Գլուխ 1

Այն տարվա ուշ ամռանը մենք ապրում էինք գյուղական մի խրճիթում, որտեղից երևում էին գետը և դեպի լեռներ ձգվող հարթավայրը։ Գետի հունը ծածկված էր խճերով ու գլաքարերով, որոնք արևի տակ սպիտակ էին ու չոր, իսկ վտակներում ջուրը պարզ էր, արագահոս և կապտավուն։ Զորքերն անցնում էին մեր տան մոտով, և փոշին, որ բարձրացնում էին նրանք, նստում էր ծառերի տերևներին։ Ծռաբները ևս փոշատ էին, տերևներն էլ այն տարի ժամանակից շուտ թափվեցին, ու մենք տեսնում էինք, թե ինչպես զինվորները քայլում էին ճանապարհով, փոշի էր բարձրանում, թափվում էին քամուց հափշտակված տերևները, քայլում էին զինվորները, իսկ հետո՝ ամառային սպիտակ մի ճանապարհ, որտեղ միայն տերևներ էին մնացել։

Հարթավայրը պտղաբեր էր և մրգատու այգիներով հարուստ, իսկ հանդիպակած լեռները սրճագույն էին ու լերկ։ Լեռներում կռիվ էր ու գիշերները կարելի էր տեսնել հրետանում բռնկումները։ Խավարի մեջ դրանք նման էին ամառային փայլակների, բայց գիշերները զով էին և չէր զգացվում մոտալուտ ամպրոպը։

Մթության մեջ երբեմն լսում էինք, թե ինչպես զինվորներն անցնում էին պատուհանի տակով, և տրակտորները քարշ էին տալիս հրանոթները։ Երթևեկությունը գիշերներն ուժեղանում էր, անցնում էին մեծ թվով ջորիներ, որոնց բեռնաթամբերի յուրաքանչյուր կողմից կախված էր ռազմամթերքի մեկական արկղ, անցնում էին մարդկանցով լցված մոխրագույն բեռնատար մեքենաներ, ինչպես նաև ուրիշ բեռնատարներ, որոնք բրեզենտով ծածկված զինապարեն էին տանում և ավելի դանդաղ էին շարժվում, քան մյուսները։ Ցերեկը ևս տրակտորներ էին անցնում և քարշ տալիս հրանոթները, հրանոթների երկար փողերը ծածկված էին կանաչ ճյուղերով, իսկ քարշակների վրա թափված էին խիտ տերևներով կանաչ ճյուղեր և խաղողի թփեր։ Հյուսիսում մի ձոր կար, ձորից այն և կողմ՝ շագանակենիների անտառ, իսկ ավելի հեռու, գետի այս ափին, մի ուրիշ լեռ։ Այդ լեռան համար էլ էին կռվում, բայց ապարդյուն, ու երբ աշնանն սկսեցին անձրևներ տեղալ, շագանակենիների բոլոր տերևները թափվեցին, ճյուղերը մերկացան և ծառաբները սևացան անձրևից։ Խաղողի այգիները ևս դալկացան ու մերկացան, և շուրջն ամեն ինչ թաց էր, գորշ nւ աշնան պես մեռած։ Գետի վրա մառախուղ էր իջել, և լեռը ծածկվել էր ամպերով, բեռնատարները ցեխ էին շպրտում չորս կողմը, թիկնոց հագած զինվորները թրջվել էին ու ցեխոտվել։ Նրանց զենքերը թաց էին, և գոտիներից կախած կաշվե երկու փամփշտակալները, վեց ու կես միլիմետրանոց բարակ ու երկարավուն փամփուշտների պահունակներից ծանրացած մոխրագույն կաշվե երկու տուփերը, թիկնոցների տակից այնպես էին ցցվել, որ թվում էր, թե ճանապարհով անցնող այս մարդիկ արդեն վեցերորդ ամիսն է, ինչ հղի են։

Մեծ արագությամբ սլանում էին մոխրագույն փոքրիկ մարդատար մեքենաներ։ Վարորդի կողքին սովորաբար նստած էր լինում մի սպա, իսկ հետևում՝ ևս մի քանի սպաներ։ Այդ մեքենաներն ավելի շատ էին ցեխ շպրտում, քան նույնիսկ բեռնատարները, ու եթե սպաներից մեկը շատ փոքրամարմին էր ու նստած էր երկու գեներալների միջև, այնքան փոքրամարմին, որ դեմքը չէր երևում, այլ միայն՝ գլխարկի ծայրը և նեղ ուսերը, ու եթե մեքենան հատկապես արագ էր գնում, ուրեմն դա թագավորն էր։ Նա ապրում էր Ուդինում ու գրեթե ամեն օր անցնում էր այս ճանապարհով, որպեսզի տեսնի, թե ինչպես են գործերը։ Իսկ գործերը շատ վատ էին։

Ձմռան հենց առաջին օրերից սկսեց անդադար անձրև տեղալ, իսկ անձրևի հետ միասին սկսվեց խոլերան։ Բայց այն շուտ կանխեցին, և բանակում ընդամենը յոթ հազար զինվոր մեռավ համաճարակից։

Գլուխ 2

Հաջորդ տարի շատ հաղթանակներ եղան։ Գրավեցինք ձորից այն կողմ գտնվող լեռն ու սարալանջը, որտեղ շագանակենիների անտառն էր աճում, հաղթանակներ եղան նաև հարթավայրից դեպի հարավ ընկած բարձրավանդակում․ օգոստոսին անցանք գետը ու բնակվեցինք Գորիցիայի տներից մեկում, որի պատերը պաստառված էին ծիրանագույն վիստարիայով, իսկ պարսպապատ պարտեզում շատրվան կար և մեծ թվով հաստաբուն ու ստվերախիտ ծառեր։ Հիմա կռիվը գնում էր մոտակա լեռներում, մեզնից հազիվ մի մղոն հեռու։ Փառավոր էր քաղաքը, և մեր տունն էլ շատ գեղեցիկ։ Քաղաքին հեշտությամբ տիրացանք, բայց մերձակա լեռները ոչ մի կերպ չէինք կարողանում գրավել, և ես շատ ուրախ էի, որ ավստրիացիները, ըստ երևույթին պատերազմից հետո ուզում էին քաղաք վերադառնալ, որովհետև, ռմբակոծում էին ոչ թե այն ավերելու նպատակով, այլ հենց այնպես, հավուր պատշաճի։ Բնակչությունը շարունակում էր մնալ քազաքում, որտեղ կային հոսպիտալներ ու սրճարաններ, փողոցների ծայրին՝ թնդանոթներ, ինչպես նաև երկու հասարակաց տուն, մեկը՝ զինվորների համար, մյուսը՝ սպաների։ Ու երբ ամառը վերջացավ, զով գիշերները, կռիվը մոտիկ լեռներում, ռումբերի հետքեր կրող կամրջի երկաթը, գետափին, երբեմնի կռվի վայրում քարուքանդ եղած թունելը, հրապարակի շրջակա ծառերը և դեպի հրապարակ տանող երկար ծառուղին,— այս ամենը, ինչպես նաև այն, որ քաղաքում աղջիկներ կային, որ թագավորն էր անցնում իր մեքենայով և հիմա արդեն կարելի էր երբեմն տեսնել նրա դեմքը, երկար վիզը, փոքր մարմինը և մոխրագույն այծամորուքը, այս ամենը, ինչպես նաև քանդված պատի միջից տների՝ հանկարծ բացվող ամբողջ ներքինը, պարտեզներում, երբեմն նաև փողոցներում թափված ծեփն ու խիճը և այն, որ Կարսոյում գործերը բարեհաջող էին, այս ամենը շատ էին տարբերում այս աշունն անցյալ աշնանից, երբ մենք ապրում էինք գյուղում։ Պատերազմն էլ էր մի տեսակ փոխվել։

Քաղաքից դուրս, լեռան վրա, ոչնչացված մի անտառ կար։ Ամռանը, երբ մենք քաղաք մտանք, անտառը դեռ կանաչ էր, բայց հիմա այնտեղ միայն կոճղեր ու ջարդված ծառաբներ էին մնացել, իսկ հողը տակնուվրա էր արված։ Մի անգամ, աշնան վերջին, երբ քաղաքից դուրս էի եկել ու կանգնել նախկին այս անտառում, սարի ուղղությամբ շարժվող մի ամպ երևաց։ Եվ ամպը շատ արագ էր մոտենում, և արևը դարձավ աղոտ դեղնավուն, և հետո ամեն ինչ փոխվեց մոխրագույնի, և երկինքը ծածկվեց, և ամպը իջավ լեռան վրա ու հանկարծ պատեց մեզ, և դա ձյուն էր։ Ձյունը շեղակի էր գալիս քամու հետ, մերկ հողը ծածկվեց, ծառերի կոճղերը դուրս ցցվեցին, թնդանոթների վրա ձյուն նստեց, իսկ ձյան մեջ բացված ոտնահետքերը տանում էին դեպի խրամատներից այն կողմ ընկած արտաքնոցները։

Ավելի ուշ, քաղաք վերադառնալուց հետո, ընկերոջս հետ նստել էինք սպայական հասարակաց տանը և մի շիշ ասթի էինք խմում։ Ձյուն էր գալիս, և պատուհանից նայելով ծանր ու դանդաղ իջնող ձյանը, մենք հասկացանք, որ հենց դրանով էլ վերջանում էր տարին։ Գետի վերին մասերում գտնվող լեռները դեռ չէին գրավված։ Հանդիպակաց լեռներից և ոչ մեկը նույնպես չէր գրավված։ Ամեն ինչ մնացել էր հաջորդ տարվան։ Ընկերս նկատեց փողոցից անցնող մեր գնդի քահանային, որն զգուշորեն քայլում էր ցեխերի միջով, և թակեց պատուհանը, որպեսզի գրավի նրա ուշադրությունը։ Քահանան բարձրացրեց գլուխը։ Նա տեսավ մեզ և ժպտաց։ Ընկերս նշան արեց, որ ներս գա։ Քահանան բացասաբար շարժեց գլուխը և շարունակեց ճամփան։ Այդ գիշեր ճաշարանում սովորականի պես սպագետտի էինք ուտում, ուտում էինք շատ արագ և շատ լուրջ, պատառաքաղի վրա այնպես վերցնելով, որ ծայրերը կախվեն օդից և հնարավոր լինի բերանը տանել, կամ պատառաքաղը պնակից հազիվ բարձրացնելով ու անդադար ներս քաշելով, իսկ հետո գինի էինք խմում հյուսկեն տափաշշից, որ ճոճվում էր մետաղե հենակից կախված։ Բավական էր ցուցամատով իջեցնել շշի բերանը, և թունդ, հաճեէի, պարզ-կարմիր գինին թափվում էր այդ նույն ձեռքով պահված բաժակի մեջ։ Սպագետտիի այս արարողությունն ավարտելուց հետո կապիտանն սկսեց ձեռ առնել քահանային։

Քահանան երիտասարդ էր և շատ շուտ էր կարմրում։ Նա մեզ նման համազգեստ էր հագել, միայն այն տարբերությամբ, որ մոխրագույն բաճկոնակի ձախ ծոցագրպանի վրա մուգ կարմիր թավշից մի խաչ էր կախել։ Կապիտանը խոսում էր կոտրատված իտալերենով, ավելորդ մի հաճոյակատարություն, որպեսզի կարողանայի ամեն ինչ հասկանալ ու ոչինչ բաց չթողնել։

— Քահանան այսօր աղջիկների հետ,— ասաց կապիտանը, նայելով նրան և ինձ։ Քահանան ժպտաց, կարմրեց ու բացասաբար շարժեց գլուխը։ Կապիտանը հաճախ էր նրա հոգու հետ խաղում։

— Ճիշտ չե՞մ ասում,— հարցրեց կապիտանը։— Այսօր ես տեսնում եմ քահանան աղջիկների հետ։

— Ոչ,— պատասխանեց քահանան։

Մյուս սպաները զվարճանում էին այդ կոպիտ կատակներից։

— Քահանան աղջիկների հետ ոչ,— շարունակեց կապիտանը։— Քահանան աղջիկների հետ երբեք,— բացատրեց նա ինձ։ Ապա, անընդհատ աչքերիս մեջ նայելով, բայց քահանային էլ չկորցնելով տեսադաշտից, նա վերցրեց ու լցրեց իմ բաժակը։

— Քահանան ամեն գիշեր ինքն իր հետ... հինգը մեկի դեմ։— Սեղանի շուրջ նստած սպաները ծիծաղեցին։— Հասկանո՞ւմ եք։ Ինքն իր հետ... հինգը մեկի դեմ։— Նա ձեռքով նման մի շարժում արեց ու բարձրաձայն ծիծաղեց։ Քահանան դա ընդունեց իբրև կատակ։

— Պապն ուզում է, որ ավստրիացիները շահեն պատերազմը,— ասաց մայորը։— Նա սիրում է Ֆրանց Իոսիֆին։ Ա՛յ թե ավստրիացիների փողերը որտեղից են գալիս։ Ես աթեիստ եմ։

— Կարդացե՞լ եք «Սև խոզը»,— հարցրեց լեյտենանտը։— Ես ձեզ համար կճարեմ։ Դա այն գիրքն է, որ խախտեց իմ հավատը։

— Զզվելի և կեղտոտ գիրք է,— ասաց քահանան։— Չի կարող պատահել, որ հավանած լինեք։

— Շատ օգտակար դիրք է,— ասաց լեյաենանտը։— Այնտեղ ամեն ինչ գրված է հոգևորականների մասին։ Ձեզ անպայման դուր կգա։— Ես ժպտացի քահանային, նա ևս ժպտաց մոմի աղոտ լույսի տակ։

— Չկարդաք,— ասաց նա։

— Ես կճարեմ,— ասաց լեյտենանտը։

— Բոլոր մտածող մարդիկ էլ աթեիստ են,— ասաց մայորը։— Ես ոչ էլ մասոնությանն եմ հավատում։

— ես հավատում եմ մասոնությանը,— ասաց լեյտենանտը։— Ազնիվ կազմակերպություն է։

Ինչ֊որ մեկը ներս մտավ, ու բաց դռան արանքից ես տեսա, թե ինչպես էր գալիս ձյունը։

— Հիմա այլևս հարձակում չի լինի, քանի որ ձյուն է գալիս,— ասացի ես։

— Իհարկե ոչ,— ասաց մայորը։— Լավ կլիներ արձակուրդ վերցնեիք։ Գնայիք Հռոմ, Նեապոլ, Սիցիլիա...

— Թող Ամալֆի գնա,― ասաց լեյտենանտը։— Ես ձեզ մի երկտող կտամ և ծնողներիս հասցեն։ Նրանք ձեզ կսիրեն, ինչպես իրենց հարազատ որդուն։

— Թող Պալերմո գնա։

— Ավելի լավ է Կապրի գնա։

— Շատ կուզենայի, որ Աբրուցի գնայիք և Կապրոկոտայում ծնողներիս տեսնեիք,— ասաց քահանան։

— Նրա ինչին է պետք Աբրուցին։ Այնտեղ ավելի շատ ձյուն կա, քան այստեղ։ Գնա ի՞նչ անի, գյուղացիների՞ն տեսնի։ Թող կուլտուրայի ու քաղաքակրթության կենտրոնները գնա։

— Այնտեղ, որտեղ սիրուն աղջիկներ կան։ Ես Նեապոլի մի քանի հասցեներ կտամ ձեզ։ Հոյակապ, ջահել աղջիկներ են, և այն էլ իրենց մայրիկների թևի տակ։ Հա՛, հա՛, հա՛․․․

Կապիտանը բաց արեց ափը, ցցեց բթամատը, իսկ մյուս մատները չռեց, որպեսզի պատի վրա չինական ստվերներ ցույց տա։ Ձեռքի ստվերն ընկավ պատին։ Նա նորից խոսեց կոտրատված իտալերենով։

— Դուք գնալ այ այսպես,— ցույց ավեց բթամատը։— Իսկ վերադառնալ այ այսպես,— ցույց տվեց ճկույթը։

Բոլորր ծիծաղեցին։

— Նայեցեք,— ասաց կապիտանը։ Նա նորից չռեց մատները։ Մատների ստվերը նորից ընկավ պատին։ Նա սկսեց բթամատից և հերթով տվեց մյուս մատների անունները. Sotto-tenentente^[1] (բթամատ), tenente^[2] (ցուցամատ), capitano^[3] (միջնամատ), maggiore^[4] (մատնեմատ) և tenente-colonello^[5] (ճկույթ)։— Դուք գնում եք որպես sotto-tenente։ Վերադառնում եք որպես tenente-colonello։

Բոլորը ծիծաղեցին։ Կապիտանի չինական ստվերները մեծ հաջողություն ունեցան։ Նա նայեց քահանային ու բղավեց.

