Գարնան տասնյոթ ակնթարթ

Շտիրլիցը սկզբում չհավատաց ականջներին, թվաց, թե այգում սոխակն է երգում։ Օդը սառն էր, մի տեսակ կապտավուն, ու թեև չորս կողմը գարնանային, փետրվարյան, զգուշավոր երանգներ էին, ձյունը դեռևս շատ էր ու չուներ այն ներքին, թեթևակի կապտությունը, որը միշտ նախորդում է գիշերային հալոցքին։

Սոխակը երգում էր կաղնուտում, դեպի գետն իջնող թփուտների մոտ։ Հին ծառերի հզոր բները սև էին, այգուց նոր սառեցրած ձկան հոտ էր գալիս։ Դեռևս չկար անցյալ տարվա կեչու և կաղնու տերևների սուր հոտը, որ ուղեկցում է գարնանը, իսկ սոխակը դայլայլում էր հափշտակված. կլկլացնում էր, գեղգեղում՝ դյուրաբեկ ու անպաշտպան բեկբեկում այս սև, լռին այգում։

Շտիրլիցը հիշեց պապին։ Ծերուկը թռչունների հետ խոսել գիտեր։ Նստում էր ծառի տակ, երաշտահավին գրավում֊կանչում էր մոտն ու երկար նայում թռչնակին։ Ծերուկի աչքերն էլ էին թռչնային դառնում թրթռուն, սև ուլունքների պես, և ծտերն ամենևին չէին վախենում նրանից։

— Թյո՛ւն֊թյո՛ւն-թրյությությո՛ւն,— շվշվացնում էր պապը։

Ու երաշտահավերը պատասխանում էին նրան՝ վստահ և ուրախ։

Արևը մայր էր մտել, և ծառերի մութ բները շրջվել էին սպիտակ ձյան վրա մանուշակագույն, համաչափ ստվերներով,

«Կսառչի, կմնա խեղճը,— մտածեց Շտիրլիցը և փաթաթվելով շինելի մեջ, տուն վերադարձավ։— Ոչ մի կերպ օգնել էլ հնարավոր չի. միայն մի թռչուն չի հավատում մարդկանց՝ սոխակը»։

Շտիրլիցը նայեց ժամացույցին։

«Կլաուսը հիմա կգա,— մտածեց Շտիրլիցը։— Նա միշտ ճշտապահ է։ Ինքս նրան խնդրեցի կայարանից անտառով գալ, որպեսզի ոչ ոքի չհանդիպի։ Ոչի՛նչ։ Կսպասեմ։ Այստեղ այնքան գեղեցիկ է...»։

Այդ գործակալին Շտիրլիցը միշտ ընդունում էր այստեղ՝ լճափի փոքրիկ առանձնատանը, որն իր ամենահարմար գաղտնի բնակարանն էր։ Երեք ամիս շարունակ նա համոզում էր ՍՍ^[1]-ի օբերգրուպպենֆյուրեր Պոլին՝ գումար հատկացնել ռմբակոծության ժամանակ զոհված «օպերայի» պարողների երեխաներից այդ առանձնատունը գնելու համար։ Երեխաները շատ էին պահանջում, և Պոլը, որ պատասխանատու էր ՍՍ-ի և ՍԴ^[2]-ի տնտեսական քաղաքականության համար, կտրականապես մերժում էր Շտիրլիցին. «Դուք խելագարվել եք,— ասում էր նա,— մի ավելի համեստ բան վերցրեք։ Դա ի՜նչ շքեղության ձգտում է։ Մենք չենք կարող փողերն աջ ու ձախ քամուն տալ։ Դա անազնվություն կլիներ պատերազմի լուծը կրող ազգի նկատմամբ»։

Շտիրլիցն ստիպված էր այստեղ բերել իր շեֆին՝ անվտանգության ծառայության քաղաքական հետախուզության պետին։ ՍՍ-ի երեսունչորսամյա բրիգադենֆյուրեր Վալտեր Շելլենբերգն իսկույն հասկացավ, որ լուրջ գործակալների հետ զրույցների համար ավելի լավ տեղ գտնել հնարավոր չէ։ Փոխանձանց միջոցով գնման կայքագիրը հասաատվեց, և ոմն Բոլզեն, «Ռոբերտ Լեյի անվան քիմիական ժոդովրդական ձեռնարկության» գլխավոր ինժեներ, առանձնատնից օգտվելու իրավունք ստացավ։ Հենց նա էլ բարձր աշխատավարձով և լավ օրապարենով մի պահակ վարձեց։ Բոլզենը ՍՍ-ի շտանդարտենֆյուրեր ֆոն Շտիրլիցն էր։

... Շտիրլիցր սեղանը գցեց և ընդունիչը միացրեց։ Լոնդոնն ուրախ երաժշտություն էր հաղորդում։ Ամերիկացի Գլեն Միլլերի նվագախումբը «Արևավառ հովտի սերենադից» կոմպոզիցիա էր կատարում։ Այդ կինոնկարը դուր էր եկել Հիմմլերին, և Շվեդիայից մի օրինակ գնել էին։ Այդ ժամանակից ի վեր կինոնկարը բավական հաճախ էին դիտում Պրինցալբրեխտշտրասսեի ներքնահարկում, հատկապես գիշերային ռմբակոծությունների ժամանակ, երբ չէր կարելի հարցաքննել ձերբակալվածներին։

Շտիրլիցը զանգահարեց պահակին և երբ սա եկավ, ասաց․

— Բարեկամս, այսօր կարող եք գնալ քաղաք, երեխաների մոտ։ Վաղը վերադարձեք առավոտյան ժամը վեցին և եթե դեռ գնացած չլինեմ, շատ թունդ, որքան հնարավոր է թունդ սուրճ եփեք ինձ համար...

«— Ինչ եք կարծում, պաստոր, մարդու մեջ որն է շատ՝ անհատականությո՞ւնը, թե՝ արարածը։

— Կարծում եմ, հավասարաչափ։

— Այդպես չի կարող լինել։

— Միայն այդպես կարող է լինել։

— Իսկ ի՞նչ է, աստված ամե՞ն մարդու մեջ կա։

— Հարկավ,

— Ֆյուրերի մեջ ո՞ւր է։ Գյորինգի մե՞ջ ուր է։ Ո՞ւր է այն Հիմմլերի մեջ։

— Դուք դժվար հարց եք տալիս։ Իսկ մենք խոսում ենք մարդկային էության մասին։ Որպես սկզբունք, ես չեմ հավատում, թե լույս աշխարհ եկած մարդն իր մեջ անպայմանորեն կրում է կապկային ծագման նզովքը։

— Ինչո՞ւ «կապկային ծագման նզովքը»։

— Ես խոսում եմ իմ լեզվով։

— Դուք միշտ շատ բարոյական ձևով խուսափում եք պատասխանել ինձ տանջող հարցերին։ Դուք «այո» կամ «ոչ» պատասխան չեք տալիս, իսկ հավատ փնտրող յուրաքանչյուր ոք կոնկրետություն է սիրում, մեկ «այո» և մեկ «ոչ»։ Դուք ասում եք «դե, ոչ», «այնքան էլ չէ», «ավելի շուտ, ոչ...» Իսկ դա, եթե կուզեք, մարդու վանում է ոչ այնքան ձեր մեթոդից, որքան ձեր պրակտիկայից։

— Դուք անբարյացակամորեն եք վերաբերվում իմ պրակտիկային։ Եվ, այնուամենայնիվ, համակենտրոնացման ճամբարից փախաք, եկաք ինձ մոտ։ Հետաքրքիր է, ինչպե՞ս հասկանանք դա։

— Պաստոր, ես անհարմար եմ զգում, գուցե ձեր գաղտնիքն եմ շոշավաւմ, բայց ֆրաու Այզենշտադտն ինձ ասաց... ի՞նչ է, դուք ժամանակին գեստապոյում եղե՞լ եք։

— Ես եղել եմ այնտեղ...

— Հասկանալի է։ Ձեզ համար դա ցավոտ հարց է, և գուք գերադասում եք շրջանցել։ Իսկ ձեզ չի՞ թվում, թե պատերազմից հետո ձեր ծուխը չի կարող հավատալ ձեզ։

— Ով ասես, չի նստել գեստապոյում։

— Իսկ եթե ծխականների ականջին փսփսան, թե հոգևոր հորը որպես պրովոկատոր նստեցրել են այն բանտարկյալների խցերը, որոնք չեն վերադարձել։ Իսկ վերադարձողներն էլ հատուկենտ մարդիկ են միլիոններից․․․ Այն ժամանակ ձեր ճշմարտությունն ո՞ւմ պիտի քարոզեք։

— Հարկավ, նման մեթոդներով ում ասես կարելի է ոչնչացնել։

— Եվ այդ ժամանակ ի՞նչ։

— Այդ ժամանա՞կ։ Հերքե՛լ դա։ Հերքել, որքան կկարողանամ, հերքել մինչ այն պահը, քանի դեռ կլսեն ինձ։ Երբ էլ չեն լսի, մեռնել ներքնապես։

— Ներքնապես։ Ուրեմն, կենդանի, որպես մարմնական մարդ դուք կմնա՞ք։

— Տերն է դատավոր։ Եթե կմնամ՝ կմնամ։

— Ձեր կրոնը դե՞մ է անձնասպանության։

— Այդ պատճառով էլ հենց կյանքիս վերջ չեմ տալիս։

— Դուք ի՞նչ կանեք, զրկվելով քարոզելու հնարավորությունից։

— Կհավատամ, առանց քարոզելու։

— Իսկ ինչո՞ւ ուրիշ ելք չեք տեսնում ձեզ համար՝ աշխատել բոլորի հետ միասին։

— «Աշխատել» ասելով ի՞նչ եք հասկանում։

― Թեկուզ քար կրել գիտության տաճարներ կառուցելու համար։

— Դուք գտնում եք, թե հոգևոր քարոզով իր ծխին դիմող մարդը պորտաբույծ է ու շառլատա՞ն։ Դուք դա աշխատանք չե՞ք համարում։ Ձեզ համար աշխատանքը քար կրելն է։ Ես գտնում եմ, որ հոգևոր աշխատանքը, քիչ է ասել, թե հավասարազոր է ցանկացածդ գործին, հոգևոր աշխատանքը առանձնապես կարևոր է։

— Մասնագիտոլթյամբ ես Ժուռնալիստ եմ և հասկանում եմ ձեզ։ Բայց իմ թղթակցություններն օստրակիզմի^[3] էին ենթարկվում թե՛ նացիստների, թե՛ ուղղափառ եկեղեցու կողմից։

— Ուղղափառ եկեղեցու կողմից դրանք դատապարտվել էն, հավանորեն այն պարզ պատճառով, որ դուք սխալ էր քննել մարդուն անձամբ։

— Ես չեմ քննել մարդուն։ Ես ցուցադրել եմ Բրեմենի և Համբուրգի կատակոմբներում ապրող գողերի և անբարոյականների աշխարհը։ Հիտլերյան պետությունը դա անվանեց նողկալի զրպարտանք վերին ռասայի հասցեին, իսկ եկեղեցին՝ զրպարտանք մարդու հասցեին։

