մեղրի նման ոսւոոր է՛ ԵԱ ձո՚կը քեզ կտամ, երբ ղու տուն կգնաս։

նա նորից թիերը ձեռքն առավ, եւ նավակը ճռռալով սա֊ հեռ խութերի երկայնքով։ 11րոշ ժամանակ անց Տակին նորից եւանգ առավ։ Հատակն այստեղ ավազոտ էր, միայն տեղ֊ ՛տեղ կանաչին էին տալիս մատղաշ ջրիմուռները։ նա նորից դանդաղեցրեց ընթացքր եւ ձեռքն առավ հնգաժանին։ —՚ նայիր,– ասաց նա,՛— ութոտնիկ։

Հուզմունքից շունչս կտրվեց, որովհետեւ մինչեւ այղ ես տեսել էի միայն անկենդան ութոտնիկներ, որոնց վաճառում էին քաղաքում։ եւ համոզված էի, որ նրանք բոլորովին նման չէին կենդանի ութոտնիկներին, բայց որքան էլ աչքերս լարում էի, ավազոտ հունով հատակն ինձ միանգամայն անկենդան էր թվում։

— Ա՛յ այնտեղ, այնտեղ,–— ցույց էր տալիս Տակին, զգուշորեն ջուրն իջեցնելով հնգաժանին,— չե ս տեսնում։ Աչքերդ հո ծոծրակիդ չե՞ն, ա՛յ, նայիր, արդեն դիպչում են նրան։

Բայց ես դեռ ոչինչ չէի տեսնում։ Տակին հնգաժանին մի ոտնաչափ եւս ցած իշեցրեց։

— Դե, հիմա տեսնո՞ւմ ես, հիմարիկ,—■ ծիծաղեց նա։ — Հենց ատամների տակ է։

Եվ հանկարծ տեսա։ Ես մինչ այղ էլ նայում էի այնտեղ, Բայց ութոտնիկն այնքան գորշ էր եւ այնպես միաձուլվել էր ավազին, որ տարբերել նրան ծովի հատակից գրեթե անհնարին էր։ նա պառկել էր ավազի վրա, շոշափուկներով շրջապատված, ու նրա ճաղատ, գմբեթաձեւ գլխից մեզ էին նայում սարսափելի մարդկային, դժբախտ աչքերը։

— Մե ծ է,— ասաց Տակին։։

նա թեթեւակի շարժեց մատները, որ սեղմել էին հնգաժանին, բայց շարժումն անզգույշ էր։ Ութոտնիկը վայրկենաբար իր գորշ ավազամոխրագույն երանգը փոխեց վառ կա–

231

նաչի ապշեցուցիչ երանգներով, ծծափողից բաց թողեց ջոԱ մի շիթ եւ, թաքնվելով ավազի ամպի մեջ, փախավ։ նա սոլ֊ \ րւ՚ւմ էր ջրի միջով, շոշափուկները ետ ծալած, հիշեցնելով թռչող աէրոստատ։

— Ա, գամմոտո՛,— բացականչեց Տակին։

նա ցած գցեց հնգաժանին, ձեռքն առավ թին եւ արագ հետեւեց ութոտնիկին։ Ութոտնիկն, ըստ երեւույթին, քնքշորեն հավատում էր իր քողարկմանը, քանի որ երեսուն ոտնաչափ այն կողմ նորից իջավ ջրի հատակը։

Տակին նորից նավակը մոտեցրեց նրան եւ սկսեց հնգաժանին ջուրն իջեցնել։ Այս անգամ նա գործում էր շատ զգույշ։ Երբ ատամներն արդեն գտնվում էին ութոտնիկի գմբեթաձեւ գլխից ընդամենը մի ոտնաչափ հեռու, Տակին ամուր սեղմեց հնգաժանին եւ հարվածեց։ Ամպի նման պտտվեց արծաթավուն ավազը, ցնցվեցին ու կծկվեցին շոշափուկները ու փաթաթվեցին հնգաժանոլ շուրջը։ Ութոտնիկի մարմնից դուրս ցայտեց թանաքագույն հեղուկի շիթ։ ծածանվեց սեւ ժանյակաձեւ քողի նման ու ծխի պես սողաց ավազի վրայով։ Տակին այժմ ուրախությունից ծիծաղում էր։ նա արագորեն հնգաժանին վեր քաշեց եւ, երբ ութոտնիկին նետեց նավակի մեջ, երկու շոշափուկները կպան նավակողին։ Տակին կտրուկ շարժում կատարեց, եւ շոշավաւկները պոկվեցին այնպիսի ձայնով, ասես պոկում էին կպչուն ծեփունը, միայն թե ձայնը հազար անգամ ավելի ուժեղ էր։ Բռնելով ութոտնիկի լպրծուն ու կլոր մարմնից, Տակին ճարպկորեն հանեց այն հնդաժանոլ ատամներից, եւ հետո, ի զարմանս իմ, բռնեց այդ մեդուզա՛ յի թպրտացող գլուխը եւ մոտեցրեց իր դեմքին։ Շոշափ ուկնե– րր գալարվեցին նրա ճակատի, վգի ու այտերի շուրջը, եւ ծը~ ծիչներր սպիտակ հետքեր թողեցին նրա թուխ մաշկի վրաք Ուշի֊ոլշով փնտրելով տեղը, Տակին հանկարծ ատամները խրեց ութոտնիկի հենց սրտի մոտ, գլուխը թափ տվեց ու ա– տամները կրճտացրեց, ինչպես առնետի ողնաշարը կոտրող շուն։ Հավանաբար նա կծել էր կենսականորեն կարեւոր ներվերի հանգույցր, որովհետեւ շոշավաւկները անմիջապես ան~ ջատվեցին նրա գլխից եւ թուլացած կախ ընկան։ Միայն դը՚– րանց ծայրերն էին դեռ մի քիչ ցնցվում ու գալարվում։ Տա~ կին ութոտնիկին նետեց այնտեղ, ուր ընկած էր սկորպիոսըւ 232

թօեց ջրի մեՀ եւ՛ ծ"Հր *ՐՐՏ մր Բ"ԼՈ Վե1՝9նեւոՎ՛ «Ղ"Ղհ9 Բ$֊

բանը՛

^, դՈԼ ինձ հաջողություն բերիր,— ասաց նա ժպտալով

եւ շրթունքները սրբեց։– Ամեն գիշեր չէ, որ ինձ հանդիպում են եւ՛ ութոտնիկ, եւ՛ սկորպիոս,

Բայց, երեւում է, Տակիի հաջողությունն այսքանով վերջացավ՛ Որքան էլ մենք դարձյալ շրջանցեցինք խութը, մեզ , ո)ին> չհաջողվեց որսալ։ Մի տեղ, խութի ճեղքում տեսանք մուրենայի գլուխ՚, Գլխի տեսքը խիստ կատաղի էր եւ կլիներ շնիկի ԳլխԻ 1ա՝Ի։ ԲաՏՅ եՐԲ Տակին հնգաժանին ջուրն իջեցրեց մոլրենան հանգիստ, մեծ արժանապատվությամբ եւ մեղմ նազանքով, թաքնվեց խութի խորքում։ Այլեւս մենք նը֊ րան չտեսանք։ Անձամբ ինձ դա միայն ուրախացնում էր, քանի որ մոլրենան մոտ վեց ոտնաչափ երկարություն ուներ, իսկ վեցոտնաչափանոց մուրենայի հետ մարտի բըռ– նըվելը մի այնպիսի փորձություն էր, որից նույնիսկ ես, կըր– քոտ բնասերս, շատ հանգիստ կարող էի հրաժարվել։

— Դե ինչ արած,— փիլիսոփայորեն նկատեց Տակին,— հիմա գնանք քո որսի ետեւից։

նա ինձ տարավ ամենամեծ խութի մոտ եւ իմ ողջ հանդերձանքով իշեցրեց նրա հարթ գագաթին։ Զինվելով ցանցով, ես քայլում էի խութի եզրերով, իսկ Տակին տողում էր մոտ վեց ոտն՛աչափ հեռավորությամբ իմ ետեւից եւ լուսավորում էր այս գողտրիկ գեղեցկությունը։ Այստեղ այնքան բազմազան կենդանիներ կային, որ ես հույս չունեի Դրանց բոլորին որսալ։

Այստեղ կային փխրուն, ոսկե֊կարմիր ծովաշնիկներ եւ փոքրիկ, լուցկու հատիկի կեսի չավւ վառ կարմիր ձկնիկներ՝ մեծ ու սեւ աչքերով, եւ էլի այդ նույն չափի գորշ երկնագույն ու կապույտ շերտերով ձկնիկներ արնա֊կարմիր ու դյուրաբեկ օֆիուրները կամ օձապոչիկները՝ իրենց նուրբ, երկար, ծակող ճառագայթներով, որոնք անընդհատ մերթ կծկվում "՚ մերթ բացվում։ Դրանց պետք է շատ զգույշ բռնել, ամենափոքր ցնցումից նրանք հուսահատ առատաձեռնությամբ այս ու այն կողմ են նետում իրենց բոլոր ճառագայթները,

Այնտեղ կային խխունշ֊մաշիկներ, եթե դրանց շրջես,

233

ապա մի կեսի վրա կտեսնես որոշակի ելուստ, այնպես ամբողջ խեցին իսկապես նմանվում է տնային մաշված Լո շիկի։ Այնտեղ կային նաեւ ցիպրեի խեցիներ, մի քանիԱք սպիտակաթույր էին, փոքր֊ինչ հաստակող, մյուսները՝ ռա մարմնագույն, խիտ ծածկված բոսորագույն ու սեւ կետեոոմ Ժայռերի ճեղքերից վիթխարի տամկաճճիների պես դուրս էին ցցվել խիտոնների խեցիները, մոտ երկոլսոլկես գյոլ/մ երկարությամբ։ Մի տեղ ես նկատեցի լուցկու տուփի չափ թանաքտձկան եւ, փորձելով նրան բռնել, քիլ էր մնում խոլ․ թից ցած ընկնեի։ Մեծ վիշտ պատճառելով ինձ, նա ծլկեոէ Արդեն կես ժամ հետո ես տեսա, որ իմ բոլոր բանկաներր սրվակներն ու տուփերը բերնեբերան լիքն են, ու կամա թէ ակամա ստիպված Էի վերադառնալ նավակ։

Տակին բարձր եւ ուրախ տրամադրությամբ ինձ բերեց իմ սիրելի ծովախորշը եւ սկսեց հետաքրքությամր դիտել, թե ինչպես եմ զգուշորեն հանում հավաքածս նմուշները ու տեղավորում լճախորշում։ Հետո մենք լողացինք դեպի Մենե– լաոսի նավամատույցը։ Երբ ես նավակից ցած իջա, Տակին վերցրեց պարանը, անցկացրեց այժմ արդեն մեռած սկոր– պենայի խռիկների միջով եւ տվեց ինձ։

— Հայտնիր քո մայրիկին,— ասաց նա— որ սա պետք Է պատրաստել կարմիր պղպեղով ու ձիթապտղի յուղով եւ ուտել կարտոֆիլով ու մատղաշ դդմիկով։ Տատ համեղ Է լինում։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի նրան եւ՛ ձկան համար, եւ ինձ հետ այդքան երկար զբաղվելու համար։

— Մի անգամ Էլ ձկնորսություն կանենք,— ասաց նա,– ես այստեղ կլինեմ մեկ շաբաթ հետո։ Չորեքշաբթի կամ հինգշաբթի օրը։ Քեզ իմաց կտամ, երբ որ գամ։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի եւ ասացի, որ կսպասեմ անհամբեր։ Տակին նավակը ետ հրեց ափից եւ ձողը ձեռ֊, քին լողաց դեպի Բենիցեսու։

Ես բղավեցի նրա ետեւից, «Երչանի՛կ եղիր»։

— Պաստո կալո,— պատասխանեց նա։ — Հաջողություն ես ցանկանում։

Ես շրջ՚Լեցի ու հոգնած բարձրացա բլուրն ի վեր։ Սարս՛"՜ փով պարղեցի, ոը արդեն գիշերվա ժամը երեքի կեսն ՀՀ

հիմա, իհարկե, ոչ մի տարակույս չունի, որ խեղ–

յէ եմ, ընկել եմ շնաձկան երախը, կամ էլ ինձ հետ տե֊

Դ\ է ունեցել ոչ պակաս սարսափելի մի ուրիշ բան, Սակայն

յ հուսով էի, "Ր նՐա զայՐոլյթԸ կմեղմացնեմ սկորպենա–

՚ յով՛

Մոտենա թավուտ նեոը

Մեր տնից մոտ կես մղոն հեռավորության վրա, հյուսի֊ սաւին կողմից, ձիթենու անտառները նոսրանում են, եւ դը֊ բանդ փոխարինում են հարթ փոսորակները՝ հիսուն֊վաթ– սուն ակր տարածությամբ։ 2իթենու ծառեր այստեղ չկան, >ոըս Խ՚ղ^Ր տարածվել են միայն մրտենու մացառուտներ, լոր քարքարոտ բացատներ, ուր հուրհրում են ուզտափշի վառ երկնագույն գլխիկները եւ ծովասոխի թեփուկավոր մեծ կոճղեզները։

Սա իմ սիրած որսավայրն էր, քանի որ այստեղ բնակ֊ վում էին բազմաթիվ հիանալի կենդանիներ։ Մենք Ռոջերի հետ միասին տեղավորվում էինք մրտենու թփերի հոտավետ ստվերում եւ դիտում էինք, թե ինչպես են մեր առջեւով սլանում հազար ու մի միջատներ։ Օրվա որոշակի Ժամերին մըր– տենու ճյուղերի մեջ թագավորում էր ճիշտ այնպիսի աշխուժություն, ինչպես քաղաքի կենտրոնական փողոցում։ Մըր– տենռլ թավուտներում լիքն էին վառ կանաչ թեւերով խոշոր աղոթարարները, որոնց երկարությունը մոտ երեք դյույմ էր։ նրանք օրորվում էին ճյուղերի արանքում իրենց բարակ ոտքերի վրա, աղոթողի նման վեր բարձրացնելով առջեւի զույգ ոտքերը, որոնք սարսափելի մագիլներ ունեին։ նրանց սուր դնչիկները, դուրս պրծած հարդագույն աչքերը պտտվում էին մերթ այս, մերթ այն կողմ, ոչինչ բաց չթողնելով տեսադաշտից։ Եթե սպիտակ կաղամբաթիթեռը կամ էլ սադափաթիթեռը իջնում էին մր տենու ողորկ տերեւի վրա, աղոթարարը մոտենում էր նրան մեծ զգուշությամբ, շարժվելով գրեթե աննկատ։ նա շարունակ կանգ էր առնում, որպեսզի օրորվեր ""•քերի վրա, դրանով իսկ ստիպելով թիթեռին հավատալ, Բե իբր ինքը ընդամենը քամուց տարուբերվող տերեւիկ է։

235

Մեկ անգամ ես տեսա, թե ինչպես աղոթարարը գաղս,^ գողի հարձակվեց մի մեծ մահաոնի վյրաէ որը շարժում ք թեւերը, տաքանալով արեւի տակ եւ մտածկոտ ինչ֊որ բան Էհ երազում։ Սակայն վերջին րոպեին աղոթարարը նահանքե֊ եւ մահաոնի մարմնից բռնելու փոխարեն, ինչպես պաս,– րաստվում էր անել, կառչեց նրա թեւից։ Ցնցվելով, մահաոնո սթափվեց նիրհից եւ թեւերը այնպես ուժգին թափահարեց, 0յյ աղոթարարի առջեւի մասը վեր բարձրացավ տերեւներից, (քլ քանի ուժեղ թափահարում, եւ, ի հեճուկս աղոթարարի, մա․ հաոնը ընկնելով մի կողքի, թռավ գնաց պոկված թեւով) Փե– լիսոփայական հանդարտությամբ, աղոթարարը նստեց տերեւին եւ սկսեց ոչնչացնել իր ճանկում մնացած թեւի կտորր։

սլղտափշերի միջեւ գտնվող քարերի տակ վխտում էիԼ զարմանալի քանակությամբ ամենատարբեր արարածներ) թեեւ արեւն այնպես էր այրում, որը հողը քարի պես պինդ էր եւ այնպես տաք, որ նրա վրա կարելի էր ձվածեղ անես Այստեղ բազմանում էին արարածներ, որոնց տեսքից ես սարսափում էի։ հրանք տափակ բազմոտանիներ էին, մոտ երկու դյույմ երկարությամբ, երկու կողմից խիտ ծոպքերի պես շարժվում էին երկար ու բարակ ոտքերը։ Բազմոտանիներն այնքան տափակ էին, որ կարող էին թափանցել ա մ են ա աննշան ճեղքի մեջ, եւ շարժվում էին հսկայական արագությամբ, ավելի շուտ սահում էին գետնի վրայով, քան վազում,— այսպես սառույցի վրա գլորվում է տափակ քարը։ Լատիներեն դրանք կոչվում են Տշսէւ§;6Ոժ36*, եւ ես չեմ պատկերացնում մի ուրիշ անուն, որն այսքան հարմար լիներ այս զզվելի արարածի համար։

Քարերի արանքներում, այս ու այնտեղ կարելի էր տես–, նել կարծր հողի մեջ փորած անցքեր, յուրաքանչյուրը՝ կես կրոնանոց դրամի չափ կամ մի քիչ ավելի, ներսից դրանք պատված են մետաքսե ոստայնով, իսկ մուտքի վերեւում ոստայնը կազմում էր երեք դյույմանոց օղակ։ Դրանք մորմերի– շիկակարմիր ցանով շոկոլաղագոլյն, վիթխարի, գեր սար՛ դերի որջերն են։ Լայն տարածած ոտքերով նրանք զբաղեցնում են, թերեւս, սուրճի ափսեի չափ տարածություն, իսկ

1 Տօսէւ@;6Ոճ36 (լաս։․)֊ տափակ բազմոտանիներ (ծանոթ, աո"*

236

յ․ անց մարմինը հունական ընկույզի կեսի չափ է, Արանք ուժեղ, արագոտն եւ անխիղճ որսորդներ են, օժտված ապշե9"լՑ^ չարությամբ։ Մորմերը որսի են դուրս գալիս հիմնականում գիշերը, բայց երբեմն ցերեկվա ժամերին էլ կարելի է տեսնել, թե ինչպես են նրանք իրենց ոտքերով ա֊ ․րագ՚արագ քայլում ուղտափշերի մեջ, որս որոնելով։ Աովո– առար, մարդ տեսնելիս, նրանք փախչում եւ թաքնվում են մրտենիների մեջ, բայց մի անգամ ես տեսա մի սարդի, Որն այնպես էր տարվել որսով, որ ինձ բոլորովին մոտիկ

թողեց։

՛Նա նստել էր երկնագույն ուղտափշի ցողունի վրա, իր ոնիո մոտ վեց–յոթ ոտնաչափ հեռու, շարժում էր առջեւի ոտքերը եւ ուշադիր դիտում չորս կողմը, հիշեցնելով այն որսորդին, որը բարձրացել է ծառը, որ տեսնի, արդյոք մոտակայքում որս չկա ։ Այսպես տեւեց հինգ րոպե։ Հետո սարդը իջաՎ ոլղտավւշից եւ վճռական տեսքով սլացավ ինչ֊որ տեղ, ասես իր դիտակետից հարմար որս էր տեսել։ Շուր– ջըս նայելով, ես ոչ մի տեղ կյանքի նշան չնկատեցի։ Ի դեպ ես ամենեւին էլ հավատացած չէի, որ մորմը այդպիսի սուր տեսողություն ունի։ Սակայն նա քայլում էր շատ վստահ եւ շուտով հայտնվեց կորքսի թփերի մոտ, այս գեղեցիկ, երերուն բույսի գլխիկներն իրենց սերմերով հիշեցնում են հացի հյուսած բատոնչիկներ։ Մոտենալով, հանկարծ գլխի ընկա, թե ինչ որսի ետեւից է ընկել մորմը։ Բաց գույնի խոտի նուրբ ավելիկ– ների տակ երեւում էր արտույտի բույնը եւ նրա մեջ չորս ձու։ Ջվերից մեկից հենց ն որ դուրս էր եկել վարդագույն, փափկամազ թռչնակը, որը դեռեւս թպրտում էր կճեպի բեկորների մեջ։

Մինչ ես մի խելացի բան կանեի թռչնակին փրկելու հասար, մորմը մոտեցավ բնի եզրին։ Մի վայրկյան դանդաղելով, այդ սարսավւելի հրեշը արագորեն դեպ իրեն քաշեց դո֊ ղացող փոքրիկին եւ նրա մեջքը խրեց իր երկար, կեռ խայթոցները, Զոհը երկու անգամ հազիվ լսելի ծվծվաց եւ, լայն բացելով բերանր, ցնցվեց մազմզոտ սարդի գրկում։ Շուտով բույնը ներգործեց, փոքրիկը մի պահ քարացավ, եւ ապա, թուլանալով, անկենդան ընկավ, Սարդը նստել էր անշարժ, "ինչեւ որ համոզվեց, որ թույնը արել է իր գործը։ Այնժամ

337

նա շուռ եկավ ու գնաց հեռու, ծնոտների մեջ սեղմելով ճոճ– վող թռչնիկին։ Նա նմանվում էր երկարոտն քերծեի, որն իո ատամների մեջ տանում է կաքավին։ Ոչ մի տեղ կանգ լառ֊ նելով մորմն արագորեն հասավ իր բույնը եւ անհետացավ այնտեղ թռչնակի թույլ, խղճուկ մարմնի հետ։

Այս հանդիպումն ինձ ապշեցրեց երկու պատճառով, նախ՝ ես նույնիսկ չէի էլ պատկերացնում, որ մորմը կարող է հաղթել այնպիսի մեծ կենդանի արարածի, ինչպիսի), թռչնիկն է, երկրորդ ինձ․ համար անհասկանալի էր, թե որ․ սւեզբ ց նա գիտեր, որ խոտի մեջ բույն կա։ Իսկ նա, անկասկած, այդ գիտեր քանի որ առանց տատանվելու գնաց ուղիղ դեպի բույնը։ >1ւղտափշից մինչեւ բույնը մոտ երեսուն– հինգ ոտնաչափ էր (ինչ ես որոշեցի քայլերով), այսպիսի հեռավորությունից, մտածում էի ես, ոչ մի սարդ չի կարողանա տեսնել լավ քողարկված բույնը եւ նրա միջի թռչնիկին։ Մնում էր միայն հոտառությունը, բայց այստեղ էլ (թեեւ ես գիտեի, որ կենդանիները կարող են զգալ թույլ ու նրբին հոտեր, ինչն անմատչելի է մեր կոպիտ քթածակերին) մորմը պետք է ունենար գերբնական հոտառություն, որ այսպիսի խաղաղ օրը, մոտ երեսունհինգ ոտնաչափ հեռավորութ յուղից, զգար արտույտի ձագի հոտը։ Ես կարող էի միայն ենթադրել, սարդն այղ բույնը հայտնաբերել էր իր նախկին զբոսանքների ժամանակ, եւ հետո ժամանակ առ ժամանակ ստուգել, թե չի՞ հայտնվել արդյոք այնտեղ ձագուկ։ Սակայն այսպիսի բացատրությունն ինձ չբավարարեց։ Չէ" որ ես սարդին օժտեցի մտածելու ընդունակությամբ, իսկ այս ունակությունը նա, իհարկե, չունի։ նույնիսկ իմ ամենագետ թեոդորը չկարողացավ լուծել այս խնդիրը։ Իսկ ես միայն մի բան գիտեմ արտույտների դժբախտ զույգին այդ տարի չհաջողվեց մեծացնել եւ ոչ մի ձագուկի։

Մրտենիների թավուտի մյուս բնակիչներից իմ երեւակայությունը առանձնապես գրավում էին մրջնառյուծների թըր– թոլրները, չափահաս մրջնառյուծները լինում են զանազան մեծության եւ գրեթե միշտ տարբերվում են բավական գորշ գունավորմամբ։ նրանք նման են ցնդած, գզգզված ճպուռի։ Նրանց թեւիկները կարծես թե բոլորովին համամասնական չեն մարմնի հետ, եւ թռիչքի ժամանակ մրջնառյուծները դրան–։ 238

ժ հուսահատորեն ծեծում են օղը, ասես ստիպված են վիթխարի ուժ գործադրել։ Դրանք շատ բարեհոգի, ծույլ արարածներ են եւ ի վիճակի չեն որեւէ մեկին վնասկու, ինչ )ես ասի նրանց թրթուրների մասին։ Ինչպես գիշատիչ ճը֊ աուռի թրթուրն է գործում լճում, այնպես էլ մրջնառյուծի Թրթուրն է գործում մրտենու թփերի միջեւ ընկած չոր ավազուտներում։ Այղ թրթուրների առկայության մասին մատնանշում են միայն կոնաձեւ փոսիկները այն տեղերում, ուր հոՈՐ բավական մանրահատիկ է ու փխրուն։ Երբ առաջին անգամ ինձ այդպիսի ձագարներ հանդիպեցին, ես նույնպես ․էի կարողանում պատկերացնել, թե ով է դրանք փորել։ Գուռն" մկներն են այստեղից ինչ֊որ արմտիքներ հանել։ Ես նույնիսկ չգիտեի, թե այդ ձագարների խորքում, ավազի մեջ թաղված, նստում է ճարտարապետը՝ միշտ պատրաստ, միշտ զգոն, վտանգավոր՝ ինչպես թակարդը։ Հետո ես տեսա այգ ձագարներից մեկը գործողության մեջ եւ առաջին անգամ հասկացա, որ գա ոչ միայն թրթուրի բնակարանն է, այլեւ հրեշավոր ծուղակ։

Ահա անհանգիստ շտապում է մի ինչ֊որ մրջյուն (ինձ միշտ թվում էր, որ իր գործով վազվզելիս մրջյունը միշտ երդում է քթի տակ), դա կարող է լինել փոքրիկ սեւ մրջյուն, կամ մեկն այն խոշոր, կարմիր, միայնակ մրջյուններից, որ վխտում են չորս կողմը, կարմիր վարիկը հրանոթի պես ուղղելով երկինք։ Բայց ինչպիսին էլ որ լինի մրջյունը բավական է ոտքը դնի այդ փոսիկներից մեկի եզրին, եւ նա անմիջապես կզգա, որ փոսը երերում է, եւ ինքն էլ կսողա ցած, դեպի ձագարի հիմքը։ Մրջյունը կշրջվի ետ, կփորձի դուրս դալ փոսից, բայց հողն ու ավազը կսորան նրա ոտքի տա– կից։ Երբ հողահյուսքերից մեկը հասնում է ձագարի հիմքին, թրթուրի համար այն ծառայում է ազդանշան, որ ժամանա– կըն է գործի անցնելու։ Եվ այստեղ գնդացրային գերարա– դոլթյամբ մրջյունի վրա է թափվում ավազ ու հող, որը թըր– թոլրն ապշեցուցիչ ճարպկությամբ շպրտում է փոսի հատակից։ Անկայուն թեքության վրա անընդմեջ գնղակոծութ յու– "1՝Տ մրջյոլնր կորցնում է հենման կետը եւ խայտառակ կեր֊ ՛զով գլորվում փոսի հատակը։ Ավազի միջից վայրկենապես դուրս է ցցվում թրթուրի հարթ գլխիկը՝ վիթխարի, մանգաղի

239

նման կեո երկու ծնոտներով։ նրանք խրվում են դժբախտ ո մարմնի մեջ, եւ թրթուրը նորից է ծածկվում ավազի տակ որը թպրտացող մրջյունին տանում է նրա իսկ գերեզմանը։ Քանի որ ես համարում էի, որ մրջնառյուծի թրթուրները անազնիվ հաղթանակ են տանում բարեհոգի ու բավական լուրջ մրջյունների նկատմամբ, առանց կարեկցանքի նրանց հանում էի փոսից, տանում տուն եւ պահում մառլյայե փոքրիկ վանդակներում, մինչեւ որ դառնում էին չափահաս մրջնառյուծներ։ Եթե դրանք ինձ համար նոր տեսակներ էին լինում, ես նրանց միացնում էի իմ հավաքածուին։

Նի անգամ ես ռլ Ռոջերն ընկանք մի այնպիսի կատաղի աւԼպրոսլի տակ, երբ երկինքը կապտասեւ է դաոնում, իսկ կայծակները երկինքը ծածկում են արծաթավուն խիտ նախ՛ շերով։ Սուտով անձրեւ սկսվեց, խոշոր ծանր կաթիլներով, տաք, ինչպես նոր կթած կաթը։ Երբ ամպրոպը դադարեց, 1Վացվյսծ երկինքը փայլեց ջինջ լազուրով, խոնավ հողից դալիս էին զարմանալի, գրեթե գաստրոնոմիական բուր֊ մանքներ խնձորով կարկանդակի կամ կեքսի հոտ, իսկ արեւի տակ չորացող ձիթենու բները ծխում էին՝ ասես կրա~ կով բռնկված։

Ես ու Ռոջերը սիրում էինք այս ամառային ամպրոպները։ Հաճելի էր ջրափոսերի մեջ չլմփացնել եւ զգալ, թե ինչ֊ ոլես է հագուստս թրջվում տաք անձրեւից։ Ռոմերը, բացի այգ, մեծ հաճույքով հաչում էր կայծակի վրա։ երբ անձրեւը դադարեց, մենք մտանք մրտենու մացառուտների մեջ։ Ես հույս ունեի, որ ամպրոպից հետո որոշ կենդանիներ դուրս կգան իրենց թաքստոցներից, ուր նրանք սովորաբար թաք– նըվում են շոգից։ եվ իսկապես, մրտենու ճյուղի վրայով դեմդիմաց սողում էին մեղրասաթի դույնի երկու ճարպոտ խխունջներ եւ կանչող շարժումներով տարուբերում էին եղ– ջչոլրիկները։ Ես գիտեի, որ այս խխունջները ամառվա ամե– նաթունդ շրջանում սովորաբար քնում են։ Ամրանալով հարմար ճյուղի վրա, նրանք խեցու մուտքը փակում են թղթի նման բարակ կափարիչով եւ քաշվում են իրենց պարույրների խորքը, որ խոնավությունը մարմնում պահեն եւ պաշտպանվեն արեւի կիզիչ ճառագայթներից։ 240

կատաղի ամպրոպը, հավանաբար, արթնացրել էր Խխունջներին եւ հաղորդել ուրախ ու ռոմանտիկ տրամա– րություն։ նրանք շարունակեցին սողալ մեկը մյուսի մոտ, մինչեւ որ նրանց եղտյուրիկները հպվեցին իրար։