— Քահանան ամեն գիշեր հինգը մեկի դեմ։

Նորից ծիծաղեցին բոլորը։

— Դուք պետք է անմիջապես արձակուրդ գնաք,— ասաց մայորը։

— Ափսոս, որ չեմ կարող ձեզ հետ գալ և ամեն ինչ ցույց տալ,— ասաց լեյտենանտը։

— Հետ գալուց գրամոֆոն բերեք։

— Օպերայի լավ ձայնապնակներ էլ բերեք։

— Կարուզո բերեք։

— Պետք չի Կարուզո։ Նա ոռնում է։

— Չէիր ուզենա՞ նրա պես ոռնալ։

— Նա ոռնում է։ Բան եմ ասում, նա ոռնում է։

— Կուզենայի, որ Աբրուցի զնայիք,— ասաց քահանան։ Մյուսներն աղմկում էին։— Այնտեղ լավ որս կա։ Մարդկանց էլ շուտ կհավաքեք, ու թեև ցուրտ է, բայց եղանակը պարզ է ու չոր։ Կարող եք ծնողներիս մոտ մնալ։ Հայրս հայտնի որսորդ է։

— Գնացի՞նք,— ասաց կապիտանը։— Հասարակաց տուն գնանք, քանի չեն փակել։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես քահանային։

— Բարի գիշեր,— ասաց նա։

Գլուխ 3

Երբ ռազմաճակատ վերադարձա, մենք դեռ նույն քաղաքում էինք ապրում։ Շրջակայքում հիմա ավելի շատ թնդանոթ կար, և արդեն գարուն էր։ Դաշտերր կանաչ էին, և որթատունկերի վրա փոքրիկ կանաչ ընձյուղներ էին երևում։ Ճամփեզրի ծառերը ծածկվել էին մանր տերևներով, և ծովի կողմից թեթև քամի էր փչում։ Ես տեսա քաղաքը, բլուրը և բլրի խորշում կառուցված հին դղյակը, տեսա նաև լեռները, գորշ լեռները, որոնց լանջերին հազիվ էր կանաչը կպել։ Քաղաքում է՛լ ավելի շատ թնդանոթ կար, մի քանի նոր հոսպիտալներ էին բացվել, փողոցներում կարելի էր հանդիպել անգլիացիների, երբեմն նաև անգլուհիների, ռմբակոծումից վնասվել էին ևս մի քանի տներ։ Տաք էր, իսկական գարուն, ես քայլում էի ծառուղիով և զգում ջերմությունն արևի, որի ճառագայթներն ընկել էին պատի վրա։ Պարզվեց, որ մենք դեռևս մեր հին տանն էինք ապրում, այնտեղ ամեն ինչ նույնն էր մնացել իմ արձակուրդ գնալուց ի վեր։

Դուռը բաց էր, դրսի նստարանին, արևի տակ, մի զինվոր էր նստած, կողքի դռան մոտ սպասում էր շտապ օգնության մեքենան, իսկ ներսում մարմարե հատակի ու հիվանդանոցի հոտ էր գալիս։ Ամեն ինչ նույնն էր, միայն այն տարբերությամբ, որ հիմա գարուն էր։ Ներս նայեցի մեծ սենյակի դռան արանքից ու տեսա գրասեղանի մոտ նստած մայորին, պատուհանը բաց էր, ու արևի լույսը լցվել էր սենյակ։ Նա ինձ չնկատեց, ու ես չգիտեի ինչ անել՝ մտնել զեկուցե՞լ, թե՞ նախ վեր բարձրանալ ու լվացվել։ Որոշեցի բարձրանալ։

Սենյակը, որտեղ ապրում էինք լեյտենանտ Ռինալդին ու ես, նայում էր դեպի բակը։ Պատուհանը բաց էր, մահճակալս ծածկված էր բարակ վերմակով, պատից կախված էին իմ բոլոր իրերը, թիթեղյա տուփով հակագազը և պողպատյա սաղավարտը։ Մահճակալի ոտքերի մոտ դրված էր իմ սնդուկը, իսկ սնդուկի վրա՝ ձմեռային փայլուն կոշիկներս։ Ութանիստ, արջնած փողով և մուգ կաղնեգույն հարմարավետ, գեղեցիկ խզակոթով իմ հրացանը կախված էր երկու մահճակալների միջև։ Հիշեցի, որ նշանառության հեռադիտակը պահված էր սնդուկում։ Լեյտենանտը, Ռինալդին, պառկել էր մյուս մահճակալին ու քնել։ Ոտնաձայներ լսելով, նա արթնացավ ու նստեց անկողնում.

— Ciao^[6],— ասաց նա։— Ինչպե՞ս անցկացրինք ժամանակը։

— Հիանալի։

Մենք միմյանց ձեռք սեղմեցինք, հետո նա գրկեց վիզս ու համբուրեց ինձ։

— Օ՜ֆ,— ասացի ես։

— Կեղտոտվել եք,— ասաց նա։— Պետք է լվացվել։ Ո՞ւր էիք գնացել և ինչ արիք։ Ամեն ինչ միանգամից պատմեք։

— Ամեն տեղ էլ եղել եմ։ Միլան, Ֆլորենցիա, Հռոմ, Նեապոլ, Վիլա Սան Ջիովաննի, Մեսսինա, Տաորմինա․․․

— Ոնց որ չվացուցակ լինեք։ Հետաքրքիր արկածներ ունեցե՞լ եք։

— Այո։

— Որտե՞ղ։

— Milano, Firenze, Roma, Napoli...

— Բավական է։ Ճիշտն ասենք, ո՞րն էր ամենալավը։

— Միլանում։

— Որովհետև դա առաջինն էր։ Որտե՞ղ հանդիպեցիք նրան։ Կովայո՞ւմ։ Ո՞ւր գնացիք։ Ի՞նչ էիք զգում։ Ամեն ինչ միանգամից պատմեք։ Մնացի՞ք ամբողջ գիշերը։

— Այո։

— Հետո ինչ։ Հիմա այստեղ էլ հիանալի աղջիկներ կան։ Նոր աղջիկներ են, առաջին անգամ են ռազմաճակատում։

— Ի՜նչ եք ասում...

— Չեք հավատո՞ւմ։ Կեսօրից հետո կգնանք ու ձեր աչքով կտեսնեք։ Քաղաքում էլ հիանալի անգլուհիներ կան։ Հիմա ես սիրահարված եմ միսս Բարկլիին։ Կծանոթացնեմ ձեզ։ Երևի ամուսնանամ միսս Բարկլիի հետ։

— Ես պետք է լվացվեմ ու գնամ զեկուցելու։ Հիմա ոչ ոք չի՞ աշխատում, ինչ է։

— Քանի գնացել եք, բան էլ չի եղել, միայն՝ ցրտահարություն, դեղնախտ, սուսանակ, կանխամտածված անդամախեղություն, թոքերի բորբոքում, կարծր ու փափուկ չարակեղ։ Ամեն շաբաթ որևէ մեկը վիրավորվում էր ժայռի բեկորներից։ Կան նաև մի քանի իսկական վիրավորներ։ Մյուս շաբաթ կռիվը նորից կսկսվի։ Հավանաբար, նորից կսկսվի։ Այդպես են ասում։ Ի՞նչ եք կարծում, ճի՞շտ կվարվեմ, եթե ամուսնանամ միսս Բարկլիի հետ, պատերազմից հետո, իհարկե։

— Անկասկած,— ասացի ես, տաշտի մեջ լիքը ջուր լցնելով։

— Գիշերն ամեն ինչ կպատմեք ինձ,— ասաց Ռինալդին։— Հիմա ես պետք է նորից քնեմ, որպեսզի միսս Բարկլիի մոտ գնալիս թարմ ու գեղեցիկ երևամ։

Ես հանեցի բաճկոնս ու վերնաշապիկս և լվացվեցի տաշտի սառը ջրով։ Սրբվելու ժամանակ նայում էի մեկ շուրջս, մեկ պատուհանից դուրս, մեկ Ռինալդիին, որ փակ աչքերով պառկել էր մահճակալի վրա։ Նա տարեկից էր ինձ, գեղեցիկ, բնիկ ամալֆիացի։ Նա սիրում էր իր գործը՝ վիրաբուժությունը, և մենք հրաշալի ընկերներ էինք։ Զգալով իմ հայացքը, նա բացեց աչքերը։

— Փող ունե՞ք։

— Այո ։

— Հիսուն լիրա պարտք տվեք ինձ։

Ես չորացրի ձեռքերս և պատից կախված բաճկոնիս ծոցագրպանից հանեցի դրամապանակս։ Ռինալդին վերցրեց թղթադրամը և, առանց անկողնուց բարձրանալու ծալեց, դրեց տաբատի գրպանը։ Նա ժպտաց. «Ես պետք է ունևոր մարդու տպավորություն թողնեմ միսս Բարկլիի վրա։ Դուք իմ լավ, իմ հրաշալի ընկերն եք և իմ ֆինանսական հովանավորը»։

— Գրողի ծոցը գնացեք,— ասացի ես։

Այդ երեկո ճաշարանում ես նստեցի քահանայի մոտ․ նա վշտացած էր, նույնիսկ վիրավորված, որ չէի գնացել Աբրուցի, նա հորը գրել էր իմ մասին, և նրանք պատրաստվել էին ինձ դիմավորելու։ Ես ինքս էլ նույնքան վատ էի զգում դրա համար։ Եվ, իսկապես, այնպես էլ չհասկացա, թե ինչու չգնացի։ Չէ՞ որ ուզում էի գնալ, և հիմա փորձում էի բացատրել, թե ինչպես են հանգամանքները բարդվում իրար վրա, և, ի վերջո, նա հասկացավ, որ ես իրոք ուզում էի գնալ։ Դրանով էլ ամեն ինչ գրեթե կարգի ընկավ։ Ես շատ գինի խմեցի, հետո՝ սուրճ և ստրեգա և, արդեն հարբած, բացատրում էի, թե ինչպես մեզ չի հաջողվում անել այն, ինչ ուզում ենք։ Երբեք չի հաջողվում։

Մենք զրուցում էինք, իսկ մյուսները վիճում էին և աղմկում։ Ես ուզամ էի Աբրուցի գնալ։ Բայց և չգնացի այնպիսի տեղեր, ուր ճանապարհները սառած էին ու երկաթի պես պինդ, ուր պարզ և չոր ցուրտ էր, ձյունը, նույնպես չոր ու փխրուն, ուր ձյան վրա նապաստակի հետքեր կային, իսկ գյուղացիները գլխարկ էին հանում և ձեզ լորդ կոչում և որտեղ լավ որս կար։ Այդպիսի տեղեր չգնացի, գնացի այնտեղ, ուր ծխով լցված սրճարաններ ու գիշերներ կային, և սենյակն այնպես էր պտտվում, որ ստիպված էիր պատին նայել, որպեսզի պտույտը դադարեր. հարբած գիշերներ անկողնում, երբ գիտեիր, որ էլ ոչինչ չկա բացի սրանից, և այնքան տարօրինակ էր առավոտյան արթնանալ ու չիմանալ, թե ով էր կողքիդ պառկածը, և աշխարհը մթության մեջ թվում էր անիրական ու այնքան գրգռիչ, որ պետք էր ամեն ինչ վերսկսել, ոչինչ չիմանալով ու ոչինչ չմտածելով, վստահ, որ սա էր ամենը, ամենը, ամենը ու էլի ոչինչ չմտածել։ Բայց հանկարծ ընկնում էիր խոր մտքերի մեջ և քնում։ Ու առավոտյան արթնանալով, երբեմն զգում էիր, որ այն ամենը, ինչ եղել է, արդեն չկա, ամեն բան դառնում էր և պարզ, և հստակ, և ծանր և երբեմն վեճ էր ծագում վարձի համար։ Երբեմն դեռևս հաճելի էր, քնքուշ և ջերմ, և նախաճաշը, և ճաշը։ Երբեմն էլ հաճելի ոչինչ չէր մնում, և ուրախությամբ քեզ փողոց էիր գցում, բայց հաջորդ օրը նորից նույնն էր, հաջորդ գիշերն էլ էր նույնը։ Ես փորձեցի պատմել գիշերվա մասին և այն մասին, թե ինչ տարբերություն կա գիշերվա ու ցերեկվա միջև, և գիշերը որքան ավելի լավ է, եթե միայն օրը ոչ շատ ցուրտ է և ոչ էլ շատ պարզ։ Բայց չկարողացա պատմել։ Հիմա էլ չեմ կարող։ Եթե այդպիսի բան պատահել է ձեզ, ուրեմն, կհասկանաք ինձ։ Նրան այդպիսի բան չէր պատահել, բայց նա հասկացավ, որ ես իսկապես ուզում էի Աբրուցի գնալ, սակայն չեմ գնացել, ու մենք լավ ընկերներ մնացինք, շատ բանով իրար նման, բայց և շատ բանով տարբեր։ Նա միշտ գիտեր այն, ինչ ես չգիտեի, իսկ երբ իմանում էի, պատրաստ էի անմիջապես մոռանալ։ Բայց այն ժամանակ ես չէի հասկանում այդ, չնայած ավելի ուշ հասկացա։

Մինչ այդ մենք բոլորս դեռ ճաշարանում էինք, ճաշը վերջացել էր, իսկ վեճերը շարունակվում էին։ Մենք դադարեցինք խոսել, և կապիտանը բղավեց.

— Քահանան տխրում է։ Տխրում է առանց աղջիկների։

— Չեմ տխրում,— ասաց քահանան։

— Քահանան տխրում է։ Քահանան ուզում է, որ ավստրիացիները շահեն պատերազմը,— ասաց կապիտանը։ Մյուսները լսում էին։ Քահանան բացասաբար շարժեց գլուխը։

— Ոչ,— ասաց նա։

— Քահանան չի ուզում, որ մենք հարձակվենք։ Դուք չեք ուզում, որ հարձակվենք, այնպես չէ՞։

— Ոչ։ Եթե պատերազմ է, ուրեմն, պետք է հարձակվել։

— Պե՜տք է հարձակվել։ Կհարձակվենք։

Քահանան գլխով արեց։

— Հանգիստ թողեք նրան,— ասաց մայորը։— Նա լավ տղա է։

— Համենայն դեպս, նա ոչինչ չի կարող անել,— ասաց կապիտանը։ Մենք վեր կացանք և հեռացանք սեղանից։

Գլուխ 4

Հարևան պարտեզի մարտկոցն առավոտյան արթնացրեց ինձ, ու, տեսնելով, որ արևի ճառագայթներն արդեն ներս են ընկել պատուհանից, վեր կացա անկողնուց։ Մոտեցա պատուհանին և դուրս նայեցի։ Խճաքարերով ծածկված արահետները խոնավ էին, և խոտը թաց էր ցողից։ Մարտկոցը երկու անգամ կրակեց, և ամեն անգամ օդը ցնցվում էր ինչպես պայթյունի ժամանակ, պատուհանը զնգզնգում էր, և շփշփում էին պիժամայիս փողքերը։ Թնդանոթները չէին երևում, բայց, հավանաբար, կրակում էին ուղիղ մեր վրայով։ Տհաճ էր այդքան մոտ լինել թնդանոթներին, բայց պետք էր մխիթարվել գոնե նրանով, որ նրանք այնքան էլ մեծ չէին։ Նայեցի դեպի պարտեզ ու լսեցի, թե ինչպես մի բեռնատար ճամփա ընկավ։ Հագնվեցի, իջա ներքև, խոհանոցում սուրճ խմեցի ու գնացի գարաժ։ Մեքենաները երկար ծածկի տակ շարված էին կողք-կողքի։ Դրանք ծանր թափքերով, տափակ քթերով, ֆուրգոնանման մոխրագույն սանիտարական մեքենաներ էին։ Բակում մեխանիկներն աշխատում էին մի այդպիսի մեքենայի վրա։ Երեք նման մեքենաներ էլ սարերում էին, վիրակապական կայաններում։

— Մարտկոցի վրա կրակո՞ւմ են,— հարցրի մեխանիկներից մեկին։

— Ոչ, signor lenente։ Բլրակը պաշտպանում է։

— Ինչպե՞ս են գործերը։

— Վատ չեն։ Այս մեքենան բանի պետք չէ, բայց մյուսները կարգին աշխատում են։— Նա թողեց գործը ու ժպտաց։— Արձակո՞ւրդ էիք գնացել։

— Այո։

Նա ձեռքերը քսեց ջեմպերին ու քմծիծաղեց.

