Ակամա ճանապարհորդները

Գլուխ առաջին

Ավտոմեքենան ուշանում էր...

Դաշտում և այգիներում աշխատողներն արդեն գնացել էին և գյուղամիջում մնացել էին սար մեկնողները՝ քսան-քսանհինգ դպրոցական։ Ութ տղա, վեց աղջիկ 7֊ի «բ»֊ից, հինգ հոգի իննեիորդից, Հասմիկը, որ մայրիկի հետ քաղաքից եկել էր ամառը հորաքրոջ մոտ անցկացնելու և 6֊րդ «ա»-ի Ցախլեղտակ հայտնի եռյակը։

Հավաքվածները մտքում կամ բարձրաձայն բողոքում էին վարորդ Բաղդասարից և վերջինիս անփութությունը հիմնավորելու համար փորձում էին հիշել էլի նման դեպքեր.

— Մոռացե՞լ եք, անցած անգամ էլ շրջկենտրոն գնալիս կես ժամ ուշացավ։

— Բա Սարատակ, ֆուտբոլի գնալիս...

— Անտառը, անտառը, չեք հիշո՞ւմ...

— Պատճառն էլ գրպանում է՝ մեքենան փչացավ։

— Փչացավ, բա չէ՜... ինքն ուշանում է, մեղքը գցում մեքենայի վրա։

— Խեղճ մեքենա...

Ձայները գնալով բարձրանում էին։

Ընդհանուրի մտահոգությանն անտարբեր էին միայն Ցախլեղտակի տղաները՝ Լևոնը, Վազգենն ու Հակոբը։ Խոտ հավաքողներին նրանք միացել էին ընդամենը երեսուն րոպե առաջ և առիթից օգտվելով, որ մեքենան ուշանում է, հավաքվել էին զբոսայգու հեռավոր անկյուններից մեկում՝ ծրագրելու իրենց անելիքը։ Սկզբում ամեն ինչ թվում էր հասարակ ու հեշտ, բայց պարզվեց, որ դա շատ ավելի բարդ է, քան նունիսկ մաթեմատիկայի խնդրագրքի աստղանիշ խնդիրներն ու վարժությունները։ Բանն այն է, որ երեկ երեկոյան եռյակը փառավոր ծեծ էր կերել յոթերորդցի Արամից։ Ակումբում, կինոն սկսվելուց առաջ, Լևոնը փորձել էր ծաղրել Հասմիկին։ Դե, հենց այնպես... աղջիկը նոր էր եկել կեսօրվա ավտոբուսով և դեռ չէր հասցրել գյուղում որևէ մեկի հետ ծանոթանալ։ Այնպես որ նրան կարելի էր ծաղրել, վտանգավոր ոչինչ չկար։ Բայց պարզվեց, որ դա բոլորովին այդպես չէ։ Լևոնը նոր էր մոտեցել աղջկան, երբ անսպասելիորեն մեջտեղ էր ընկել Արամը. «Ի՞նչ ես ուղում, Ցախ։»։ «Քեզ ի՞նչ»— հոխորտացել էր Լևոնը։ «Ակումբից դուրս արի, կասեմ թե ինձ ինչ»։ Մարտահրավերը նետվել էր յոթ-ութ տղաների ներկայությամբ և Լևոնը չէր կարողացել հրաժարվել։ Խմբով գնացել էին ակումբի հակառակ կողմը՝ անլապտեր սյան տակ ու... Արամը երեքին էլ ջարդել էր ինչպես որ պետքն է։ Ավելի մեծ անպատվություն Ցախլեղտակի տղաներն անկարող էին նույնիսկ երևակայել։ Հարկավոր էր շուտափույթ վրեժխնդիր լինել, դրա համար էլ նրանք որոշել էին միանալ սար գնացողներին։ Իհարկե, Արամից բացի եռյակը ինչ֊որ կերպ վրեժ պետք է լուծեր նաև Գագիկից, Սահակից ու Գրիգորից, որոնք թույլ չէին տվել երեքով միասին Արամի վրա հարձակվել։ Բայց դա հետո։ Նախ անհրաժեշտ էր լուծել Արամի հարցը, որը չէր լուծվում։ Տղաներին երկար ժամանակ չէր հաջողվում նույնիսկ որևէ առաջարկ անել։ Վերջապես, բավական մտմտալուց հետո Հակոբը թռավ տեղից.

— Գտա։

Կանաչների վրա փռված Լևոնը պտտվեց հարյուրութսուն աստիճանով՝ ընկավ մեջքի վրա, իսկ Վազգենը ձգվեց տեղում.

— Ի՞նչ։

— Ի՞նչ գտար։

— Ծոցները մողեսներ կգցենք։

Վազգենի աջ հոնքը թռավ դեպի ճակատը և դրանից նրա բարալիկ դեմքը ավելի երկարեց։

— Իսկ եթե մողեսները թունավոր լինե՞ն։

— Ավելի լավ,— ուրախացավ Հակոբը,— կմեռնեն և վերջ։

— Վերջ, բա չէ դրա համար երեքիս էլ քարշ կտան դատարան, ի՞նչ ենք պատասխանելու։

Լևոնը, որին Հակոբի առաջարկն առանձնապես չէր ոգևորել, ձգեց առանց այդ էլ երկար ոտքերն ու կուշտ հորանջեց։ Մի պահ նա մտածեց միջամտել խոսակցությանը, բայց անմիջապես էլ փոխեց որոշումը։ «Շուտ է, թող էլի գզվեն, գուցե մի բան դուրս գա»— մտածեց և ալարելով նորից շրջվել փորի վրա։ Լևոնի անտարբերությունը ոգևորեց Վազգենին և նա նոր թափով վրա տվեց,

— Հը՛, դե խոսիր, ասա, ի՞նչ ես պատասխանելու։

— Ոչինչ էլ չեմ պատասխանի,— փնթփնթաց Հակոբը։

— Դատարանում լռել չկա, պետք է խոսես։

— Ես ոչ դատարան կընկնեմ, ոչ էլ կխոսեմ։

— Իյա՜...

— Բա՜...

— Իսկ այդ ինչպե՞ս չես ընկնի դատարան։

Հակոբը հաղթական ժպտաց՝ ելքը գտել էր.

— Հենց այնպես, չեմ ընկնի։ Կգտնեմ այնպիսի մողեսներ, որոնք թունավոր չեն։

«Տեսա՞ր, Տակառիկը բնագետ է եղել, իսկ մենք անտեղյակ ենք»,— մտքում հեգնեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկը, առավել ևս իր եռյակի տղաներից, ակնարկում էին ինչ֊որ բան գիտենալու մասին։ Ինչ ուզում է լիներ, թեկուզ ամենապարզ, ամենահասարակ, նույնիսկ իրեն հայտնի ճշմարտությունը՝ միևնույն է, տանել չէր կարող։ Բայց և այնպես, դրսևորելով կամքի մեծ ուժ, եռյակի ղեկավարը կարողացավ այս անգամ էլ զսպել իրեն՝ խոսակցությանը չմիջամտելու համար։ «Եռունդա, թող գզվեն...»։

— Լավ, ենթադրենք գտար,— Վազգենը ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ հաղթանակն ինչպես միշտ իր ձեռքից թռել է,— ենթադրենք գտար քո այդ ոչ թունավոր մողեսները, իսկ ինչպե՞ս ես դրանք ծոցները գցելու։

— Շատ պարզ։ Վեց գիշեր մնալու ենք սարում, չէ՞։

— Ենթադրենք մնալու ենք, հետո՞։

— Գիշերները սարում քնելու ենք, չէ՞։

— Ենթադրենք քնելու ենք, հետո՞։

— Իսկ մենք չենք քնի։ Կսպասենք մինչև նրանք մրափեն, հետո կմոտենանք ու հոպ՝ մողեսները ծոցները կգըցենք։

— Ենթ...

Խոսքի կեսին Վազգենը լեզուն կծեց՝ ենթադրելու բան չկար։ Հակոբն արհամարհական հայացքով չափեց ընկերոջը՝ ոտքից մինչև գլուխ.

— Հը՛, դե ենթադրիր, ընկեր Լեղաճաք։

— Ենթադրելու բան չկա, մեռած գործ է։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև բան դուրս չի դա։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև Արամը կտեսնի։

— Չի տեսնի։

— Իսկ եթե տեսնի՞։

— Ասացի՝ չի տեսնի։ Դմբո, քնած ժամանակ դու տեսնո՞ւմ ես, որ նա տեսնի։

— Դմբոն դու ես։ Եսկ եթե քնած չլինի՞։

— Իսկ եթե, իսկ եթե... ենթադրենք, ենթադրենք... իզուր չէ, որ անունդ Լեղաճաք նապաստակ դրեցինք։

— Դե, դե, Տակառիկ, չփորձես վիրավորել, թե չէ...

— Թե չէ ի՞նչ կանես,— Վազգենի անընդհատ հակաճառությունները Հակոբին հանել էին համբերությունից։ Նա առաջ գցեց կուրծքն ու մարտի պատրաստ աքաղաղի նման մոտեցավ կիսապառկած ընկերոջը,— դե խոսիր, ասա, ի՞նչ կանես, Լեղաճաք նապաստակ։ Նապ, նապո, նապաստակ...

— Ասացի չվիրավորես,— Վազգենը նստեց տեղում։

— Կվիրավորեմ ու մռութդ էլ կջարդեմ,— Հակոբն ավելի մոտեցավ։

Վախենալով, որ նստած ժամանակ կարող է խփել, Վազգենը թռավ տեղից.

— Ո՞ւմ մռութը։

— Քո։

— Ապա, կրկնիր։

— Կջարդեմ քո մռութը։

Վերջին բառերի հետ Հակոբը բարձրացրեց բռունցքը Վազգենի դնչին հասցնելու համար, բայց Լևոնը թույլ չտվեց։ Առանց պառկած տեղից բարձրանալու նա ծալեց մետրանոց ոտքը, դրեց Հակոբի կլորիկ, ուռած փորին և ալարելով հրամայեց.

— Չաքլորանալ։ Վեր ընկեք տեղներդ ու լսեք ինձ։ Նախ,— նրա երկնագույն, գեղեցիկ աչքերը մեխվեցին Վազգենի դեմքին,— Արամից այդքան վախենալ պետք չէ, չի սաղում...

— Երեկ էլ ասացիր չի սազում,— ընդհատեց Վազգենը, որի քթի մրմռոցը դեռ չէր անցել,— դրա համար էլ կերանք այդ փառավոր ծեծը։ Ներողություն էր՝ կխնդրեինք, կպրծնեինք, իսկ դու...

— Ձայնդ, թե չէ որ տեղիցս բարձրացա քեզ ներողություն ցույց կտամ։

Վազգենը վախեցած սսկվեց։ Իսկ Լևոնն, այդքանը նրա համար բավարար համարելով, դարձավ Հակոբին։

— Ինչ վերաբերում է ծոցները մողես գցելու քո առաջարկին,— նա դանդաղ տարուբերեց շեկլիկ գլուխը,— եռունդա, հիմարություն է։ Բոլորը գիտեն, որ դա մեր գյուտն է, անմիջապես գլխի կընկնեն ինչպես անցած անգամ՝ Ալվարդի ժամանակ։ Մոռացե՞լ ես...

Հակոբն ուսերը թոթվեց, մոռանալու բա՞ն էր, որ մոռացած լիներ։

Պատահել էր ընդամենը մեկ ամիս առաջ, դպրոցում։ Վազգենը պատռել էր Ալվարդի մաթեմատիկայի տետրը։ Աղջիկը զայրացել էր։ «Դուք երեքդ էլ հիմարներ եք, ծաղրածուներ։ Վախկոտ֊մեծամիտներ եք»— ամբողջ դասարանի առաջ սկսել էր նա։ Դա, իհարկե, վիրավորանք էր և տղաները որոշել էին վրեժխնդիր լինել։ Հենց հաջորդ դասամիջոցին նրանք մի փոքրիկ մողես էին բռնել ու խցկել Ալվարդի պայուսակը։ Մողեսն աղջկան ոչինչ չէր արել, նույնիսկ չէր կծել, միայն վախեցրել էր։ Դասի ժամանակ դուրս էր սողացել պայուսակից ու ընկել էր Ալվարդի շրջազգեստի վրա։ Ընդամենը այդքանը։ Բայց հենց այդքանի համար այնպիսի աղմուկ էր բարձրացրել... Դասղեկը կշտամբել էր, հետո եռյակը հյուրընկալվել էր դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Ասատրյանի առանձնասենյակում, հետո ծնող էին կանչել, հետո...

Հակոբը հասկացավ, որ մողեսներն իսկապես հարցի լուծում չեն և հուսահատված թոթվեց ուսերը.

— Ուրեմն ճար չկա՞։

Վազգենը ցուցադրաբար ծլթացրեց լեզուն և արհամարհանքով ժպտաց. «Այդ էլ քո մողեսը, ընկեր Տակառիկ»։

— Ճար կլինի,— վստահ պատասխանեց Լևոնը։

— Դու կոնկրետ որևէ բան...

Հակոբը կեսից ընդհատեց խոսքը։ Լևոնը մատը դրեց շուրթերին և գլխով ցույց տվեց ծառուղին։

Վազելով եռյակին էր մոտենում 4-րդ «գ»-ի Արեգը։

— Հը, բան լսեցի՞ր,— տղայի տեղ հասնելուն պես, խիստ ձայնով հարցրեց Լևոնը։

— Այո,— Արեգը հպարտ ժպտաց։ Նա եռյակի անդամ չէր, որովհետև տարիքով փոքր էր և բացի այդ խելքը գլխին, համապատասխան մականուն չուներ, բայց հաճույքով կատարում էր Ցախլեղտակի բոլոր հանձնարարությունները՝ փոխարենն ստանալով եռյակի պաշտպանությունը։ Այդպիսի հանձնարարություն էլ Արեգն այսօր էր ստացել։ Նա պետք է գաղտնի ունկնդրեր Արամի, Գագիկի ու Հասմիկի խոսակցությանը։ Եվ հիմա եկել էր զեկուցելու հետախուզության արդյունքների մասին։

— Դե, սկսիր,— հրամայեց Լևոնը։

— Ինչպես որ ասել էիր...

— Հրամայել, հիմար,— ընդհատեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկր աղավաղում էր պաշտոնական խոսակցությունների համար եռյակի կսվմից հաստատված ոճը, որի համաձայն բոլոր զեկույցները հրամանատարին՝ պետք է սկսվեին «ինչպես հրամայել էիր» բառերով։

Արեգը հասկացավ, թե ինքն ինչի համար է արժանացել դիտողության ու գլխով արեց.

— Ինչպես հրամայել էիր, այդպես էլ արեցի՝ պահվեցի ցանկապատի ետևում ու ականջ...

— Եռունդա, կարճ կապիր, ժամանակ չկա։ Առանց ականջի ու ցանկապատի։ Ի՞նչ լսեցիր։

— Լսեցի, որ Աշոտը դեմ է ձեր սար գնալուն։

— Մե՞ր,— Վազգենն անհանգստացավ։

— Այո, ձեր,— Արեգը գլխով արեց,— հորս արև, դեմ է։

Լևոնը խեթ֊խեթ նայեց Վազգենին, այսինքն չփորձեռ խանգարել, հարցեր տալու իրավունք ունեմ միայն ես։ Հետո նորից շրջվեց Արեգին.

— Շարունակիր։

— Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ընկեր Գեղամը սխալ բան է անում, որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, իր գլխին փորձանք է տանում ։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, չպետք թույլ տալ սար գնալու։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ...

— Զզվեցրիր, եռունդա, առանց հիմարների պատմիր։

— Լավ։ Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ձեզանից աշխատող դուրս չի գա։ Հետո էլ ասաց, որ ընկեր Գեղամը գրասենյակից դուրս գա թե չէ, ինքը կմոտենա ու կզգուշացնի, որ այդ հիմար... ներողություն, որ ձեզ վռնդի տները։

— Տեսնո՞ւմ ես ծծած մոմպասին,— չհամբերեց Հակոբը։

— Եռունդա։ Դրան էլ պետք է դաս տալ,— վճռեց Լևոնը,— Լեղաճաք, քեզ մարտական առաջադրանք՝ պետք է հետևես...

— Աշոտի՞ն։

— Այո։

— Լավ։

— Հիմար, պատասխանիր ինչպես պետքն է։ Քանի՞ անգամ քեզ պետք է հիշեցն եմ, որ առաջադրանք ստանալու ժամանակ ասես՝ լսում եմ, ինչպես հրամայված է։

Վազգենը ձգվեց տեղում.

— Լսում եմ, ինչպես հրամայեցիք։

— Լևոն,— խոսակցությանը խառնվեց Հակոբը,— իսկ եթե ընկեր Գեղամը լսի Աշոտին։

Լևոնը Հանգիստ թափ տվեց ձեռքը.

— Չլինելու բան է։ Այդ ծծած մոմպասն ո՞վ է, որ ընկեր Գեղամը լսի ու իր խոսքից ետ կանգնի։ Հիմա մյուսների մասին պատմիր։ Մյուսնե՞րն ինչ էին ասում։

— Ոչինչ էլ չէին ասում։

— Իսկ ընդհանրապե՞ս։

— Ընդհանրապես... ընդհանրապես Արամը զայրացավ Գագիկի վրա, որ հետը ուսապարկ է բերել։ Ասաց՝ պետք չէր, իզուր ուշադրություն կգրավի։

— Իսկ Գագիկն ինչո՞ւ էր ուսապարկը բերել,— ընդհատեց Լևոնը։

— Չգիտեմ։

— Հետո Գագիկն ասաց, որ ոչ մի ուշադրություն էլ չի գրավի։ Ասաց, որ բոլորը գիտեն կոլեկցիաներ հավաքելու իր սովորության մասին և, որ ուսապարկում լուցկու դատարկ տուփերից բացի կան նաև լիքը տուփեր և լապտեր, որը շատ անհրաժեշտ է...

Արեգի խոսքն անսպասելիորեն ընդհատվեց։ Գյուղամեջից լսվեց ինչ֊որ մեկի սուր ձայնը.

— Մեքենան...

Լևոնը թռավ տեղից։ Հակոբն ու Վազգենը հետևեցին նրան։ Բայց վազելուց առաջ Լևոնը նորից դիմեց Արեգին.

