Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք ութերորդ

I։ Կուզմա Սամսոնով

Իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, որին Գրուշենկան, դեպի նոր կյանք սուրալով, իր վերջին ողջույնն էր հղել ու «պատվիրել» էր ընդմիշտ հիշել իր մի ժամվա սերը, այդ րոպեին նույնպես ահավոր հուզմունքի ու հոգսերի մեջ էր ու ոչինչ չգիտեր Գրուշենկայի գլխով անցած-դարձած բաների մասին։ Վերջին երկու օրերի ընթացքում նա այնպիսի աներևակայելի վիճակի մեջ էր, որ իսկապես կարող էր հիվանդանալ ուղեղի բորբոքումով, ինչպես ինքն էր ասում հետո։ Ալյոշան նախորդ օրն առավոտյան չէր կարողացել գտնել նրան, իսկ Իվանն էլ չէր կարողացել նույն օրը տեսակցություն ունենալ նրա հետ գինետանը։ Նրա վարձած բնակարանի տանտերերը, անսալով իր հրամանին, թաքցրել էին նրա հետքերը։ Իսկ ինքն այդ երկու օրվա մեջ բառացիորեն խոյանում էր այս ու այն կողմ, «պայքարելով իր ճակատագրի դեմ ու փրկելով իրեն», ինչպես ինքն իսկ արտահայտվեց հետո. և նույնիսկ մի քանի ժամով քաղաքից դուրս սլացավ հրատապ մի գործ կարգադրելու, չնայած որ իր համար սարսափելի էր հեռանալ ու գեթ մի րոպե աչքից հեռու թողնել Գրուշենկային։ Այդ բոլորը հետագայում պարզվեցին ամենայն մանրամասնությամբ ու վավերագրական վկայություններով, բայց այժմ նշենք փաստորեն ամենակարևոր պատահարները նրա կյանքի այդ երկու սարսափելի օրերից, որոնց հաջորդեց ահավոր աղետը՝ այնքան անակնկալորեն պայթելով նրա գլխին ու շուռ տալով ճակատագիրը։