Ա,դ պահին խխունջները կանդ առան ու իրար նայեցին երկար "I լուրջ հայացքով։ Հետո նրանցից մեկր թեթեւակի փոխեց դԻրթԸ՛ ճանապարհ տալով մյուսին։ Երբ երկու խխունջներն էլ գտնվեցին կողք֊կողքի, տեղի ունեցավ մի այնպիսի Բա՝ե, որն ինձ ստիպեց չհավատալ սեփական աչքերիս։ Խխունջներից մեկի կողքից եւ միաժամանակ նաեւ մյուսի կողքից 99Վե9 սպիտակ փոքրիկ սլաքով բարակ, թելի պես մի ինչ֊որ բան։ Առաջին խխունջի սլաքր խրվեց երկրորդ խխունջի կողքը եւ անհետացավ այնտեղ, իսկ երկրորդ խխունջի սլաքը այդ նույն ձեւով խրվեց առաջինի կողքի մեջ, Եվ ահա նրանք նստած են կողք֊կողքի, երկու սպիտակ թե֊ /իկներով կապված, ասես երկու առա գա ստանա վեր՝ ճոպաններով իրար կապված։

Հենց միայն գա արդեն իսկական հրաշք էր, բայց հետո տեղի ունեցան էլ ավելի զարմանալի հրաշքներ։ Թելիկներն աստիճանաբար սկսեցին կարճանալ եւ խխունջներին մոտեցնել իրար։ Ես նայում էի աչքերս չռած, գրեթե քիթս դիպցնելով խխունջներին, եւ եկա մի անհավանական եզրակացության, յուրաքանչյուր խխունջ իր մարմնի ինչ֊որ մեխանիզմի օգնությամբ (կարապիկի նման) կծկում է ճոպանիկը եւ դեպ իրեն ձգում մյուս խխունջին, մինչեւ որ նրանք երկուսն էլ կիպ սեղմվեցին իրար։ նրանց մարմինները շատ կիպ էին իրար կպած, այնպես որ ես չկարողացա տեսնել, թե ինչ է այնտեղ իսկապես տեղի ունենում։ Այսպիսի էքստազի մեջ խխունջները նստեցին մոտ տասնհինգ րոպե, իսկ հետո նույնիսկ, այսպես ասած, իրար հրաժեշտ չտալով, սողացին աարբեր կողմեր։ Ոչ մեկի եւ ոչ էլ մյուսի մոտ չմնացին ոչ սլաքի եւ ոչ էլ թելի որեւէ հետք, եւ ոչ մեկն էլ հիացմունք չէր արտահայտում սիրային կապի հաջող ավարտի առթիվ։ օեսածս ինձ այնպես էր ցնցել, որ ես հազիվ դիմացա մինչեւ հաջորդ հինգշաբթի, երբ մեզ մոտ եկավ Թեոգորը, ու ես կարո ղացա նրան պատմել այդ ամենի մասին։ Լսելով իմ

211 ,16 ւ՚աֆօափ Քեւ֊ծե&եւ֊ր

պերճախոս նկարագրությունը, թեթեւուկի ճոճվելով կրունկ* ների վրա, Թե ոգորը լրջորեն շարժում էր գլուխը․

— Ահաէ այո,— ասաց նա, երբ ես ավարտեցի պատմում թյունս,— գիտես, քո բախտը իսկապես բերել Է,,, Ես շա՜տ եմ ուսումնասիրել խխունջներին) բայց երբեք այդպիսի բան չեմ տեսել։

Ես հարցրի, թե գուցե իմ աչքին են երեւացել այգ բոլոր սլաքներն ու թելիկները։

— ։1 չ, ո՛չ,— ասաց Թեռդորր,— բացարձակապես բոլորը ճիշտ Է։ Սլաքները կազմված են այնպիսի… հըմ, նյութերից,․, կալցիումի նման, եւ երբ նրանք խրվում են խխունջի մեջ, անհետանում են,․, լուծվում են։ Հավանաբար, կարելի Է կարծել, որ սլաքները առաջացնում են յուրատեսակ ծակոց, խուտուտ, որը խխունջներին,,, հըմ, երեւի, դուր Է գալիս։

Հետո ես հարցրի, իսկ ճի շա Է> որ խխունջները կծկում են իրենց թելիկները։

— Այո, այո, միանգամայն ճիշտ Է,— ասաց Թեոդորը։––– երանք, երեւամ Է, հըմ․,, ինչ֊որ մեխանիզմ ունեն իրենց ներ– սում, որը կարող Է թեւը ներս քաշել։

Ես ասացի, որ ավելի զարմանալի բան ես դեռ չեմ տեսել։․

— Այո, իհարկե։ Դա զարմանալի Է,— համաձայնեց Թեոգորը եւ հետո ավելացրեց մի այնպիսի բան, որից իմ շւււնչը կտրվեց։– Երբ նրանք մոտիկանում են․․, հըմ․․, մի խխունջի արական կեսը միանում Է մյուսի կանացի կեսին, եւ ,,,ը,,, այսպես ասած, ընդհակառակը։

Անցավ մի քանի րոպե, նախքան ես կկարողանայի իմաստավորել այս ապշեցուցիչ հաղորդումը, իսկ հետո զգույշ հարցրեցի, ճի շտ եմ արդյոք հասկացել, որ յուրաքանչյուր խխունջ միաժամանակ եւ Էգ Է, եւ արու։

— Հըմ։ Այ՛՛ ,— ասաց Թեոգորը,— հերմոֆրոգիտ են։ Նա շոյեց մորոլքը, ու նրա աչքերում առկայծեց կրակը։

Լարրին, որի դեմքից սովորաբար չէր անցնում տառապալից արտահայտությունը, երբ ես ու Թեոգորը քննարկում էինք բնագիտության հարցերը, նույնպես ապշած էր խխունջների կյանքի վերաբերյալ այս ցնցող նորությունից։ 242 — Գաք, իհարկե, կատակում եք, Թեողոր,— հարցրեցնա։ ֊ Միթե ցանկանում եք ասել, որ յուրաքանչյուր խխո՛ւնջ միաժամանակ եւ էգ է, եւ արու։ # — Այո, իհարկե,— պատասխանեց Թեոգորը եւ հոյակապ զսպվածությամբ ավելացրեց։– Դա շատ հետաքրքիր է։

^․ Ա՛յ, դա գո՛րծ է,— վրա բերեց Լարրին։— Ես գտնում եմ, որ դա անիրավացի է։ Այս բոլոր անիծյալ լորձնէակ֊ նեոր խելահեղների նման թափառում են թփերի մեջ եւ գայթակղում իրար, ապրելով եւ այս եւ այն զգացումը։ Իսկ ին֊ ,ո՞ւ մարդկային սեռը չի ստացել այդ շնորհը։ Այ թե ինչն է ինձ հեաաօրքրում։ — Հըմ, բ՚սյց Ա՛յդ դեպքում դուք ստիպված կլինեիք ձա ածել,— նկատեց Թեոգորը։ — Իսկապես,— ասաց Լարրին,— թայց դե դա հիանալի առիթ կլիներ կոկտեյլի հրավերից հրաժարվելու համար։ Օրինակ, դուք ասում եք, «Սարսափելի ափսոսում եմ, որ չեմ կարող գալ։ Ես պետք է ձու ածեմ»։

Թեոդորը փռթկաց։ — Խխունջները ձվի վրա չեն նստում, — բացատրեց նա,— նրանք ձվերը թաղում են խոնավ հողի մեջ եւ այլեւս դը֊ րանց մասին չեն մտածում։

■— Շատ վատ է, դաժան բան է այդպես խոսելը,— ասաց Լարրին,— դա կարող է Բերրիի մոտ կոմպլեքս առաջացնել մինչեւ կյանքի վերջը։

Բայց եթե նույնիսկ այս զրույցն իմ մեջ կոմպլեքս առաջացրեց, ապա այն կապված էր միայն խխունջների հետ, եւ ես Ռոջերի հետ արդեն մտածում էի խոշոր արշավ կազմակերպել խխունջներ հավաքելու համար։ Հավաքել տասնյակներով, բերել տուն ու դնել բանկաների մեջ, որ հետո քեֆս ուզածի լափ նայեմ, թե ինչպես են նրանք սիրո սլաքներ ուղղում միմյանց։ Թեեւ ես մի քանի շաբաթում հավաքեցի հարյուրավոր խխունջների, պահեցի նրանց բանկաների մեջ եւ շրջապատեցի ամենայն հոգատարությամբ (նույնիսկ նր– րանց համար ցնցուղով ամպրոպային հեղեղ սարքեցի), բայց ոչինչ չտեսա։ ՚

Միայն մեկ անգամ էլ ինձ հաջողվեց տեսնել այս արտա– ոոց սիրախաղը, երբ Տասը սրբերի լեռան ժայռոտ լանջերին

243

գտա մի զա֊յգ հսկայական խաղողի խխունջների։ Իսկ բարձրանալ այնտեղ եւ բռնել այս խխունջներին ես կարողացա շնորհիվ այն բանի, որ մայրս ծննդյանս տարեդարձի առթիվ ինձ համար գնել էր մի փոքրիկ ավանակ, որի մասին ես շատ էի երազում։

Թեեւ Կորֆու գալուն պես ես տեսա, որ այստեղ շատ ավանակներ կան (կարելի է ասել նրանց վրա է հիմնված այս կղզյակի ամբողջ գյոլղատնտեսությոլնր), բայց նրանք առանձնապես չէին զբաղեցնում իմ մտքերր, քանի դեռ մենք չէինք գնացել Կատերինայի հարսանիքին։ Այնտեղ ես տեսա բազմաթիվ ավանակների իրենց իշուկներով, որոնցից շատերր ընդամենր մի քանի օրական էին։ Ինձ գերեցին նը~ րանց ուռուցիկ ծնկներր, վիթխարի ականջները, անվստահ, գողացող քայլերը, եւ ես վճռեցի, որ անպայման պետք է ունենամ իմ սեվւական իշուկը։

Ջանալով մորս տրամադրել այգ ուղղությամբ, ես նրան բացատրեցի, որ իշուկր ինձ հնարավորություն կտա տնից ավելի հեռու գնալ։ Ինչու, հարցնում էի ես, չի կարելի, որ ես իշուկ ստանամ նվեր, ասենք ծննդյանս օրը։ Որովհետեւ, պատասխանում էր մայրս, նախ՝ իշուկը շատ թանկ է, եւ երկրորդ՝ տարվա այդ ժամանակ նորածին իշուկներ չեն լինում։ Բայց եթե իշուկն այդքան թանկ արժի, շարունակում էի ես, ապա թոզ դա լինի մեկ նվեր՝ եւ ծննդյան տոների առթիվ, եւ ծննդյանս օրվա։ Ես հաճույքով կհրաժարվեի մնացած բոլոր նվերներից եւ դրանք կփոխեի ավանակի հետ։ Մայրս ասաց, որ ինքը կմտածի, իսկ ես իմ դառը փորձից արդեն գիտեի, թե դա ինչ է նշանակում՝ որ նա ամեն ինչ կմոռանա ամե– նամոտ ժամանակներում։ Երբ իմ ծննդյան օրը մոտեցավ, ես մի անգամ էլ արտահայտեցի իմ բոլոր պատճառաբանություններն ավանակ ձեռք բերելու օդտին, Բայց մայրս միայն կրկնում էր, թե մենք, իբր, դեռ կմտածենք։

Որոշ ժամանակ անց ձիթենու պուրակում, փոքրիկ պարտեզից մի քիչ հեռու, հայտնվեց Կոստասը, մեր սպասուհու եղբայրը՝ ուսին բամբուկի հսկայական կապոց։ Ուրախ սու– լերւվ, նա սկսեց դետնի մեջ փոսեր փորել եւ դրանց մեջ խրել բամբակե ձողերր, այնպես որ շուտով կազմվեց մի ոչ մեծ քառակուսի։ նայելով Կոստասին ֆոլքսիայի ցանկապատիդ

միօովւ ես հետաքրքրվեցի, թե ինչ է անում այնտեղ եւ, սուլելով Ռոջերին, գնացի նայելու։ — Տուն եմ կառուցում,— ասաց Կոստասը,— մայրիկիդ

համար։

ես զարմացա։ Մորս ինչին է պետք այղ բամբուկն տունը։ Գուցե նա ուզում է այնտե՞ղ քնել, բացօթյա։ Չէ, դա քիչ հավանական է։ Մորս ինչի՞ն է պետք այս բամբուկն տունը, հարցրի ես Կոստասին։ —․ Ով գիտե,— ասաց նա ու նայեց ինձ մշուշոտ հայացքով,֊ Գռլցե նա ուզում է այնտեղ բանջարեղեն կամ գետնախնձոր պահել ձմեռվա համար։

Ես մտածեցի, որ սա էլ է քիչ հավանական։ Կես ժամ հե֊ աո արդեն ձանձրացա Կոստասին նայելուց, եւ Ռոջերի հետ գնացինք զբոսնելու։

Ոայց հաջորդ օրը բամբակե տնակի կմախքն արդեն պատրաստ էր։ Կոստասն հիմա այն ծածկում էր եղեգնով, որ պատերը եւ տանիքը ամուր ու խիտ լինեն։ Եվս մի օր, եւ կառույցն արդեն պատրաստ էր։ Այն շատ նման էր Ռոբին֊ զոն Կրուզոյի խրճիթին։ երբ ես մորս հարցրի, թե նրա ինչին է պետք այս տնակը, նա պատասխանեց, որ դեռեւս չգի– տե, բայց ինչ֊որ բանի համար պետք կգա։ Այսպիսի անորոշ տեղեկությամբ ես ստիպված եղա բավարարվել։

Իմ ծննդյան օրվա նախօրյակին բոլորն իրենց պահում էին շատ տարօրինակ ձեւով։ Լարրին, օրինակ, քայլում էր եւ ամբողջ տնով մեկ բացականչում էր «ատոլ՛», «ապո րտ» եւ որսորդական այլ բառեր։ Քանի որ նման բաներ նրա հետ պատահում էին բավական հաճախ, ես ղրանց սւռանձին նը– շանակություն չէի տալիս։

Մարգոն խորհրդավոր կերպով դեսուդեն էր ընկնում տան մեջ ինչ֊որ փաթեթներ թեւի տակ։ Մի անգամ ես նրա հետ Քիթ֊քթի բախվեցի նախասենյակում եւ զարմանքով նկաաե–

ցի>

որ նա ձեռքում պահել է ծննդյան տոներից մնացած գույնզգույն զարդարանքները։ Տեսնելով ինձ, Մարգոն վախեցած բացականչեց եւ, բռնված հանցագործի նման, նետ֊ վ°ց իր ննջարանը, իսկ ես ապշելուց միայն բերանս բացեցի։ Նույնիսկ Լեսլին եւ Ապիրոն իրենց նման չէին։ նրանք շարունակ գնում էին պարտեզ գաղտնի խորհրդակցության։

նախադասությունների այն բեկորներից, որ հաջողվում էր լսել, ես չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ են նրանք անում։

— Հետեւի նստատեղին,— մռթմռթալով ասում էր Սպի֊ րին։— Ազնիվ խոսք, վարպետ Լեսլի, ես արդեն այդպես արել եմ։

Այստեղ Լեսլին տեսավ, որ ես առանց ամաչելու ականջ եմ դնում իրենց, եւ կոպիտ հարցրեց, թե սատանան տանի, ինչպես եմ ինձ թույլ տալիս լսել ուրիշի խոսակցությունը։ Ավելի լավ կլիներ գնայիր ծով ու այնտեղ ժայռից թռչեիր։ Զգալով, որ տանը բոլորն էլ վատ են տրամադրված, ես ու Ռոջերը գնացինք ձիթենու պուրակը։ Եվ մինչեւ օրվա վերջը ապարդյուն հետապնդում էինք կանաչ մողեսներին։

Իսկ երեկոյան, երբ նոր էի լամպը հանգցրել ու անկողին մտել, ձիթենու պուրակից հանկարծ լսվեցին խռպււտ երդի ձայներ եւ ծիծաղի պոռթկումներ։ Որոշ ժամանակ անց ես կարողացա տարբերել Լեսլիի, Լարրիի եւ Սպիրռյի ձայները։ նրանք բոլորն էլ, թվում էր, երգում էին տարբեր երգեր։ Երեւի ինչ֊որ տեղ էին գնացել եւ մի լավ ուրախացել էին այնտեղ, մտածեցի ես։ նախասենյակում լսվող զայրացկոտ շշուկներից ու ոտքերի քստքստոցից եզրակացրի, որ Մար– գոն ու մայրս էլ են նույն կարծիքին։

Շարունակելով բարձր քրքջալ Լարրիի ինչ֊որ սրախոսության վրա, խումբը ներխուժեց տուն, որտեղ Մարգոն ու մայրիկս նրանց դիմավորեցին զայրացկոտ շշուկով։

— Կամաց,– ասաց մայրիկս։– Դուք կարթնացնեք Ջեր– րիին։ Պատմեք, ի՛նչ եք խմել։

— Գինի,— վեհաշուք արտասանեց Լարրին եւ զկռւոաց։

— Գինի,— կրկնեց Լեսլին,֊ իսկ հետո մենք պարեցինք։ Սպիրոն պարեց, ես էլ պարեցի, եւ Լարրին պարեց։ Եվ Սպի–, րոն պարեց, եւ հետո Լարրին պարեց, եւ հետո ես պարեցի։

— Ավելի լավ է պառկեք,— ասաց մայրիկս։ ,

— Եվ հետո Սպիրոն նորից պարեց,– ասաց Լեսլին։

— Լավ, լավ, սիրելիս,— ասաց մայրիկս։— Ի սեր աստ–, ծո, գնա քնելու։ Գիտեք ինչ, Սպիրո, իմ կարծիքով չպետք կ նրանց թույլ տայիք այդքան խմել։

246

յ․ Սպիրո" պարում էր,– ասաց Լեսլին եւ այս անգամ՝

տեղին։ — Ես նրան կպառկեցնեմ,֊ առաջարկեց Լարրին։–

Միայն ես եմ լուրջ։

ինձ հասան նրանց երերուն ոտնաձայները հատակի վրա, երբ նրանք իրար ղրկելով, դուրս եկան միջանցքից, — Հիմա ես պարում եմ քեզ հետ,– լսվեց Լեսլիի ձայնը, որԻն 1աՐՐԻն ՔաՐ2 տՎեՅ ննջասենյակ եւ նստեցրեց մահճակալին։

^ Դուք ինձ ներեցեք, միսսիս Դարրել,— խոսեց Սպիրոն գինուց խզված ձայնով։– Ես չկարողացա նրանց կանգնեցնել, — Դուք նրան բերի՛ք,— հարցրեց Մարգոն։ — Այո, միսսի Մարգո, մի անհանգստացեք,— պատաս՛խանեց Սպիրոն,— նա այնտեղ է, Կոստասի մոտ։

Վերջապես Սպիրոն գնաց, նրանցից հետո քնելու գնացին մայրիկս ու Մարգոն։ Այդպես անհասկանալի ավարտվեց առանց այն էլ անսովոր այդ օրը։ Բայց շուտով ես մոռացա հարազատներիս տարօրինակ վարքագիծը եւ, մտածելով ինձ սպասող նվերների մասին, խորասուզվեցի քնի մեջ։

Հաջորդ առավոտ զարթնելով, ես որոշ ժամանակ պառկել ու մտածում էի, թե ի՞նչ առանձնահատուկ բան է տեղի ունեցել այսօր։ Հետո հիշեցի։ Այսօր իմ ծննդյան օրն է, երբ բոլոր մարդիկ ինձ նվերներ պիււի բերեն, իսկ հարազատներս պետք է կատարեն իմ բոլոր խելացի խնդրանքները։

Արդեն պատրաստվում էի վեր կենալ անկողնուց եւ տեսնել, թե ինչ նվերներ են պատրաստել ինձ համար, երբ նախասենյակում իրարանցում բարձրացավ։ — Բռնեք նրա գլխից։ Գլխի՜ց>֊ լսՎեց Լեսլիի ձայնը,

— Զգու՞յշ։ Զարդարանքը կփչացնեք,— խրատում էր Մարգոն։

— Սատանան տանի քո այդ հիմար զարդարանքները,— •ասաց Լեսլին։

— Բռնեցեք դրա գլուխը։

— Կամաց, կամաց, սիրելիներս,—․ հանգստացնում էր նրանց մայրիկը,–․ Մի կռվեք։

1*17

— Տեր աստվա՛ծ,— վրդովվեց Լարրին,— չորս կողմը թրիք է։

Այս ամբողջ^ առեղծվածային խոսակցությունը ուղեկցվում էր տարօրինակ թխկթխկոցներով, ասես նախասենյակի կաֆելապատ հատակին թռչկոտում էին պինգ֊պոնգի գըն֊ գակները։ Ինչ են այնտեղ անում,— մտածում էի ես։ Սովորաբար այս ժամերին բոլորը դեռ աչքերն են տրորում եւ, տ°վՒտ չվերկացած, խենթի պես խմում են մի բաժակ թեյ։ Ես պատրաստվեցի գնալ նախասենյակ եւ մասնակցել ընդհանուր ուրախությանը, երբ հանկարծ գուռր բացվեմ եւ, ցատկռտելով, իմ ննջարանը խուժեց գունավոր պսակներով զարդարված իշուկը։ Նրա գլխին, ականջների արանքից դուրս էին ցցվել հմտորեն ամրացված երեք հսկայական փետուր։ Լեւսլին ուժով քաշում էր իշուկի պոչից ու բղավում*

— Չո՜շ, զզվանք։

— Լեզուդ, սիրելիս,— մորմոքվեց դռների մոտ կանգնած մայրիկս։

— Գոլ կփչացնե՛ ս զարդարանքները,— բղավում էր Մ արգոն։

— Որքան շուտ այս անասունն այստեղից հեռանա,— ասաց Լարրին,— այնքան լավ։ Ամբողջ միջանցքր թրիք է(

— Այդ դու նրան վախեցրիր,֊ հայտարարեց Մ արգոն։

— Ես ոչինչ չեմ արել,— զայրացավ Լարրին,— ես նրան միայն մի քիչ հրեցի,

Իշուկը կանգ առավ մահճակալիս մոտ եւ նայեց ինձ իր մեծ, շագանակագույն աչքերով։ նա շշմած տեսք ուներ։ Հետո այնպես թափ տվեց իրեն, որ ականջների արանքում դտնվող փետուրները թեքվեցին մի կողմ, եւ հաջողացրեց ետեւի ոտքով աքացի տալ Լեսլիի սրունքին։

— Տե՜ր աստված,— աղաղակեց Լեսլին, ցատկելով մի ոտքի վրա,— ոտքս կոտրեց այդ կեղտը։

— Լեսլի, սիրելիս,— ասաց մայրիկս։— Ինչու ես այդպես խիստ հայհոյում։ Մի մոռացիր Ջերրիին։

— Որքան շուտ տանեք այստեղից իշուկին, այնքան լավ,— ասաց Լարրին,— թե չէ այստեղից գոմաղբի հոա կգա։

Տ4Ճ

^ Դուք Փւացրիք զարդարանքները,— բողոքում էր Մարգոն,– ախր ես շատ էի չարչարվել։

Բայց ես արդեն ոչ ոքի վրա ուշադրություն չէի դարձնում։ Իշուկս ավելի մոտեցավ իմ մահճակալին։ Մի պահ նայեց ինձ զննող աչքերով, իսկ հետո արձակելով կոկորդային ուրախ ճիչ, իրեն պարզած ափերիս մեջ խրեց մոխրագույն դն՚իկը՝ փափուկ ու նուրբ, ինչպես շերամի որդի կոկոնը, շան նորածին ձագը,, ծովաքարը, կամ թավշի պես փափուկ անտառային գորտը։ Լեսլին այդ ընթացքում հանել էր անդրավարտիքը եւ նայում էր ոտքի վերքը, թափելով անեծքների շարան։

^․ \յա քեզ դու՛ր է գալիս, սիրելիս,— հարցրեց մայրիկս։

Արդյոք ինձ դու՛ր է գալիս նա… Ախր ես ուղղակի պապանձվել էի հիացմունքից։

Իշուկր մուգ կարմիր գույնի էր, գրեթե մանուշակագույն, ուսեր կալայի ծաղկի նման մեծ ականջներ, սմբակներից վեր ասես սպիտակ գուլպա էր հագել։ նրա մեջքի երկայնքով ձգվում էր մի սեւ խաչ, այն հպարտ նշանը, որ վկայում էր, թե նրա ցեղը Քրիստոսին տարել է Երոլսաղեմ (եւ այղ ժամանակից ի վեր շարունակում է մնալ ամենաանիծված ընտանի կենդանին), իսկ խոշոր փայլուն աչքերը երիզված էին հստակ սպիտակ շրջաններով, իբրեւ նշան այն բանի, որ ծագումով ՚հաստոլրի գյուղից է։

— Հիշու՛մ ես, Կատերինայի իշուկին,— հարցրեց Մարգոն,— նա քեզ շատ էր դուր եկել։ Սա էլ նրա դուստրն է։

Այդ հաղորդումը, իհարկե, իշուկին ավելի սիրելի դարձրեց։ Իսկ նա, զարդարված ինչպես կրկեսում, կսւնգնել ու կենտրոնացած ծամում էր մի կտոր ոսկեզօծ թել։ Ես արււգ հագնվեցի ու շնչակտուր հարցրի մորս, թե որտեղ պ1տի պահեմ իշուկիս։ Իհարկե, նրան տանը պահել չի կարեչիէ Լարրին արդեն հասցրեց մայրիկին ասել, որ ցանկության դեպքում նա կարող Է նախասենյակում աճեցնել կարտո"ի– լի լավ բերք,

— Ւրա համար Էլ հենց Կոստասը կառուցեց այն տնակը,֊ ասաց մայրիկս,

Ուրախությունից ինձ կորցրել Էի։ Ա՛յ թե ինչ ազնվս– սիրտ, բարի, լավ հարազատներ ունեմ ես։ Ինչպիսի հմտս֊

249

թյամբ Էին նրանք ամեն ինչ թաքցնում ինձանից, որքան են չարչարվել, որ այդպես զարղարեն իշուկին։ Դանդաղ ո1 խնամքով, ասես նա փխրուն հախճապակուց Էր, ես իմ իշոլ– կին տարա պարտեզի միջով ձիթենու պուրակը, բացեցի բամբուկե գոմի դուռը եւ ներս թողեցի նրան։ Ես ցանկանում Էի հաշվել գոմի չափերը, չէ որ Կ ոստ ասին կարգին շինարար չէի համարում։ Գոմը հոյակապ էր, իսկ եւ իսկ իշուկին հարմար։ Ես նորից նրան դուրս բերեցի, երկար թոկով կա–՛ պեցի ծառից եւ կես ժամ կանգնեցի հմայվածի պես, դիտելով իշուկին չորս կողմից, մինչ նա խաղաղ արածում էր․ Վերջապես լսեցի, որ մայրիկը կանչում է նախաճաշի, Ա երանությամբ շունչ քաշեցի։ Իհարկե, մտածեցի ես, առանց կասկածի եւ ամենափոքր չափազանցության կարելի է ասել, որ այս իշուկը ամենահիանալի իշուկն է ամբողջ Կորֆոլ կղզում։ Եվ, չգիտեմ ինչու, վճռեցի նրա անունը դնել Սալլի։ Հետո արադ համբուրեցի նրա մետաքսե դնչիկը եւ վազեցի նախաճաշելու։

Գաճաճ ջունգլիներ

Գարնանային տաք օր էր, եւ ես անհամ բեր սպասում էի Ւեոգորի ժամանմանը։ Մենք մտադիր էինք նրա հետ զբոսնելու գնալ տնից երկու֊երեք մղոն հեռու գտնվող մի փոքրիկ լճի կողմերը, որը մեր սիրած վայրերից մեկն էր։ Թեո– գորի հետ անցկացրած այդ օրերը, այդ «էքսկուրսիաները», ինչպես նա անվանում էր, ինձ համար բացառիկ նշանակություն ունեին, բայց Թեոդորին պետք է որ հոգնեցնեին, որովհետեւ նրա երեւալու առաջին իսկ Ր՚՚՚դեից մինչեւ մեկնելու պահը ես անընդհատ հարցեր էի թափում նրա վրա։

Վերջապես Թեոդորի կառքը, թխկթխկալով ու զրնգալով, մոտեցավ մեր տանը, եւ Թեոդորը դուրս եկավ այնտեղից, ինչպես միշտ հագնված մեր արշավի համար ամենաանհամա– պատասխան ձեւով՝ տվիդից շքեղ կոստյում, թանկարժեք, փայլելու աստիճան մաքրած կոշիկներ եւ ֆետրե մոխրագույն գլխարկ, որ դրել էր ուղիղ ու խնամքով։ Քաղաքային այս շքեղ հագուստի մեջ կար միայն մի անհամաւդատասխանա––․ 250

թ․ՈԼն․ ուսից գցած պայուսակը լեփ֊լեցուն էր փորձանոթներով ու սրվակներով, ձեռնափայտին ամ՜րացված էր փոքրիկ շշ՞Վ ց^"ց"Ր"Իւ՛

^ Հր՚մ,֊ արտասանեց նա լուրջ տեսքով, սեղմելով ձեռքս,–֊ բարեւ, բարեւ։ Ես տեսնում եմ… հըմ։ Հիանալի օր է այսօր մեր էքսկուրսիայի համար։

Տարվա այս եղանակին հիանալի օրերը տեւում էին մի քանի շաբաթ եւ ամենեւին էլ արտառոց բան չէին, սակայն թեոդորը դա ընդգծում էր ամեն անդամ, կարծեք դրա մեջ տեսնում էր աստծու շնորհած հատուկ ողորմածություն։

Մենք, ժամանակ չկորցնելով, վերցրինք մայրիկիս պատրաստած պայուսակը՝ ուտելիքով ու իմբիրի գարեջրով լի կավե շշերով, եւ գցեցինք ոլսներիս իմ հանդերձանքի հետ, որն ավելի մեծ էր, քան Թեոդորինը, քանի որ ինձ ձեռ էր տալիս ամեն տեսակ որսը եւ անհրաժեշտ էր պատրաստ լինել ըստ ամենայնի։

Եվ ահա մենք, Ռոջերի հետ միասին, անցնում ենք արե– վով ողողված պուրակների շերտավոր ստվերների միջով, իսկ մեր առջեւ ողջ կղզին է՝ գարնանային իր թարմությամբ ու բերկրանքով։ Տարվա այդ ժամանակ ձիթենու պուրակները դեռեւս պատված են ծաղիկներով։ Կարմրաերանդ գունատ հողմածաղիկներ, որոնց թերթիկները ասես գինով էին թրջված։ Վարդագույն շաքարաշերտի նման խոլորձներ եւ դեղին զաֆրաններ, այնքան հյութեղ ու փայլուն ու այնքան նման մոմի, որ թվում էր, թե մոմերի նման կվառվեն, եթե դրանց առէջքներին լուցկի մոտեցնենք։ Մոտ մի մղոն մենք անցանք ճանապարհով, որի երկու կողմերում ձգվում էին հինավուրց, սլացիկ նոճիներ, դրանք ծածկված էին սպիտակ փոշու խիտ շերտով եւ նմանվում էին կրաջրի մեջ զցտծ ներկարարական վրձնի։ Հետո թեքվեցինք ուրիշ կողմ ե ուղղվեցինք դեպի ոչ բարձր սարի կատարը։ Այստեղ մեր առջեւ բացվեց մոտ չորս ակր տարածությամբ մի լիճ, որի ափերին աճում էին եղեգներ, եւ ջուրը կանաչ էր ջրաբույսերից։