— Լավ ժամանակ անցկացրի՞ք։

Մյուսները ևս քմծիծաղեցին։

— Լավ էր,— ի՞նչ է պատահել այս մեքենային։

— Բանի պետք չի։ Մեկ էս, մեկ էն․․․

— Իսկ հիմա՞ ինչ է պատահել։

— Մխոցների նոր օղակներ են պետք։

Ես թողեցի նրանց ու հեռացա։ Մեքենան ամոթալի տեսք ուներ, կարծես թալանված լիներ. շարժիչը բաց էր, և մասերը սփռված էին նստարանի վրա։ Ես մտա ծածկի տակ ու մեկ առ մեկ զննեցի մեքենաները։ Դրանք համեմատաբար մաքուր էին, մի քանիսը՝ հենց նոր լվացված, իսկ մյուսները՝ փոշոտ։ Ուշադիր նայում էի դողերին, փնտրելով ծակված տեղեր կամ այլ վնասվածքներ։ Թվում էր, թե ամեն ինչ կարգին է։ Հավանաբար, ոչ մի նշանակություն չուներ իմ հետևելը կամ չհետևելը։ Ես կարծում էի, թե մեքենաների վիճակը, այս կամ այն մասերը ձեռք բերելու հնարավորությունը, վիրակապական կայաններից հիվանդների և վիրավորների անխափան տեղափոխումը, բաշխման կայաններ փոխադրելը և ապա այնտեղից, ըստ նշված փաստաթղթերի, տարբեր հոսպիտալներում տեղավորելը, ես կարծում էի, թե այս ամենն ինչ-որ չափով ինձնից էր կախված։ Մինչդեռ, հավանաբար, իմ այստեղ լինելը կամ չլինելը ոչինչ չէր փոխում։

— Մասերը դժվա՞ր էին ճարվում,— հարցրի ավագ մեխանիկին։

— Ոչ, signor tenente։

— Որտե՞ղ է հիմա վառելանյութի պահեստը։

— Նույն տեղում։

— Լավ,— ասացի ես, վերադարձա տուն ու ևս մի բաժակ սուրճ խմեցի սպաների ճաշարանում։ Սուրճը բաց մոխրագույն էր և շատ էր քաղցրացել խտացած կաթից։ Դրսում գարնանային հաճելի առավոտ էր։ Քթի մեջ չորության այն զգացողությունն էր ծնվում, որից կարելի էր ենթադրել, թե շոգ օր է սպասվում։ Այդ օրը ես այցելեցի լեռնային պահակետերը ու երեկոյան վերադարձա քաղաք։

Թվում էր, թե գործերն իմ բացակայության ժամանակ կարգավորվել էին։ Լսեցի, որ նորից հարձակում է պատրաստվում։ Դիվիզիան, որին մենք սպասարկում էինք, պետք է հարձակում գործեր գետի վերին հոսանքներում, և մայորն ինձ ասաց, որ հարձակման ժամանակ հոգ տանեմ պահակետերին։ Հարձակվող զորամասերը պետք է գետն անցնեին նեղ կիրճից վեր և ապա ցրվեին լեռնալանջում։ Անհրաժեշտ էր, որ մեքենաների պահակետերը հնարավորին չափ մոտ լինեին գետին և պաշտպանության տակ գտնվեին։ Նրանց տեղերն, անշուշտ, պետք է հետևակը որոշեր, սակայն ենթադրվում էր, թե պլանը մենք ենք մշակում։ Դա այն բաներից մեկն էր, որ զինվորական գործունեության պատրանք է ստեղծում։

Ես շատ էի փոշոտվել ու կեղտոտվել։ Բարձրացա մեր սենյակը, որպեսզի լվացվեմ։ Ռինալդին նստել էր մահճակալի վրա, Հյուգոյի անգլերեն քերականության դիրքը ձեռքին։ Նա համազգեստով էր, հագել էր սև կոշիկները, մազերը փայլում էին։

— Ինչ լավ է,— ինձ տեսնելով, ասաց նա։— Դուք ինձ հետ կգաք միսս Բարկլիի մոտ։

― Ոչ։

— Այո։ Դուք կբարեհաճեք ինձ հետ գալ և կաշխատեք լավ տպավորություն թողնել նրա վրա։

— Լավ։ Սպասեք մինչև կարգի բերեմ ինձ։

— Լվացվեք և հենց այդպես էլ եկեք։

Լվացվեցի, սանրվեցի, ու մենք պատրաստվեցինք ճամփա ընկնել։

― Մի րոպե,— ասաց Ռինալդին։— Գուցե խմենք մի քիչ։

Նա բաց արեց իր սնդուկը և հանեց մի շիշ։

— Ստրեդա չեմ խմի,— ասացի ես։

— Գրապպա է։

— Լավ։

Նա երկու բաժակ լցրեց, մենք չխկացրինք, ցուցամատները մի կողմ տանելով։ Գրապպան շատ թունդ էր։

— Էլի լցնե՞մ։

— Լավ, լցրեք։

Մի-մի բաժակ էլ խմեցինք։ Ռինալդին շիշը դրեց սնդուկի մեջ, ու մենք դուրս եկանք տնից։ Քաղաքում շոգ էր, բայց արևն արդեն մայր էր մտնում և շատ հաճելի էր քայլելը։ Անգլիական հոսպիտալը մի մեծ առանձնատուն էր, որ պատերազմից առաջ կառուցել էին գերմանացիները։ Միսս Բարկլին պարտեզում էր։ Նրա հետ էր նաև մի ուրիշ հիվանդապահուհի։ Ծառերի արանքից մենք տեսանք նրանց սպիտակ խալաթները և մեր քայլերն ուղղեցինք այդ կողմ։ Ռինալդին պատիվ տվեց։ Ես ևս պատիվ տվեցի, բայց ավելի զուսպ։

— Բարև ձեզ,— ասաց միսս Բարկլին։— Դուք իտալացի չեք, այնպես չէ՞։

— Օ, ոչ։

Ռինալդին զրուցում էր մյուս հիվանդապահուհու հետ։ Նրանք ծիծաղում Լին։

— Ինչ տարօրինակ է իտալական բանակում ծառայելը։

— Սա իսկական բանակ չէ։ Սա պարզապես սանիտարական ջոկատ է։

— Համենայն դեպս, տարօրինակ է։ Ինչո՞ւ այդպես վարվեցիք։

— Չգիտեմ,— ասացի ես։— Միշտ չէ, որ կարելի է ամեն ինչ բացատրել։

— Մի՞թե։ Ինձ սովորեցրել են, որ կարելի է։

— Դա շատ լավ բան է։

— Մենք այս ձևո՞վ ենք շարունակելու մեր խոսակցությունը։

— Ոչ,— ասացի ես։

— Փառք աստծո։

— Սա ի՞նչ փայտ է,— հարցրի ես։

Միսս Բարկլին բավական բարձրահասակ էր։ Հագել էր սպիտակ հագուստ, որը նման էր հիվանդապահուհու խալաթի։ Շիկահեր էր, ոսկեգույն մաշկով և մոխրագույն աչքերով։ Նա ինձ շատ գեղեցիկ թվաց։ Նա բռնել էր մի բարակ ձեռնափայտ, որ նման էր կաշվից հյուսված մանկական ճիպոտի։

— Սա պատկանում է մի տղայի, որն անցյալ տարի սպանվեց։

— Ներեցեք։

— Շատ լավ տղա էր։ Նա ուզում էր ամուսնանալ ինձ հետ, բայց Սամմում սպանվեց։

— Դա սարսափելի ճակատամարտ էր։

— Մասնակցե՞լ եք։

— Ոչ։

— Լսել եմ դրա մասին,— ասաց նա։— Մեր կողմերում այդպիսի ճակատամարտ երբեք չի եղել։ Ինձ այս փոքրիկ ձեռնափայտն ուղարկեցին։ Նրա մայրն ուղարկեց մյուս իրերի հետ միասին։

— Երկա՞ր Ժամանակ էիք նշանված։

— Ութ տարի։ Մենք միասին ենք մեծացել։

— Իսկ ինչո՞ւ չեք ամուսնացել։

— Չգիտեմ,— ասաց նա։— Հիմարություն եմ արել։ Համենայն դեպս, հանուն նրա ես կարող էի այդ քայլին դիմել։ Բայց կարծում էի, որ դա վատ կլիներ նրա համար։

— Հասկանում եմ։

— Դուք սիրե՞լ եք որևէ մեկին։

— Ոչ,— ասացի ես։

Նստեցինք նստարանին, ու ես նայեցի նրան։

— Գեղեցիկ մազեր ունեք,— ասացի ես։

— Հավանո՞ւմ եք։

— Շատ։

— Երբ նա մեռավ, ես ուզում էի կտրել մազերս։

— Ինչ եք ասում։

— Ուզում էի ինչ-որ բան անել նրա համար։ Ես այդպիսի բաների վրա ուշադրություն չեմ դարձրել։ Նա կարող էր ամեն ինչ ունենալ։ Ամեն ինչ, եթե միայն ցանկանար։ Եվ եթե միայն ես հասկանայի։ Ես կամուսնանայի կամ թեկուզ հենց այնպես կապրեի նրա հետ։ Հիմա եմ այդ բոլորը հասկանում։ Բայց նա ուզում էր պատերազմ գնալ, ու ես ոչինչ չէի հասկանում։

Ես լուռ էի։

— Ես այն Ժամանակ ընդհանրապես ոչինչ չէի հասկանում, և մտածում էի, որ դա էլ ավելի վատ կլինի նրա համար։ Մտածում էի, որ գուցե նա չի կարողանա այդ ամենը տանել։ Իսկ հետո նրան սպանեցին, և դրանով ամեն ինչ վերջացավ։

— Ով գիտե։

— Այո,— ասաց նա։— Ամեն ինչ վերջացավ։

Մենք նայեցինք Ռինալդիին, որը զրուցում էր մյուս հիվանդապահուհու հետ։

— Նրա անունն ի՞նչ է։

— Ֆերգյուսոն։ Հելլեն Ֆերգյուսոն։ Ձեր ընկերը բժիշկ է, այնպես չէ՞։

— Այո։ Շատ լավ բժիշկ է։

— Շատ հաճելի է։ Ճակատամերձ գոտում հազվադեպ կարելի է լավ բժիշկ գտնել։ Սա ճակատամերձ գոտի է, չէ՞։

— Իհարկե։

— Հիմար ճակատ է,— ասաց նա։— Բայց հիանալի տեղ է։ Հարձակմա՞ն եք պատրաստվում։

— Այո։

— Ուրեմն, վերջապես գործ կունենանք։ Հիմա ոչ մի գործ չկա։

— Երկա՞ր ժամանակ եք որպես հիվանդապահուհի աշխատում։

— Տասնհինգ թվականի վերջից։ Հենց որ նա գնաց, ես էլ գնացի։ Հիշում եմ, հիմար-հիմար բաներ էի մտածում, որ նա կարող էր ընկնել իմ հոսպիտալը։ Թրի հարվածից վիրավորված և գլուխը վիրակապով փաթաթված։ Կամ գնդակից վնասված ուսով։ Մի խոսքով, ինչ-որ ռոմանտիկ բան կար։

— Սա ևս ռոմանտիկ ռազմաճակատ է,— ասացի ես։

— Այո,— ասաց նա։— Մարդիկ չեն պատկերացնում, թե ինչ է նշանակում պատերազմ Ֆրանսիայում։ Եթե պատկերացնեին, չէին շարունակի կռվել։ Նա թրի հարվածից չվիրավորվեց։ Ռումբը կտոր-կտոր արեց նրան։

Ես լուռ էի։

— Կարծում եք, որ սա պիտի անվերջ շարունակվի՞։

— Ոչ։

— Իսկ ի՞նչը կարոդ է այն դադարեցնել։

— Ինչ-որ մի տեղ ձախողում կլինի։

— Մենք կձախողվենք։ Կձախողվենք Ֆրանսիայում։ Հնարավոր չէ Սոմմի նման ճակատամարտ տալ ու չձախողվել։

— Այստեղ չի ձախողվի,— ասացի ես։

— Կարծո՞ւմ եք։

— Այո։ Անցյալ ամառ շատ հաջողություններ եղան։

— Գուցե և ձախողվի,— ասաց նա։— Ամեն տեղ էլ կարող է ձախողվել։

— Գերմանացիներն էլ կարող են։

— Ոչ,— ասաց նա։— Չեմ կարծում։

Մենք մոտեցանք Ռինալդիին և միսս Ֆերգյուսոնին։

— Սիրո՞ւմ եք Իտալիան,— Ռինալդին անգլերեն հարցրեց միսս Ֆերգյուսոնին։

— Ոչինչ, վատ չէ։

— Չեմ հասկանում,— Ռինալդին տարուբերեց գլուխը։

— Abbastanza bene^[7],— թարգմանեցի ես։ Նա տարուբերեց գլուխը։

— Դա չավ չէ։ Իսկ Անգլիան սիրո՞ւմ եք։

— Ոչ այնքան։ Գիտեք, ես շոտլանդուհի եմ։

Ռինալդին անօգնական ինձ էր նայում։

— Նա շոտլանդուհի է, Շոտլանդիան ավելի շատ է սիրում, քան Անգլիան,— ասացի ես իտալերեն։

— Բայց չէ՞ որ Շոտլանդիան հենց Անգլիան է։

Ես թարգմանեցի միսս Ֆերգյուսոնին։

— Pas encore^[8],— ասաց միսս Ֆերգյուսոնը։

— Իսկապե՞ս ոչ։

— Ու երբեք չի լինի։ Մենք չենք սիրում անգլիացիներին։

— Չեք սիրում անգլիացիների՞ն։ Չեք սիրում միսս Բարկլիի՞ն։

— Դրանք տարբեր բաներ են։ Նա ևս ինչ-որ չափով շոտլանդուհի է։ Ինչո՞ւ եք ամեն ինչ տառացի հասկանում։

Քիչ անց մենք բարի գիշեր մաղթեցինք ու հեռացանք։ Տուն գնալիս Ռինալդին ասաց.

— Միսս Բարկլին քեզ է նախընտրում։ Պարզ երևում է։ Բայց փոքրիկ շոտլանդուհին էլ շատ լավն է։

— Շատ,— ասացի ես, թեև ուշադրություն չէի դարձրել։— Հավանո՞ւմ եք նրան։

— Ոչ,— ասաց Ռինալդին։

Գլուխ 5

Հաջորդ երեկոյան ես նորից այցելեցի միսս Բարկլիին։ Նա պարտեզում չէր, ու ես գնացի դեպի առանձնատան այն մուտքը, որի առաջ կանգնում էին սանիտարական մեքենաները։ Ներս մտա ու հանդիպեցի ավագ հիվանդապահուհուն։ Նա ասաց, որ միսս Բարկլին հերթապահ է։

— Դե, դիտեք, պատերազմ է։

Ասացի, որ գիտեմ։

— Դուք այն ամերիկացի՞ն եք, որ ծառայում է իտալական բանակում,— հարցրեց նա։

— Այո, մեմ։

— Իսկ դա ինչպե՞ս պատահեց։ Ինչո՞ւ մեզ չմիացաք։

— Չգիտեմ,— ասացի ես։― Իսկ հիմա կարո՞ղ եմ։

— Հիմա դժվար թե։ Ասացեք, խնդրեմ, ինչո՞ւ իտալական բանակ մտաք։

— Ա՛յն ժամանակ Իտալիայում էի գտնվում,— ասացի ես,— և իտալերեն գիտեի։

— Օ,— ասաց նա։— Ես իտալերեն եմ սովորում։ Գեղեցիկ լեզու է։

— Ասում են, որ երկու շաբաթում կարելի է սովորել։

— Օ, ես երկու շաբաթում չեմ սովորի։ Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ պարապում եմ։ Եթե ուզում եք, ժամը յոթից հետո կարող եք գալ և տեսնել նրան։ Այդ ժամին ազատ կլինի։ Բայց առանց իտալացիների եկեք։

— Չնայած գեղեցիկ լեզվի՞ն։

— Այո։ եվ չնայած գեղեցիկ համազգեստներին։

— Ցտեսություն,— ասացի ես։

— A rivederci, tenente^[9]։

— A rivederla,— ես պատիվ տվեցի ու հեռացա։ Հնարավոր չէ օտարներին իտալացու պես պատիվ տալ ու չշփոթվել։ Հավանաբար, պատիվ տալու իտալական ձևը ենթակա չէ արտահանման։

Այդ օրը շոգ էր։ Առավոտյան ես գնացել էի գետի վերին հոսանքները և հասել Պլավայի մոտի կամրջագլխային ամրությունը։ Հենց այդտեղից էլ պետք է սկսվեր հարձակումը։ Անցյալ տարի հնարավոր չեղավ առաջ շարժվել դիմացի ափում, որովհետև լեռնանցքից դեպի նավակամուրջը տանող մի ճանապարհ կար միայն, որը մոտ մեկ մղոն հեռավորությունից գնդացրային ու հրետանային կրակի տակ էր գտնվում։ Բացի այդ, կամուրջն այնքան էլ լայն չէր, որ կարողանար տեղավորել հարձակման համար անհրաժեշտ ամբողջ տրանսպորտը, և ավստրիացիները կարող էին այնտեղ իսկական ջարդ սարքել։ Բայց և այնպես իտալացիներին հաջողվեց անցնել գետը և առաջ շարժվել հանդիպակաց ափի ուղղությամբ, այնպես որ ավստրիական ափում հիմա նրանք մեկ ու կես մղոն տարածությամբ մի հողաշերտի էին տիրում։ Դա վտանգավոր առավելություն էր, և ավստրիացիները չէին կարող թույլ տալ, որ նրանք երկար տիրեն այդ հողաշերտին։ Կարծում եմ, որ դա փոխադարձ հանդուրժողականություն էր, որովհետև գետի ներքին հոսանքներում գտնվող կամրջագլխային ամրությունը ավստրիացիների ձեռքին էր։ Ավստրիական խրամատներն ավելի բարձր էին, լեռնալանջի վրա, իտալական դիրքերից ընդամենը մի քանի յարդ հեռու։ Առաջ այնտեղ քաղաք էր եղել, բայց հիմա միայն ավերակներ էին։ Քիչ այն կողմ ավերված երկաթուղային մի կայարան կար և քարուքանդ եղած մի կամուրջ, որը աչքի առաջ լինելու պատճառով չէր կարելի ոչ նորոգել, ոչ էլ օգտագործել։

Մեքենան նեղ ճանապարհով քշեցի դեպի գետը, թողեցի վիրակապական կայանում, բլրի տակ, անցա նավակամուրջը, որը պաշտպանված էր լեռան ելուստով և շրջեցի ավերված քաղաքում ու լեռնալանջի ստորոտի երկարությամբ փորված խրամատներում։ Բոլորն էլ բլինդաժներում էին։ Տեսա բազմաթիվ հրթիռներ, որոնց միջոցով հրետանու օգնությանն էին դիմում և կամ, հեռախոսային կապը խզվելու դեպքում, ազդանշան տալիս։ Խաղաղ էր, շոգ և լորս կողմը՝ կեղտոտ։ Փշալարերի արանքից նայեցի ավստրիական դիրքերին։ Ոչ ոք չէր երևում։ Բլինդաժներից մեկում ծանոթ մի կապիտանի հանդիպեցի, մի քիչ խմեցինք նրա հետ, ապա, կամուրջն անցնելով, վերադարձա։