— Իսկ ինչի՞ է պետք։

— Ի՞նչը,— միանգամից չհասկացավ տղան։

— Լապտերը, հիմար։

— Լապտե՞րը... Հա, լապտերը պետք է։

— Ինչի է պետք,— հևաց Լևոնը։

— Ինչի,— Արեգը շփոթված քորեց գլուխը,— չգիտեմ։ Հորս արև, չգիտեմ։ Այդ մասին նրանք ոչինչ չասացին։

Լևոնը զայրացավ, բամփեց տղայի գլխին, գցեց խոտերի մեջ և երկար ոտքերը լայն-լայն գցելով, վազեց Հակոբի ու Վազգենի ետևից։

Շրջապատը լցվել էր նոր հնձած խոտի հաճելի բույրով և մղեղի փոշիով։ Սարի վրա կանգնած ոսկեգույն ամպերը պտտվում էին թեթև քամուց։ Քրտինքի կաթիլները լցվում էին աշխատողների աչքերը, կսկծացնում։ «Բելոռուսները» երկար կցասայլերը պոչերից կապած, ձևավոր վազք էին կատարում սարի լանջին փռված դեզերի արանքում և խոտի խրձեր բարձած բռնում էին գյուղի ճանապարհը...

Արևն արդեն թեքվել էր: Գյուղում հիմա տոթից խեղդված կեսօր էր և ներքևում աշխատողները հավանաբար ընդհատել էին իրենց աշխատանքն ու նստել հացի։ Իսկ սարում օդը դեռ չէր հասցրել շիկանալ և թերևս դա էր պատճառը, որ ընկեր Գեղամը մոռացել էր ընդմիջում հայտարարելու մասին։ Շատերն արդեն տրտնջում էին քաղցից կամ հոգնածությունից, իսկ նա ասես ոչինչ չէր նկատում։ Ծուռպոչ եռամատը ձեռքին անցնում էր մի խմբից մյուսը, խոսում, կատակում, աշխատողներին ոգևորում էր, նվնվացողներին՝ ծաղրում, հետո մեկ֊երկու խուրձ էր նետում կցասայլի մեջ և մոտենում հաջորդ խմբին։ Լավագույն աշխատողների մեջ էին նաև Ցախլեղտակի տղաները։ Լևոնն ու Հակոբը, Արամին ու նրա ընկերներին աչքից չկորցնելու համար աշխատում էին խոտ հավաքողների հետ։ Իսկ Վազգենը միացել էր բարձողներին, որովհետև վերջիններիս մեջ էր նաև Աշոտը։ Լսածները չմոռանալու համար, նա շուտ-շուտ վազում էր ընկերների մոտ, մեկ-երկու վայրկյան փսփսում ու անմիջապես էլ վերադառնում էր, վախենալով, որ բացակա ժամանակ կարող են կարևոր բան խոսել և ինքը չլսի։ Արդեն երեք անգամ նա տեղեկություն էր հասցրել Լևոնին։ Առաջինը, երբ եռամատի համար Աշոտը թեթևակի վիճեց Հայկի հետ։ Երկրորդը, երբ լսեց Աշոտի գլխացավի մասին։ Եվ երրորդը, երբ Աշոտն ասաց, որ դպրոցն ավարտելուց հետո ինքը որոշել է երկրաբան դառնալ։ Վազգենի տեղեկությունները հավանաբար ընկերներին չէր բավարարել, որովհետև ամեն անգամ որպես վարձատրություն նա ստացել էր երեք բամփոց՝ Լևոնի կողմից և Հակոբի չարախինդ հեգնանքները. «Հիմար, բա դա տեղեկությո՞ւն է, որ շնչակտուր հասցրել ես մեզ»։ Վազգենը չէր ցանկանում նույն վարձն ստանալ նաև չորրորդ անգամ և չէր շտապում։ «Մինչև որևէ լուրջ բան չլսեմ, չեմ գնա»,— վճռել էր նա։ Բայց նրա բախտից բարձողների խումբը ոչ մի լուրջ բանի մասին չէր խոսում։ Վազգենն ականջները սրած որսում էր յուրաքանչյուր խոսքը, յուրաքանչյուր բառ, ամեն մի հնչյուն և մտքում վերլուծելիս տեսնում էր, որ դրանք բոլորը տափակություններ են։

— Տեսեք, Սարգիսը նորից անդրավարտիքն է մաքրում։

«Այ քեզ անբաններ։ Ասա ձեզ ինչ, մաքրում է, թող մաքրի»։

— Բա ի՞նչ անի, հինգ օր առաջ է գնել։

«Հիմարություն։ Ասենք թե տասը օր առաջ է գնել, ի՞նչ...»

— Թող ուրիշը հագներ։

«Թյու։ Ինքը, իր անդրավարտիքը՝ ի՞նչ եք կպել, չեք պոկվում»։

— Ասածդ հասկացա՞ր։

«Հենց այդ էր պակաս, որ Աշոտն իր ասածը հասկանար»։

— Հասմիկն էլ կարծես դիտմամբ, բոլորովին չի նայում նրան։

«Շատ էլ լավ է անում. չի ուզում, չի նայում»։

— Հասմիկը հազիվ Արամին նայի։

«Ը՜մմմ... ա՜յ, թե ինչու էր երեկ կրակ կտրել»։

— Տափակ կատակ էր,— քրթմնջաց Աշոտն ու խեթ-խեթ նայեց Կարենին։

«Ըհը»։

— Քո վրա ինչո՞ւ ազդեց,— Կարենը ժպտաց,— չլինի՞ թե դու էլ էիր ուզում նոր անդրավարտիք հագնել։

— Ձա՜յնդ,— սպառնալից բղավեց Աշոտը։

Կարենը ծիծաղեց.

— Սիրո՜ւմ եմ քեզ, խաբար չունի՜ս...

— Լավ էլ զռզռում ես։

— Չափը չե՞ս անցնում, ընկեր ջան։

— Դրա իրավունքը միայն քեզ չի տրված։

— Չէ, երևում է քիթդ քոր է գալիս,— Կարենը մի կողմ նետեց եռամատն ու մոտեցավ Աշոտին։

«Կռիվ է լինելու։ Կարենը հաստատ կջարդի։ Ասենք՝ չջարդի էլ մեկ է, մեր օգուտն է»։

Բայց կռիվ չեղավ։ Այն պահին, երբ խոսակցությունն սկսեց տաքանալ, նմանվելով կռվի նախաբանի, տղաների մեջ հայտնվեց Գոհարը և ածխի պես սև, կլոր աչքերը փայլեցնելով ասաց.

— Իսկ գիտե՞ք ինչ եմ որոշել։

— Ի՞նչ,— հարցրեց Կարենը։

— Որոշել եմ գիշերը չքնել։ Պետք է նստեմ ու աստղերին նայեմ։ Գիտեք այստեղից ի՜նչ գեղեցիկ են երևում։ Մեծ, փայլուն...

Կարենը միանգամից փոխվեց։ Կարծես ինքը չէր, որ կես րոպե առաջ պատրաստվում էր դնքսել Աշոտին։ Դարձավ էլի նույն կատակասերն ու կպավ Գոհարից։

— Գոհար ջան, ես էլ եմ ցանկանում աստղերին նայել։ Ծնվածս օրից երազել եմ, նստել սարում ու նայել աստղերին։ Թույլ կտա՞ս,— կես-կատակ, կես-լուրջ խնդրեց նա։

«Վերջ։ Կռիվը ջուրն ընկավ, կորավ»։

— Նայում ես, նայիր, աստղերն իմ գրպանում չեն։

— Դե չէ, չհասկացար, ասում եմ միասին նայենք։

Գոհարը ծռմոեց դեմքը։ Հայկը, որ ծայրահեղ լրջությամբ էր վերաբերվում ամեն մի խոսքի, միջամտեց.

— Լսեք, դա անհնար բան է։

— Ի՞նչը,— Կարենը կեղծ-մտահոգ հայացքով նայեց ընկերոջը,— ի՞նչն է անհնար, պրոֆեսոր ջան, Գոհարի հետ աստղերին նայե՞լը։

— Չէ, չքնելը։ Ես չքնելու համար եմ ասում։

— Մեկ անգամ մեկ. բոլորովին էլ անհնար չէ։

— Ինչպե՞ս անհնար չէ,— Հայկը ոգևորվեց,— ուրեմն ամբողջ օրն աշխատելուց հետո դուք կարող եք գիշերներն էլ չքնե՞լ։

— Պահ, քո տունը շինվի, պրոֆեսոր ջան։ Ես կարող եմ ոչ թե մեկ, այլ հարյուր օր ու գիշեր անընդհատ աշխատել և վերջում էլ մնալ անքուն՝ Գոհարի հետ աստղերին նայելու համար,— վերջին բառերն ասելիս նա ցածրացրեց ձայնն ու խորամանկ ժպտալով նայեց Գոհարին։

Գոհարը նույնպես ժպտաց.

— Չաչանակ։

— Չաչանակը Աշոտն ու Հայկն են,— լուրջ-լուրջ ուղղեց Կարենը, ինչո՞ւ ես անունները, դեմքերն ու դեպքերը միմյանց խառնում։ Լավ չէ։ Իմ փոխարեն մեկ ուրիշն անպայման կվիրավորվեր ու ամբողջ կյանքում քեզ հետ չէր խոսի, բայց, դե ես...

Գոհարը ծիծաղեց։ Իսկ Կարենը ոգևորված ձևացնելով, սկսեց ծափ տալ ու թռչկոտել տեղում.

— Նայո՜ւմ ենք, նայո՜ւմ ենք։ Ճի՞շտ է։

— Իհարկե,— Գոհարը գլխով արեց ու Հաճելի ժպտաց,— միայն ոչ քեզ հետ։

— Ի՜... բա էլ ո՞ւր եմ հիմարի նման ծափ տալիս ու թռչկոտում։ Ում հետ նայելու ես, թող նա էլ քեզ ուրախացնի։

— Իհարկե,— Գոհարը նորից գլխով արեց։

— Իսկ ո՞վ է լինելու ասպետդ,— Կարենը խռոված ձևացավ,— ո՞ւմ հետ ես նայելու...

— Աշոտի,— Գոհարը ժպտաց,— համաձա՞յն ես, Աշոտ։ Դու էլ կգա՞ս, Հայկ։

Հայկը չպատասխանեց։ Տնքաց ու թափով բարձրացրեց եռաճանկին կպած բավական մեծ խուրձը։ Ուրիշ անգամ չէր համարձակվի, կվախենար խայտառակվելուց, բայց հիմա... «Երեխա է գտել։ Համաձա՞յն ես, Աշոտ, դու էլ կգա՞ս, Հայկ... կարծես չգիտենք, որ Կարենից բացի ուրիշ ոչ մեկի հետ չի համաձայնի»։ Նա խուրձը նետեց կցորդիչի թափքն ու առանց ճակատին փռված քրտինքի կաթիլները սրբելու, եռաճանկը խրեց հաջորդ խրձի մեջ։ Իսկ Աշոտն ընդհակառակը՝ Գոհարի հարցը լսելուն պես ընդհատեց աշխատանքը, հենվեց եռաճանկի ծուռտիկ պոչին ու ժպտաց.

— Համաձայն եմ։

«Համաձայն է։ Ուրեմն գիշերը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, մենակ։ Հայկը չպատասխանեց, նշանակում է չի գա։ Կլաս...»— Վազգենը նետեց եռաճանկն ու սլացավ ընկերների կողմը։

— Էյ, մեկ-երրորդ Ցախլեղտակ, քեզ ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ դիվոտեցիր,— ետևից ձայնեց Կարենը։

Բայց Վազգենը բանի տեղ չդրեց ու մի շնչով հասավ ընկերներին։

Հակոբը նրան դիմավորեց քմծիծաղով.

— Նորի՞ց...

— Չէ,— Վազդենը թույլ չտվեց շարունակելու,— կարևոր բան եմ ասում. գիշերն Աշոտը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, ազնիվ խոսք, հենց նոր որոշեցին։

— Շատ կարևոր լուր էր,— հեգնեց Հակոբը։

Լևոնը խիստ հայացքով լռեցրեց Հակոբին ու շրջվեց Վազգենի կողմը.

— Ինչո՞ւ, ի՞նչ են անելու դրսում երկուսով։

— Աստղերին են նայելու։

— Իհարկե, աստղերը նոր են տեսել, բա չէ,— հեգնեց Հակոբը,— քեզ են հիմարի տեղ գրել, խաբել են։

— Եռունդա։ Նրանք անլուրջ մարդիկ են,— Լևոնը նայեց Հակոբին,— հնարավոր է, որ նայեն։ Դու ամեն ինչ եթե մեկ-մեկ պատմես,— նա հայացքը տեղափոխեց Վազգենի վրա,— ես անմիջապես գլխի կրնկնեմ՝ խաբե՞լ են, թե ոչ։

Վազգենը ոգևորված սկսեց վրա տալ ինչ որ լսել էր, բոլոր մանրամասներով, չմոռանալով նույնիսկ իր դիտողությունները։ Լևոնն ուշադրությամբ լսում էր պատմությունը, բայց ամենավերջում, երբ Վազգենը հասել էր Հայկի լռությանն ու Աշոտի ժպիտին՝ նա անսպասելիորեն ծամածռեց դեմքն ու մատով կտտացրեց ընկերոջ գլխին.

— Անհասկացող։

— Վախկոտ նապաստակ, երկարականջ,— առանց հայացքը Արամի խմբից կտրելու ավելացրեց Հակոբը,— միայն վազելու մասին ես մտածում։

— Արեգը քեզանից հազար անգամ լավ էր հասկանում այդպիսի բաները։

— Իզուր տեղն էլ այս երկարականջի փոխարեն նրան չբերեցինք։ Կարգին գործ կաներ։

— Ի՞նչ իմանայինք, որ այսպիսի եռունդայի մեկն է։

— Ափսոս Լեղաճաք անունը, որ այս հիմարի համար գտանք։

Վազգենը լուռումունջ տարավ գլխին տեղացող լուտանքների տարափը։ Կպատասխաներ, եթե խոսողը մենակ Հակորը լիներ։ Բայց Լևոնը ավելի շատ էր ոգևորված, քան Հակոբը, իսկ պատասխանել Լևոնին՝ նշանակում էր ստանալ էլի նոր հարված։ Վազգենը դա լավ գիտեր ու դրա համար էլ լռում էր։

Քննադատությունը հավանաբար երկար կշարունակվեր, եթե չլսվեր Կարենի ձայնը.

— Ժողովո՜ւրդ, հե՜յ, եկեք, հավանվեք, ճաշում ենք...

Լևոնն ու Հակոբը անմիջապես ընդհատեցին իրենց քննադատականները։ Արագ քայլերով նրանք գնացին դեպի վրանները , որ կողք-կողքի շարվել էին սարի արևելյան լանջի թեքության վրա։ Վազգենը հետևեց նրանց, այդպես էլ չհասկանալով, թե որն է իր մեղքը չորրորդ բամփոցի և լուտանքների հերթական տարափի համար։ Նա համոզված էր, որ ճաշից հետո խոսակցությունը կշարունակվի։ Լավ էր ճանաչում իր ընկերներին ու գիտեր, որ նրանք այդքանով բավարարվողը չեն։

Բայց ամեն ինչ դրանով էլ վերջացավ։

Ճաշից հետո վրա հասան նոր դեպքեր, որոնք ստիպեցին մոռանալ և՛ Սարգսի անդրավարտիքի պատմությունը, և՛ Աշոտի ու Գոհարի խոսակցությունը՝ աստղերին նայելու մասին, և՛ իհարկե, Վազգենի անհասկացող լինելու փաստը։

Ճաշն ավարտելուն պես ընկեր Գեղամն ասաց.

— Երեք ժամ կարող եք հանգստանալ։

— Ակտի՞վ, թե պասիվ, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց Կարենը։

— Ըստ պահանջի։

— Այսինքն, կարելի՞ է վրաններից հեռանալ։

— Կարելի է,— համաձայնեց ավագ ջոկատավարը,— միայն թե շատ չհեռանաք...

Բոլորը վեր կացան։

Բարձրանալու պահին Արամն ինչ֊որ բան շշնջաց Հասմիկի ականջին։ Հասմիկը լուռ գլխով արեց։ Լևոնը, որ հետևում էր նրանց, տեսավ ու քաշեց Հակոբի թևը.

— Աչքդ չկտրես։

— Հասկանալի է։

Այս բոլորից անցած կլիներ հազիվ տաս֊տասներկու րոպե և Արամի եռյակն արդեն բռնել էր սարի արևմտյան լանջով իջնող ճանապարհը։

— Քիթս կկտրեմ, եթե սրանք Հին ամրոց չեն գնում,— քրթմնջաց Վազգենը, որ Լևոնի ու Հակոբի հետ դեզի ետեվից հետևում էր նրանց։

— Մենակ քիթ կտրելն էր պակաս,— խեթեց Հակոբը։

— Հասկացիր, այս կողմ երում ուրիշ բան չկա, կարող եմ գրազ գալ գնում են Հին ամրոց։

— Կորիր,— Հակոբն արհամարհանքով մի կողմ հրեց Վազգենի մեկնած ձեռքն ու նայեց Լևոնին,— չգնա՞նք։

— Շուտ է, թող հեռանան։

— Չե՞նք կորցնի։

— Եռունդա։ Մեր ձեռքից ո՞ւր են փախչելու, թող գնան։

— Լավ, թող գնան...