Այդ օրը լիճ տանող ճանապարհին ես մի քիչ առաջ էի անցել Թեոդորից եւ հանկարծ կանդ առա քարացած, ապշած նայելով իմ առջեւ ընկած արահետին։ Այս արահետի երկարությամբ ձգվում էր մի փոքրիկ գետակի հունը, որ գնում

251

Էր դեպի լիճը։ Գետակն այնքան փոքր Հրւ որ նույնիսկ դար* նանային արեւը կարողացել Էր չորացնել դրեթե ամբողջովին նրա հատակին մնացել Էին մի՛այն շրի բարակ շիթեր։ Գետակի լայնությամբ, այնուհետեւ բարձրանալով արահետի վրա եւ նորից իջնելով գետակի մեջ, ընկած Էր, ինչպես ինձ թվաց, մի հաստ ճոպան, որը ասես կենդանի լիներ։ Մոտենալով, ես տեսա, որ ճոպանը կազմված Է ինչ֊որ փոքրիկ փոշեծածկ բազմաթիվ օձիկներից։ Իսկույն ձայն տվի Թեռ՛֊ զորին, ու երբ նա մոտեցավ, ցույց տվեցի այդ հրաշքըւ

— Ա՛,— ասաց Թեոդորը, եւ նրա աչքերում վառվեց հետաքրքրությունը։ — Հըմ, այո։ Շատ հետաքրքիր Է։ 1ւ1\՚61՚*

Ես հարցրեցի, թե որ օձերին են պատկանում այդ 61\՚6ք–^ եւ ի նչու են նրանք շարժվում բոլորը միասին։

— Ոչ, ոչ,— ասաց Թեոդորր։— Դրանք օձ չեն, դրանք փոքրիկ օձաձկներ են, եւ, թվում Է, դրանք,,, հըմ, հասկա– նո ւմ ես… շարժվում են գեպի լիճը։

Ես հիացած կռացա այդ վաքրիկ օձաձկների գաղութի վրա, որոնք վճռականորեն իրենց համար ճանաւդարհ են բացում քարերի ու խոտերի, ծակծկող ուզտափշերի միջով։ նրանց մաշկը չոր Էր ու փոշոտ։ Երեւի նրանց թիվը հասնում Էր միլիոնների։ ս վ կարող Էր մտածել, որ այս փոշոտ, չոր տեղում կարելի Է հանդիս/ել կենդանի օձաձկների։

— Օձաձկների ամբողջ պատմությունը՛․, հըմ… — ասաց թ՛եոդորը, ցած գնելով պայուսակը եւ ավելի հարմար տեղա– վււրվելով քարի վրա,–— շատ հետաքրքիր Է։ Գիտե՛ս արդյոք, որ որոշակի ժամանակաշրջանում չափահաս օձաձկները լը– քում են լճերը ու դետերը, ուր իրենք ապրել են, եւ,,, ճանա~ պարհվում են դեպի ծով։ Գա տեղի Է ունենում բոլոր եվրոպական օձաձկների եւ բոլոր հյոլսիսամերիկյան օձաձկների հետ։ Թե ո՞ւր են դնում նրանք բոլորը, երկար ժամանակ մնում Էր առեղծված։ Գիտնականները գիտեին միայն, որ նրանք երբեք ետ չեն վերադառնում, եւ որ ինչ֊որ ժամանակ հետո հայտնվում են երիտասարդ օձաձկներ եւ բնակեցնում այդ նույն գետերն ու ջրամբարները։ Միայն բավական ուշ մարդիկ իմացան, թե ինչ Է տեղի ունենում իրականումէ

Թեոդորր մտածկոտ շոյեց մորուքն ու շարունակեց,

— Բոլոր օձաձկները ճանապարհ են ընկնում դեպի ծով։․

էքխնրկրտկան ծովով նրանք ընկնում են Ատլանտյան օվկիանոս եւ լողում են դեպի այն տեղը, որը կոչվում Է Սար֊ րաս,ան ծով․ այն գտնվում Է, ինչպես ղու դիտես, Հարավա֊ ․է։ս Ամերիկայի ափերի մոտ։ Հյուսիսային Ամերիկայի,,,հըմ… օձաձեւներն, իհարկե, ստիպված չեն լինում այդքան լողալ։ 1'֊սււո նրանք Էլ են գնում այգ նույն տեղը։ Այնտեղ նրանք ձկնկիթ են դնում ու ոչնչանում է Օձաձկան թրթուրը, երբ նա ողւոս Է Գա1․Իս ^՝4․Իհէ9> միանգամայն արտասովոր տեսք ւ ։նի․՛– Հըմ, գիտե ա,․, նա թափանցիկ Է եւ ունի տերեւի ձեւ։ Ս․ւս թրթուրներն այնքան նման չեն հասուն օձաձկներին, որ Նոկար ժամանակ նրանց դասում Էին հատուկ ցեղաիւմբում։ Աւսպես, ուրեմն․․ թրթուրները դանդաղ լողում են դեպի ետ, ոեպի այն տեղերը, որտեղից եկել են իրենց ծնողները։ Այդ ընթացքում, երբ հասնում են Միջերկրական ծովին, կամ Էլ Հյուսիսային Ամերիկայի ափերին, նրանք այնպիսի տեսք են ունենում, ինչպեւ՝ սրանք։

Թեոդորը կանգ առավ, նորից շոշափեց մորուքը եւ ձեռնափայտի ծայրը դանդաղ խրեց օձաձկների կենդանի զանգ֊ վածի մեջ այնպես, որ նրանք զայրացած շարժվեցին։

—՚ Երեւում Է, նրանց մոտ,,, ը,,, հըմ, շատ ուժեղ Է հայրենի տան բնազդը,— շարունակեց Թեաթրը։— Չէ" որ այստեղից մինչեւ ծովը ոչ պակաս երկու մղոն է, սակայն այս բոլոր փոքրիկ օձաձկները հայտնվեցին այստեղ, իրենց համար ճանապարհ բացելով գեպի հենց այն լիճը, ուր ապրել են նրանց ծնողները։

Թեոդորն ուշադիր նայեց չորս կռզմը եւ ինչ֊որ բան ցույց տվեց ինձ ձեռնափայտով։

—֊ Այս ճանապարհորդությունը բավականին վտանգավոր է,– նկատեց նա, եւ ես հասկացա, թե ինչը նկատի ունի։ Օձաձեւների շերտի հենց գլխավերեւում, երկնքում, սեւ խս֊՚չի նման թռչում էր մկնորս բազեն։ Մենք տեսանք, թե ինչպես նա քարի նման ընկավ ցած եւ հետո, ամուր սեղմելով ճիրանների արանքում օձաձկների կայտր, թռավ մի կողմ։

Մենք քայլում էինք օձաձկների շերտի երկայնքով (նրանք դնում էին նույն ճ անաաարհով, ինչ եւ մենք) եւ տեսնում էինք, թե ինչպես են գործում մյուս գիշատիչները։ Մեր մոտենալուն պես օդ էին բարձրանում արջնագռավները, կա֊

253

չաղակների երամները, աչքի ծայրով կարողացանք տեսնել ինչպես առկայծեց ու մրտենու թփերի մեջ անհետացավ ա» վեսի բոցեղեն պւ՚չը։

Հա սնելով լճին, մենք սովորաբար գործում էինք արդեն ընդունված կարգով։ Ամենից առաջ որոշում էինք, թե ո՞ր ձիթեն ու տակ գնենք ուտելիքն ու հանդերձանքը, նրանցից որը կեսօրին կտա ամենախիտ ստվերը։ Հնտրելով ծառը, նրա տակ դարսում էինք մեր իրերը եւ հետո ցանցորսիչնե– րով ու պայուսակներով գնում էինք դեպի լիճն ու աշխա֊ տում ամբողջ առավոտ։ Դանդաղ, կենտրոնացված տ՛եսքով, ինչպես ձուկ ՛բռնող ձկնկուլներ, քայլում էինք ջրի միջով եւ ցանցորսիչը մտցնում խճճված ջրաբույսերի արանքը։ Այս֊ տեղ Թեոդորն իրեն գերազանցում էր։ Շուրջը զրնգուն նետերի պես թռչում էին մեծ ու կարմիր ճպուռները, իսկ նա կանգնում էր ջրի մեջ ու խորքերից այնպիսի հրաշքներ հա–, նումւ որոնց կնախանձեր ինքը կախարդ Մերլինը։

Այստեղ, այս խաղաղ ոսկեզօծ ջրերում, տարածվում էին գաճաճ ջունգլիները։ Լճի հատակում անցած տարվանից մնացած տերեւների միջեւ վխտում էին վագրի պես սարսաւիե/ի ու խարդախ գիշատիչներ՝ ճպուռների թրթուրները։ Ծանծաղ տեղերում, ինչպես հաստ բեգեմոտների *>ռ– տը աֆրիկյան գետի մեջ, վխտում էին հարթ ու փայլուն, սեւ շերեփուկները։ Ստորջրյա կանաչ թավուտներում անհանգիստ ճախրում էին բազմագույն միկրոսկոպիկ արարածներ, որոնք հիշեցնում էին էկզոտիկ թռչունների երամ, իսկ ներքեւում, արմատների մոտ, այս անտառի խավար խորքերում գալարվում էին հավերժ քաղցած տզրուկներն ու տրիտոն–՛ ները։ Իսկ այնտեղ, ուր թափանցում էր արեւը, փափուկ֊սեւ ցեխի ալիքաձեւ բլուրների մեջ, բեկորներից ու ճյուղերից կազմված իրենց թավամազ մուշտակներով սողում էին թըր– թուրները, նմանվելով քնից նոր արթնացած արջերի։

— Աւ, սա արդեն բավական հետաքրքիր է, տեսնում ես… հըմ… այն որդին։ Այսպես, սա հրաթիթեռի թրթուրն է։ Դու ի միջի այլոց, վատ չես անի, որ նրան վերցնես քո հա՛, վաքածուի համար։ Հրաթիթեռը հետաքրքիր է նրանով, որ մեկն է ոչ բազմաթիվ այն թիթեռնիկներից, որոնց թրթա֊ՐԸ․ աճում է ջրի տակ։ Նա ապրում է այնտեղ այնքան ժամա֊% 25*

յ ս մին՝եւ որ վրա է հասնում այն ժամանակը… հըմ… երբ նա վեր է ածվում հարսնյակի։ Հետաքրքիր է, որ այս տեսակի մոտ գոյություն ունեն… ը… հըմ… երկու ձեւի կա֊ նաոհ առանձնյակներ։ Արուի թեւերը, իհարկե, լիովին զարգացած են, նա թռչում է, հենց որ դուրս է գալիս, էգերից մեկն էլ է թռչում, բայց մյուսը, երբ դուրս է գալիս հարս֊ նլակային շրջանից, հըմ․․, թեւեր չի ունենում, նա շարունակում է ապրել ջրի տակ եւ լողում է ոտքերի օգնությամբ։

թեոդորը մի քիչ առաջ գնաց ափի երկայնքով, որը ծածկված էր գարնանային արեւից արդեն չորացած ու ճաքճքած ռեխով։ Ուռենու ճյուղից կապույտ հրավառության պես վեր թռավ ալկիոնը, իսկ լճի կենտրոնում իջավ եւ իր մանգաղանման թեւիկներով նազանքով սահեց ծովածիծառը։ Թեոդորը ռանցորսիչն ընկղմեց ջրի մեջ եւ դանդաղ շարժվեց մի կողմիդ մյուսը, ասես կատու էր շոյում։ Հետո այն դուրս հանես, որպեսզի ամենամանրազնին քննության ենթարկի ծայրից կախված սրվակը։

— Հըմ,, այո,— ասաց նա,— նայելով սրվակին խոշորացույցով։— Մի քանի կիկլոպներ։ Մոծակի երկո։ թրթուր։ Այ, սա հետաքրքիր է։ Տեսնում ես, այ առվակաթիթեոի թըր– թոլրը, որն իր պատյանը կառուցել է ամբողջապես փոքրիկ խխունջների խցիկներից։ Դա… գիտես, շատ գեղեցիկ է։ Իսկ այ այնտեղ մենք, ես կարծում եմ… այո՛, այո՛, մի քանի անվակիր որդեր ունենք։

Հուսահատորեն ձգտելով ետ չմնալ տեղեկությունների այդ անընդհատ հոսանքից, ես հարցրի, թե ինչ բան է անվակիր որդը, ՛եւ խոշորացույցով սկսեցի դիտել սրվակը, ուր թռչկոտում ու ցատկոտում էին ջրային այս բնակիչներր։

— "կզբում բնագետները նրանց անվանում էին անվակներ,— ասաց Թեոդորը,— այ այս հետաքրքիր վերջույթների պատճառով, որոնք նրանք այդպես արտառոց թափահարում են եւ նմանվում են… հըմ…ը… ը… ժամացույցի անիվներին։ երբ մյուս անգամ ինձ մոտ գաս, ես դրանց

սյամ քեզ մ անբա գիտակոէԼ։ Ղ՚րանք բացա էւԷ1լ դեղե^քւ1ք արարածներ են։ Եվ բոլորն, իհարկե, Էգ են,

Ծս հարցրի, թե ինչու նրանք պետք Է անպայման Էգ լինեն։ ․

256 — հա անվակիր ււրղհրի ամենահհտաքրքիր աոանձ֊ նահատկություններից մեկն է։ էգերը չբեղմնավորվող ձվիկ֊ ներ են դնում։ Հըմ․․, ը,,․ ը… դե, ինչպես հավերի մոտ լի֊ նում են լակ ձվեր։ Միայն թե անվակրի ձվերիը դուրս օս գալիս ուրիշ էգեր, որոնք իրենց հերթին ընդունակ են ձոլ դնելու, եւ դրանցից… հըմ… նորից դուրս են գալիս էգեր։ "այց որոշակի շրջանում էգերը դնում են ավելի փոքր ձվեր, որոնցից դուրս են գալիս արուներ։ Այ, երբ ես քեզ ցույց կտամ մանրադիտակով, դու կտեսնես, որ էգը, ինչպե՛ս ասեմ քեզ,,, շատ բարդ մարմին ունի, մարսողական տրակտ եւ այլն․,․ Արուն ոչինչ չունի։ Դա միայն… ը… ը… սաղմով լի լողացող պարկ է։

Ես շշմեցի անվակրի անձնական կյանքի բարդությունից։

—֊ նրանք հետաքրքիր են նաեւ նրանով,— շարունակեց բ եոդորը, ուրախությամբ հաղորդելով մի Հրաշքը մյուսի Հետեւից,— որ որոշակի ժամանակաընթացքում… ը․․, ը… եթե շոգ ամառ է լինում կամ ինչ֊որ բան է տեղի ունենում, որից լիճը կարող է չորանալ, նրանք իջնում են ջրի հատակը ու ծածկվում են շատ կարծր թաղանթով։ Սա յուրատեսակ կհնսաղադար է, քանի որ լիճը կարող է մնալ բոլորովին չոր․․, ը֊ը… ասենք, յոթ կամ ութ տարի, եւ նրանք այդպես էլ կարող են մնալ փոշու մեջ։ Բայց առաջին իսկ անձրեւից, ^ՐԲ Ժ^Ը ԼՅ՚Լռլմ է 2ՐՈ4․> ՛սրանք նորից կենդանանում են։

Մենք նրա հետ գնացինք առաջ եւ նորից ջուրն իջեցրինք ցանցորսիչները գորտի ձվերի գնդաձեւ կույտերի եւ դոդոշների ձվեր ի ձգված մանյակների մեջ։

— Ապա մի նայիր, այ… ը… ը… Մի րոպե վերցրու խոշորացույցը ու նայիր․,․ Շատ գեղեցիկ հիդրա է։

Խոշորացույցի տակ շարժվում էր ջրիմուռի մի փոքրիկ կտոր, որին կպած էր երկար, բարակ, սրճագույն մի սյունակ, ծայրին մի փունջ ՛նուրբ շոշափուկներ։ Այդ ժամանակ ինչ֊որ տեղից հայտնվեց մի կլոր, լուրջ կիկլոա եւ կտրուկ ոստյուն՛ ներով մոտ թռավ հիդրայի գալարվող շոշափուկներին։ նա մի վայրկյանում կուլ գնաց, կարողանալով միայն երկու անգամ ցնցվել մեռնելուց առաջ։ Ես գիտեի, որ եթե շարունակեմ էլի նայել, կկարողանամ տեսնել, թե ինչպես է աստիճանաբար կիկլոպը կո՚լ գնում հիդրայի ընդերքում։․ 25Տ

Շուտով մենք –արեւով որոշեցինք, որ ուտեր։ ժամանակն , է վերադարձանք ձիթենու ծառի մոտ, Բացեցինք մեր պա․ շարներր, հանեցինք իմբիրի գարեջուրը եւ սկսեցինք կերա֊ Ա ո մՐ՝ Հենց նոր հայտնված գարնանային ճպուռների քնկոտ , լ Ա օղակաձեւ տատրակների անհեթեթ ղունղունոցի տակ։ Հունարեն,— ասաց Թեոդորը, անշտապ ծամելով

հաոն ու պանիրը,— օղակաձեւ տատրակը կոչվում է ՃշՏհՁՕՇ֊ է1ՄՅ աւսինքն տասնութ ռուբլի։ Կա մի առասպել, որ երբ Քրիստոսը․՛– հըմ, խաչը տանում էր Գողգոթա, մի հռոմեա֊ ոի զինվոր։ նկատելով, թե ինչպես է նա տանջվում, խղճաց նրան, եւ հենց այդտեղ, ճամփի վրա, մի պառավ կին վաճառում էր․․– հըմ… կաթ։ Զինվորը նրան հարցրեց, թե ինչ արժե մի գավաթ կաթը։ Պառավը պատասխանեց, որ տասնութ ռուբլի։ Զինվորի մոտ ընդամենը տասնյոթը կար։ նա․,, /»••• ը–՛՛ հասկանում ես… պառավին խնդրեց, որ մի գավաթ կաթը իրեն վաճառի տասնյոթ ռուբլով Քրիստոսի համար, բայց ժլատ կինը տասնութ էր պահանջում։ Եվ ահա, երբ Քրիստոսին խաչեցին, պառավը դարձավ օղակաձեւ տատրակ։ Մինչեւ իր կյանքի վերջը նրան վիճակված էր օղակաձեւ պտտվել շուրջր եւ կրկնել ճ61<ՅՕՇէօ, ԺշեՑՕՇէօ— տասնութ, տասնութ։ Եթե նա երբեւէ ասի ճշ1<Ձ6բէՁ՝ տասնյոթ, նորից կվերածվի կնոջ, իսկ եթե կամակորություն անի եւ ասի ձշԿտՏՈՈՁւՇՏւ՝ տասնինը, աշխարհը կկործանվի։

Աիթենու զով ստվերում մանր սեւ մրջյուններր, որ նման էին ձկնկիթի վճիտ հատիկներին, կողոպտում էին մեր նախաճաշի մնացորդները, իրար հրմշտելով չոր տերեւների մեջ, որ դեղնել ու ալ կարմիր էին դարձել անցած ամառվա արեւի տակ։ Այժմ դրանք շրշում ու խշխշում էին։ Լանջն ի վար քշում էին այծերի հոտը։ Վհատ զնգում էր առաջնորդ այծի զանգակը եւ լսվում էր, թե ինչպես են չխչխկում այծերի ծնոտները, խժռելով ամեն ինչ իրենց ճանապարհին։ Առաջնորդը կիպ մոտեցավ մեզ եւ մի պահ մեզ հառեց իր դեղին աչքերը, արձակելով ուրցի հոտ։

Իրանց չի կարելի,․, ը․,, ը․,, թողնել առանց հսկողության,— ասաց Թեոգորը, այծին փայտով քշելով։— նը֊ րանք ուղղակի ավերում են գյուղական վայրերը։ Ոչ մի բան այդպես չի վնասում։

257 17, Բաֆասփ քեւ֊ձէնեւ֊ր

Առաջնորդը հեդնալից մկկաց ու գնաց, հետեւից տանե֊– էով իր ավերիչ հրոսակախմբին։

Ուտելուց հետո մենք մի ժամի չափ պառկեցինք ծառի տակ, տերեւների արանքից նայելով երկնքով մեկ ցրված սպիտակ ամպի պատառիկներին, որ ասես մանկան թաթիկ* ների հետքեր լինեին, սառած, կապույտ լուսամուտների վրաւ

— Լսիր,— ասաց վերջապես Թեոդորը, վեր կենալով գետնից։— Պետք է գնալ լճի մյուս կողմը… ը… ը… նայե֊ լոլ, թե ինչ կա այնտեղ։

Եվ ահա նորից թափառում ենք ափի երկայնքով։ Աստի~ ճանաբար մեր փորձանոթները, շշերն ու բանկաները լցվում են ամեն տեսակ միկրոսկոպիկ ֆաունայով, իսկ իմ տոլ֊ փերը, արկղներն ու տոպրակներն արդեն բերնեբերան լիքն են գորտերով, վւոքրիկ կրիաներով ու ղանազան բղեղներով։

— Ինձ թվում է, — ասում է Թեոդորը, ափսոսանքով նայե֊ լով մայր մտնող արեւին,— ինձ թվում է… հըմ… որ տուն գնալու ժամանակն է։

Մենք դժվարությամբ բարձրացնում ենք շատ ծանրացած պայուսակները, եւ, գցելով դրանք ուսներիս, հոգնած ոտք֊ ներս քարշ ենք տալիս դեպի տուն։ Առջեւում աշխույժ ոս֊ տյուններով վազում է Ռոջերր, նրա լեզուն կախ է ընկել վարդագույն դրոշակի պես։ Հասնելով տուն եւ տեղավորե֊ լով մեր գերիներին ավելի ընդարձակ բնակարաններում, մենք Թեոդորի հետ հանգստանում ենք, քննարկում օրվա իրադարձությունները եւ իրար վրա խմում ենք տաք, առույ֊ գացնող թեյը, ՛Լերջ տալով մայրիկիս թխած փափուկ, կարմիր բլիթներին։

Մեկ անգամ ես այդ լիճը գնացի առանց թեոդորի, եւ այղ անգամ ինձ հաջողվեց միանգամայն պատահաբար բռնել մի ջրային կենդանի, որի հետ վաղուց էի ցանկանում հանդիպել։ Դուրս քաշելով ջրից ցանցորսիչը, ես սկսեցի զննել կծիկ դարձած ջրաբույսը եւ հանկարծ տեսա, որ այնտեղ, կարո ղ եք պատկերացնել, սարդ է թաքնված։ Ես հիացած էի։ Ես կարդացել էի այդ հետաքրքիր, ըստ երեւույթին աշխարհիս ամենաարտառոց սարդի մասին, քանի որ նա վարում է միանգամայն զարմանալի ջրային կյանք։ Սարդը կես դյույմի չափ էր եւ ծածկված էր հազիվ նկատելի արծաթա֊կարմ իր 958

ցանով։ Հանդիսավորությամբ դրեցի նրան իմ թիթեղյա ֊ւփերից մեկի մեջ եւ խնամքով բերի տուն։ Տանը նրա համար ակվարիում պատրաստեցի, գցեցի այնտեղ ամեն տեսակ ճյուղիկներ ու ջրային բույսեր, նստեցրի սարդին ջրից ռուրս Տ9՚1ա^ ոսւոԻ ՚1րա եւ\ սԿԱեցի ուսումնասիրել։ Սարդն անմիջապես ոստի վրայից իջավ ջուրը, ուր իսկույնեւեթ պատ․ մեզ գեղեցիկ։ փայլուն արծաթով, շնորհիվ բազմաթիվ օդա֊ ռդտիկների, որոնք կպան նրա մազոտ մարմնին։ Հինգ րոպե նա վազվզեց ջրի տակ, հետազոտելով բոլոր ճյուղերն ու տերեւները եւ, վերջապես, իր համար բնակատեղ ընտրեց։

Այս սարդը ջրասույզ զանգի իսկական գյուտարարն է, եւ ես, ակվարիումի առջեւ նստած, դիտում էի, ինչպես է նա աւն ստեղծում։ Սկզբում սարդը ճյուղերի արանքում ձգեց մի քանի մետաքսի թելեր, որոնք հիմնական հենք էին ծա֊ ռաւում, հետո նստեց մոտավորապես կենտրոնում եւ սկսեց հյուսել փափո՛ւկ, ոչ ճիշտ ձվաձեւ ոստայն, շատ թե քիչ սովորական տիպի, միայն բջիջներն ավելի մանր, այնպես որ այն ավելի շուտ հիշեցնում էր նուրբ գործվածք։ Այս աշխատանքը նրանից խլեց մոտ երկու ժամ։ Դնելով իր տնակի հիմքը, սարդը պետք է մատակարարեր նրան օդի պաշար։ Դրա համար նա սկսեց անհամար երթեր կատարել դեպի ջրի մակերեսի օդը։ Երբ սարդը վերադառնում էր, ամբողջ մարմինը պատված էր լինում բշտիկներով։ Նա շտապում էր ցած, նստում էր ոստայնի տակ եւ թաթիկներով իր վրայից հանում բշտիկները, որոնք անմիջապես բարձրանում էին վեր ու կանգ առնում ոստայնի տակ։

Հինգերորդ կամ վեցերորդ երթից հետո բոլոր այս մանր բշտիկները միացան մի մեծ բշտիկի մեջ։ Որքան սարդը ավելացնում էր օդի բաժինը, բշտիկն այնքան ավելի էր մեզանում, սեղմելով ոստայնին, եւ ահա վերջապես սարդը ստացավ այն, ինչ իրեն հարկավոր էր։ Ամուր խարսխված ձյ"ւղիկների ու ջրաբույսերի միջեւ, ջրում, առաջացավ օդով լցված մի զանգ։ Այժմ սա սարդի տունն էր, ուր նա կարող էր ապրել միանգամայն հանգիստ, կարիք չունենալով հաճախ այցելել ջրի մակերե ս, որովհետեւ օդը զանգի մեջ, ինչպես ինձ հայտնի էր, ավելանում էր ջրաբույսերից, իսկ

259

սարդի արտազատած ածխաթթվային գազը արտահոսում էր նրա տնակի մետաքսե պատերի միջով։

Ես նայում էի այս զարմանահրաշ արվեստի նմուշին ^ մտածում, իսկ ի՛՛նչպես է կարողացել ամենաառաջին ջրա֊ սարդը (որը հենց նոր էր մտադրվել ջրային սարդ դառնալի ստեղծել այսպիսի հնարամիտ ապրելակերպ ջրի տակ։ Բայց այս սարդերը հետաքրքիր են ոչ միայն իրենց ստորջրյա շի․ նարարոլթյամ բ։ Ի տարբերություն մյուս բոլոր տեսակի սարդերի, ջրասարդի արուն երկու անգամ մեծ է էդից, եւ բեղմնավորվելուց հետո կինը չի խժռում ամուսնուն, ինչ․ պես հաճախ պատահում է սարդերի ընտանեկան կյանքում։ Իմ սարդի չափերից ես որոշեցի, որ նա էգ է, եւ նրա փորը, ֊կարծես թե, ուռած է։ Որոշելով, որ սարդր գտնվում է երջանիկ սպասումի մեջ, ես աշխատում էի նրան ավելի լավ սնունդ տալ։ Նա սիրում էր հաստ ու կանաչ դափնիներ, որոնց կարողանում էր որսալ անսովոր ճարպկությամբ, երբ նրանք լողում էին մոտիկ։ Բայց հավանաբար ամենից շատ նրան դուր էին գալիս նորածին տրիտոնիկները, եւ, չնայած գա նրա համար շատ խոշոր որս էր, սարդը նրանց վրա նետվում էր առանց տատանման։ Այն ամենը, ինչ նրան հաջողվում էր որսալ, սարդը տանում էր իր զանգը եւ այնտեղ ուտում լռության ու խաղաղության մեջ։

Մի գեղեցիկ օր ես տեսա, որ էգը մեծացնում է իր զանգը, նա աշխատում էր առանց շտապելու, եւ աշխատանքը երկու օր խլեց։ Եվ ահա, առավոտյան նայելով ակվարիումի մեջ, ուրախությամբ տեսա, որ փորձակայանր լցվել է կլոր ձվիկներով։ Պահանջվող ժամկետում նրանցից դուրս եկան փոքրիկ սարդեր, որոնք իրենց մոր պատճենն էին։

Այժմ ես շատ ջրասարդեր ունեի։ Բայց շուտով զայրույթով նկատեցի, որ նրանց մայրը՝ ամբողջովին զուրկ լինելով ծնողական զգացմունքներից, շատ հանգիստ ուտում է իր սեփական սերնդին։ Ստիպված եղա փոքրիկներին տանել մի ուրիշ ակվարիում։ Սակայն երբ սարդիկները մեծացան, նրանք էլ սկսեցին միմյանց ուտել, այնպես որ վերջ ի վերջո ես ինձ համար թողեցի միայն երկուսին, առավել խելոք ժառանգներին, իսկ մյուսներին տարա լիճ եւ բաց թողեցի՛

260

Ծովախեցգետիններն ու թանաքաձկնեոը

Ամեն առավոտ, երբ ես արթնանում էի, իմ սենյակն ամբողչապես արեւի լույսի ցոլքերի մեջ էր, որ ներս էին թափանցում փակ կրկնափեղկերի արանքից։ Շներն արդեն հա– էողացրել էին առանց իմ գիտության մտնել մահճակալիս տակ եւ հիմա, փռված, քնել էին անխռով ու ամուր քնով։ Լուսամուտի մոտ նստել էր Րլլիսը եւ, ծայրահեղ անբավակա– նությ>"մբ> ալքերր ԿԿոցռլ արեւի ոսկեզօծ շողերից։ Պատուհանից լսվում էր աքաղաղի խռպոտ հեգն ալից կանչը եւ հավերի մեղմ կչկչոցը (ասես ձավարով շիլա էր բլբլթում գազօջախի վրա)։ որոնք քուջուջ էին անում կիտրոնի ու նարնջի ծառերի տակ․ այծերի զանգակների հեռավոր զնգոցը, ճըն– ճղուկների բարձր ճռվողյունը քիվերի վրա եւ անհանգիստ մի ծլվլոց, որ նշանակում էր, թե իմ պատուհանի տակի իրենւյ բույնն են վերադարձել հոգատար ծիծեռնակները եւ կտուցներով կեր են բերել ձագուկներին։ Նետելով սավանը եւ սենյակի մեջտեղը քշելով շներին, ուր նրանք թափ տվին իրենց, ձգվեցին ու հորանջեցին, տերեւի պես պտտելով վառ կարմիր լեզուները, ես մոտեցա պատուհանին ու բացեցի կրկնափեղկերը։ Այնուհետեւ, մինչեւ աչքերս կվարժվեին պայծառ լույսին, ես փռվեցի լուսամուտի գոգին, վաղորդյան արեւի տակ դնելով մերկ մարմինս, որի վրա երեւում էին շների լվերի խայթոցներից առաջացած մանր վարդագույն բծեր, եւ մտածկոտ սկսեցի քորվել։ Դադարելով վերջապես ճմլկոտալ, ձիթենու արծաթե կատարների վրայով մի հայացք գցեցի ծովին, որ կապույտին էր տալիս մեր տնից կես մղոն հեռավորության վրա։ Հենց այստեղ, այս ափին, ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում էին ձկնորսներն իրենց ուռկաններով, գա ինձ համար միշտ արտակարգ իրադարձություն էր լինում, քանի որ ցանցերի մեջ հայտնվում էին ծովածոցի կապույտ խորքերից այնպիսի հրաշալի կենդանիներ, որոնց ինքս բռնել չէի կարող։

