Կյանքի օրենքը

Ծերուհի Քոսկուշը լարված ուշադրությամբ ականջ էր դնում։ Նրա տեսողությունը վաղուց էր մարել, սակայն լսողությունը առաջվա նման մնում էր սուր, ամենաթույլ հնչյունն անգամ որսալու ընդունակ, իսկ չոր ու խորշոմած ճակատի տակ կայծկլտող գիտակցությունը անտարբեր էր գալիք օրերի նկատմամբ։ Ա՛յ, սա Սիթ֊Քում֊Թո֊Խայի զիլ ձայնն է. նա բղավելով ծեծում է շներին, երբ լծասարք է հագցնում նրանց։ Սիթ֊Քում֊Թո֊Խան ծեբունի Քոսկուշի դստեր աղջիկն է. սակայն նա այնքան է զբաղված, որ զառամյալ պապին խնամելու, համար անտեղի ժամանակ չի կորցնում, իսկ պապը միայնակ նստած է ձյան վրա՝ բոլորի կողմից մոռացված և անօգնական։ Իջևանատեղից մեկնելու ժամանակն է։ Երկար ճանապարհ ունեն անցնելու, իսկ կարճ օրը չի ուզում սպասել մի փոքր։ Կյանքը կանչում է Սիթ֊Քում֊Թո֊Խային, հոգսերն են կանչում, որ պահանջում է կյանքը, և ոչ թե մահը։ Իսկ ծերունին այնքա՜ն մոտ է մահվանը...

Այս միտքը մի պահ սարսափեցրեց ծերունուն. և նա ձեռքր երկարեց, դողդոդացող մատներով շոշափեց իր կողքին եղած ջախի փոքրիկ կույտը։ Համոզվելով, որ ջախն, այդտեղ է, նա ձեռքը նորից պահեց մաշված մորթու տակ և կրկին սկսեց ականջ դնել ձայներին։

Եղջերուի կիսով չափ սառած մորթու չոր ճթճթոցն ասաց նրան, որ առաջնորդի վիգվամն արդեն հավաքել են և հիմա ճմլում են ու ոլորում, տանելու հարմար հակ են դարձնում։ Առաջնորդը Քոսկուշին որդի էր գալիս. նա բարձրահասակ էր և ուժեղ, ցեղի գլխավորն էր և հուժկու մի որսորդ։ Ահա նրա ձայնն է, որ շտապեցնում է իջևանատեղի ունեցվածքը հավաքող դանդաղկոտ կանանց։ Ծեր Քոսկուշը լարեց լսողությունը։ Վերջին անգամ է լսում նա այդ ձայնը։ Բարդ շինվածք է Ջիխոուի վիգվամը, և Թուսկենի վիգվամը։ Յոթ, ութ, տասը... Երևի մնացել է միայն շամանի վիգվամը։ Ա՛յ, դա էլ սկսեցին հավաքել։ Քոսկուշը լսում է շամանի փնթփնթոցը, որն իր վիգվամը տեղավորում է շնասահնակի վրա։ Մի երեխա թնկթնկաց. մայրն սկսեց հանգստացնել նրան, կոկորդային ձայնով մեղմորեն ինչ-որ մի երգ երգելով։ Այդ երեխան փոքրիկ Կու-Թին է, մտքում ասաց ծերունին. կամակոր երեխա է և առողջությունն էլ թույլ։ Կարող է պատահել, որ շուտով մեռնի. և այն ժամանակ տունդրայի սառած հողում կրակ անելով՝ փոս կփորեն ու դրա վրա քարեր կդնեն կուղխերից պաշտպանելու համար։ Ասենք, մի՞թե միևնույն բանր չէ՝ կմեռնի՞, թե՞ ողջ կմնա։ Լավագույն դեպքում կապրի ևս մի քանի տարի և ավելի հաճախ դատարկ փորով ման կգա, քան թե լիքը։ Իսկ վերջ ի վերջո մահր նրան կգտնի, մեկ է. մահը՝ այդ հավերժ քաղցածր և բոլորից ամենաքաղցածը։