— Սա էլ Հին ամրոցը,— Արամը ցույց տվեց բարձունքի գլխին թառած կիսաքանդ շինությունը։

Հասմիկը բարձրացրեց գլուխը։ Բայց ամրոցին նայելուց առաջ, իրենից անկախ, հայացքը կանգ առավ Արամի վերնաշապկի խունացած թևքերին, որոնց տակ տղայի մկանները խաղում էին ինչպես նոր բռնած ձկներ։ Նա մտքում Արամին համեմատեց նախ իրենց չորրորդ հարկի Կարենի հետ, հետո՝ կես քայլ այն կողմ կանգնած Գագիկի հետ, ծիծաղեց ինքն իր վրա՝ ընդհանուր ոչինչ չունեցող համեմատության համար, ու նայեց կիսաքանդ շինությանը։

Ներքևից ամրոցը նման էր Հսկա, տձև քարակոշտի, որ հրաշքով բարձրացել ու կպել էր սարի սուր ծայրին, պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան նորից ցած գլորվելու։ Մինչև տեղ հասնելը, Գագիկն ու Արամը Հին ամրոցի մասին շատ բան էին պատմել. սկսած մեծերից լսած լեգենդներից, մինչև իրենց սեփական աչքով տեսածը։ Հասմիկի համար դրանք բոլորը հետաքրքիր նորություններ էին, ծածկված խորհրդավորության հրապուրիչ շղարշով։ Թերևս դա էր պատճառը, որ աղջիկը մի տեսակ անհանգստությամբ և միաժամանակ անհամբերությամբ էր նայում տձև քարակոշտերից կամաց-կամաց առանձնացող անձավների մութ այրերին ու հատուկենտ քարե ատամներին, որ այստեղ-այնտեղ դեռ պահպանվել էին կիսաքանդ պարսպի վրա։ «Պատմում են, որ մի ժամանակ այրերում չարքեր են ապրել»։ «Բայց հետո պարզվեց, որ դրանք ուղղակի շշուկներ ու սուլոցներ են, որոնք առաջանում են տարբեր անցքերից քարանձավ լցվող օդի հոսանքից»։ «Իսկ գիտե՞ս ինչքան գանգեր ենք գտել»։ «Գանգն ի՞նչ է, կմախք, կմախք ենք գտել»։ Հասմիկը նայում էր վեր և հիշում ճանապարհի խոսակցությունները՝ ամրոցին վերաբերող յուրաքանչյուր պատմություն...

Ամեն ինչ լավ էր, բացի ճանապարհից։ Ամրոց տանող միակ ուղին Ժայռի մեջքին փաթաթված նեղլիկ շավիղն էր, որ զգուշորեն գլորվում էր մինչև բարձունքի կեսն ու վախեցած օձի պես պահվում քարերի արանքում։ Ավելի վեր, խոժոռ մուտքերով քարանձավներն էին, որոնք բրգաձև բարձրանում էին մեկը մյուսի վրա՝ ավելի ու ավելի անմատչելի դարձնելով ամրոցի մուտքը։

— Մենք հասնել ու ենք մինչև այնտե՞ղ,— Հասմիկը ցույց տվեց ամենավերջին խոռոչը։

— Դժվար է, բայց կհասնենք,— Արամը հասկացավ, որ ճանապարհը վախեցրել է աղջկան, դրա համար էլ անմիջապես ավելացրեց,— մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այնտեղ եղել են։

— Հա՞։

— Իհարկե։

Ինքնասիրությունը հաղթեց վախին։ Բայց և այնպես, ճանապարհի վրա ոտք դնելուց առաջ Հասմիկը մեկ անգամ նորից նայեց նեղլիկ շավղին ու չկարողացավ զսպել իրեն.

— Նույն ճանապարհո՞վ ենք վերադառնալու։

— Ինչո՞ւ,— խոսակցությանը խառնվեց Գագիկը, որ մինչ այդ զբաղված էր ակնոցի ապակիները սրբելով,— կիջնենք մյուս կողմով, դեպի գետը՝ դա իմ ու Արամի հայտնագործած ճանապարհն է։

Վերելքն սկսվեց մի քանի րոպե հանգստանալուց հետո։ Առջևից գնում էր Արամը, ճանապարհի դժվարին մասերում օգնելով կրնկակոխ եկող Հասմիկին։

Շավիղն անհետացավ միանգամից։ Անսպասելիորեն կտրվեց խոր, անհատակ անդունդով և տողադարձված երկար բառի պես շարունակեց կտրվածքի հակառակ կողմում։

Ճանապարհի անհետանալուն պես Արամը շրջվեց Հասմիկի կողմը ու ժպտաց.

— Սատանայի կամուրջը սա է։ Կանցնենք և արդեն ամրոցում ենք։

Հասմիկը նայեց անդունդի վրա ընկած գերանանման քարին, որն իսկապես համապատասխանում էր իր տարօրինակ անվանը։ Քարը նեղ էր ու երկար, մի կողմից նա կպել էր լեռան ժայռոտ կողին, մյուսով թեքվել դեպի անդունդը՝ պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան ցած գլորվելու։ Աղջիկը վախեցած ետ քաշվեց.

— Ոչ... ոչ։ Սա անհնար է...

— Մեր գյուղում աղջիկ չկա, որ այստեղից անցած չլինի,— Հասմիկի կմկմոցն ընդհատեց Արամը,— հավատա, շատ է հեշտ, ուզես էլ չես ընկնի,— նա մեջքով շրջվեց դեպի պատն ու ոտքը դրեց ելուստի նեղլիկ եզրին։ Փոքրիկ անզգուշություն և տղան կարող էր գլորվել ներքև, փշրվել անդունդի հատակում հազիվ երևացող քարերի վրա։ Սարսափելի էր։ Հասմիկը վախեցած փակեց աչքերը և անմիջապես էլ լսեց Արամի ինքնավստահ ձայնը.— ձեռքդ տուր։

Աղջիկը վախից դողաց։

Այդ պահին նա միայն մի բան էր մտածում. երանի ոչ գյուղ եկած լիներ, ոչ Արամին ու Գագիկին հանդիպած ոչ էլ այդ հիմար ամրոցը գալու մտքին համաձայնած։ «Թեթևսոլիկ, քեզ տեղն է, քեզ...»։ Հասմիկը չհասկացավ, թե ինչպես ձեռքը մեկնեց Արամին, ոտքն ինչպես դրեց տարօրինակ ու սարսափելի քրի վրա։ Արամի կարծիքով, դա ինքնասիրությունն էր, որ հաղթահարեց վախը. «Մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այստեղից անցել են»։ Գագիկի կարծիքով, պատճառն իր պատմություններն էին քարանձավի մասին. «Բոլոր անձավները միանում են ստորգետնյա անցումներով, իսկական լաբիրինթոս է. «Փարավոն»֊ը տեսե՞լ ես, ճիշտ նրա միջի լաբիրինթոսից։ Այնքան հետաքրքիր է։ Իսկ վերջին անձավից երևում է անմատչելի քարանձավը՝ այնտեղ ինչ֊որ մութ կերպարանքներ են երևում, որ գուցե դիակներ են, գուցե հին արձաններ, գուցե... ո՞վ գիտե։ Ափսոս այնտեղ մտնել հնարավոր չէ, թե չէ գիտե՞ս ինչ ցրուտ է»։ Բայց իրականում ոչ մեկն էր, որ մյուսը, տղաները երկուսն էլ սխալվում էին։ Հասմիկը բացարձակապես ոչինչ չէր մտածել, և ձեռքն Արամին էր մեկնել հենց այնպես, առանց հասկանալու՝ փակել էր աչքերն ու մեկնել վախից դողացող ձեռքը։

Արամն ամուր սեղմեց աղջկա բարալիկ մատներն ու անհոգ ծիծաղեց.

— Միայն թե աչքերդ բաց։ Փակ աչքերով անցնելն անհնար է։

Տղայի անհոգ ծիծաղը փոքր֊ինչ սրտապնդեց Հասմիկին։ Արամը զգույշ փոխելով քայլերը, շարժվեց առաջ՝ ետևից տանելով աղջկան։ Վայրկյաններ անց, ելուստի վրա էր նաև Գագիկը։

Ճանապարհորդությունը սատանի կամրջով երկար չտևեց՝ մի քանի վայրկյան և եռյակն արդեն հասավ տողադարձված ճանապարհի շարունակությանը։

— Տեսա՞ր,— շավղի վրա հայտնվելուն պես ասաց Արամը,— տեսա՞ր, որ վտանգավոր ոչինչ չկար։

Հասմիկը նայեց անցած ճանապարհին.

— Ինչ ուզում եք ասեք՝ ես երկրորդ անդամ այստեղից անցնողը չեմ։ Կարող ես գլորվել անդունդ ու...

— Երկրորդ անգամ ավելի հեշտ կանցնես,— Գագիկը ծիծաղեց,— արդեն իսկապես աչքերդ փակած։

— Իսկ ձեր հայտնագործած ճանապա՞րհը։

Արամն անտարբեր թափ տվեց ձեռքը.

— Խնդրես էլ այսպիսի տեղեր չես գտնի։ Մեր հայտնագործածն իսկական պողոտա է, ուզում ես մեքենայով անցիր։

Հասմիկը մեղմ ժպտաց. այսինքն հավատացող չկա, գիտեմ որ փչում ես։

Հին ամրոցում իսկապես հետաքրքիր էր։ Լույսն ու մութը միմյանց հաջորդում էին այնպես անսպասելի, այնպես կտրուկ անցումներով ու գեղեցիկ միացումներով, որ Հասմիկը չէր կարողանում զսպել միմյանց հաջորդող հիացմունքի ճիչերը։ Երրորդ, թե չորրորդ քարանձավից հետո սկսվեցին շշուկների այրերը։ Ամենուրեք լսվում էին ինչ֊որ խռխռոցներ, որոնք հիշեցնում էին խեղդվողի շնչառություն կամ կիսաձայն խոսակցության արձագանքներ։ Առաջին անգամ ամրոցը մտնողի համար դրանք խորհրդավոր էին ու վախեցնող, բայց ճանապարհին Գագիկն արդեն հասցրել էր բացատրել ձայների առաջացման պատճառը։ Հասմիկը շուտ ընտելացավ միջավայրի տարօրինակությանն ու սկսեց համարձակ վազել մի անձավից մյուսը։ Անձավները տարբեր ուղղությունների վրա բացվող դիտանցքներ ունեին, որոնցից երևում էր ամրոցի շրջակայքը՝ մինչև հորիզոն։ Հասմիկը նետվում էր մի անցքից մյուսը. հիանում էր անտառի եզրին գալարվող արծաթ ժապավենտվ, Քաչալ սարի վրա վառվող երփներանգ ծաղիկների գունագեղ գորգով, ամրոց բերող արահետի վտանգավոր ու սպառնալից ոլորապտույտներով... Անցքերից մեկով նայելու ժամանակ, նա ներքևում ինչ֊որ կերպարանքներ նկատեց և անմիջապես իր մոտ կանչեց Արամին ու Գագիկին։

— Ի՞նչ կա,— անտարբեր հարցրեց Արամը։

— Ներքևում մարդիկ են երևում։

— Ի՞նչ անենք, ով ուզում է կարող է գալ։

— Բայց նրանք ամրոց չեն գալիս։

— Ավելի լավ։

— Ի՞նչ ավելի լավ։ նրանք թաքնվել են քարերի ետևում և...

— Թաքնվե՞լ,— անհանգստացավ Գագիկը։

— Ըհը։

— Գուցե թվո՞ւմ է։

— Չէ, ի՞նչ թվալ։ Ես պարզ տեսնում եմ, նրանք պահվել են քարերի ետևում, մեկ֊մեկ գլուխները դուրս են հանում և նորից պահվում։

— Հետաքրքիր է,— Արամը գլուխը մտցրեց անցքի մեջ։

Խոռոչը նեղ էր, Արամի դեմքը քսվեց Հասմիկի ոսկեգույն, փափուկ մազերին։ Հաճելի էր։ Նա մի պահ նույնիսկ մոռացավ, թե ինչու էր գլուխը խցկել անցքի մեջ։

— Հիմա համոզվեցի՞ր, որ ինձ չի թվում։

— Այո, իհարկե,— Արամն ուշքի եկավ,— Ցախլեղտակի հիմաիներն են։ Այ, այն մեծ քարի ետևում պահված շերտավոր վերնաշապիկովն էլ Լևոնն է։ Գյուղում միայն նա ունի այդպիսի վերնաշապիկ։

— Ցախլեղտակը ի՞նչ է,— զարմացավ Հասմիկը։ Նա ոչ մի անգամ դեռ բախտ չէր ունեցել լսելու հռչակավոր եռյակի անունը։

— Երեք հիմարների հավաքածո,— բացատրեց Արամը,— Ցախավել, Լեղաճաք, Տակառիկ։

— Ինչ էլ անուններ եք գտել,— ծիծաղեց Հասմիկը։

— Իրենք են հնարել, որպեսզի առաջին վանկերի միացումից ստացվի Ցախլեղտակ։

— Պարզ է,— ասաց Հասմիկն ու բավական ժամանակ անշարժ կանգնելուց ձանձրացած, վազեց դեպի հաջորդ անձավը...

Չորրորդ հարթակում խումբը հանդիպեց անցքերի մոտ հավաքած քարակույտերի։

— Սրա՞նք ինչի համար են,— հարցրեց Հասմիկը։

— Թշնամուն ռմբակոծելու,— բացատրեց Արամը,— չե՞ս լսել, առաջներում մարդիկ քարերով են կռվել։

— Լսել եմ,— Հասմիկը գլխով արեց ու նայեց հրակնատից, որը բացվում էր ամրոց բերող ճանապարհի վրա։ Իրոք որ այդ անցքից դլորված քարը չէր զիջի ռումբին։

...Ժամանակն ամրոցում անցնում էր աննկատելի։

Խոսելով, միմյանց բացատրություններ տալով ու վազվզելով նրանք հասան ամենավերջին հարթակի քարանձավներին, որոնք ամրոցի բնակիչների համար, ամենայն հավանականությամբ, ծառայում էին որպես բնակարաններ։ Այստեղ քարե մեծ ու փոքր դարակներ կային, որոնք Գագիկի ասելով, ամրոցի բնակիչներր օգտագործել էին որպես մահճակալներ ու պահարաններ։ Դարակների մի մասը հորիզոնական էին և Գագիկն ասաց, որ դրանք մահճակալներն են։ Մնացած դարակները ուղղահայաց էին և տարբեր լայնություն ունեին։

— Նեղերը,— բացատրեց Գադիկր,— պատրաստվել են զենքեր պահելու համար, իսկ լայները՝ զգեստներ,— հետո ցույց տվեց կողք֊կողքի դրված քարե թասերր, որոնք երեք հատ էին ու ասաց,— Իսկ սրանք ջուրը զտելու համար են։ Ծակոտկեն քարեր են, գիտես չէ՞ որ ջուրն այդպիսի քարերից անցնելիս մաքրվում է։

— Ըհը,— Հասմիկր գլխով արեց,— գիտեմ։

Ամենավերջին անձավից ձգվում էր ուղիղ մի ճանապարհ, որը գնում էր մինչև անմատչելի քարանձավ և նրանից քսան-քսանհինգ մետր հեռավորության վրա անսպասելիորեն կտրվում անդունդով։ Անմատչելի քարանձավում իսկապես մութ էր և բացարձակապես անհնար՝ Գագիկի ու Արամի մինչ այդ պատմածներին որևէ նոր բան ավելացանելը։

— Ես այն կարծիքին եմ, որ այս քարանձավը անպայման որևէ մուտք ունի կամ ունեցել է,— ասաց Հասմիկը նայելով մթության մեջ հազիվ նշմարվող կերպարանքներին։

Գագիկն անմիջապես համաձայնեց.

— Ճիշտ է։

— Գյուտ արին, կեցցեք,— խայթեց Արամը։ նրան բոլորովին դուր չէր գալիս Հասմիկի ու Գագիկի մտերմությունը։— Գտան, որ մարդիկ օդի միջով չեն երթևեկել։

Հասմիկը չլսելու տվեց ծաղրը։

— Այս մասին որևէ մեկին ասե՞լ եք,— հարցրեց նա։

— Քեզ,— նորից կծեց Արամը։

— Ես լուրջ բան եմ ասում,— վիրավորվեց Հասմիկը։

— ԻսԿ ինչո՞ւ ես մտածում, որ մյուսները լուրջ բան ասել չգիտեն,— վրա բերեց Արամը։

— Որովհետև... այնտեղ գուցե հարստություններ կան։ Գուցե... Իսկ հնէաբանները եթե իմանան կարող են ուղղաթիռով գալ ու դուրս հանել եղած-չեղածը։

Այս անգամ Արամը լուռ մնաց։ Աղջկա ասածն իսկապես խելքի մոտ էր։

Հետո նրանք էլի մի քանի րոպե մնացին անմատչելի անձավի մուտքին նայող հարթակի վրա և, քանի որ ամրոցում անելիք այլևս չունեին, որոշեցին գետափ իջնել։

Գլուխ երկրորդ

— Էլի անհետացավ... ազնիվ խոսք, նրանից բան չեմ հասկանում։

Արամն ինքնագոհ ժպտաց և ժպիտը Հասմիկից թաքցնելու նպատակով շրջվեց դեպի գետը։

— Կարծում ես ինքը հասկանո՞ւմ է,— առանց աղջկա կողմը նայելու փնթփնթաց նա։

— Լավ, բայց ի՞նչ է գտել այդ բզեզների ու բլոճների մեջ, որ շունչը կտրած, անընդհատ ետևներից է վազում։

— Ո՞վ գիտե։ Կոլեկցիա է հավաքում,— Արամը քմծիծաղ տվեց,— բա, որ իրեն հարցնե՜ս. ասում է ավելի հետաքրքիր բան աշխարհում գոյություն չունի։

— Դե ասա, իսկական Կարենն է, էլի։

— Ի՞նչ Կարեն։

— Դե, մեր միջանցքի։ Նրա մասին արդեն ասել եմ։

— Ճիշտ է, հիշեցի, ասել ես։ Ուրեմն, այդ Կարե՞նն էլ է բլոճ ու բզեզ հավաքող։

— Այն էլ ինչպես... մի լիքը զամբյուղ դրանցից ունի,— հանկարծ՝ Հասմիկը ծիծաղեց,— հասկանո՞ւմ ես, մայրիկն ամեն առավոտ զամբյուղը տանում է, որ մեջը եղած-չեղածի հետ գցի աղբատարը, իսկ Կարենը շունչը կտրած վազում է ետևից, խնդրում է, համոզում ու նորից ետ բերում, որպեսզի հաջորդ օրն ամեն ինչ նորից կրկնվի։

— Նշանակում է հիմարի մեկն է քո այդ Կարենը,— եզրակացրեց Արամը։

Հասմիկը չհամաձայնեց.

— Չէ, հիմար չէ։ Ընդհակառակը՝ գերազանցիկ է։ Այնպիսի ստուգողական չկա, որ դասարանում ամենաառաջինը չվերջացնի և հետո էլ դեռ կողքին նստած Անդրանիկին է հասցնում օգնել։

— Մեծ բան չէ։

— Ինչպե՞ս...