Թեև Գրուշենկան, ճիշտ է, մի ժամ սիրել էր նրան ճշմարտապես ու անկեղծորեն, բայց և, միաժամանակ, իրոք որ դաժանորեն ու անողոք կերպով տանջում էր նրան երբեմն։ Գլխավորն այն էր, որ Միտյան ոչինչ չէր կարողանում կռահել նրա մտադրություններից։ Սիրալիրությամբ կամ բռնի կերպով մի բան կորզելը նույնպես անհնար էր. Գրուշենկան ոչ մի կերպ տեղի չէր տա, այլ պարզապես կարող էր բարկանալ ու բոլորովին երես դարձնել նրանից։ Միտյան որոշակիորեն հասկանում էր այդ։ Շատ իրավացիորեն կասկածում էր, որ Գրուշենկան ևս ներքին մի պայքարով է տվայտում, տատանվում է արտասովոր մի անորոշության մեջ, ուզում է մի բան վճռել ու չի կարողանում հստակ որոշում տալ։ Ուստի և Միտյան հիմք ուներ ենթադրելու, որ նա մերթ ընդ մերթ պետք է պարզապես ատի իրեն՝ Միտյային, ատի իր ցուցաբերած կիրքը. և սիրտը նվաղում էր այդ ենթադրությունից։ Գուցե և իրոք այդպես էր, բայց նա այնուամենայնիվ չէր հասկանում, թե ինչն էր Գրուշենկայի սրտնեղության բուն պատճառը։ Ճիշտն ասած, ամբողջ այդ տանջալի հարցը նրա համար երկու եզր ուներ միայն. «Կա՛մ ինքը՝ Միտյան, կա՛մ Ֆյոդոր Պավլովիչը»։ Ի դեպ, այստեղ պետք է մի որոշակի փաստ նշել. նա լիովին համոզված էր, որ Ֆյոդոր Պավլովիչն անպայման օրինական ամուսնություն կառաջարկի Գրուշենկային (եթե արդեն չի առաջարկել), և ոչ մի րոպե չէր հավատում, թե ծերունի հեշտամոլը կարող է հույս ունենալ միայն երեք հազար ռուբլով գործը գլուխ բերելու։ Միտյան այդ եզրակացությանն էր հասել, ծանոթ լինելով Գրուշենկայի բնավորությանը։ Ահա թե ինչու երբեմն նրան կարող էր թվալ թե Գրուշենկայի ամբողջ տանջանքի և անվճռականության պատճառը նույն երկընտրանքն է պարզապես, այսինքն չգիտե, թե ո՛ւմ ընտրի նրանցից, ո՛ր մեկն ավելի շահավոր կլինի իրեն։ Տարօրինակ բան, այդ օրերին Միտյայի մտքով իսկ չանցավ, թե շուտով վերադառնալու է «սպան», այսինքն այն մարդը, որ ճակատագրական դեր էր կատարել Գրուշենկայի կյանքում, և որի ժամանումին նա սպասում էր այնպիսի՜ հուզմունքով ու վախով, ճիշտ է, որ Գրուշենկան վերջերս այդ խնդրի շուրջ ծպտուն չէր հանել Միտյայի ներկայությամբ։ Սակայն Միտյային քաջ հայտնի էր այն նամակը, որ մի ամիս առաջ Գրուշենկան ստացել էր այդ իր երբեմնի գայթակղիչից, մասամբ հայտնի էր նաև նամակի բովանդակությունը։ Գրուշենկան այն ժամանակ, զայրույթի մի րոպեին, ցույց էր տվել նամակը, բայց զարմանքով տեսել էր, որ Միտյան ոչ մի կարևորություն չընծայեց դրան։ Եվ շատ դժվար կլիներ բացատրել, թե ինչու. պատճառը գուցե պարզապես այն էր, որ Միտյան, այս կնոջ սիրույն իր հարազատ հոր դեմ մղած պայքարի ահավոր այլանդակությունից ճնշված, այլևս ոչ մի ավելի սարսափելի ու վտանգավոր բան չէր էլ կարող ենթադրել իր համար, գոնե այդ ժամանակ։ Ու պարզապես չէր հավատում, որ մի սիրեկան, հինգ տարի անհայտանալուց հետո, հանկարծ լույս աշխարհ է ընկնում չգիտես որտեղից, և ավելի ևս չէր հավատում, որ նա կգա շուտով։ Մանավանդ որ «սպայի» առաջին նամակում, որ տեսել էր Միտյան, շատ անորոշ կերպով էր խոսվում այդ նոր մրցակցի գալստյան մասին. նամակը շատ մշուշապատ էր, շատ վերամբարձ և միայն դյուրազգաց խոսքերով լեցուն։ Պետք է նշել, որ Գրուշենկան նրանից թաքցրել էր նամակի վերջին տողերը, ուր մի քիչ ավելի որոշակի էր խոսվում վերադարձի մասին։ Բացի այդ, Միտյան հետագայում հիշեց, որ այդ պահին հենց Գրուշենկայի դեմքին էլ ակամա ու հպարտամիտ մի արհամարհանք էր նշմարել՝ Սիբիրից եկած այդ գրության նկատմամբ։ Այնուհետև Գրուշենկան այլևս ոչինչ չէր հայտնել այդ նոր մրցակցի հետ իր հետագա փոխհարաբերությունների մասին։ Այսպիսով, կամաց֊կամաց, Միտյան նույնիսկ բոլորովին մոռացել էր այդ սպային։ Նա միայն մտածում էր այն մասին, թե ինչ էլ լիներ հետևանքը, ինչպիսի ընթացք էլ ստանար խնդիրը, այնուամենայնիվ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ իր վերջնական ընդհարումը չափազանց մոտալուտ էր արդեն և պետք է իր վախճանին հասներ ուրիշ որևէ բանից առաջ։ Ամեն րոպե Գրուշենկայի վճռին էր սպասում սրտի նվաղումով և հավատում էր շարունակ, որ դա տեղի կունենա մի տեսակ անակնկալորեն, րոպեական ներշնչումով։ Նա հանկարծ կասի իրեն՝ «Ա՛ռ ինձ, ես քոնն եմ հավիտյան», և ամեն ինչ կվերջանա, իսկույն ևեթ կգրկի նրան ու կտանի աշխարհի մյուս ծայրը։ Օ՜, անմիջապես կտանի նրան հեռու, որքան կարելի է հեռու, եթե ոչ աշխարհի ծայրը, գոնե Ռուսաստանի հեռավոր մի անկյունը, կամուսնանա այնտեղ նրա հետ ու բնակություն կհաստատի incognito, այնպես որ այլևս ո՜չ ոք ոչինչ չիմանա իրենց մասին, ո՛չ այստեղ, ո՛չ այնտեղ ու ո՜չ մի տեղ։ Եվ այն ժամանակ, օ՜, այն ժամանակ բոլորովին նո՜ր մի կյանք կսկսի անմիջապես։ Այդ տարբեր, վերանորոգված և արդեն «առաքինի» («անպայման, անպայման առաքինի») կյանքի մասին նա երազում էր ամեն րոպե ու տենդագին։ Ծարավի էր այդ հարության ու վերանորոգության։ Նրան շատ էր տանջում այն նողկալի ճահճափոսը, որի մեջ խրվել էր իր սեփական կամքով, և նա, ինչպես շատ-շատերը նման դեպքերում, ամենից ավելի հավատում էր միջավայրի փոփոխության. միայն թե չլինեն այս մարդիկ, միայն թե չլինեն այս հանգամանքները, միայն թե ինքը փախչի-գնա՜ այս անիծյալ տեղից, և ամեն ինչ կվերածնվի, ամեն ինչ կընթանա նոր ձևով։ Ահա թե ինչի էր հավատում, ահա թե ինչ էր տենչում։

Բայց դա կարող էր լինել հարցի առաջին, երջանիկ լուծման պարագային։ Կար նաև մի այլ լուծում, հնարավոր էր նաև մի այլ, բայց արդեն սարսափելի վախճան։ Գրուշենկան հանկարծ կարող էր ասել «Գնա՝ բանիդ, հենց նոր ես գործը կարգադրեցի Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ ե նրա՛ հետ էլ ամուսնանում եմ, իսկ դու ինձ պետք չես»... և այդ դեպքում... բայց այդ դեպքում... Սակայն Միտյան չգիտեր, թե ինչ է լինելու այդ դեպքում, մինչև վերջին ժամը չգիտեր. այս հարցում պետք է արդար լինել նրա նկատմամբ։ Որոշակի մտադրություն չուներ, ոճիր չէր ծրագրել։ Հետամտում էր պարզապես, լրտեսում ու տանջվում էր, բայց համենայն դեպս իր ճակատագրի առաջին, երջանիկ լուծմանն էր պատրաստվում միայն։ Որևէ այլ մտմտուք վանում էր նույնիսկ իրենից։ Բայց ահա այստեղ բոլորովին ուրիշ մի տանջանք էր սկսում արդեն, իր առաջ ծառանում էր բոլորովին նոր ու կողմնակի մի հանգամանք, որ նույնպես ճակատագրական էր ու անլուծելի։