Ալիքների վրա նկատելով ձկնորսական փոքրիկ մակույկներ, իսկույն հագնվում էի եւ, վերցնելով անհրաժեշտ կարթը, ձիթենու պուրակների միջով թռչում էի դեպի ծով, Գրեթե Բոլոր ձկնորսներին գիտեի անուններով, բայց առանձնա֊

261

պես մտերմացել էի մի բարձրահասակ եւ ուժեղ, ՛հրաշեկ մազերով տղայի հետ։ նրա անունը Սպիրո էր՝ ի պատիվ անփոխարինելի սուրբ Սպիրիդոնի, ուստի եւ որպեսզի նրան տարբերեմ իմ իմացած մյուս բոլոր Սպիրոներից, ես նրան անվանում էի Կոկինո, որ նշանակում է շեկ։ Կոկինոն հա~ ճույքով էր կենդանիների նմուշներ բերում ինձ համար, թեեւ կենդանիներն իրենք նրան ամենեւին էլ չէին հեաաքրքրում․ նրան հաճույք էր պատճառում իմ անկեղծ ուրախությունը։

Մեկ անգամ ծովափ եկա հենց այն ժամանակ, երբ ջրից դուրս էին հանում ուռկանները։ Արեւախանձ ձկնորսները ձգում էին թաց պարաններր, բոբիկ ոտքերով ուժով հենվելով ավազի մեջ, եւ ավելի ու ավելի էին մոտեցնում ծանր ցանցերը ափին։

— Ողջ եղիր, կիրիե Ջերրի,— բացականչեց ինձ Կոկինոն, թափահարելով խոշոր, պեպենոտ ձեռքերը։ նրա մազերը ասես խարույկ լինեին արեւի տակ։— Այսօր մենք քեզ համար հետաքրքիր կենդանիներ կունենանք։ Ուռկանը նոր տեղում ենք ջուրը գցել։

Ես նստեցի ավազի վրա եւ սկսեցի համբերությամբ սպասել, իսկ ձկնորսները, ուրախ շատախոսելով եւ կատակելով, շարունակում էին իրենց գործը։ Որոշ ժամանակ անց ջրի մեջ երեւաց եւ շուտով մակերես դուրս եկավ ուռկանը։ Արդեն երեւում էր, թե ինչպես էր ցանցերի մեջ փայլում ու շողշողում ձուկը։ Երբ ուռկանը դուրս քաշեցին, այն ամբողջով/ւն ասես կենդանի էր եւ դողում էր իր մեջ աղմուկով թպրտացող ձկներից։ Լսվում էր իրար հարվածող ձկնային պոչերի համաչափ, ընդհատուն ստակատոն։

Ձկնորսները բերեցին ղամբյոլղներր եւ սկսեցին դրանց մեջ լցնել ուռկանի ձկները։ Կարմիր ձուկ, սպիտակ ձուկ, մուգ կարմիր շերտերով ձուկ, սկորպենա, որ նման էր ալ կարմիր գոբելինի։ Երբեմն հանդիպում էր ութոտնիկ, կամ թանաքաձուկ, որոնք իրենց մարդկային աչքերով տագնապալի նայում էին ցանցի խորքից։ Երբ որսի ամբողջ ուտելի մասը հաջողությամբ դասավորվեց զամբյուղների մեջ, հասավ եւ իմ հերթր։

Ցանցերի հատակին միշտ էլ մնում էր քարերի ու ծովային ջրիմուռների կույտ, եւ հենց այստեղ էլ գտնվում էր ի" 262

ժարՐ՛ Մի անգամ ես գտա մի հարթ ու կլոր քար, որի կենտրոնից բարձրանում էր շատ գեղեցիկ ձյունաթույր ճեր– մակությամԲ մարջանային ծառ։ Այն ասես դալար կեչի լի– ,, ձմռանը, ծածկված փափուկ ձյան շերտով։ Երբեմն գտնում էի ծովաստղ, որը փափուկ էր բիսկվիտի տորթի պես եւ գրեթե այդ նույն չափի։ Ծովաստղի գույնը բաց֊ շագանակագույն էր, վառ կարմիր կետերով, իսկ եզրերից ․էին ձգվում, ինչպես բոլոր աստղերի մոտ, ճառագայթներ, սւո կախված էին կլոր ծոպեր։ Մի անգամ ես ջրիմուռի կուլտի միջից երկու զարմանալի խեցգետին հանեցի, որոնց ոտքերը եւ չանչերը, երբ դրանք հավաքում էին, ճիշտ եւ ճիշտ համընկնում էին օվալաձեւ զրահի հետ։ Նրանց գույնը սպիտակ էր, իսկ մեջքի դեղնակարմի՛ր նախշերը շատ նման էին աբորիգենների դիմակի;

Այս առավոտ Կոկինոն, զամբյուղների մեջ դնելով վերջին ձկներին, մոտեցավ ինձ օգնելու։ ․ Ջրիմուռների մեծ կույտի մեջ սովորականի պես կային փոքրիկ կաղամարներ, ծովային ասեղաբյուրեղներ, սարղ֊խեցգետիններ եւ զանազան ձկնիկներ, որոնք, չնայած իրենց մանր չափերին, չէին կարողացել դուրս պրծնել ցանցի անցքերից՛։ Հանկարծ Կոկինոն «հրմտ> արեց զարմանքից, ջրիմուռների խճճված կույտից ինչ֊որ բան դուրս քաշեց եւ, իր կոշտ ափին դրած՝ մեկնեց ինձ։ Ես նայեցի ու աչքերիս չհավատացի, որովհետեւ դա ծովաձիոլկ էր։ Կարմրա֊կանաչ, շատ բարեկազմ, զարմանալիորեն նման շախմատի ձիուն, նա ընկել էր Կոկինոյի ափի մեջ եւ ագահորեն կլանում էր օդը իր լայն բացված, խիստ առաջ ցցված բերանով։ նրա պոչը ջղաձգորեն ոլորվում ու բացվում էր։ Մի ակնթարթում վերցրի նրան Կոկինոյի ափից ու դրի ջրով լի բանկայի մեջ, մտքումս աղոթելով սուրբ "պիրիդոնին, որ նա օգնեց ինձ փրկելու ձիուկին։ Ի ուրախություն իմ, ձիուկն անմիջապես ուշքի եկավ ու կախվեց բանկայի կենտրոնում, նրա ձիանման գլխի երկու կողմերի լողակները մանր֊մանր ղողում էին, ձուլվելով մի աղոտ բծի մեջ։ Համոզվելով, որ ձիուկի վիճակը լավ է, սկսեցի Քրքրել ջրիմուռների կույտը ոսկի որոնողի տենդագին հուզմունքով, որը գիտի, որ ավազի մեջ ոսկի է գտնելու։ Իմ շանքերը հատուցվեցին, եւ արդեն մի քանի րոպե հետո բան֊

203

կայի մեջ նստել էին տարբեր մեծության վեց ծովաձիով ներ։ Այսպիսի հաջողությունից գլուխս կորցրած, ես արս,,, հրաժեշտ ավի Կոկինոյին եւ մյուս ձկնորսներին ու սլաոա տուն։

Տանը իսկույն ակվարիումից հանեցի այնտեղ ապր֊ո տասնչորս օձամողեսներին եւ նրանց տեղը հատկացրի Լյ նոր սաներին։ Ես գիտեի, որ բանկայում թթվածինը քիչ է երկար չի բավականացնի ծովաձիուկներին, ուստի եթե չէի ցանկանում, որ նրանք կործանվեն, պետք էր շտապել։ էս վերցրի ակվարիումն ու գնացի ծով։ Լվացի ինչպես հարկն է հատակին ավազ ցանեցի եւ արագ վերադարձա տուն, եւ հե– տո էլի երեք անդամ դույլերով վազեցի ծով, որպեսզի ակ․ վարիումր ջրով լցնեմ։ Երբ ես դատարկում էի վերջին դույլը, քրտինքն ինձնից հոսում էր շիթերով, ու ես նույնիսկ մտածում էի, արժե՞ր արդյոք այդքան ջանք թափել ծովա– ձիուկների համար։ Դե, իհարկե, արժեր։ Դա ես տեսա իս– կոլյն, հենց որ ծովաձիոլկները բանկայից շրմփացին ակվարիումի մեջ։ Նրանք վայրկենապես ուղղվեցին, իսկ հետո, ասես ազատ արձակված պոնիների երամակ, սկսեցին պտտվել ձիթենու ճյուղերի շուրջը, որը ես ամրացրել էի ակ․ վարիումի հատակին փռված ավազի մեջ։ նրանց լողակներն այնքան արագ էին շարժվում, որ բոլորովին տեսանելի չէին, թվում էր, թե յուրաքանչյուր ձիուկ շարժվում է ինչ֊որ ներքին շարժիչի օգնությամբ։ Աչքի անցկացնելով իրենց նոր տիրությունը, բոլոր ձիուկները հավաքվեցին ձիթենու ճյուղի մոտ, կառչեցին նրանից իրենց պոչերով եւ լուրջ տեսքով անշարժացան տեղերում։

Ծովաձիուկները իսկույնեւեթ բոլորին դուր եկան։ Նրանք գրեթե միակն էին տուն բերած իմ բոլոր կենդանիներից, որ արժանացան ամբողջ ընտանիքի միաձայն հավանությանը։ նույնիսկ Լարրին գաղտնի այցելում էր իմ աշխատասենյակը, որ տեսնի, թե ինչպես են խայտում ձիուկներն իրենց ջրավազանում։ Ծովաձիուկներն ինձնից բավական ժամանակ էին խլում։ Ջուրը ակվարիումում շատ արագ էր փչանում, եւ ստիպված էի լինում օրը չորս կամ հինգ անգամ դույլերով վազել ծովափ։ Դա բոլորովին էլ հեշտ գործ չէրլ 26ձ

ես ուրախ եմ, որ կիսատ չթողի այդ գործր, թե չէ չէի Ղսնի մԻ անսովոր հրաշք։

ձիուկներից մեկը, որը հավանաբար ծեր էր, քանի որ մբոզջովի" սեւացել էր, շատ մեծ փոր ուներ։ Ես այդ վերա֊ մ էի միայն տարիքին։ Բայց ահա մի անգամ առավոտյան աչք" ընկավ նրա փորի վրայի գծին, որն ասես քաշել \ին ածելու սայրով։ Ես սկսեցի հետեւել նրան, ջանալով իմանալ, հո կռվտուք չի՞ եղել ձիուկների միջեւ, իսկ եթե եղել է, ապա ի՛նչ զենք են նրանք օգտագործել (չէ՞ որ արտաքուստ ձիուկները շատ անօգնական էին)․ բայց հանկարծ, ի մեծագույն զարմանս իմ, փորի կտրվածքը մի փոքր լայնացավ եւ այնտեղից դուրս եկավ պստլիկ ծովաձիուկ։ Ես ուղղակի չհավատացի աչքերիս։ Երբ այդ փոքրիկը մի քիչ այն կողմ լողաց ու կախվեց վճիտ ջրում, փորիկից դուրս եկավ մյուսը, նրան հետեւեց մյուսր, հետո էլի ու էլի, եւ ահա արդեն քսան միկրոսկոպիկ ձիուկներ ծխի ամպի պես պտտվում էին իրենց հսկայական մայրիկի շուրջր։ Վախենալով , որ մյուս մեծ ձիուկները կուտեն փոքրիկներին, ես վերցրի մեկ ուրիշ ակվարիում եւ, ինչպես ինձ թվաց, մայրիկին ու իր ժառանգներին դրեցի այնտեղ։ Երկու ակվարիումները ջրով լցնելը շատ դժվար էր, ես սարսափելի հոգնում էի, սակայն ուզում էի դիմանալ մինչեւ հինգշաբթի, երբ Թեոդորր կգա ու կտեսնի իմ գանձը։

— Հըմ,— ասաց Թեոդորը, պրոֆեսիոնալ հետաքրքրությամբ նայելով ակվարիումի մեջ։—Սա իսկապես հետաքըր– քիր է։ Գրականությունից դատելով, ծովաձիուկները, իհարկե, պետք է որ այս տեղերում լինեն, բայց ես, ինքս,,, երբեք այստեղ դրանց չեմ տեսել։

Ես Թեոդորին ցույց տվի մյուս ակվարիումը, ուր լողում էր ծովաձիուկ մայրիկր իր փոքրիկների երամակի հետ։

— Ոչ,— ասաց Թեոդորը։— Սա մայրը չէ, սա հայրն է։ Սկզբում ես մտածեցի, որ Թեոդորը խաղում է հոգուս

Հետ, բայց նա բացատրեց, թե իրականում բանն ինչումն է։ "ՐԲ էգը ձկնկիթ է դնում, եւ արուն բեղմնավորում է այն, արուն ձկնկիթները հավաքում է իր հատուկ «ճուտահանմանն Ւցիկի մեջ, եւ նրանք այնտեղ բազմանում են։ նա, ում ես

265

հպարտ մայրիկի տեղ էի րնդունել, իրականում հպա

հայրիկ դուրս եկավ։

Շուտով ուժերիցս վեր դարձավ ծովաձիուկների աԼո

պահելը, դրանց թարմ չուր եւ ուտելիք մատակարար/,

Մեծագույն ափսոսանքով ստիպված եղա նրանց ապաաւ

գերությունից։

Կոկինոն ոչ միայն կենդանիներ էր հայթայթում Լւ հավաքածուի համար, այլեւ ցույց տվեց ինձ ձկնորսոլթ,աւ

ամենազարմանալի եղանակներից մեկը։

Մի անգամ ես նրան հանդիպեցի ծովափին, ուր նա եո խարխուլ նավակի մեջ դնում էր ծովաջրով լիքը նավթա, մանը։ նավթամանի հատակին պառկած էր մեծ, արտսւ․ քոլստ բարեհամբույր թանաքաձուկը, որը գլխի եւ ձվաձեւ մարմնի միացման տեղից կապված էր պարանով։ Ես Կոկի– նոյին հարցրի, թե ու ր է պատրաստվում գնալ։ նա ասաց, որ պատրաստվում է գնալ թանաքաձուկ որսալու։ "ա ինձ զարմացրեց, որովհետեւ նավակի մեջ ոչ կարթ, ոչ ցանց ե․ ոչ էլ եռաժանի կար։ Ես հարցրի, իսկ ինչպե՞ս է նա մտածում թանաքաձուկ որսալ։

— սիրո օգնությամբ,— խորհրդավոր ասաց Կոկինոն։ Ես գտնում էի, որ բնախույզի պարտքը ինձ հրամայում է հետազոտել կենդանիներ որսալու բոլոր եղանակները, եւ իսկույն հարցրի Կոկինոյին, թե չի տանի ինձ իր հետ։

Մենք դուրս եկանք երկնագույն ծովախորշը եւ կանգ առանք այն տեղերում, ուր խորությունը հասնում էր երկու սաժենի։ Այստեղ Կոկինոն դուրս քաշեց պարանի ծայրը, որից կապված էր թանաքաձուկը, եւ այն փաթաթեց իր ոտքի բութ մատին, հետո ձկանը դուրս նետեց նավակից։ թանաքաձուկը մի քիչ լողաց ջրի երեսին, նայեց մեզ ասես տարակուսանքով եւ, ջրի շիթ բաց թողնելով, ոստյուններով լողաց դեպի ծովախորշի խորքը։ Պարանը քիչ֊քիչ սահում էր նավակից ցած եւ շուտով ամուր ձգվեց։ Կոկինոն սիգարեթ էր ծխում խռնշտորելով իր բոցեղեն բաշը։

— Հիմա,— ասաց նա ժպտալով,— մենք կտեսնենք, ր" ինչ կարող է անել սերը։

Կռանալով թիերի վրա, Կոկինոն սկսեց դանդաղ թիա– վարել, Ժամանակ առ ժամանակ կանգնեցնելով նավակը 266

ժած ուշադրությամբ հետեւելով իր մատի պարանին։ Լնւարծ նա թեթեւ խռռացրեց, դեն նետեց թիերը, այնպես ՚" նրանք սեղմվեցին նավակողին՝ ինչպես թիթեռնիկի թեւեր, "լ բռնելով պարանից, սկսեց քաշել դեպի իրեն, Ես կռացա աչքեր" 1"Րս արած, նայեցի թափանցիկ ջրի միջով, ջա– ով տեսնել ամուր ձգված պարանի ծայրը, Կոկինոն ն եո ավելի արագ քաշել։ Որոշ ժամանակ անց ջրի մեջ , էսցին աղոտ ուրվագծեր, եւ շուտով ես նկատեցի թանա֊ ձեւանրւ Երբ նա մոտեցավ, ես զարմանքով տեսա, որ դա Օե մի թանաքաձուկ էր, այլ երկուսը՝ ամուր իրար կպած։ Կոկինոն արագ նրանց վեր քաշեց, հանեց ջրից ու եո նավակի հատակին․ Արուն, երեւում է, շատ էր տարված իր սիրեցյալով, եւ նույնիսկ իր տարերքից հանկարծակի տե– ղափոխվելը ջրի երես՝ նրան բնավ չանհանգստացրեց։ նա այնքան ամուր էր կառչել էգին, որ Կոկինոն չկարողացավ միանգամից նրան պոկել եւ գցել ծովաջրով լի բանկան։ Ինձ շատ հրապոլրեց որսի այսպիսի անսովոր ձեւը, թեեւ սրտիս խորքում զգում էի, որ դա մի քիչ անազնիվ է։ Մեկ ժամում մենք համեմատաբար ոչ մեծ տարածության վրա որսացինք հինգ արու թանաքաձուկ։ Ես զարմացա, որ ծովախորշը այդքան խիտ է բնակեցված, ախր ցերեկն այնտեղ հազվադեպ կհանդիպես թանաքաձկների։ Այդ ամբողջ ժամանակ էգը իր դերը կատարում էր ստոյիկի անտարբե– րոլթյամբ, բայց ես, միեւնույն է, գտնում էի, որ ձուկն արժանի է պարգեւի, եւ Կոկինոյին համոզեցի ազատ արձակել, թեեւ նա դա արեց ակնհայտ ափսոսանքով։

Ես հարցրի, թե որտեղից գիտե Կոկինոն, որ թանաքա֊ ձկնոլհին կհրապոլրի արոլներին։

— Ժամանակներն են այդպիսին,— թոթվեց նա ուսերը,

— Ուրեմն հիմա,— հարցրի ես,— կարելի է նույն հաջողությամբ օգտվել ցանկացած էգից։

՜ Այո ։— ասաց Կոկինոն։— ք^այց իհարկե, որոշ թա֊ նաքաձկներ, ինչպես եւ կանայք, կարող են մյուսներից հրապՈլրիչ լինել, իսկ դա նշանակում է, որ նրանցից ավելի մեծ օգուտ կլինի։

Ափսոս որ որսի այս եղանակը չի կարելի կիրառել մյուս Կենդանիների նկատմամբ։ Որքա՛ն հրաշալի կլիներ, օրի–

267

նտկ, վարձի համար շուրը նետել ծովաձիուկի էգին եւ հհ նրան դուրս քաշել՝ իրենից կախված կրքոտ երկրպագՈԼԱ1։ Ր"Վ՛

Որքան ինձ հայտնի էր, որսի այս յուրատեսակ եդանա կը կիրառում էր միայն Կոկինոն, ես երբեք չեմ տեսեւ, գլանից օգտվեին ուրիշ ձկնորսներ, իսկ նրանք, ում հետ I, խոսում էի, նույնիսկ չէին լսել այդ մասին եւ այնքան է չէին հավատում իմ պատմածին։

Մեր տան դիմացի կտրտված ափերի մոտ բնակվում էին հատկապես շատ կենդանիներ, եւ քանի որ այս տեղերը հա֊ մ եմ ատաբար ծանծաղ էին, կենդանիներ որսալը այնքան Լ․ դժվար չէր՛ Ես Լեսլիին համոզեցի ինձ համար նավակ կառուցել, որը բավական հեշտացրեց իմ հետազոտությունները։ Այս հարթահատակ, գրեթե կլոր նավակը խիստ թեք֊ ված աջ կողով, ստացավ «բոլտլ Լաստապոչիկ» անունը եւ․ իշուկից հետո իմ ամենաթանկ սեփականությունն էր։ նավակի հատակին դնելով բանկաներ, տոլփեր, ցանցորսիչնեո եւ վերցնելով ուտելիք, ես ճանապարհ էի ընկնում երեք շը․ ներից բաղկացած ջոկատի՝ Արագավազի, Աղտոտիկի եւ Ռո֊ ջերի հետ, իսկ երբեմն էլ վերցնում էի նաեւ Ուլիս բվին, եթե դա նա ցանկանում էր։ Շոգ, անհողմ եղանակին մենք օրերով հետազոտում էինք հեռավոր ծովախորշերն ու ջրիմուռներով պատված ժայռոտ արշիպելագները եւ շատ արկածներ էինք ունենում։ Մի անգամ մենք հանդիպեցինք «ծովանա– պաստակների» (տետիս խխունջների) հսկայական վտառի։ Այս խխունջները ունեն ծիրանագույն , ձվաձեւ մարմին, եզրերը բոլորածալքով, իսկ գլխին երկու տարօրինակ ելուստ, որոնք իսկապես շատ նման են նապաստակի երկար ականջներին։ Խխունջները սողում էին ավազոտ հատակին ու քարերի վրայով, շարժվելով կղզուց դեպի հարավ, ինչ որ տեղ։ Միմյանց նկատմամբ նրանք ոչ մի հետաքրքրություն չէին ցուցաբերում, եւ ես եզրակացրի, որ հավաքվել են նրանք միասին ոչ թե զուգավորվելու, այլ պարզապես գաղթում են կույտերով։

Մի ուրիշ անգամ, երբ մենք խարիսխ էինք գցել մի ոչ մեծ ծովախորշում, դեպի մեզ լողաց հաստլիկ, բարեհոգի դելֆինների վտառը։ (էստ երեւույթին, նրանց գրավել ԷՐ 268

ԸուտլԻ նարնջա֊սպիտակ վառ գույնը, Դելֆինները խայ֊ յ էին մեր շուրջը, թռչկոտում էին, պարում էին ու մո֊ ենում էին ուղղակի նավակին, ջրից դուրս ցցելով ժպտուն մռութները եւ իրենց շնչափողերից բաց էին թողնում խոր, 1րքոտ հոգոցներ։ Մի երիտասարդ դելֆին, որն ավելի վճռա– նան էր մեծահասակներից, խրվեց նույնիսկ նավակի տակ, եւ մենք զգս՚ցԻնՔ> Ի Ինչպես նրա մեջքը անցավ «Բոլտլի» հարթ տակով։ Ես հիացմունքով էի նայում այս սքանչելի ,եսարանին եւ միեւնույն ժամանակ փորձում էի ճնշել իմ ջոկատի ընդվզումը, որը դելֆինների հայտնվելն ընկալում էր միանգամայն այլ կերպ։ Արագավազը, որ երբեք աչքի չէր ընկնում խիզախությամբ, խցկվեց նավաքիթը եւ, դողալով վախից, կամաց վնգում էր։ Աղտոտիկը որոշեց, որ իր կյան֊ ռո կարող է փրկել միայն մի ճանապարհով՝ թողնել նավը եւ ւոոալ դեպի ափ, ուստի ես ստիպված էի նրան ուժով պահեի ինչպես եւ Ռոջերին, որը համոզված էր, թե եթե իրեն թույլ տային թռչել ծով, նա կկարողանար մեն֊մենակ մի քանի րոպեում հաշիվ մաքրել բոլոր դելֆինների հետ։

Մեկ անգամ ես այսպիսի արշավից բերեցի չափազանց արտառոց մի ավար։ Այդ օրը բոլորը գտնվում էին քաղաքում, բացի էեսլիից, որը դեռ նոր էր ապաքինվել դաժան դիզենտերիայից։ նա պառկած էր հյուրասենյակի բազմոցին, կատվիկի նման թույլ, ու սառույցով թեյ էր խմում եւ կարդում մի հսկայական աշխատություն բալիստիկայի (ձգաբանության) մասին, Լեսլին ինձ իսկույնեւեթ չափազանց պարզ լեզվով հայտնեց, որ իրեն չձանձրացնեմ եւ չտնկվեմ աչքի առաջ, իսկ քանի որ ես քաղաք գնալ չէի ցանկանում, վերցրի շներին եւ գնացի դեպի «Բուտլը»։

Երբ մենք լողում էինք ծովախորշի երկայնքով, ես դեռ հեռվից ջրի խաղաղ մակերեսին նկատեցի, ինչպես ինձ թվաց, դեղին ջրիմուռների մի մեծ կծիկ։ Ծովային ջրիմուռները միշտ էլ մեծ ուշադրության են արժանի, դրանց մեջ մշտապես գտնվում են բազմաթիվ ու զանազան մանր կենդանիներ, իսկ երբեմն էլ, եթե ձեր բախտը բերում է, ինչ֊որ ավելի խոշոր բան։ Ես, իհարկե, սլացա դեպի այդ տեղը, Բայց երբ ավելի մոտեցա, տեսա, որ դա ամենեւին էլ ջրի– ""» չէր, այլ դեղին գույնի ինչ֊որ քար։ Բայց թե ինչպե՞ս

269

է քարը լողում ջրի մեջ, քսան ոտնաչափ խորությամբ X վախորշում։ Ես ուշադիր նայեցի եւ ուրախությունից էսադհ ցի, երբ տեսա, որ դա կրիա Էր եւ՝ բավականին մեծ։ Բաոտ րացնելով թիերը, ես դոռացի շների վրա, անցա նավախի լ կողմը եւ այնտեղ սպասեցի, անհամբերությունից այրվեւոյ՛ մինչեւ որ «Բոլտլը» ավելի կմոտենար կրիային։ Կրիան դրս,, նըվոլմ Էր ջրի երեսին եւ, թվում Էր, խոր քնած Է։ ՀարկավՈո Էր նրան բռնել, նախքան կհասցներ արթնանալ։ Ուռկան* ներն ու մյուս ցանցերը, որ գտնվում Էին իմ նավակում ամենեւին Էլ նախատեսված չէին մոտ երեք ոտնաչափ երեա* րություն ունեցող կրիայի որսի համար։ Ինձ թվում էր, ոո նրան կարելի է որսալ միայն ջրի մեջ սուզվելով, իսչ֊ոո ձեւով բռնել նրան եւ նետելով նավակը, քանի դեռ նա չի արթնացել։ Ես չափպզանց հուզված էի եւ նույնիսկ մտքովս չանցավ, որ այդքան մեծ կրիան կարող է բավական ուժեղ լինել, չհանձնվել առանց պայքարի։

Երբ նավակն արդեն գտնվում էր կրիայից մոտ վեց ոտ․ նաչափ հեռավորության վրա, ես օդ հավաքեցի թոքերումս եւ սուզվեցի։ Սկսեցի սուզվել ուղղակի կրիայի տակ, որ կըտ– րեմ նրա նահանջի ճանապարհը։ Սուզվելով տաք ջրի մեջ եւ արտասանելով կարճ աղոթք, որ իմ սուզվելուց առաջա֊ ցած ցայտերը չարթնացնեն կրիային, իսկ եթե, այնուամենայնիվ, արթնանա, ապա քնաթաթախ չկարողանա ծլկել։ Սուզվեցի բավականին խոր եւ անմիջապես շրջվեցի մեջքիս վրա։ Իմ վերեւում, ինչպես վիթխարի ոսկե դրամ, պառկել էր կրիան։ Ես վեր նետվեցի ու ամուր բռնեցի նրա առջեւի թաթերից, որ պատյանից կախվել էին մանգաղների նման։

Ի զարմանս իմ, կրիան չզարթնեց նույնիսկ իմ այդ գործողությունից։ Երբ ես փնչացնելով ու դեռեւս շարունակելով սեղմել նրա թաթերը՝ բարձրացա ջրի երես ու սկսեցի աչքե– րըս թարթել, հասկացա բանն ինչումն է։ Կրիան սատկած էր։ Սատկել էր նա արդեն շատ վաղուց, ինչի մասին վկայում էր իմ սեփական հոտառությունը եւ մանր ձկների բազ– մոլթոլնը, որոնք կտցում էին նրա թեփուկավոր վերջույթները՛ Ափսոս էր, իհարկե, բայց դե այնուամենայնիվ ավելի լավ է մեռած կրիա, քան՝ ոչինչ։ Ես նրան քաշեցի դեպի նավակն ու մի թաթը ամուր կապեցի նավակողին։ Շները 270,

անց շահագրգռված էին, նրանք կարծում էին, որ ես ՚ աես իրենց համար բերել եմ չտեսնված համեղ պա–

«Բուտլը» իր ձեւԻ պատճառով երբեք էլ հեշտ ղեկա– 0,արվող նավակ չէր, իսկ հիմա, երբ նրա կողից կապված էր I ած կրիան, արդեն ամեն կերպ ջանում էր պտտվել ռեւնոււն տեղում։ Եվ այնուամենայնիվ մի ամբողջ ժամ 1ած թիավարումից հետո մենք բարեհաջող հասանք նավամատույցին։ Կապելով նավակը՝ ես կրիային քաշեցի ափ ինչպես Հարկն է, զննեցի նրան։ Գա բիսսա տեսակի կրիա ւ՛ Այս տեսակի կրիաների պատյանից ակնոցի շրջանակ էն պատրաստում, այնպես որ նրա խրտվիլակը երբեմն կա– ւ ւ է տեսնել օպտիկայի խանութների ցուցափեղկերում։ Բիսսայի դլոփը մեծ է, կնճռոտված դեղին մաշկով եւ կտու֊ ըի նման կեռ քթով, որը նրան շատ է նմանեցնում արագիլի։ Իմ ԿրԻայՐ պատյանը տեղ֊տեղ ծեծված էր (դրանք ծովահողմերի, իսկ գուցե շնաձկների ատամների հետքեր էին) եւ զարդարված էր սպիտակաթույր մանր խեցգետիններով։ Ստորին գեղնավուն վահանը ներս էր րնկած ինչս/ես հաստ, թրջված ստվարաթուղթ։