— Հենց այդպես։ Հիմա գերազանցիկ լինելուց հեշտ բան չկա՝ ով ուզի՝ կդառնա։

Հասմիկը փորձեց հակաճառել Արամին։ Ասել, որ դա այդպես չէ, որ բոլորը գերազանցիկ դառնալ չեն կարող։ Որ ինքն, օրինակ՝ շատ է ցանկանում գերազանցիկ դառնալ, բայց չի կարողանում։ Որ իրեն ոչ մի կերպ չի հաջողվում գլուխ հանել մաթեմատիկայի խնդիրներից ու վարժություններից, հատկապես խնդիրներից, որ... բայց Արամը ժամանակ չտվեց։— Այ, դու ուրիշ բան ասա՝ քո այդ Կարենը ֆուտբոլ խաղո՞ւմ է։

— Իհարկե, խաղում է։

Արամը չէր սպասում այդ պատասխանին։ Զարմացած նայեց Հասմիկին.

— Հա՞,

— Այո։

— Ըմ՜մմ,— Արամը մի պահ մտածեց ու ելքը գտավ,— ուրեմն վատ խաղացող կլինի։

— Ոչ, ինչո՞ւ, լավ է խաղում։ Անցյալ տարի նրան նույնիսկ վերցրեցին դպրոցի հավաքական։

Դա արդեն բոլորովին անսպասելի էր։ Բայց Արամը նորից չկորցրեց իրեն.

— Դե լավ, ենթադրենք, որ ֆուտբոլ խաղալ գիտե։ Իսկ կռիվ անել գիտե՞։

— Ի՞նչ կռիվ։

— Կռիվ, սովորական կռիվ,— Արամը թռավ տեղից և ոգևորված սկսեց բռնցքամարտել օդի հետ,— կռիվ էլի, որ իրար են ծեծում։

Հասմիկն ուսերը թոթվեց.

— Չգիտեմ, չեմ տեսել։

— Պարզ է՝ չի անում, Որ աներ, կտեսնեիր։ Իհարկե, գերազանցիկն ո՜ւր, կռիվ անելն՝ ո՜ւր... Գագիկն էլ չի անում։ Ամբողջ կյանքում մի անգամ կռիվ չի արել։

— Գագիկը նույնպե՞ս գերազանցիկ է։

— Բա ի՞նչ է,— Արամն արհամարհանքով ծռմռեց բեբանը,— առավոտից իրիկուն դասերն է սովորում և մեկ էլ բլոճի ու բզեզի ետևից վազում...

— Երանի իրեն։

Արամը նայեց աղջկան։ Հասկացավ, որ չափն անցել է ու նահանջեց.

— Ասենք, գերազանցիկ լինելն իսկապես լավ բան է։ Բայց դե բզեզների ու բլոճների ետևից խելագարի պես վազվզելը,— Արամը մատը մեկնեց գետափնյա մացառների կողմը, որոնց արանքում երևացել էր Գագիկի գլուխը՝ ոզնու փշերի պես ցցված մազերով,— ըհը, երևաց։ Կարող եմ գրազ գալ, որ էլի ինչ֊որ բզեզի ետևից է գնացել։ Չե՞ս հավատում, հարցրու։

Արամը նոր էր վերջացրել խոսքը, երբ Գագիկը դուրս պրծավ մացառների միջից ու ամբողջ ուժով ձայնեց.

— Որ իմանաք ի՜նչ եմգտել։

— Տեսա՞ր, որ ասում էի,— շշնջաց նա ու շրջվեց վազելով մոտեցող Գագիկին,— բզե՞զ է, թե բլոճ։

— Բզեզ։ Հազվագյուտ բզեզ։ Այս տեսակին հայաստանում դեռ ոչ ոք չի հանդիպել։ Նրանից հատուկենտ երևացել են Հյուսիսային Կովկասում, իսկ ավելի հարավ,— վերջին խոսքի հետ նա բացեց ամուր փակած ափն ու սև, կարծր մեջքով կլորիկ միջատը մոտեցրեց Արամի դեմքին։ Վերջինս վախեցած ետ քաշվեց ու բղավեց.

— Հեռացրու։

— Ի... ինչո՞ւ։

— Հեռացրու, ասում եմ, դրանցից զզվում եմ։

— Զզվո՞ւմ,— Գագիկը զարմանքից ճպճպացրեց աչքերը,— մի՞թե կարելի է այդպիսի միջատից զզվել։ Ուզո՞ւմ ես, Դարվինի պես կարող եմ գցել բերանս ու պահել երկու րոպե, երեք րոպե... մինչև շունչս կտրվելը։ Ուզո՞ւմ ես։

— Թյու,— Արամը ծռմռեց դեմքն ու բարձրացավ տեղից,— գնում եմ լողանալու, կգա՞ս, Հասմիկ։

— Չէ,— Հասմիկր տարուբերեց գլուխը,— ուզում եմ ծաղիկներ հավաքել։

— Դու գիտես,— ասաց Արամն ու մարմինր հավասարաչափ ճոճելով մի կողքից մյուսը՝ թեթև քայլերով գնաց դեպի գետ։

Արամի հեռանալուն պես, Գագիկը բաց արեց ուսապարկն ու պարունակությունը դատարկեց խոտերի վրա։ Պարզվեց, որ ուսապարկն ամբողջովին լցված է լուցկու տուփերով։ Բացառություն էր կազմում միայն գրպանի լապտերը, որ Գագիկր վերցրել էր Հին ամրոցում շրջելու համար և մեկ էլ չորս, թե հինգ հաստ, մսոտ տերևները։ Լապտերն ու տերևները նա անմիջապես տեղավորեց ուսապարկի մեջ, այնուհետև սկսեց մեկառմեկ ուսումնասիրել լուցկու տուփերը։ Դատարկները չէր բացում, ականջի տակ թափահարում էր ու գցում պայուսակը։ Բոլորովին այլ կերպ էր վարվում լիքը տուփերի հետ, բացում էր մեծագույն զգուշությամբ, ասես այնտեղ պահված էր ոչ թե միջատ, այլ թանկ, անչափ թանկ մի իր, որը կարող էր փոքրիկ անզդուշությունից գոլորշիանալ, անէանալ։ Զմայլված նայում էր տուփի պարունակությանը, ինքն իրեն ժպտում էր, շշնջում Հասմիկի համար անհասկանալի բառեր, հետո փակում էր և նույն՝ գերագույն զգուշությամբ դնում ուսապարկի մեջ։ Հասմիկն առժամանակ հետևեց Գագիկին։ Հետո ձանձրացավ լուռումունջ նստելուց ու թռավ տեղից։

— Ո՞ւր,— տեսնելով, որ նա վազում է թփուտների կողմը, ձայնեց Գագիկը։

— Գնում եմ ծաղիկներ հավաքելու։

— Շատ չհեռանաս, ուր որ է անձրև կգա, պետք է վերադառնանք։

Հասմիկը նայեց գլխավերևի կապույտին ու ծիծաղեց.

— Տեղատարափ է լինելու։ Բո՜...

— Ես կատակ չեմ անում։ Գետի վրա արտասովոր լռություն է իջել, դա ամպրոպի նշան է։

— Լավ, լավ, հասկացա,— Հասմիկը նորից ծիծաղեց ու անհետացավ թփուտների մեջ։

Գագիկը մի պահ նայեց աղջկա ետևից տարուբերող թփերին ու շարունակեց տուփերի ուսումնասիրությունը։

Անցավ բավական ժամանակ։

Գագիկն արդեն վերջացնում էր հավաքածոյի զննումը։ Խոտերի վրա մնացել էին երեք կամ չորս տուփ՝ ոչ ավելի, երբ հանկարծ թփուտներից լսվեց Հասմիկի ձայնը.

— Մա՜։

Լսվեց ու միանգամից կտրվեց։ Ասես թել էր, որ ընկավ մկրատի բերանը։ Գագիկը թռավ տեղից։ Շտապելուց մոռացավ նույնիսկ խոտերին թափված տուփերը հավաքել։ Վերցրեց ուսապարկն ու վազեց դեպի թփերը։ Աղջկա ճիչը լսել էր նաև Արամը։ Գագիկը դեռ չէր հասցրել մտնել թփուտները, երբ կողքին հայտնվեց թրջված տրուսիկը մարմնին կպած Արամը։

— Ի՞նչ պատահեց,— արագ վազքից շնչառպառ հարցրեց նա։

— Չգիտեմ, Հասմիկն էր։ Ես ուսապարկն էի կարգի բերում, երբ...

— Գուցե կատակո՞ւմ էր։

— Չէ, կատակի նման չէր։ Ձայնը կարծես թե շատ էր վախեցած։

— Ի՞նչ կարող էր պատահել։

— Չգիտեմ։

Հրացանից պոկված գնդակի նման, տղաները մխրճվեցին թփուտների մեջ։ Այնտեղ, որտեղից լսվել էր աղջկա ճիչը, թեթև հովից հանդարտ օրորվում էին դատարկ թփերը։ Ոչ մի ձայն, կենդանության ոչ մի նշան։

— Հասմի՜կ,— չհամբերեց ու ձայն տվեց Գագիկը,— Հասմիկ։

Ոչ մի պատասխան։

— Հասմի՜կ,— դոռաց Արամը։

Ոչ մի պատասխան։

Տղաները շփոթված նայեցին միմյանց։

— Գուցե կատակո՞ւմ էր։

— Չէ, կատակի նման չէր։

— Իսկ ի՞նչ կարող էր պատահել,— հևաց Արամը,— ո՞ւր կարող էր անհետանալ։

Գագիկն ուսերը թոթվեց։ Գոռաց.

— Հասմի՜կ։

— Հասմի՜կ։

— Հա՜ս֊մի՜կ...

Տղաների ձայները խառնվեցին իրար, իսկ պատասխան չկար։

Հասմիկը գոլորշիացել էր, ինչպես ջրի կաթիլն արևակեզ անապատում։

Երկինքը միանգամից մթնեց։

Արջասարի գագաթից կախ ընկած սև ամպը իջավ֊կպավ Քարատափի մամռոտ ժայռերին։ Ինչ֊որ տեղ որոտաց ամպրոպը։ Կայծակի սլաքը պատռեց երկնքի սև կուրծքը և պատռվածքից անմիջապես թափվեցին ծանր, խոշոր կաթիլները։ Սկսվեց տեղատարափ։ Անձրևն ամբողջ ուժով ծեծում էր տղաների ուսերը, մեջքները, գլուխները, դեմքերը։ Անձրևաջուրը շիթերով հոսում էր նրանց մազերով, անցնում վերնաշապիկների բացվածքներով ու վազում թաց մարմինների վրայով։

Վերջապես, ապարդյուն վազվզոցից տղաները հոգնեցին ու կուչ եկան հաստաբուն կաղնու տակ։ Դա միակ ծառն էր, որը չգիտես ինչպես անտառից բաժանվել ու եկել֊ընկել էր թփուտների մեջ։

Տեղատարափն առաջվա պես շարունակվում էր։ Կաղնու լայնանիստ տերևները բացարձակապես անզոր էին ծանր ու խոշոր կաթի քներից տղաներին պատսպարելու համար։ Դեղնավուն, թեթև վերնաշապիկը, որ Արամը հագել էր անձրևն սկսելուն պես, ամուր կպել ասես սոսնձվել էր նրա մարմնին, իսկ ոտքերը չփչփում էին կոշիկները լցված ցեխաջրի մեջ։ Գագիկի վիճակն էլ նախանձելի չէր։ Ճիշտ է, վախենալով կորցնելուց, նա շալակել էր անջրանցիկ կտորից պատրաստված ուսապարկն ու փրկել վերնաշապկի մի փոքրիկ հատվածը, բայց դրա փոխարեն ջուրն այնպես էր ողողել ակնոցի ապակիները, որ երեք֊չորս քայլի վրա բացարձակապես ոչինչ չէր տեսնում։

— Հիմա ի֊ի֊ինչ ենք անելու,— ծառի տակ տեղավորվելուն պես հարցրեց Արամը։

Գագիկն զբաղված էր ակնոցի ապակիները չորացնելով, իսկ Արամին թվաց, որ չի լսել հարցն ու կրկնեց.

— Հիմա ի՞նչ ենք անելու։

— Կշարունակենք որոնել,— պատասախանեց Գագիկը։

Արամն ուսերը թոթվեց. «Կշարունակենք, բայց որտե՞ղ... որտե՞ղ կշարունակենք»։ Հասմիկի ճիչր լսվել էր թփուտներից, իսկ թփուտներր նրանք «սանրել» էին ինչպես որ պետքն է։ Փնտրելու ուրիշ տեղ չկար։ Անտառը հեռու էր, ճչալուց հետո աղջիկն այնտեղ հասնել չէր կարող, մնացած տարածությունն էլ «քաչալ» քարեր էին, ուր ոչ թե Հասմիկ, այլ նույնիսկ ծիտ էլ չէր կարող պահվել։ «Ուրեմն, որտե՞ղ ենք որոնելու»— ինքն իրեն նորից հարցրեց Արամն ու նայեց Գագիկին.

— Որտե՞ղ ենք որոնելու։

Գագիկը չպատասխանեց։ Արդեն չորացած ապակիներով ակնոցը տեղավորեց քթին ու վազեց գետի կողմը։ Արամն անծպտուն հետևեց նրան։ Քիչ անց տղաները նորից այնտեղ էին, որտեղից Գագիկը լսել էր Հասմիկի ճիչը։

— Ես այստեղ կանգնած էի, երբ... չէ, նստած էի,— Գագիկը չոքեց ցեխաջրի մեջ,— ուրեմն, նստած տեղավորում էի լուցկու տուփերը, երբ լսվեց Հասմիկի ճիչը։ Ձայնը եկավ մոտավորապես այնտեղից՝ զույգ կակաչների կողմից։ Նշանակում է պետք է այնտեղ փնտրել։

— Մենք այնտեղ արդեն եղել ենք։

— Պետք է ավելի ուշադիր փնտրենք։

— Լսիր, Գագիկ, ի՞նչ կարող էր պատահել նրան։

— Չգիտեմ, ես գուշակող չեմ,— բավական կոպիտ պատասխանեց Գագիկն ու քայլեց զույգ կակաչների ուղղությամբ։

Անձրևը հանդարտել էր։ Խոշոր կաթիլները փոքրացել էին, դարձել ջրափոշի, իսկ ամպերի արանքում հայտնվել էր կապույտ մի ափսե, որը գնալով մեծանում էր։ Տեղատարափը հանդարտելուն պես Արջասարի կողմից սկսեց փչել ցուրտ, ջրառատ քամի, որը տղաների համար շատ ավելի անտանելի էր, քան տեղատարափը։ Երկուսն էլ ցրտից դողում էին, ատամ֊ատամի տալիս։ Արամը քայլում էր աջից՝ ընկերոջից երկու քայլ հեռավորության վրա, աչքը չկտրելով ուսապարկի մուգ կանաչից։ Երբեմն նրանք կանգ էին առնում ու թփերի արանքից զննում շրջապատը։ Այդպիսի կանգառներից մեկի ժամանակ ցրտից գողացող Արամն ասաց.

— Կ-կ-կ-կարծես թե այստեղ...

— Ի֊ի֊ի՞նչ...

— Այստեղ,— Արամը մի քայլ արեց դեպի ձախ՝ Գագիկին ինչ֊որ բան ցույց տալու համար և... Անակնկալի եկած Գագիկը քարացավ տեղում։ Չհասցրեց նույնիսկ ճչալ, որևէ շարժում անել։ Արամը սուզվեց կանաչների մեջ, կորավ, ինչպես քարը ջրում՝ միանգամից, անսպասելիորեն։

«Հրա՞շք էր,— Գագիկը տրորեց աչքերը,— գուցե թվո՞ւմ է»։ Չէ, չէր թվում։ Արամն իսկապես անհետացել էր։ Գագիկը նետվեց առաջ և անմիջապես տեսավ թփերի արանքում քողարկված բացվածքը։ Նա զգուշորեն մի կողմ քաշեց կանաչները, չոքեց ձվաձև անցքի եզրին ու գլուխը կախեց ներքև։ Անցքում տուշի պես թանձր մթություն էր։

— Արամ։

Ոչ մի պատասախան։

— Արա՜մ,— Գագիկը բարձրացրեց ձայնը։

Ոչ մի պատասխան։

— Ա՜֊րա՜մ,— այս անգամ նա գռռաց ամբողջ ուժով։

Որպես պատասխան ներքևից լսվեց թույլ տնքոց։ Կամ գուցե չլսվեց, այլ միայն թվաց։ Գագիկն անօգնական հայացքով նայեց շուրջը։ «Ի՞նչ անեմ...»։ Սկզբում մտածեց վազել գյուղ, այնտեղից օգնություն կանչել։ Բայց մինչև գյուղ բավական ճանապարհ էր՝ տասը կիլոմետրից ավել, այդքան էլ վերադարձի համար։ Գագիկը հաշվեց ու գտավ, որ դա կտևի ժամեր։ «Իսկ Արամը գուցե ծանր վիրավոր է, գուցե նրան օգնություն է պետք և, իհարկե, Հասմիկն էլ նույն փոսի մեջ է՝ ուշաթափված, կամ...»։ Գագիկը հասկացավ, որ գյուղ գնալու մտքից պետք է հրաժարվել։ «Ինչ որ անելու եմ, անելու եմ ինքս»— մտածեց նա և ձեռքերն զգուշորեն հենեց բացվածքի լպրծուն եզրին, մարմինը կախեց հորի մեջ, նայեց ներքև ու մթությունից բացի ոչինչ չտեսավ։ Մի քիչ էլ իջավ, փորձեց ոտքերով գտնել հատակը։ Չգտավ։ Ոտքերը տարուբերվեցին դատարկության մեջ։

— Արամ։ Հասմիկ։

Պատասան չստացավ։ Ավելի իջավ։ Հետո էլի ձայնեց ու պատասխան չստանալով, մի քիչ էլ իջավ։ Ոտքերը հատակին դեռ չէին հասել։ Դա վախեցրեց Գագիկին։ «Իսկ դուցե շա՞տ խորն է,— մտածեց նա,— գուցե բարձրանամ ու այնտեղ՝ վերևո՞ւմ որևէ բան մտածեմ»։ Գագիկը փորձեց ձգել մարմինը, դուրս գալ մութ, առեղծվածային փոսից, սակայն բացվածքի լպրծուն եզրերը չդիմացան տղայի ծանրությանը։ Գագիկի չռված մատերը սահեցին ցեխոտ գետնի վրայով և պոկվեցին բացվածքի լպրծուն եզրից։

Մթությունն անմիջապես կլանեց տղային։

Գլուխ երրորդ

Երեկոն սարում իջավ միանգամից։ Տեղատարափից հետո պարզված երկինքը ներկվեց մուգ կապույտ, ապա փոխվեց սևի և աներևույթ մի ձեռք միմյանց ետևից վառեց աստղերը։

Վեց փախստականները դեռ չէին վերադարձել։

Զարմանքն ու անհանգստությունը, որ սկսվել էր նրանց բացակայությունը նկատելուն պես՝ գնալով մեծացավ, ինչպես սարից գլորվող ձնագունդ։ Իսկ մութն ընկնելուց հետո տեղափոխվեց վրանների տակ՝ դառնալով խոսակցությունների միակ թեման։

Ընդհանուրի մտահոգությանն անտարբեր էին միայն իններորդցիները՝ Կարենը, Հայկը, Գոհարը, Աշոտն ու Սարգիսը։ Նրանք հավաքվել էին ամենավերջին վրանում և այնպիսի աղմուկ֊աղաղակ բարձրացրել, որ առանց դժվարության կարելի էր լսել ընդարձակ սարահարթի բոլոր ծայրերում։

— Ժողովո՜ւրդ,— Կարենի ձայնն էր, որ առանձնացավ մյուսների միջից,— ժողովուրդ, լսեք այսօրվա ամենաթարմ նորությունը։ Ուրեմն, այսպես...