Այսինքն, եթե Գրուշենկան ասի իրեն՝ «Ես քոնն եմ, տար ինձ այստեղից», ինչպե՞ս տանի նրան։ Որտեղի՞ց դրա համար գտնի միջոցներ, փող։ Հենց այդ ժամանակ սպառվել էին իր բոլոր այն եկամուտները, որ մինչև հիմա այնքա՜ն տարի անընդհատ ստանում էր Ֆյոդոր Պավլովիչից, ողորմության պես։ Գրուշենկան իհարկե փող ուներ, բայց այդ հարցում հանկարծ սոսկալի մի հպարտություն ի հայտ եկավ Միտյայի մեջ, ի՛նքն էր ուզում տանել նրան և ի՛ր միջոցներով մի նոր կյանք սկսել նրա հետ։ Երևակայել անգամ չէր կարող, որ փող կվերցնի նրանից, և այդ միտքը տաժանագին նողկանք ազդելու չափ լլկում էր իրեն։ Այս փաստի մասին երկար չեմ խոսի այստեղ, չեմ վերլուծի, այլ միայն կնշեմ, որ այսպիսի մի տրամադրություն էր տիրում նրա հոգու մեջ այդ պահին։ Այս ամբողջը կարող էր նույնիսկ անուղղակիորեն և մի տեսակ անգիտակցաբար առաջացած լինել այն թաքուն խղճի խայթից, որ նա զգում էր՝ Կատերինա Իվանովնայի փողը գողեգող յուրացրած լինելու համար։ «Մեկի առաջ սրիկա դուրս եկա և մյուսի առաջ էլ իսկույն սրիկա կլինեմ նորից,— մտածում էր նա այն ժամանակ, ինչպես ինքը խոստովանեց հետագայում,— և Գրուշենկան եթե իմանա, ի՛նքը նախ կհրաժարվի այսպիսի սրիկայից»։ Եվ այսպես ուրեմն, որտեղի՞ց գտնել միջոցները, որտեղի՞ց գտնել այդ ճակատագրական փողը։ Այլապես ամեն ինչ կկորչի ու ոչինչ չի իրագործվի, «և միայն այն պատճառով, որ փո՜ղն էր պակասում, օ՜ խայտառակություն»։

Առաջ անցնելով ասեմ, որ նա հենց գիտե՛ր գուցե, թե որտեղից կարող է ձեռք բերել այդ փողը, գուցե գիտեր նաև, թե այդ փողը որտեղ է գտնվում։ Առայժմ ավելի մանրամասնորեն չեմ խոսի այս մասին, որովհետև հետագայում ամեն ինչ պարզ է դառնալու։ Բայց ահա ասեմ, թեև տարտամորեն, թե ինչն էր գլխավոր դժբախտությունը նրա համար. որպեսզի, կարողանար վերցնել այդ ինչ-որ մի տեղ գտնվող միջոցները, որպեսզի իրավանք ունենար վերցնելու, պետք է նախ և առաջ Կատերինա Իվանովնային վերադարձներ երեք հազարը. այլապես՝ «գրպանահատ եմ ես, սրիկա, իսկ չեմ ուզում սրիկա լինելով սկսել իմ նոր կյանքը»,— որոշեց Միտյան։ Ուստի վճռեց ամբողջ աշխարհը շուռ տալ, եթե պետք լիներ, բայց անպայման այդ երեք հազարը վերադարձնել Կատերինա Իվանովնային՝ ամեն գնով և ամեն բանից առաջ։ Այդ վճիռը վերջնականապես հասունացավ, այսպես ասած, նրա կյանքի ամենավերջին ժամերին, այսինքն Ալյոշայի հետ իր վերջին հանդիպումից սկսած՝ երկու օր առաջ, երեկոյան, ճանապարհի վրա, այն բանից հետո, երբ Գրուշենկան անպատվել էր Կատերինա Իվանովնային. իսկ Միտյան, լսելով Ալյոշայից այդ պատմությունը, խոստովանել էր, որ ինքը սրիկա է, և պատվիրել էր հաղորդել իր այդ խոստովանությունը Կատերինա Իվանովնային, «եթե դա կարող է որևէ չափով մխիթարել նրան»։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ, այդ գիշեր, բաժանվելով եղբորից, նա իր մոլեգնության մեջ ունեցել էր այն զգացումը, թե նույնիսկ ավելի լավ է «սպանել ու կողոպտել որևէ մեկին, բայց պարտքը վերադարձնել Կատյային անպայման»։ «Ավելի լավ է՝ մարդ սպանող ու կողոպտող ավազակ դառնամ բոլորի աչքին, Սիբիր գնամ, քան թե Կատյան իրավունք ունենա ասելու, թե ես իրեն դավաճանեցի և հենց ի՛ր փողերը գողացա և ի՛ր փողերով էլ փախա Գրուշենկայի հետ՝ առաքինի՜ մի կյանք սկսելու համար։ Այդ բանը չե՛մ կարող անել»։ Այդպես էր ասել Միտյան ատամները կրճտացնելով, և իսկապես մերթ ընդ մերթ նրան կարող էր թվալ, թե ի վերջո ուղեղի բորբոքում կստանա։ Բայց առայժմ պայքարում էր...