— Մենք չենք վախենում կյանքի ճշմարտությունից։

— Վախենո՛ւմ եք։ Ես ցույց եմ տվել, թե ինչպես այդ մարդիկ ջանում էին սփոփանք փնտրել եկեղեցում և ինչպես եկեղեցին վանում էր նրանց։ Հենց ծուխն էր վանում նրանց, իսկ պաստորը չէր կարող դեմ գնալ նրանց։

— Հարկա՛վ, չէր կարող։ Ես չեմ կարող ձեզ դատապարտել ճշմարտության համար։ Ես ձեզ դատապարտում եմ ոչ նրա համար, որ ճշմարտությունն եք ցույց տվել։ Իմ տարաձայնությունը ձեզ հետ մարդու ապագայի գուշակումների մեջ է։

— Պաստոր, իսկ ձեզ չի՞ թվում, թե ձեր պատասխաններում դուք հոգևոր հովիվ չեք, այլ քաղաքագետ։

— Կարևորն ինձ համար ի՛մ ճշմարտությունն է։ Այդ ճշմարտությունը ծավալուն է, ամբողջական։ Իմ մեջ հենց միայն քաղաքականություն եք տեսնում։ Ճիշտ այնպես, ինչպես լոգարիթմական քանոնը կարելի է դիտել իբրև մեխ խփելու գործիք։ Լոգարիթմական քանոնով կարելի է մեխ խփել, այն որոշակի մասսա և տարածականություն ունի։ Բայց դա հենց այն տարբերակն է, ըստ որի տեսնում ես առարկայի տասներորդական, քսաներորդական ֆունկցիան։

— Պաստոր, ես հարց եմ առաջ քաշում, իսկ դուք, չպտաախանելով, մեխում եք բերանս։ Մի տեսակ շատ ճարպկորեն հարց տվողից պատասխանող եք դարձնում ինձ, որոնողից՝ հերետիկոս։ Իսկ ինչո՞ւ եք դուք ասում, թե վեր եք գոտեմարտից, երբ նույնպես գոտեմարտի մեջ եք։

— Դա ճիշտ է. ես գոտեմարտի մեջ եմ, պատերազմի մեջ, բայց ես պատերազմում եմ հենց պատերազմի դեմ։

— Դուք շատ մատերիալիստորեն եք վիճում։

— Ես վիճում եմ մատերիալիստի հետ։

— Ուրեմն, դուք կարող եք ինձ հետ իմ զենքո՞վ կռվել։

— Ես ստիպված եմ այդ անել։

— Լսեցեք ինձ... հանուն ձեր ծխի բարօրության, ինձ պետք է, որ դուք կապվեք իմ ընկերների հետ։ Հասցեն ձեզ կտամ։ Ես ձեզ կվստահեմ իմ ընկերների հասցեն... Պաստոր, դուք չեք մատնի անմեղ մարդկանց...»

Շտիրւիցը լսեց մագնիտոֆոնային այս ձայնագրությունը, թափով ելավ տեղից ու մոտեցավ պատուհանին, որպեսզի հայացքով չհանդիպի այն մարդուն, որը երեկ պաստորից օգնություն էր խնդրում, իսկ այժմ քմծիծաղում էր, լսելով իր ձայնը, կոնյակ էր խմում և ագահորեն ծխում։

— Պաստորի մոտ ծխելոլ բանը դժվա՞ր էր,— առանց շրջվելու հարցրեց Շտիրլիցը։

Նա կանգնած էր վիթխարի, ամբողջ պատը բռնող լուսամուտի մոտ և նայում էր, թե ձյան վրա ինչպես են կռվշտում ագռավները հացի կտորտանքի համար։ Պահակը կրկնակի օրապարեն էր ստանում և դրա համար էլ սիրում էր թռչուններին։ Պահակը չգիտեր, որ Շտիրլիցը ՍԴ-ից է, և կարծում էր, թե առանձնատունը պատկանում է կամ արվամոլների, կամ մեծ կշիռ ունեցող առևտրականների, ոչ մի անգամ այստեղ ոչ մի կին չէր եկել, իսկ երբ հավաքվում էին տղամարդիկ, խոսակցությունը ցածրաձայն էր լինում, ուտելիքը ընտրովի, խմիչքն՝ առաջնակարգ։

— Այո, այնտեղ հոգիս դուրս եկավ առանց ծխելու... Ծերուկը խոսելու հետ սեր ունի, իսկ ես կախվել էի ուզում չծխելուց...

Գործակալի ազգանունը Կլաուս էր։ Նրան հավաքագրել էին երկու տարի առաջ։ Ինքն էր հավաքագրվել․ նախկին սրբագրիչը ծարավի էր սուր զգացողությունների։ Նա աշխատում էր արտիստորեն, զրուցակիցներին զինաթափ անելով անկեղծությամբ ու կտրուկ դատողություններով։

«Իսկ գուցե նա հիվանդ է,— ավելի ու ավելի հաճախ էր մտածում Շտիրլիցը, զննելով Կլաուսին։— Մատնչության ծարավը նույնպես ինքնատիպ հիվանդություն է։ Հետաքրքիր է՝ Կլաուսը լիովին ոչնչացնում է Լամբրոզոյին, սա ամենասարսափելին է բոլոր հանցագործներից, որոնց ես տեսէլ եմ, իսկ որքան բարետես է ու գրավիչ»։

Շտիրլիցը ետ եկավ դեպի սեղանիկը, նստեց Կլաուսի դիմաց ու ժպտաց նրան։

— Դե՛,— հարցրեց նա,— ուրեմն, համոզվա՞ծ եք, որ ծերունին կկարգավորի ձեր կապը։

— Այո, դա վճռված հարց է։ Ամենից շատ ես սիրում եմ աշխատել մտավորականների և հոգևորականների հետ։ Գիտեք, ապշեցուցիչ բան է հետևելը, թե մարդն ինչպես է գնում դեպի կործանում։ Երբեմն ուզում ես ասել. «Սպասի՛ր, հիմա՛ր։ Ո՞՜ւր...»։

— Դե, դա արդեն չարժե,— ասաց Շտիրլիցը,— խելացի բան չէ։

— Ձկան պահածո չունե՞ք։ Առանց ձկան խելագարվում եմ։ Գիտեք էլի, նյարդային բջիջները ֆոսֆոր են պահանջում...

— Ինչպիսի՞ն եք ուզում։

— Սիրում եմ յուղի մեջ...

— Դա հասկանում եմ... Ի՞նչ արտադրության։ Մե՞ր, թե...

— «Թե»,— ծիծաղեց Կլաուսը։— Թեկուզ և հակահայրենասիրական բան է, բայց ես սիրում եմ այն մթերքներն ու խմիչքները, որոնք Ամերիկայում կամ Ֆրանսիայում են պատրաստված...

— Ես ձեզ մի արկղ իսկական ֆրանսիական սարդին կտամ։ Ձիթայուղի մեջ, շատ գրգռիչ։ Ֆոսֆոր՝ ինչքան ուզեք․․․ Գիտեք, ես երեկ ձեր դոսյեն էի նայում։

— Շատ բան կտայի մի անգամ տեսնելու համար։

― Դա այնքան էլ հետաքրքիր չէ, որքան թվում է։ Երբ դուք խոսում եք, ծիծաղում, բողոքում եք լյարդի ցավերից, դա տպավորիչ է, եթե նկատի առնենք, որ դրանից առաջ մի շշմեցուցիչ օպերացիա եք անցկացրել... Իսկ ձեր դոսյեն՝ տխուր բան է. զեկուցագրեր, տեղեկություններ, ամեն բան խառնվել է, ձեր մատնագրերը, մատնագրեր ձեր վրա․․․ Հետաքրքիրն ուրիշ բան է․ հաշվեցի, որ ձեր նախաձեռնության շնորհիվ ձերբակալվել է իննսունյոթ մարդ։ Ընդ որում, բոլորն էլ ձեր մասին լռել են։ Բոլորն՝ անխտիր։ Իսկ գեստապոյում նրանց բավական լավ են մշակել․․․

— Այգ մասին ինչո՞ւ եք ինձ ասում։

— Չգիտեմ։ Փորձում եմ վերլուծել, թե ինչ, չգիտեմ․․․ Ձեզ հետաքրքրե՞լ է նրանց հետագա ճակատագիրը։

— Սատանան գիտի... ինձ հետաքրքրել է գոտեմարտը։ Այն, ինչ հետո կկատարվի նրանց հետ, չգիտեմ։ Հետո մեզ հե՞տ ինչ կկատարվի, Բոլորի հե՞տ՝ ինչ...

— Նույնպես ճիշտ է,— համաձայնեց Շտիրլիցը։

— Եվ հետո... Ստրուկների մեջ չի կարելի ազատ լինել։ Դա ճիշտ է, ուրեմն ավելի լավ չէ՞ ամենաազատը լինել ստրուկների մեշ։ Ես հո այս բոլոր տարիներին օգտվել եմ հոգեկան լիակատար ազատությունից․․․

Շտիրլիցը հարցրեց․

— Իսկ երեկ չէ անցյալ օրը երեկոյան ո՞վ եկավ պաստորի մոտ։

— Ժամը իննի մոտ։

— Դուք սխալվում եք,— պատասխանեց Կլաուսը,— համենայն դեպս ձեր կողմից ոչ ոք չի եկել, ես բոլորովին մենակ էի այնտեղ։

— Ուրեմն, դուք համոզվա՞ծ եք, որ ծերունին կաշխատի ձեզ համար։

― Կաշխատի, ընդհանրապես, ես իմ մեշ օպոզիցիոների, տրիբունի, առաջնորդի կոչում եմ զգում։ Մարդիկ ենթարկվում են իմ ճնշմանը, մտածության տրամաբանությանը...

— Դե լա՜վ։ Միայն չափից ավելի մի պարծեցեք։ Հիմա գործից խոսենք... Մի քանի օր կապրեք մեր բնակարաններից մեկում... Որովհետև դրանից հետո ձեզ լուրջ գործ է սպասում, ըստ որում ինձ հետ կապ չունի․․․

Շտիրլիցը ճիշտ էր ասում. գեստապոյի կոլեգաներն այսօր խնդրել էին մի շաբաթով Կլաուսին իրենց տալ. Քյոլնում երկու ռուս ռադիստ էին բռնել։ Նրանց բռնել էին աշխատելիս, հենց հաղորդչի մոտ։ Նրանք լռում էին, հարկավոր էր մի լավ մարդ նստեցնել նրանց մոտ։ Շտիրլիցը խոստացավ գտնել Կլաուսին։

— Մոխրագույն թղթապանակից մի թերթ թուղթ վերցրեք,— ասաց Շտիրլիցը,— և գրեք հետևյալը. «Շտանդարտենֆյուրեր։ Մահու չափ հոգնել եմ։ Ուժերս սպառվելու վրա են։ Ես ազնվորեն աշխատել եմ, բայց այլևս չեմ կարող։ Ես հանգիստ եմ ուզում»...