— Պետք չէ, Կարեն, լսո՞ւմ ես,— Հայկը ձգվեց առաջ, փորձելով վերցնել նրա աջ ձեռքում պահված ծոցատետրը, բայց չկարողացավ ու շարունակեց,— խնդրում եմ, պետք չէ։

— Դե լավ, թող կարդա,— միջամտեց Գոհարը։

Հայկը շրջվեց նրա կողմը.

— Ինչպե՞ս թե՝ դե լավ, թող կարդա։ Ի՞նչ իրավունք ունի նա կարդալու իմ օրագիրը։

Կարենն աննկատելիորեն աչքով արեց Գոհարին՝ այսինքն՝ շարունակիր զբաղեցնելը։ Իսկ ինքն օգտվելով առիթից, որ Հայկն այլևս չի խանգարում, թռավ սեղանին ու սկսեց կարդալ.

— 28֊ը հունիսի, մեր թվարկություն... Խոտհավաքի աշխատանքները լավ էին գնում՝ նույնիսկ ավելի լավ, քան սպասում էինք։ Երկու անգամ ավելի խոտ հավաքեցինք, իսկ հետո խանգարեց անիծյալ անձրևը, եկավ ու մեզ քշեց վրանների տակ. «Ինչքան աշխատեցիք բավական է, հիմա էլ գնացեք հանգստացեք»։ Մենք, իհարկե, մի կերպ դիմացանք այդ դաժան պատժին՝ այսինքն երեք ժամ անգործ նստելուն։ Բայց արի տես, որ անիծյալ անձրևը այդքանով չբավարարվեց...

— Այս ինչե՞ր է կարդում,— շփոթված բացականչեց Հայկը, որ ընդհատել հր Գոհարի հետ վիճելն ու մյուսների պես, ժպիտը դեմքին լսել էր Կարենին,— ազնիվ խոսք, ես այդպիսի...

— Մի՛ խանգարի, թող կարդա,— Սարգիսը քաշեց նրա թևն ու նայեց Կարենին,— հետո՞։

— Հա, ուրեմն,— շարունակեց Կարենը,— անձրևն այդքանով, այսինքն մեզ աշխատանքից զրկելու պատժով չբավարարվեց և թրջեց խոտ հավաքող տղաներից մեկի բոլորովին նոր անդրավարտիքը։ Շարքից հանեց թարմ արդուկն ու ցեխոտեց փողքերը։ Չմոռանամ ասել, որ խոտ հավաքող այդ տղան յուրաքանչյուր երեք րոպեն մեկ ընդհատում էր աշխատանքն ու մաքրում անդրավարտիքին կպած խոտերը։ Չար լեզուներն ասում են...

— Վերջացրու— գոռաց Սարգիսը։

— Իյա, Սաքո ջան, քեզ ի՞նչ պատահեց,— կեղծ զարմացած ձևացավ Կարենը,— չլինի՝ թե խոտ հավաքող այդ տղան դու ես։ Ախր, դու էլ...

— Ասացի վերջացրու,— կրկին գոռաց Սարգիսն ու խեթ֊խեթ նայեց կողքին կանգնած Հայկին,— ուրեմն ամբողջ օրը այդ ես գրում, հա՞, փիլիսոփա։

— Չէ, հնարում է, ինչ ուզում ես ասա, ես այդպիսի բաներ չեմ գրել, ազնիվ խոսք։

— Քեզ այդպիսի բան չգրել ցույց կտամ,— ատամների արանքից նետեց Սարգիսն ու նորից շրջվեց Կարենին.— Է՛յ, լսիր, վերջացնելո՞ւ ես հիմարություններդ, թե...

— Սպասիր, Աաքո ջան, համբերություն ունեցիր, մարդը բան է գրել քո, իմ, մյուսի մասին, այն մյուսի մասին, բա չկարդա՞նք, չիմանա՞նք մարդն ինչ է գրել։

— Չէ, մի՛ կարդա։ Քո մասին կարդա, մյուսի, այն մյուսի, ում մասին ուզում ես կարդա, իսկ ինձ հետ գործ չունես, լսեցի՞ր։

— Իհարկե, Սաքո ջան, իհարկե լսեցի, բա քո ասա՞ծն էլ չլսեմ,— ասաց Կարենն այնպիսի կեղծ լրջությամբ, որին կնախանձեին սկսնակ շատ դերասաններ,— ուրեմն, չար լեզուները...

Սարգիսը սեղմեց բռունցքներն ու մոտեցավ սեղանին։ Նրա դեմքը լուրջ էր և վճռական։ Ոչ մի կասկած, տղան պատրաստ էր նույնիսկ տուրուդմփոցի։ Բայց Կարենն, առանց ուշադրություն դարձնելու զայրույթից կարմրած նրա դեմքին, շարունակեց կատակը։ Վախեցած ձևանալով, նա քաշվեց ետ ու ամբողջ ուժով ճչաց։

— Գոհար ջան, հանուն մեր անցած և ներկա բարեկամության, պաշտպանիր ամբիոնն ու ինձ ավազակային հարձակումներից։

Գոհարն աչքով արեց և անմիջապես խցկվեց սեղանի ու Սարգսի արանքը։

— Հեռու քաշվիր,— մռլտաց Սարգիսը։

— Գուցե խփե՞ս էլ,— շուրթերն ուռեցրեց Գոհարը։

— Հեռու քաշվիր։

— Իսկ եթե չքաշվեմ, ի՞նչ կանես... կխփե՞ս։

Սարգիսն անզորությունից կրճտացրեց ատամները, իսկ Կարենը յուղի նոր քանակ ավելացրեց կրակին։

— Չէ, Սարգիսը ջենթլմեն տղա է, Գոհար ջան, նա աղջկա վրա ձեռք չի բարձրացնի։

— Լսիր, դու այդտեղից իջնելո՞ւ ես, թե չէ,— գոռաց Սարգիսը, միաժամանակ փորձելով շրջանցել Գոհարին։

— Իջնելու եմ, Սաքո ջան, բա ո՞նց։ Քո կարծիքով սեղանի վրա կանգնա՞ծ եմ քնելու,— լուրջ-լուրջ ասաց Կարենն ու թույլ չտալով Սարգսին ուշքի գալ, շուտասելուկի պես վրա տվեց.— չար լեզուներն ասում են, որ նա այդ բոլորն արել է ի պատիվ Երևանից եկած աղջկա, որին անվանում են Հասմիկ, բայց մենք...

Համբերելն այլևս անհնար էր։ Սարգիսը մի կողմ հրեց Գոհարին ու բռնեց Կարենի անդրավարտիքի փողքը։ Կարենը փորձեց փախցնել ոտքը։ Չհաջողվեց։ Սարգիսն ամբողջ ուժով կպել ու քաշում էր, չմոռանալով կիսաձայն սպառնալ.

— Ես քեզ ցույց կտամ...

Կարենը փորձում էր ազատել ոտքը, հետն էլ շարունակելով զայրացնել ընկերոջը.

— Չէ, Սաքո ջան, ցույց մի տա, պետք չէ։

Աշոտը նետվեց բաժանելու նրանց. վախենում էր, որ կատակն ի վերջո կփոխվի կռվի։ Բայց հենց այդ պահին լսվեց Հայկի նախազգուշացնող կանչը.

— Ընկեր Գեղամը։

Սարգիսն անմիջապես բաց թողեց Կարենի անդրավարտիքը։ Իսկ Կարենն, առանց ակնթարթ կորցնելու, թռավ գետնին։

Ավագ ջոկատավարի մտնելու պահին վրանում ամեն ինչ արդեն կարգավորված էր, բայց տղաների դեմքերին նայելուն պես նա հասկացավ, որ ընդամենը կես րոպե առաջ նրանք բոլորովին էլ չեն ունեցել նույն անմեղ արտահայտություններն ու խոժոռեց հոնքերը։

— Ինչո՞վ էիք զբաղված։

— Ոչնչով, ընկեր Գեղամ,— բոլորի փոխարեն պատասխանեց Կարենը,— Հայկի օրագիրն էինք մասսայականացնում։

— Դրանի՞ց է ճակատդ քրտինքի մեջ կորել։

— Հը՞,— շփոթված Կարենը ձեռքը քսեց ճակատին։ Իսկապես, ճակատը թաց էր։ Նա թոթվեց ուսերն ու մեղադրող հայացքով նայեց Սարգսին։ Վերջինս պատասխանեց բռունցք ցույց տալով։ Կարենը ժպտաց ու գլխով արեց. «Ինչպես ուզում ես, պատրաստ եմ»։ Ջոկատավարը տղաներին չէր նայում և չնկատեց ազդանշանների փոխանակումը։ Նրա միտքն զբաղված էր կորած եռյակներով։

— Լսեք,— առժամանակ լռելուց հետո հերթով նայելով կանգնածներին, ասաց նա,— դուք չեք անհանգստանում ձեր ընկերների համար։

Նորից պատասխանելու պարտականությունն իր վրա վերցրեց Կարենը.

— Անհանգստանալու ի՞նչ կա, ընկեր Գեղամ։ Անպայման կգան։ Ես մեծամիտ Արամին էլ լավ գիտեմ, դարմանի տակ ջուր կապող Գագիկին էլ. քաղաքից եկած այն աղջկան տարել են մեր անտառներով զարմացնելու։ Հիշո՞ւմ եք, Թոմ Սոյերը Բաքքի Թեյչրին գլխի վրա կանգնելով էր փորձում հրապուրել։ Նրանք էլ, երևի գլխի վրա կանգնել չգիտեն և ուզում են անտառներով զարմացնել քաղաքից եկած այն աղջկան, տես, անունն էլ մոռացա... Ըը՜ը... Սաքո ջան, անունն ի՞նչ էր։

— Հասմիկ,— մեքենաբար պատասխանեց Սարգիսն ու անմիջապես էլ հասկացավ, որ Կարենը նորից իրեն ձեռ առավ։

Գոհարը նայեց Սարգսի՝ զայրույթից աղավաղված դեմքին ու չկարողացավ զսպել փռթկոցը։ Ընկեր Գեղամը մեղադրող հայացքով նայեց նախ Գոհարին, հետո Կարենին։ Կարենը լավ գիտեր ավագ ջոկատավարի այդ արտահայտությունը ինչ է նշանակում և ինքն իրեն հավաքեց։

— Դուք իսկապե՞ս անհանգստանում եք, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց նա։

— Այո։

— Բայց ախր, ընկեր Գեղամ, անհանգստանալու բան իսկապես չկա։ Պարզապես նրանք ոգևորվել ու մի փոքո շատ են հեռացել։ Անձրևն էլ դժվարացրել է քայլելը և ուշանում են, ուր֊որ է կերևան։

— Իսկ ես կասկածում եմ, որ նրանց ինչ֊որ բան է պատահել,— ասաց ջոկատավարը։

— Վեցին միասի՞ն։

— Որտեղի՞ց իմացար, որ նրանք միասին են,— խոսակցությանը խառնվեց մինչ այդ լուռ Հայկը։

— Ավելի լավ, եթե միասին չեն։ Ուրեմն անձրևը...

Կարենը փորձում էր ամրապնդել անձրևի պատճառով ճանապարհի դժվարանց դառնալու իր տեսությունը, բայց ընկեր Գեղամը թույլ չտվեց.

— Ինձ թվում է, որ անհապաղ պետք է դուրս գանք որոնելու։

— Բայց մենք չգիտենք, թե նրանք ուր են գնացել,— նորից միջամտեց Հայկը,— որտե՞ղ ենք որոնելու, ի՞նչ ուղղությամբ։

— Կարծում եմ, որ այդ հարցը կարելի է պարզել։ Չի կարող պատահել, որ մեկն ու մեկը տեսած չլինի նրանց գնալիս։ Անհրաժեշտ է հետաքրքրվել։

Սարգիսն աչքի տակով նայեց Կարենին և կես քայլ առաջանալով, հպարտ-հպարտ ասաց.

— Ընկեր Գեղամ, գնալու ժամանակ ես նրանց տեսա, հեռանում էին սարի արևմտյան լանջով։ Սկզբում գնացին Արամը, Հասմիկը և Գագիկը, հետո՝ նրանցից մի տաս-տասնհինգ րոպե հետո՝ Ցախլեղտակենք։

— Ինչ աչք ունի,— առիթը բաց չթողեց Կարենը,— չգերազանցված հետախույզ կլիներ։ Կեցցես, Սաքո։

Սարգիսը արհամարհական մի հայացք գցեց Կարենի վրա և շարունակեց.

— Ես ցանկանում էի նրանց գնալու մասին հայտնել ձեզ, բայց որովհետև դուք թույլ էիք տվել վրաններից հեռանալ, դրա համար էլ ոչինչ չասացի։

— Սարի արևմտյան լանջո՞վ։ Սկզբում Արամի եռյակը, հետո Լևոնենք,— առանց որևէ մեկին դիմելու, կիսաձայն խոսեց ավագ ջոկատավարը,— յոթերորդ դասարանցիներն ասացին, որ երեկ երեկոյան, կինոյի ժամանակ Արամը կռվել է Ցախլեղտակենց հետ։ Ուրեմն, հենց դրա համար էլ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը գնացել են նրանց ետևից, որպեսզի վրեժ լուծեն։

— Չէ,— Կարենը թափ տվեց ձեռքը,— Արամը նրանց երեքի հախից մի ձեռքով կգա։ Չէ...

— Բայց և այնպես, որոնել պետք է։ Ինչ ուզում է լինի, նրանք այսքան ուշանալ չէին կարող։

— Ընդհակառակը, ընկեր Գեղամ,— կրկին մեջ ընկավ Կարենը,— հիմա ես հաստատ կարող եմ պնդել, որ նրանք գիշերը չեն վերադառնա։ Անձրևից հետո նույնիսկ ամենահմուտ լարախաղացը չի համարձակվի դուրս գալ Հին ամրոցից և անցնել Սատանայի կամրջով։

— Ինչպե՞ս թե Հին ամրոց, դա՞ որտեղից հնարեցիր,— զարմացավ ավագ ջոկատավարը։ Նա տեղացի չէր։ Գյուղ էր եկել քաղաքից՝ ընդամենը ինն ամիս առաջ՝ այդ տարվա սեպտեմբերին և չէր հասցրել ծանոթանալ գյուղի շրջակայքին, դրա համար էլ չգիտեր, որ սարի արևմտյան լանջով անցնող ճանապարհը տանում է ուղիղ Հին ամրոց և, որ այդ ճանապարհին ուրիշ ոչինչ չկա, բացի վերոհիշյալ ամրոցից։ Աշակերտները միմյանց ընդհատելով բացատրեցին իրենց իմացածը։ Ընկեր Գեղամն, իհարկե, մի կերպ հասկացավ, թե ինչ են ցանկանում ասել ոգևորված տղաներր։ Բայց հենց դրանից, որ ճանապարհը կարող է տանել Հին ամրոց և, որ անձրևից հետո ամրոցից դուրս գալը դառնում է անհնար՝ նրա անհանգստությունն ավելի մեծացավ։

— Պետք է անհապաղ գնալ հին ամրոց,— առարկություն չընդունող տոնով հայտարարեց նա։

— Կարելի է,— գլխով արեց Կարենն ու քայլեց դեպի վրանի ելքը,— գնանք, Գոհար։

Բոլորը շարժվեցին։

Վերջինը վրանից դուրս եկավ Աշոտը։ Նա դեռ չէր հասցըրել հաշտվել այն մտքի հետ, որ գիշերն ինքը չի անցկացնելու Գոհարի հետ, ինչպես պայմանավորվել էին՝ աստղերին նայելով։

Քիչ անց մթության մեջ փայլեցին հինգ ջահեր և կամաց-կամաց վրաններից հեռանալով, արևմտյան լանջի նեղլիկ ճանապարհով շարժվեցին դեպի հին ամրոց։

— Լավ բանտարկվեցինք,— փնթփնթաց Հակոբը,— դե արի ու մի ամբողջ գիշեր այս քարերի մեջ անցկացրու։ Մութ, ցուրտ...

— Հազար ու մի վտանգ,— անմիջապես վրա բերեց Վազգենը։

— Դե ձայնդ կտրիր,— գոռաց Լևոնը,— վտանգ, վտանգ... զզվեցրիր քո վտանգներով։ Քաջ Նազար։

— Դու ձայնդ կտրիր,— ընկերոջը պաշտպանության տակ առավ Հակոբը. ոչ այնքան Վազդենին պաշտպանելու, որքան Լևոնին հակադրվելու ցանկությունից,— բոլորը քո պատճառով եղավ, քո հաստագլխության պատճառով։ Քանի անգամ ասացի, որ ամրոցում գործ չունենք։ Իսկ դու, սատանա էիր կուլ տվել. գնանք, հա գնանք։ Եկանք, ի՞նչ արեցիր։

Մեկ ուրիշ անգամ, այդպիսի քննադատության համար նա կստանար, ինչպես որ պետքն է։ Իսկ հիմա. մթությունը, ցուրտը կամ թե Վազգենի «հազար ու մի վտանգները» այնպես էին խեղճացրել Լևոնին, որ նույնիսկ ամենաչնչին փորձ չարեց՝ անպատվությանն անպատվությունով պատասխանելու և թույլ-թույլ տնքտնքաց.

— Ախր չգտանք, Հակոբ ջան, որ գտնեինք...