Տարօրինակ բան։ Կարծես թե այդ վճռից հետո այլևս նրա համար ոչինչ չէր մնում, բացի հուսահատությունից, որովհետև որտեղի՞ց հանկարծ կարող էր այդպիսի գումար գտնել, այն էլ նրա նման անկուտի մեկը. և սակայն մինչև վերջ էլ հույս ուներ, որ ձեռք կբերի այդ երեք հազարը, հույս ուներ, որ այդ գումարը կգա, ինքնիրեն կընկնի իր ձեռքը՝ թեկուզ նույնիսկ երկնքից։ Բայց հենց այդպես է լինում վիճակը այն մարդկանց, որոնք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչի նման, իրենց ամբողջ կյանքում կարող են միայն ծախսել ու վատնել ժառանգաբար իրենց հասած ձրի դրամը, բայց ոչ մի պատկերացում չունեն, թե ինչպես է դրամը ձեռք բերվում։ Երկու օր առաջ, Ալյոշայից բաժանվելուց անմիջապես հետո, պատրանքների ամենացնորական մի մրրիկ բարձրացավ նրա գլխում և խառնեց բոլոր մտքերը։ Եվ այդպիսով, հենց սկզբից էլ բացարձակապես արտառոց մի քայլի դիմեց։ Գուցե այո, հենց այսպիսի պայմաններում, հենց այսպիսի մարդկանց համար, առաջին իսկ քայլից հնարավոր են թվում ամենից ավելի անկարելի ու ցնորական միջոցառումները։ Նա հանկարծ որոշեց գնալ վաճառական Սամսոնովի մոտ, այն ծերունու, որ Գրուշենկայի հովանավորն էր, և մի «ծրագիր» առաջարկել նրան, այդ «ծրագրի» հաշվին էլ նրանից ուղղակի ձեռք բերել ամբողջ անհրաժեշտ գումարը։ Գործառնության տեսակետից իր ծրագրի շահաբեր լինելու մասին ոչ մի տարակույս չուներ, միակ տարակույսն այն էր, թե Սամսոնովն ի՛նչ աչքով կնայի իր այդ անսովոր արարքին, եթե հանկարծ ուզենա հարցը դիտել ոչ միայն վաճառաշահության առումով։ Միայն թեև դեմքով գիտեր այդ վաճառականին, բայց անձնապես ծանոթ չէր ու մի բառ անգամ չէր փոխանակել հետը։ Սակայն, չգիտես ինչու, արդեն վաղուց նրա մեջ հաստատվել էր այն համոզմունքը, թե այդ ծեր անառակը, որ այժմ մահվան դուռն էր հասել, գուցե այս րոպեիս բնավ էլ չի ընդդիմանա, եթե Գրուշենկան պատվավոր մի ձևով դասավորի իր կյանքը և ամուսնանա «վստահելի մարդու» հետ. ու ոչ միայն չի ընդդիմանա, այլև ցանկանում է այդ բանը, և եթե առիթը ներկայանա՝ ի՛նքը կնպաստի դրան։ Միտյան, իր ականջին հասած լուրերի՞ց, թե Գրուշենկայի ինչ-որ ասածից ելնելով, եզրակացրել էր նաև, թե ծերունին Գրուշենկայի համար գուցե նախընտրեր իրեն՝ Միտյային, քան թե Ֆյոդոր Պավլովիչին։ Մեր այս վեպի ընթերցողներից շատերին գուցե թվա, թե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը չափից ավելի կոպիտ ու անբծախնդիր հաշվենկատությամբ էր վարվում՝ ապավինելով այդպիսի օգնության և մտադրվելով իր հարսնացուին առնել, այսպես ասած, նրա հովանավորի ձեռքից։ Կարող եմ միայն նշել, որ Գրուշենկայի անցյալը արդեն վերջնականապես անցած-գնացած բան էր թվում Միտյային։ Նա անհուն կարեկցանքով էր նայում այդ անցյալին և իր կրքի ամբողջ հրայրքով որոշել էր, որ եթե Գրուշենկան ասի իրեն՝ «Սիրում եմ քեզ ու կամուսնանամ քեզ հետ», ապա իսկույն ևեթ ծնունդ կառնի բոլորովին նոր մի Գրուշենկա և միաժամանակ բոլորովին նոր մի Դմիտրի Ֆյոդորովիչ արդեն բոլոր արատներից զերծ, միայն բարեմասնություններով զարդարված, երկուսն էլ կներեն իրար և արդեն բոլորովին նոր ձևով կսկսեն իրենց կյանքը։ Իսկ գալով Կուզմա Սամսոնովին, Միտյան նրան համարում էր մի մարդ, որ ճակատագրական դեր է խաղացել Գրուշենկայի կյանքի այդ անցած-գնացած շրջանում, և որին, սակայն, երբեք չի սիրել Գրուշենկան, մի մարդ, որն արդեն (և այս էր գլխավորը) նույնպես «անցել է», վերջացել, այնպես որ նա բոլորովին գոյություն էլ չունի։ Եվ բացի այդ, Միտյան հիմա նույնիսկ մարդ էլ չէր կարող համարել նրան, որովհետև քաղաքում ամեն ոք գիտեր, թե նա պարզապես հիվանդ մի ավերակ էր և, այսպես ասած, միայն հայրական փոխհարաբերություն էր պահպանում Գրուշենկայի հետ, այլ ոչ թե նախկին հիմունքներով էր կապված, և դա վաղուց արդեն այդպես էր, համարյա թե մի տարի է այդպես էր։ Համենայն դեպս, Միտյայի կողմից բավականաչափ պարզամտություն էլ կար այս բոլորի մեջ, որովհետև նա, իր բոլոր մոլություններով հանդերձ, շատ պարզամիտ մարդ էր։ Հենց իր այդ պարզամտության հետևանքով էլ նա, ի միջի այլոց, ամենայն լրջությամբ համոզված էր, որ Կուզման, պատրաստվելով անդենական աշխարհ մեկնելու, անկեղծորեն զղջում է Գրուշենկայի հետ իր ունեցած անցյալի համար, և որ հիմա Գրուշենկան չունի ավելի անձնվեր մի հովանավոր ու բարեկամ, քան արդեն անվնաս այս ծերունին։