Դեռ վերջերս ես ուսումնասիրել էի գետային սատկած կրիայի կազմաբանությունը, եւ հիմա ինձ առիթ ներկայացավ ծովային կրիայի ներքին կառուցվածքր համեմատել նրա քաղցրջրյա եղբայրակցի կառուցվածքի հետ։ Ես արագ տուն վազեցի ու ձեռնասայլակը բերեցի, որով տուն տարա իմ ավարր եւ հանդիսավոր դրեցի պատշգամբում։ Այնուհետեւ պատրաստեցի գրառումների տետրս, խնամ քով, ինչպես վիրահատական սրահում, դասավորեցի խարտոցներս, վիրադանակներս, ածելիներս եւ գործի անցա։

Տ11․ՓՍ․ԿԱՁԿԱ1, ՄԵՋՔՍ․ՄԻՍԸ (Հ ա տ ւ| ա ծ գրքից)

ԵՂԲԱՅՐՍ ԻՄ ՄԱՍԻՆ

Աննորմալ երեխա է, բոլոր գրպանները լցված են խխուն,․ ներով։ *

Լոարենս Դարրել, 1931 թ․

Գեֆեկտավոր երեխա է․ լուցկու աոլփերով կարիճներ է բերում։

Լոոսենս Դարրել, 1935 թ․ Տզան խելքը թռցրել է, աշխատանքի է վարձվել կենդա– նաբանական խանութում։

Լոարենս Դարրել, 1939 թ․ Տղան բոլորովին խախտվել է, ցանկանում է աշխատել կենդանաբանական այգում։

Լոարենս Դարրել, 1945 թ․

Այս մարդը խենթացել է, թափառում է չունդլիներոլմ, ուր օձեր են վխտում։

Լւալրենս Դարրել, 1952 թ․ Այս խելապակասը ցանկանում է իր կենդանաբանական այգին ունենալ։

Լոարենս Դարրել 1958 յյ․ Սա մտագար է, Հրավիրում եք նրան ձեզ մոտ, եւ նա արծվին խցկում է գինու մառանը։

Լոարենս Դարրել, 1967 թ նա պարզապես խելագար է։

Լոարենս Դարրել 1972 թ․

272

ինչպես տեղ հասցրի կրիաներին

1Գ39 թվականի վերջին, երբ պատերազմի անխուսափե–

ց․ունը դարձավ ակնհայտ, մեր ընտանիքը հեռացավ I ՚եու ԿԴԳուՏ եւ վերադարձավ Անգլիա։ Մենք ժամանակա– , րապես բնակարան գտանք Լոնդոնում, եւ մայրս սիստէ– մաաԷԿ կերպՎ Գ"Ոլմ Էր գյուղական վայրերը՝ տուն որո֊ ․, ։ իսկ ես այդ ընթացքում սկսեցի ազատ թափառեք Լոնդոնում։ Երբեք մեծ քաղաքների սիրահար չեմ եղեի ա․ց այդ ժամանակ Լոնդոնն ինձ ուղղակի հիացնում Էր– ՕԷ" որ ամենամեծ մայրաքաղաքը, որ ես տեսել Էի կյանքումս, դա Կորֆու քաղաքն Էր, որն իր չափերով ավելին չէր, քան Անգլիայի մի գավառական փոքրիկ քաղաքը։ Ինձ համար Լոնդոնի անծայրածիր վիթխարիության մեջ հարյուրավոր գրավիչ հայտնագործություններ Էին թաքնված։

Հասկանալի Է, որ ես դարձա բնապատմության թանգարանի մշտական այցելուն, իսկ կենդանաբանական այգում դարձա ուղղակի տանու մարդ, նույնիսկ հասցրի բարեկամանալ աշխատակիցների հետ։ Ես ավելի Էի համոզվում այն բանում, որ կենդանաբանական այգում աշխատելը միակ արժանի զբաղմունքն Է մարդու համար, եւ ավելի հաճախ Էի մտածում սեփական կենդանաբանական այգու մասին։

Մեր տնից ոչ հեռու մի խանութ կար, որի կողքից երբեք չէի կարողանում հանգիստ անցնել։ Այն կոչվում էր «Ակվարիում», եւ նրա ցոլցափեղկերում դրված էին վիթխարի ակվարիումներ, որոնք լիքն էին փայլատակող ձկնիկներով, բայց ավելի հետաքրքիր էին տերարիումների շարքերը, ուր ապակե պատերի ետեւում սողում էին իժեր, խոշոր զմրուխտե մողեսներ եւ դուրս պրծած աչքերով դոդոշներ։ Քանի անգամ եմ կանգնել ցուցավւեղկի առաջ, կախարդվածի պես աչքս չկտրելով այս հիասքանչ արարածներից, եւ ինչքան եմ երազել, որ դրանք իմը լինեն։ @այց ես արդեն մեր բնակարանն էի բերել փոքր թռչունների մի ամբողջ երամ, երկու կաչաղակ եւ կապիկ, եւ ուրիշ կենդանու հայտնվելը, ինչ էլ որ նա լիներ, իմ գլխին կթափեր ամբողջ ընտանիքի իրավացի Ղայրույթը․ այնպես որ ինձ մնում էր միաւն կարոտով նա–

յել այս

հրապուրիչ սողուններին։

273 18 քաֆուտի Քերծեները

Մի անգամ առավոտյան, երբ անցնում էի խանութ ք; մոտով, աչքիս զարնեց ակվարիումի պատին փակցված հայ֊ տարարոլթյոլնը պահանջվում է երիտասարդ, հուսալի օդ֊ նա կան։

Ես վերադարձա տուն եւ սկսեցի մտածել գրավիչ առաջարկության մասին։

— Կենդանաբանական խանութում աշխատանք են առաջարկում,— ասացի մորս։

— Իսկապե՞ ս, սիրելիս,— ասաց նա, մտածելով մի այլ բանի մասին։

— Այո։ նրանց հարկավոր է երիտասարդ, հուսալի օդ֊ նական։ Ես կուզեի նրանց մոտ աշխատել,— անփոլթորեն ասացի ես։

— Փայլուն միտք է,— նկատեց Լարրին։— Այնժամ դու կարող ես այնտեղ տանել քո ամբողջ գազանանոցը։

— Հազիվ թե նրան թույլ տան, սիրելիս,— ասաց մայրս։

— Ի նչ ես կարծում, որքան կվճարեն այգ աշխատանքի համար,— հարցրի ես։

— Երեւի չնչին բան,— պատասխանեց Լարրին։ — Եվ քեզ այնքան էլ չի սազում «հուսալի» բառը,— կարծեմ, այնտեղ այդպե ս է գրված։

— "այց հո նրանք գոնե ինչ֊որ բան կվճարե՞ն,— հարցրի ես։

— Իսկ քո տարիքում աշխատելու իրավունք ունես՛։

— Դե ինչ, գնա փորձիր,— խորհուրդ տվեց Լարրին։

Եվ ահա հաջորդ առավոտյան ես գնացի կենդանաբանական խանութ, բացեցի դուռը եւ ներս մտա։ Միջահասակ, հսկայական ակնոցով թուխ մարդը խանութի մյուս ծայրից ոստյուններ գործելով՝ թռավ ինձ մոտ։

— Բարի լույս, բարի լույս, բարի լույս, սըր,— ասաց նա։— Ինչով կարող եմ ծառայել։

— Դուք․,, ը, ը․ ը… ձեզ օգնակա՞ն է հարկավոր,– հարցրեցի ես։

Նս։ գլուխը մի կողմ թեքեց, եւ նրա աչքերը ապակու ետեւում կլորացան։

— Օդնակւս ն,— կրկնեց նա,— դուք, ինչ է, ուզո՞ւմ եք այստեղ աշխատել։

274 — Ը՜ըըը՚Ը։ այո,– ասացի ես։

I^ իսկ դուք փորձ ունե՞ք,— անվստահորեն հարցրեց նա։

^․ 0՛, վիթխարԻ փ"րձ>— ասացի ես,— միշտ զբաղվել եմ սողուններով, ձկներով ու ամեն֊ամեն ինչով։ Իմ բնակարան ը հիմա էլ լեփ֊լեցուն է դրանցով։

Փոքրիկ մարդուկը նայեց ինձ։

)–․ Քանի՞ տարեկան եք։

է ․ Տասնվեց… գրեթե տասնյոթ,— ասացի ես։

^․ Գիտեք ինչ,— ասաց նա,— ձեզ շատ վճարել մենք չենք կարող։ Այս խանութում այնքան ընթացիկ ծախսեր կան, ուղղակի անասելի… Բայց սկզբնական շրջանում ձեզ կարող եմ առաջարկել մեկուկես ֆունտ։ — Համաձայն եմ,— պատասխանեցի ես,– երբ պետք է

սկսեմ։՝ — Ավելի լավ է երկուշաբթի օրվանից,– ասաց նա։– Երկուշաբթի օրվանից հարմար կլինի, ես կհասցնեմ ձեւակերպել ձեր փաստաթղթերը։ Բ՚ե չէ մեզ մոտ դրանց պատճառով այնպիսի խառնաշփոթություն կարող է սկսվել… Հա՛, ինձ կոչում են միստեր Ռոմիլի։

Ես տվեցի իմ անունը, մենք բավականին հանդիսավոր սեղմեցինք իրար ձեռք եւ այդպես էլ կանգնեցինք, լուռ նայելով իրար։ Ինձ համար միանգամայն պարզ էր, որ միստեր Ռոմիլին մինչեւ հիմա առիթ չի ունեցել որեւէ մեկին աշխատանքի վարձելու, եւ նա ամենեւին էլ համոզված չէր, թե բոլոր ձեւականությունները պահպանված են։ Հարկավոր էր նրան օգնել։ — Գուցե, դուք ինձ ուղղակի ցո՞ւյց տաք խանութը,— շարունակեցի։— Ու մեկ էլ ասեք, թե ես ինչ պետք է անեմ։ — Ա՛յ, դա հիանալի միտք է,— բացականչեց , միստեր ւհոմիլին,— սքանչելի միտք։

Նա սկսեց ճախրել խանութում, ձեռքերը թափահարելով թիթեռի թեւերի պես, եւ ինձ ցույց տվեց ինչպես պետք է մաքրեմ մեծ ակվարիումը, ինչպես ալրաորդերին գցեմ գորտերի ու դոդոշների վանդակը, որտեղ են գրված խոզանակներն ոլ ավելները, որոնցով մաքրում են հատակը։

275

Խանութի տակի ընդարձակ նկուղում պահվում էր ձկնա֊ կերի պաշարը, ցանցորսիչներն ու այլ իրեր, եւ էլի այնտեղ, ծորակի տակ, որից կաթում էր ջուրը, մեծ բանկայի մեջ Կրված էր աոաջին հայացքից ոչխարի հում սրտի նման մի բան։ Մոտիկից նայելիս պարզվեց, որ դա թելանման որդերի կույտ էր։ Այդ բաց կարմիր որդերը ոչ միայն ձկների, այլեւ մի շարք սողունների ու երկկենցաղների սիրած կերն են) Պարզվում է, որ բացի ցուցափեղկը զարղարող հրապուրիչ արարածներից, խանութում կային նաեւ բազմաթիվ այլ կեն֊ ղանիներ, զանազան արկղներում նստած էին դոդոշներ, մողեսներ, կրիաներ եւ փայլուն, ասես լաքապատ, օձեր, իսկ ակվարիում ում ուռած֊փքված նստել էին լպրծուն գորտերը, եւ հուշադրոշի նմանվող իրենց ծոպավոր պոչերն էին շարժում տրիտոնները։ Չոր, փոշոտ ու անպտուղ Լոնդոնում անցկացրած մի քանի ամիսներից հետո այս խանութն ինձ թվաց իսկական դրախտ։

— Տ^ա եւ բոլորը,— ասաց միստեր Ռոմիլին, երբ մենք ամեն ինչ նայեցինք։— Կսկսեք երկուշաբթի օրվանից, այո ։ Ուղիղ ժամը իննին։ Եվ, խնդրում եմ, չուշանաք։

Ես, իհարկե, միստեր Ռոմիլիին չասացի, որ միայն անժամանակ մահը ինձ կխանգարի չլինել այստեղ երկուշաբթի օրը, ուղիղ ժամը իննին։

Եվ ահա, երկուշաբթի օրը, իննից տասը պակաս ես արդեն զբոսնում էի խանութի լուսամուտների տակ, մինչեւ որ միստեր Ռոմիլին հայտնվեց եւ երկար վերարկուով ու սեւ գլխարկով, ներդաշնակորեն զրնգացնելով բանալիների կասլոլկը։

— րարի լո՛ւյս, բարի լո՛ւյս,—■ ծոր տվեց նա։— Շատ ուրախ եմ, որ ձեզ ժամանակին եմ տեսնում։ Գերազանց սկիզբ է։

Մենք մտանք խանութ, եւ ես անմիշապես սկսեցի աշխատել, նախ հարկավոր էր մաքրել գրեթե մաքուր հատակը, իսկ հետո ձկնիկներին կերակրել գալարուն որդերի գնդիկներով։ Շատ շուտով ես հասկացա, որ բարեհամբույր միստեր Ռոմիլին ոչ մի պատկերացում չունի իր խնամարկյալների սովորությունների ու կարիքների մասին։ Գրեթե բոլոր վանդակները կառուցված էին բնակիչների համար ծայրաստիճան 276

անհարմար եւ, ճիշտն ասած, ակվարիումները նոլյնպեա Բացի աՏԴ միստեր Ռոմիլին այն տեսությունն էր առաք քաշում, որ եթե կենդանին ինչ֊որ կեր է ընդունել թեկուզ մեկ անդամ, ապա նրան կարելի է այդ կերով պահել ամբոզլ կյանքի ընթացքում։ Ես որոշեցի, որ պետք է զբաղվել վանդակների ձեւավորմամբ եւ ընդհանրապես պետք է մի քիչ թեթեւացնել մեր խնամարկյալների կյանքը, բայց հասկանում էի, որ այստեղ անհրաժեշտ է զգուշություն, որովհետեւ միստեր Ռոմիլին (որպեսզի նոր բառ չորոնեմ) համոզված պահպանողական էր։

— Միստեր Ռոմիլի, իսկ ինչ կլինի, եթե մողեսներին »ւ դոդոշներին ալրաորդերի․ փոխարեն մի նոր բան տանք,— հարցրեցի մի օր ես։

— նո՞ր բան,— կրկնեց միստեր Ռոմիլին, եւ նրա աչքերը ակնոցների ետեւում ավելի կլորացան։

— Իսկ ի՞նչ հատկապես։

— Զանազանության համար կարելի է փորձել թեկուզ եւ նեպուկ, ես իմ երկկենցաղներին միշտ նեպուկներով էի կերակրում։

— Դուք դրանում համոզվա՞ծ եք,— հարցրեց միստեր Ռոմիլին։

— Միանգամայն համոզված,— ասացի ես։

— Բայց նրանց դա չի՞ վնասի, հը",— հարցրեց նա վախեցած։

— Ո ՝չ, նրանք պաշտում են նեպուկներին։ Բազմատեսակ սնունդն առհասարակ շատ օգտակար է։

— ՚*աՏց որտեղից այն գտնենք,— ընկճված հարցրեց միստեր Ռոմիլին։

— Ամեն մի այգում դրանցից լիքն է։ Ուզո՞ւմ եք, ես մի քիչ կհավաքեմ։

— Դե, լավ,— անվստահ ասաց միստեր Ռոմիլին։— Ս իայն եթե դուք միանգամայն վստահ եք, որ նրանց չի վնասի։

ճաշից հետո գնացի բուսաբանական այգի եւ վերադարձա նեպուկներով բերնեբերան լիքը մի մեծ բանկա ձեռքիս։ Օահեցի նրանց նկուղում, թաց տերեւների մեջ։ Երբ ինձ թվա3> որ գորտերն ու դոդոշները հոգնել են ալրաճիճուներից,

977

ես նրանց տվեցի ալրաբզեզներ, իսկ երբ այս կերն էչ ձանձրացրեց, ես նրանց նեպուկ առաջարկեցի։ Սկզբում միստեր Ռոմիլին վանդակների մեղ էր նայում այնպիսի ահաբեկված տեսքով, ասես վախենում էր, որ սատկած կտեսնի մեր բոլոր երկկենցաղներին ու սողուններին, եւ երբ համոզվեց, որ նրանք ոչ միայն չեն սատկում, այլեւ սկսել են կռկռալ իրենց վանդակներում, նրա հիացմունքր սահման չուներ։

Դրանից հետո ես զբաղվեցի երկու շատ խոշոր ու խոնարհ րնձառյուծային դոդոշներով, որ բերված էին Հյուսիսային Աֆրիկայից։ Բանն այն է, որ միստեր Ռոմկին Հյուսիսային Աֆրիկան պատերկացնում էր իբրեւ անծայրսւծիր տափաստան, որի վերեւում օր ու գիշեր այրում է արեւը, եւ ջերմաստիճանը երբեք չի իջնում ութսուն աստիճանից՝ ստվերում, եթե այնտեղ առհասարակ ստվեր լինում է։ ուստի նա այդ խեղճերին բանտարկել էր ապակե պատով փոքրիկ տերարիումում, որի վերեւում կուրացուցիչ փայլում էին երկու հզոր էլեկտրական լամպ։ Դժբախտ դոդոշները նստել էին սպիտակ, լերկ ավազի վրա, ուր ոչ մի հատիկ քար չկար, որ կարողանային թաքնվել այրող լույսից, եւ միայն գիշերր, երբ խանութում ամենուրեք մարում էինք լույսերը, նրանք մի քիչ ավելի հեշտ էին շնչում։ Այս ամենից նրանց աչքերը պղտորվել էին, թվում էր, թե նրանք տառապում են կատարակտով, մաշկր չորացել էր ու ճաք– ճըքել, իսկ թաթերի ներբանները բորբոքվել էին։

Ես գիտեի, որ միայն հիշեցումն իսկ այնպիսի աղաղակող նորամուծության մասին, ինչպիսին դոդոշներին տեղափոխեւլն էր մի ուրիշ վանդակ, ուր խոնավ մամուռ կլիներ, միստեր Ռոմիլիին կհասցներ ահեղ սարսափի, ուստի փորձեցի որքան հնարավոր է տանելի պայմաններ ստեղծել դոդոշների հա՛՛ մար։ նախ ես մայրիկիս խոհանոցից մի քիչ ձիթապտղի յուղ թռցրի, սպասեցի, որ միստեր Ռոմիլին նախաճաշելու գնար, ու յուղով տրորեցի երկու դոդոշներին։ նրանց մաշկը դադարեց ճաքճքել։ Հետո դեղատնից քսուկ բերեցի (ստիպված էի դե֊ ղագործին բացատրել,— որր նրան քիչ հաճույք ․չպատճա– ռեց,— թե ում համար է քսուկր), քսեցի դոդոշների թաթերին։ Դա մի քիչ օգնեց, բայց, այնուամենայնիվ, նրանց 278

թաթերը դեռ ցավում էին։ Ես ձեռք բերեցի նաեւ «Ոսկեաչիկ» քսուկը, ՚՚ՐԸ սովորաբար քսում են շների աչքերին, եւ դրանով մշակեցի դոդոշների աչքերը։ Քսուկը հրաշագործ դուրս

եկավ՛

Ամեն օր, երբ միստեր Ռոմիլին ճաշելու էր գնում, ես դոդոշներին ցնցուղ էի տալիս, ու նրանք ուղղակի երանության մեջ էին ընկնում։ նրանք նստում էին, բարեհոգաբար ուռցնելով կոկորդները ու աչքերը թարթելով, եւ եթե ես թեթեւ շարժում էի շիթը, իրենք էին սողում վանդակի մեջ, որպեսզի նորից հասնեն ցնցուղին։ Մի անգամ վանդակում մի բուռ մամուռ դրեցի, եւ երկու դոդոշներն էլ անմիջապես խրվեցին

նրա մեջ։

— նայեցեք ապա, միստեր Ռոմիլի,— ասացի ես իբր զարմացած,— ես պատահմամբ դոդոշների վանդակի մեջ մամուռ գցեցի, իսկ դա նրանց, ինչպես երեւում է, դուր

եկավ։

— Մամո՞ւռ,— ասաց միստեր Ռոմիլին։– Մամո՞ւռ, բայց չէ" որ նրանք ապրում են անապատում։

— Ինձ թվում է, որ անապատում տեղ֊տեղ երբեմն մի քիչ կանաչ լինում է,— ասացի ես։

— Բայց ես կարծում էի, թե այնտեղ համատարած ավազ է, որքան աչքդ կտրում է։

— 0", ոչ… Իմ կարծիքով, այնտեղ կակտուսներ էլ են աճում, եւ ընդհանրապես…— ասացի ես,– դուք միայն

նայեք, թե ինչպես է նրանց դուր գալիս մամուռը։

— Դուր գալը դուր է գալիս,— ասաց միստեր Ռոմիլին։ — Այսպես, ուրեմն դուք գտնում եք, որ մամուռը հարկավոր է թողնե լ այնտեղ։

— Իհարկե,— ասացի ես։— Իսկ գուցե էլի մի քիչ դնենք։

— Հուսով եմ, դա նրանց չի վնասի։ Ախր նրանք կարող են դա կուլ տալ ու խեղդվել,— հարցրեց նա երկյուղած։

— Ո՛չ, չեմ կարծում,— հանգստացրի ես նրան։

Եվ հենց այդ օրից իմ սիրելի դոդոշները կարողանում էին ոչ միայն մխրճվել մամուռի մեջ, այլեւ նստել խոնավ տակդիրի վրա, եւ նրանց թաթերը շատ շուտով ապաքինվեցին է

279

Իրանից հետո ես ուշադրություն դարձրի ձկներին։ Իհարկե, ձկներր պաշտում էին խողովակաորդերին, բայց ես դդում էի, որ նրանց էլ չի խանգարի սննդի բազմազանությունը։ — Իսկ ինչ կլինի, եթե ձկնիկներին մի քիչ դաֆնի տանք,— զգուշորեն առաջարկեցի միստեր Ռոմիլիին։

Գաֆնիները փոքրիկ ջրային խեցգետիններ են, որոնց մենք սովորաբար ստանում էինք մեր խանութին սպասարկող ֆերմայից, այգ ֆերման վաճառքի համար մեր խանութն էր ուղարկում ջրիմուռներ, խխունջներ եւ քաղցրահամ ջրերի ձկներ։ Մարդիկ մեզանից էին միշտ փոքրիկ տուփերով դ՛աֆնի գնում իրենց ձկնիկներին կերակրելոլ համար։

— Դաֆնինե՞ր,— նորից հարցրեց միստեր Ռոմիլին,— կերակրե՞լ նրանց դաֆնիներով, իսկ մի՞թե նրանք դա կուտեն։

— Իսկ եթե չեն ուտում, ապա ինչու ենք այն վաճառում մարդկանց իբրեւ ձկների կեր։

Սիստեր Ռոմիլին այս պատասխանից պարտվեց։

— "ա1Ց Դ"լՔ ԲՐաՎացԻ եք,— ասաց նա,– դուք իրավացի՛ եք։ Մենք նկուղում մի քիչ ունենք։ Վաղը արդեն նորերը կուղարկեն։ Փորձեցեք նրանց մի քիչ տալ եւ տեսեք, թե ինչ կստացվի։

Ես մոտավորապես մի ճաշի գդալ դաֆնի գցեցի յուրաքանչյուր ակվարիումի մեջ, եւ ձկնիկները նետվեցին նրանց վրա այնպիսի ոգեւորությամբ, ինչպես դոդոշներն ու գորտերը՝ նեպուկների վրա։

Ես մի գործի մասին էլ էի մտածում, բայց այստեղ նուրբ հաշվարկ էր պահանջվում, ես ուզում էի որքան հնարավոր է ՚Ժղեցիկ ձեւավորել ակվարիումն երբ։ Իսկ այդ աշխատանքր միստեր Ռոմիլին անձեռնամխելիորեն ինքն էր կատարում։ Իմ կարծիքով, դա նրան այնքան էլ դար չէր գալիս, բայց նա, երեւի, ենթադրում էր, որ իր պարտականությունների մեջ է մտնում, իբրեւ «ֆիրմայի» ավագ աշխատակցի։

— Միստեր Ռոմիլի,— ասացի մի անգամ։— Հիմա ես անելիք չունեմ, եւ գնորդներ էլ չկան, չէի՞ք թույլ տա, որ սւկվարիումներից մեկը զարդարեի։ Ցանկանում եմ սովորել դա անել այնպես լավ, ինչպես դուք։

280

ա․ Ին՛չ եք ասում,— ասաց միստեր Ռոմիլին եւ նույնիււկ կարմրեց,֊ ես այնքան էլ լավ չեմ կարողանում…

^ 0՛ ես գտնում եմ, որ ձեզ մոտ հիանալի է ստաց֊ մում․» Եվ ես շատ եմ ցանկանում սովորել։

աա֊ դե, գուցե փոքր ակվարիումը…— ասաց միստեր Ռոմիլին,֊ ես ձեզ մի քանի խորհուրդներ կտամ գործի րնթացքում։ Այսպես… տեսնենք, տեսնենք… Ա՜յ, այնտեղ մի ակվս>րԻ"լմ Կա՝ մոլինեզիաներով, վաղուց հարկավոր էր մաքրել։ Դրանց տեղափոխեցեք մի այլ ակվարիում, իսկ ջուրը թափեք եւ լավ լվացեք։ Սկսենք սկզբից, լա՞վ։

Փոքրիկ ուռկանով բռնեցի բոլոր ձկնիկներին, որոնք նման էին խոշոր ու փայլուն ձիթապտուղների, եւ տեղափոխեցի ազատ ակվարիումի մեջ։ Հետո ջուրր թափեցի, մաքուր քերեցի ակվարիումը ու կանչեցի միստեր Ռոմիլիին։ — Այսպես…— սկսեց նա,— հատակին մի քիչ ավազ ցանեցեք, ըմ, ըմ, բեմ, եւ մի քանի քար դրեք… Թերեւյյ, մի քիչ էլ րմ… ըմ… ըմ… վալիսներ։ Օրինակ, այ այն անկյունում։ — Ի"Կ Ժ՞ ԿաՐելԻ> "V Ի"Քս փորձեմ,– հարցրեցի ես։– Ես… ինձ թվում է, ավելի լավ կսովորեմ, եթե ամեն ինչ ինքս կատարեմ։ Իսկ երբ կվերջացնեմ, դուք կնայեք եւ կասեք, թե ինչը ճիշտ չի արված։ — Սքանչելի՜ միտք,— ասաց միստեր Ռոմիլին եւ մոտեցավ դրամարկղին, թողնելով ինձ մենակ։

Դա ընդամենը մի փոքրիկ ակվարիում էր, բայց ես նրա վրա քափ֊քրտինք թափեցի։ Ես բարձր ավազաթմբեր սարքեցի արծաթավուն ավազից։ Ես խաղալիքային ժայռեր սարքեցի։ Ես վալիսների թավուտներ տնկեցի, որոնց մեջ կխայտան մոլինեզիաների վտառներ։ Հետո ակվարիումի մեջ զգուշությամբ ջուր լցրի, եւ երբ այն տաքացավ մինչեւ անհրաժեշտ ջերմաստիճանը, տեղափոխեցի այնտեղ ձկնիկներին ու կանչեցի միստեր Ռոմիլիին՝ տեսնելու իմ աշխատանքը։ — Աստվա՛ծ իմ,— ասաց նա, նայելով ակվարիումին։ — Ամենազո՜ր աստված։

նա ինձ վրա այնպիսի հայացք նետեց, որի մեջ նույնիսկ հուսախաբության նման բան կար։ Ինձ նույնիսկ թվաց, թե

281

նրան դուր չի գալիս, որ այդքան լավ է ստացվել։ Ես զգագե․ որ հարկավոր է Փրկել դրությունը։

— Ձեզ,,, ձեզ իսկապե՞ս ԴոլՐ է Գալիս։— ^աՐՏՐՐ եսք

— Գա,է դա հիանալի Է։ Հիանալիլ Գլուխս չի մտնում թե ինչպես եք արել։

— Ես դա կարողացա անել, որովհետեւ սովորել եմ ձեզանից, միստեր Ռոմիլի,— ասացի ես։— Եթե դուք չլինեիք, ինձ մոտ պարզապես ոչինչ չէր ստացվի։

— Դե ինչ եք ասում, ինչ,— ասաց միստեր Ռոմիլին, շառագունելով։— Ինչպես ես տեսնում եմ, դուք ինչ֊որ բան ավելացրել եք ձեր կողմից,

— Այո, ես դա արել եմ, հետեւելով ձեզ,— ասացի ես։

— Հըմ։ Չափազանց գովելի է, չափազանց գովելի,— ասաց միստեր Ռոմիլին։

Հաշորդ օրը նա ինձ հարցրեց՝ չեմ ուզում ձեւավորել մի ակվարիում եւս։ Ու ես հասկացա, որ ճակատամարտը տարել եմ, եւ, ընդ որում, չվիրավորելով միստեր Ռոմիլիի ինքնասիրությունը։

Ոայց ես հանդգնորեն ցանկանում էի ձեւավորել այն վիթխարի ակվարիումը, որ դրված էր խանութի ցուցափեղկում։ Նա մոտ չորսուկես ոտնաչափ երկարություն եւ երկու ոտնաչափ խորություն ուներ, եւ այնտեղ լողում էին բազմաթիվ գույնզգույն ձկնիկներ։ Բայց ես հաստատ գիտեի նաեւ, որ որոշ ժամանակ չպետք է դուրս գամ թույլատրելիության սահմաններից։ Ուստի սկզբից սկսեցի ձեւավորել մի քանի փոքրիկ ակվարիումներ, իսկ երբ միստեր Ռոմիլին վերջնականապես վարժվեց այն բանին, որ ես դրանով զբաղվեմ, խոսք բացեցի ցուցափեղկի մեծ ակվարիումի մասին։

— Միստեր Ռոմիլի, կարելի է, որ այս մեկը փորձեմ ձեւավորել,— հարցրի ես։

— Ի նչ։ Ցուցափեղկը զարղարե՞լ,— զարմացավ նաԼ

— Հենց այդպես,— պատասխանեցի ես։— Այն վաղուց,․; վաղուց արդեն ժամանակն է գոնե մաքրելու։ Այ ես էլ մտածեցի, որ դուք գուցե ինձ թույլ կտաք ինչ֊որ բան վերափոխել։

— ™ չգիտեմ,— ասաց միստեր Ռոմիլին տարակուսած ձայնով։— ճիշտն ասած, չգիտեմ։ Չէ՞ որ դա հասարակ 282

ւ ,է գիտե՞ք։ Այդ ակվարիումը ամենաաչքի ընկնող էոում Է ու ամենից շատ Է գրավում գնորդներին,

Այստեղ նա միանգամայն իրավացի Էր, թե գնորդներին բավում Էին ձկնիկների վտառները, որոնք փողփողում Լին ծիածանի բոլոր գույներով։ Հազիվ թե նրանց փոխարինեին միստեր Ռոմիլիի դեկորատիվ հնարավորությունները, որոնեց ակվարիումի հատակը ավելի շատ նմանվում Էր տակնուվրա եղած պարապուտի։

^․ Ես միայն կփորձեմ, կարելի" Է,— ասացի ես։— Իսկ էՕե չստացվի՝ ամեն ինչ կդարձնեմ առաջվա նման։ Ես… ես նոււնիսկ պատրաստ եմ աշխատել հանգստյան օրը։