— Որ գտնեիք, ի՞նչ կանեիր։

— Որ գտնեինք... եռունդա, գիտե՞ս ինչ կանեի։

— Գիտեմ, եռունդա կանեիր։ Արամից մի լավ քոթակ կուտեիր։

Այս անգամ Լևոնը չպատասխանեց։ Ստիպված, Հակոբը նույնպես լռեց։

Եռյակը տեղավորվել էր ամենաառաջին քարանձավում՝ անդունդի վրա կախված ելուստի վերևում։ Նստել էին մեջք-մեջքի՝ եռանկյունաձև և այնպիսի դիրքով, որ հարկ եղած դեպքում երեքն էլ միաժամանակ կարողանան ձեռքները հասցնել բռնցքաչափ քարերի կույտին։ Քարերը նրանք հավաքել էին երեկոյան՝ մթնելուց փոքր֊ինչ առաջ, երբ Jվերջնականապես համոզվեցին, որ անձրևակոլոլ ճանապարհով վերադառնալը անհնար է։ Քարեր հավաքելու առաջարկ արեց Վազգենը։ Լևոնն ու Հակոբը սկզբում ծիծաղեցին տարօրինակ առաջարկի համար, ծաղրեցին Վազգենի վախկոտությունը, բայց քիչ անց, երբ սկսեց իջնել աղջամուղջը, նրանք նույնպես եկան այն եզրակացության, որ քարեր հավաքել պետք է։ Տղաներին սարսափեցնողը Արամենց անսպասելի անհայտացումն էր։ Բանն այն էր, որ նրանք անտեղյակ էին երկրորդ ելքի գոյությանը և եռյակի անհայտացումը կապում էին գերբնական ուժերի հետ։ Իհարկե, և՛ Հակոբը, և՛ Լևոնը, առերևույթ չէին համաձայնում Վազգենին, ծաղրում էին նրան, իսկ ներքուստ երկուսն էլ նույն կարծիքին էին և դրա համար էլ վախենում էին ձեռքները հեռացնել քարակույտից։

Առժամանակ լուռ մնալուց հետ, Հակոբը նորից խախտեց լռությունը։

— Լսիր, Ցախ,— շեշտված անպատկառությամբ Լևոնին դիմեց նա,— այնուամենայնիվ ես չեմ հասկանում, թե ի՞նչ նպատակով մեզ այստեղ քարշ տվիր։

Լևոնը, որ մինչ այդ բավականաչափ հարմարվել էր իրադրությանը և հավաքել իրեն, այս անգամ արդեն կարողացավ անհրաժեշտ հակահարված տալ.

— Ծեծելո՞վ բերեցի... ասացի գնանք՝ դուք էլ սուսուփուս եկաք։ Չգայիք, թե չէիք ուզում։

— Ես ուզում էի, հա՞,— խոսակցությանը խառնվեց Վաղգենը,— քանի անգամ ասացի, որ Սատանի կամուրջն իմ խելքի բանը չէ, չեմ ուզում, վախենում եմ, կընկնեմ կմեռնեմ, իսկ դո՞ւ... Գնա, թե չէ կսատկացնեմ։ Մոռացե՞լ ես, հա՞...

— Դե կտրիր ձայնդ, թե չէ,— Լևոնն արմունկով թեթևակի խփեց Վազգենի կողքին,— կոտրած շերեփի պես միշտ մեջ ես ընկնում։

— Հա, կոտրած շերեփ։ Կարծում ես մյուս անգամ էլի կլսեմ։ Քո պատճառով օրական տասը անգամ գլխիս են տալիս։

— Չես լսում, մի լսի՝ Լեղաճաքի մեկը, մտածում ես կխնդրե՞նք։ Եռունդա։ Դու դեռ սպասիր այստեղից դուրս գանք, հետո կտեսնես...

Լևոնի սպառնալիքն ուղղված էր միայն Վազգենին, բայց Հակոբը հասկացավ, որ այն վերաբերում է նաև իրեն՝ այն անթիվանհամար վիրավորանքների համար, որ հասցրել էր նրան և այդ պատճառով անմիջապես փոխեց խոսելու տոնը՝ անցնելով հաշտվողականի.

— Լսիր, Լև, ո՞ւր կարող էին գոլորշիանալ նրանք, հը՞։

— Ինձ թվում է, որ մեզ տեսան բարձրանալիս ու թաքնվեցին։

— Բայց մենք տակնուվրա արեցինք ամբողջ ամրոցը,— նորից միջամտեց Վազգենը,— ո՞ւր պետք է թաքնվեին...

— Քեզ չասացի՞նք, որ չխանգարես,— դիտողություն արեց Հակոբը,— ամեն տեղ քիթդ պետք է խոթես։ Տեսնում ես լուրջ գործ է, մտածում ենք, ուրեմն ձայնդ կտրիր ու մի խանգարի։

Անձավի խորքում կամ հարևան անձավում ինչ֊որ թրխկոց լսվեց։ Հավանաբար փոքրիկ քար էր, որ ցերեկը տեղաշարժվել էր, խախտվել ու հիմա գլորվեց տեղից։ Երեքն էլ վախեցած թռան։

— Ո՞վ է,— գոռաց Լևոնը,— ո՞վ է։ Արա՞մ...

— Սը՜սս,— Վազգենը քաշեց նրա թևը,— չարքերը կլինեն։ Չե՞ս տեսնում, ձայնդ ինչպես են պատեպատ տալիս։

— Ճիշտ է ասում, Հակոբ, լսի՛ր,— հաստատեց Լևոնը։

— Ի՞նչ լսեմ։

— Ձայնը։

Հակոբը գոռաց ինչքան ուժ ուներ.

— Հեե՜եեյ...

Չայնը խփվեց պատերին ու փշուր֊փշուր եղավ, եե՜եեյ... ե՜յյյ... յյ՜յյ... Լևոնն ու Վազգենը կծկվեցին տեղերում։ Վախից Վազգենի ձեռքի քարն ընկավ ու ցավեցրեց Լևոնի ոտքը, բայց վերջինս չհամարձակվեց ձայն հանել։ Իսկ Հակոբը հանկարծ սկսեց քահ֊քահ ծիծաղել.

— Դա արձագանք է, դմբոներ, հասկացեք։

— Ը՜մմմ,— հեղինակավոր մռմռաց Լևոնը,— ես էլ ասում եմ...

«Պարծենկոտ Ցախավել,— մտքում չարախնդաց Հակոբը,— ես էլ ասում եմ։ Բա չե՞ս ասում, արձագանքն էլ հենց քո հաստ գլխի բանն է, հասկացար»։

— Եթե գոնե մի քիչ լուսին լիներ, մի վայրկյան ես այստեղ մնացողը չէի,— ինքն իրեն մենախոսեց Վազգենն ու վիզը երկարեց անձավի անցքից դուրս,— չէ, ոչինչ չի երևում,— մռմռաց նա և ցանկանում էր ետ քաշել գլուխը, երբ անսպասելիորեն նկատեց ներքևում շարժվող կրակները։ Հաշվեց, հինգն էին և շարժվում էին դանդաղ-դանդաղ։ «Ուրեմն մեր ետևից են գալիս»— մտածեց Վազգենն ու գռռաց,— տղերք, մեր ետևից մարդիկ են գալիս։

— Ի՞նչ ես ձայնդ գլուխդ գցել,— զայրացավ Հակոբը։

— Մեր ետևից մարդիկ են գալիս,— նորից բղավեց Վազգենը։

— Բա, իհարկե, առանց քեզ մարդիկ քնել չեն կարողացել։

— Ինչ ուզում ես ասա, գալիս են, կրակներով, ա՜յ, ինքդ նայիր։

Հակոբն ու Լևոնը ձգվեցին դեպի անցքը և անմիջապես էլ լսվեց Հակոբի փնթփնթոցը.

— Իսկապես, լույսերը կարծես շարժվում են։

Խորհրդակցությունը կարճ տևեց։

Որոշվեց. խումբը բարձրանալու է Հին ամրոց։ Դա համարձակ վճիռ էր. ջահերի թույլ լույսն անկարող էր, ինչպես պետք է լուսավորել ճանապարհը, բայց և այնպես ոչ ոք չտատանվեց։

— Իհարկե, պետք է գնալ,— ասաց Կարենն ու ընկավ առաջ։

Բոլորը հետևեցին նրան։

— Գուցե դու սպասեիր այստե՞ղ,— Աշոտի ետևից գնացող Գոհարին կանգնեցրեց ավագ ջոկատավարը։

— Ե՞ս,— մատը կրծքին դրեց զարմացած Գոհարը։

— Այո։

— Չէ՛, չէ՛, ընկեր Գեղամ,— միշամտեց Կարենը,— սատանի աստիճաններն նա ավելի հեշտ կանցնի, քան... քան Աշոտն ու Հայկը։ Դե, Սարգսի մասին էլ չեմ ասում։

— Զգո՛ւյշ, տղաներ, զգույշ։ Շտապել պետք չէ,— տեսնելով Կարենի կատակից վիրավորված տղաների առաջ վազելը, զգուշացրեց ավագ ջոկատավարը։— Հանգիստ շարժվեք,— հետո շրջվեց ճանապարհի ծայրին սպասող Գոհարին և ասաց.— Եկ, Գոհար։ Եթե Կարենը երաշխավորում է, ուրեմն...

Արահետը, որ սկզբում բավական լայն էր, գնալով ավելի ու ավելի նեղացավ։ Տեղ֊տեղ հողը չէր հասցրել չորանալ և Կարենն ստիպված քայլում էր ծայրահեղ զգուշությամբ՝ անընդհատ արագացնելով կամ դանդաղեցնելով ընթացքը։

Այսպես, անցած կլինեին ճանապարհի գրեթե կեսը, երբ Կարենն անսպասելիորեն կանգ առավ, ձեռքի մարխը տվեց ետևից կրնկակոխ եկող Հայկին ու զույգ ձեռքերը բերանի շուրջը խողովակաձև դնելով, ամբողջ ուժով ձայնեց.

— Արա՜մ։ Գագի՜կ։ Հասմի՜կ։ Հե՜յ... Ցախլեղտակ, հե՜յ...

Կարենի ձայնը չէր հասցրել լռել, երբ վերևից՝ մթության մեջ չերևացող անձավի երախից հնչեց պատասխանը.

— Հե՜յ, Կարե՜ն, մենք այստեղ ենք։

— Պինդ կացեք, գալիս ենք,— ներքևից հուսադրեց Կարենն ու հնարավորին չափ արագացրեց քայլերը։

Մինչև ելուստին հասնելը որոնողներն ու դասալիքները էլի հատուկենտ բառեր փոխանակեցին, հենց այնպես, ինչ-որ բան ասած լինելու համար։ Օգնության շտապողներին հիմա արդեն մտահոգում էր մի բան. ի՞նչ պատիժ է տալու փախստականներին ընկեր Գեղամը։

— Իմ կարծիքով նրանց վեցին էլ առավոտյան պետք է վռնդել գյուղ, ամենաառաջին մեքենայով. և վե՛րջ,— կիսաձայն ասաց Գոհարը,— դրանից լավ պատիժ չկա, ընկեր Գեղամ։

— Տեսնենք,— չշտապեց համաձայնել ավագ ջոկատավարը,— սպասիր իջնեն, հետո կորոշենք։

— Այո, իհարկե, ամենախիստ պատիժը,— խոսակցությանը միջամտեց Կարենը իր սովորական՝ կատակն ու լուրջը չտարբերվող տոնով,— թող չիմանան, որ կեսգիշերով մեզ այստեղ հասցնելն իրենց վրա էժան կնստի։ Էլ չեմ ասում, որ Գոհարի հետ աստղերին նայելը ջուրն ընկավ։

— Դե լավ, հա՜, մեծ բան չէր,— քրթմնջաց Հայկը։

— Ի՞նչը մեծ բան չէր. Գոհարի հետ աստղերին նայե՞լը, նրանց դատապարտելի արարքը՞, թե մեր գիշերային ճանապարհորդությունը։

— Երեքն էլ։

— Մի տես, անունն էլ գերազանցիկ է,— դժգոհեց Կարենը,— Գոհարի խելքին ինչ ասեմ, որ ինձ նման տղային թողած որոշել էր քեզ հետ աստղերին նայել։ Դե, հիմա լսիր, պրոֆեսոր ջան, մարդիկ ինքնագլուխ թողել են աշխատանքը, փախել, հասել Հին ամրոց առանց որևէ մեկին զգուշացնելու։ Մարդիկ անհանգստացրել են ընկեր Գեղամին, ինձ, քեզ պրոֆեսոր ջան, Գոհարին, Աշոտին, որոնց հետ նայելու էիր աստղերին, Սարգսին՝ որի նոր անդրավարտիքը դուրս եկավ շարքից, Մամիկոնին, Գոռին, Ալվարդին, Անդրանիկին, Շուշանին... Մի խոսքով, բոլորին և դու ասում ես՝ մեծ բան չէ։ Հը՞, ճիշտ չե՞մ ասում, ընկեր Գեղամ։

— Իհարկե, ինչպես միշտ։ Դու սխալ բան ե՞րբ ես ասել։

— Ըհը, ճիշտ է, չեմ ասել։ Շատ եմ ցանկանում, գիտե՞ք, գոնե մի անգամ սխալվեմ, բայց չի ստացվում։ Ի՞նչ անեմ, երևի դա էլ իմ բախտն է,— այս անգամ ջոկատավարը չարձագանքեց և Կարենն, ասես դրանից վիրավորված դոռաց,— Ցախավել, ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, գործերը... գործերը ո՞նց են։

— Լավ են,— լսվեց պատասխանը վերևից։

— Ես չեմ հասկանում, թե Արամն ինչու է բերանը ջուր առել։ Ոչ ինքն է խոսում, ոչ էլ Գագիկն ու Հասմիկը,— քրթմնջաց Աշոտը։

— Մեծամտությունից, Աշոտ ջան,— անմիջապես վրա բերեց Կարենը,— մեծամտությունից է, ուրիշ ոչինչ չկա։

— Իսկ Գագիկն ու Հասմի՞կը։

— Նրանք էլ մեծամտությունից։ Հա՛, հա՛, մի՛ զարմանա։ Դա սարսափելի հիվանդություն է՝ գերսուր վարակիչ։ Դե, նրանք էլ մի ամբողջ օր Արամի հետ են եղել ու վարակվել։ Հիմա իրենց համար նստել են ամրոցում և սպասում են մինչև ջահակիր շքախումբը տեղ հասնի և ասի՝ եկ անք, ձերդ պայծառափայլություններ, շնորհ արեք ցած իջեք։

Այս անդամ բոլորը ծիծաղեցին։ Բայց Գոհարը մեջ ընկավ և կրկին լուրջ բնույթ տվեց խոսակցությանը։

— Չեմ հասկանում, Արամն ինչպե՞ս է այսքան համբերել,— մտմտաց նա,— ինչքան էլ սատանի աստիճանը լպրծուն լիներ, միևնույն է, նա չէր համբերի, կիջներ։

— Եթե մենակ լիներ,— անհասկանալին հասկանալի դարձրեց Հայկը։

— Տեսեք, թե ինչի մասին են մտածում,— նորից խոսակցությանը խառնվեց Կարենը,— գործնական մարդիկ եղեք, գործնական մարդիկ։ Մտածեք, թե սատանայի աստիճաններից ինչպես ենք գլորելու տակառ-Հակոբին։

— Ավելի ճիշտ կլիներ, եթե նրանց այս գիշեր թողնեինք ամրոցում, որպես պատիժ,— իր կարծիքը հայտնեց Աշոտը,— բացառություն գուցե թե միայն Հասմիկի համար անեինք, այն էլ, որովհետև...

— Պարզ է, բացատրության կարիք չկա,— ընդհատեց Կարենը,— և Գոհարն էլ դեռ ցանկանում է այս Դոն Ժուանի հետ աստղերին նայել,— նա շարժեց գլուխն ու մինչև Աշոտը կհասցներ որևէ պատասխան գտնել, տխուր ձայնով ավելացրեց,— այնուամենայնիվ ես մտածում եմ Հակոբի մասին։ Ներքին մի ձայն ինձ անընդհատ ասում է, որ խեղճ հաստլիկն այս գիշեր ամրոցում մնալու է մենակ...

— Ներքին ձայնիդ ասա, որ սխալվում է։ Ես ամենատռաջինը կիջնեմ, կտեսնես,— Հակոբի ձայնն էր, որ այս անգամ լսվեց շատ մոտ՝ հենց Կարենի գլխավերևում։

Խոսակցությամբ տարված նրանք չեկատեցին, թե երբ և ինչպես հասան ճանապարհի վերջին. էլի երկու քայլ և Կարենը կանգ առավ քարե գերանի կողքին։ Գիշերով ելուստն ավելի սարսափելի տեսք ուներ և Կարենը շատ տեղին նկատեց, որ սատանայի աստիճանը հիմա դարձել է սատանայի աստիճան քառակուսի։ Աստիճանի մոտ շավիղն այնքան նեղ էր, որ երկու հոգու համար չէր բավականացնում և Կարենն ստիպված էր ելուստի քարերը լուսավորելու գործը կարգավորել մենակ։ Պարզվեց, որ դա այնքան էլ հեշտ չէ, առավել ևս մեկ հոգու համար։ Փայտյա ձողին ամրացված մետաղյա տուփը անընդհատ թեքվում էր, նավթը թափվում, պատի վրա էլ հարմար տեղ չկար ամրացնելու համար։ Միակ ճեղքը գտնվում էր Կարենի ուսերին հավասար բարձրության վրա, բայց այնտեղից էլ մարխի լույսը ելուստին չէր հասնում։ Կարենը փորձեց մարխն ամրացնել շավղի վերջում՝ հենց ճանապարհի վրա։ Բայց պարզվեց, որ այսպես լուսավորվում է աստիճանի կեսը։ Տեսնելով տղայի անօգուտ չարչարանքը, ընկեր Գեղամն առջևում գտնվողներին խնդրեց ետ գալ, իրեն ճանապարհ տալու համար և լույսի կարգավորման գործով սկսեց զբաղվել ինքը։ Գործը գլուխ եկավ բավական չարչարվելուց հետո։ Կարենի գտած ճեղքում ավագ ջոկատավարը հարմարեցրեց միանգամից երեք ջահ, որոնցից արձակված լույսի տակ պարզորոշ երևացին քարե կամրջի վտանգավոր մանրամասները։ Մթությունից արդեն կարելի էր չվախենալ և ընկեր Գեղամն ամրոցում գտնվողներին կարգադրեց իջնել։

Սկզբում, ինչպես խոստացել էր, սատանայի կամրջի վրա հայտնվեց Հակոբը։ Պարզվեց, որ Կարենի մտահոգությունը բոլորովին ավելորդ էր. հաստլիկը գերանն անցավ առանց լուրջ դժվարության։ Հմուտ լարախաղացի պես տարածեց ձեռքերն ու ոտքերի աննկատելի տեղափոխումներով ասես սահեց քարի վրայով։ Հակոբից հետո ելուստի եզրին ոտք դրեց Վազգենը։ Նա Հակոբի կես հաստությունն էլ չուներ, բայց այնպես էր վախենում, որ երկու քայլ անելուց հետո քիչ մնաց գլորվի անդունդ։ Ճանապարհի այս կողմում հավաքվածները վախեցած խառնվեցին իրար։ Կարենը, որ կանգնած էր ամենամոտը, անմիջապես հասավ մինչև կամուրջի կեսը և Վազգենի ձեռքից բռնած քարշ տվեց ճանապարհի վրա։ Լևոնի ճանապարհորդությունն անցավ առանց արկածի։

— Իսկ հիմա սպասում ենք ձեզ՝ ձերդ պայծառափայլություն Արամ Հարությունյան,— իսկական դերասանի պես ձայնեց Կարենը,— շնորհ արեք։

Զարմացած Հակոբն ուսերը թոթվեց.