Վանքի ճանապարհին Ալյոշայի հետ իր խոսակցությունից հետո գրեթե անքուն մի գիշեր անցկացնելով, հաջորդ օրն իսկ, առավոտյան ժամը տասի մոտ, նա հայտնվեց Սամսոնովի տանը և պատվիրեց, որ իր մասին զեկուցեն տանտիրոջը։ Հին էր այդ տունը, մռայլ, շատ ընդարձակ, երկհարկանի, ուներ կցաշենք և այլ օժանդակ շինություններ բակում։ Ներքևի հարկում ապրում էին Սամսոնովի երկու ամուսնացած որդիներն իրենց ընտանիքներով, ինչպես և տարեց քույրն ու չամուսնացած մի աղջիկը։ Իսկ կցաշենքում բնակվում էին նրա երկու գործակատարները, որոնցից մեկը նույնպես բազմանդամ ընտանիք ուներ։ Թե՛ զավակները, թե՛ գործակատարները խճողված էին ապրում, բայց ծերունին մեն֊մենակ գրավել էր տան ամբողջ վերնամասը և չէր թողնում, որ նույնիսկ աղջիկն ապրի իր հետ, թեև այդ օրիորդն էր նրան խնամում և, հակառակ իր ունեցած շնչարգելության, պարտավոր էր ամեն անգամ ներքևից վեր վազել, երբ հասներ որոշյալ ժամը կամ էլ երբ հայրը որևէ ժամանակ կանչեր նրան։ Այդ «վերնամասը» բաղկացած էր բազմաթիվ մեծ շքասենյակներից, որոնք կահավորված էին վաճառական դասի հին ոճով՝ կարմիր փայտե անճոռնի բազկաթոռների և աթոռների երկար, միապաղաղ շարքեր, ծածկոցով պատված բյուրեղապակյա ջահեր, պատերի վրա մռայլ հայելիներ։ Բոլոր այդ սենյակները մնում էին դատարկ ու անբնակ, որովհետև հիվանդ ծերունին ամփոփվել էր հեռավոր մի անկյունում գտնվող իր փոքրիկ ննջասենյակի մեջ, ուր նրան ծառայում էին պառավ ու լաչակավոր սպասուհին և մեկ էլ «լաճը», որի մշտական տեղը միջանցքի օթոցն էր։ Ծերունին, իր ուռած ոտքերի պատճառով, արդեն համարյա բոլորովին չէր կարողանում քայլել. երբեմն միայն բարձրանում էր կաշվե բազկաթոռից, և պառավ սպասուհին, թևերի տակից բռնելով, մեկ֊երկու անգամ տանում֊բերում էր նրան սենյակում։ Նույնիսկ այս պառավի հանդեպ նա խոժոռ էր ու մունջ։ Երբ նրան զեկուցեցին «կապիտանի» այցելության մասին, իսկույն ևեթ հրամայեց մերժել։ Բայց Միտյան համառեց ու կրկին զեկուցել տվեց։ Կուզմա Կուզմիչը մանրամասն հարցուփորձի ենթարկեց լաճին, թե՝ ի՞նչ տեսք ունի, գուցե հարբա՞ծ է։ Խենթուխելառ չի՞ գոռգոռում։ Եվ պատասխան ստացավ, թե «խելքը տեղն է, բայց գնալ չի ուզում»։ Ծերունին նորից հրամայեց մերժել։ Այդ ժամանակ Միտյան, որ նախատեսել էր այս բոլորը և հատկապես թուղթ ու մատիտ էր վերցրել հետը այսպիսի մի դեպքի համար, թղթի կտորի վրա հստակորեն գրեց մի տող՝ «Ամենակարևորագույն գործով, որ սերտ կապ ունի Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ», և ուղարկեց ծերունուն։ Մի քիչ մտածելուց հետո, ծերունին կարգադրեց, որ լաճն այցելուին տանի հյուրասրահ, իսկ պառավ սպասուհուն ուղարկեց ներքև՝ հրամայելով, որ կրտսեր որդին անմիջապես բարձրանա իր մոտ։ Այս կրտսեր որդին, տասներկու վերշոկ հասակով և ահռելի ուժի տեր մի տղամարդ, որ երեսն ածիլում էր ու եվրոպացու նման էր հագնվում (Սամսոնովն ինքը կաֆտան էր հագնում և մորուք ուներ), անհապաղ ու լուռումունջ վեր եկավ։ Նրանք բոլորն էլ դողում էին իրենց հոր առաջ։ Հայրն այս աժդահային կանչեց ոչ թե որովհետև վախենում էր կապիտանից (նա բոլորովին էլ վախկոտ բնավորություն չուներ), այլ հենց այնպես, ավելի ճիշտ՝ որևէ դեպքում մի վկա ունենալու համար։ Սամսոնովն ի վերջո քարշ եկավ հյուրասրահ՝ իրեն թևանցուկ արած որդու և լաճի ընկերակցությամբ։ Պետք է ենթադրել, թե նա բավական ուժեղ մի հետաքրքրություն էլ էր զգում։ Այդ հյուրասրահը, ուր սպասում էր Միտյան, վիթխարի, մռայլ, մարդու հոգին տխրությամբ խեղդող մի սենյակ էր՝ երկշար լուսամուտներով, վերնատնով, «մարմարակերպ» պատերով և երեք բյուրեղապակյա հսկա ջահերով, որոնք ծածկոցով էին պատած։ Միտյան մուտքի դռան մոտ նստել էր աթոռակի վրա և ջղային անհամբերությամբ սպասում էր իր բախտին։ Երբ ծերունին երևաց հանդիպակաց դռնից, մոտ քսան մետր հեռու, Միտյան ընդոստ վեր կացավ ու իր ամուր, կանգունաչափ, զինվորական քայլերով ընդառաջ գնաց։ Վայելուչ էր հագնվել Միտյան՝ կոճկված սերթուկ, սև ձեռնոց, կլոր գլխարկը ձեռքին, ճիշտ ու ճիշտ այնպես, ինչպես երեք օր առաջ վանքամ՝ սրբահոր մոտ, Ֆյոդոր Պավլովիչի ու եղբայրների հետ ընտանեկան հավաքույթին։ Ծերունին, կանգնած, սպասում էր ամբարտավան ու խստադեմ, և Միտյան անմիջապես զգաց, որ նա ոտից գլուխ զննեց իրեն, երբ ինքը մոտենում էր։ Միտյային զարմացրեց նաև Կուզմա Կուզմիչի դեմքը, որ արտակարգորեն ուռել էր վերջերս, ստորին շրթունքը, որ արդեն հաստ էր, հիմա մի տեսակ կախ ընկած բլիթ էր թվում։ Ծանրաբարո ու լռելյայն գլուխ տվեց նա հյուրին, բազմոցի մոտ մի բազկաթոռ մատնանշեց նրա համար, իսկ ինքը դանդաղորեն, որդու թևին հենվելով ու ցավագին տնքալով, սկսեց նստել բազմոցի վրա՝ Միտյայի դիմաց, այնպես որ Միտյան, ի տես նրա ցավագին ճիգերի, անմիջապես զղջահարվեց ու նրբազգաց մի ամոթով լցվեց, գիտակցելով իր այժմու ոչնչությունը այդ այնքան կարևոր անձնավորության առաջ, որին ինքը անհանգստացրել էր։