— Ինչի՞ համար է սա,— հարցրեց Կլաուսը, ստորագրելով նամակը։

— Ես կարծում եմ, որ մի շաբաթով Ինսբրուկ գնալը ձեզ չէր խանգարի,— պատասխանեց Շտիրլիցը, մի կապ դրամ մեկնելով նրան։— Այնտեղ կազինոներն աշխատում են, և դեռատի դահուկորդուհիներն առաջվա պես սահում են սարն ի վար։ Առանց այդ նամակի ես չեմ կարող ձեզ համար երջանկության շաբաթ նվաճել։

— Շնորհակալություն,— ասաց Կլաուսը։

— Մի անգամ էլ վերհիշեք․ պաստորի մոտ ձեզ ոչ ոք չի՞ տեսել։

— Վերհիշելու հարկ չկա՝ ոչ ոք։

— Ես նկատի ունեմ նաև մեր մարդկանց։

— Ինձ կարող էին տեսնել ձեր մարդիկ, եթե նրանք հետևում էին այդ ծերունու տանը։ Դա էլ հազիվ թե։ Ես ոչ ոքի չեմ տեսել։

Շտիրլիցը հիշեց, թե ինչպես էր մի շաբաթ առաջ Կլաուսը հագնում բանտարկյալի հագուստ, նախքան այն գյուղի միջով բանտարկյալներին քշելով տանելու ներկայացումը սարքելը, ուր հիմա ապրում էր պաստոր Շլագը։ Նա հիշեց Կլաուսի այն ժամանակվա դեմքը՝ աչքերը բարություն ու արիություն էին ճառագում։ Արդեն մտել էր այն դերի մեջ, որը պիտի խաղար շուտով։ Այն ժամանակ Շտիրլիցր նրա հետ այլ կերպ էր խոսում, որովհետև մեքենայում իր կողքը նստածը սուրբ մարդ էր։

— Այս նամակը փոստը կձգեք ձեր նոր բնակարանի ճանապարհին,— ասաց Շտիրլիցը։— Եվ մեկն էլ գրեք պաստորին, որպեսզի կասկածներ չլինեն։ Ես ձեզ չեմ խանգարի, մի գավաթ էլ սուրճ կեփեմ։

Երբ նա վերադարձավ, Կլաուսի ձեռքին մի թերթ թուղթ կար․

— «Ազնվությունը գործողություն է ենթադրում,— թեթևակի ծիծաղելով սկսեց կարդալ նա,— հավատը պայքարի վրա է խարսխվում։ Ազնվության քարոզը լիակատար անգործության դեպքում դավաճանություն է թե ծխին, թե ինքն իրեն։ Մարդը կարող է իրեն ներել անազնվության համար, սերունդը՝ երբեք։ Դրա համար էլ չեմ կարող ինձ ներել անգործությունս։ Ոչինչ չանելը դավաճանությունից էլ վատ է։ Ես հեռանում եմ։ Արդարացրեք ձեզ, աստված ձեզ պահապան»։ Հը՞, ինչպե՞ս է։ Ոչի՞նչ։

— Շատ լավ է։ Դուք երբեք չե՞ք փորձել արձակ գրել։ Կամ՝ բանաստեղծություն։

— Ոչ։ Եթե գրել կարողանայի, արդյո՞ք կդառնայի․․․— Կլաուսի լեզուն հանկարծ կապ ընկավ և գողունի նայեց Շտիրլիցին։

— Շարունակեք, խենթ խելառ։ Մենք բաց ենք խոսում միմյանց հետ։ Ուզում էիք ասել, թե գրել կարողանայիք, մի՞թե կաշխատեիք մեզ համար։

— Նման մի բան։

— Ոչ թե նման մի բան,— նրան ուղղեց Շտիրլիցը,— այլ հենց դա էիք ուզում ասել, չէ՞։

— Այո։

— Ապրեք։ Ինձ ստելու ի՞նչ հարկ կա։ Վիսկի խմեք և շարժվենք, արդեն մթնել է, շուտով, ուր որ է, կգան։

— Բնակարանը հեռո՞ւ է։

— Անտառում, տասը կիլոմետր կլինի։ Խաղաղ տեղ է, մինչև վաղը քնից կկշտանաք...

Արդեն մեքենայի մեջ Շտիրլիցը հարցրեց.

— Նախկին կանցլեր Բրյունինգի մասին նա բան չասա՞ց։

— Ես ձեզ այդ մասին ասացի՝ տեղնուտեղը ինքնամփոփ դարձավ։ Ես վախեցա առաջ գնալ...

— Ճիշտ եք արել... Շվեյցարիայի մասի՞ն էլ բան չասաց։

— Ոչ մի խոսք։

— Լավ։ Ուրիշ կողմից կմոտենանք։ Կարևորն այն է, որ նա համաձայնել է օգնել կոմունիստին։ Ա՜յ քեզ քահանա։

Շտիրլիցը Կլաուսին սպանեց, կրակելով քունքին։ Նրանք կանգնած էին լճափին։ Այստեղ արգելված գոտի էր, բայց պահակակետը, Շտիրլիցն այդ ստույգ գիտեր, երկու կիլոմետրի վրա էր, արդեն սկսվել էր օդային հարձակումր, իսկ այդ ժամանակ ատրճանակի կրակոցը չի լսվում։ Նա հաշվի առավ, որ Կլաուսը բետոնե հարթակից, որտեղից նախկինում ձուկ էին որսում, ուղիղ ջուրը կընկնի։

Կլաուսը ջուրն ընկավ լուռ, ջվալի պես։ Շտիրլիցն ատրճանակը շպրտեց այնտեղ, ուր ընկավ Կլաուսը (նյարդային հյուծումից ինքնասպանության մեկնակերպը ստեղծվում էր ճշգրտությամբ, նամակներն ուղարկել էր ինքր՝ Կլաուսը), հանեց ձեռնոցներն ու անտառի միջով գնաց դեպի իր մեքենան։ Մինչև Շլագի բնակված գյուղակը քառասուն կիլոմետր էր։ Շտիրլիցը հալվեց, որ այնտեղ կլինի մեկ ժամ հետո, նա կանխատեսել էր ամեն ինչ, նույնիսկ ժամանակի ալիբիի ներկայացման հնարավորությունը...

(ՍՍ-ի գրուպպենֆյուրեր, 1030 թվականից ՆՍԴԱՊ^[4] անդամ կուսակցական Կրյուգերի բնութագրից․ «Իսկական արիացի, նվիրված ֆյուրերին։ Բնավորությունը՝ նորդական, հաստատուն։ Ընկերների նկատմամբ հավասարակշռված է, մարդամոտ։ Անխնա է ռայխի թշնամիների նկատմամբ։ Ընտանիքի գերազանց հայր է, իրեն վարկաբեկող կապեր չի ունեցել։ Աշխատանքում իրեն դրսևորել է որպես իր գործի անփոխարինելի վարպետ․․․)

... Այն բանից հետո, երբ 1945 թվականի հունվարին ռուսները մտան Կրակով և այնքան բծախնդրությամբ ականապատված քաղաքն անվնաս մնաց, անվտանգության կայսերական վարչության պետ Կալտենբրունները հրամայեց իր մոտ կանչել գեստապոյի արևելյան վարչության պետ Կլյուգերին։

Կալտենբրունները երկար ժամանակ լռում էր, զննելով գեներալի կոշտ ու կոպիտ դեմքը, ապա շատ մեղմ հարցրեց․

— Որևէ արդարացում ունե՞ք, այնքան օբյեկտիվ, որպեսզի ֆյուրերը հավատա ձեզ։

Գեղջուկի արտաքինով, պարզամիտ թվացող Կրյուգերը սպասում էր այդ հարցին։ Նա պատրաստի պատասխան ուներ։ Բայց պարտավոր էր զգացմունքների մի ամբողջ շարան ցուցադրել, տասնհինգ տարի ՍՍ֊ում և կուսակցության մեջ լինելով, նա դերասանություն էր սովորել։ Գիտեր, որ միանգամից պատասխանել չի կարելի, ինչպես և չի կարելի լիովին վիճարկել իր մեղքը։ Նույնիսկ տանը մեկ֊մեկ հասկանում էր, որ բոլորովին ուրիշ մարդ է դարձել։ Սկզբում նա դեռ հազվադեպ խոսում էր կնոջ հետ, այն էլ շշուկով, գիշերները։ Բայց հատուկ տեխնիկայի զարգացմանը զուգընթաց (իսկ նա բոլորից լավ գիտեր դրա հաջողությունները), նա ընդհանրապես դադարեց րարձրաձայն ասել այն, ինչ ժամանակ առ ժամանակ թույլ էր տալիս իրեն մտածել։ Անգամ անտառում, զբոսնելով կնոջ հետ, լռում էր կամ խոսում դատարկ բաներից, որովհետև ցանկացածդ պահին կենտրոնում կարող էին այնպիսի ապարատ հնարել, որն ի վիճակի կլիներ ձայնագրել մեկ կիլոմետր, գուցե և ավելի տարածությունից։

Այսպես, աստիճանաբար, նախկին Կրյուգերը չքացավ։ Նրա փոխարեն, բոլորին ծանոթ և արտաքնապես ամենևին չփոխված մարդու պատյանի տակ, գոյություն ուներ մեկ ուրիշ, նախկինից սերված, բոլորին բացարձակապես անծանոթ մի գեներալ, որ ոչ միայն վախենում էր ճշմարտությունն ասել, ո՛չ, վախենում էր թույլ տալ իրեն ճշմարիտ մտածել։

— Ոչ,— պատասխանեց Կրյուգերը, խոժոռված, զսպելով հառաչանքը, չափազանց զգացված և ծանր,— բավականաչափ արդարացում չունեմ․․․ Չի էլ կարող լինել։ Ես զինվոր եմ, պատերազմը՝ պատերազմ, և ոչ մի ներողամտություն չեմ սպասում։

Նա ճիշտ էր խաղում։ Նա գիտեր, որ ինչքան ինքն իր նկատմամբ խիստ լինի, այնքան ավելի քիչ զենք կթողնի Կալտենբրունների ձեռքին։

— Կնիկություն մի արեք,— ասաց Կալտենբրունները, ծխախոտ վառելով, և Կրյուգերը հասկացավ, որ ընտրել է իրեն պահելու բացարձակ ճիշտ գիծ։— Պետք է վերլուծել ձախողումը, որպեսզի չկրկնել այն։

Կրյուգերն ասաց.