Ի՞նչ եղավ այնտեղ։ Ա՜, տղամարդիկ են, շնասահնակներն են կապկպում և փոկերը պինդ ձգում։ Ականջ էր դնում նա, այն մարդը, որը շուտով ոչ մի բան չի լսելու։ Խարազանի հարվածները շաչյունով տեղում էին շների վրա։ Լսո՞ւմ ես՝ կաղկանձում են։ Որքա՜ն ատելի է նրանց համար դժվարին ճանապարհը... Հեռանում են. սահնակ սահնակի հետևից դանդաղ հեռանում են լռության մեջ։ Գնացին։ Անհետացան նրանք իր կյանքից, և ինքը մենակ կդիմավորի վերջին, ծանր պահն իր կյանքի։ Ոչ, ո՜չ... ահա ձյունը ճռճռաց մոքասինների տակ։ Ծերունու կողքին կանգնեց մի մարդ. գլխին ինչ-որ ձեռք իջավ կամացուկ։ Որքա՜ն բարի է որդին իր նկատմամբ... Ծերունի Քոսկուշը հիշեց ուրիշ ծերունիների. նրանց որդիները գնում, հեռանում էին ցեղի հետ միասին։ Իր որդին այդպիսին չէ։ Ծերունին մտքերով թռավ գնաց անցյալի գիրկը. բայց երիտասարդի ձայնը նրան իրականություն վերադարձրեց։

— Դու լա՞վ ես,— հարցրեց որդին։

Եվ ծերուհին պատասխանեց.

— Հա, լավ եմ։

— Մոտդ ջախ կա,— շարունակեց ջահելը,— խարույկը վառվում է պայծառ բոցով։ Առավոտը մթագնված է, սառնամանիքը մեղմացել է։ Շուտով ձյուն կգա։ Ահա՛, արդեն գալիս է։

— Հա, արդեն գալիս է։

— Մարդիկ շտապում են։ Նրանց հակերը ծանր են, իսկ փորերը քաղցից կուչ են եկել։ Ճամփան երկար է, և նրանք արագ են քայլում։ Ես գնում եմ։ Դու լա՞վ ես։

— Ես լավ եմ։ Ես աշնան տերևի նման եմ, ճյուղի վրա հազիվ եմ մնում։ Մի թեթև քամի փչի թե չէ, կընկնեմ։ Ձայնս պառավ կնկա ձայնի նման է դարձել։ Աչքերս այլևս ճամփա ցույց չեն տալիս ոտքերիս, իսկ ոտքերս ծանրացել են, ու ես հոգնել եմ։ Ամեն ինչ լավ է...

Ամեն ինչով գոհ Քոսկուշը գլուխը կախեց և այդպես մնաց նստած, մինչև որ հեռվում լռեց ձյան տխրալի ճռճռոցը. այժմ նա գիտեր, որ կանչերը չեն հասնի որդու ականջին։ Եվ ծերունին ձեռքը փութով երկարեց դեպի ջախը։ Միմիայն այդ կապուկն էր բաժանում նրան իր առջև երախի պես բացված հավերժությունից։ Չոր շյուղերի այդ խտիտն էր նրա կյանքի չափը։ Շյուղերը մեկը մյուսի հետևից կընկնեն խարույկի վրա ու վառ կպահեն կրակը, և հենց այդպես էլ քայլ առ քայլ դեպի ծերունին կսողա մահը։ Երբ վերջին ճյուղը նրան կտա իր ջերմությունը, գործի կանցնի սառնամանիքը։ Սկզբում անձնատուր կլինեն ոտքերը, հետո ձեռքերը, և ի վերջո կանզգայանա մարմինը։ Գլուխը կհակվի ծնկներին, և նա կհանդարտվի։ Դյուրին է դա։ Բոլորին էլ վիճակված է մեռնել։