Ավարտվում էր նոր և լայն ճանապարհի կառուցումը, որն անցնելու էր լեռան վրայով, ապա կեռմաններով իջնելու էր դեպի կամուրջը։ Հենց որ կառուցումն ավարտվեր, սկսվելու էր հարձակումը։ Ճանապարհը զառիթափ պտույտներ էր գործում և իջնում անտառի միջով։ Ծրագրի համաձայն, ամեն ինչ պետք է տեղափոխվեր նոր ճանապարհով, իսկ դատարկ բեռնատարները, սայլերը, վիրավորներով լեցուն սանիտարական մեքենաները և ետ դարձող ամբողջ տրանսպորտը՝ հին, նեղ ճանապարհով։ Վիրակապական կայանը գտնվում էր գետի ավստրիական մասում, բլրի ծայրին, և պատգարակների վրա պառկած վիրավորներին հարկավոր էր նավակամրջով անցկացնել։ Նույն բանն էր արվելու նաև հարձակումից հետո։ Ինչքան որ պատկերացրի, նոր ճանապարհի վերջին մղոնը կամ զուցե մի քիչ էլ ավելի, այսինքն այն մասը, որ լրիվ հարթ էր, անընդհատ ավստրիական հրետանու ռմբակոծման տակ էր գտնվելու։ Ամեն ինչից, երևում էր, որ դա բազում անախորժություններ է պատճառելու։ Բայց ես գտա մի տեղ, ուր մեքենաները կարող էին պատսպարվել ճանապարհի այդ վտանգավոր հատվածն անցնելուց հետո և սպասել, մինչև, վիրավորներին անցկացնեին նավակամրջից։ Ես շատ կուզենայի մեքենան քշել նոր ճանապարհով, բայց այն դեռ անավարտ էր։ Լայն էր ճանապարհը, կառուցված բարձր որակով, հարմար զառիթափեր ուներ, և անտառի բացատների միջից նրա ոլորանները շատ տպավորիչ էին։ Ուժեղ արգելակներ ունեցող մեքենաների համար հեշտ էր զառիթափով իջնել, բայց համենայն դեպս, իջնելիս նրանք բեռնավորված չէին լինի։ Նեղ ճանապարհով ես ետ վերադարձա։

Երկու կարաբինավոր կանգնեցրին մեքենան։ Մի արկ պայթեց ճանապարհի վերևում, իսկ քիչ անց՝ ևս երեք արկ։ Դրանք 77 միլիմետրանոց արկեր էին, որոնք պայթելու ժամանակ օդի սաստիկ ճնշում էին առաջացնում, ապա՝ կտրուկ, կարճ պայթյուն, բռնկում, և ճանապարհը ծածկվում էր մոխրագույն ծխով։ Կարաբինավորները նշան արեցին, որ կարելի էր շարունակել ճանապարհը։

Հասնելով պայթյունների վայրը, շրջանցեցի արկերից առաջացած ձագարները և զգացի պայթուցիկ նյութի, տակնուվրա արված կավի, քարի և նոր փշրված կայծքարի հոտ։ Վերադարձա Գորիցիա, մեր առանձնատունը և, ինչպես արդեն ասել եմ, գնացի միսս Բարկլիի մոտ, որն այդ օրը հերթապահ էր։

Շատ արագ ճաշեցի ու անմիջապես գնացի այն առանձնատունը, որտեղ տեղավորվել էր անգլիական հոսպիտալը։ Առանձնատունն իսկապես շատ մեծ էր, գեղեցիկ, և շրջապատված էր հրաշալի ծառերով։ Միսս Բարկլին նստել էր պարտեզի նստարաններից մեկի վրա։ Նրա հետ էր նաև միսս Ֆերգյուսոնը։ Նրանք կարծես ուրախացան ինձ տեսնելով։ Քիչ անց միսս Ֆերգյուսոնը ներողություն խնդրեց ու վեր կացավ։

— Ես ձեզ մենակ եմ թողնում,— ասաց նա։— Դուք առանց ինձ էլ ձեզ լավ եք զգում։

— Մի գնացեք, Հելեն,— ասաց միսս Բարկլին։

— Չէ, ավելի լավ է գնամ։ Պետք է մի քանի նամակ գրեմ։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։

— Բարի գիշեր, միստր Հենրի։

— Այնպիսի բաներ չգրեք, որ գրաքննությունը մտահոգվի։

— Մի անհանգստացեք։ Ես միայն այն մասին եմ գրում, թե ինչ գեղեցիկ տեղ ենք ապրում և թե որքան քաջ են իտալացիները։

— Եթե այդպես շարունակեք, շքանշան կստանաք։

— Շատ լավ կլինի։ Բարի գիշեր, Կետրին։

— Քիչ հետո կանցնեմ ձեզ մոտ,— ասաց միսս Բարկլին։

Միսս Ֆերգյուսոնն անհետացավ մթության մեջ։

— Հիանալի կին է,— ասացի ես։

— Այո, շատ հիանալի կին է։ Հիվանդապահուհի է։

— Իսկ դուք հիվանդապահուհի չե՞ք։

— Օ, ոչ։ Ես այսպես ասած V. A. D^[10] եմ։ Մենք շատ ենք աշխատում, բայց ոչ ոք մեզ չի վստահում։

— Ինչո՞ւ։

— Երբ գործ չկա, չեն վստահում։ Իսկ երբ կա, վստահում են։

— Ո՞րն է տարբերությունը։

— Հիվանդապահուհին ինչ-որ չափով նաև բժիշկ է։ Նա պետք է երկար սովորի։ Իսկ V․ A. D.-ն ավարտելու համար կարճ ժամկետ է հարկավոր։

— Հասկանում եմ։

— Իտալացիները չէին ուզում, որ կանայք այսքան մոտ լինեն ճակատին։ Այնպես որ, մենք հատուկ ռեժիմի տակ ենք։ Մեզ թույլ չեն տալիս այստեղից դուրս գալ։

— Բայց ես կարո՞ղ եմ գալ...

— Իհարկե։ Այստեղ կուսանոց չէ։

— Եկեք այլևս չխոսենք պատերազմի մասին։

— Դժվար է։ Այսպիսի տեղում հնարավոր չէ չխոսել։

— Համենայն դեպս, եկեք չխոսենք։

— Լավ։

Մթության մեջ մենք իրար նայեցինք։ Նա ինձ շատ գեղեցիկ թվաց, ու ես բռնեցի նրա ձեոքը։ Նա չդիմադրեց, ու ես գրկեցի նրա մեջքը։

— Պետք չէ,— ասաց նա։

Ես չհեռացրի ձեռքս։

— Ինչո՞ւ։

Նայեցի նրա աչքերին, նորից գրկեցի ու համբուրեցի։ Համբուրեցի շատ ամուր, ուժեղ գրկեցի և փորձեցի բաց անել շրթունքները, որոնք պինդ սեղմված էին իրար։ Ես դեռ զայրացած էի, ու երբ ամուր գրկեցի նրան, հանկարծ նա ցնցվեց։ Ես էլ ավելի ուժեղ գրկեցի նրան ու լսեցի նրա սրտի զարկերը, շրթունքները բացվեցին, գլուխը հակվեց ձեռքիս, հետո նա սկսեց լաց լինել ուսիս վրա։

— Օ, սիրելիս, ասաց նա։— Դուք միշտ բարի կլինեք իմ հանդեպ, այնպես չէ՞։

«Գրողը տւսնի»,— մտածեցի ես։ Շոյեցի մազերը և թփթփացրի ուսին։ Նա լաց էր լինում։

— Բարի կլինեք, այնպես չէ՞։— Նա հայացքն ինձ ուղղեց։— Որովհետև մեզ շատ տարօրինակ կյանք է սպասում։

Քիչ անց ես նրան ուղեկցեցի մինչև առանձնատան դուռը։ Նա ներս մտավ, ու ես գնացի տուն։ Բարձրացա մեր սենյակը։ Ռինալդին պառկած էր անկողնում։ Նա նայեց ինձ։

— Ուրեմն, գործերը միսս Բարկլիի հետ առա՞ջ են գնում։

— Մենք ընկերներ ենք։

— Ոնց որ որսից վերադարձած շուն լինեք...

Ես չհասկացա, թե ինչ էր նշանակում այս արտահայտությունը։

— Ւ՞նչ, ի՞նչ։

Նա բացատրեց։

— Դուք եք որսի շուն, որը...

— Բավական է,— ասաց նա։— Եթե մի քիչ էլ շարունակենք, կսկսենք վիրավորել իրար։

Նա ձիծաղեց։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։

— Բարի գիշեր, փոքրիկս։

Բարձս գցեցի մոմի վրա ու մթության մեջ անկողին մտա։

Ռինալդին մոմը վերցրեց գետնից, վառեց ու շարունակեց կարդալ։

Գլուխ 6

Երկու օրով գնացի պահակետերը շրջելու։ Երբ տուն վերադարձա, արդեն շատ ուշ էր, և միայն հաջորդ երեկոյան կարողացա հանդիպել միսս Բարկլիին։ Նա պարտեզում չէր, ու ես ստիպված եղա հիվանդանոցի գրասենյակում սպասել, մինչև նա իջներ։ Գրասենյակի պատերի երկարությամբ, փայտե ներկված պատվանդանների վրա, շարված էին մեծ թվով մարմարե կիսանդրիներ։ Նախասրահում՝ նույնպես։ Ընդհանրապես մարմարն այնպիսի յուրահատկություն ունի, որ բոլոր կիսանդրիները նման են լինում իրար։ Քանդակագործությունը միշտ էլ ձանձրալի զբաղմունք է թվացել

<< պակասող երկու էջ >>

Մի քիչ էլ քայլեցինք ու կանգ առանք մի ծառի տակ։

— Ասացեք՝ գիշերը ես վերադարձա Կետրինի մոտ։

— Դիշերը ես վերադարձա Կետրինի մոտ։

— Բայց դուք իսկապես վերադարձել եք, չէ՞։

— Այո։

— Ես ձեզ այնքան եմ սիրում, և դա ուղղակի սարսափելի էր։ Դուք այլևս չեք գնա, չէ՞։

— Ոչ։ Եu միշտ կվերադառնամ։

— Ես ձեզ այնքան եմ սիրում։ Ձեր ձեռքը նորից այստեղ դրեք։

— Իմ ձեռքը միշտ էլ այդտեղ էր։

Ես նրան այնպես շրջեցի, որ համբուրելիս կարողանայի դեմքը տեսնել։ Ու տեսա, որ աչքերը փակ էին։ Համբուրեցի նրա փակ աչքերը։ Մտածում էի, որ հավանաբար, նա խանգարված էր մի քիչ։ Եթե նույնիսկ այդպես էր, ի՞նձ ինչ։ Չէի էլ մտածում, թե ինչ կլիներ վերջը։ Համենայն դեպս, ավելի լավ էր սա, քան թե ամեն երեկո գնալ սպաների հասարակաց տունը, որտեղ աղջիկները վզովդ էին ընկնում, իսկ ուրիշ սպաների հետ հերթով վերև բարձրանալիս ազատ արանքներ էին գտնում և, որպես համակրության նշան, վերցնում գլխարկդ ու հագնում հակառակ ուղղությամբ։ Գիտեի, որ չեմ սիրում Կետրին Բարկլիին, ոչ էլ սիրելու միտք ունեի։ Սա խաղ էր, բրիջի նման մի խաղ, միայն այն տարբերությամբ, որ խաղաթղթերին փոխարինում էին բառերը։ Ինչպես բրիջի ժամանակ, այնպես էլ այստեղ, հարկավոր էր ձևացնել, որ խաղում ես դրամի կամ մի այլ բանի վրա։ Ոչ ոք չգիտեր, թե ինչի վրա էր խաղը։ Բայց ինձ համար միևնույն էր։

— Գուցե մի տեղ գնայինք,— ասացի ես։

Փորձով համոզվեցի, թե որքան դժվար էր տղամարդու համար երկար ժամանակ կանգնած սիրաբանելը։

— Ոչ մի տեղ չենք կարող գնալ,— ասաց նա ու եթերային իր աշխարհից իջավ հողի վրա։

― Մի քիչ նստենք այստեղ։

Նստեցինք քարե հարթ նստարանին, ու ես բռնեցի Կետրին Բարկլիի ձեռքը։ Նա թույլ չտվեց, որ իրեն գրկեմ։

— Շա՞տ հոգնած եք,— հարցրեց նա։

— Ոչ։

Նա սկսեց խոտերին նայել։

— Ձեզ չի՞ թվում, որ կեղտոտ խաղ ենք խաղում։

— Ի՞նչ խաղ։

— Հիմար մի ձևացեք։

— Մտքովս էլ չի անցնում։

— Դուք լավ տղա եք,— ասաց նա։— Եվ աշխատում եք հնարավորին չափ լավ խաղալ։ Բայց դա կեղտոտ խաղ է։

— Դուք մի՞շտ եք կռահում ուրիշի մտքերը։

— Ոչ միշտ։ Բայց ձերը կռահում եմ։ Կարիք չկա ձևացնել, թե սիրում եք ինձ։ Այս երեկոյի համար այսքանն էլ բավական է։ Ուրիշ ինչի՞ մասին կուզենայիք խոսել։

— Բայց ես սիրում եմ ձեւր

— Խնդրում եմ, չխաբենք իրար, եթե դրա հարկը չկա։ Դուք շատ լավ խաղացիք ձեր դերը, ու հիմա ամեն ինչ կարգին է։ Տեսնում եք, ես ոչ խելագար եմ, ոչ էլ խելքս եմ թռցրել։ Միայն մեկ-մեկ է պատահում․․․

Ես սեղմեցի նրա ձեռքը։

— Կետրին, սիրելիս...

— Հիմա դա շատ ծիծաղելի է հնչում. Կետրին։ Դուք միշտ Նույն ձևով չեք արտասանում իմ անունը։ Բայց դուք շատ լավ տղա եք։ Շատ բարի եք։

— Քահանան էլ է այդպես ասում։

— Այո, շատ բարի եք։ Կայցելեք ինձ։

— Իհարկե։

— Եվ այլևս կարիք չկա ասել, թե սիրում եք ինձ։ Առայժմ վերջ տանք։— Նա վեր կացավ ու մեկնեց ձեռքը։— Բարի գիշեր։

Ես ուզում էի համբուրել նրան։

— Ոչ,— ասաց նա։— Ես չափազանց հոգնած եմ։

— Բայց և այնպես համբուրեցեք ինձ,— ասացի ես։

— Սիրելիս, ես չափազանց հոգնած եմ։

— Համբուրեցեք ինձ։

— Շա՞տ եք ուզում։

— Այո։

Մենք համբուրվեցինք, բայց հանկարծ նա դուրս պրծավ իմ գրկից։

— Կարիք չկա, խնդրում եմ, սիրելիս, բարի գիշեր։

Մենք հասանք դռանը, ու ես տեսա, թե նա ինչպես ներս մտավ ու դնաց դեպի նախասենյակ։ Ես սիրում էի հետևել նրա շարժումներին։ Նա անհետացավ միջանցքում։ Գնացի տուն։ Տոթ գիշեր էր, և լեռներից լսվող աղմուկը ոչ մի րոպե չէր դադարում։ Սան-Գաբրիելեի վրա անընդհատ բռնկումներ էին երևում։ Ես կանգ առա Վիլլա Ռոսսայի առջև։ Փեղկերը փակ էին, բայց ներսում դեռ մարդ կար։ Ինչ-որ մեկը երգում էր։ Բարձրացա սենյակ։ Ռինալդին ներս մտավ, երբ ես հանվում էի։

— Ըհը,— ասաց նա։— Գործերն այնքան էլ լավ չեն։ Բեյբին քիթը կախել է։

— Որտե՞ղ էիք։

— Վիլլա Ռոսսայում։ Շատ ուսանելի տեղ է, բեյբի։ Բոլորս էլ երգում էինք, իսկ դո՞ւք որտեղ էիք։

— Անգլիացիների մոտ։

— Փառք աստծո, որ չխցկվեցի անգլիացիների մեջ։

Գլուխ 7

Հաջորդ օրը, լեռնային առաջին պահակետից վերադառնալուց հետո, մեքենան կանգնեցրի smistamento-յի^[11] առաջ, որտեղ վիրավորներն ու հիվանդները, ըստ իրենց փաստաթղթերի, բաշխվում էին տարբեր հոսպիտալների վրա։ Մեքենան ես էի վարում։ Մնացի ղեկի մոտ, իսկ վարորդը փաստաթղթերը ներս տարավ։ Շոգ օր էր, երկինքը՝ կապույտ և շատ պայծառ, ճանապարհը՝ փոշոտ ու սպիտակ։ Ես նստել էի ֆիատի բարձր նստատեղին ու ոչինչ չէի մտածում։ Ճանապարհով մի գունդ էր անցնում, ու ես նայում էի, թե ինչպես են զինվորները քայլում։ Նրանք քրտնած էին և ուժասպառ։ Մի քանիսը պողպատե սաղավարտներ էին հագել, իսկ մյուսները՝ դրանք կախել էին պայուսակներից։ Սաղավարտները մեծ էին և հասնում էին մարդկանց ականջներին։ Բոլոր սպաները սաղավարտ էին դրել։ Լավ նստած սաղավարտներ։ Դա Բազիլիկատի բրիգադի Ալեսն էր։ Դա կարելի էր նկատել նրանց օձիքների ճերմակ ու կարմիր զոլերով վրակարերից։ Գունդն արդեն վաղուց էր անցել, բայց դեռ շատ ետ մնացողներ կային, որոնք չէին կարողացել իրենց ջոկաաի հետ համաքայլ գնալ։ Նրանք փոշոտ էին, հոգնած ու քրտնած։ Մի քանիսը հիվանդ էին երևում։ Ետ մնացողներից վերջինն էլ հեռացավ։ Ճանապարհին ևս մի զինվոր հայտնվեց։ Նա կաղում էր։ Կանգ առավ ու նստեց ճամփի եզրին։ Դուրս եկա մեքենայից ու մոտեցա նրան։

— Ի՞նչ է պատահել։

Նա նայեց ինձ, ապա վեր կացավ։

— Հիմա գնամ։

— Ի՞նչ է պատահել։

― Ի՞նչ պիտի պատահի, պատերազմ է, ես դրա․․․

— Իսկ ձեր ո՞տքը․..