— Օբերգրուպպենֆյուրեր, ես հասկանում եմ, որ իմ մեղքն անչափ է։ Բայց կկամենայի, որ դուք լսեիք շտանդարտենֆյուրեր Շտիրլիցին։ Նա լիովին տեղյակ էր մեր օպերացիային և կարող է հաստատել. ամեն ինչ նախապատրաստված էր ծայրաստիճան մանրակրկիտ ու բարեխիղճ։

— Շտիրլի՞ցն ինչ կապ ուներ օպերացիայի հետ,— ուսերը ցնցեց Կալտենբրունները։— Նա հետախուզությունից է, Կրակովում նա ուրիշ հարցերով էր զբաղվում։

— Գիտեմ, որ Կրակովում նա անհետացած ՖԱՈՒ-ով էր զբաղվում, բայց ես պարտք համարեցի նրան հաղորդակից դարձնել մեր օպերացիայի բոլոր մանրամասներին, ենթադրելով, որ վերադառնալիս նա կզեկուցի կամ ռայխսֆյուրերին, կամ ձեզ, թե ինչպես ենք կազմակերպել գործը։ Ես լրացուցիչ ցուցումներ էի սպասում ձեզնից, բայց այդպես էլ ոչինչ չստացա։

Կալտենբրունները կանչեց քարտուղարին և նրան ասաց․

— Իմացեք, խնդրեմ, Շտիրլիցը՝ վեցերորդ վարչությունից, եղե՞լ է «Շվարցֆայեր» օպերացիան անցկացնողների ցուցակում։ Իմացեք, Կրակովից վերադառնալուց հետո Շտիրլիցը ղեկավարության մոտ եղե՞լ է ընդունելության և եթե եղել է, ապա ում մոտ։ Հետաքրքրվեք նաև, ի՛նչ հարցեր է շոշափել նա զրույցի ընթացքում։

Կրյուգերը հասկացավ, որ շատ վաղ սկսեց Շտիրլիցին հարվածի տակ դնել։

— Ամբողջ մեղքը մենակ ես եմ կրում,— կրկին խոսեց, նա գլուխը կախ գցած, դժվարությամբ արտաբերելով ծանր ու խուլ բառեր,― շատ ցավալի կլինի ինձ համար, եթե պատժեք Շտիրլիցին։ Ես խորապես հարգում եմ նրան որպես նվիրված մարտիկի։ Ես արդարացում չունեմ և մեղքս կարող եմ միայն արյամբ քավել կռվի դաշտում։

― Իսկ թշնամիների հետ ո՞վ պետք է կռվի այստեղ։ Ե՞ս։ Մենա՞կս։ Հանուն հայրենիքի և ֆյուրերի ռազմաճակատում մեռնելը շատ հասարակ բան է։ Շատ ավելի բարդ բան է այստեղ, ռումբերի տակ ապրելը, շիկացած երկաթով աղտեղությունը խարանելը։ Այստեղ ոչ միայն քաջություն է պետք, այլ նաև խելք։ Մե՜ծ խելք, Կրյուգեր։

Կրյուգերը հասկացավ՝ ռազմաճակատ չեն ուղարկելու։

Անաղմուկ բացելով դուռը, քարտուղարը Կալտենբրունների սեղանին դրեց մի քանի բարակ թղթապանակ։ Կալտենբրունները թերթեց դրանք և սպասողական հայացքով նայեց քարտուղարին։

— Ոչ,— ասաց քարտուղարը,— վերադառնալուն պես Շտիրլիցն անմիջապես անցել է Մոսկվայի համար աշխատող ստրատեգիական հաղորդիչի բացահայտման գործին։

Կրյուգերը որոշեց շարունակել իր խաղը, մտածեց, որ Կալտենբրունները, ինչպես բոլոր դաժան մարդիկ, չափազանց սանտիմենտալ է։

— Օբերգբուպպենֆյուրեր, այնուամենայնիվ խնդրում եմ ձեզ թույլ տալ առաջավոր գիծ գնալ։

— նստեցե՛ք,— ասաց Կալտենբրունները,— դուք գեներալ եք և ոչ թե կնիկ։ Այսօր կարող եք հանգստանալ, իսկ վաղը մանրամասնորեն, դրվագ առ դրվագ, գրեցեք ամեն բան օպերացիայի մասին։ Կմտածենք հետո, թե ուր ուղարկենք ձեզ աշխատելու... Կրյուգեր, մարդիկ քիչ են, գործերը՝ շատ։ Շա՜տ֊շատ են գործերը։

Երբ Կրյուգերը գնաց, Կալտենբրունները կանչեց քարտուղարին և խնդրեց նրան.

— Ինձ համար առանձնացրեք Շտիրլիցի բոլոր գործերը վերջին մեկ-երկու տարում, բայց այնպես, որ Շելլենբերգն այդ մասին չիմանա։ Շտիրլիցն արժեքավոր աշխատող է և համարձակ մարդ, չարժե նրա վրա ստվեր ձգել։ Պարզապես սովորական ընկերական մի փոխստուգում․․․ Եվ հրաման պատրաստեք Կրյուգերի համար, մենք նրան կուղարկենք Պրագա, որպես գեստապոյի պետի տեղակալ՝ թեժ տեղ է․․․

(ՍՍ֊ի (ՌՍԽԱ֊ի 4֊րդ բաժանմունք) օբերշտուրմբանֆյուրեր, 1938 թվականից ՆՍԴԱՊ անդամ Խոլտաֆֆի կուսակցական բնութագրից․ «Իսկական արիացի։ Բնավորությունը՝ նորդականին մոտեցող, կայուն։ Աշխատանքային ընկերների հետ լավ հարաբերություններ է պահպանում։ Աշխատանքում գերազանց ցուցանիշներ ունի։ Մարզիկ է։ Անխնա է ռայխի թշնամիների նկատմամբ։ Ամուսնացած չէ։ Իրեն վարկաբեկող կապեր չի ունեցել։ Ունի ֆյուրերի պարգևատրումները և ՍՍ֊ի ռայխսֆյուրերի շնորհակալությունները․․․»)

Շտիրլիցն ինքն իրեն որոշեց, որ այսօր գործից շուտ կազատվի և Պրինցալբրեխտշտրասսեից կգնա Նաուեն։ Այնտեղ, անտառում, ճամփաբաժնի վրա էր գտնվաւմ Պաուլի փոքրիկ ռեստորանը, և ինչպես մեկ տարի, ինչպես հինգ տարի առաջ, Պաուլի որդին՝ ոտքերը կտրած Կուրտը ինչ֊որ հրաշքով խոզի միս էր գտնում և իր մշտական հաճախորդներին հյուրասիրում էր իսկական այսբայնով։

Երբ ռմբակոծություն չէր լինում, թվում էր, թե պատերազմ ընդհանրապես չկա։ Այնպես, ինչպես և նախկինում , նվազում էր ռադիոլան և Բրունո Վարնկեի թավ ձայնը երգում էր. «Օ՜, ինչ հիասքանչ էր այնտեղ, Մոգելզեեում...»։

Բայց այդպես էլ Շտիրլիցին չհաջողվեց շուտ ազատվել։ Նրա մոտ մտավ Խոլտոֆֆը գեստապոյից և ասաց․

— Ես խճճվել եմ ամբողջովին։ Կամ իմ բանտարկյալը հոգեպես լիարժեք չէ, կամ պետք է նրան ձեզ՝ հետախուզությանը հանձնել, որովհետև նա կրկնում է այն, ինչ ռադիոյով ասում են այդ անգլիական խոզերը։

Շտիրլիցը գնաց Խոլտոֆֆի աշխատասենյակ և նստեց֊մնաց այնտեղ մինչև ժամը իննը, լսելով տեղական գեստապոյի կողմից Վանզեեում ձերբակալված աստղագետի հիստերիկան։

― Մի՞թե դուք աչքեր չունեք,— բղավում էր աստղագետը,— մի՞թե չեք հասկանում, որ ամեն ինչ վերջացած է։ Մենք կորանք։ Մի՞թե դուք չեք հասկանում, որ ներկայումս յուրաքանչյուր նոր զոհը վանդալիզմ է։ Դուք անընդհատ պնդում էիք, թե ապրում եք հանուն ազգի։ Ուրեմն, հեռացե՛ք, օգնեցե՛ք ազգի մնացուկներին։ Դուք կործանման եք դատապարտում դժբախտ մանուկներին։ Դուք ֆանատիկոսներ եք, իշխանությանը տիրացած ագահ ֆանատիկոսներ։ Դուք կուշտ եք, սիգարեթներ եք ծխում և սուրճ խմում։ Թողե՛ք, որպեսզի մենք մարդավարի ապրենք։— Աստղագետը հանկարծ անշարժացավ, սրբեց քունքերի քրտինքը և կամացուկ ավարտեց.— կամ թե սպանեք ինձ հենց հիմա, այստեղ...

— Սպասեցեք,— ասաց Շտիրլիցը։— Բղավոցը փաստարկ չէ։ Դուք որևէ կոնկրետ առաջարկություններ ունե՞ք։

— Ի՞նչ,— վախեցած հարցրեց աստղագետը։

Շտիրլիցի հանգիստ ձայնը, թեթևակի ժպտալով անշտապ խոսելաձևը շշմեցրին աստղագետին. բանտում նա արդեն վարժվել էի բղավոցին և քիթուբերանին հասցնելուն. նման բաներին շուտ վարժվում են, դանդաղ ետ սովորում։

— Ես հարցնում եմ. որո՞նք են ձեր կոնկրետ առաջարկությունները։ Մենք ինչպե՞ս փրկենք երեխաներին, կանանց, ծերերին։ Դրա համար ի՞նչ եք առաջարկում անել։ Քննադատելն ու չարամտելը միշտ ավելի հեշտ է։ Գործողության խելացի ծրագիր առաջ քաշելը շատ ավելի դժվար է։

— Ես Ժխտում եմ աստղագուշակությունը,— պատասխանեց աստղագետը,— բայց խոնարհվում եմ աստղագիտության առջև։ Ինձ ամբիոնից զրկեցին Բոննում...

— Ուրեմն, ահա թե ինչու ես փրփրում, շո՛ւն,— բղավեց Խոլտոֆֆը։

— Սպասեցեք,— ասաց Շտիրլիցը, զայրացած խոժոռվելով,— բղավել, իրոք, պետք չէ... Շարունակեք, խնդրեմ։

— Մենք անհանգիստ արեգակի տարի ենք ապրում։ Պրոտուրերանցների պայթյունները, արեգակնային էներգիայի վիթխարի լրացուցիչ մասսայի հաղորդումը ազդում են լուսատուների վրա, մոլորակների և աստղերի վրա, ազգում են մեր փոքրիկ մարդկության վրա...

— Հավանաբար, դուք ինչ֊որ բախտացույց եք պատրաստել,— հարցրեց Շտիրլիցը։

— Բախտացույցը ներըմբռնողական, գուցե նույնիսկ հանճարեղ չապացուցվածություն է։ Ո՛չ, ես ելնում եմ unվորական, ամենևին էլ ոչ հանճարեղ վարկածից, որը փորձել եմ առաջ քաշել՝ երկրի վրա բնակվող յուրաքանչյուր արարածի փոխադարձ կապը երկնքի և արեգակի հետ... Եվ այդ փոխադարձ կապն օգնում է ինձ ավելի ստույգ և զգաստ գնահատել իմ հայրենիքի հողի վրա կատարվածը...