^ Դե ինչո՛ւ,— միստեր Ռոմիլին նույնիսկ զայրացավ։ — Չի կարելի ամբողջ օրը նստել չորս պատի մեջ։ Դուք դեռ շատ ջահել եք։ Դուք պետք Է վազվզեք, զվարճանաք։ Դե լավ, փորձեք, կտեսնենք ինչ կստացվի։

Այս գործի վրա ես գրեթե մի ամբողջ օր կորցրի ու դեռ հասցրի սպասարկել զանազան գնորդների, որոնք մեզնից գնում Էին խողովակաորդեբ, դափնիներ, իսկ երբեմն Էլ անտառային գորտեր, որպեսզի դրանց բաց թողնեն իրենց լճերի մեջ, կամ Էլ ինչ֊որ մի ուրիշ բան։ Ես այդ վիթխարի ակվարիումի վրա աշխատում Էի խելագարի պես։ Թեք լանջերով ավազաթմբեր սարքեցի, սքանչելի դրանիտից ժայռեր կանգնեցրի։ Գրանիտե ժայռերի միջեւ րնկած հովիտներում փռեցի վալիսների եւ Էլ ավելի նուրբ ու փարթամ ջրիմուռների անտառներր։ Քարերի ու ավազների մեջ թաքցրի ջերմոլցիչր, ջերմաչափը եւ օդամուղը, որոնք չէին փայլում իրենց գեղեցկությամբ։ Իսկ երբ ես նորից ակվարիումի մեջ գցեցի շողշողացող կարմիր սվինակիրներին, փայլուն սեւ մոլինեզիա֊ ներին, արծաթափայլ սկալյարիներին եւ տոնական հրավառության նման վառվող նեոններին ու կողքից նայեցի իմ ստեղծածին, պետք է խոստովանեմ, որ խորապես ցնցված էի սեփական հանճարեղությամբ։ Ռոմիլիի հիացմունքն աննկարագրելի էր։

— Ապշեցուցի՜չ, ապշեցուցիչ է,— կրկնում էր նա,— պարզապես ապշեցուցիչ։

— Իզուր չեն ասում, միստեր Ռոմիլի, որ լավ ուսուցչի աշակերտը լավը կլինի,— ասացի եսլ

283

— 0՚, դուք ինձ շողոքորթում եք, շողոքորթում ,— ասառ նա, կատակով սպառնալով ինձ մատով։— "Վյա1 դեպքում աշակերտը գերազանցեց ուսուցչին։

— Ես գա չէի ասի։ Բայց հուսով եմ, որ երբեւէ կկարողանամ համեմատվել ձեզ հետ։

Այգ օրվանից ինձ թույլատրվեց ձեւավորել բոլոր ակվարիումները եւ բոլոր վանդակները։ Մեր մեջ ասած, ես կարծում եմ, որ միստեր Ռոմ ի լին մեծ թեթեւություն զգաց, երբ ազատվեց այգ հոգնեցուցիչ զբաղմունքից տանջե։ իրեն ինչ֊որ բան հնտրելու համար, բացարձակապես զուրկ լինելով գեղարվեստական ճաշակից։

Ոչ երկար որոնումներից հետո ես գտել էի մի փոքրիկ սրճարան, որբ հեռու չէր մեր խանութից, ու սովորաբար այնտեղ էի ճաշում, մանավանդ որ այնտեղ կար մի փառահեղ մատուցողոլհի՛։ նա իմ մի քանի հաճելի խոսքերի դիմաց ինձ համար ավելի շատ էր բերում նրբերշիկ եւ անպայման զգուշացնում էր մահացու վտանգի մասին, որ թաքնված էր այգ օրվա իռլանդական ռագուի մեջ։ Մի անգամ ճաշելու գնալիս ես հայտնաբերեցի սրճարան տանող ամենակարճ ճանապարհը։ "ա մի նեղ, փոքրիկ փողոց էր, որի երկու կողմից բարձրանում էին մեծ խանութներ ու բարձր տներ։ Փողոցը սալարկված էր գետաքարով, եւ հենց որ ես մտնում էի այգ փողոցը, իսկույն զգում էի ինձ դիկկենսյան ժամանակներում, փողոցի մի մասը երիզված էր ծառերով, իսկ այնուհետեւ ձգվում էր փոքրիկ խանութների շարքը։ Հենց այգ ժամանակ էլ ես հայտնագործեցի, որ մենք այս թաղամասի միակ կենդանաբանական խանութը չենք։ Ես հայտնվեցի Հենրի Բելլոուի տերությունում։

Նրա վւոքրիկ խանութի կեղտոտված լուսամուտը զբաղեցնում էր մոտ վեց քառակուսի տարածություն եւ մոտ երկու ոտնաչավ։ խորություն ուներ։ Վերից վար այն լցված էր փոքրիկ վանդակներով, եւ նրանցից յուրաքանչյուրի մեջ նստած էին մեկ– երկու թռչնակներ սերինոսներ, դրախտա– պաններ, ազնվասարեկներ, դեղձանիկներ, ալիքավոր թու֊ թակներ։ Վ անդակների տակի պատուհանը ծածկված էր կճեպների եւ թռչնաղբի հաստ շերտ ով, բայց վանդակներր բծախնդրորեն մաքրված էին, նրանցից յուրաքանչյուրի մեչ 284

–ր՚յած էր մ/՛ փունջ սալաթ, կամ աստղածաղկի ճյուղ, ինչ֊ աօս նաեւ սպիտակ ցուցանակ, որի վրա անհավասար գլխա֊ սւաոերով գրված էր, «Վա6աոված է»։ Խանութի ապակե դուռը վարագուրված էր հնությունից դեղնած շղարշով, իսկ ապակու ետեւում կախված էր ստվարաթուղթ՝ գոթական մակագրությամբ՝ «Բարի գալուստ»։ Այս ստվարաթղթի հակառակ կողմր, ինչպես ինձ վիճակվեց իմանալ, նույն քաղաքավարությամբ տեղեկացնում էր․ «Ցավում ենք, բայց այսօր

վւակ է»՛

Խորդուբորդ փողոցով շտապելով նրբերշիկներիս մոտ, ես ոչ մի անգամ չտեսա, որ գոնե մի գնորդ այդ դռնով ներս մտնի ու դուրս գա։ Ընդհանրապես կարելի էր մտածել, որ այս խանութում բոլորը մեռել են, եւ միայն թռչուններն էին ժամանակ առ ժամանակ քնկոտ ոստոստում թառից թառ։ Անցավ մի քանի շաբաթ, ու իմ հետաքրքրությունը շարժվեց, ինչո՞ւ այս մարդիկ չեն տանում իրենց գնած թռչուններին։ Չէր կարող պատահել, որ երեսունից ավելի տարբեր թռչունների տարբեր տերերը հանկարծ բոլորը մեկ մարդու նման որոշեն, որ դրանք իրենց պետք չեն։ Իսկ եթե արդեն տեղի է ունեցել նման քիչ հավանական իրադարձություն, ապա ինչո լ չի հանված «վանաա^ած է» մակագրությունը։ Կեսօրվա ընդմիջմանը ժամանակ չէի ունենում այդ խորհրդավոր հանգամանքը հետազոտելոլ համար։ Բայց մի անգամ, վերջապես, իմ բախտը բերեց։ Այդ օրը միստեր Ռոմիլին ճախրում էր ամբողջ խանութով մեկ, քթի տակ մռթմռթալով, «Ես աշխատավոր մեղու եմ,,,», իսկ հետո իջավ նկուղ, եւ այնտեղից հանկարծ լսվեց մի հոգեմաշ ճիչ։ Ես ցած նայեցի, մտածելով, թե ի՞նչ կարող էի ես այնտեղ արած լինել։

— * նչ է պատահել, միստեր Ռոմիլի»

Միստեր Ռոմիլին երեւաց ներքեւում, գլուխր ձեռքերի մեջ առած ու լրիվ հուսահատված։

— Ախ՜, ես դմբո՛ եմ,— ասում էր նա, երկարացնելով,— անուղեղ, անուղեղ, ԱՆ11Ի՚1․15՜Ղ, դմբո՛։

Հասկանալով, որ ես այստեղ մեղք չունեմ, մի քիչ սրտա֊ պնդվեցի,

— Իսկ ին՞չ է պատահել,— հարցրի հոգատարությամբ։

— Խողովակաորղերն ու դափնիները,,,— ողբերգական

985

ձայնով բացականլեց միստեր Ռոմիլին, հանելով ակնոցների եւ տենդագին սրբելով ապակիները։

— Երեւի պւսշարները սպառվե՞լ են։

— Հենց այդպես,— բացականլեց միստեր Ռոմիլին, ան– ղըրշիրիմ յան ձայնով։— Ի նչ անփութություն իմ կողմից, Ինչպիսի՜ աղաղակող անփութություն։ Հեռացնե՛լ Է ինձ հարկավոր։ Ո չ, այսպիսի մեկ ուրիշ դմբո չկա։

— Մի՞թե դրանց չի կարելի ձեռք բերել մի ուրիշ տե֊ ղում,— հարցրի ես, ընդհատելով միստեր Ռոմիլիի բանավոր ինքնաձաղկումը։

— Բայց դրանց մեզ միշտ ուղարկում են ֆերմայից,,֊ձ ճչաց միստեր Ռոմիլին, ասես ես այստեղ կողմնակի մարդ Էի եւ կարիք ունեի բացատրության,— դրանց ուղարկում են ամեն շաբաթ, երբ ես պատվիրում եմ։ Իսկ ես, անհուսալի ապուշս, մոռացել եմ պատվիրել։

— Բայց մի՞թե մեկ ուրիշ տեղից չենք կարող ձեռք բերել,— հարցրեցի ես։

— Իսկ գոլպպիները, սվին ակիրն երրը եւ սեւ մոլին եղա– ները անհամբեր սպասում են իրենց խողովակաորդերին,— շարունակում Էր միստեր Ռոմիլին, համակվելով իր իսկ նմատմամբ հիստերիկ կարեկցանքով։— նրանք այնպե՜ս են երազում դրանց մասին։ Ո չ, ես չեմ համարձակվի երեւալ նրանց աչքին։ Պատառը դեմ կառնի կոկորդումս, երբ ապակիների ետեւում տեսնեմ նրանց խղճուկ դնչիկները,,․

— Միստեր Ռոմիլի,— վճռականորեն ընդհատեցի ես։ — Չի կարելի արդյոք մեկ ուրիշ տեղից ճարել այդ խողովակա– որդերը։

— Հը",— ասաց միստեր Ռոմիլին, աչքերը հառելով վրաս։— Մեկ ուրիշ տե ղից։ Բայց չէ՞ որ միշտ ֆերմայից են ուղարկում․,, Սպասեցեք, սպասեցեք… Ես սկսում եմ հասկանալ։

նա դժվարությամբ մագլցեց փայտե սանդուղքով, սրբելով ճակատի քրտինքը եւ վեր բարձրացավ այն մարդու տեսքով, որը հրաշքով Է ողջ մնացել փլուզումից հետո։ նա մոլորված, ողբերգական հայացքով աչքի ածեց սենյակը։

— Բայց որտե ղ,— վերշապես ասաց նա հուսահատ՛ ված։— Որտե ղ։

286

Ես զԳաՅՐ ^ "Բ նախաձեռնությունն իմ ձեռքը վերցնելու (գամսձակն է արդեն։

^․ Գուցե Բելլոոլի՞ց,— ասացի ես։

․․ա Բելլոո՞ւ։ Բելլոո՞լ,— կրկնեց նա։— Բացարձակապես անգործունակ մարդ է։ Թռչուններ Է վաճառում։ Հազիվ թե նրա մոտ մի բան գտնվի։

,… Բայց դե փորձել հո կարելի է,— ասացի եւ։,;—■ Գուցե ես գնամ, իմանամ։

Միստեր Ռոմիլին մտածմունքի մեջ ընկավ։

^֊ Դե, լավ,— ասաց նա վերջապես, շրջվելով ձկնիկներից, որոնք դաժանորեն նրան էին նայում ակվարիումի ապակիների միջից։– Դրամարկղից տասը շիլինգ վերցրեք եւ վերադարձեք որքան կարելի է շուտ։

՛կա տվեց ինձ դրամարկղի բանալին, ընկավ աթոռին եւ ՚վշտահար նայեց իր փայլեցրած կոշիկներին։ Ես բացեցի դրամարկղը, վերցրի տասը շիլինգ, լրացրի անդորրագիրը․ «Տասը շիլինգ— խողովակաորդ», անդորրագիրը դրեցի դրամարկղի մեջ, փակեցի այն եւ բանալին խոթեցի միստեր Ռոմիլիի անզգա ձեռքի մեջ։ Մեկ րոպե էլ չանցած, ես արդեն խառնվել էի գնորդների բազմությանը, որոնք նայում էին ցոլցափեղկերը։ Ես լայն մայթով շտապեցի Բելլոոլի խանութը, իսկ շուրջս դղրդում էին վիթխարի կարմիր ավտոբուսները տաքսիների ու այլ մեքենաների շքախմբով շրջապատված։ Ես հասա փոքրիկ փողոցը, թեքվեցի անկյունից, եւ հանկարծ ինձ պարուրեց խաղաղ լռությունը։ Ավտոբուսների հռնդյունը, ներբանների քստքստոցը, արգելակների գվվոցը, կլաքսոնների կռկռոցը խլացան, դարձան գրեթե գեղեցիկ, ինչպես ալեբախության հեռավոր շառաչ։ Փողոցի մի կողմում ձգվում էր մրից սեւացած հարթ պատը, մյուս կողմից երկաթե ցանկապատը պահպանում էր փոքրիկ եկեղեցու բակը։ Ոմն պատվարժան մարդ այստեղ տնկել էր սոսիների մի շարք։ նրանք թեքվել էին ցանկապատի վրա, կանաչ սաղարթով երիզելով վւողոցը, եւ նրանց բծավոր բների վրա երկրաչափի թրթուրները կատարում էին իրենց հեռավոր անցումները համառորեն չափելով կեղեւը՝ իրենց իսկ անհայտ մի մղումով։ Այնտեղ, ուր վերջանում էր սոսիների ծառուղին, սկսվում էր խանութների շարքը,

287

դրանք ընդամենը վեցն Էին, եւ բոլորն Էլ շատ փոքրիկ ԷիԼ բայց յուրաքանչյուրն ամեն կերպ աշխատել էր պատկառե։/, երեւալ։

Ահա Կլեմիստրան, «Կանացի տարազներ», պատուհանում ցուցադրված է մի տարօրինակ դորմետ, որը, ինչպես երեւում է, գլխավոր խայծ էր ծառայում։ Հենց միայն ապակե աչքերով ու սեփական պոչը ատամների մեջ պահած այս գորժետի տեսքը բավական էր, որ կենդանահերձման ցանկացածդ հակառակորդի սիրտը կանդ առներ, եթե նա հանկարծ անցներ դրա կողքով։ Ապա՝ դալիս էր «Թզուկը», «Տ^եթԱ նախանաշեր, թեյ ու խորտիկներ»․^, այստեղ նախաճաշելով դուք կարող եք անցնել միստեր Ա, Օլոլետի մոտ․ ա ւս խանութի «Ծխախոտ» ցուցափեղկում ոչինչ չկար, բացի սիգարեթների ու ծխամորճների ռեկլամից, իսկ ամենա– կենտրոնում աչքի էր դարնում մի ճչան պլակատ, որը ռեկլամում էր ծխամորճի ծխախոտը։ Ես արագ անցա այս խանութների մոտով, անցա Ոփլյամ Դրոավերի՝ անշարժ (յայք վա6առույ գործակալի խանութի կողքով, ուր կային դարչնագույն երանգներով պատկերված կոկիկ բնակարան֊ ների բազմաթիվ սքանչելի նկարներ, ապա մի ղռան մոտով, որը բավական խիստ եւ անսպասելիորեն զարդարված էր միայնակ նուրբ վարդագույն ունիտազով « Մ․ ե Ռ․ Դոսմլին– ներ, Ջրմուղագործներ»,— հասա վերջին խանութին, որի դռան վրա կախված ցոլցանակր պարզ ու անպաճույճ տեղեկացնում էր․ Հենրի Բելլոա, Փետրավորների մասնագեւտ՛․: Վերջապես, մտածեցի ես, հասավ այն ժամը, երբ մուտք կգործեմ այդ խանութը, եւ, թերեւս կգուշակեմ «վասաախւծ I․» մակագրությամբ վանդակներում ապրող թռչունների գաղտնիքը։ Բայց երբ մոտեցա խանութին, տեղի ունեցավ մի անսպասելի բան։ Բարձրահասակ, անբարեկազմ մի կին տվիդե կոստյումով եւ տիրոլյան մի հիմար փետրավոր գլխարկով, առաջ անցավ ինձնից, վստահ քայլերով մոտեցավ (՛Բարի գալուստ» ցուցանակով դռանը, բացեց եւ վստահ քայլերով մտավ ներս զանգակների ներդաշնակ զնգզնգոցի տակ՛ Ես ցնցված էի։ Առաջին անգամ էի տեսնում այդ փոքրիկ խանութներից մեկր մտնող գնորդի։ Եվ այնքան շատ էի ցան– կսւնում տեսնել, թե ինչ է կատարվելու այնտեղ, որ առաջ 2ՏՏ

նետվեցի ու ներս ընկա դռնից, քանի դեռ զանգակի ղողանջը

չէր ւոեւ՛

ներսո֊ս՞ գրեթե լրիվ մութ Էր, եւ ես ու տիրոլյան գլխարկով հեինր ասես փոշոտ– սարդոստայնի մեջ ընկած ցեց լինեինք։ Մենք սպասում Էինք, որ որեւէ մեկը կշտապի մեզ սպասարկել, լսելով զանգակի ղողանջը։ Բայց իզուր, մեզ շրջապատել էո համատարած լռությունը, եթե չհաշվենք թռչունների թույլ ծլվլոցը, փետուրների հանկարծակի խշշոցը, երբ անկւուեւում նստած կակադուն թափ տվեց իրեն այսպիսի ձաւնով ուղղում են չհարթուկված սպիտակեղենը։ Իրեն լավ թափահարելով, թութակը գլուխը թեքեց մի կողմ եւ կամաց ու միանգամայն անտարբեր ասաց․ «Ողջո ւյն, ողջո՛ւյն, ողջո՜ւյն»։

Թվում էր, թե մենք սպասում էինք մի ամբողջ հավիտենականություն, թեեւ, երեւի, անցել էր ընդամենը մի քանի րոպե։ Իմ աչքերն աստիճանաբար վարժվեցին կիսամութին։ Ես տեսա մի ոչ մեծ վաճառասեղան, իսկ նրա ետեւում թռչնակերով լի արկղեր։ Վաճառասեղանին հենված էին կանեփով, կորեկով եւ հլածուկով լիքը պարկեր։ Պարկերից մեկի մեջ պպզել էր մի սպիտակ մուկ ու տենդագին արագությամբ կորեկ էր խժռում (այդպես ամաչկոտ հյուրը մեծ հրավերքի ժամանակ շտապ֊շտապ կրծում է պանրաձողիկ– ներրի Ես արդեն մտածում էի՝ չփակե՞մ արդյոք դուռը, որ զանգակները նորից ղողանջեն, երբ հանկարծ մի շատ մեծ եւ շատ ծեր քերծե դուրս եկավ վաճառասեղանի ետեւի դոնից եւ, պոչը թափահարելով, կաղեկաղ ու հանդիսավոր անցավ խանութի միջով։ ՀՆրա ետեւից հայտնվեց մի մարդ, ըստ երեւույթին, ինքը՝ միստեր Հենրի Բելլոոլն։ Դա մի բարձրահասակ, ամրակազմ ծերուկ էր, գանգուր ու ճերմակ փարթամ մազերով եւ խիտ ու կոշտ բեղերով, որ նման էին փշի մացառների։ Թվում էր, թե ղրանց մեջ կարող էր ապաստան գտնել թռչունների մի ամբողջ երամ։ Փրչոտ հոնքերի տակ, ոսկեզօծ շրջանակներով ակնոցի ապակիների միջից փայլում էին անմոռուկների պես երկնագույն ու պայծառ փոքրիկ աչքերը։ նա քայլում էր վսեմաշուք դանդաղությամբ, րսչպես խոշոր, ծույլ ծովաշուն։ Դուրս գալով վաճառասեղանի ետեւից, նա թեթեւ խոնարհվեց․

՚»89 19 Բոֆտսւփ Ու՚ձԱեւ֊Ը

— Տիկին,— ասաց նա թավ, ու<էգին բասով,— տիկին ես ամբողջովին ձեր տրամադրության տակ եմ,

Տիրոլյան գլխարկը փոքր֊ինչ շփոթվեց այսպիսի վերաբերմունքից,

— 0 , Է՚Է, է", է․,․ Բարի օր,— ասաց նա։

— Ինչո՛՛վ կարող եմ ծառայել,– հարցրեց միստեր Բելլոունլ

— Ես, ճիշտն ասած, եկել եմ ձեզ հետ խորհրղակցելու։ է՜, է, է՜, է,,, իմ զարմիկը, գիտեք,,, նրա տասնչորս տարին շուտով կլրանա, եւ ես կցանկանայի ծննդյան օրը նրան մի թռչուն նվիրել։ Գիտեք, նա շատ է հրապուրված թռչուն, ներով։

— Թռչո լն,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Թռչուն։— Իսկ հատկապես ինչ թռչուն, ինչ տեսակ թռչուն կուզենայիք նվիրել նրան, տիկին։

— Դե ,՚, ես,,․ Ես նույնիսկ չգիտեմ,— ասաց տիրոլյան գլխարկով տիկինը։— Թերեւս, դեղձանիկ։

— Տարվա այս եղանակին դեղձանիկներ բազմացնել խորհուրդ չէի տա,— ասաց միստեր Բելլոուն, տխուր տարուբերելով գլուխը։— Նույնիսկ ես ինքս այդ չէի անի։ Եվ ես

անազնիվ մարդ կլինեի, եթե ձեզ դեղձանիկ վաճառեի, տիկին․,,

— Ինչո՞ւ չի կարելի տարվա այս եղանակին․,,— հարցրեց ակնհայտորեն հուզված կինը։

— Դեղձանիկների համար շատ վատ ժամանակ է,–՛ ասաց միստեր Բելլոուն։

— Պատկերացնում եք, նրանք հիվանդանում են բրոնխիտով,

— 0 ,— ասաց կինը,— իսկ եթե թութա կ վերցնեմ։

— Այ, դա երբեք խորհուրդ չէի տա, տիկին։ Այժմ ամեն տեղ մոլեգնում է սոսկալի պսիտակոզ,— ասաց միստեր Բելլոուն։

— Ի՞նչ է մոլեգնում,— հարցրեց տիկինը։

— Պսիտակոզ, տիկին․,․ Գիտե՞ք, թութակների հիվանդություն է։ Գրեթե բոլոր թութակները վարակված են տարվա այս եղանակին։ Իսկ մարդկանց համար, ի գիտություն ձեզ դա մահացու վտանգավոր է։ Երեկ հենց ինձ մոտ էր աոողջա֊% 290

ահության մինիստրության տեսուչը, քննեց իմ թութակ– նեոին։ ԱԱա9> "Ր նրանք վաղ թե ուշ անպայման կհիվանդանան։ Այնպես որ ես դրանցից ոչ մեկին չեմ կարող վաճառել ձեզ։

^․ Բաքց ին՞չ թռչուն դուք կարող եք աոաջարկել,— ասաց կինը ցածր ձայնով։

^․ Պիտի խոստովանեմ, տիկին, որ հիմա թռչուն վաճա֊ ոե/ու համար շատ անբարենպաստ ժամանակ է,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Բոլորը գլխովին փետրաթափ են լինում։

— Նշանակում է, դուք ինձ խորհուրդ չե ք տալիս թռչուն գնել,— ասաց կինը։— Իսկ եթե մի ուրիշ բան վերցնեմ, ասենք, սպիտակ մուկ կամ մեկ ուրիշ գազանիկ։

— Դե, ինչ, այդ դեպքում, վախենում եմ, որ ստիպված կլինենք մեկ այլ տեղ փնտրել, տիկին։ Ես այդպիսի բաներ չեմ վաճառում, դժբախտաբար։

— Ախ, այդպես,— ասաց կինը։— Դե ինչ, այդ դեպքում կարելի է գնալ Հարրոդսի մոտ։

— Հոյակապ հանրախանութ է, տիկին,— ասաց միստեր Բելլոունք— հոյակապ խանութ է։ Միանգամյան վստահ եմ, որ այնտեղ կգտնեք ձեր ուզածը։

— Շատ շնորհակալություն,— ասաց տիկինը։— Ւուք շատ սիրալիր եք։ 9

Երբ դուռը նրա ետեւից ծածկվեց, միստեր Բելլոուն դարձավ դեպի ինձ։

— Բարի օր,— ասացի ես։

— Բարի օր, սըր,— ասաց նա։— Ես լիովին ձեր տրամադրության տակ եմ։ Ձեզ ինչ է հարկավոր։

— Ընդհանրապես եկել եմ հարցնելու, թե ձեզ մոտ որդն ր չկան։ Ես աշխատում եմ «Ակվարիումումս, եւ մեր որդերը վերջացել են։

— Այդպես, ուրեմն, «Ակվարիումո՞ւմս։ Այդ Ռոմիլիի մո տ։

— Այո՛, նրա մոտ։

— Այդպես, այդպես,–— ասաց միստեր Բելլոուն,— իսկ դուք որոշեցիք, որ ես պիտի որդեր ունենամ։ Չէ՞ որ

ե" զբաղվում եմ փետրավորներով։

291

— Միստեր Ռոմիլին այդպես էլ ասաց, իսկ ես մտածեցի որ գուցե պատահաբար մի քիչ ունենաք, ու որոշեցի՝ գար

— ՛Դե ինչ, պատկերացրեք, որ չեք սխալվել,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Եկեք իմ ետեւից։

Նա ինձ տարավ վաճառասեղանի ետեւի դռնով մի վաքրիկ։ չհավաքված, բայց շատ հյուրընկալ սենյակ։ Բազկաթոռների եւ բազմոցի տեսքից կարելի էր իսկույն կռահել, ոբ շունը դրանցից ավելի քիչ չի օգտվում, քան ինքը միստեր Բելլոուն։ նա տարավ ինձ սալարկված բակը, որ ստվերոտ էո եկեղեցու այգու սոսիների շնորհիվ։ Բակի մեջտեղում կաո մի ոչ մեծ ավազան, որի մեջ անընդհատ ջուր էր լցվում ծորակից, իսկ ավազանի մեջտեղի քարե թմբի վրա կանգնած էր գիպսե Ամուրը։ Ավազանը վխտում էր ոսկի ձկնիկներով, իսկ անկյունում դրված էր ջեմի մի մեծ բանկա խողովակա– որգերի մի ահագին գնդով։ Միստեր Բելլոուն մի բանկա էլ գտավ եւ նրա մեջ լցրեց որդերը։ Հետո այն մեկնեց ինձ։

— Դուք շատ բարի եք,— ասացի ես։— որքան պետք է վճարեմ։

— Միայն թե չմտածեք վճարել,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Վճարել պետք չէ։ Սա նվեր է։

— Բայց… բայց դրանք սարսափելի թանկ են,— շփոթված ասացի ես։

— Դա նվեր է, տղաս։ Ընդունեցեք այն իբրեւ նվեր,— ասաց միստեր Բելլոուն։

նա ուղեկցեց ինձ նորից մինչեւ խանութի դուռը։

— Ասացեք, խնդրեմ, միստեր Բելլոոլ, իսկ ինչու է ձեր ցուցափեղկի բոլոր վանդակների վրա գրված՝ «Վաճառված է»։

նա խորաթափանց հայացքը բեւեռեց վրաս։

— Որովհետեւ գրանք վաճառված են,— պատասխան նեց նա։

— Բայց նքանք արդեն վաճառված են մի ամբողջ հավիտենականություն։ Հենց այն օրից սկսած, ինչ ես անցնում եմ այս փողոցով։ Իսկ դա արդեն երկու ամսից ավելի է։ Ինչ է, նրանց ետեւից ոչ ոք չի գալիս։

— Ոչ, ես ուղղակի,․․ Ես դրանք պահում եմ ինձ մոտ/ որովհետեւ տերերը հասկանում եք, առայժմ չեն կարող նրանց 292

տաներ նրանք սարքում են նոր վոլյերներ, վերանորոգում են վանդակները, եւ այլն եւ այլն…— ասաց միստեր Բելլոուն։

… Իսկ դուք դրանց վաճառել եք տարվա հարմա ր ժամանակ,–֊ Հարցրի ես։

Միոտեր Բելլոուի դեմքով քմծիծաղ անցավ։

^– Դե, իհարկե,— ասաց նա։

^– իսկ ուրիշ թռչուններ ոլնե ք,— հարցրի ես։

․֊ Այո՛, վերեւում,— ասաց նա։— Վերեւում։

— Եթե ես ազատ ժամանակ գամ ձեզ մոտ, դուք ինձ ցույց կտա՞ք դրանց։

Միստեր Բելլոուն մտածկոտ նայեց ինձ, 2ոՏռԼ"վ

կզակը։

— Կարծում եմ, որ դա հնարավոր է կազմակերպել,— ասաց նա։— Ելո եք մտադիր գալ։

— Շաբաթը մեզ մոտ կարճ օր է,— ասացի ես։— Կարելի է գալ շաբաթ օրը, ճաշից հետո։

— Շաբաթ օրը սովորաբար իմ խանութը փակ է։ Բայց դուք զանգ տվեք երեք անգամ, եւ ես դուռը բաց կանեմ։

— Շատ շնորհակալ եմ,– ասացի ես,— շնորհակալություն խողովակաորգերի համար։ Միստեր Ռոմիլին շատ երախտապարտ կլինի ձեզ։

— Չարժե, չարժե,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Հաջողություն ձեզ։

Ես դուրս եկա, անցա ամբողջ փողոցով եւ վերադարձա մեր խանութը։

Մի քանի օր միստեր Բելլոուն դարձել էր իմ մ սարումների գլխավոր առարկան։ Եվ ոչ մի րոպե ես չէի հավատում, որ նրա ցուցափեղկի թռչունները վաճառված են, բայց չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչի համար են նրանց վրա կախված այդ ցուցանակները։ Բացի այդ ինձ խիստ մտահո․ Գ՚՚Յ։ "Ր նա բացահայտորեն չուզեց թռչուն վաճառել տիրոլյան գլխարկով տիկնոջը։ Ես հաստատ վճռեցի, որ շաբաթ օրը, Ր"չ էլ որ լինի, կիմանամ այդ գաղտնիքը հենց իրենից՝ միստեր Բելլոոլից։

Վերջապես եկավ շաբաթ օրը, եւ ես ուղիղ ժամը երկուսին արդեն կանգնած էի միստեր Բելլոուի խանութի առաջ։ Դռան