— Ի՞նչ էիք ուզում ինձնից, պարոն,— վերջապես նստելուց հետո ասաց ծերունին դանդաղորեն, հստակ, խիստ, բայց քաղաքավարի շեշտով։

Միտյան ցնցվեց, ընդոստ վերկացավ, բայց նորից նստեց։ Հետո անմիջապես սկսեց խոսել բարձր, արագ, ջղային, ձեռքերը շարժելով ու կատարյալ մոլուցքի մեջ ընկած։ Երևում էր, որ մարդը հասել է կործանման եզրին և մի վերջին ելք է փնտրում, իսկ եթե այդ էլ չհաջողվի՝ թեկուզ հենց այս րոպեիս պատրաստ է ջուրը նետվելու։ Ծերունի Սամսոնովը թերևս մի ակնթարթում հասկացավ այս բոլորը, թեև նրա դեմքը սառն ու անփոփոխ էր մնում արձանի նման։

«Մեծապատիվ Կուզմա Կուզմիչը հավանաբար բազմիցս լսել է արդեն իմ ընդհարումների մասին հորս հետ՝ Ֆյոդոր Պավլովիչ Կարամազովի, որ կողոպտել է ինձ հասնող ժառանգությունը իմ հարազատ մորից հետո... քանի որ ամբողջ քաղաքն արդեն շաղակրատում է այդ մասին... որովհետև այստեղ բոլորն էլ պետք չեղած բաների մասին են շաղակրատում... Եվ բացի այդ, կարող էր հասնել նաև Գրուշենկայի միջոցով... ներողություն, Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի... ազնվափայլ Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի, որին ես շատ եմ հարգում...»։ Այսպես սկսեց և առաջին իսկ խոսքից սայթաքեց Միտյան։ Բայց մենք բառացիորեն չենք մեջ բերի նրա ամբողջ ճառը, այլ դրա շարադրանքը միայն կներկայացնենք։ Այսինքն թե, նրա ասելով, խնդիրն այն է, որ ինքը, Միտյան, դեռ երեք ամիս առաջ հատկապես դիտավորյալ խորհրդակցել է (նա հենց ասաց «հատկապես դիտավորյալ», և ոչ թե «դիտմամբ») փաստաբանի հետ նահանգային կենտրոնում, «նշանավոր փաստաբանի, Կուզմա Կազմիչ, երևելի Պավել Պավլովիչ Կորնեպլոդովի հետ, թերևս բարեհաճե՞լ եք լսել նրա մասին։ Բեղուն գլուխ է, համարյա պետական գործչի խելք ունի... ձեզ նույնպես ճանաչում է... լավագույնս արտահայտվեց ձեր մասին»,— սայթաքեց նորից Միտյան։ Բայց սայթաքումները չէին կանգնեցնում նրան, իսկույն ցատկում էր դրանց վրայից և սլանում ավելի ու ավելի առաջ։ Իբր թե այդ Կորնեպլոդովը, ուրեմն, մանրամասն հարցուփորձ անելով և քննելով այն փաստաթղթերը, որ Միտյան կարող էր ներկայացնել նրան (փաստաթղթերի մասին Միտյան անորոշ արտահայտվեց և հատկապես շտապ անցավ այդ հարցի վրայից), կարծիք է հայտնել, թե իսկապես հնարավոր կլիներ դատական գործ սկսել Չերմաշնյա գյուղի նկատմամբ, որ պետք է պատկաներ իրեն՝ Միտյային, մոր կողմից, և այդպիսով կարելի է շշմեցնել անառակ ալևորին՝ իր հորը... «որովհետև բոլոր դռները հո փակ չեն, և արդարադատությունը գիտե անշուշտ, թե որտեղից կարելի է խցկվել»։ Մի խոսքով, կարելի կլիներ հույս ունենալ նույնիսկ մի վեց հազար ոուբլու հավելյալ գումար ստանալու Ֆյոդոր Պավլովիչից, մինչև իսկ յոթ հազար, քանի որ Չերմաշնյայի արժեքն այնուամենայնիվ քսանհինգ հազարից պակաս չէ, այսինքն թերևս էլ քսանութ հազար է, «երեսո՜ւն, երեսո՜ւն, Կուզմա Կուզմիչ, իսկ ես, պատկերացրեք, տասնյո՜թ հազար էլ չեմ ստացել այդ դաժան մարդուց...»