Քոսկուշը չէր գանգատվում։ Այդպես է կյանքր. և արդարացի է դա։ Ինքը ծնվել ու ապրել է հողին մոտիկ, և հողի օրենքը իր համար նոր չէ։ Դա բոլոր կենդանի էակների օրենքն է։ Բնությունը գթասիրտ չէ առանձին արարածների նկատմամբ։ Բնության ուշադրությունն ուղղված է տեսակների, ռասաների վրա։ Ծերունի Քոսկուշի պարզունակ խելքը ավելի մեծ ընդհանրացումների րնդունակ չէր. բայց այդ մեկը նա յուրացրել էր հիմնավորապես։ Դրա օրինակները նա տեսնում էր կյանքի բոլոր բնագավառներում։ Ծառը լցվում է ավիշով, բացվում են կանաչ բողբոջները, թափվում են դեղնած տերևները... և կյանքի շրջանն ավարտված է։ Բայց յուրաքանչյուր կենդանի էակի առջև բնությունր մի խնդիր է դնում։ Եթե նա այդ խնդիրր չկատարի, կմեռնի։ Կատարի էլ, մեկ է՝ կմեռնի։ Բնությունն անտարբեր է. այստեղ նրան հնազանդվողներ շատ կան, բայց հավերժությունը ոչ թե հնազանդներին է վիճակված, այլ հնազանդությանը։ Քոսկուշի ցեղը շատ հին է։ Երբ ինքը մանչուկ էր, ծերունիները հիշում էին իրենցից առաջ ապրած ծերունիներին։ Հետևապես ցեղն ապրում է. նա մարմնավորում է իր բոլոր նախնիների հնազանդությունը, որոնց գերեզմանները վաղուց արդեն մոռացված են։ Մեռածները հաշվի մեջ չեն մտնում. սրանք միավորներ են լոկ։ Սրանք հեռացել են այնպես, ինչպես ամպերը ամռան երկնքից։ Ինքն էլ կհեռանա։ Բնության համար միևնույն է։ Նա կյանքի առջև մի խնդիր է դրել, մի օրենք է տվել։ Կյանքի խնդիրը տոհմը շարունակելն է, կյանքի օրենքն է մահը։ Աղջիկը մի էակ է, որին նայելր հաճելի է։ Նա ուժեղ է, նա բարձր կուրծք ունի, ճկուն քայլվածք, փայլուն աչքեը։ Բայց այդ աղջկա կյանքի խնդիրը դեռ առջևում է։ Նրա աչքերի փայլը հետզհետե բորբոքվում է, քայլվածքն արագանում. նա մերթ համարձակ է երիտասարդների հետ, մերթ երկչոտ, և վարակում է նրանց իր անհանգստությամբ։ Եվ նա օր օրի վրա սիրունատես է դառնում, ու վերջապես, որևէ որսորդ տանում է նրան իր կացարանը, որպեսզի նա աշխատի ու կերակուր պատրաստի իր համար ու դառնա իր երեխաների մայրը։ Բայց առաջնեկի ծնվելու օրից գեղեցկությունն սկսում է լքել կնոջը, նրա քայլվածքը դառնում է ծանր ու դանդաղ, աչքերի փայլն աղոտանում է և խամրում. փոքրիկ երեխաներն են միայն, որ ուրախությամբ սեղմվում են խարույկի մոտ նստած պառավի կնճռոտ այտին։ Պառավի խնդիրը կատարված է։ Ու սովի առաջին իսկ սպառնալիքի կամ առաջին իսկ երկար ճանապարհն անցնելու դեպքում նրան կթողնեն ու կգնան, ինչպես թողեցին իրեն, ձյան վրա, մի փոքր խտիտ ջախի կողքին։ Այդպես է կյանքի օրենքը։