— Բան չկա, Իջվածք ունեմ։

― Ինչո՞ւ ավտոմեքենայով չեք գնացել,― հարցրի ես։― Ինչո՞ւ հոսպիտալում չեք պառկել։

— Չեն թողնում, լեյտենանտն ասում է, որ ես դւտավորյալ եմ աղեկապս հանել։

— Ցույց տվեք։

— Դուրս է ընկել։

— Ո՞ր կողմից։

— Այ, այստեղ։

Ես շոշափեցի նրա փորը։

— Հազացեք,— ասացի ես։

— Վախենում եմ ավելի մեծանա։ Առանց այդ էլ առավոտվանից երկու անգամ ավելի է մեծացել։

— Մեքենա նստեք,― ասացի ես։― Հենց որ վիրավորների թղթերը պատրաստ լինեն, ինքս կտանեմ ձեզ ու կհանձնեմ ձեր սանիտարական ջոկատին։

— Կասեն, որ ղիտավորյալ եմ արել։

— Չեն կարող,― ասացի ես։― Սա վերք չէ։ Դուք առաշ էլ եք ունեցել, այնպես չէ՞։

― Բայց ես կոորցրել եմ աղեկապս։

― Ձեզ հոսպիտալ կուղարկեն։

― Իսկ չե՞մ կարող այստեղ մնալ, tenente:

— Ոչ, ձեր փաստաթղթերն ինձ մոտ չեն։

Եկավ վարորդը և բերեց վիրավորների փաստաթղթերը։

— Չորս հոգուն 105֊ում նշանակեցին, իսկ երկուսին՝ 132-ում,— ասաց նա։

Այդ հոսպիտալները գետի մյուս ափին էին։

― Ղեկին նստեք,— ասացի ես։

Աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին օգնեցի բարձրանալ մեքենա ու նստել մեզ մոտ։

— Անգլերեն գիտե՞ք,— հարցրեց նա։

— Այո։

— Ի՞նչ կարծիքի ես այս անիծյալ պատերազմի մասին։

— Վատ կարծիքի եմ։

— Վատ ասիք ու պրծա՞ք։ Գրողը տանի, վատ ասիք ու պրծա՞ք։

— Միացյալ նահանգներում եղե՞լ եք։

— Իհարկե։ Պիտսբուրգում եմ եղել։ Ես իմացա, որ դուք ամերիկացի եք։

— Ինչո՞ւ, լավ չե՞մ խոսում իտալերեն։

— Մեկ է, ես անմիջապես իմացա, որ ամերիկացի եք։

— Եվս մի ամերիկացի,— իտալերեն ասաց վարորդը, նայելով աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին։

— Լսեք, լեյտենանտ։ Դուք պետք է անպայմա՞ն ինձ այդ գունդը տանեք։

— Այո։

— Գլխավոր բժիշկը գիտեր, որ իջվածք ունեմ։ Բայց ես գցել էի աղեկապս, որպեսզի ավելի վատանայի ու նորից գնայի առաջավոր գիծ։

— Հասկանում եմ։

— Գուցե մի ուրի՞շ տեղ տանեիք ինձ։

— Եթե մոտ լինեինք ճակատին, ես կարող էի ձեզ թողնել հենց առաջին սանիտարական կայանում։ Բայց թիկունքում փաստաթուղթ է պետք։

— Եթե վերադառնամ, ինձ կվիրահատեն, իսկ հետո անընդհատ առաջին գծում կպահեն։

Սկսեցի մտածել։

— Դուք կուզենայի՞ք անընդհատ առաջին գծում լինել,— հարցրեց նա։

― Ոչ։

— Գրողը տանի, այս ինչ անիծյալ պատերազմ է։

— Լսեք,— ասացի ես։— Մեքենայից իջեք, գետին ընկեք, որպեսզի ուռուցք առաջանա ձեր գլխին։ Վերադարձին կվերցնենք ձեզ և որևէ հոսպիտալ կտանենք։ Ալգո, մի րոպե կանգնեցրեք։

Մեքենան կանգ առավ ճանապարհի եզրին, և նա իմ օգնությամբ իջավ խցիկից։

— Հենց այստեղ էլ կսպասեմ ձեզ,— ասաց նա։

— Առայժմ,— ասացի ես։

Մենք շարունակեցինք ճանապարհը և մոտ մեկ մղոն հետո հասանք գնդին, այնուհետև անցանք գետը, որ պղտորվել էր հալվող ձյուներից և սրընթաց հոսում էր կամրջակալների միջով, ապա կտրեցինք հարթավայրը, տեղ հասանք և վիրավորներին երկու տարբեր հոսպիտալներ հանձնեցինք։ Վերադարձին ինքս էի վարում դատարկ մեքենան և շատ արագ էի քշում, որպեսզի գտնեմ պիտսբուրգցի զինվորին։ Նախ մենք հասանք գնդին, որն ավելի էր ուժասպառվել և ավելի դանդաղաշարժ դարձել։ Հետո՝ ետ մնացողներին։ Ճանապարհի եզրին սանիտարական մի սայլակառք տեսանք, երկու հոգի բարձրացնում էին աղեթափությամբ հիվանդ զինվորին։ Վերադարձել, գտել էին նրան։ Տեսնելով ինձ, նա տարուբերեց գլուխը։ Սաղավարտը մի կողմ էր ընկած և ճակատն արյունոտված էր։ Քթի մաշկը պատռվել էր, արյունոտ քերծվածքի ու մազերի վրա փոշի էր նստել։

— Լեյտենանտ, նայեցեք ինչ ուռուցք է,— բղավեց նա։— Բայց ինչ անենք։ Եկան, գտան ինձ։

Երբ առանձնատուն վերադարձա, ժամը հինգն էր. լոգանք ընդունեցի այնտեղ, որտեղ մեքենաներն են լվանում։ Հետո, տաբատն ու ներքնաշապիկը հագիս, բաց պատուհանի առջև նստած, զեկուցագիր էի կազմում։ Երկու օրից հարձակում էր սկսվելու, ու ես իմ մեքենաներով պետք է Պլավա գնայի։ Երկար ժամանակ էր անցել այն օրից, ինչ զեկուցագիր էի ուղարկել Միացյալ Նահանգներ և գիտեի, որ արդեն ժամանակն է գրելու, բայց այնքան էի հետաձգել, որ հիմա դա գրեթե անհնար էր։ Գրելու բան չկար։ Ուղարկեցի Zona di Guerra-յի^[12] մի քանի բացիկներ, որտեղ ամեն ինչ ջնջեցի, բացի երկու բառից. «Ողջ-առողջ եմ»։ Այսպես ավելի շուտ

<< պակասող երկու էջ >>

վարություն կլիներ ոչինչ չիմանալ այդ գործի մասին, չնայած, ի վերջո, պատճառները, հավանաբար, թյուրիմացության արդյունք էին։ Նրա անունն ինձ գեղեցիկ թվաց, բնիկ միննեսթցի էր նա, և dա առավել հնչեղ էր դարձնում այդ անունը, միննեսթցի Այրլենդ, վիկոնսինցի Այրլենդ, միչիգանցի Այրլենդ։ Ոչ, բանն այդ չէ: Բանն այստեղ ավելի խորն է։ Այո, հայր սուրբ, ճիշտ է, հայր սուրբ։ Գուցե, հայր սուրբ։ Ոչ, հայր սուրբ։ Դուք ավելի լավ գիտեք, հայր սուրբ։ Քահանան լավն էր, բայց ձանձրալի։ Սպաները վատն էին, բայց ձանձրալի։ Թագավորը լավն էր, բայց ձանձրալի։ Գինին վատն էր, բայց ոչ ձանձրալի։ Գինին հանում էր ատամների էմալն nւ թողնում քիմքի վրա։

— Քահանային էլ բանտարկեցին,— պատմում էր Ռոկկան,— որովհետև երեք տոկոսանոց արժեթղթեր էին գտել նրա մոտ։ Դա, իհարկե, Ֆրանսիայում էր։ Այստեղ նրան երբեք չէին բանտարկի։ Նա պնդում էր, թե ոչինչ չգիտի հինգ տոկոսանոց արժեթղթերի մասին։ Բագյեում էր դա։ Հենց այնտեղ էլ թերթերից իմացա ամեն ինչ, գնացի բանտ ու տեսակցություն խնդրեցի քահանայի հետ։ Պարզ է, որ նա էր գողացել արժեթղթերը։

— Ձեր ոչ մի բառին չեմ հավատում,— ասաց Ռինալդին։

— Դուք գիտեք,— ասաց Ռոկկան։— Սա ես պատմում եմ քահանայի համար։ Շատ ուսանելի պատմություն է։ Նա քահանա է, կկարողանա գնահատել։

Քահանան ժպտաց։

— Շարունակեցեք,— ասաց նա։— Ես լսում եմ։

— Անշուշտ, արժեթղթերի մի մասը չգտնվեց, բայց բոլոր երեքտոկոսանոցները և տեղական փոխառությունների էլի ինչ-որ արժեթղթեր, մանրամասն չեմ հիշում, քահանայի մոտ գտան։ Եվ, այսպես, ես բանտ գնացի,— հենց այստեղից էլ սկսվում է պատմությունը,— կանգնեցի խցի առաջ և, կարծես խոստովանանքի պատրաստվելով, ասացի. «Օրհնեցեք ինձ, հայր սուրբ, քանի որ մեղք եք գործել»։

Բոլորն էլ բարձր ծիծաղեցին։

— Եվ նա ի՞նչ պատասխանեց,— հարցրեց քահանան։

Ռոկկան ուշադրություն չդարձրեց դրան և շարունակեց ինձ բացատրել կատակի իմաստը։

— Գլխի ընկաք, չէ՞։

Երևի դա շատ սրամիտ կատակ էր, եթե միայն ճիշտ հասկանայիր։

Ինձ մի քիչ էլ գինի լցրին, ու ես մի անեկդոտ պատմեցի անգլիացի շարքային զինվորի մասին, որին կանգնեցրել էին ցնցուղի տակ։ Հետո մայորը մի անեկդոտ պատմեց տասնմեկ չեխոսլովակների և հունգարացի կապրալի մասին։ Մի քիչ էլ խմելուց հետո, ես պատմեցի փողոցում մի պեննի գտած ժոկեյի անեկդոտը։ Մայորն ասաց, որ իտալական նման մի անեկդոտ կա դքսուհու մասին, որ գիշերները չի քնում։ Քահանան վեր կացավ ու գնաց, և ես պատմեցի շրջիկ առևտրականի անեկդոտը, որ Մարսել է հասնում առավոտյան ժամը հինգին, երբ միստրալն էր փչում։ Մայորն ասաց, որ ըստ իրեն հասած լուրերի, ես կարգին խմում եմ։ Ես ժխտեցի։ Նա ասաց, որ այդ լուրերր ճիշտ են, և Բաքոսի օգնությամբ մենք կստուգենք, արդյո՞ք ճիշտ են, թե ոչ։ Ոչ մի Բաքոս, ասացի ես։ Ոչ մի Բաքոս։ Այո, Բաքոսը, ասաց նա։ Ես պետք է գավաթ առ գավաթ, բաժակ առ բաժակ խմեի Բասի Ֆիլիպպո Վինչենցայի հետ։ Բասին ասաց՝ ոչ, դա անարդար մրցույթ է, քանի որ ինքն արդեն կրկնակի շատ էր խմել։ Ես ասացի, որ դա մի նողկալի սուտ է, Բաքոսը կամ ոչ Բաքոսը, Ֆիլիպպո Վինչենցա Բասի կամ Բասի Ֆիլիպպո Վինչենցան ամբողջ երեկոյի րնթացքում մի կաթիլ անգամ չի խմել և, վերջապես, ի՞նչ էր նրա անունը։ Նա հարցրեց, թե ի՞մ անունն ինչ է, Ֆեդերիկո Էնրիկո՞, թե՞ Էնրիկո Ֆեդերիկո։ Ես ասացի կորչի Բաքոսը, թող հաղթի նա, ով ավելի արժանի է, և մայորը, երկու գավաթ կարմիր գինի լցնելով, մեկնարկ տվեց։ Խմեցի գավաթի կեսը և էլ չուզեցի շարունակել։ Հիշեցի, թե ուր եմ գնալու։

— Բասին հաղթեց,— ասացի ես։— Նա ինձնից ավելի արժանի է։ Ես պետք է գնամ։

— Ճիշտ է, նա պետք է գնա,— ասաց Ռինալդին։— Ժամադրություն ունի։ Ես լավ գիտեմ։

— Ես պետք է գնամ։

— Մի ուրիշ անգամ,— ասաց Բասին։— Մի ուրիշ անգամ, երբ ավելի պինդ զգաք ձեզ։

Նա խփեց ուսիս։ Սեղանի վրա մոմեր էին վառվում։ Բոլոր տղաներն էլ շատ երջանիկ էին։

— Բարի գիշեր, պարոնայք,— ասացի ես։

Ռինալդին ինձ հետ դուրս եկավ։ Մենք կանգնեցինք բակում, և նա ասաց․

— Ավելի լավ է հարբած չգնաք։

— Հարբած չեմ, Ռինի։ Ճիշտ եմ ասում։

— Գոնե սուրճի հատիկներ ծամեք։

— Դատարկ բան է։

— Ես մի քանի հատիկ կբերեմ, բեյբի։ Դուք զբոսնեք մի քիչ։

Նա վերադարձավ ու մի բուռ բոված սուրճի հատիկ բերեց։

— Ծամեք սրանք, բեյբի, աստված ձեզ հետ։

— Բաքոս,— ասացի ես։

— Ես կուղեկցեմ ձեզ։

― Ես ինձ շատ լավ եմ զգում։

Մենք քայլում էինք քաղաքում, ու ես սուրճ էի ծամում։ Անգլիական առանձնատան ծառուղու դարպասի մոտ նա բարի գիշեր մաղթեց։

— Բարի գիշեր,— ասացի ես։— Ինչո՞ւ ներս չեք մտնում։

Նա բացասաբար շարժեց գլուխը։

― Ոչ,― ասաց նա։— Ես ավելի պարզ հաճույքներ եմ նախընտրում։

— Սուրճի համար շնորհակալություն։

— Չարժե, բեյբի, չարժե։

Քայլեցի ծառուղով։ Ծառուղու երկու կողմերում շարված կիպարիսների ուրվագծերր հստակ էին ու պարզորոշ։ Հետ նայեցի ու տեսա, որ Ռինալդին կանգնած հետևում էր ինձ, և ձեռքով արեցի։

Նստեցի ընդունարանում և սպասեցի Կետրին Բարկլիին։ Ինչ-որ մեկը նախասրահ մտավ։ Ես վեր կացա, բայց դա Կետրինը չէր, միսս Ֆերգյուսոնն էր։

— Հելլո,— ասաց նա։— Կետրինն ինձ խնդրեց հայտնել, որ այս երեկո, դժբախտաբար, չի կարող ձեզ հետ հանդիպել։

— Ափսոս։ Հուսով եմ, որ հիվանդ չէ։

— Այնքան էլ լավ չի զգում իրեն։

— Ասեք, խնդրում եմ, որ շատ վշտացա։

― Կասեմ։

— Ինչ եք կարծում, գուցե վա՞ղը անցնեմ։

— Անցեք։

— Շատ շնորհակալ եմ,— ասացի ես։— Բարի գիշեր։

Դուրս եկա և հանկարծ ինձ մենակ ու դատարկ զգացի։ Շատ անլուրջ էի վերաբերվել մեր ժամադրությանը, հարբել էի ու գրեթե մոռացել, որ պետք է գնամ, բայց երբ պարզվեց, որ չեմ կարող նրան տեսնել, մենակ ու դատարկ զգացի ինձ։

Գլուխ 8

Հաջորդ օրն իմացանք, որ գիշերը գետի վերին հոսանքներում, հարձակում է լինելու, ու մենք չորս մեքենաներով պետք է այնտեղ գնայինք։ Ոչ ոք ոչինչ չգիտեր, բայց բոլորն էլ խոսում էին մեծ ինքնավստահությամբ և ցուցաբերում իրենց ռազմագիտական իմացությունը։ Ես նստել էի առաջին մեքենայում, ու երբ անցնում էինք անգլիական հոսպիտալի դարպասի մոտով, վարորդին խնդրեցի կանգնել։ Մյուս մեքենաներն էլ արգելակեցին։ Իջա խցիկից և ասացի վարորդներին, որ շարունակեն ճանապարհը, իսկ եթե մինչև Կորմոնի խաչմերուկը չկարողանանք նրանց հասնել, ապա թող հենց այնտեղ էլ սպասեն։ Արագ քայլեցի ծառուղով, մտա ընդունարան և խնդրեցի կանչել միսս Բարկլիին։

— Հերթապահ է։

— Հնարավոր չէ՞ գոնե մի րոպեով տեսնել։

Ուղարկեցին սանիտարներից մեկին, և քիչ անց նա վերադարձավ միսս Բարկլիի հետ։

— Եկա հարցնելու, թե ինչպես է ձեր առողջությունը։ Ասացին, որ հերթապահ եք, և ես խնդրեցի, որ կանչեն ձեզ։