— Հետաքրքիր կլիներ ձեզ հետ այդ թեմայով մանրամասնորեն զրուցել,— ասաց Շտիրլիցը։— Հավանորեն, իմ ընկերն այժմ թույլ կտա ձեզ խուց գնալ և մի երկու օր հանգստանալ, իսկ հետո մենք կանդրադառնանք այդ խոսակցությանը։

Երբ աստղագետին տարան, Շտիրլիցն ասաց․

— Նա որոշ չափով անմեղսունակ է, մի՞թե չես տեսնում։ Բոլոր գիտնականները, գրողները, դերասանները յուրովի անմեղսունակ են։ Հատուկ մոտեցում է պետք նրանց նկատմամբ, որովհետև նրանք ապրում են իրենց իսկ հորինած կյանքով։ Այդ խելառին ուղարկիր մեր հիվանդանոց՝ փորձաքննության։ Հիմա մենք շատ ավելի լուրւ աշխատանք ունենք, որպեսզի ժամանակ վատնենք անպատասխանատու, թեկուզ և տաղանդավոր շատախոսների վրա։

— Բայց նա խոսում է որպես իսկական անգլիացի, լոնդոնյան ռադիոյից... կամ որպես անիծյալ սոցիալ-դեմոկրատ, որ խոսքը մեկ է արել Մոսկվայի հետ։

— Մարդիկ ռադիո են հնարել, որպեսզի լսեն։ Ահա և աստղագետը շատ է լսել։ Չէ, լուրջ բան չկա։ Նպատակահարմար կլինի նրան մի երկու օր հետո հանդիպել։ Եթե նա լուրջ գիտնական է, Մյուլլերի կամ Կալտենբրունների մոտ կգնանք ու կխնդրենք լավ օրապարեն տալ նրան և տեղափոխել սարերը, ուր հիմա մեր գիտության ընտրանին է։ Թող աշխատի, իսկույն կդադարի շատախոսել, երբ հացն ու կարագը շատ կլինի, երբ հարմար տնակ կլինի սոճու անտառում, և ոչ մի ռմբակոծություն... Այդպես չէ՞։

Խոլտոֆֆը քմծիծաղեց.

— Այն ժամանակ ոչ մեկն կ չէր շատախոսի, եթե յուրաքանչյուրը մի տնակ ունենար սարերում, հացն ու կարագը շատ լիներ ու ոչ մի ռմբակոծություն...

Շտիրլիցն ուշադիր նայեց Խոլտոֆֆին, սպասեց, մինչև սա, չդիմանալով իր հայացքին, սկսեց շփոթված տեղաշարժել սեղանի թղթերը և միայն դրանից հետո լայն ու բարեկամաբար ժպտաց աշխատանքային իր կրտսեր ընկերոքը...

«Ֆյուրերի մոտ կայացած խորհրդակցության սղագրությունը

Ներկա էին Քեյթելը, Յոդլը, դեսպանորդ Խավելը արտաքին գործերի մինիստրությունից, ռայխսլայտեր Բորմանը, ՍՍ-ի օբերգրուպպենֆյուրեր Ֆյոգելյայնը, ՍՍ-ի ռայխսֆյուրերի ռազմակայանի դեսպանորդ, արդյունաբերության ռայխսմինիստր Շպեերը, ինչպես և ադմիրալ Ֆոսսը, երրորդ կարգի կապիտան Լյուդդե-Նոյրաթը, ադմիրալ ֆոն Պուտկամերը, համհարզներ, սղագրուհիներ։

Բորման․ — Այղ ո՞վ է անընդհատ քայլում այդտեղ։ Խանգարում է։ Եվ խնդրում եմ, պարոնայք զինվորականներ, մի քիչ ավելի ցածրաձայն։

Պուտկամեր․ ― Ես խնդրեցի գնդապետ ֆոն Բելովին ինձ տեղեկություն տալ Իտալիայում «Լյուֆտվաֆֆե»֊ի վիճակի մասին։

Բորման․ — Ես գնդապետի մասին չասացի։ Խոսում են բոլորը, և դա ստեղծում է հոգնեցնող, մշտական աղմուկ։

Հիտլեր․ — Ինձ դա չի խանգարում։ Պարոն գեներալ, քարտեզի վրա չեն անցկացված այսօրվա դրությամբ փոփոխությունները Կուրլյանդիայում։

Յոդլ․ — Իմ ֆյուրեր, դուք ուշադրություն չեք դարձրել, ահա այս առավոտյան ճշտումները։

Հիտլեր․ — Քարտեզի վրա շատ մանր շրիֆտ է։ Շնորհակալություն, հիմա տեսա։

Քեյթել․ — Գեներալ Գուդերիանը նորից պնդում է, որպեսզի մեր դիվիզիաները դուրս բերենք Կուրլյանդիայից։

Հիտլեր․ — Դա ոչ խելացի պլան է։ Հիմա գեներալ Ռենդուլիչի զորքերը, որոնք մնացել են ռուսների խորը թիկունքում, Լենինգրադից չորսհարյուր կիլոմետրի վրա, իրենց կողմն են քաշում քառասունից յոթանասուն ռուսական դիվիզիա։ Եթե այնտեղից, հանենք մեր զորքերը, Բեռլինի տակ ուժերի փոխհարաբերությունն իսկույն կփոխվի, ամենևին էլ ոչ մեր օգտին, ինչպես դա թվում է Գուդերիանին։ Եթե մենք զորքերը հանենք Կուրլյանդիայիյց, ապա Բեռլինի տակ գերմանական յուրաքանչյուր դիվիզիային ծայրահեղ դեպքում ռուսական երեք դիվիզիա կընկնի։

Բորման․ ― Հարկավոր է զգաստ քաղաքագետ լինել, պարոն ֆելդմարշալ․․․

Քեյթել․ — Ես զինվորական եմ, ոչ թե քաղաքագետ։

Բորման․ — Համընդհանուր պատերազմի դարում դրանք անքակտելի հասկացություններ են։

Հիտլեր․ — Ներկայումս Կուրլյանդիայում կանգնած մեր զորքերը էվակուացնելու համար, Լիրավյան օպերացիայի փորձը նկատի առնելով, ծայրահեղ դեպքում կպահանջվի կես տարի։ Դա ծիծաղելի է։ Մեզ ժամեր, այո՛, հենց ժամեր են մնացել հաղթանակի հասնելու համար։ Յուրաքանչյուր ոք, ով կարող է տեսնել, վերլուծել, հետևություն անել, պարտավոր է պատասխանել սոսկ մի հարցի՝ հնարավո՞ր է մոտալուտ հաղթանակը։ Ըստ որում, ես չեմ խնդրում, որպեսզի պատասխանն իր կատեգորիկ բնույթով կույր լինի։ Ինձ կույր հավատ պետք չէ, ես գիտակցված հավատ եմ փնտրում։ Աշխարհը դեռ երբեք իր հակասականությամբ նման պարադոքսային միություն չի իմացել, ինչպիսին դաշնակիցների կոալիցիան է։ Այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանի, Անգլիայի և Ամերիկայի նպատակները տրամագծորեն հակասական են, մեր նպատակը պարզ է բոլորիս։ Այն ժամանակ, երբ նրանք շարժվում են, առաջնորդվելով իրենց գաղափարախոսական ձգտումների տարբերությամբ, մենք շարժվում ենք միակ ձգտմամբ, դրան է ենթակա մեր կյանքը։ Այն ժամանակ, երբ նրանց միջև հակասություններն աճում են ու դեռ պիտի աճեն, մեր միասնությունն այժմ, քան երբևիցե, ձեռք է բերել այն միակուռ տեսքը, որին ձգտել եմ այս ծանր ու մեծ կամպանիայի երկար տարիների ընթացքում։ Դիվանագիտական կամ այլևայլ ճանապարհներով նպաստել մեր թշնամիների դաշինքի խախտմանը՝ ուտոպիա է։ Լավագույն դեպքում է ուտոպիա, եթե խուճապի դրսևորումը և ամենայն հեռանկարի կորուստը չլիներ։ Սոսկ ռազմական հարվածներ հասցնելով նրանց, սոսկ մեր ոգու անընկճելիությունը և մեր հզորության անսպառությունը ցուցադրելով մենք կարագացնենք վախճանն այդ դաշինքի, որը քարուքանդ կլինի մեր հաղթական զենքի դղրդյունի ներքո։ Արևմտյան դեմոկրատիաների վրա ոչինչ այնպես չի ազդում, ինչպես ուժի ցուցադրումը։ Ոչինչ այնպես չի սթափեցնում Ստալինին, ինչպես Արևմուտքի շփոթվածությունը մի կողմից և մեր հարվածները՝ մյուս կողմից։ Նկատի ունեցեք, հիմա Ստալինը պատերազմ է մղում ոչ Բրյանսկի անտառներում, ոչ էլ Ուկրաինայի դաշտերում։ Նա իր զորքերը պահում է Լեհաստանի, Ռումինիայի, Հունգարիայի տերիտորիաներում։ Ռուսները, մտնելով «ոչ հայրենիքի» հետ ուղղակի շփման մեջ, արդեն թուլացած են և որոշակի չափով բարոյալքված։ Բայց ես ոչ ռուսների և ոչ էլ ամերիկացիների վրա եմ այժմ առավելագույն ուշադրություն դարձնում։ Իմ հայացքն ուղղում եմ գերմանացիների կողմը։ Միայն մեր ազգը կարող է և պարտավոր է հաղթանակ տանել։ Ներկայումս ամբողջ երկիրը ռազմական ճամբար է դարձել։ Ամբողջ երկիրը՝ ես նկատի ունեմ Գերմանիան, Ավստրիան, Նորվեգիան, Հունգարիայի և Իտալիայի մի մասը, Չեխիայի և Բոհեմիայի պրոտեկտորատի նշանակալի մասը, Դանիան և Հոլանդիայի մի մասը։ Դա եվրոպական քաղաքակրթության սիրտն է։ Դա հզորության կենտրոնացում է՝ նյութական և հոգևոր։ Մեր ձեռքն է ընկել հաղթանակի նութը։ Մեզնից՝ զինվորականներիցս է կախված հիմա, թե որչափ արագ կօգտագործենք այդ նյութը, հանուն մեր հաղթանակի։ Հավատպցեք ինձ՝ մեր բանակների առաջին իսկ կործանիչ հարվածներից հետո դաշնակիցների կոալիցիան կքայքայվի։ Նրանցից յուրաքանչյուրի եսապաշտական շահերը կգերազանցեն խնդրի ստրատեգիական տեսունակությունը։ Հանուն մեր հաղթանակի ժամի մոտեցման ես առաջարկում եմ հետևյալը, ՍՍ-ի վեցերորդ տանկային բանակը սկսում է հակահարձակում Բուդապեշտի տակ, այդպիսով ապահովելով նացիոնալ֊սոցիալիզմի հարավային բաստիոնի հուսալիությունը Ավստրիայում և Հունգարիայոլմ մի կողմից, և ռուսներին թևից շրջանցելու նախապատրաստությունը մյուս կողմից։ Հաշվի առեք, որ հենց այնտեղ, հարավում, Նադկանիժեում մենք յոթանասունհազար տոննա նավթ ունենք։ Նավթը պատերազմի երակներում բաբախող արյունն է։ Ավելի շուտ ես կգնամ Բեռլինը հանձնելուն, քան այդ նավթը կորցնելուն, որն ինձ երաշխավորում է Ավստրիայի անմատչելիությունը, նրա ընդհանրությունը Կեսսելրինգի իտալական միլիոնանոց խմբավորման հետ։ Այնուհետև, «Վիսլա» բանակի խումբը, հավաքելով ռեզերվները, կանցկացնի վճռական հակահարձակում ռուսների թևերում, դրա համար օգտաղործելով Պոմերանյան պլացդարմը։ ՍՍ-ի ռայխսֆյուրերի զորքերը, ճեղքելով ռուսների պաշտպանությունը, դուրս են գալիս նրանց թիկունքը և նախաձեռնությունն իրենց ձեռքը վերցնում։ Շտետինյան խմբավորման աջակցությամբ նրանք կտրում են ռուսների ճակատը։ Ռեզերվներ հասցնելու հարցը Ստալինի համար հարցերի հարցն է։ Տարածությունները նրա դեմ են։ Տարածություններն, ընդհակառակը, մեր կողմն են։ Բեոլինը շրջափակող պաշտպանական յոթ գծերը, որոնք քաղաքը գործնականորեն անմատչելի են դարձնում, թույլ կտան մեզ խախտել ռազմական արվեստի կանոնները և արևմուտք տեղափոխել զորքի նշանակալի խմբեր հարավից և հյուսիսից։ Մենք ժամանակ կունենանք, Ստալինից երկու-երեք ամիս կպահանջվի ռեզերվների վերախմբավորման համար, իսկ մեզ համար բանակների տեղափոխումը հինգ օրվա գործ է։ Գերմանիայի տարածությունները հնարավորություն են տալիս այդ անել, մարտահրավեր նետելով ստրատեգիայի ավանդույթներին։