Քոսկուշը զգուշությամբ մի չոր ճյուղ դրեց կրակին ու վերադարձավ իր խորհրդածություններին։ Այդպես է լինում ամենուրեք և ամեն ինչում։ Մոծակներն անհետանում են առաջին թեթև սառնամանիքի ժամանակ։ Փոքրիկ սկյուռիկը մեռնելու համար քաշվում է անտառի թավուտը։ Նապաստակը ծանրանում է տարիների հետ և չի կարողանում առաջվա պես արագ փախչել թշնամուց։ Նույնիսկ արջը ծերության օրերին կուրանում է, դառնում անճոռնի և վերջ ի վերջո վնգվնգան շների ոհմակը հաղթում է նրան։ Քոսկուշը մտաբերեց, թե ինչպես հենց ինքը թողեց իր հորը Քլոնդայկի վերին հոսանքների մոտ. դա այն ձմռանն էր, երբ նրանց մոտ եկավ միսիոները՝ իր աղոթագրքերն ու մի արկղ դեղորայքն առած։ Այդ արկղը հիշելիս Քոսկուշն ամեն անգամ լպստել էր շրթունքները. բայց հիմա նրա բերանում թուք չկա արդեն։ Առանձին կարոտով հիշեց նա «ցավամոքիչը»։ Սակայն միսիոները բեռ դարձավ ցեղի վզին. նա որս չէր բերում, բայց շատ էր ուտում, և որսորդները փնթփնթում էին նրա հասցեին։ Վերջ ի վերջո նա մրսեց Մեյոյի մոտակայքի մի գետի ափին, իսկ հետո շները նրա փոսի քարերը դեսուդեն շպրտեցին և նրա ոսկորներին տիրանալու համար գզվռտեցին։

Քոսկուշը նորից ջախ դրեց խարույկին և ավելի խորասուզվեց անցյալի մտորումների մեջ։ Մեծ սովի ժամանակ ծերունիները կիպ մոտենում էին կրակին, և նրանց շուրթերից ծորում էին հին օրերի մշուշապատ ավանդություններն այն մասին, թե ինչպես Յուքոնը ամբողջ երեք ձմեռ սլանում էր սառույցից ազատ, իսկ հետո երեք ամառ սառեց ու մնաց կանգնած։ Այդ սովի օրերին Քոսկուշը կորցրեց իր մորը։ Ամռանը սաղմոնի շարժում չկար, ու ցեղն անհամբեր սպասում էր ձմռանն ու եղջերուներին։ Ձմեռն եկավ, բայց եղջերուները չեկան նրա հետ միասին։ Նույնիսկ ծերունիների հիշողության մեջ այդպիսի բան երբեք չէր եղել։ Եղջերուներ չեկան, և դա եղավ սովի յոթերորդ տարին։ Նապաստակները սերունդ չտվեցին, իսկ շներից կաշի ու ոսկոր մնաց միայն։ Եվ լալիս էին մանուկներն ու մեռնում ձմռան երկարաձիգ խավարում, մեռնում էին կանայք ու ծերունիները, և յուրաքանչյուր տասը մարդուց միայն մեկն ապրեց մինչև գարուն, մինչև վերադարձն արևի։ Հա՜, ա՛յ, դա իսկապես որ սով էր...