— Լավ եմ,— ասաց նա։— Կարծում եմ, որ երեկվա շոգն ինձ այդպես ուժասպառ արեց։

— Ես պետք է գնամ։

— Ես մի րոպեով դուրս կգամ ձեզ հետ։

— Հիմա լա՞վ եք,— հարցրի դրսում։

— Այո, սիրելիս։ Այս գիշեր կգա՞ք։

— Ոչ։ Հենց հիմա գնում եմ, Պլավայում ներկայացում կա։

— Ներկայացո՞ւմ։

— Հազիվ թե ուրիշ բան լինի։

— Իսկ ե՞րբ կվերադառնաք։

— Վաղը։

Նա վզից ինչոր բան հանեց ու դրեց ձեռքս։

— Սա սուրբ Անտոնիոսն է,— ասաց նա։— Վաղը երեկոյան եկեք։

— Դուք կաթոլիկ չեք, այլնպես չէ՞։

— Ոչ։ Բայց ասում են, որ սուրբ Անտոնիոսը շատ է օգնում։

— Ես սա կպահեմ ի սեր Կետրինի։ Մնաք բարով։

— Ոչ,— ասաց նա,— ո՛չ, մնաք բարով։

— Լավ։

— Խելոք մնացեք և զգույշ եղեք։ Ոչ, այստեղ չի կտրելի համբուրվել։ Չի կարելի։

— Շատ լավ։

Հետ նայեցի ու տեսա, որ Կետրինը կանգնած է աստիճաններին։ Նա ձեռքով արեց, իսկ ես օդային համբույր ուղարկեցի։ Նա կրկին ձեռքով արեց, իսկ հետո ծառուղին վերջացավ, նստեցի սանիտոարական մեքենան ու մենք շարժվեցինք։ Սուրբ Անաոնիոսը մետաղյա սպիտակ տուփի մեջ էր։ Տուփը բացեցի ու թափ տվի ափիս մեջ։

— Սուրբ Անտոնիո՞սն է,— հարցրեց վարորդը։

— Այո։

— Ես էլ ունեմ։

Աջ ձեռքր հեռացրեց ղեկից, արձակեց համազգեստի կոճակը և շապիկի տակից հանեց մեդալիոնը։

— Տեսնո՞ւմ եք։

Սուրբ Անաոնիոսը դրեցի տուփի մեջ, հավաքեցի բարակ ոսկե շղթան ու տեղավորեցի ծոցագրպանումս։

— Չեք կախո՞ւմ։

― Ոչ։

— Ավելի լավ է կախեք։ Դա հենց կախելու համար է։

— Լավ,— ասացի ես։

Բացեgի ոսկե շղթայի ագույցը, անցկացրի վզիս ու կոկին փակեցի։ Սուրբը կախվեց համազգեստիս վրա, ես բաց արի օձիքս, արձակեցի վերնաշապկիս կոճակները ու տեղավորեցի մեդալիոնը։ Մեքենայում կրծքիս վրա անընդհատ գգում էի սուրբ Անտոնիոսի մետաղե պատյանը։ Բայց շուտով մոռացա նրա գոյությունը։ Իսկ վիրավորվելուց հետո այլևս երբեք չգտա։ Երևի ինչ֊որ մեկը վերցրել էր վիրակապական կայանում։

Կամուրջն անցնելուց հետո մենք արագացրինք ընթացքը, և քիչ անց առջևում երևաց մյուս մեքենաների հանած փոշին։ Ճանապարհը թեքվեց, ու մենք տեսանք երեք մեքենա, որոնք շատ փոքր էին թվում։ Փոշին ելնում էր անիվների տակից ու բարձրանում ծառերի միջով։ Մենք հասանք ու առաջ անցանք, իսկ հետո շրջվեցինք դեպի լեռներ տանող ճանապարհը։ Շարասյան հետ գնալն այնքան էլ տհաճ չէ, եթե նստած ես առաջին մեքենայում։ Ավելի հարմար տեղավորվեցի նստատեղին ու սկսեցի չորս կողմս դիտել։ Մենք անցնում էինք գետափնյա նախալեռներով, ու երբ ճանապարհը ձգվեց գեպի վեր, հյուսիսում երևացին բարձր լեռները, որոնց գագաթներին դեռ ձյուն կար։ Ետ նայեցի ու տեսա, թե ինչպես էին մյուս երեք մեքենաները, փոշու ամպերով իրարից բաժանված, բարձրանում լեոն ի վեր։ Մենք անցանք բեռնավորված ջորիների երկար քարավանի կողքով, որին ուղեկցում էին կարմիր ֆեսեր դրած մարդիկ։ Իտալական բերսալիներներն էին դրանք։

Ջորիների քարավանից հետո այլևս ոչինչ չհանդիպեցինք ճանապարհին, անցանք մի բլրից մյուսը, ապա իջանք գետահովիտ։ Ճամփի երկու եզրերին ծառեր էին շարված, և աջակողմյան ծառերի արանքից երևում էր գետը, ջուրը մաքուր էր, արագահոս և ոչ խորը։ Գետը ծանծաղ էր և, նեղլիկ վտակներ կազմած, հոսում էր ավազաշերտերի միջով, իսկ երբեմն, լույսի շողի նման, տարածվում էր ու լցվում գալքարերով ծածկված հունը։ Ափի մոտ տեսա խոր փոսեր, որոնց մեջ ջուրը երկնքի պես կապույտ էր։ Տեսա քարե աղեղնավոր կամուրջներ, դեպի ուր ձղվում էին գլխավոր ճանապարհից ճյուղավորվող արահետները, աեսա գյուղական քարե տներ, որոնց հարավային պատերի երկայնքով մեկ շարված էին տանձենիների աշտանակները, ինչպես նաև քարե ցածրիկ պատեր դաշտերում։ Երկար գնացինք հովտով, հետո շրջվեցինք ու նորիg սկսեցինք սար բարձրանալ։ Ճանապարհը կտրուկ բարձրանում էր վեր, շագանակենու անտառի միջով ոլորվում ու պտտվում, վերջապես հավասարվելով լեռնաշարքին։ Անտառի միջից, հեռավոր հովտում, երևում էր արևի տակ փայլփլող գետի սահմանագիծը, որ երկու բանակները բաժանում էր իրարից։ Ահա և ռազմական քարքարոտ նոր ճանապարհը, որն անցնում էր լեռնակատարով, իսկ ես նայում էի հյուսիսի երկու լեռնաշղթաներին, որոնք մինչև ձյան շերտը մուգ էին ու կանաչ, իսկ ավելի վեր, արևի տակ՝ սպիտակ ու պայծառ։ Հետո, երբ ճանապարհը շարունակում էր անընդահատ բարձրանալ, տեսա երրորդ լեռնաշղթան, հավերժական ձյունով ծածկված և տարօրինակ ծալքերով կտրտված բարձրաբերձ լեռներ, որոնք կավճի պես ճերմակ էին։ Ավելի հեռվում էլի լեռներ կային, որոնք, դժվար է ասել, իսկապե՞ս երևում էին, թե ոչ։ Բոլորն էլ ավստրիական լեռներ էին, այդպիսի լեռներ մենք չունեինք։ Ճանապարհի առջևում, աջ կողմում, օղակաձև մի շրջադարձ կար ու, ծառերի արանքներից նայելով տեսա, թե ինչպես էր ճանապարհը շեշտակի գահավիժում դեպի ներքև։ Այդ ճանապարհով անցնում էին զինվորներ, բեռնատար մեքենաներ, ինչպես նաև լեռնային թնդանոթներ քարշ տվող ջորիներ, ու երբ մենք իջնում էինք ճանապարհի եզրով, հեռվից երևաց գետը, երկաթուղային հին կամուրջը և կողք-կողքի վազող կոճափայտերն ու ռելսերը, իսկ գետից այն կողմ, լեռան ստորոտին՝ փոքր քաղաքի ավերված տները, որ մենք պետք է գրավեինք։

Համարյա մութ էր, երբ ներքև իջանք ու թեքվեցինք դեպի գետափնյա գլխավոր ճանապարհը։

Գլուխ 9

Ճանապարհը խռնված էր մարդկանցով ու մեքենաներով, երկու կողմերում ձգված էին ճիլոպից ու ծղոտե խսիրից սարքված պահպանակներ, որոնք վերևից ևս ծածկված էին խսիրով, այդպես որ, կարծես կրկես էիր մտնում կամ բնիկների մի գյուղ։ Մենք դանդաղ առաջ էինք գնում խսիրածածկ թունելով և ի վերջո դուրս եկանք մերկ ու ամայի մի տարածություն, որտեղ մի ժամանակ երկաթուղային կայարան էր եղել։ Ճանապարհն այստեղ ավելի ցածր էր գետի մակարդակից, և նրա ամբողջ երկայնքով մեկ, հողաթմբերի մեջ, փորված էին թաքստոցներ, ուր տեղավորվել էր հետևակը։ Արևը մայր էր մտնում, ու հողաթմբերի վրայից երևում էր, թե ինչպես հանդիպակաց ափի լեռներում, մայրամուտի ֆոնի վրա, սևին էին տալիս ավստրիական հետախույզ օդապարիկները։ Մեքենաները թողեցինք աղյուսի գործարանի բակում։ Հնոցներն ու մի քանի խոր փոսեր օգտագործվում էին որպես վիրակապական կայաններ։ Երեք բժիշկ ծանոթ էին ինձ։ Գլխավոր բժիշկն ասաց, որ երբ հարձակումն սկսվի ու մեր մեքենաները բեռնավորվեն վիրավորներով, մենք նրանց կտեղափոխենք քողարկված ճանապարհով, հետո կբարձրանանք դեպի գլխավոր լեռնանցքը, ուր մի պահակետ կա ու մի քանի մեքենա, որ սպասում են նրանց։ Միայն թե խցանում չլինի։ Ուրիշ ճանապարհ չկար։ Ճանապարհը քողարկված էր, որովհետև լավ էր երևում ավստրիական ափից։ Այստեղ, աղյուսի գործարանի բակում, գետափի հողաթմբերը մեզ պաշտպանում էին հրացանի ու թնդանոթի կրակոցներից։ Գետի վրա քանդված մի կամուրջ կար։ Երբ ռմբակոծումն սկսվի, ևս մի կամուրջ կցցեն, ու զորքերի մի մասը գետը կանցնի ոլորանի կողմից, որտեղ ծանծաղ է ջուրը։ Մայորը կարճահասակ էր, դեպի վեր ոլորած բեղերով։ Մասնակցել էր լիբիական պատերազմին, վերքերի համար երկու ուսաթել ուներ։ Նա ասաց, որ եթե ամեն ինչ բարեհաջող անցնի, ինձ կներկայացնի պարգևատրման։ Ասացի՝ հուսով եմ, որ բարեհաջող կանցնի ու շնորհակալություն հայտնեցի ազնիվ վերարերմունքի համար։ Հարցրի, չկա՞ արդյոք մի մեծ բլինդաժ, որտեղ վարորդները կարող են տեղավորվել։ Նա զինվորներից մեկին կարգադրեց առաջնորդել ինձ։ Գնացի նրա հետ, շուտով գտանք մի շատ հարմարավետ բլինդաժ։

Վարորդները գոհ մնացին, ու ես մենակ թողեցի նրանց։ Մայորը և ուրիշ երկու սպա ինձ խմելու հրավիրեցին։ Ռոմ խմեցինք, ու շատ մտերիմ մթնոլորտ ստեղծվեց։ Դրսում արդեն մթնում էր։ Հարցրի, թե երբ է սկսելու հարձակումը։ Ասացին՝ հենց որ մթնի։ Վերադարձա վարորդների մոտ։ Բլինդաժում նստած, զրույց էին անում։ Երբ ներս մտա, լռեցին։ Մի֊մի տուփ «Մակեդոնիա» տվեցի յուրաքանչյուրին, թույլ լցված սիգարետներ, որոնցից ծխախոտը թափվում էր, և ձխելուց առաջ հարկավոր էր ձայրերը ոլորել։ Մաներան վառիչը վառեց ու կրակ տվեց բոլորին։ Վառիչը Ֆիատի մարտկոցի տեսք ուներ։ Պատմեցի նրանց այն ամենը, ինչ լսել էի։

— Ինչս՞ւ գալու ժամանակ պահակետը չտեսաք,— հարցրեց Պասսինին։

— Հենց շրջադարձի մոտ էր։

— Զզվելի ճանապարհ է, հոգիներս պիտի հանի։

— Կաշիներս կքերթեն։

— Բա ինչ գիտես։

— Ինչ եք կարծում, չուտե՞նք, լեյտենանտ։ Էլ հետո չենք կարողանա։

— Գնամ, տեսնեմ,— ասացի ես։

— Այստե՞ղ մնանք, թե՞ կարող ենք դուրս գալ։

— Ավելի լավ է մնանք։

Վերադարձա մայորի բլինդաժը, և նա ասաց, որ դաշտային խոհանոցը շուտուվ տեղ կհասնի, և վարորդները թող գան մի-մի կտոր միս վերցնեն։ Կաթսայիկ էլ կտա, եթե չունեն։ Ասացի, թե որքան գիտեմ՝ ունեն։ Վերադարձա վարորդների մոտ և խոստացա, որ ուտելիքը հենց որ բերեն, իմաց կտամ նրանց։ Մանիերան ասաց, որ լավ կլիներ, եթե ռմբակոծումից առաջ բերեին։ Մինչև դուրս գալս նրանք լուռ էին։ Բոլորն էլ մեխանիկ էին և ատում էին պատերազմը։

Դուրս եկա մեքենաներն ստուգելու և իմանալու, թե ինչ էր կատարվում շուրջը, ապա վերադարձա բլինդաժ ու նստեցի չորս վարորդների մոտ։ Նստել էինք հատակին և, պատին թիկնած, ծխում, էինք։ Դրսում գրեթե մութ էր։ Բլինդաժում գետինը տաք էր ու չոր, ու ես ուսերս հենեցի պատին, նստեցի գոտկատեղիս վրա ու թուլացրի մկաններս։

— Ովքե՞ր են հարձակման անցնելու,— հարցրեց Գավուցին։

— Բերսալյերները։

— Միա՞յն։

— Ինչքան գիտեմ՝ այո։

— Բայց այստեղ քիչ զորք կա։

— Իսկական հարձակումը երևի ուրիշ տեղ կլինի, իսկ սա պարզապես խորամանկություն է, ուզում են շեղել նրանց ուշադրությունը։

— Իսկ զինվորները գիտե՞ն այդ մասին։

— Չեմ կարծում։

— Իհարկե չգիտեն,— ասաց Մանիերան։— Եթե իմանան, հարձակման չեն գնա։

— Կգնան,— ասաց Պասսինին։— Բերսալյերները հիմար են։

— Քաջ են ու կարգապահ,— ասացի ես։

— Աոոդջ են և լայնաթիկունք։ Բայց, մեկ է, հիմար են։

— Իսկ ռմբաձիգները բարձրահասակ են,— ասաց Մանիերան։

Դա կատակ էր։ Բոլորը ծիծաղեցին։

— Դուք այստե՞ղ էիք, tenente, երբ նրանք հրաժարվեցին կռվել ու յուրաքանչյուր տասին գնդակահարեցին։

― Ոչ։

— Ճիշտ եմ ասում։ Շարք կանգնեցրին ու յուրաքանչյուր տասներորդին դուրս հանեցին։ Կարաբինավորները գնդակահարեցին նրանց։

— Կարաբինավորները,— ասաց Պասսինին ու թքեց գետնին,— իսկ ռմբաձիգները․․․Վեց ոտնաչափ բոյ ունեն։ Եվ հրաժարվել են կռվել։

— Եթե բոլորն էլ հրաժարվեն, պատերազմը կվերջանա,— ասաց Մաներան։

— Ռմաբձիգներն այդ մասին չեն էլ մտածել։ Վախեցել են։ Բոլոր սպաներն էլ ազնվական ընտանիքներից էին։

— Մի քանիսը մենակ գնացին։

— Սերժանտը երկու սպաների կրակեց, որովհետև չէին ուզում գնալ։

— Մի քանի զինվորներ էլ գնացին։

— Նրանց շարք չկանգնեցրին, երբ գնդակահարում էին յուրաքանչյուր տասից մեկին։

— Գնդակահարվողներից մեկն իմ հայրենակիցն էր,— ասաg Պասսինին։— Խոշոր, գեղեցիկ, բարձրահասակ, իսկական ռմբաձիգ։ Միշտ Հռոմում էր։ Միշտ աղջիկների հետ։ Միշտ կարաբինավորների հետ։— Նա ծիծաղեց։— Հիմա նրա տան առաջ սվինով ժամապահ է կանգնած, ոչ ոք չի կարող այցելել հորն ու մորը, քույրերին, հայրը զրկված է քաղաքացիական իրավունքներից, նույնիսկ քվեարկելու իրավունքից։ Օրենքն այլևս չի պաշտպանում այդպիսիներին։ Ում խելքին փչի, կարող է թալանել նրանց։

— Եթե ընտանիքի վախը չլիներ, ոչ ոք էլ չէր կռվի։

— Դու քեզ տես։ Ալպիականները կկռվեն։ Վիտտորիո Էմմանուելի գունդը կկռվեր։ Բերսալյերների մի մասն էլ կկռվեր։

— Բայց ախր բերսալյերներն էլ փախան։ Հիմա մոռանալ են ձևանում։

— Դուք իզուրր եք նման խոսակցություններ թույլ տալիս, tenente։ Evviva l'esereito,― հեգնեց Պասսինին։

— Այսպիսի խոսքեր շատ եմ լսել,— ասացի ես։— Բայց քանի դեռ ղեկին եք նստած և գործ եք անում․․․

― ․․․Եվ չեք խոսում ուրիշ սպաների ներկայությամբ,— լրացրեց Մաներան։

— Կարծում եմ, որ պատերազմը պետք է ավարտին հասցնել, — ասացի ես։— Պատերազմը չի վերջանա, եթե կողմերից մեկը դադարի կռվել։ Եթե կռիվը դադարեցնենք, ավելի վատ կլինի։