— Արամը որտե՞ղ է, որ շնորհ անի։

— Ինչպե՞ս թե,— ընկեր Գեղամը անհանգստացած նայեց Հակոբի ծավալուն կերպարանքին,— նրանք ամրոցում չե՞ն։

— Հը֊ը։

— Լսիր, մեկ-երրորդ Ցախլեղտակ,— Կարենը քաշեց Հակոբի թևից,— կարգին բան ասա՝ որտե՞ղ են Արամենք։

— Չգիտեմ,— փնթփնթաց Հակոբն ու պատմեց ողջ եղելությունը։

Նրանք ամրոց էին հասել առաջին եռյակից բավական հետո՝ մոտավորապես այն ժամանակ, երբ Արամի խումբն արդեն գտնվում էր առաջին հարթակում։ Որոշել էին ամրոց չմտնել և պահվել էին ճանապարհի մոտ ընկած քարերի ետևում։ Երկար էին սպասել՝ ո՞վ գիտե քանի ժամ։ Հետո ձանձրացել էին սպասելուց. «Ինչո՞ւ պետք է այսքան ուշանային»։ Դուրս էին եկել թաքստոցից՝ այսինքն քարերի ետևից ու սկսել էին բարձրանալ։ Բայց տեղ հասնելուն պես պարզվել էր, որ Արամի խումբը արդեն ամրոցում չէ։ Ցախլեղտակի տղաները տակնուվրա էին արել ողջ ամրոցը ստուգել բոլոր այրերը, խոռոչներն ու քարանձավները և ոչ մեկին չէին կարողացել գտնել։

Հակոբի վերջացնելուն պես, որոնողները զարմացած հայացքներ փոխանակեցին։

— Լսեք, դուք մինչև վերջ նայեցի՞ք բոլոր քարանձավները,— հարցրեց Աշոտը։

— Այո,— դասը լավ սերտած աշակերտների պես միանգամից պատասխանեցին երեքը միասին։

— Ամրոցը երկրորդ ելք ունի՞,— ջոկատավարի անհանգիստ հայացքը սահեց ճանապարհի երկարությամբ կանգնածների վրայով ու անշարժացավ Կարենի վրա։

— Չունի,— անմիջապես պատասխանեց վերջինս։

— Նրանք ամրոցում չլինել չեն կարող,— վրա բերեց Աշոտը։

— Ուրեմն, անհրաժեշտ է ստուգել ամրոցը,— վճռեց ավագ ջոկատավարը և անմիջապես մոտեցավ ելուստին։ Առաջին անգամ էր փորձում անցնել անդունդի վրա կախված կես ոտնաչափ լայնություն ունեցող քարի վրայով և սիրտը մի տեսակ կուչ եկավ ահից։ Բայց հաղթահարեց վախն ու մեջքը հենեց խորդուբորդ պատին։ Պարզվեց, որ անցնելն այնքան դժվար չէ, որքան թվում էր առաջին հայացքից։

Նա հազիվ էր հասցրել փոխել երկու-երեք քայլ, երբ կողքին հայտնվեց Կարենը։ Աջ ձեռքով բռնեց ջոկատավարի ձեռքը, ձախը երկարեց Գոհարին։

Իրենց բախտն անիծելով ու մտքերի մեջ Արամի եռյակի հասցեին հայհոյանքների տարափ տեղալով, կամաց-կամաց «աստիճանների» կողմը շարժվեցին նաև Ցախլեղտակի տղաները՝ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։

Գլուխ չորրորդ

Լապտերի լույսը զգուշորեն սահեց պատերի վրայով և անզոր կախվեց անձավի ցեխոտ հատակին։ Ստորգետնյա կացարանի տեսքը հուսահատեցնող էր. բոլոր կողմերից բարձրացող ծանր, խոժոռ ժայռերը միանալով կազմում էին քարե մի փափախ, որի ամենավերին ծայրում՝ եռյակի համար անմատչելի հեռավորության վրա, ծռմռվում էր ձվաձև անցքի երկնագույն կարկատանը։ Նույն ճանապարհով անձավից դուրս պրծնելու մասին անիմաստ էր նույնիսկ մտածելը։ Արամը, Գագիկն ու Հասմիկը դա հասկացան համարյա, միաժամանակ, պատերի կամարակապ թեքությունը հայտնաբերելուն պես, և լուռ սեղմվեցին իրար։ Հասմիկն անկարող եղավ զսպել հեկեկոցը։ Արամը հիշեց այն ծանր խոսքերը, որ ասել էր նրան և վատ զգաց իրեն. «Փոքրոգի... և ինչպե՞ս չամաչեցիր...» նա զգուշորեն գրկեց աղջկա ցնցվող ուսերն ու կիսաձայն ասաց.

— Պետք չէ, լաց մի՛ լինի։

— Ճիշտ է, լաց մի՛ լինի,— հաստատեց Գագիկը և տնքտնքալով տեղավորվեց փոքրիկ ելուստի ծայրին։ Լապտերի լույսը, որ մինչ այդ լուսավորում էր դատարկ քարակտորը՝ ընկավ տղայի ոտքին և լուսավորեց անդրավարտիքի աջ փոզքի պատռվածքից երևացող վերքը։ Վերքր Գագիկն ստացել էր երկու օր առաջ բզեզի ետևից վազելիս։ Միջատով տարված, չէր նկատել փշալարի խուրձը, որ դրված էր Վաղինակ ապոր ցանկապատի տակ։ Ընկել էր ժանգոտ մետաղափշերի վրա ու պատառոտել ոտքը։ Վերքն, իհարկե, փակվել էր։ Բայց քարանձավն ընկնելու ժամանակ ոտքը նորից կպել էր ինչ֊որ սրածայր քարի, պատռել անդրավարտիքը և միաժամանակ վիրավորել դեռ չապաքինված ոտքը։ Դրանից տղան համարյա չէր կարողանում շարժվել։

— Ցավո՞ւմ է,— հեկեկոցի միջից հարցրեց Հասմիկը, որը ելուստի ծայրին Գագիկի նստելուց հետո դեռ չէր կարողացել հայացքը հեռացնել վիրավոր ոտքից։

— Չէ, դատարկ բան է, արդեն մոռացել էի։ Հարկավոր է միայն անդրավարտիքի եզրը պոկել, և վերջ,— Գագիկը փոքր ինչ բարձրացրեց ոտքը, չորացած արյան հետ մաշկին կպած հագուստի եզրերը պոկելու համար, բայց Արամը թույլ չտվեց՝ ամուր բռնեց ընկերոջ ձեռքն ու համարյա ճչաց.

— Մի անի։ Արյունր հազիվ է կտրվել, նորից կսկսի։

— Բայց այսպես էլ ձգվում է, ցավեցնում։ Չի թողնում շարժվել։

— Իսկ դու մի՛ շարժվիր, ինչի՞դ է պետք։ Միևնույն է, այստեղից դուրս պրծնողը չենք։

— Կպրծնենք։

— Հը՜մ... այս գմբեթաձև պատերի վրայով նույնիսկ մողեսը չի կարող անցքին հասնել, ուր մնաց մենք...

— Մողեսը չի հասնի, բայց մենք կհասնենք։ Մողեսը խելք չունի, իսկ մենք ունենք։ Հը՞, Հասմիկ, ճիշտ չէ՞,— վերջին խոսքի հետ նա ձեռքն զգուշորեն հպեց աղջկա ուսին։

Հասմիկն արցունքոտ աչքերը հառեց գլխավերևի ձվաձև անցքին, ասես մեկ անգամ էլ նրա անմատչելիության մեջ համոզվելու համար, և դանդաղ տարուբերեց գլուխը.

— Անհնար բան է։

— Ճիշտ է, այդ անցքով վերադառնալն անհնար բան է, դրա համար էլ մենք նոր ճանապարհ կգտնենք։

— Լսիր, Գագիկ,— խոսակցությանը խառնվեց Արամը,— դու այդ բոլորն ասում ես Հասմիկին ու ինձ սրտապնդելու համա՞ր,— խոժոռված հոնքերի տակից նայեց ընկերոջը,— պետք չէ։

— Ինչ սրտապնդել, բոլորովին։ Դրանում ես համոզված եմ։

Արամը նույնիսկ չէր կասկածում, որ Գագիկն այդ բոլորն ասում է հենց այնպես՝ իրեն ու Հասմիկին սրտապնդելու համար, և դրանից վիրավորվում էր։ «Երեխաների տեղ է դրել։ Մտածում է, որ ինքն ավելի քիչ է վախենում, քան մենք։ Մոռացել է, որ եթե ես չլինեի Լեղաճաքից սկսած բոլորը մեկ-մեկ կջարդեին իրեն։ Չէ, վախեցող չկա, ինչ ուզում է լինի»։ Նրանք երկու անգամ արդեն ուսումնասիրել էին անձավի խորդուբորդ պատերը՝ հիմքից մինչև գագաթ և ոչ մի անցք չէին հայտնաբերել։ Անձավն իսկական քարե բանտ էր, որի միակ ելքը՝ ութ֊տասը մետր բարձրության վրա բացվող ձվաձև անցքն էր, որը սակայն տեղատարափից հետո օզոնով հարստացած օդից բացի ուրիշ ոչինչ չէր կարող տալ եռյակին։ Բայց միաժամանակ սխալ էր նաև Արամի ենթադրությունը՝ Գագիկը բոլորովին էլ չէր մտածում Հասմիկին ու նրան երեխաների տեղ դնել կամ ցույց տալ, թե ինքն ավելի քիչ է վախենում։

— Լսիր, Արամ, ազնիվ խոսք, ես ոչինչ չեմ ձևացնում։ Ախր դա կարող ես ինքդ էլ հասկանալ. անձավում գոյություն ունի օդի հոսանք, իսկ օդի հոսանքր միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։

— Ճիշտ է,— հաստատեց Հասմիկը,— օդի հոսանքը միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։ Դրա համար հարկավոր է նաև երկրորդ անցք։

— Լսեցի՞ր։ Ուրեմն պետք է գտնել այդ անցքը։ Այ թե ինչու եմ ուզում պոկել այս անիծվածը,— վերջին խոսքի հետ Գագիկը ձգեց անդրավարտիքի պատոված փողքը։

Այս անդամ Արամը չհասցրեց արգելել։ Հիմա արդեն Գագիկը կարող էր գոնե շարժվել։ Նա անմիջապես բարձրացավ տեղից ու սկսեց կաղալով գնալ պատերի երկարությամբ։ Քայլում էր դանդաղ աջ ձեռքը վեր բարձրացրած։

Մեկ լրիվ պտույտ կատարելուց հետո նա փոքրացրեց շրջագծի շառավիղը, այսինքն հեռացավ պատից։ Փոքր-ինչ հանգստացավ ու շարունակեց քայլել, ինչպես նախորդ անգամ՝ դանդաղ, աջ ձեռքը բարձրացրած վեր։

— Գուցե կկարողանայի՞նք քեզ օգնել,— կիսաձայն հարցրեց Արամը, որ ոչինչ չէր հասկացել Գագիկի տարօրինակ շարժումներից։

— Ես փորձում եմ գտնել անցքը։

— Ձեռքո՞վ։

— Իհարկե։ Այսպես կորոշեմ, թե անձավի որ մասումն է օդի հոսանքն ավելի ուժեղ և այդտեղ էլ կփնտրենք անցքը։

Արամը թոթվեց ուսերն ու հառաչեց.

— Եթե անցք լիներ հենց առաջին պտույտի ժամանակ կգտնեիր, էլի։

— Անցք անպայման կա։

— Իսկ ինչո՞ւ չգտար։

— Որովհետև պատին մոտ էի քայլում։

— Հետո ի՞նչ։

— Հետո այն, որ անցքը մի փոքր ավելի բարձր է, քան իմ ձեռքի բարձրությունը։ Դրա համար էլ առաջին անգամ չգտա, իսկ հիմա կգտնեմ, ա՛յ,— նա անսպասելիորեն լռեց։ Մի քայլ ետ գնաց, հետո նորից առաջ, թոթվեց ուսերն ու քրթմնջաց,— կարծես թե, սպասիր... Արամ։

— Ի՞նչ։

— Լուսավորիր այս պատը։

Արամն անմիջապես բարձրացրեց լապտերը։ «Երանի ճիշտ լիներ»։ Լույսը թրթռաց նոթերը կիտած ժայռաբեկորի վրա։ Անհամբեր երեք հայացքներ վազեցին կարմրադեղնավուն ճառագայթների ետևից, լայնությամբ ու երկարությամբ չափչփեցին քարե կիսաշրջանը։ Անցքի ոչ մի հետք, ոչ մի նշան։ Արամը հուսահատված իջեցրեց ձեռքը։ Բայց Գագիկը պնդեց, որ պատի վրա չի կարող անցք չլինել և ընկերոջը խնդրեց նորից լուսավորել պատը։

Գագիկը չէր սխալվել։ Անցքն առաջինը նկատեց Հասմիկը։ Լույսը նոր էր փաթաթվել առյուծի երախ հիշեցնող զույգ քարերին, երբ նա քաշեց Արամի թևը և խնդրեց նորից լուսավորել առյուծի երախը։ Արամն անմիջապես կատարեց աղջկա պահանջը՝ լույսը փաթաթվեց միմյանցից սուր անկյան տակ հեռացած զույգ քարերին և երեքն էլ միաժամանակ տեսան մարդաբոյ անցքը, որ խնամքով պահվել էր առյուծի երախ հիշեցնող ժայռաբեկորի գանգաձև ստվերում։

Ուրախության ճիչերն արձագանք տվին քարակոփ պատերի մեջ։ Երեքից ոչ մեկն այդ պահին չէր կարող պատկերացնել այն դժվարություններն ու անակնկալները, որ սպասում էին իրենց մթությամբ լցված անցքի ճանապարհին։ Դա միակ փրկությունն էր և առանց ժամանակ կորցնելու նրանք նետվեցին դեպի «առյուծի երախը»։

Առաջինը բարձրացավ Գագիկը։ Արամի և Հասմիկի օգնությամբ նա մի կերպ հասավ անցքին, կառչեց ինչ֊որ քարակոշտի, գլուխը խցկեց անցքի մեջ, վերջնականապես համոզվեց, որ օդի հոսանքը այնտեղ ավելի զգալի է և շրջվելով, ձեռքը մեկնեց Հասմիկին։ Արամը բարձրացավ վերջինը, Հասմիկին օգնելուց հետո։

Մթությունն անցքում ավելի սև էր և ավելի թանձր, բայց դա երեքից ոչ մեկին չվախեցրեց։

Արամը վերցրեց ուսապարկն ու ընկավ առաջ։ Շուտափույթ փրկության հույսը ոգևորել էր նրան, վերադարձրել ինքնավստահությունը։

Գագիկն ու Հասմիկը հետևեցին Արամին։

Անձավը տարօրինակ էր։

Ուղիղ մեջտեղից, հորիզոնական գծով անցուղին բաժանվում էր երկու մասերի, որոնք ընդհանուր ոչինչ չունեին միմյանց հետ։ Վերևի կեսը՝ այսինքն առաստաղն ու պատերի մի մասը, կազմված էին խոժոռ ժայռաբեկորներից՝ սուր-սուր ցցվածքներով և հզոր կուտակումներով, որոնք ասես գազանների կերպարանք առած սպասում էին հրամանի, եռյակի վրա գրոհելու համար։ Ներքևի կեսը՝ հատակն ու պատերի մնացած մասը, լրիվ հակադրություն էր առաջինին՝ ողորկ էր, հարթ, ասես հարյուրավոր վարպետներ էին աշխատել այնտեղ և տարիների ծանր աշխատանքով կոկել որձաքարերի կողերը։ Ոչ մի ցցվածք կամ սուր ելուստ, ոչ մի անհարթություն կամ կուտակում։ Արամն ասաց, որ քարանձավում ինչ֊որ ժամանակ մարդիկ են բնակվել և հենց նրանք էլ կոկել են հատակն ու պատերի կեսը։ Հասմիկի կարծիքով, դա այլ մոլորակներից երկիր ժամանած բանական էակների գործն է։

Գագիկը չհամաձայնեց ոչ առաջինի հետ, ոչ երկրորդի.

— Խելքի մոտ բան չեք ասում,— նկատեց նա,— ոչ քո մարդիկ,— նա նայեց Արամին,— ոչ էլ օտար մոլորակից եկած էակները այստեղ ոչինչ չեն արել։ Պատերր հղկվել են բոլորովին այլ ճանապարհով...