Յոդլ․ — Համենալն դեպս, ցանկալի կլիներ այդ հարցը կապակցել ստրատեգիայի ավանդույթներին․․․

Հիտլեր․ — Խոսքը մանրամասների մասին չէ, այլ ամբողջի։ Վերջիվերջո, մանրամասները միշտ էլ կարող են լուծվել շտաբներում նեղ մասնագետների ուժերով։ Զինվորականներն ունեն ավելի քան չորս միլիոն մարդ կազմակերպված դիմադրության զորեղ բռունցք։ Խնդիրն այն է, որպեսզի դիմադրության այդ զորեղ բռունցքը կազմակերպել, դարձնել հաղթանակի խորտակիչ հարված։ Ներկայումս մենք կանգնած ենք 1938 թվականի օգոստոսի սահմաններին։ Մենք միաձույլ ենք։ Մե՛նք՝ գերմանացի ազգս։ Մեր ռազմական արդյունաբերությունը չորս անգամ ավել սպառազենք է արտադրում, քան 1939 թվականին։ Մեր բանակը երկու անգամ ավել է, քան այն թվականին։ Սարսափելի է մեր ատելությունը, իսկ հաղթանակի կամքը՝ անչափելի։ Այսպես, ես հարցնում եմ ձեզ․ մի՞թե մենք խաղաղություն չենք նվաճի պատերազմի ճանապարհով։ Մի՞թե ռազմական հաջողությունը քաղաքական հաջողություն չի ծնի։

Քեյթել․ ― Ինչպես ասաց ռայխսլայտեր Բորմանը՝ զինվորականն այժմ միաժամանակ քաղաքագետ է։

Բորման․ — Իսկ համաձայն չե՞ք։

Քեյթել․ ― Համաձայն եմ։

Հիտլեր․ ― Ես խնդրում եմ, պարոն ֆելդմարշալ, վաղն ինձ համար կոնկրետ առաջարկություններ նախապատրաստել։

Քեյթել․ — Այո՛, իմ ֆյուրեր։ Մենք կպատրաստենք՝ ընդհանուր նախանշումներ, և եթե հավանություն տաք, կսկսենք բոլոր մանրամասների մշակումը»։

Երբ խորհրդակցությունն ավարտվեց և բոլոր հրավիրվածները ցրվեցին, Բորմանն իր մոտ կանչեց երկու սղագրուհու։

— Խնդրեմ, շտապ վերծանեք այն, ինչ հիմա կթելադրեմ, և ռազմակայանի անունից ուղարկեք վերմախտի բոլոր բարձրագույն սպաներին․․․

Փետրվարիդ 15-ի իր պատմական ճառում մեր ֆյուրերը լուսաբանելով ռազմաճակատներում գոյություն ունեցող վիճակը, մասնավորապես ասաց․ «Աշխարհը դեռ երբեք իր հակասականությամբ նման պարադոքսային միություն չի իմացել, ինչպիսին դաշնակիցների կոալիցիան է»։ Շարունակեք․․․

(Հանձնարարություն)

(ՍՍ֊ի (ՌՍԽԱ֊ի 6֊րդ բաժանմունք) շտանդարտենֆյուրեր, 1933 թվականից ՆՍԴԱՊ անդամ ֆոն Շտիրլիցի կուսակցական բնութագրից․ «Իսկական արիացի է։ Բնավորությունը՝ նորդական, հաստատակամ։ Աշխատանքային ընկերների հետ պահպանում է լավ հարաբերություններ։ Անթերի է կատարում իր պարտականությունները։ Անխնա է ռայխի թշնամիների նկատմամբ։ Գերազանց մարզիկ է՝ Բեռլինի չեմպիոն է թենիսի գծով։ Ամուրի է, իրեն վարկաբեկող կապերի մեջ չի նկատվել։ Ունի ֆյուրերի պարգևատրումները և ՍՍ֊ի ռայխսֆյուրերի շնորհակալությունները․․․»)

Շտիրլիցն իր տուն եկավ, երբ նոր֊նոր էր սկսում մթնել։ Նա սիրում էր փետրվարը, ձյուն համարյա չկար, առավոտները սոճիների բարձր կատարները լուսավորում էր արևը, և թվում էր, թե արդեն ամառ է և կարելի է գնալ Մոգելզեե՝ ձուկ բռնելու կամ ճոճաթոռի մեջ քնելու։

Այստեղ, Բաբելսբերգի իր փոքրիկ առանձնատանը, բոլորովին մոտ Պոտսդամին, նա այժմ մենակ էր ապրում, նրա տնտեսուհին մի շաբաթ առաջ գնացել էր Թյուրինգիա, բարեկամուհու մոտ՝ նյարդերը չէին դիմացել անվերջանալի ռմբակոծություններին։

Հիմա տունը հավաքում էր «Դեպի որսորդը» պանդոկի տիրոջ դեռատի դուստրը։

«Հավանաբար, սաքսոնուհի է,— մտածում էր Շտիրլիցը, հետևելով, թե աղջիկն ինչպես մեծ փոշեծծիչով մաքրում էր հյուրասենյակը,— սևուկ է, իսկ աչքերը կապույտ են։ Ճիշտ է, բեռլինյան առոգանություն ունի, բայց մեկ է, հավանաբար նա Սաքսոնիայից է»։

— Ժամը քանի՞սն է, — հարցրեց Շտիրլիցը։

— Յոթի մոտ․․․

Շտիրլիցը քմծիծաղեց, «Երջանի՜կ աղջիկ... նա իրեն կարող է թույլ տալ այդ «յոթի մոտ»֊ը։ Աշխարհի ամենաերջանիկ մարդիկ նրանք են, ովքեր կարող են ազատ վարվել ժամանակի հետ, ամենևին չվախենալով հետևանքներից․․․ Բայց Բեռլինյան առոգանությամբ է խոսում, հաստա՛տ։ Նույնիսկ մեկլենբուրգյան բարբառի թէթև խառնուրդով․․․»

Լսելով տանը մոտեցող ավտոմեքենայի աղմուկը, նա ձայն տվեց.

— Աղջիկս, մի տես քամին էդ ո՞ւմ է բերել։

Ներս նայելով փոքրիկ առանձնասենյակը, ուր Շտիրլիցը նստած էր բուխարու մոտ, բազմոցին, աղջիկն ասաց․

— Ձեզ մոտ մի պարոն է եկել ոստիկանությունից։

Շտիրլիցը վեր ելավ, կոտրատեց մարմինը և գնաց նախասենյակ։ Այնտեղ կանգնած էր ՍՍ֊ի մի ունտերշարֆյուրեր, ձեռքին՝ մեծ զամբյուղ։

— Պարոն շտանդարտենֆյուրեր, ձեր վարորդը հիվանդացել է, նրա փոխարեն ես բերեցի պարենը...

— Շնորհակալ եմ,— պատասխանեց Շտիրլիցը,— դրեք սառնարանը։ Աղջիկը կօգնի ձեզ։

Նա ճանապարհ չդրեց ունտերշարֆյուրերին, երբ սա դուրս գնաց։ Նա բացեց աչքերը, երբ միայն անլսելի առանձնասենյակ մտավ աղջիկն ու դռան մոտ կանգնած կամացուկ ասաց.

— Եթե հերր Շտիրլիցը կամենում է, ես կարող եմ գիշերն էլ մնալ։

«Աղջիկն առաջին անգամ է այդքան մթերք տեսել,— հասկացավ Շտիրլիցը,— խե՜ղճ աղջիկ»։

Նա բացեց աչքերը, նորից ձգմգվեց ու պատասխանեց.

— Աղջիկս... երշիկի կեսը և պանիրը կարող ես քեզ վերցնել առանց դրա․․․

— Ի՜նչ եք ասում, հերր Շտիրլից,— պատասխանեց աղջիկը,— մթերքի համար չեմ ասում...

— Դու սիրահարված ես ինձ, հա՞։ Խելագարվում ես ինձ համար։ Երազիդ ալեխառն մազերս ես տեսնում, չէ՞։

— Աշխարհում ամենից շատ ինձ դուր են գալիս ալեխառն մազերով տղամարդիկ։

— Դե, լավ, աղջիկս, ալեխառն մազերին մենք դեռ կանդրադառնանք։ Քո ամուսնությունից հետո։ Անունդ ի՞նչ էէ

— Մարի... ես ասացի, չէ՞... Մարի։

— Հա՛, հա՛, կներես, Մարի։ Վերցրու երշիկն ու կոկետություն մի արա։ Քանի՞ տարեկան ես։

— Տասնինն։

— Օ՜, արդեն կարգին մեծ աղջիկ ես։ Վաղո՞ւց ես եկել Սաքսոնիայից։

— Վաղուց։ Այն ժամանակից, երբ այստեղ տեղափոխվեցին ծնողներս։

— Դե, գնա, Մարի, գնա հանգստացիր։ Թե չէ վախենում եմ, հանկարծ սկսեն ռմբակոծել, քեզ համար էլ սարսափելի կլինի ռմբակոծության տակ գնալը։

Երբ աղջիկը գնաց, Շտիրլիցը լուսամուտները ծածկեց լուսաքողարկիչ ծանր վարագույրներով ու վառեց սեղանի լամպը։ Կոարավ բուխարու վրա և նոր միայն նկատեց, որ փայտերը շարված են այնպես, ինչպես ինքը սիրում է. հավասար, մեկումեջ, և նույնիսկ կեչու կեղևը դրված է կապույտ, կոպիտ ամանի մեջ։

«Ես նրան չեմ ասել այս մասին։ Թե չէ... Ասել եմ։ Թոուդիկ... Աղջիկը հիշել գիտե,— մտածեց նա վառելով կեղևը,— երիտասարդների մասին մենք միշտ մտածում ենք ինչպես ծեր ուսուցիչներ և կողքից դա անպայման շատ ծիծաղելի է։ Իսկ ես արդեն վարժվել եմ ինձ ձերունի համարել՝ քառասունյոթ տարեկան...»։