― Ավելի վատ չի կարող լինել,— հարգալիր ասաց Պասսինին։— Պատերազմից վատ բան չկա։

— Պարտությունն ավելի վատ է։

— Հազիվ թե,— նույն հարգալիրությամբ ասաց Պասսինին։— Ի՞նչ է նշանակում պարտություն։ Տո՛ւն գնալ։

— Թշնամին կհետապնդի։ Կվերցնի ձեր տունը։ Կվերցնի ձեր քույրերին։

— Դժվար թե,— ասաց Պասսինին։— Ամեն մեկի հետևից չեն գնա։ Թող ամեն մարդ պաշտպանի իր տունը։ Թող տանը պահի իր քույրերին։

— Կկախեն ձեզ։ Նորից զինվոր կդարձնեն։ Ոչ թե սանիտարական տրանսպորտ, այլ հետևակ։

— Բոլորին չեն կարող կախել։

— Ոչ մի օտար պետություն չի կարող ստիպել, որ կռվես իր համար,— ասաց Մաներան։— Հենց առաջին ճակատամարտում բոլորը կփախչեն։

— Չեխերի նման։

— Դուք պարզապես չգիտեք, թե ինչ բան է պարտությունը, դրա համար էլ կարծում եք, որ դա այնքան էլ վատ չէ։

— Tenante,― ասաց Պասսինին,— ինչքան հասկացա, դուք թույլ եք տալիս խոսելու։ Դե հիմա լսեք։ Պատերազմից վատ բան չկա։ Սանիտարական ջոկատում մենք չենք էլ կարող հասկանալ, թե դա ինչ ահավոր բան է։ Իսկ եթե մարդիկ հասկանան, էլ չեն կարողանա աոաջն առնել, որովհետև կխելագարվեն։ Շատերը չեն էլ հասկանա։ Շատերը վախենում են իրենց սպաներից։ Հենց այդպիսի մարդկանցով են պատերազմ վարում։

— Գիտեմ, որ պատերազմը ահավոր բան է, բայց պետք է ավարտին հասցնել։

— Ավարտ չունի։ Պատերազմը վերջ չունիԼ

— Ունի։

Պասսինին բացասաբար շարժեց գլուխը։

— Պատերազմը հաղթանակով չեն շահում։ Ասենք թե Սան Գաբրիելեն վերցրինք։ Ասենք, վերցրինք Կարսոն, Մոնֆալկոնեն, Տբիեստը։ Հետո՞։ Այսօր ամենքդ էլ տեսա՞ք այս հեռավոր լեռները։ Չլինի՞ կարծում եք, որ բոլորն էլ կարող ենք վերցնել։ Միայն այն դեպքում՝ եթե ավստրիացիները դադարեն կռվել։ Կողմերից մեկը պետք է դադարի։ Ինչո՞ւ հեցը մենք չենք դադարում։ Եթե նրանք Իտալիա հասնեն, կհոգնեն ոլ կհեռանան։ Նրանք հայրենիք ունեն։ Բայց ո՜նց կլինի, պիտի կռվեն, չէ՞։

— Դուք իսկական հռետոր եք։

— Մենք մտածում ենք։ Կարդում ենք։ Գյուղացի չենք։ Մեխանիկ ենք։ Բայց նույնիսկ գյուղացիներն էլ արդեն գիտեն, որ չի կարելի պատերազմին հավատալ։ Բոլորն էլ ատում են այս պատերազմը։

— Երկիրը ղեկավարում է մի այնպիսի դասակարգ, որ բութ է, ոչինչ չի հասկանում ու երբեք էլ չի հասկանա։ Այ թե ինչի ենք կռվում։

— Դեռ փող էլ են դիզում պատերազմի հաշվին։

— Մեծ մասն այդ էլ չի անում,— ասաց Պասսինին։— Շատ բութ են։ Կռվում են հենց այնպես, հիմարությունից։

— Դե լավ։ Հերիք է,— ասաց Մաներան։— Նույնիսկ tenente-ի համար այսքանը շատ էր։

— Ինչու, նրան դուր է գալիս,— ասաց Պասսինին։— Մենք նրան կրոնափոխ կանենք։

— Tenente, ուտելու բան չե՞ն տալու,— հարցրեց Գավուցին։

— Գնամ տեսնեմ,— ասացի ես։

Գորդինին վեր կացավ ու դուրս եկավ ինձ հետ։

— Ես ոչինչ չե՞մ կարող անել, tenente: Չե՞մ կարող օգնել ձեզ։

Վարորդների մեջ ամենահանգիստ մարդն էր նա։

— Եթե ուզում եք, ինձ հետևեք,― պատասխանեցի ես։— Տեսնենք ի՞նչ են ասում։

Դրսում արդեն մութ էր, և լուսարձակների երկար ճառագայթներն ընկել էին լեռների վրա։ Մեր ռազմաճակատում խոշոր լուսարձակներ էին դնում բեռնատար ավտոմեքենաների վրա ու, երբեմն, գիշերը դիրքերի կողքով անցնելիս, կարելի էր տեսնել ճանապարհից մի կողմ քաշված ինչ-որ բեռնատար, լույսը կարգավորող մի սպայի և վախեցած զինվորների։ Մենք անցանք աղյուսի գործարանի բակով ու կանգ առանք վիրակապական գլխավոր կայանի մոտ։ Մուտքը ծածկված էր կանաչ ճյուղերով, ու գիշերվա խավարի մեջ քամին խշխշացնում էր արևից խանձված տերևները։ Ներսում լույս կար։ Մայորը նստել էր արկղի վրա ու խոսում էր հեռախոսով։ Բժիշկներից մեկն ինձ ասաց, որ հարձակումը մեկ Ժամով հետաձգվել է։ Նա ինձ կոնյակ առաջարկեց։ Նայեցի ճաշասեղաններին, լույսի տակ փայլփլող վիրաբուժական գործիքներին, կոնքերին ու հարմարեցված խցաններով շշերին։ Գորդինին կանգնել էր իմ ետևում։ Մայորը հեռացավ հեռախոսից։

— Հիմա է սկսվելու,— ասաց նա։— Որոշեցին չհետաձգել։

Դուրս նայեցի։ Մութ էր, և ավստրիական լուսարձակների ճառագայթները ընկել էին հանդիպակաց լեռների վրա։ Մի պահ դեռևս լուռ էր, հետո բոլոր թնդանոթները միանգամից սկսեցին կրակել։

— Սավոյա,— ասաց մայորը։

— Ապուրը, մայոր,— ասացի ես։

Չլսեց։ Կրկնեցի։

— Դեռ չեն բերել։

Մի մեծ ռումբ ընկավ ու պայթեց գործարանի բակում։ Եվս մի ռումբ պայթեց և այդ աղմուկի մեջ կարելի էր լսել փշրվող աղյուսի և անձրևի պես թափվող ցեխագնդերի ավելի թույլ ձայնը։

— Ինչ կա ուտելու։

— Մի քիչ pasta asciutta ունենք,— ասաց մայորը։

— Ինչ կարող եք, տվեք։

Մայորն ինչ-որ բան ասաց սանիտարներից մեկին, որը գնաց դեպի սրահի խորքը և քիչ անց մետաղյա ամանով սառը մակարոն՝ բերեց։ Ամանր տվեցի Գորդինիին։

— Պանիր չունե՞ք։

Մայորը, քրթմնջալով, էլի ինչ-որ բան ասաց սանիտարին, որը նորից գնաց դեպի սրահի խորքը և բերեց քառորդ գլուխ սպիտակ պանիր։

— Շատ շնորհակալ եմ,— ասացի ես։

— Ավելի լավ է դուրս չգաք։

Դրսում երկու սանիտարներ ինչ-որ բան դրեցին մուտքի առաջ։ Նրանցից մեկը ներս նայեց։

— Այստեղ բերեք,— ասաց մայորը։― Ինչ եք կանգնել։ Ուզում եք, որ ին քնե՞րս բերենք։

Սանիտարները բռնեցին վիրավորի թևերից ու ոտքերից և ներս բերեցին։

— Թևերը պատռեք,— ասաց մայորը։

Ձեռքին պինցետ կար, պինցետի ծայրին՝ մառլյայի վիրակապ։ Մյուս երկու բժիշկները հանում էին իրենց բաճկոնները։

— Դուրս եկեք,— մայորն ասաց սանիտարներին։

— Գնանք,— ասացի ես Գորդինիին։

— Ավելի լավ է սպասեք մինչև ռմբակոծումն ավարտվի,— մայորն ասաց ուսի վրայից։

— Մարդիկ սոված են,— ասացի ես։

— Ինչպես ուզում եք։

Դուրս եկանք գործարանի բակն ու սկսեցինք վազել։ Գետափին մի ռումբ պայթեց։ Հետո ևս մի ռումբ, որ չլսեցինք, մինչև որ հանկարծ օդը սաստիկ ճնշեց մեզ։ Երեսնիվար պառկեցինք գետնին և աղմուկի ու որոտի մեջ լսեցինք արկի բեկորների դժժոցն ու ընկնող աղյուսների թրխկոցը։ Գորդինին վեր կացավ ու վազեց դեպի բլինդաժը։ Ես էլ վազեցի նրա ետևից, դեռ ձեոքիս պահելով պանիրը, որի հարթ մակերեսը ծածկվել էր աղյուսի փոշով։ Բլինդաժում երեք վարորդները պատերի տակ նստած՝ ծխում էին։

― Համեցեք, հայրենասերներ,— ասացի ես։

— Մեքենաներն ի՞նչ վիճակում են,— հարցրեց Մաներան։

— Կարգին են։

— Վախեցա՞ք, tenente։

— Ինչ մեղքս թաքցնեմ։

Հանեցի դանակս, բաց արի, սրբեցի ծայրը, մաքրեցի պանրի վերին շերտը։ Գավուցին ինձ մեկնեց պնակը։

— Դուք սկսեք, tenente։

― Ոչ,— ասացի ես։— Դրեք հատակին։ Միասին կուտենք։

— Պաաառաքաղ չկա։

— Գլուխը քարը,— ասացի անգլերեն։

Կտրտեցի պանիրը ու դրեցի մակարոնի վրա։

— Նստեք, ուտենք,— ասացի ես։

Նստեցին ու սկսեցին սպասել։ Մատներով մտա պնակի մեջ ու մակարոն վերցրի։ Ահագին մակարոն։

— Շատ բարձրացրեք, tenente։

Ձեռքս բարձրացրի մինչև ուսս, և մակարոնի մեծ մասը թափվեց։ Դրեցի բերանս, շրթունքներով մինչև վերջ ներս քաշեցի ու ծամեցի, հետո մի կտոր պանիր վերցրի, ծամեցի, հետո էլ գինի խմեցի։ Գինուց ժանգոտ համ էր գալիս։ Տափաշիշը մեկնեցի Պասսինիին։

— Զզվելի է,— ասաց նա։— Երկար է մնացել շշի մեշ։ Մեքենայում էի պահել։

Բոլորն էլ, ծնոտները պնակին մոտեցրած, գլուխները ետ գցած, ուտում էին մակարոնը և շրթունքներով ներս քաշում ծայրերը։ Ես մի անգամ էլ վերցրի մատներով, մի կտոր պանիր կերա ու գինի խմեցի։ Դրսում ինչ֊որ բան դրմփաց ու ցնցեց գետինը։

— Չորս հարյուր քսան միլիմետրանոց է կամ ականանետ,— ասաց Գավուցին։

― Լեռներում չորս հարյուր քսան միլիմետրանոց չի լինում,— ասացի ես։

— Նրանք մեծ Շկոդաներ ունեն։ Ձագարներն աչքովս եմ տեսել։

— Երեք հարյուր հինգ միլիմետրանոց են։

Շարունակեցինք ուտել։ Լսվեց հազի նման մի ձայն ու թշշոց, կարծես շոգեքարշ էր ճամփա ընկել, հետո՝ պայթյուն, և գետինը նորից ցնցվեց։

— Բլինդաժն այնքան էլ խորը չէ,— ասաց Պասսինին։— Այ, սա արդեն ականանետ էր։

— Այո, սըր։

Կերա պանրի մնացորդը և մի ումպ գինի խմեցի։ Աղմուկի մեջ լսեցի հազի ձայն, հետո՝ չուհ֊չուհ֊չուհ, չուհ, հետո՝ փայլակ, կարծես դոմնայի դուռն էր հանկարծ բացվել, հետոհ մռնչյուն, նախ՝ սպիտակ, ապա, սրընթաց մրրիկի մեջ՝ կարմիր, կարմիր, կարմիր։ Փորձեցի շնչել, բայց շունչ չկար և զգացի, որ պոկվել կամ ինքս ինձնից, պոկվել, պոկվել, պոկվել և անընդհատ թռչում եմ մրրիկի մեջ։ Արագ էի թռչում, իմ ամբողջությունն էր թռչում, գիտեր, որ մեռած եմ և որ իզուր են կարծում, թե պարզապես մեռնում են և ուրիշ ոչինչ։ Հետո լողացի օդում ու, փոխանակ առաջ շարժվելու, սկսեցի ետ սահել։ Շունչ քաշեցի ու զգացի, որ վերադարձել եմ դեպի իմ մարմինը։ Հողը տակնուվրա էր եղել ու հենց գլխիս մոտ քայքայված մի գերան էր ընկած։ Գլուխս ցնցվեց, ու հանկարծ լացի ձայն լսեցի։ Կարծես ինչ-որ մեկը գոռաց։ Փորձեցի շարժվել, բայց չկարողացա։ Գետից այն կողմ և գետի ամբողջ երկայնքով մեկ կրակում էին գնդացիրներն ու հրացանները։ Ուժեղ ժայթքում լսվեց, ու տեսա, թե ինպես սրընթաց բարձրացան լուսավորող ռումբերը, պայթեցին և ամեն ինչ հեղեղեցին սուտակով, և հրրթիռները թռան, և ականները որոտացին, և այս բոլորը մի ակնթարթում, հետո լսեցի, ինչպես կողքիս ինչ-որ մեկը մրմնջաց․ «Mamma mia! O, mamma mia!»։ Ես ձգվեցի ու գալարվեցի, ի վերջո ազատեցի ոտքս, շրջվեցի ու ձեռք տվի նրան։ Պասսինին էր, ու երբ նրան ձեռք տվի, նա գոռաց։ Պառկել էր հակառակ ուղղությամբ, ոտքերը դեպի ինձ, և ես խավարի ու լույսի մեջ տեսա, որ ծնկներից վեր նրա ոտքերը ջախջախված էին։ Մի ոտքը լրիվ կտրված էր, իսկ մյուսը կախվել էր ջլերից ու տաբատի ցնցոտիներից և ջղաձգորեն ցնցվում էր, կարծես ոչ մի կապ չուներ մարմնի հետ։ Նա կծեց ձեռքը ու տնքաց, «O, mamma mia, mamma mia», հետո՝ «Dio ti salvi, Maria․ Dio ti salvi, Maria» Օ, Հիսուս, հոգիս առ, Քրիստոս, հոգիս առ, Քրիստոս, հոգիս առ, mamma mia, mamma mia։ Օ, ամենասուրբ Մարիամ, հոգիս առ։ Էլ չեմ կարող։ Չեմ կարող։ Չեմ կարող։ Օ, Հիսուս, սուրբ Աստվածամայր, չեմ կարող։ Օ-օ-օ-օ», հետո՝ շնչահեղձ․ «Mamma, mamma mia»։ Հետո լռեց, կծեց ձեռքը, իսկ ոտքը դեռ ցնցվում էր։

— Porta feriti!,— գոռացի ես, ափերս շրթունքներիս տանելով,— porta feriti!