293

մակագրությունը ազդարարում էր․ «Ցավում ենք, բայց այս․ օր Փակ է»։ Այնուամենայնիվ, ես երեք անգամ սեղմեցի զանգի կոճակը եւ սկսեցի վստահորեն սպասել։ Շուտով միստեր Բելլոուն բացեց դուռը։

— Ա … — ասաց նա։– Բարի օր։

— Բարի օր, միստեր Բելլոու,— ասացի ես։

■— Խնդրեմ, ներս անցեք,— հյուրընկալորեն ինձ հրավի– րեց միստեր Բելլոուն։ Ես ներս մտա, եւ նա խնամքով իմ ետեւից ծածկեց խանութի դուռը։

— Այսպես, դուք ցանկանում եք, որ ձեզ թռչուննե՞ր ցույց տամ,— ասաց նա։

— Խնդրում եմ, եթե կարելի Է,— ասացի ես։

նա ինձ շատ նեղլիկ ու երերուն աստիճաններով տարավ դեպի վեր։ Վերեւում, որքան կարողացա դատել, կար մի վաքրիկ լողարան, ննջարան ու Էլի մեկ սենյակ, ուր եւ տարավ ինձ միստեր Բելլոուն։ Հատակից մինչեւ առաստաղը սենյակը լցված Էր վանդակներով, իսկ վանդակներում կային ամեն տեսակի, ձեւի ու գույնի թռչուններ։ Այնտեղ կային շատ փոքրիկ, վառ գույներով ամերիկյան ոստայնակներ։ Այն֊ տեղ կային նաեւ մի քանի հոյակապ ավստրալիական սերի֊ նոսներ։ Այնտեղ կային տերեւի պես կանաչ երկայնապոչ թութակներ, եւ կարմիր կարդինալներ՝ բոսորագույն, ինչպես արքայական թիկնոցները։ Հիացմունքից շունչս կտրվեց։ Միստեր Բելլոուն, ի տարբերություն միստեր Ռոմիլիի, հիա֊ նալի գիտեր իր գործը,— նա գիտեր յուրաքանչյուր թռչունի անունը, նույնիսկ լատիներեն գիտական անունը, գիտեր որտեղից Է նա, եւ՛ ամենից լավ ինչով կարելի Է նրան կերակրել, եւ քանի ձոլ Է նա ածում։ նա ուղղակի իմաստության ծով Էր։

— Իսկ այս թռչունները նույնպե՞ս վաճառվում են,—■ հարցրի ես, աչքս չկտրելով կարդինալից։

— Իհարկե,— ասաց միստեր Բելլոուն եւ ավելացրեց,– բայց բացարձակապես տարվա համապատասխան ժամանակ*,

՚— Ինչո լ եք դուք միշտ խոսում տարվա համապատասխան ժամանակի մասին,— հարցրեցի ես։— Քանի որ դուք թռչուն եք վաճառում, ուրեմն, պիտի վաճառեք տարվա ուզած ժամանակ։ 21>4

–՚տ» Էհ, ոմանք այդպես Էլ վարվում են, բայց ես երկաթե նանոն ունեմ, ես մեկընդմիշտ որոշել եմ թռչուններին ․վաճառել տարվա անհամապատասխան ժամանակլ

Ես նայեցի նրան ու որսացի նրա աչքերի ժպիտը։ — Այղ դեպքում տարվա ո՞ր ժամանակն Է համարվում համապատասխան,— հարցրեցի ես։ — Դե, եթե դուք ինձ եք հարցնում, ապա այդպիսի ժա՛մանակ լի լինում,– հայտարարեց միստեր Բելլոուն։ — Ուրեմն, դուք երբեք դրանց չե՞ք վաճառում,–

հարցրեցի ես։ — Շատ հազվադեպ,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Միայն բացառության կարգով, օրինակ, մտերիմ բարեկամներիս։ — Ահա թե ինչու չցանկացաք թռչուն վաճառել այն

տիկնոջը։ — Այո,— ասաց նա։ — Եվ ցուցափեղկի բոլոր թռչունները՝ «Վաճառված Է» ցուցանակով, ամենեւին Էլ վաճառված չեն, այնպես չէ՞։ — Անկեղծորեն ասա ծ (միայն թե թող մեր մեջ մնա), դրանք ոչ ոքի վաճառված չեն,— խոստովանեց նա։ — Լավ, բայց ինչպես եք դուք ապրուստի համար փող վաստակում,— հարցրեցի ես։ — Հա՞,— ասաց միստեր Բելլոուն,– հենց բանն էլ այդ է, ոչ մի կերպ։

Երեւի ես շատ հիմար տեսք ունեի, որովհետեւ միստեր Բելլոուն կամաց ծիծաղեց ու շարունակեց․ — Դե, գնանք ներքեւ, թեյ խմենք, հը՞։ Ես ձեզ ամեն ինչ կբացատրեմ։ Բայց խոստացեք, որ դա մեր մեջ կմնա, խոստանո՞ւմ եք։

Նա ցուցամատը բարձրացրեց եւ սպառնաց ինձ․ — Այո՛, խոսք եմ տալիս— ազնիվ խոսք։ — Լավ,— ասաց նա,— ղո՚֊ք բԺթ "իր" լ" եք։ — Հ՜> Ը՛ Ը՛ »*« "իր"֊մ եմ,— պատասխանեցի ես, շփոթված խոսակցության նյութի այդքան հանկարծակի փոփոխությունից, — Ես էլ,— ասաց միստեր Բելլոուն։— Բ՝եյ եւ կարագով տաք բլիթներ։ Գնանք ցած։

Եվ մենք ցած իջանք փոքրիկ հյուրասենյակը, ուր միստեր

295

Բելլոուի շունը (պարզվեց, որ նրա անունը Օլդրիշ էր\ առոք֊ւիառոք Փռվել էր բազմոցին եւ երանության մեջ էր, Միստեր Բելլոուն վառեց շատ փոքրիկ գազօջախը։ Արագ, մեկը մյուսի ետեւից նրա վրա կարմրացրեց բլիթները, դրանց վրա կարագ քսեց, եւ երբ ափսեի մեջ բարձրացավ յուղոտ, փափուկ բլուրը, նա ափսեն դրեց մի ցածրիկ սեղանի վրա, ու մենք նստեցինք։ Շուտով թեյը եռաց, նա թեյ պատրաստեց եւ սեղանին դրեց հախճապակե նուրբ ու թափանցիկ գավաթ֊ ները, որոնցով մենք պետք է թեյ խմեինք։

— Կաթո՞վ,— հարցրեց նա։

— Այո, խնդրեմ,— ասացի ես։ ՚— Շաքա ր։

— Շնորհակալություն, պետք չէ,— պատասխանեցի ես։ Մենք մի քանի կում թեյ խմեցինք, հետո նա ինձ բլիթ

տվեց, մեկ հատ էլ ինքը վերցրեց եւ, բավականությամբ շունչ քաշելով, ատամները խրեց բլիթի մեջ։

— Դուք ուզում էիք պատմել, ը… ը… այն մասին, որ ոչինչ չեք վաստակում,— ասացի ես։

— Այո,— ասաց նա, թաշկինակով խնամքով սրբելով շրթունքները, բեղերն ու ձեռքերը,— այո, դա շատ երկար պատմություն է եւ խճճված պատմություն։ Մեր ամբողջ փողոցը, ի դեպ, այն կոչվում է Պոտսի ծառուղի, պատկանում էր մի ինչ֊որ խենթ միլիոնատիրոջ, Պոտս անունով։ Մեր օրերում նրան, թերեւս, սոցիալիստ համարեին։ Կառուցելով այս խանութները, նա հատուկ կանոններ եւ տվյալ դեպքի համար հատուկ սահմանափակումներ հորինեց։ Յուրաքանչյուր ցանկացող կարող էր այնտեղ անսահմանափակ ժամանակով խանութ վարձակալել, բայց տարին չորս անգամ այդ վարձը վերանայվում էր։ Եթե գործերը լավ են գնում, վարձը համապատասխանաբար ավելանում է, իսկ եթե եկամուտ չկա վարձը համապատասխանաբար պակասում է։ Այսպես, ուրեմն, ես այս խանութը վերցրել եմ 1921 թվականին։ Եվ այղ ժամանակից այս խանութի համար վճարում եմ ընդամենը հինգ շիլինգ շաբաթական։

Ես նայեցի միստեր Բելլոուին, չհավատալով սեփական ականջներիս։

— Շաբաթը հինգ շիլի""գ։ Գա չէ որ ծիծաղելի գին Էհ 28

այսպիսի խանութի համար՝ Կենսինգթոնում, Լեյ֊սթրիտից երկա քայլի վրա։

^․ Հենց այդպես,— ասաց միստեր Բելլոուն։ — ձեն,; բանն էլ այղ է։ Իսկ ես շաբաթական հինգ շիլինգ եմ վճարում, այլ կերպ ասած, ամիսը մեկ ֆունտ։ —֊․ Իսկ ինչո՞ւ այդքան չնչին գումար,— հարցրի ես։

^․ Ահա թե ինչու,— ասաց նա,— ես ոչ մի եկամուտ չեմ ստանում։ Հենց իմացա, որ այստեղ խանութ են վարձով տալիս, վայրկենապես հասկացա, որ այդտեղ ինձ համար սողանցք կա։ Ես մի քիչ խնայողություն ունեի, ոչ այնքան շատ, բայց, համենայն դեպս, ապրելու համար բավական էր։ Պահանջվում էր միայն մի բան․ համապատասխան մի տեղ, որտեղ կարելի էր ապրել ու պահել թռչնակներին։ Այսպես ահա, ինձ համար փայլուն հնարավորություններ ստեղծեցին։ Ես հարցուփորձ արեցի Պոտսի ծառուղու բոլոր բնակիչներին, պարզվեց, որ նրանք բոլորն էլ նույն վիճակում էին, ինչ որ ես, բոլորն էլ ապրուստի համար մի քիչ փող ունեին, եւ միակ բանը, որ չունեին՝ էժանագին բնակարանն էր։ Այն ժամանակ մենք կազմակերպեցինք «Պոտսի ծառուղու ասոցացիանտ, համաձայնության եկանք իրար հետ եւ մի հիանալի հաշվապահ գտանք։ Չկարծեք, թե ես նկատի ունեմ այդ դիպլոմավոր շաղակրատներից ինչ֊որ մեկին։ նրանք միայն օրենքը պաշտպանել գիտեն, նրանցից ոչ մի օգուտ չկա ոչ մարդու, եւ ոչ էլ էլ որեւէ արարածի համար։ Ո՛չ, մեր երիտասարդը չափազանց խելոք մարդ է, շատ լավ հասկանում է ինչն ինչոց է։ Մենք նրա հետ հանդիպում ենք տարեկան մեկ անգամ, նա վերանայում է մեր հաշիվները եւ խորհուրդ տալիս, թե ինչպես կարելի է կոտր ընկնել։ Եվ մենք կարգին սնանկանում ենք, այնպես որ յուրաքանչյուր ռեւիզիայի ժամանակ մեր կապալավարձը ոչ թե ավելանում, այլ երբեմն էլ մի քիչ պակասում է։

— Իսկ այժմյան տերերը չե՞ն կարող փոխել պայմանները,— հարցրի ես։

— Ո՛չ,— ասաց միստեր Բելլոուն,— հենց լավն էլ դա է։— Ես իմացա, որ միստեր Պոտսի կտակով արգելված է այդ պայմանները փոխել։

— Պատկերացնում եմ, թե ինչպես են նրանք չարու֊

297

թյունից պայթել, երբ իմացել են, որ կարող են ձեզնից շա^ բաթական պոկել միայն մեկ ֆունտլ

— Դե, իհարկե,— ասաց միստեր Բելլոուն,~ նրանք կաշ– վից դուրս եկան, որ ինձ այստեղից վտարեն, բայց բան դոլրս չեկավ։ Ես մի հիանալի փաստաբան գիտեի, դարձյալ ո՛՚յ այղ շաղակրատներից, որոնք օրենքի համար կաշվից դոլրս են գալիս ավելի շատ, քան իրենց հաճախորդների։ իյ

փաստաբանը դրանց իսկույն իրենց տեղը դրեց, այնպես ոդ նրանք պարզապես ոչինչ չկարողացան անել։

Ես լռեցի, չէի ցանկանում վիրավորել միստեր Բելլոոլին, բայց սրտիս խորքում միանգամայն համոզված էի, որ այս ամբողջ պատմությունը զուտ հնարած բան է։ Մի ժա– մանակ ես մի դասատու ունեի, որն ապրում էր երկատված կյանքով, նա շարունակ ինձ պատմում էր երկար ու խառնիճաղանջ պատմություններ իր արկածների մասին, իսկ իրականում նրա հետ ոչ մի նման բան չէր կատարվում, նա ուղղակի այդ մասին միշտ երազում էր։ Այնպես որ ես արդեն վարժվել էի իրականության այդօրինակ աղավաղումներին լ

— Այո ,— ասացի ես,— ցնցող պատմություն է։ Ին՛չ լավ եք այս ամենը մտածել։

— Երբեք աչքաթող մի արեք այն, ինչ գրված է մանր տառերով,— ասաց միստեր Բելլոուն, խրատաբար թափահարելով մատը։— ներեցեք, ես պետք է գնամ Մայբլի ետեւից։

նա գնաց խանութ եւ նորից հայտնվեց, թեւի վրա բերելով կակադուին։ նստելով, նա թռչնին վերցրեց ձեռքը եւ գցեց մեջքի վրա։ Բ՛ութակը պառկել էր անշարժ, ասես փղոսկրից լիներ, եւ չբացելով աչքերը կրկնում էր, «Ողջո՛ւյն, ողջո՛ւյն, "Ղ1" լյ^)։" Միստեր Բելլոուն քնքշորեն շոյում էր նրա փետուրները ու դնելով իր ծնկներին, սկսեց քորել փորիկըէ Թռչունը քարացավ լիակատար երանության մեջ։

— նա սկսում Է տխրել, եթե երկար ժամանակ մենակ եմ թողնում խանութում,— բացատրեց նա։— Մի բլիթ Էէ վերցրեք, սիրելիս։

Այդպես մենք նստել էինք, ուտում Էինք բլիթներն ու զրուցումլ Միստեր Բելլոուն հետաքրքիր զրուցակից էրի 298

Երիտասարդ տարիներին նա հասցրել էր շրջել աշխարհով էեե ե հիանալի գիտեր այն տեղերը, ուր ես երազում Էի

հեներ Այղ օրվանից ես գրեթե ամեն շաբաթ գնում Էի նրա մոտ թեյ խմելու, եւ դրանք սքանչելի երեկոներ Էին։

Բաւգ Պոտսի ծառուղու մասին նրա պատմածին առաջվա աես )ԷԻ հավատում, ուստի եւ որոշեցի մի փորձ կատարել։ Ես դրան հատկացրի մի քանի օր եւ եղա խանութներում իրար հետեւից։ Մտա, օրինակ, Կլեմիստրայի մոտ, իբր ինձ գ/խարկ է հարկավոր՝ մորս ծննդյան օրվա նվերի համար։ — Ախ, որքան ենք ափսոսում,— ասացին շատ սիրալիր երկու պառավ կանայք, այդ խանութի տերերը, ին՛չ սարսափելի դժբախտություն։ Ես շատ անհաջող ժամանակ եմ եկել նրանց մոտ։ Գլխարկները հենց նոր են վերջացել։ Բայց ոչինչ, ես համաձայն եմ մեկ արիշ բան գնել՝ գորժետ, կամ մեկ այլ բան։ Ո՛չ, ո՛չ, բանն այն է, որ խանութի ամբողջ ապրանքն արդեն ուրիշին են խոստացել։ նրանք հիմա սպասում են նոր ապրանքի։ Իսկ ե՞րբ է մայրիկիս ծննդյան օրը։ Հաջորդ ուրբաթ օրը, ասացի ես։ 0՛, մինչ այդ մենք արդեն ամեն ինչ կունենանք, մենք ղրանում միանգամայն համոզված ենք։

Անցեք մեզ մոտ անպայման։

Միստեր Ուոլլետը՝ ծխախոտավաճառը, ասաց, որ ինքը չի վաճառում իմ ցանկացած սիգարեթները։ նա չուներ նաեւ ծխախոտ եւ ծխամորճեր։ Մեծ դժկամությամբ նա ինձ մի

տոլփ լուցկի վաճառեց։

Հետո ես գնացի ջրմուղագործների մոտ։ Ասացի, որ եկել եմ մորս հանձնարարությամբ— մեր զուգարանի տակաոիկը

փչացել է, չե ն կարող արդյոք վարպետ ուղարկել։

— Այդպես, այդպես,— ասաց միստեր Դրամ լինը։— Իսկ դա շա տ է շտապ։

— Շատ,— ասացի ես։— Մենք զուգարանում էլ ջուր չունենք…

— Գիտեք, մենք ընդամենը մի վարպետ ունենք, միայն մի վարպետ, եւ նա հենց հիմա գնացել է կանչով։ Շա՛տ, շատ բարդ աշխատանք է։ Չգիտեմ որքան կտեւի, մեկ օր, կամ գուցե երկու օր։

— Իսկ նա չի" կարող մեզ մոտ դալ արտաժամյա,— Հարցրեցի եսւ

— 0՛, չեմ կարծում, որ նա համաձայնի,— ասաց միս֊ տեր Դրամլինր։— Ի միջի այլոց։ Հեյ֊Սթրիտոլմ կան հիանալի ջրմ աղագործներ։ Գուցե գուք գնաք այնտեղ․ երեւի, նրանք ազատ վարպետ ունենան։ Իսկ ես վախենում եմ, որ չկարողանամ ձեզ որեւէ բան երաշխավորել։ Ոչ շուտ, քան

երկու֊երեք օրից, ո չ շուտ, ո չ շուտ։

Ես շնորհակալության հայտնեցի նրան ու դուրս եկա։ Այնուհետեւ գնացի Ոլիլյամ Դրոուվերի՝ անշարժ գույքի վաճառման գործակալի մոտ։ Րա մի նվազ մարդ էր, որի մազերր նման էին ծաղիկներր թափած տատասկափշի բմբուլի։ Ես ասացի, որ մորաքույրս մտադիր է տեղափոխվել այս շրջանը եւ ինձ խնդրել է (ես այս կողմ երում եմ ապրում) անցնել գործակալի մոտ ու իմանալ, ինչպե ս է բնակարանների հարցր։

— Բնակարա՞ն, բնակարա՞ն,— հարցրեց միստեր Դրոա– վերը, սեղմելով շրթոլնքներր։

նա ակնոցներր հանեց, խնամքով մաքրեց, ուղղվեց տեղում եւ սկսեց ուշադիր նայել խանութի մեջ, ասես հուսալով այնտեղ հայտնաբերել կորած֊մոլորած մի բնակարան։

— Բնակարանի համար անհաջող ժամանակ է,— ասաց նա,— չաւիազանց անհաջող, շատ ժողովուրդ է տեղա֊

վախվում այս շրջանր եւ իրար ձեռքից ուղղակի խլխլում են բնակարաններր։

— Ուրեմն, դուք ոչ մի բան չունե՞ք ձեռքի տակ։ Ես կցանկանայի գոնե որեւէ բան ցույց տալ մորաքրոջս,— ասացի ես։

— Ո չ,— ասաց նա։— Ոչ մի բան։ Բոլորովին ոչինչ, դժբախտաբար։ Ո չ մի բան։

— Իսկ, գուցե, կգտնվի մի փոքրիկ տնակ,— հարցրեցի ես։

— 0 , դարձյալ չկա։ Դարձյալ չկա,— ասաց նա։— Վախենում եմ, որ իմ ցուցակում չի գտնվի եւ ոչ մի տուն, որը ձեզ համար լինի։ Միգուցե վարձեք տասը ննջարանով տան, Լամ ստեդում ։

— 0" ոչ, դա թերեւս, մի քիչ մեծ է։ Մանավանդ որ մորաքույրս ցանկանում է ապրել մեր շրջանում։

— Բոլորն են ցանկանում։ Բոլորն առանց բացառության, 300

՛մեզ երեւի շուտով այստեղից դուրս կքշեն։ Քիչ է մնում հարեւաններին նեղենք արմունկներով։ — Դե ուրեմն, ձեր գործերը լա՞վ են գնում,— հարցրեցի ես՛ —֊․ Դե դա դեռ հարց է,— աոարկեց նա։— Գերբնակեցու– թւոլնը իջեցնում է ընդհանուր մակարդակը։ — Դե, ինչ արած, շատ շնորհակալ եմ օգնության • համար,— ասացի ես։ — Շնորհակալության կարիք չկա։ Շատ եմ ցավում, որ ոչինչ չկարողացա անել ձեզ համար։

Դրանից հետո ես գնացի «Թզուկ»։ ճաշացուցակը շատ բազմազան էր։ Բայց ինձ կարողացան առաջարկել միայն մի բաժակ թեյ։ Դժբախտաբար (նրանք էլ ներողությունների տարափ տեղացին), մթերքով բեռնված մեքենան ջարդվել է Լոնդոնի ինչ֊որ ծայրամասում։

Այս բոլորից հետո ինձ ոչինչ չէր մնում անելու, քան հավատալ միստեր Բելլոոլին։

Մոտավարապես հենց այղ ժամանակ ես հանդիպեցի եւս մի հետաքրքիր անձնավորության։ Ես արդեն բավական երկար ժամանակ էի միստեր Ռոմիլիի մոտ, եւ նա ինձ սկսել էր վստահել, ինչպես կվստահեր ինքն իրեն։ ժամանակ աո ժամանակ նա ինձ ուղարկում էր Իստ֊էնդ՝ սողուններ, երկկենցաղներ եւ արեւադարձային ձկներ բերելու։ Մենք դրանց դնում էինք մեծավաճառողներից, իսկ քաղցրահամ ջրերի ամեն տեսակ բնակիչներին, ինչպես արդեն ասացի, մեղ ուղարկում էին այն ֆերմայից, որին եւ փաստորեն պատկանում էր մեր խանութը։ Ես սիրում էի այդ արշավները, քարանձավների նման մութ պահեստներում, որ գտնվում էին փոքրիկ խուլ փողոցներում, ես գտնում էի մողեսներով լի վիթխարի վանդակներ, կրիաներով լի զամբյուղներ եւ ջրիմուռներով պատված, կանաչած ակվարիումներ, ուր վխտում էին տրիտոնները, գորտերն ու սալամանդրները։ Դեպի Իստ֊էնդ կատարած այսպիսի արշավներից մեկի ժամանակ էլ հենց հանդիպեցի գնդապետ Անստրոլտերին։

Սիստեր Ոլմիլին ինձ ուղարկել էր վան դեն Գոտի՝ խոշո֊ րագոլյն մեծավաճառորդի մոտ, որը ներմուծում էր հյուսիս֊ ամերիկյան սողուններ եւ երկկենցաղներ, եւ հանձնարարել էր

301

այնտեղից բերել հարյուր հիսուն հատ փոքրիկ տերապիննհո ամերիկյան խայտաբղետ կրիաներ։ Տերապինը քաղցրահամ ջրում ապրող շատ փոքրիկ, հրապուրիչ կրիա է, նրա պատյանը կանաչ է, իսկ մաշկը ծածկված է դեղին ու կարմիր նախշերով։ Տերապինը իր չափով կեսկրոնանոց մետաղա– դրամից մեծ չի։ Մենք բավական լավ էինք վաճառում դրանց, որովհետեւ այս անքմահաճ ու քնքուշ արարածները շատ հարմար էին երեխաներին նվիրելոլ եւ քաղաքա ւին բնակարաններում պահելու համար։ Ես գնացի վան դեն Գոտի մոտ։ Այդ բարձրահասակ, ուժեղ տղամարդը նման էր մոմիդ կերտված օրանգուտանի։ նա իմ կրիաներին դրեց ստվարաթղթե տուփի մեջ, ու այդ ժամանակ ես նրան խնդրեցի, որ ինձ թույլ տա մի քիչ շրջել պահեստում։

— Որքան կցանկանաք,— ասաց նա;— Ագացեք, ինչպես ձեր տանը։

Նա փռվեց իր բազկաթոռի մեջ, վերցրեց հոլանդական լրագիրը, քթի տակ խրեց սիգարը եւ դադարեց ինձ նկատել։ Որոշ ժամանակ ես թափառեցի պահեստում, ուշադիր նայելով գեղեցկուհի օձերին, իսկ իգուանների վանդակի առջեւ հիացմունքից քարացա, վառ կանաչ արարածները զարդարված էին սանրերով, թեփուկավոր օձիքներով^ իսկ եւ իսկ կախարդական հեքիաթների վիշապներ։ Վերջապես, ես նայեցի ժամացույցին ու անհանգստացա, տեսնելով, որ ուշանում եմ մոտ կես ժամ։ Այնժամ վերցրի կրիաներով լի տուփը, հապճեպորեն հրաժեշտ տվի միստեր վան դեն ՛հոտին ու վազեցի ավտոբուսի կանգառը։

Ես չէի նկատել (աններելի անփութություն իմ կողմից), որ եւ կրիաները, եւ մամուռը, որ միստեր վան դեն ւ՝ոտը Դրել էր տուփի մեջ, հիմնովին ներծծվել էին ջրով։ Մինչ ես զբոսնում էի պահեստում, տուփի հատակը հասցրել էր թրջվել, որը եւ հանգեցրեց միանգամայն բնական հետեւանքների, հենց որ վեր բարձրացա ավտոբուսի աստիճաններով, տուփի հատակը պոկվեց, եւ գետնին շրմփաց փոքրիկ կրիաների մի ամբողջ կասկադ։

Դեռ լավ էր, որ վերեւում, բացի ինձանից, կար միայն մեկ ուղեւոր՝ սլացիկ ու ձիգ զինվորական կեցվածքով, սպի", տակ բեղերով եւ աչքին մոնոկլ դրած մի ջենտլմեն՝ գերա–* 302 •

«անց կ*րՎած ավիդե կոստյումով եւ շքեղ գլխարկով, նա կոճականցքի մեջ մեխակ էր դրել եւ ձեռքին ուներ արծաթե ․խիկով ռոտանգե ձեռնափայտ։ Ես հուսահատ կռացել էի հատակին, ջանալով բռնել կրիաներին, բայց կրիաներր ցանկության դեպքում կարող են զարգացնել անհավատալի արագություն, չխոսելով արդեն այն մասին, որ նրանք խեղճացնում էին ինձ իրենց քանակով։ Հակարծ փախստականներից մեկը սլացավ նստարանների արանքով եւ թաքնվեց սպիտակաբեղ ջենտլմենի հենց ոտքի մոտ։ Վերջինս զգաց, որ ինչ֊որ մեկը ճանկռում է իր փայլեցրած կոշիկը, ու ցած նայեց։ Ամենազո՜ր աստված, մտածեցի ես, ա՛յ թե խրվեցի։ նա ուղղեց մոնոկլը եւ ուշադիր նայեց փոքրիկ կրիային, որը հենց այգ ժամանակ փորձում էր մագլցել նրա կոշիկի քթի վրա։

— Սատանա՛ն տանի,– ասաց նա։– նախշուն տարա– պին,– ՇհՈ1Տ61ՈԱՏ բւշէտ, հարյուր տարի չէի տեսել դրանց։

նա նայեց շուրջը, որ հասկանա, թե որտեղից իր վրա ընկավ այդ փոքրիկ սողունը, եւ տեսավ ինձ․ ամբողջովին կարմրած, ես չորեքթաթ սողում էի հատակի վրա, իսկ չորս կողմս լկտիաբար այս ու այն կողմ էին վազվզում փոքրիկ կրիաները։

— 0",— ասաց նա,— ուրեմն սա ձե՞ր փոքրիկն է։

— Այո՛, սըր,— ասացի ես,– ներեցեք, խնդրում եմ, տուփիս հատակը ընկել է։

— Սատանան տանի, գլխացավանքի մեջ ենք ընկել,— բացականչեց նա։ նա վերցրեց կրիային, որն արդեն հասցրել էր բարձրանալ իր կոշիկի վրա, եւ մոտեցավ ինձ։

— Վերցրեք,— ասաց նա։— Ես հիմա ձեզ կօգնեմ բռնել այդ անբաններին։

— 0 , դուք շատ բարի եք,— ասացի ես։

նա չորեքթաթ պպզեց իմ կողքին, եւ մենք սկսեցինք սողալ ամբողջ ավտոբուսով մեկ, հավաքելով փոքրիկ կրիաներին։

— Բռնիր նրան,— բացականչում էր նա ժամանակ առ ժամանակ։— Ա՛յ, նա մտավ ծածկի տակ։

Իսկ երբ փոքրիկ տարապինը վազեց ուղղակի նրա վրա, նա վերցրեց իր ձեռնափայտը, նշան բռնեց ու բացականչեց,

303

— Բա խ, բա՛խ։ Ետ ղարձիր, սըր, թե չէ ես ձեզ կգրոհեմ։ Վերջապես այդ գործողության վրա ծախսելով մոտավո֊

րապես քառորդ ժամ, մենք հաջողացրինք բոլոր կրիաներին նորից տեղավորել արկղի մեջ, որը ես մի կերպ կապեցի թաշկինակով։

— Զեզ շատ երախտապարտ եմ, սԸՐ>— ասացի ես։ — Միայն վախենում եմ, որ դուք կեղտոտեըիք ձեր անդրա֊ վարտիքը։

— Ես չեմ ափսոսում,— ասաց նա։— Տեմ ափսոսում։ Փառա՛հեղ գործ արինք։

նա ուղղեց մոնոկլը եւ նայեց ինձ․

— Խոստովանեցեք,— ասաց նա,— ձեր ինչի ն է պետք տերապիններով լի այս սալփը։

— Ես,,, ես աշխատում եմ կենդանաբանական խանութում։ Ես դրանք խանութ եմ տանում։

— Ա՜, հասկանում եմ,— ասաց նա։— Չե՞ք առարկի, եթե ես նստեմ ձեր կողքը ու խոսենք։

— Իհարկե, սըր,— ասացի ես։—յեյնդրեմ։

Նա մոտեցավ, ամուր նստեց իմ դիմաց, ձեռնափայտը դրեց ծնկների արանքը, կզակը հենեց նրա վրա, մտածկոտ նայելով ինձ։

— Ուրեմն, կենդանաբանական խանութում, այո ,֊սսաց նա,— հըմ։ Կենդանիներին սիրո ւմ եք։

— Շատ եմ սիրում։ Թերեւս, ամեն էնչից շտտ աշխարհում։

— Հըմ,— ասաց նա։— էլ ի՞նչ ունեք դուք ձեր խանութում։

Ինձ թվաց, որ նա լսում է անկեղծ հետաքրքրությամբ, եւ ես նրան պատմեցի մեր բոլոր կենդանիների ոլ միստեր Ռոմիլիի մասին եւ նույնիսկ սկսեցի • տատանվել՝ չպատմե մ նրան միստեր Բեւլլոուի մասին, բայց հիշեցի, որ նրան խոսք եմ տվել ՜գաղտնի պահել, եւ լռեցի։ Երբ մենք հասանք իմ կանգառը, ես վեր կացա։