Շտիրլիցն սպասեց մինչև կրակը բորբոքվեց բուխարու մեջ, մոտեցավ ընդունիչին ու միացրեց։ Նա Մոսկվա էր լսում՝ հնագույն ռոմանսներ էին հաղորդում։ Շտիրլիցը հիշեց, թե ինչպես մի անգամ Գյորինգն ասաց իր շտաբականներին. «Հակահայրենասիրական բան է թշնամական ռադիո լսելը, բայց մեկ-մեկ շատ եմ ուզում լսել, թե ինչ բարբաջանք են մեր մասին դուրս տալիս նրանք»։ Այն մասին, որ Գյորինգը թշնամական ռադիո է լսում, հայտնել էին և՛ նրա սպասուհին, և՛ վարորդը։ Եթե «№ 2 նացին» այդպիսով փորձում է ալիբի սարքել իր համար, ապա դա վկայում է նրա վախկոտությունը և լիակատար անվստահությունը վաղվա օրվա նկատմամբ։ Ընդհակառակը, մտածում էր Շտիրլիցը, հարկ չկար, որպեսզի Գյորինգը թաքցներ, թե ինքը թշնամական ռադիո է լսում։ Արժեր պարզապես մեկնաբանել թշնամու հաղորդումները, կոպիտ կերպով ծաղրել դրանք։ Դա անպայման կազդեր Հիմմլերի վրա, որն աչքի չէր ընկնում մի առանձին նուրբ մտածողությամբ։

Ռոմանսն ավարտվեց դաշնամուրի մեղմ վերջնանվագով։ Մոսկովյան դիկտորի՝ հավանորեն գերմանացու, հեռավոր ձայնը սկսեց հաղորղել այն հաճախականությունները, որոնցով պետք էր լսել հաղորդումները ուրբաթ և չորեքշաբթի օրերը։ Շտիրլիցը գրում էր թվերը․ դա ի՛ր համար նախատեսված հաղորդում էր։ Արդեն վեց օր ինքը դրան էր սպասում։ Նա գրեց թվերը մի հավասար սյունակով, դրանք շատ էին, և ըստ երևույթին երկյուղելով, որ Շտիրլիցը չի հասցնի բոլորը գրառել, դիկտորը կարդաց դրանք երկրորդ անգամ։

Գրապահարանից Շտիրլիցը վերցրեց Մոնտենի հատորիկը, թվերը բառերի վերածեց և այդ բառերը համեմատեց գաղտնագրի հետ, որը թաքնված էր ֆրանսիացի մեծ ու հանգիստ մտածողի իմաստուն ճշմարտությունների միջև։

«Ո՞ւմ տեղ են դրել ինձ,— մտածեց նա։— հանճարե՞ղ եմ, թե ամենազոր։ Անհավանական բան է․․․»

Շտիրլիցն այդպես մտածելու բոլոր հիմքերն ուներ, որովհետև մոսկովյան ռադիոյի միջոցով նրան հաղորդված հանձնարարությունը սա էր.

«Ալեքսը՝ Յուստասին

Ըստ մեր տեղեկությունների, Շվեդիայում և Շվեյցարիայում երևացել են ՍԴ֊ի անվտանգության ծառայության և ՍՍ֊ի բարձրագույն սպաներ, որոնք ելք են փնտրել դեպի դաշնակիցների ռեզիդենտուրաները։ Մասնավորապես, Բեռլինում, ՍԴ֊ի մարդիկ փորձել են կապ հաստատել Ալեն Դալլեսի աշխատողների հետ։ Անհրաժեշտ է ձեզ պարզել, թե այդ կապերի փորձերը 1) մոլորեցում են, 2) ՍԴ֊ի բարձրագույն սպաների անձնական նախաձեռնություն են, թե 3) կենտրոնի առաջադրանքի կատարում։

Այն դեպքում, եթե ՍՍ-ի և ՍԴ֊ի այդ աշխատակիցները Բեռլինի հանձնարարությունն են կատարում, անհրաժեշտ է պարզել, թե ով է նրանց ուղարկել այդ հանձնարարությամբ։

Կոնկրետ՝ ռայխի բարձրագույն ղեկավարներից ով է կապեր փնտրում Արևմուտքի հետ։

Ալեքս»

Ալեքսը սովետական հետախուզության ղեկավարն էր, իսկ Յուստասն ինքն էր, շտանդարտենֆյուրեր Շտիրլիցը, որը Մոսկվայում հայտնի էր որպես գնդապետ Մաքսիմ Մաքսիմովիչ Իսաև լոկ երեք բարձրաստիճան ղեկավարների․․․

... Այդ հեռագիրը Յուստասի ձեռքն ընկնելուց վեց օր առաջ Ստալինը, ծանոթանալով արտասահմանում սովետական գաղտնի ծառայության վերջին հաղորդումներին, «Բլիժնայա դաչա» կանչեց հետախուզության պետին և նրան ասաց․

— Միայն քաղաքականության մեջ նախադպրոցականները կարող են Գերմանիան վերջնականապես ուժասպառել, դրա համար էլ անվտանգ համարել... Գերմանիան մինչև վերջ սեղմված զսպանակ է, որը պետք է և կարելի է կոտրել, հավասարաչափ հզոր ջանքեր գործադրելով երկու կողմից։ Հակառակ դեպքում, եթե մի կողմից ճնշումը փոխվի դիմհար անելու, զսպանակը կարող է ուղղվելով հարվածել հակառակ ուղղությամբ։ Եվ դա ուժեղ հարված կլինի, նախ, որովհետև հիտլերականների ֆանատիզմն առաջվա պես ուժեղ է և երկրորդ, որովհետև Գերմանիայի ռազմական պոտենցիալը բոլորովին էլ չի սպառվել մինչև վերջ։ Դրա համար էլ Արևմուտքի հակասովետականների հետ ֆաշիստների համաձայնության ամեն տեսակի փորձերը ձեր կողմից պետք է դիտվեն որպես ռեալ հնարավորության։ Բնականաբար,— շարունակեց Ստալինը,— ձեզ հաշիվ պիտի տաք, որ այդ հնարավոր սեպարատ բանակցություններում գլխավոր գործող անձինք կլինեն ավելի շուտ Հիտլերի մերձավորագույն զինակիցները, որոնք հեղինակություն ունեն և՛ կուսակցական ապարատի, և՛ ժողովրդի մոտ։ Նրանք՝ Հիտլերի մերձավորազույն զինակիցները, պետք է դառնան ձեր խիստ ուշադիր հսկողության առարկան։ Անվիճելի է, որ կործանման եզրին կանգնած բռնակալի մերձավորազույն զինակիցները կդավաճանեն նրան, որպեսզի փրկեն իրենց կյանքը։ Դա աքսիոմա է քաղաքական ցանկացած խաղի մեջ։ Եթե ձեզնից վրիպեն հնարավոր այդ գործողությունները, ձեր մեղքը՝ ձեր վիզը։ Չեկան անխնա է,— ծխամորճն անշտապ վառելով, լրացրեց Ստալինը,— ոչ միայն թշնամիների նկատմամբ, այլ նաև նրանց, ովքեր թքնամուն հաղթանակի շանո են տալիս, կամա թե ակամա...

Ինչ֊որ տեղ, հեռվում ոռնացին օդային տագնապի շչակները և տեղնուտեղը սկսեցին կաղկանձել զենիթային հրանոթները։ Էլեկտրակայանը լույսն անջատեց, և Շտիրլիցը երկար նստեց բուխարու մոտ։

«Եթե փակեմ խողովակը,— ծուլորեն մտածեց նա,— երեք ժամ հետո կքնեմ։ Այսպես ասած, ի տեր հանգեավ... Քիչ էր մնացել, այդպես խեղդվելուց պրծանք տատիկի հետ Ցակիմանկայում, երբ նա ժամանակից շուտ փակեց վառարանը, իսկ դրա մեջ դեռ ճիշտ այսպիսի փայտեր կային՝ սև-կարմիր, նույնպիսի կապույտ կրակներով։ Իսկ ծուխը, որից թունավորվեցինք, անգույն էր։ Եվ բոլորովին անհոտ․․․ իմ կարծիքով...»

Սպասելով մինչև խանձողները լրիվ սևացան և երբ այլևս չկային օձանման կապույտ կրակներ, Շտիրլիցը փակեց խողովակը և վառեց մեծ մոմը։

Մերձակայքում իրար վրա երկու ծանր պայթյուն լսվեց։ «Ֆուգասներ են,— որոշեց նա։— Լավ ֆուգասներ են։ Տղաները հրաշալի են ռմբակոծում։ Պարզապես հոյակապ են ռմբակոծում։ Իհարկե, ցավալի կլինի, եթե վերջին օրերը թրխկացնեն: Մերոնք հետքս էլ չեն գտնի։ Ընդհանրապ ես գարշելի բան է անհայտ մեռնելը։ Սաշենկա,— հանկարծ նա տեսավ կնոջ դեմքը,— փոքր Սաշենկա և մեծ Սաշենկա... Հիմա իսկի միտք չունի շունչ փչել։ Հիմա պետք է ինչ գնով էլ լինի ողջ պրծնել։ Մենակ հեշտ է ապրել, որովհետև սարսափելի չէ զոհվելը։ Իսկ որդուն տեսնելուց հետո սարսափելի է մեռնելը»։

Նա հիշեց իր պատահական հանդիպումը որդու հետ Կրակովում, ուշ գիշերով։ Նա հիշեց, թե ինչպես որդին եկավ իր մոտ՝ հյուրանոց և ինչպես իրենք, ռադիոն միացրած, փսփսում էին և որքան տանջալի էր նրանից հեռանալը։ Որդին ճակատագրի կամոք իր ուղին էր ընտրել։ Շտիրլիցը գիտեր, որ որդին այժմ Պրագայում է, որ պետք է այդ քաղաքը փրկի պայթեցումից ճիշտ այնպես, ինչպես ինքը և մայոր Վիխրը փրկեցին Կրակովը։

...Քառասուներկու թվականին, Վելիկիե Լուկիի տակ, ռմբակոծության ժամանակ զոհվեց Շտիրլիցի վարորդը՝ լռակյաց, մշտաժպիտ Ֆրից Ռոշկեն։ Ազնիվ տղա էր. Շտիրլիցը գիտեր, որ նա հրաժարվել էր գեստապոյի լրտես դառնալ և իր վրա ոչ մի զեկուցագիր չէր գրել, թեև նրան այդ մասին ՌՍԽԱ֊ի չորրորդ բաժանմունքից խնդրում էին բավական համառորեն։

Ցնցումից ապաքինվելով, Շտիրլիցը գնաց Կարլսհորստի մերձակայքում գտնվող տունը, ուր ապրում էր Ռոշկեի այրին։ Կինը պառկած էր չտաքացվաձ տան մեջ ու զառանցում էր։ Ռոշկեի մեկուկես տարեկան որդին՝ Հենրիխը սողում էր հատակին և կամացուկ լալիս. տղան բղավել չէր կարող, ձայնը կտրվել էր։ Կնոջը տարան հոսպիտալ՝ թոքերի կրուպոզ բորբոքում ուներ։ Շտիրլիցը տղային իր մոտ վերցրեց։ Նրա տնտեսուհին, ծեր ու բարի այդ կինը, լողացրեց փոքրիկին և տաք կաթ խմեցնելով, ցանկանում էր իր մոտ քնեցնել։

— Նրա անկողինը ննջասենյակում գցեք,— ասաց Շտիրլիցը,— թող նա ինձ մոտ լինի։

— Երեխաները գիշերները շատ են բղավում։

— Իսկ գուցե ես հենց այդ եմ ուզում,— ցածրաձայն պատասխանեց Շտիրլիցը,— գուցե ես շատ եմ ուզում լսել, թե ինչպես են գիշերները լաց լինում փոքրիկ երեխաները։