։ Այսպես ուրեմն ես, այսինքն Միտյան, այդ ժամանակ ձեռք քաշեցի այդ գործից, որովհետև գլուխ չունեմ դատական օրենքների հետ, իսկ երբ այստեղ եկա իմ դեմ հարուցված հակահայցը ինձ ապշեցրեց ուղղակի (այս կետում Միտյան նորից խճճվեց ու նորից կտրուկ ցատկեց առաջ). այ ուրեմն, չե՞ք ցանկանա դուք, ազնվամեծար Կուզմա Կուզմիչ, վերցնել իմ բոլոր իրավունքները այդ հրեշի դեմ, իսկ ինքներդ երեք հազար միայն տվեք ինձ... Դուք ոչ մի դեպքում չեք կարող կորուստ ունենալ, ազնվությամբ, ազնվությա՜մբ եմ երդվում. ընդհակառակը, կարող եք վեց կամ յոթ հազար շահել երեք հազարի փոխարեն... Բայց գլխավորն այն է, որ այս գործը վերջանա «հենց այսօր իսկ»։ «Ես ձեզ հենց նոտարի միջոցով, կամ էլ ինչպես որ պետք է... մի խոսքով, ամեն ինչի պատրաստ եմ, ձեր պահանջած բոլոր թղթերը կտամ, ամեն ինչ կստորագրեմ... և մենք իսկույն կվերջացնեինք այդ թուղթը, և եթե կարելի է, եթե միայն կարելի է, հենց այսօր, այս առավոտ անեինք... Դուք ինձ այդ երեք հազարը տայիք... որովհետև այս փոքրիկ քաղաքում ո՞վ կարող է մրցել ձեզ հետ որպես դրամատեր... և դրանով կփրկեիք ինձ մի այնպիսի՜ բանից... մի խոսքով, կփրկեիք իմ խեղճ գլուխը մի ազնվագույն գործի համար, կարելի է ասել վսեմագո՜ւյն գործի համար... որովհետև ազնվագույն զգացումներ եմ տածում մի որոշ անձնավորության նկատմամբ, որին դուք շատ լավ գիտեք, և որի հանդեպ դուք հոգածու եք հայրաբար։ Այլապես չէի էլ գա, եթե հայրաբար չլիներ։ Եվ, եթե ուզում եք ճիշտը, այստեղ երեք հոգի ճակատ-ճակատի են եկել, որովհետև մարդուս ճակատագիրը մի ճիվա՜ղ է, Կուզմա Կուզմիչ։ Ռեալի՜զմ, Կուզմա Կուզմիչ, ռեալի՜զմ։ Եվ քանի որ ձեզ վաղուց արդեն պետք է բացառել, ուրեմն մնում են երկու ճակատ իրար կպած, ինչպես ասացի. գուցե և վայելուչ մի արտահայտություն չէ դա, բայց դե ես գրոց-բրոց չեմ։ Այսինքն մեկը իմ ճակատն է, իսկ մյուսը՝ այդ հրեշինը։ Ուրեմն ընտրեցեք՝ ե՞ս, թե այդ հրեշը։ Հիմա ամեն ինչ ձեր ձեռքումն է՝ երեք ճակատագիր և երկու բախտ... ներեցեք, ամեն ինչ իրար խառնեցի, բայց դուք հասկանում եք... ձեր պատվական աչքերից եմ տեսնում, որ հասկացաք... Իսկ եթե չհասկացաք, մնում է, որ հենց այսօր իսկ ջո՜ւրը նետվեմ, ահա՛»։

Միտյան այդ «ահա»֊ով էլ ընդհատեց իր անհեթեթ ճառը և, ընդոստ վեր կենալով, պատասխան սպասեց իր հիմար առաջարկությանը։ Վերջին նախադասությունն ասելու վայրկյանին նա հանկարծ հուսահատորեն զգաց, որ ամեն ինչ հօդս էր ցնդել, և որ մանավանդ ահռելի մի ցնդաբանություն էր դուրս տվել։ «Տարօրինակ բան, երբ այստեղ էի գալիս, ամեն ինչ լավ էր թվում, իսկ հիմա ցնդաբանությո՜ւն եղավ ահա»,— անցավ հանկարծ նրա հուսալքված մտքով։ Երբ նա խոսում էր, ծերունին անշարժ նստել էր շարունակ և աչքերի մեք սառցասառն մի արտահայտությամբ հետևում էր նրան։ Ու վերջապես, մոտ մի րոպե նրան սպասողական վիճակի մեջ պահելուց հետո, Կուզմա Կուզմիչը ամենավճռական ու անբարեհույս շեշտով ասաց.

— Ներեցեք, մենք այդպիսի գործերով չենք զբաղվում։

Միտյան հանկարծ զգաց, որ ոտքերը թուլանում են։

— Իսկ ի՞նչ է լինելու իմ բանը հիմա, Կուզմա Կուզմիչ,— մրթմրթաց նա գունատ ժպտալով։— Ուրեմն էլ կործանվեցի՜ հիմա, ի՞նչ եք կարծում։

— Ներեցեք խնդրեմ...