Աակայն Քոսկուշը լիության օրեր էլ է տեսել, երբ այնքան միս էր լինում, որ մնում, հոտում էր. ու գիրացած շները բոլորովին ծուլացան. ժամանակներ էին դրանք, երբ տղամարդիկ նայում էին փախչող որսի հետևից ու չէին սպանում, իսկ կանայք պտղաբեր էին, և վիգվամներում զվարթ խայտում էին ու փորսող տալիս մանչուկներն ու փոքրիկ աղջիկները։ Այդ օրերին տղամարդիկ մեծամիտ դարձան և հենց որ մի փոքր առիթ էր լինում, նախկին գժտություններն էին հիշում։ Նրանք անցան լեռներով, գնացին հարավ, որպեսզի ոչնչացնեն փելլի ցեղը, և գնացին արևմուտք, որպեսզի հիանան թանանա ցեղի հանգած խարույկներով։ Ծերունին հիշեց, որ երբ ինքը դեռևս մանչուկ էր, տեսավ, թե ինչպես առատության տարին գայլերը հոշոտեցին իշայծյամին։ Այն ժամանակ Զինգ֊Խան իր հետ պառկած էր ձյան վրա. այն Զինգ֊Խան, որը հետո ճարպիկ մի որսորդ դարձավ և կյանքը վերջացրեց նրանով, որ ընկավ սառցանցքն ու սուզվեց Յուքոնի մեջ։ Անցքից նա կարողացավ դուրս գալ միայն կիսով չափ ու սառեց. այդպես էլ գտան նրան՝ սառույցին կպած։

Հա՜, ուրեմն՝ իշայծյամը... Նա և Զինգ֊Խան այն օրը գնացին որսորդություն խաղալու, ընդօրինակելով իրենց հայրերին։ Սառած գետի վրա նրանք իշայծյամի թարմ հետքերի հանդիպեցին հանկարծ և նրան հետապնդող գայլերի հետքեր տեսան։

— Ծեր է,— ասաց Զինգ֊Խան, որն ավելի լավ էր կարողանում տարբերել հետքերը,— ծեր է։ Հոտից ետ է ընկել։ Գայլերը կտրել են նրա ճամփան, եղբայրներից հեռացրել ու էլ բաց չեն թողնի։

Հենց այդպես էլ եղել էր։ Այդպես է գայլերի սովորությունը։ Առանց հանգստի, գիշեր ու ցերեկ, նրանք կատաղի գռմռոցով կրնկակոխ կհետապնդեն նրան, հենց նրա դնչի մոտ կժնգժնգացնեն ժանիքներն ու մինչև վերջ էլ բաց չեն թողնի։ Արյունը եռաց երկուսի երակներում էլ։ Որսորդության վե՜րջը... արժե որ տեսնեն դա։

Անհամբերությունից բորբոքված տղաները ավելի ու ավելի հեռուն էին գնում. և անգամ ինքը՝ Քոսկուշը, որ սուր տեսողություն և հետախույզի ունակություն չուներ, կարող էր փակ աչքերով էլ գնալ առաջ. այնքա՜ն պարզ ու որոշակի էին հետքերը։ Հետքերը բոլորովին թարմ էին. և իրենք ամեն քայյլափոխին կարդում էին հետապնդման հենց նոր գրված մռայլ ողբերգությունը։ Ահա այստեղ իշայծյամը կանգ է առել։ Դրա չորս կողմը՝ երեք մարդաբոյի չափ տարածություն, ձյունը տրորած էր ու փորփրած։ Մեջտեղում իշայծյամի չռված կճղակների խորունկ տեղերն էին, իսկ դրանց շուրջը գայլերի ավելի թեթև հետքերը։ Գայլերից մի քանիսը, մինչ իրենց եղբայրակիցները հարձակվելիս են եղել զոհի վրա, ըստ երեվույթին, հանգստացել են ձյան վրա պառկած։ Նրանց մարմինների տեղերն այնքան պարզ էին երևում, որ կարծես թե դեպքը կատարվել էր ընդամենը մեկ րոպե առաջ։ Գայլերից մեկն ընկել է խենթացած զոհի ոտքերի տակ, և իշայծյամը նրան տրորելով սպանել է։ Այդ էր հաստատում մինչև վերջին մսաթելը կրծած ոսկորների կույտը։