— ներեցեք, սըր,— ասացի ես,— իմ իջնելու ժամանակն է։

— Ա",— ասաց նա,— հըմ։ Իմն էլ։

Միանգամայն պարզ էր, որ գա նրա կանգառը չէր, նա 304

պարզապես ցանկանում էր ինձ հետ խոսել։ Մենք հասանք

մայթին։

— Իսկ ո՞ւր է հապա ձեր խանութը, — հարցրեց նա, երկու մատով պտտելով ձեռնափայտը։

— Մի քիչ այն կողմ, սըր,— ասացի ես։

— Այղ դեպքում ես ձեզ կուղեկցեմ։

նա քայլում էր մայթով, ուշադիր դիտելով ցուցափեղ֊ կերը, որոնց մոտով մենք անցնում էինք։

— Ասացեք, իսկ ինչով եք զբաղվում դուք ազատ ժամանակ,— հարցրեց նա։

— 0՛, գնում եմ կենդանաբանական այգի, կինո, թանգարաններ, զանազան տեղեր։

— Գիտության թանգարանում եղե՞լ եք,— հարցրեց նա։– Տեսե՞լ եք այնտեղի զանազան մոդելները։

— Ինձ շատ է դուր եկել այղ թանգարանը,— ասացի ես,— շատ եմ հավանում մոդելները։

— Իսկապե՞ս, իսկապե՞ս,— ասաց նա, հայացքը հառելով ինձ մոնոկլի միջով։— ՚էուք խաղալ սիրո՞ւմ եք, այո ։

— ՚հե, ընղհանուր առմամբ սիրում եմ,– ասացի եւս։

— Հր մ,— ասաց նա։

Մենք կանգ առանք «Ակվարիումի» դռան առջեւ։

— ներեցեք ինձ, սըր, բտյց ես արդեն բավական ուշացել եմ,,,

— Ուղղակի հետաքրքրվեցի,— ասաց նա։— Ուղղակի հետաքրքրվեցի։

նա ծոցագրպանից հանեց դրամապանակը եւ այնտեղից դուրս հանեց իր այցետոմսը։

— Ահա իմ անունը եւ հասցեն։ Եթե երբեւէ ցանկանաք երեկո յան գալ ինձ մոտ, մենք ձեզ հետ մի խաղ կխաղանք։

— Ւուք,․ դուք շատ բարի եք, սըր,— ասացի ես։

— ւ՚ե , ինչ եք ասում,— ասաց նա։— Այսպես, ե<> կսպասեմ։ Եվ նախապես մի զանգահարեք։ Ուղղակի եկեք։ Ծս միշտ տանն եմ։ Վեցից հետո ցանկացած ժամին։

նա գնաց, ու նորից աչքիս զարնեց նրա զինվորական կեցվածքը։ Ես այցետոմսը դրի գրպանս եւ մտա խանութ։

— Այդ որտե ղ էիք կորել, անպիտան,— հարցրեց միստեր Օ՚ոմիլին,

305 2Ա Րաֆաաի «եւ–»եԱեւ–ք

— ներեցեք, խնդրեմ,— ասացի ես)— Բայց, բայց ինձ հետ մի անախորժություն պատահեց ավտոբուսի մեջ։ ծուփի հատակն ընկավ, եւ բոլոր կրիաները դուրս փախան, նրանց հավաքելիս ինձ օգնեց մի զինվորական, եւ ստիպված եղա մի քիչ ուշանալ։ Խնդրում եմ, ներեք ինձ, միստեր Ռոմիլի։

— Դե՛, ոչինչ, ոչինչ…— ասաց նա։— Այսօր շատ քիչ մարգ կար… Շատ քիչ։ Շատ քիչ։ Ի դեպ, ես արդեն ակ՛վարիումը պատրաստել եմ, կարող եք դրանց դնել այնտեղ,

եթե ցանկանում եք։

Ես կրիաներին բաց թողեցի ակվարիումի մեջ, մի քիչ նայեցի, թե ինչպես են նրանք այնտեղ լողում, իսկ հետո հանեցի այցետոմսս եւ սկսեցի նայել։

Այնտեղ գրված էր․ «Գնդապետ Անստրուտեր, Ւելլ Մյուս, 47․ Հարավային ՔենսինգտոնտԼ Հեռախոսի համար էլ կար այնտեղ։ Ես մի քիչ մտածեցի․

— Միստեր Ռոմիլի,— ասացի ես,— Դ"Գ պատահմամբ չե ք ճանաչում գնդապետ Անստրուտերին։ — Ան ստրոլտե ր։ Ան ստրուտե՞ ր։— Միստեր Ռոմիլին հոն– քերր շարժեց։— Կարծես թե ոչ… Հա, ի դեպ, սպասեցեք…։ Որտե՞ղ է նա ապրում։

— Ոելլ Մյուսում,— ասացի ես։

— Ուրեմն դա նա՞ է։ նույն ինքը,— ասաց միստեր Ռոմիլին ժպտալով։ — Այո՛, այո՛, այո՛։ նա ինքն է։ Հիանալի զինվոր է։ Եվ սքանչելի մարդ։ Ուրեմն, նա օգնեց ձեզ հավաքել կրիաներին։

— Այո ,— ասացի ես։

— Դա նրան նման է։ Երբեք չի լքի ընկերոջը դժբախտության մեջ,— ասաց միստեր Ռոմիլին,— հիմա այդպիսի մարդ չես գտնի։ Վերացել են նման մարդիկ, այ թե ինչ։

— Ուրեմն, նա․,, ըմ․,․, ըմ… ըմ… հայտնի մա րդ է, այո՞։ Եվ… ը… ը… հարգարժա՞նլ— հարցրեցի եսչ

308

․— Դե, հա, իհարկե։ Վերին աստիճանի։ նրան այստեղ բոլորը գիտեն։ Ծեր գնդապետին բոլորը սիրում են։

Որոշ ժամանակ ես ծանր ոլ թեթեւ էի անում այդ տեղեկությունները եւ, վերջապես, որոշեցի, որ արժե, թերեւս, ընդունել նրա հրավերը։ Թեեւ նա ինձ ասել էր, որ ես չզանգահարեմ, այնուամենայնիվ, մտածեցի, որ քաղաքավարությունից վնաս չկա, եւ զանգահարեցի նրան մի քանի օր հետո։

~ Գն դապե տ Ան ստրուտե՞րն է,— հարցրեցի ես։ — Այո , այո՛,– լսվեց լսափողի միջից։֊ Այդ ո՞վ է՛

Ո՞վ է,

— Դե ըմ… ըմ… ըմ,,, իմ անունը Դարրել է,— ասացի ես,— մենք ձեզ հետ ավտոբուսում ենք հանդիպել։ Դուք այնքան բարի էիք, որ օգնեցիք ինձ բռնել կրիաներին։

•—ւ Ա՛խ, այո,— ասաց նա։— Ինչպե՞ս են փոքրիկները։

— Հիանալի,— պատասխանեցի ես։— նրանք հիանալի են զգում իրենց։ Ես մտածեցի… գուցե կարո՞ղ եմ օգտվել ձեր սիրալիր հրավերիցւ

— Դե, իհարկե, բարեկամս, իհարկե,— ասաց նա։— Շատ ուրախ կլինեմ։ Շատ ուրախ։ Ե՞րբ կգաք։

— Իսկ ե րբ է ձեզ հարմար,— հարցրեցի ես։

— Եկեք մոտավորապես յոթի կեսին,— ասաց նա։ — Եկեք ճաշին։

— Շատ շնորհակալություն,— ասացի ես։— Ես կգամ։ Ա Մյուսը մի կարճ ու սալարկված նրբանցք էր, ար

յուրաքանչյուր կողմում կար ընդամենը չորսական ոչ մեծ տուն։ Սկզբում ես մի քիչ շփոթվեցի, որովհետեւ անմիջապես չկռահեցի, որ գնդապետն զբաղեցնում է մի կողմի բոլոր չորս տները։ նա ղրանցից պատրաստել էր մի բնակարան եւ, իր ստրատեգիական տաղանդի ողջ փայլով՝ չորս դռներից յուրաքանչյուրի վրա դրել էր «47» համարը։ Փոքր֊ինչ տատանվելուց հետո ես թակեցի 47 համարով մոտակա ղոլռր եւ

307

սկսեցի սպասել, թե ինչ է լինելու։ Սպասելիս ես մտածում էի այն մասին, թե ինչ անհեթեթություն է հարյուր ոտնաչափ եր֊ կարության փոքրիկ փողոցի բոլոր չորս տները նշել միեւնույն համարով 47, իսկ եթե այդպես է, ապա ո ւր են կորել մնացած համարները։ Թերեւս, ցրված են այդ շրջանի բոլոր փողոցներով ու ծառուղիներով մեկ։ Այո՛, լոնդոնյան փոստատարների բախտին նախանձել չի կարելի։

Այղ պահին 47 համարով դուռը, որը ես թակեցի, բացվեց, ե իմ դիմաց կանգնեց գնդապետը։ Նրա տեսքը ինձ որոշ չափով շփոթեցրեց, որովհետեւ հագել էր թավշե բաց֊կանաչ մնային բաճկոնակ, ատլասե դարձածալերով, եւ անվաւյթ թափահարում Էր չտեսնված մեծ խոհանոցային դանակը։ ետքովս անցավ, թե գուցե իղուր եմ եկել այստեղ։

— Դարրե լ,— հարցրեց նա, վրաս ուղղելով մոնոկլը։ — սատանան տանի, այ սա ճշգրտություն Է։

— Ես այստեղ մի թեթեւ մոլորվել Էի,— սկսեցի ես։

— Ա՛,— ասաց նա։— Համարի պատճառով բոլորն են շփոթվում։ Իսկ ինձ համար այդպես հանգիստ Է, գիտե ք։ ներ ս մտեք, դե ներս մտեք։

Ես մտա նախասենյակը, իսկ նա փակեց դուռը։

— Շատ ուրախ եմ, ձեզ տեսնելով,— ասաց նա։ — Անցեք։

Աշխույժ քայլերով նա ինձ տարավ նախասենյակի միջով, ի ոհանոցային դանակը պահած սրի պես՝ ասես իր հեծելազորին առաջնորդելիս լիներ գրոհի։ Իմ աչքովս ընկավ կարմիր փայտից կախիչը եւ պատերից կախված ինչ֊որ փորագրանկարներ, ու մենք հայտնվեցինք մեծ, ընդարձակ հյուրասենյակում, որ կահավորված Էր պարզ, բայց հարմարավետ։ Ամենուրեք գրքերի կույտեր Էին, իսկ պատերին կախված Էին զինվորական զանազան համազգեստների նկարներ։ Այդտեղից նա ինձ տարավ մեծ խոհանոցը։

— ներեցեք, որ ես այսպես շտապում եմ,— փնչացնելով, 308

ասաց նա։— Իմ ջեռոցում կարկանդակ կա, վախենում եմ, հանկարծ չայրվի։

Նա վազեց դեպի գազօջախը, բացեց դռնակը եւ նայեց

ներս։

— Ո՛չ, առայժմ ամեն ինչ լավ Է,— ասաց նալ– Հիա՛նալի՜ Է՛ Հիանալի։— Նա ուղղվեց ու նայեց ինձ։

— Սիրո՞ւմ եք մսով ու երիկամներով կարկանդակ,– հարցրեց նա։

— 0՛, իհարկե։ Շատ եմ սիրում։

— Սքանչելի՛ Է,— ասաց նա։— Ուր որ Է պատրաստ կլինի։ Դե, եկեք նստենք ու մի բան խմենք։

Նա ինձ նորից ետ տարավ հյուրասենյակ։

— նստեցեք, նստեցեք,— ասաց նա։— Ի ՝նչ խմենքՀ Շերրի", Վիսկի՞։ Ջի՞ն։

— Իսկ դուք ըմ… ըմ… ըմ… Գինի չունե՞ք։

— Գինի",— ասաց նա։— Դե, իհա՜րկե, իհա՛րկե։

Նա հանեց շիշը, բացեց ու չցրեց մի ամբողջ բաժակ մուգ֊ կարմիր գինի։ Գինին շատ դառը համ ուներ։ Մենք նստել ու զրուցում Էինք գլխավորապես նախշուն կրիաների մասին։ Տասը րոպե հետո գնդապետը նայեց ժամացույցին։

— Թերեւս, թխվել Է,— ասաց նա։— Պետք Է որ թխված լինի։ Դուք չե՞ք առարկի, եթե մենք խոհանոցում ճաշենք․ Չարչարանքը քիչ կլինիկ

— Իհարկե, իհարկե,— ասացի եսչ

Մենք ուղղվեցինք խոհանոց, գնդապետը սեղան գցեց, հետո տրորեց մի քանի կարտոֆիլ, վրան դրեց մսով ու երիկամներով կարկանդակի մի վիթխարի կտոր եւ ափսեն

ԳԲ"9 Ր"՝ առջեւ։

— Էլի գինի խմեք,— ասաց նա։

Մսով կարկանդակը սքանչելի Էր։ Ես գնդաս/ետին (Հարցրի, միթե ինքն Է պատրաստել այն։

․ թ– Այո,– պատասխանեց նա,– ստիպված եղա թի՚ե§

30»

սովորել, երբ որ կինս մահացավ։ Շատ հեշտ բան է, հավատացնում եմ ձեզ, եթե մի քիչ ուղեղդ շարժեք։ Ուղղակի հրաշք է,, թե ինչի կարելի է հասնել խոտի ու էլի այդ կարգի բաների օգնությամբ։ Իսկ դուք եփել կարո՛՛ղ եք։

— Մի կերպ, մայրս ինձ սովորեցրե՛ց— սովորեցրե՛ց, բայց ես դրանով այնքան էլ լուրջ չեմ զբաղվել։ Թեեւ ընդհանրապես ինձ այդ գործը դուր է գալիս։

— Ինձ էլ,— ասաց նա,— ինձ էլ։ Գլուխս հանգստանում է։

Երբ մենք միսը կերանք վերջացրինք, նա սառնարանից հանեց պաղպաղակ, եւ մենք այդ էլ կերանք։

— Ո ւֆ,— ասաց գնդապետը, խրվելով բազկաթոռի մեջ ե շոյելով փորը։— Ամեն ինչ կարգին է։ Ես ուտում եմ միայն օրական մեկ անգամ, բայց արդեն հիմնովին։ Իսկ հիմա չէի՞ք ցանկանա մի բաժակ պորտվեյն,— հարցրեց նա։— Ես բավականին լավ գինի ունեմ։

Մենք մեկական բաժակ պորտվեյն խմեցինք, եւ գնդապետը ծխեց հոտավետ նուրբ սիգարը։ Երբ բաժակները նորից դատարկվեցին, ու սիգարն էլ արդեն ծխել էր, գնդապետն ուղղեց մոնոկլը ու նայեց ինձ։

— Իսկ հիմա գնանք վերեւ, խաղանք, ցանկանո՞ւմ եք,— հարցրեց նա։

— Ի նչ պիտի խաղանք,— զգուշությամբ հարցրեցի ես։

— Ուժերս կչափենք,— ասաց գնդապետը։— Մտքի ճակատամարտ։ Մոդելների վրա։ Դուք ասացիք, որ դա ձեզ դուր է գալիս։

— Հը մ, հը՛մ, այո՛֊֊֊֊֊֊֊֊֊ասացի ես։

— Դե, ուրեմն, գնանք վերեւ,— ասաց գնդապետը։

նա նորից տարավ ինձ նախասենյակ, իսկ այնտեղից աստիճաններով ու փոքրիկ սենյակի միջով դեպի վեր․ այդ սենյակր նրա արհեստանոցն էր․ պատի մոտ դրված էր դազգահ, իսկ նրա վերեւում՝ ներկի տուփերով, զոդիչներով եւ 310

է․ի ինչ֊որ առեղծվածային գործիքներով դարակներ։ Գնդապետը, ինչպես երեւում է, ազատ ժամանակ զբաղվում է զանազան բաներ սարքելով, մտածեցի ես։ Բայց այստեղ նա է,ի մի դուռ բացեց, ու իմ աչքերի առջեւ ներկայացավ մի զարմանալի պատկեր։ Այն սենյակը, որի շեմքին ես կանգնած էի, զբաղեցնում էր ամբողջ վերնահարկը եւ ձգվում էր ոչ պակաս, քան յոթանասուն֊ութսուն ոտնաչափ երկարությամբ։ Իսկապես ասած, սա գնդապետի բոլոր չորս տների վերին հարկերի սենյակների միացումն էր մի սենյակի մեջ։ Հատակը ծածկված էր փայլուն պարկետով։ Բայց ինձ ապշեցրին ոչ թե սենյակի չափերը, այլ նրա կահավորանքը։ Սենյակի երկու ծայրերում թղթազանգվածից կառուցված էին երկու ամրոցներ։ Դրանց բարձրությունը երեք֊չորս ոտնաչափ էր։ Իսկ ամրոցների երկու կողմում շարքով կանգնած էին հարյուրավոր, նույնիսկ հազարավոր անագե զինվորիկներ, որ փայլփլում ու փողփողում էին իրենց վառ համազգեստներով։ նրանց միջեւ դրված էին տանկեր, զրահապատ մեքենաներ, զենիթային մարտկոցներ եւ ռազմական այլ տեխնիկա։ Իմ առջեւ իրենց ողջ փայլով կանգնած էին մարտի պատրաստ բանակներ։

— Ա՛,— ասաց գնդապետը, ուրախ շփելով ձեռքերը։ — Ինչ է, չէի՞ք սպասում։

–^» Ա՛յ սա բան է,— ասացի ես,— կյանքումս չէի տեսել այսքան խաղալիք զինվորներ։

— Ես բազում տարիներ եմ դրանց հավաքել,— ասաց նա։— Բազում տարիներ։ Գիտե՞ք, ախր ես դրանք ստանում եմ, ուղղակի ֆաբրիկայից։ Վերցնում եմ չներկված եւ ինքս ներկում։ Անհամեմատ լավ է ստացվում, ավելի մաքուր, հարթ եւ ընդ որում անհամեմատ ճշմարտանման։

Ես կռացա ոլ ձեռքս առա փոքրիկ զինվորիկին։ Այո , գնդապետը ճիշտ էր ասում։ Սովորաբար անագե զինվորիկներին ներկում են հապճեպ, ինչպես պատը, իսկ սրանք

ՅԱ

այնքան խնամքով են ներկված, որ նրանց դեմքի արտահայտությունը նույնպես տարբեր էր։

— Դեհ,— ասաց գնդապետը։— Դեհ, մենք հիմա մի ոչ մեծ խաղ կխաղանք, պարզապես վարժության համար։ Իսկ երբ դուք յուրացնեք, կսկսենք լուրջ խաղալ։ Ես հիմա կանոն֊ ները կբացատրեմ քեզ։

Խաղի կանոնները, որ շարադրեց գնդապետը, աչքի էին ընկնում ճշգրտությամբ ոլ որոշակիությամբ։ Մեզնից յուրաքանչյուրն ունի իր բանակը։ Զառերը գցում ենք, եւ նա, ում միավորներր շատ են, համարվում է ագրեսոր եւ անում է առաջին քայլր։ Հետո նա նորից է գցում զառերը եւ ընկած միավորներին համապատասխան՝ կարող է իր զինվորների ցանկացած գումարտակը տեղափոխել ցանկացած ուղղությամբ, գրոհն ուղեկցելով զենիթային ու հեռահար հրանոթների կրակով։ Աենքերն ունեն զսպանակային մեխանիզմ եւ լիցքավորվում են լուցկիներով։ Զսպանակներն ունեին ապշեցուցիչ ուժ, եւ լուցկիները մեծ արագությամբ թռչում էին ամբողջ սենյակով մեկ։ Երբ լուցկին ընկնում էր, նրա չորս կողմը ամեն ինչ, չորս դյույմանոց շառավղով, համարվում էր ոչնչացված, այնպես որ կարելի էր ծանր հարված հասցնել հակառակորդի զորքերին։ Յուրաքանչյուր խաղացող ուներ իր փոքրիկ քանոնը լուցկու շուրջր եղած տարածությունը չափելու համար։

Այս հնարամտությունը ինձ ուղղակի հիացրեց, մանավանդ որ դա ինձ հիշեցնում էր մեր իսկ հնարած խաղը Կորֆուում։ Իմ եղբայր Լեսլին (նա ուղղակի խենթանում էր թնդանոթների ու նավերի համար) հավաքել էր խաղալիք֊հածանա– վերի, գծանավերի ու սուզանավերի մի ամբողջ նավատորմիղ։ Սովորաբար մենք դրանք շարում էինք հատակի վրա եւ խաղում էինք գրեթե հենց այդպիսի մի խաղ, ինչպես այժմ, միայն թե հակառակորդի վրա կրակում էինք ոչ թե լուցկիներով, այչ ապակե գնդիկներով։ Դիպուկ աչք եւ ճշգրիտ ձեռք ՅԱ

պիտի լիսեՐ> "Ր ԳնԴԻԿԸ> անհարթ հատակին գցելով դիպչեր ականակրին, որի երկարությունն ընդամենը մեկուկես

դյույմ էր։

Ես ու դնդապետր գառերը նետեցինք, եւ ինձ վիճակվեց

ագրեսորի բախտը։

^․ Ա՛հ,— ասաց գնդապետը։— Կեղտո՛տ հոն։

էս հասկացա, որ նա իր մեջ բորբոքում է մարտական

կրակ։

— Իսկ հիմա ինչ անեմ,֊ հարցրի ես։– Փորձե՞մ ավերել

ձեր ամրոցը։

— Դե ինչ, փորձեք,֊ ասաց նա։– Խնդրեմ, ավերեք, եթե

կարող եք։

Ես շատ շուտով գլխի ընկա, որ այս խաղում գլխավորը՝ հակառակորդի ուշադրությունը մյուս թեւի վրա հրավիրելն է եւ ապա անսպասելիորեն մի քանի կայծակնային մ աներներ կատարելը։ Ուստի սկսեցի անընդմեջ գնդակոծել գնդապետի զորքերը եւ, քանի դեռ լուցկիները սուլոցով թռչում էին սենյակով մեկ, խորամանկեցի երկու գումարտակ մոտեցնել նրա պաշտպանության գծին։

— Խո՛զ,— որոտում էր գնդապետը, երբ հերթական լուցկին ընկնում էր նրա դիրքերը, եւ նա ստիպված էր լինում չափելու հարվածի շառավիղր։— Կեղտո՜տ խոզ։ Անիծյա լ հոն։

Նրա դեմքը դարձավ մուգ վարդագույն, իսկ աչքերը լցվեցին արցունքով, այնպես որ նա շարունակ ստիպված էր չինում հանել ակնոցը եւ երկար ու բարակ սրբել ապակիները։

— Սատանան տանի, ինչո՜ւ եք այդպես ճիշտ կրակում,— բղավում էր նա։

— Դուք եք մեղավոր,— բղավում էի ես ի պատասխան։— Ձեր բոլոր զորքերը իրար գլխի են լցված ու նրանց գնդակոծելը շատ հեշտ Էլ

313

— Դա իմ ստրատեգիան է։ Չհամարձակվեք քննարկի,․ իմ ստրատեգիան։ Ես ձեզնից մեծ եմ․ աստիճանս Է, բարձր Է։

— Ինչպես թե ձեր աստիճանը բարձր Է, երբ ես բանակի հրամանատար եմ։

— Չառարկել, կաթնակե՛ր,— որոտում Էր գնգապետը։

Խաղը շարունակվում Էր արդեն երկու ժամ; եւ այդ ընթացքում ես հաջողությամբ ցրեցի հակառակորդի բոլոր ուժերը եւ դիրքեր գրավեցի նրա ամրոցի մատույցներում։

— Հանձնվու մ եք,— գոռացի ես։

— Ոչ մի դեպքո՛ւմ,— գոռաց գնդապետը։— Ոչ մի դեպքո՛՛ւմ։ Հանձնվե՞լ անիծյալ հոնին։ Ո՛չ մի դեպքում։ Երբե՛ք։

— Ախ այդպե ս։ Այդ դեպքում ես առաչ եմ շարժում սակրավորներին,— սպառնացի ես։

— Սակրավորները ձեր ինչի՞ն են պետք։

— Որ պայթեցնեն ձեր ամրոցը,— ասացի ես։

— Չի կարելի,— ասաց նա։— Դա պատերազմի կանոններին դեմ Է։

— Գերմանացիները շատ չէին հաշվի նստում պատերազմի կանոնների հետ։

— ՚՛ ՍԼ ԳաԳրելի խարդախություն,— գոռաց նա, երբ ես արագ ճեղքեցի նրա ամրությունները։ *

— Հանձնվո՞ւմ եք, թե ոչ։

— Ո՛չ։ Պետք է կռվեմ ամեն մի թիզ Հողի համար, անիծյալ բարբարոս,— գոռաց նա, չորեքթաթ սողալով հաս՛ակի վրա եւ տենդագին առաչ շարժելով իր զորամասերը։ "այց այս հուսահատ ջանքերը նրան չփրկեցին, ես նրան քշեցի մի անկյուն եւ ջախջախեցի թնդանոթներով։

— Սատանա՛ն տանի,— ասաց գնդապետը, երբ ամեն ինչ վերջացած էր, եւ նա սրբում էր քրտնքից թրջված ճակատը։— Երբեք չէի տեսել, որ մարդ այդպես խաղա։ Ինչպես

314

էիք այդպես դիպուկ կրակում, եթե նախկինում չեք խաղացել*

— Իսկ ես ուրիշ խաղ էի խաղում, դրա նման, բայց մենք

կրակում էինք գնդիկներով,— ասացի ես։— Հերիք է, որ ձեռ֊ քըգ սովորեց դա, ընդմիշտ կմնա։ —․ Սատանան տանի,— ասաց գնդապետը, նայելով իր ջախջախված բանակին։

^– Եվ այնուամենայնիվ սա փառահեղ խաղ էր եւ փառահեղ ճակատամարտ։ էլի խաղանք։

Եվ մենք խաղացինք, խաղացինք անվերջ, եւ գնդապետն ավելի ու ավելի էր տաքանում, իսկ երբ վերջապես ես ժամացույցին նայեցի, ապա սարսափով տեսա, որ արդեն գիշերվա ժամր մեկն էր։ Խաղն ավարտել մենք չկարողացանք, ուստի ստիպված եղանք ամեն ինչ թողնել ինչպես որ կար։ Հաջորդ երեկո ես նորից եկա, եւ մենք խաղն ավարտեցինք։ Ես սկսեցի շաբաթը երկու֊ երեք երեկո անցկացնել գնդապետի մոտ։ Մենք ճակատամարտ էինք տալիս մեծ սենյակում, եւ դա նրան մեծ բավականություն էր պատճառում, ճիշտ այնպես, ինչպես ինձ։

Րայց շուտով մայրս հայտնեց, որ վերջապես, տուն է գտել եւ ժամանակն է, որ մենք Լոնդոնից մեկնենք։ Ես խորապես վշտացած էի։ նշանակում է ես պետք է թողնեի աշխատանքս, բաժանվեի բարեկամներիցս՝ միստեր Բել– լոուից եւ գնդապետ Անստրուտերից։ Միստեր Ռոմիլին անմխիթար վիճակում էր։

— ՛՛է "Ք Ժ կարող փոխարինել ձեզ,— ասաց նա։ — Ոչ ոք։

— ^այց որեԷ մեկն անպայման կգտնվի,— ասացի ես։

— Այո , բայց նա չի կարող այդքան լավ զարդարել ակվարիումները եւ ընդհանրապես… Ուղղակի չգիտեմ, ի՛նչ չդետք է անեմ ես առանց ձեզ․,․

Այն օրը, երբ ես վերջնականապես պետք է գնայի, նա արցունքն աչքերին, կաշվե դրամապանակ տվեց ինձ։ Դրա՛– մապանակի ներսի կողմում ոսկեզօծ տառերով գրված էր, «Ջերալդ Դարրելին աշխատանքային ընկերներից»։ Ես մի քիչ զարմացա, որովհետեւ բացի ինձնից ու միստեր Ռոմի~ լիից մեզ մոտ ոչ ոք չէր աշխատում, բայց նա, հավանաբար գտնում էր, որ այդպես ավելի պատկառելի կլինի։ Ես ջերմ շնորհակալություն հայտնեցի նրան եւ վերջին անգամ գնացի դեպի Պոտսի ծառուղին՝ միստեր Բելլոուի խանութը։

— Ցավում եմ, որ ստիպված ենք բաժանվել, տղաս,–՛ ասաց նա։— Շատ, շա՛տ ափսոս։ Վերցրեք այս փոքրիկ նը– վերը ինձնից հրաժեշտի առթիվ։

Նա ձեռքս խոթեց մի փոքրիկ վանդակ։ Վանդակում նստած էր նրա թռչուններից ամենալավր, որի մասին ես ամենից շատ էի երազել՝ կարմիր կարդինալը։ Ես բոլորովին շփոթվեցի,

— Դուք իսկապես ցանկանո՞ւմ եք սա ինձ տալ,— ասա՛ցի ես։

— Ինքնըստինքյան, տղաս, ինքնըստինքյան։

— Իսկ դուք վստա՞հ եք, որ հիմա տարվա համապատասխան ժամանակն է այդպիսի նվերի համար,— հարցրեցի ես։

Միստեր Բելլոուն քրքջաց։

— Իհա՜րկե,— ասաց նա,— իհա՜րկե։

Ես հրաժեշտ տվի միստեր Բելլոուին եւ այդ նույն երեկո գնացի խաղալու վերջին խաղը գնդապետի հետ։

— Խոստովանում եմ, միայնակ կլինեմ առանց ձեզ, տը– ղաս։ Շատ մենակ։ Բայց, այնուամենայնիվ, մի անհետացեք հորիզոնից, լա"վ։ ՝1ապ պահեցեք։ Ես ըմ․,,․ ըմ,,, մի փոքրիկ նվեր ունեմ ձեզ համար։

նա մեկնեց ինձ մի գեղեցիկ արծաթե ծխախոտատուփ>

Աճ

Որի վրա մակագրված էր․ «Սիրով՝ Մարջորիից»։ Դա ինձ մի

քիլ շփոթեցրեց՛ — 0՛, ուշադրություն մի դարձրեք մակագրությանը,– ասաց նա։— Այն կարելի է վերացնել,,․ Մի ծանոթուհուս՝ նվերն է շատ տարիներ առաջ։ Ես որոշեցի, որ ձեզ դուր կգա։ Վերցրեք ի հիշատակ, այո՞։ — Դուք շատ, շատ բարի եք,– ասացի ես։ — Դատարկ բան է, դատարկ բան,–– ասաց նա, քիթը սրբեց, հետո խնամքով մաքրեց իր մոնոկլը եւ, վերջապես, ձեռքը մեկնեց ինձ։— Դե, հաջողություն եմ ցանկանումլ աղաս։ Հուսով եմ, որ մենք էլի կհանդիպենք։

Մեզ այլեւս չվիճակվեց հանդիպել։ Դրանից շատ լանցածչ նա մահացավ։