— Ի՞նչ ճանապարհով,— փնթփնթաց Արամը։

Գագիկը չպատասխանեց, որովհետև չգիտեր, թե ինչպես են կոկվել ստորգետնյա ճանապարհի պատերը։ Պարզապես նա համաձայն չէր Արամի և Հասմիկի տեսակետին։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև ճանապարհի տեսքը հակասում էր նրանց բացատրություններին։ Ճանապարհի տարբեր մասերում անցուղին ուներ տարբեր լայնություն, որը մեկ մեծանում էր, մեկ՝ փոքրանում։ Իսկ այդ փոփոխությունների հետ միաժամանակ ավելանում ու պակասում էր անցուղու կոկված մասերի բարձրությունը։ Այնտեղ, ուր ճանապարհը լայնանում էր, կոկված մասերի բարձրությունն իջնում էր և հակառակը՝ ճանապարհի նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Այս բանը Գագիկին մտածելու առիթ էր տալիս, բայց և այնպես վերջնական պատասխան գտնելը դժվար էր։ Իսկ Արամը նրա լռությամբ բավարարվել չէր կարող։ Արամը գիտեր, որ անձավի երկրորդ ելքը գտնելու գործում ինքը հարյուր տոկոսով տանուլ էր տվել և հիմա ամեն կերպ ձգտում էր Հասմիկի աչքում վերականգնել կորցրած հեղինակությունը։

— Դե սպասում ենք քո գիտական բացատրությանը,— առժամանակ լռելուց հետո նորից չխոսեց նա։

Գագիկը չպատասխանեց։ Դրանից Արամն ավելի ոգևորվեց.

— Ձայն հանիր, ընկեր գիտնական, սպասում ենք։

Գագիկը խուլ տնքաց և առաջարկեց նստել, հանգստանալու։ Ոտքի վերքը պարզապես տանջում էր տղային։ Մինչ այդ նա կարողացել էր թաքցնել ցավը, ցույց չտալ և թերևս հենց այդ լարումն էլ ուժասպառ էր արել։ Արամն ու Հասմիկը նույնպես հոգնել էին և անմիջապես համաձայնեցին Գագիկի առաջարկին։ Նստելուն պես, Հասմիկը ձեռքը քսեց անցուղու ողորկ հատակին ու կիսաձայն ասաց.

— Իսկական Սոչիի ծովաքար լինի։

Գագիկը մոռացավ և՛ վերք, և՛ ցավ։ Լսեց աղջկա ասածն ու թռավ տեղից։

— Ի՞նչ։ Ասացիր իսկական ինչ լինի՞...

— Ծովաքար,— կրկնեց շփոթված Հասմիկը,— անցյալ տարի հայրիկս էր Սոչիից բերել, մինչև հիմա էլ մեր տանը գցած է։ Այս հատակի պես հարթ ու սահուն է։

Գագիկն ամբողջ ուժով թփփացրեց Արամի ուսին.

— Տեսա՞ր։

— Ի՞նչը։

— Ծովաքարը... Հենց այդ է որ կա՝ ծովաքար։ Ինչ հիմարն ենք։ Իհարկե ծովաքար։ Ավելի ճիշտ, գետաքար... այստեղից գետ է հոսել, հասկացա՞ք։ Հոսել է հարյուր տարի առաջ, հազար տարի առաջ և կոկել անձավի պատերն ու հատակը։ Որձաքարի կեսը ջուրը չի կոկել, որովհետև հոսանքը չի լցրել անձավի ողջ տարածությունը։ Հենց դրա համար էլ լայն մա սերում հարթված պատի բարձրությունն իջնում է, նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Հասարակ բան է, իսկ մենք հիմարների պես գլխի չէինք ընկնում։

— Իսկ հետո ո՞ւր կորավ քո այդ գետը,— հեգնեց Արամը, որը բոլորովին չհավատաց ընկերոջ բացատրությանը,— գուցե հիմա էլ է հոսում, հը՞...

— Չէ, հիմա էլ չի հոսում,— ոգևորությունը Գագիկին թույլ լտվեց նկատել ընկերոջ հեգնանքը,— հիմա գետն անհետացել է։ Երկրաշարժ է եղել կամ նման մի բան և գետը փոխել է իր հունը։

— Ճիշտ է,— ոգևորվեց Հասմիկը,— հենց այդ է, որ կա։ Այդպիսի մի բան էլ Կարենն էր պատմում։

Արամը լեզուն չլմփացրեց.

— Ճիշտ է, բա չէ։ Գլխիս նոր գիտնական դարձաք՝ դու, Գագիկը, ձեր միջանցքի Կարենը... Խելոքներ, մեր գետը կա արդեն հարյուր տարի։ Գնացեք, ում ուզում եք հարցրեք։

— Ավելի լավ,— համաձայնեց Գագիկը,— ուրեմն դետի հունը փոխող երկրաշարժը տեղի է ունեցեք երկու հարյուր տարի առաջ։

Արամը հոգոց հանեց և լռեց, այսինքն՝ լավ, թող ձեր ասածը լինի, միևնույն է, ես հավատացողը չեմ։ Եսկ Գագիկն էլի որոշ ժամանակ իր գիտական ենթադրությունը հիմնավորելուց հետո բարձրացավ տեղից։ Հասմիկն ու Արամը հասկացան, որ շարժվելու ժամանակն է ու հետևեցին նրան։

Համոզված լինելով, որ անձավի հատակի հարթությունն այդպես էլ կշարունակվի, մարտկոցները խնայելու նպատակով, Գագիկը հանգցրեց լապտերը և եռյակը ճանապարհը շարունակեց մթության մեջ։ Նրանք վարժվել էին տուշի պես թանձր, սև մթությանը և կարող էին նույնիսկ երգել կամ կատակել, եթե չլիներ անտանելի քաղցը, որ գնալով ավելի ու ավելի էր սաստկանում։ Արամն ու Հասմիկը տանջվում էին ուտելու անզուսպ ցանկությունից։ Բայց Արամն ավելի շուտ պատրաստ էր մեռնել, քան Հասմիկի մոտ խոստովանել, որ քաղցած է։ «Չեմ ասի։ Թող Գագիկն ասի»— մտածում էր նա, չիմանալով, որ ոտքի անտանելի ցավը Գագիկին մոռացնել էր տվել ուտելու գոյությունը։ Բայց և այնպես Արամը կարողացավ մինչև վերջ պահել իր որոշումը։ Առաջինը չդիմացավ Հասմիկը, երկրորդ դադարի ժամանակ նա ասաց, որ քաղցից գլուխը պտտվում է։

— Ես էլ եմ ուտել ուզում,— այլևս չհամբերեց Արամը։

— Եթե համաձայնեք,— Գագիկը մի կերպ զսպեց տնքոցը,— ես կարող եմ ուտելիք առաջարկել։

Արամն ու Հասմիկը թռան տեղներից և անմիջապես էլ հիասթափված նորից նստեցին։ Գագիկն ասաց, թե ինչ կարող է առաջարկել։ Երկուսն էլ թթվեցրին դեմքերն ու զզված թքեցին։ Գագիկը փորձեց համոզել, ասաց, որ իր առաջարկած միջատն ուտում են աշխարհի շատ երկրներում, որ խիստ սննդարար է և զզվելու ոչինչ չկա։ Բայց Արամն ու Հասմիկը վերջանականապես հրաժարվեցին։

— Ինքդ կեր,— ասաց Արամը։

— Մեռնեմ բերանս չեմ դնի այդ կեղտոտությունը,— ավելացրեց Հասմիկը։

— Դուք գիտեք,— ասաց Գագիկը և ուտելու հարցը դրանով փակվեց։

Իսկ քիչ անց, Գագիկը մի կերպ բարձրացավ տեղից։ «Քայլելիս ցավը գուցե թեթևանա»— մտածեց նա։ Բայց անմիջապես էլ պարզվեց, որ իզուր բան է։ Նա կարողացավ անցնել ընդամենը վեց քայլ, հետո կանգ առավ ու հենվեց պատին։

— Էլ չեմ կարող։

— Ինչպե՞ս թե,— Արամը բռնեց նրա թևը։

— Ոտքս,— տնքաց Գագիկն ու փլվեց հատակին։

Հասմիկը վերցրեց նրա ձեռքից ընկած լապտերը, լույսն ուղղեց վիրավոր ոտքին։ Անդրավարտիքի պատռվածքից երևում էր վերքը, որ պրկվել էր լավ ուռեցրած փուչիկի նման և փայլում էր։ Հասմիկը վատ զգաց նայելուց և հանգցրեց լապտերը։

Մթության մեջ Գագիկը գտավ Արամի թևը և թույլ֊թույլ սեղմեց.

— Դուք գնացեք։ Ես այստեղ կսպասեմ մինչև... ախ,— Գագիկը չկարողացավ զսպել տնքոցը,— մինչև դուք գյուղից օգնություն բերեք,— այստեղ Գագիկը նորից տնքաց,— դե, գնացեք...

Գագիկի վիճակը ծանրանում էր։

Տնքոցները, որ սկզբում հատուկենտ էին, գնալով դարձան ավելի հաճախակի։ Հասմիկն ու Արամը չգիտեին ինչ անեն։ Նստել էին տղայի տարբեր կողմերում ու արցունքները կուլ տալով, ունկնդրում էին նրա հառաչանքներին։ Երբեմն֊երբեմն, մի տնքոցից մյուսն ընկած ընդմիջման ժամանակ, Գագիկը նայում էր մթության մեջ չերևացող ընկերների կողմն ու շշնջում.

— Արամ, Հասմիկ, դուք դեռ չե՞ք գնացել։ Ո՞ւմ եք սպասում, շուտ արեք, հասեք գյուղ։ Անցքը պետք է այս կողմերում լինի, ոչ այնքան հեռու։ Շուտ արեք...

Ընկերներր ոչինչ չէին պատասախանում։ Ի՞նչ ասեին։ Յուրաքան յուրն իր մտքում ելք էր որոնում և ոչինչ չէր գտնում։

Վերջապես Հասմիկը չհամբերեց.

— Ի՞նչ անենք, Արամ։

— Չգիտեմ, սովորական վերքի նման չէ։

— Իսկ եթե արյան վարակում է ստացե՞լ։

— Ի՞նչ,— Արամը ցնցվեց։

— Չգիտեմ։ Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր։

«Ելք։ Ելք։ Ելք...»— Արամի գլխում ամեն ինչ խառնվել էր իրար։ Մեկ մտածում էր թողնել Գագիկին ու սլանալ գյուղ, օգնություն կանչել, մարդիկ բերել։ Բայց որտե՞ղ էր անցքը, որտեղ էր գյուղը, որքան ժամանակում ինքը կհասցներ գնալ և վերադառնալ։ «Իսկ այդ ընթացքում... Չէ, մենակ թողնել չի կարելի։ Բայց մի՞թե նրա կողքին նստելով... Չէ, այնուամենայնիվ մենակ թողնել չի կարելի, պետք է ուրիշ բան մտածել։ Ի՞նչ...»։

— Արամ։

— Ի՞նչ։

— Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր, ես վախենում եմ։

«Այս նվնվանն էլ...»— չիմանալով ինչ անել Արամը շոյեց Գագիկի մազերը, ուղղեց ակնոցը, կոճկեց վերնաշապկի արձակած կոճակը։

— Իսկ եթե փորձենք տեղափոխե՞լ,— միտքը նրան թվաց միակն ու ամենահանճարեղը։

— Ո՞ւմ տեղափոխեք, ի՞նձ,— տնքալով հարցրեց Գագիկը։ Ոգևորությունից Արամը վերջին բառերն արտասանել էր բարձրաձայն և Գագիկը նույնպես լսել էր։ Արամը գլխով արեց.

— Այո, քեզ։

— Պետք չէ։

— Ինչպե՞ս թե պետք չէ։

— Հասկացիր, Գագիկ ջան, մենք քեզ...

— Պետք չէ։

— Վիճելու ժամանակ չկա,— միջամտեց Հասմիկն ու բռնեց Գագիկի ոտքերը, Արամը գրկեց թևատակերից և շարժվեցին։ Գագիկը չէր ուզում ենթարկվել, բայց ուժ չուներ դիմադրելու համար։

Այսպես բավական քայլեցին։ Դժվար էր։ Քաղցն ուժասպառ էր արել նրանց, բայց երկուսից ոչ մեկի մտքով չէր անցնում տրտնջալ։ «Ինչ ուզում է լինի, միայն թե Գագիկը փրկվեր, միայն թե հասնեինք անցքին։ Հասնեինք անցքին...»։ Իսկ անցքը չկար։ Գագիկը շարունակում էր տնքալ, պահանջել, որ իրեն թողնեն։ Հասմիկը հազիվ էր փոխում ոտքերը։ հուզմունքից, քաղցից, հոգնածությունից գլուխը պտտվում էր, ծնկները դողում էին։ Արամը նույնպես դժվարությամբ էր քայլում։ Երկուսից ոչ մեկն էլ համոզված չէր, որ իրենց արածը Գագիկի համար փրկություն է, բայց և այնպես քայլում էին, որովհետև չգիտեին, թե ուրիշ ինչ կարող են անել։

Գագիկը տնքաց.

— Թող, խնդրում եմ, էլ չեմ կարող։

— Ուր որ է կհասնենք ելքին,— հուսադրել փորձեց Արամը։

— Հազիվ հարյուր քայլ մնացած լինի,— ավելացրեց Հասմիկը։

— Չէ, չեմ կարող, թողեք,— Գագիկը բարձրացրեց ձայնը,— թողեք, ասում եմ...

Հասմիկն զգուշորեն իջեցրեց Գագիկի ոտքերը։ Արամն սպասեց մինչև աղջիկը կմոտենար իրեն և նստելուց հետո Գագիկի գլուխն զգուշորեն տեղավորեց նրա ծնկներին։

— Արամ,— գետնի չոր սառնությունն զգալուն պես նորից տնքաց Գագիկը,— Արամ, որտե՞ղ է պայուսակը։

— Ինչի՞դ է պետք,— զարմացավ Արամը։

— Այնտեղ եզանլեզու կար, գուցե... ահ...

— Եզան լեզո՞ւ,— Արամը թռավ տեղից,— եզան լեզու, հասկանո՞ւմ ես, Հասմիկ, եզանլեզուն փրկություն է։ Տատս բոլոր վերքերը բուժում էր եզան լեզվով... դե, ես վազեցի ուսապարկի ետևից։ Լապտերն էլ այնտեղ թողեցինք, չէ՞,— ասաց Արամն ու առանց պատասխանի սպասելու հեռացավ։

— Աջ կողմով քայլիր,— նրա ետևից ձայնեց Հասմիկը.— պայուսակն աջ պատի տակ էր։

Արամը բավական հեռացել էր և հավանաբար չլսեց աղջկա ձայնը կամ գուցե լսեց, բայց շտապելուց, թե շփոթությունից խառնեց աջն ու ձախը և գնաց ձեռքը կպցրած անձավի ձախ պատին։

Կամաց-կամաց նրա ոտնաձայները հեռացան և լռեցին։ Հասմիկը գրկեց Գագիկի գլուխն ու սկսեց սպասել։ Աղջկա հաշվարկներով իրենք պայուսակից հեռացել էին ամենաշատը երեք հարյուր քայլ։ Նա մտքում հաշվեց երեք հարյուր քայլ անցնելու ժամանակը. «Հիմա Արամը պայուսակի մոտ է։ Երևի փնտրում է։ Գտավ։ Վերցրեց։ Հետո գտավ նաև լապտերը։ Արդեն վերադառնում է»։ Հասմիկն սկսեց մտածել, թե եզան լեզուն ինչպես են կապելու Գագիկի վերքին, թե ժամեր անց Գագիկն ինչպես կսկսի ապաքինվել։

Գագիկը շարունակում էր տնքալ։

Ժամանակն անցնում էր, իսկ Արամը չկար։

«Ուր որ է կլսվեն ոտնաձայները,— Հասմիկը սրեց լսողությունը,— հիմա կլսվեն»։ Բայց ոտնաձայները չէին լսվում։ Հասմիկը մտածեց, որ շտապելուց արագ է հաշվել կամ թերևս պայուսակն ավելի հեռու է մնացել։ Սկսեց հաշվել նորից... տեղ հասավ, գտավ, վերադարձավ։ Դարձյալ ոչ մի ձայն. «Էլի շտապեցի»— որոշեց Հասմիկն ու հաշվեց նորից։ Հետո՝ նորից, նորից... Իսկ ոտնաձայներն այդպես էլ չկային ու չկային։ «Ինչո՞ւ պետք է այսքան ուշանար։ Այսքան ուշանալ նա չէր կարող, անհնար բան է,— արյունն ասես սառեց աղջկա երակներում,— իսկ եթե նրան որևէ բան է պատահե՞լ։ Բայց ի՞նչ կարող էր պատահել։ Ի՞նչ...»։

Հասմիկն էլի սպասեց։ «Հիմա կլսվեն ոտնաձայները։ Հիմա կլսվեն։ Հիմա...»։ Հասմիկը զգուշորեն գրկից իջեցրեց Գագիկի գլուխն ու բարձրացավ տեղից.

— Արամ։ Ա֊րա՜մ... Ա֊րա՜մ...

— Որտե՞ղ է Արամը,— տնքաց Գագիկը։

— Գնաց ուսապարկի ետևից։

— Ըմ՜մմ...

— Ա֊րա՜մ...

Ոչ մի պատասխան։ Հասմիկի կոկորդը սեղմվեց. «Արամին բան է պատահել։ Արամին ինչ֊որ բան է պատահել...»։ Մթությունը միանգամից խտացավ, դարձավ ահարկու, ծանր, վտանգավոր։ Հասմիկի մարմնով հազարավոր մրջյուններ վազեցին։ Նա թռավ տեղից և առանց իրեն հաշիվ տալու կամ Գագիկին որևէ բան ասելու նետվեց դեպի մթությունը։

Ուսապարկն իսկապես աջ պատի տակ էր։ Հասմիկի հաշվով դեռ բավական ճանապարհ կար նրան հասնելու համար, երբ հանկարծ ոտքը կպավ ինչ֊որ բանի և նա երեսնիվայր փռվեց գետին։ Վախեցավ։ ճչաց։ Թե ինչպես չուշաթափվեց, ինքն էլ չհասկացավ։ Մատերը հպվեցին ինչ֊որ բանի։ Շոշափեց ու հասկացավ՝ ուսապարկն է։ Գտավ նաև լապտերը։ Սեղմեց անջատման կոճակը։ Կարմիր լույսն ալարելով ցրեց մթությունը։ Հասմիկը վերցրեց ուսապարկն ու թռավ ոտքի։ Նայեց աջ, ձախ՝ Արամը չկար։ «Ի՞նչ կարող է պատահած՝ լինել»։ Նա ցանկանում էր ճչալ, ձայնել, կանչել Արամին, բայց վախեցավ և առանց շուրջը նայելու սլացավ ետ՝ այնտեղ, ուր թողել էր վիրավոր Գագիկին։

Գլուխ հինգերորդ