Տղաները դարձյալ դանդաղեցրին իրենց դահուկների ընթացքը։ Ա՛յ, այստեղ նույնպես օրհասական պայքար է տեղի ունեցել։ Երկու անգամ գետնին են տապալել իշայծյամին, ինչպես վկայում էր ձյունը, և երկու անգամ էլ նա է ցած գցել իր թշնամիներին ու նորից ոտքի կանգնել։ Ծեր իշայծյամը վաղուց է կատարած եղել իր խնդիրը, բայց կյանքը թանկ է եղել նրա համար։ Զինդ֊Խան ասաց. «Դեռ երբեք չի եղել, որ մի անգամ տապալված իշայծյամը նորից ոտքի կանգնի»։ Սակայն այս մեկը ոտքի է կանգնել։

Երբ հետո նրանք այս դեպքը պատմեցին շամանին, սա հրաշք համարեց դա և ինչ֊որ մի բարի նախանշան։

Վերջապես նրանք մոտեցան այն տեղին, ուր իշայծյամն ուզեցել էր բարձրանալ գետափ և անհետանալ անտառում։ Բայց թշնամիները հետևից հարձակվել են նրա վրա, և կենդանին ծառս է եղել ու ընկել մեջքի վրա, ճզմելով դրանցից երկուսին։ Նրանք այդպես էլ մնացել են ձյան վրա ընկած։ Եղբայրակիցները չեն մոտեցել նրանց, քանի որ հետապնդումը մոտենալիս է եղել իր ավարտին։ Ճակատամարտի մի երկու տեղ էլ անցան արագ՝ մեկը մյուսի հետևից։ Դրանից հնտո հետքն արյունից սկսեց կարմրել, և խոշոր գազանի սահուն քայլքը դարձավ անկանոն ու սայթաքուն։ Եվ ահա տղաները լսեցին կռվի առաջին ձայները. ոչ թե որսորդների բարձր խմբաձայնը, այլ կարճատև ընդհատ հաչոց, որը վկայում էր գայլերի ժանիքների մոտիկությունը իշայծյամի կողերին։ Զինգ֊Խան փորսող էր տալիս ձյան վրայով, քամուն դեմ-հանդիման, իսկ նրա հետևից Քոսկուշը՝ այն մարդը, որին վիճակված էր տարիներ հետո դառնալ իր ցեղի առաջնորդը։ Տղաները մի կողմ տարան մատղաշ եղևնու ճյուղերն ու նայեցին արանքներից։ Ու տեսան նրանք ճակատամարտի ամենավերջին պահը։

Այդ տեսարանը, պատանեկության բոլոր տպավորությունների նման, մինչև այդ օրը դեռ թարմ էր Քոսկուշի հիշողության մեջ, և հետապնդման վերջաբանը նրա խավարած հայացքի առջև երևաց նույնքան պայծառ, որքան և հեռավոր այն օրերին։ Քոսկուշը ապշեց՝ հիշելով այդ, քանի որ դրան հաջորդած ժամանակները, երբ ինքը այր մարդկանց առաջնորդն ու խորհրդի գլխավորն էր, շատ մեծ գործեր կատարեց, նույնիսկ եթե չխոսենք այն օտար սպիտակամորթի մասին, որին ինքր դանակով սպանեց ձեռնամարտի ժամանակ, և իր անունը մի անեծք դարձավ փելլի ցեղի մարդկանց շուրթերին։

Դեռ երկար մտորեց Քոսկուշը իր պատանեկության օրերի մասին։ Վերջապես խարույկն սկսեց հանգչել, ու սառնամանիքը սաստկացավ։ Այս անգամ նա միանգամից երկու ճյուղ գցեց կրակի մեջ, և այն ճյուղերի քանակով, ինչ որ մնացին, նա ճշգրիտ սահմանեց իր իշխանության չափը մահվան վրա։ Եթե Սիթ֊Քում֊Թո֊Խան մտահոգված լիներ պապի նկատմամբ և ավելի մեծ խտիտ ջախ հավաքեր, իր կյանքի ժամերն ավելի երկար կտևեին։ Մի՞թե դժվար բան էր դա։ Բայց Սիթ֊Քում֊Թո֊Խան միշտ էլ անհոգ է եղել, իսկ այն օրվանից, երբ Կուղբը՝ Զինգ֊Խայի որդու որդին, առաջին հայացքը գցեց նրա վրա, Սիթը բոլորովին դադարեց հարգել իր նախնիներին։ Ասենք, մի՞թե միևնույն չէ։ Մի՞թե ինքը՝ Քոսկուշը իր կայտառ պատանեկության օրերին այլ կերպ էր վարվում։