Ծեր կինը ծիծաղեց. «Ի՞նչ հաճելի բան կա դրա մեջ։ Տանջանքից բացի ուրիշ ոչինչ»։

Բայց տանտիրոջ հետ չվիճեց։ Արթնացավ ժամը երկուսին։ Ննջասենյակում գոռում֊պատռվում էր փոքրիկը։ Պառավը հագավ տաք մգդակած խալաթը, շտապ սանրվեց ու ներքև իջավ։ Ննջասենյակում լույս տեսավ։ Շտիրլիցը քայլում էր սենյակում, կրծքին սեղմած ծածկոցի մեջ փաթաթված մանկանը, մեղմաձայն ինչ֊որ բան երգելով։ Պառավը Շտիրլիցի դեմքը երբեք այդպես չէր տեսել։ Անճանաչելիության աստիճան փոխվել էր, և տնտեսուհին սկզբում նույնիսկ մտածեց. «Նա՞ է արդյոք»։ Շտիրլիցը՝ սովորաբար չոր, ձգված, ջահելադեմ, հիմա շատ ձեր, թերևս կանացի էր դարձել։

Առավոտյան կողմ տնտեսուհին մոտեցավ ննջասենյակի դռանը և երկար ժամանակ չէր համարձակվում բախել։ Սովորաբար Շտիրլիցը ժամը յոթին սեղան էր նստում։ Նա սիրում էր, որ բլիթները տաք֊տաք լինեն, դրա համար էլ տնտեսուհին դրանք պատրաստում էր վեցն անց կեսին, հաստատ գիտենալով, որ մեկ անգամ ընդմիշտ հաստատված ժամին Շտիրլիցը կխմի մի բաժակ սուրճ, առանց կաթի և շաքարի, ապա բլիթին մարմելադ կքսի և կխմի երկրորդ բաժակ սուրճը, այժմ արդեն կաթով։ Այն չորս տարիների ընթացքում, ինչ տնտեսուհին ապրում էր Շտիրլիցի տանը, վերջինս ոչ մի անգամ չէր ուշացել սեղան նստել։ Հիմա ժամը ութն էր, իսկ ննջասենյակում լռություն էր տիրում։ Նա կիսաբաց արեց դուռն ու տեսավ, որ Շտիրլիցն ու փոքրիկը քնած են լայն մահճակալի վրա։ Տղան պառկած էր մահճակալի լայնքով, կրունկները սեղմած Շտիրլիցի մեջքին, իսկ սա հրաշքով տեղավորվել էր ամենածայրին։ Ըստ երևույթին, տանտերը լսեց, թե տնտեսուհին ինչպես բացեց դուռը, որովհետև իսկույն բացեց աչքերը և ժպտալով մատը տարավ շրթունքներին։ Նա շշուկով էր խոսում անգամ խոհանոցում, երբ այդտեղ մտավ իմանալու, թե տնտեսուհին ինչով է պատրաստվում կերակրել փոքրիկին։

— Քրոջս տղան ինձ ասել է, որ միայն ռուսներն են երեխաներին իրենց մահճակալում քնեցնում,— ժպտաց պառավը։

— Հա՞,— զարմացավ Շտիրլիցը։— Ինչո՞ւ։

— Խոզ են, դրա համար։

— Ուրեմն, դուք ձեր տանտիրոջը խո՞զ եք համարում,— քրքրջաց Շտիրլիցը։

Տնտեսուհին շփոթվեց, կարմրատակեց.

— Օ՜, պարոն Շտիրլից, ինչպե՜ս կարելի է... Դուք երեխային ձեր մահճակալը վերցրիք, որպեսզի փոխարինեք նրա ծնողներին։ Դա գալիս է ազնվությունից ու բարությունից...

Շտիրլիցը զանգահարեց հոսպիտալ։ Նրան ասացին, որ Աննա Ռոշկեն մահացել է մեկ ժամ առաջ։ Շտիրլիցը տեղեկացավ, թե որտեղ են բնակվում զոհված վարորդի և Աննայի հարազատները։ Ֆրիցի մայրը պատասխանեց, որ ապրում է մենակ, շատ հիվանդ է և հնարավորություն չունի թոռանը պահել։ Աննայի հարազատները զոհվել էին Էսսենում, բրիտանական ավիացիայի ռմբակոծության ժամանակ։ Ինքն իր վրա զարմանալով Շտիրլիցը թաքուն հրճվանք ապրեց՝ այժմ ինքը կարող է որդեգրել փոքրիկին։ Նա այդպես էլ կվարվեր, եթե Հենրիխի ապագայի նկատմամբ երկյուղ չունենար։ Նա գիտեր այն մարդկանց երեխաների վիճակը, ովքեր ռայխի թշնամիներն էին դառնում։ Մանկատուն, ապա համակենտրոնացման ճամբար, վերջում՝ վառարան․․․

Շտիրլիցը փոքրիկին ուղարկեց սարերը՝ Թյուրինգիա, տնտեսուհու ընտանիքի մոտ։

— Դուք իրավացի եք,— ծիծաղելով ասաց նա տնտեսուհուն առավոտյան նախաճաշին,— փոքրիկ երեխաները շատ ծանր բեռ են միայնակ տղամարդկանց համար...

Տնտեսուհին ոչինչ չպատասխանեց, միայն շինծու ժպտաց։ Այնինչ ուզում էր ասել, որ ղաժան ու անմարդկային է այդ էրեք շաբաթվա ընթացքում իրեն սովորեցնել փոքրիկին, իսկ հետո ուղարկել սարերը, նոր մարդկանց մոտ։ Ուրեմն, պստիկը նորից պիտի վարժվեր, նորից հավատ ձեռք բերեր նրա նկատմամբ, ով գիշերը քնում է կողքին և օրորելով մեղմաձայն ու բարի երգեր երգում։

— Ես հասկանում եմ,— ավարտեց Շտիրլիցը,— դա ձեզ դաժանություն է թվում։ Բայց ի՞նչ անեն իմ մասնագիտության տեր մարդիկ։ Միթե ավելի լա՞վ կլինի, եթե նա երկրորդ անգամ որբանա։

Տնտեսուհուն միշտ զարմացնում էր իր մտքերը կռահելու՝ Շտիրլիցի ունակությունը,

— Օ՜, ոչ,— ասաց նա,— ձեր արարքը ամենևին էլ դաժանություն չեմ համարում։ Պարոն Շտիրլից, ձեր արածը խելացի է, վերին աստիճանի խելացի։

Պառավը նույնիսկ չհասկացավ՝ ինքը հիմա ճշմարի՞տն ասաց, թե՝ ստեց, վախենալով, որ Շտիրլիցը դարձյալ հասկացավ իր մտքերը...

Շտիրլիցը վեր ելավ և մոմը վերցնելով մոտեցավ սեղանին։ Մի քանի թերթ թուղթ հանեց ու փռեց դիմացը, այնպես, ինչպես խաղաքարտերը պասյանսի դեպքում։ Մի թղթի վրա նկարեց գեր ու բարձրահասակ մարդու։ Նա ցանկացավ ներքևում գրել Գյորինգ, բայց չգրեց։ Երկրորդ թղթի վրա նկարեց Գեբբելսի դեմքը, երրորդի վրա մի ազդու, սպիով դեմք՝ Բորմանը։ Քիչ մտածելով, չորրորդ թերթի վրա գրեց «ՍՍ-ի ռայխսֆյուրեր»։ Դա նրա շեֆի՝ Հենրիխ Հիմմլերի տիտղոսն էր։

... Հետախույզը, եթե հայտնվում է կարևորագույն իրադարձությունների հանգուցակետում, պետք է անսահմանորեն հուզական, անգամ զգացմունքային մարդ լինի, դերասանի պես։ Բայց այդ դեպքում նրա հույզերը վերջին հաշվով պիտի ենթարկվեն խիստ ու հստակ տրամաբանությանը։

Շտիրլիցը, երբ գիշերները, այն էլ սակավադեպ, թույլ էր տալիս իրեն Իսաև զզալ, այսպես էր դատում․ ի՞նչ ասել է իսկական հետախույզ։ Տեղեկություններ հավաքել, մշակել օբյեկտիվ տվյալներն ու դրանք կենտրոն հաղորդել՝ քաղաքական ընդհանրացման և որոշում կայացնելու համար։ Թե՞ անել իր անձնական հետևությունները, նշել իր հեռանկարը, առաջարկել իր նկատառումները։ Իսաևը գտնում էր, որ եթե հետախուզությունը զբաղվի քաղաքականության պլանավորմամբ, այդ ժամանակ կստացվի, որ երաշխավորությունները շատ կլինեն, տեղեկությունները՝ քիչ։ Նա գտնում էր, որ շատ վատ է, երբ հետախուզությունը լիովին ենթարկված է քաղաքական, վաղօրոք ճշտված գծին։ Այդ էր բանը, երբ Հիտլերը, հավատալով Սովետական Միության թուլությանը, չլսեց զինվորականների զգույշ կարծիքները՝ Ռուսաստանն այնքան թույլ չէ, որքան թվում է։ Դա նույնքան վատ է, մտածում էր Իսաևը, որքան այն, երբ հետախուզությունը ճգնում է իրեն ենթարկել քաղաքականությանը։ Իդեալական է, երբ հետախույզը հասկանում է իրադարձությունների զարգացման հեռանկարը և քաղաքագետներին է ներկայացնում մի շարք հնարավոր, իր կարծիքով առավել նպատակահարմար որոշումներ։

Իսաևը գտնում էր, որ հետախույզը կարող է կասկածել իր կանխորոշումների անսխալականությանը, միայն մի բանի իրավունք չունի նա. իրավունք չունի կասկածել դրանց լիակատար օբյեկտիվոլթյանը։

Այժմ ձեռնարկելով այն նյութի վերլուծությունը, որ կարողացել էր հավաքել ամբողջ այդ տարիների ընթացքում, Շտիրլիցն ահա թե ինչու պարտավոր էր նժարի վրա դնել իր բոլոր «կողմ» և «դեմ»-երը. հարցը վերաբերում էր Եվրոպայի ճակատագրին, և վերլուծության մեջ սխալվել ոչ մի կերպ չէր կարելի։

(Գյորինգ)

1. ↑ ՍՍ ― (շուտցշտաֆելն), նացիստական կուսակցության պահնորդական ջոկատներ, ստեղծված 1925 թ․։ Հատկապես ընտրված նացիստների տեռորիստական բանդաներ, որոնք մինչև հիտլերյան ռեժիմի ավարտը կատարում էին դահճական հատուկ հանձնարարականներ ինչպես բուն Գերմանիայի ներսում, այնպես էլ ժամանակավորապես օկուպացված երկրներում։ (Այս և հետագա բոլոր ծան․ թարգմ․)։
2. ↑ ՍԴ — (զիհերհայտդինստ), ՍՍ֊ի ոայխսֆյուրերին առընթեր անվտանգության ձառայություն և, գերմանական ֆաշիզմի լայնորեն ճյուղավորված լրտեսական֊տեռորիստական կազմակերպություն։
3. ↑ օստրակիզմ — հալաձանք, արտաքսում։
4. ↑ ՆՍԴԱՊ ― Նացիոնալ֊սոցիալիստական գերմանական աշխատանքային կուսակցություն։