Փորձեցի սողալով մոտենալ Պասսինիին, որպեսզի տուրնիկետ դնեմ ոտքերին, բայց չկարողացա։ Նորից փորձեցի, և այս անգամ ոտքերս մի փոքր շարժվեցին։ Հիմա արդեն կարող էի արմունկների օգնությամբ առաջ գնալ։ Պասսինին լռել էր։ Նստեցի կողքին, քանգեցի բաճկոնիս կոճակներն ու աշխատեցի պատռել շապիկիս ծայրը։ Չկարողացա և, ստիպված, ատամներով պատռեցի։ Հետո հիշհցի փաթաթանների մասին։ Ես բրդյա գուլպա էի հագնում, իսկ նա՝ փաթաթան։ Բոլոր վարորդներն էլ փաթաթան են հագնում։ Բայց Պասսինին միայն մի ոտք ուներ։ Սկսեցի քանդել փաթաթանը, բայց հանկարծ զգացի, որ տուրնիկետ դնելն այլևս իմաստ չուներ, որովհետև նա մեռած էր արդեն։ Մի անգամ էլ նայեցի ու համոզվեցի, որ մեռած էր։ Հարկավոր էր պարզել, թե որտեղ էին մյուս երեքը։ Ուղղեցի մարմինս և հենց այդ ժամանակ ինչ֊որ բան, տիկնիկի աչքերի ծանրաքարերի պես, շարժվեց գլխիս մեջ և ներսից խփեց ակնագնդերիս։ Ոտքերիս վրա ինչոր տաք և թաց բան զգացի, կոշիկներս նույնպես տաք էին ու թաց։ Հասկացա, որ վիրավորված եմ, կռացա և ձեռքս դրի ծնկիս։ Ծունկ չկար։ Ձեռքս առաջ տարա և սրունքոսկրից ցած գտա ծունկս։ Ափերս քսեցի շապիկիս և ինչ֊որ տեղից, դարձյալ դանդաղորեն, սպիտակ լույս սփռվեց շուրջս, նայեցի ոտքերիս ու սարսափ զգացի։ «Օ՜, աստված,— ասացի ես,— ազատիր ինձ այստեղից։ Բայց և այնպես գիտեի, որ էլի երեք հոգի կային։ Չորս վարորդներ էին։ Պասսինին մեռած էր։ Մնացել էին երեքը։ Ինչ֊որ մեկը բռնեց իմ թևերից, իսկ մեկը ուրիշը՝ ոտքերիցս։

— Երեք հոգի էլ կան,— ասացի ես։— Մեկը մեռած է։

— Ես եմ, Մաներան է։ Գնացինք պատգարակ ճարելու, բայց չկար։ Ինչպե՞ս եք։

— Որտե՞ղ են Գորդինին, Գավուցին։

— Գորդինին սանիտարների մոտ է, վերքերն են կապում։ Գավուցին ձեր ոտքերից է բռնել։ Վիզս գրկեք, tenente։ Ծա՞նր եք վիրավորված։

— Ոտքերս։ Ի՞նչ էր պատահել Գորդինիին։

— Լավ պրծավ։ Արկի բեկոր էր կպել։

— Պասսինին սպանված է։

— Այո։ Սպանված է։

Կողքին մի արկ պայթեց, երկուսն էլ ինձ գցեցին ու պառկեցին գետնին։

— Ներեցեք, tenente,— ասաց Մաներան։— Վզիցս բռնեք։

— Նորից կգցեք։

― Վախից էր, tenente։

― Չե՞ք վիրավորված։

— Երկուսս էլ թեթև վիրավորվել ենք։

— Գորդինին կարո՞ղ է քշել։

— Դժվար թե։

Մինչև վիրակապական կայան հասնելը մի անգամ էլ գցեցին ինձ։

— Շան որդիներ,— ասացի ես։

— Ներեցեք, tenente,— ասաց Մանիերան։— Էլ չենք գցի։

Վիրակապական կայանի բակում, խավարի մեջ, պառկած էին բազում վիրավորներ։ Ներս ու դուրս էին տանում նրանց։ Երբ կայանի վարագույրը բացվում ու որևէ մեկին ներս էին տանում կամ դուրս բերում, մի պահ այնտեղից լույս էր երևում, հետո նորից կորչում։ Մեռածներին մի կողմ էին տարել։ Բժիշկներն աշխատում էին թևերը մինչև ուսերը քշտած և կարմրել էին մսագործի պես։ Պատգարակները քիչ էին։ Վիրավորներից ոմանք տնքում էին, բայց մեծ մասամբ լուռ պառկել էին։ Քամին շարժում էր կայանի մուտքը ծածկող ճյուղերի տերևները։ Սկսում էր ցրտել։ Սանիտարներն անընդհատ գալիս էին, պատգարակները գետնին դնում, դատարկում ու նորից գնում։ Հենց որ վիրակապական կայան հասանք, Մանիերան բուժակ բերեց, և նա կապեց ոտքերս։ Ասաց, որ արյան կորուստն աննշան է, որովհետև վերքի մեջ մեծ քանակությամբ կեղտ է հավաքվել։ Հենց որ հնարավոր լինի, ինձ կտանեն վիրահատման։ Նա վերադարձավ կայան։ Մանիերան ասաց։ որ Գորդինին չի կարող քշել։ Ուսն էր ճզմվել, և գլուխն էր վիրավորվել։ Սկզբում ցավ չէր զգացել, բայց հիմա ուսը բթացել էր։ Նա նստել էր աղյուսե պատի վրա։ Մանիերան և Գավուցին մեքենաները լցրին վիրավորներով ու գնացին։ Վերքերը չէին խանգարում նրանց։ Անգլիական երեք ավտոմեքենա եկավ, յուրաքանչյուրի մեջ՝ երկուական սանիտար։ Վարորդներից մեկը մոտեցավ ինձ։ Նրան բերեց Գորդինին, որը շատ դժգույն էր և հիվանդ տեսք ուներ։ Անգլիացի վարորդը կռացավ ինձ վրա։

— Ծա՞նր եք վիրավորված,― հարցրեց նա։ Բարձրահասակ էր, դրել էր պողպատե ակնոց։

— Ոտքերս են․․․

— Հուսով եմ, որ ծանր չէ։ Ուզո՞ւմ եք ծխել։

— Շնորհակալություն։

― Լսել եմ, որ երկու վարորդ եք կորցրել։

― Այո։ Մեկն սպանված է, իսկ մյուսն այն տղան է, որ բերեց ձեզ։

— Այ քեզ անիծյալ բախտ։ Թույլ կտա՞ք մեքենաները վերցնել։

— Ես էլ հենց այդ էի ուզում խնդրել։

— Լավ կպահենք ու կվերադարձնենք։ Դուք 206-ից եք, չէ՞։

— Այո։

— Հոյակապ տեղ է։ Քաղաքում տեսել եմ ձեզ։ Ասացին, որ ամերիկացի, եք։

— Այո։

— Իսկ ես անգլիացի եմ։

— Իսկապե՞ս։

— Այո, անգլիացի։ Կարծում էիք իտալացի՞ եմ։ Մեր ջոկատներից մեկում իտալացիներ կան։

― Շատ լավ կլինի, եթե վերցնեք մեքենաները, —ասացի ես։

— Անհոգ եղեք, լավ կպահենք,— նա ուղղվեց։— Ձեր վարորդը շատ խնդրեց, որ համոզեմ ձեզ։

Նա թփթփացրեց Գորդինիի ուսը։ Գորդինին ետ քաշվեք ու ժպտաց։ Անգլիացին վարժ և սահուն էր խոսում իտալերեն։

— Ամեն ինչ կարգին է։ Համաձայնության եկանք քո tenente-ի հետ։ Երկու մեքենան էլ կվերցնենք։ Կարող ես արդեն հանգիստ լինել։— Նա ընդհատեց խոսքը։— Պետք է մի կերպ ձեզ դուրս բերել այստեղից։ Գնամ խոսեմ բժիշկների հետ։ Մեզ հետ կտանենք ձեզ։

Նա գնաց դեպի վիրակապական կայան, զգուշությամբ անցնելով վիրավորների արանքներով։ Տեսա, թե ինչպես բացվեց մուտքի ծածկույթը, մի պահ լույս երևաց, ու նա ներս մտավ։

— Նա կհոգա ձեր մասին, tenente,— ասաց Գորդինին։

— Ինչպե՞ս եք, Ֆրանկո։

— Լավ եմ, ոչինչ։

Նստեց կողքիս։ Մի պահ կայանի մուտքի ծածկույթը նորից բացվեց, դուրս եկան երկու սանիտարներ, իսկ նրանք ետևից՝ բարձրահասակ անգլիաքին։ Նա ինձ մոտ բերեց նրանց։

— Սա է ամերիկացի tenente-ն,— իտալերեն ասաց նա։

— Կարող եմ սպասել,— ասացի ես։— Ավելի ծանր վիրավորներ կան։ Իմ վերքը թեթև է։

— Դե լավ, լավ,— ասաց նա։— Պետք չի հերոս ձևանալ։— Հետո՝ իտալերեն,— ոտքերն զգույշ բարձրացրեք, շատ են ցավում։ Նախագահ Ուիլսոնի օրինավոր զավակն է։

Նրանք ինձ բարձրացրին ու աարան վիրակապական կայան։ Բոլոր սեղանների վրա վիրահատում էին։ Փոքրամարմին գլխավոր բժիշկը զայրույթով մեզ նայեց։ Հետո ճանաչեց ինձ և, վիրաբուժական ունելին շարժելով, ողջունեց։

— Ça va bien?

— Ça va․

— Ես եմ նրան բերել,— իտալերեն ասաց բարձրահասակ անգլիացին։— Ամերիկյան դեսպանի միակ զավակն է։ Թող այստեղ պառկի, մինչև որ՝ ժամանակ գտնեք իրենով զբաղվելու։ Հետո հենց առաջին ռեյսով էլ կտանեմ նրան։— Կռացավ ինձ վրա։— Գնամ վերցնեմ ձեր փաստաթղթերը, որպեսզի գործն արագանա։

Դռան մոտ առաջ թեքեց մարմինն ու դուրս եկավ։ Գլխավոր բժիշկը քանդեց ունելին ու գցեց տաշտի մեշ։ Հետևում էի նրա շարժումներին։ Հիմա նա վիրակապում էր։ Սանիտարները վիրավորին վերցրին սեղանի վրայից։

— Բերեք ամերիկացի tenente-ին,— ասաց կապիտանի աստիճան ունեցող բժիշկներից մեկը։

Ինձ բարձրացրին սեղանի վրա։ Սեղանը կարծր էր ու սահուն։ Սաստիկ հոտեր էին տարածվել չորս կողմը, դեղերի և արյան քաղցր հոտ։ Տաբատս հանեցին և բժիշկը, շարունակելով աշխատել, սկսեց թելադրել օգնականին։

― Աջ և ձախ ազդրերի, աջ և ձախ ծնկների ու աջ ոտնաթաթի բազմաթիվ մակերեսային վերքեր։ Աջ ծնկի ու ոտնաթաթի խորը վերք։ Գլխի պատռվածքներ (մտցրեց վիրաբուժական ձողիկը և հարցրեց. «ցավո՞ւմ է» — «Օ, Հիսուս, այո») և գանգոսկրի հնարավոր ճեղքվածք։ Վիրավորվել է մարտի դաշտում, պարտականությունները կատարելիս։ Այստեղ գոնե ձեզ չեն մեղադրի կանխամտածված անդամախեղության համար և ռազմադաշտային դատարան չեն հանձնի,— ասաց նա — կոնյակ ուզո՞ւմ եք։ Եվ ընդհանրապես ի՞նչ էր փչել ձեր գլխին։ Ինքնասպանությո՞ւն։ Հակակարկամախտային շիճուկ տվեք և թերթիկի վրա խաչով նշեք երկու ոտքերը։ Շնորհակալություն։ Հիմա մի քիչ կմաքրեմ, կլվանամ ու կկապեմ։ Շատ լավ է մակարդվում ձեր արյունը։

Օգնականը, աչքերը հեռացնելով թերթիկից․

— Ինչի՞ց է վիրավորվել։

Բժիշկը.

― Ինչի՞ց վիրավորվել։

Ես, աչքերս փակ․

— Ականի բեկորից։

Բժիշկը հյուսվածքներն իրարից անջատելով և սուր ցավ պատճառելով․

— Վստա՞հ եք։

Ես, ճգնելով հանգիստ պառկել և զգալով, թե ինչպես է ստամոքսս ամեն անգամ թրթռում, երբ վիրադանակը մտնում է մարմնիս մեջ։

— Կարծում եմ։

Բժիշկը, հայտնաբերելով իրեն հետաքրքրող ինչ-որ բան․

— Թշնամու արկի բեկոր։ Եթե ուզում եք, կարող եմ նորից ձողիկ մտցնել, բայց կարիք չկա։ Հիմա կքսեմ այստեղ և․․․ Այրո՞ւմ է։ Սա ի՞նչ է որ, հետո ավելի վատ կլինի։ Ցավը դեռ չի սկսվել։ Մի բաժակ կոնյակ տվեք նրան։ Շոկը բթացնում է ցավը։ Բայց մի վախեցեք,— ամեն ինչ կարգին է, միայն թե վարակ չլինի, իսկ վարակ հազվադեպ է լինում։ Ձեր գլուխը ցավո՞ւմ է։

— Սարսափելի։

— Այդ դեպքում ավելի լավ է քիչ խմել։ Եթե ճեղքվա&ք կա, ուրեմն բորբոքում կսկսվի։ Այ, օրինակ այստեղ, ցավո՞ւմ է։

Ամբողջ մարմինս քրտինքով ծածկվեց։

— Օ, Հիսուս,— ասացի ես։

— Չէ, ուրեմն ճեղքվածք կա։ Ես հիմա կկապեմ, բայց դուք մի շարժեք գլուխը։

Սկսեց կապել։ Ձեռքերը գործում էին շատ արագ, և վիրակապն հեազհետե դառնում էր կիպ և ամուր։

— Պրծանք։ Բարի ճանապարհ և viva la France։

— Նա ամերիկացի է,— ասաց մի ուրիշ բժիշկ։

— Իսկ ինձ թվաց, թե ֆրանսիացի է։ Ֆրանսերեն է խոսում,— ասաց բժիշկը։— ես առաջ էլ ճանաչում էի նրան։ Միշտ էլ կարծել էի, թե ֆրանսիացի է։— Կես բաժակ կոնյակ խմեց։— Իսկ հիմա ավելի ծանր վիրավորի բերեք։ Եվ էլի հակակարկամախտային շիճուկ։

Նա ձեռքով արեց։ Ինձ բարձրացրին ու տարան։ Դուրս գալու ժամանակ ծածկույթը քսվեց դեմքիս։ Բժշկի օգնականը ծնկի եկավ իմ կողքին։

— Ազգանո՞ւնը,— հարցրեց նա ցածրաձայն ։— Անո՞ւնը։ Տարիքը։ Աստիճա՞նը։ Ծննդավա՞յրը, Ո՞ր զորամասից եք։ Ո՞ր կորպուսից,— և այլն։— Ցավում եմ, որ այդպիսի բան պատահեց, tenente։ Հուսով եմ, որ հիմա ավելի լավ եք։ Ես անգլիական սանիտարական մեքենայով կուղարկեմ ձեզ։

— Լավ եմ, շնորհակալություն,— ասացի ես։

8ավը, որի մասին խոսել էր բժիշկը, արդեն սկսվեց, և այն ամենն, ինչ հիմա կատարվում էր շուրջս, կորցրել էր իր իմաստն ու նշանակությունը։ Քիչ անց եկավ անգլիական սանիտարական մեքենան, ինձ դրեցին պատգարակի վրա, հետո բարձրացրին մինչև թափքը և ներս հրեցին։ Կողքիս մի ուրիշ պատգարակ կար, որի վրա մի մարդ էր պառկած, ամբողջ դեմքը վիրակապված էր, միայն մոմանման քիթն էր երևում վիրակապերի արանքից։ Ծանր էր շնչում։ Էլի մի քանի պատգարակ բարձրացրին ու դրեցին ձգափոկերի վրա։ Անգլիացի բարձրահասակ վարորդը մոտեցավ թափքին ու ներս նայեց։

— Կամաց կքշեմ,— ասաց նա։— Հուսով եմ գոհ կմնաք։

Զգացի, թե ինչպես շարժիչն սկսեց աշխատել, գդացի, թե ինչպես վարորդը բարձրացավ խցիկ ու նստեց, զգացի, թե ինչպես անջատեց արգելակը, ընթացք տվեց, ու մենք ճամփա ընկանք։ Անշարժ պառկել էի ու անձնատուր եղել ցավին։

Զառիվերի վրա մեքենան դանդաղեցրեց ընթացքը, երբեմն կանգ էր առնում, շրջադարձի մոտ երբեմն մի փոքր ետ գնում, հետո, վերջապես, սկսեց բավական արագ բարձրանալ։ Զգացի, որ վերևից ինչ-որ բան էր կաթկթում վրաս։ Սկզբում՝ դանդաղ ու համաչափ, իսկ հետո՝ շիթերով։ Ձայն տվի վարորդին։ Նա կանգնեցրեց մեքենան և նայեց խցիկի պատուհանից։

— Ի՞նչ կա։

— Վիրավորն արյունահոսություն ունի։

— Քիչ մնաց մինչև գագաթը։ Մենակ չեմ կարող պատգարակը հանել։

Մեքենան շարժվեց։ Շիթն անընդհատ թափվում էր։ Մթության մեջ անհնար էր տեսնել, թե բրեզենտի որ մասից էր թափվում։ Փորձեցի մի կողմ քաշվել։ Շապիկիս այն մասը, որի վրա թափվել էր արյունը, տաք էր ու կպչուն։ Մրսում էի, և ոտքս այնքան էր ցավում, որ անընդհատ խառնում էր սիրտս։ Քիչ անց վերևից թափվող արյունը պակասեց և նորից սկսեց կաթկթել, ու ես լսեցի և զգացի, թե ինչպես պատգարակի բրեզենտը սկսեց շարժվել, կարծես մարդը փորձում էր ավելի հարմար տեղավորվել։

— Ինչպե՞ս է վիրավորը,— գլուխը շրջելով, հարցրեց անգլիացին։— Հասնում ենք արդեն։

— Ինձ թվում է, մեռավ։— ասացի ես։

Կաթիլներն ընկնում էին շատ դանդաղ, ճիշտ այնպես, ինչպես մայրամուտից հետո ջուրն է կաթկթում սառցալեզվակներից։ Մթության մեջ մեքենան բարձրանում էր սարը, և թափքում անչափ ցուրտ էր։ Պահակետի մոտ պատգարակը դուրս հանեցին, դրեցին մեկ ուրիշը, ու մենք շարունակեցինք ճանապարհը։

1. ↑ Կրտսեր լեյտենանտ (իտ.)։
2. ↑ Լեյլտենանտ (իտ․)։
3. ↑ Կապիտան (իտ.)։
4. ↑ Մայոր (իտ․)։
5. ↑ Փոխգնդապետ (իտ)։
6. ↑ Ողջույն (իտ․)։
7. ↑ Վատ չէ (իտ.)։
8. ↑ Դեռ ոչ (ֆրանս.)։
9. ↑ Ցտեսության, լեյտենանտ (իտ.)։
10. ↑ Voluntary Aid Department — բանակին սպասարկող կանանց կամավոր կորպուս։
11. ↑ Էվակուացման հավաքատեղի (իտ.)։
12. ↑ Ռազմական գոտի (իտ.)։