Մի պահ Քոսկուշը ունկնդրեց լռության ձայնը։ Գուցե որդու սիրտը կակղի, և նա ետ գա շնասահնակներով ու իր ծերունի հորը ցեղի հետ միասին տանի այնտեղ, ուր ճարպալեցուն կողերով շատ եղջերուներ կան։

Քոսկուշը լարեց լսողությունը. նրա ուղեղը մի ակնթարթ դադարեցրեց իր լարված աշխատանքը։ Ոչ մի հնչյուն... լռություն է։ Լիակատար լռության մեջ միայն իր շնչառությունն է լսվում։ Ինչպիսի մենակություն... Սո՜ւս... Այս ի՞նչ է։ Նրա մարմնով սարսուռ անցավ։ Երկարատև ծանոթ ոռնոցը պատառոտեց անդորրությունը։ Լսվեց ավելի մոտիկից։ Եվ Քոսկուշի կուրացած աչքերի առաջ հառնեց մի տեսիլ. իշայծյամը՝ պատառոտված, արյունոտված կողերով ու գզգզված բաշով այդ ծեր արուն, ցած է խոնարհում լայնաճյուղ եղջյուրները և վերջին ուժերով ետ է մղում հարձակումը։ Նա տեսնում է ստեպ֊ստեպ երևացող գորշ մարմիններ, փայլատակող աչքեր, ժանիքներ, լեզուներից ծորացող թուք։ Եվ նա տեսնում է, թե ինչպես ավելի ու ավելի անդրդվելիորեն է սեղմվում շրջանը, կամաց֊կամաց միաձուլվելով տրորված ձյան կենտրոնում և մի սև բիծ դառնալով։

Սառը դունչը դիպավ նրա այտին, և այդ շփումից նրա մտքերը տեղափոխվեցին դեպի ներկան։ Ծերունին ձեռքը երկարեց ու կրակի միջից մի խանձող հանեց։ Մարդուց վախենալու ժառանգական հատկության առջև նահանջելով, գազանը ետ գնաց երկար ու ձիգ ոռնոցով, որ ուղղված էր իր եղբայրակիցներին։ Ու նրանք հենց նույն պահին արձագանքեցին նրա կանչին. և թուք ցայտող գայլային երախները սերտ օղակով շրջապատեցին խարույկը։ Ծերունին ականջ դրեց, հետո թափ տվեց խանձողը, և փնչոցը անմիջապես կատաղի գռմռոց դարձավ. գազանները չէին ուզում նահանջել։ Ահա նրանցից մեկը կուրծքն առաջ տվեց, իրանի հետ առաջ քաշելով նաև հետևի թաթերը. ապա երկրորդը, երրորդը, բայց ոչ մեկը չնահանջեց։ Ի՞նչ միտք ունի կառչել կյանքից,— ինքն իրեն հարցրեց Քոսկուշը և բոցավառ խանձողը ձեռքից գցեց ձյան վրա։ Խանձողը թշշաց ու հանգավ։ Գայլերը տագնապով գռմռացին, բայց տեղներից չշարժվեցին։ Քոսկուշը նորից տեսավ ծեր իշայծյամի վերջին կռիվը և գլուխը ծանրորեն կախեց ծնկներին։ Մի՞թե միևնույն չէ վերջ ի վերջո. մի՞թե դա չէ կյանքի օրենքը։