Միտյան շարունակում էր կանգնած մնալ և անշարժ նայում էր, աչքերը հառած։ Ու հանկարծ մի շարժում նկատեց ծերունու դեմքին։ Ցնցվեց։

— Գիտե՞ք ինչ, պարոն, այդպիսի գործերը անհարմար բաներ են մեզ համար,— ասաց ծերունին դանդաղորեն,— դատ-դատաստան, փաստաբաններ՝ կրակ ու պատիժ։ Բայց եթե ուզում եք, մի մարդ կա այստեղ, ա՜յ նրան դիմեցեք...

— Տե՜ր աստված, ո՞վ է այդ մարդը... Դուք ինձ կյանք եք տալիս, Կուզմա Կուզմիչ,— սկսեց հանկարծ թոթովել Միտյան։

— Այստեղացի չէ այդ մարդը, և այստեղ էլ չէ հիմա։ Գյուղացի է, փայտի առուտուր է անում, Լյագավի են ասում նրան։ Ահա մի տարի է՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ սակարկություն է անում այդ ձեր Չերմաշնյայի պուրակի համար, բայց գնի մասին չեն համաձայնվում, գուցե թե լսել եք։ Հենց այս օրերիս նորից է եկել, մնում է Իլյինսկոեի տերտերի մոտ, Վոլովյա կայանից մի տասներկու վե՞րստ է, թե ինչ այդ Իլյինսկոե գյուղը այսինքն։ Նա ինձ էլ նամակ գրեց հենց այդ գործով, այսինքն այդ պուրակի մասին, խորհուրդ էր հարցնում։ Ֆյոդոր Պավչովիչն ինքը ուզում է նրա մոտ գնալ։ Դե ուրեմն, եթե դուք Ֆյոդոր Պավլովիչին կանխեք և Լյագավիին առաջարկեք հենց այս բանը, որ ինձ ասացիք, գուցե թե նա...

— Հանճարե՜ղ միտք,— ընդհատեց Միտյան հրճվանքով։— հենց նա՝ է, հենց նրա՛ն է ձեռնտու։ Սակարկում է մարդը, թանկ են ուզում նրանից, և մեկ էլ ահա նրա ձեռքն են տալիս հենց այն փաստաթուղթը, որով ինքն է տեր դառնում, հա-հա֊հա՜։ — Եվ Միտյան հանկարծ սկսեց քրքչալ կարճ-կարճ, փայտաձայն ծիծաղով, բոլորովին անսպասելիորեն, այնպես որ նույնիսկ Սամսոնովը ցնցվեց։

— Ինչպե՞ս շնորհակալությունս հայտնեմ ձեզ, Կուզմա Կազմիչ,— եռում էր Միտյան։

— Ոչինչ բան է,— գլուխը խոնարհեց Սամսոնովը։

— Բայց դուք չգիտե՜ք, դուք փրկեցի՜ք ինձ, օ՜, նախազգացումն էր, որ ինձ բերեց ձեզ մոտ... Դե ուրեմն, վազե՜նք այդ տերտերին գտնելու։

— Չարժե շնորհակալություն հայտնել։

— Շտապում եմ, թռչում։ Չարաշահեցի ձեր առողջությունը։ Հավիտյա՜նս չեմ մոռանա, ռո՛ւս մարդն է ասում ձեզ այս բանը, Կուզմա Կուզմիչ, ռ-ռո՜ւս մարդը։

— Բա ո՜նց։

Միտյան հենց ուզում էր բռնել նրա ձեռքը, որպեսզի թոթի, բայց ծերունու աչքերում չարանենգ մի բան երևաց։ Միտյան ետ քաշեց ձեռքը, սակայն ինքնիրեն հանդիմանեց կասկածամտության համար։ «Պարզապես հոգնել է...»,— անցավ նրա մտքով։

— Նրա՜ սիրույն, Գրո՜ւշենկայի սիրույն, Կուզմա Կուզմիչ։ Դուք հասկանում եք, որ այս բոլորը նրա՜ սիրույն է,— գոռաց նա հանկարծ ամբողջ սրահով մեկ, գլուխ տվեց, կտրուկ շրջվեց և նույն արագ, կանգունաչափ քայլերով, առանց ետ նայելու սլացավ դեպի դուռը։ Դողում էր ցնծությունից։ «Արդեն կործանվում էր ամեն ինչ, և ահա պահապան հրեշտակը փրկեց,— անցնում էր նրա մտքով։— Եթե այս ծերունու նման գործարար մարդը (ազնվագույն ծերունի է, ի՜նչ կեցվածք ունի), եթե այսպիսի մարդն է այս ուղին ցույց տալիս, ուրեմն... ուրեմն անշո՜ւշտ թե շահեցինք գործը։ Հենց հիմա պետք է թռչել֊գնալ։ Մինչև գիշե՞ր կվերադառնամ, գիշե՞րը կվերադառնամ՝ միևնույնն է, գործը հաղթանակով արված է արդեն։ Կարո՞ղ է պատահել, որ ծերուկը քթիս ծիծաղած լինի»։ Այսպես բացականչելով Միտյան գնում էր դեպի իր բնակարանը, և անշուշտ ուրիշ կերպ չէր էլ կարող պատկերացնել, այսինքն՝ կա՛մ գործնական մի խորհուրդ է դա (այսպիսի մի գործարար մարդու), և ծերուկը գիտե այս գործը, գիտե այդ Լյագավիին (տարօրինակ ազգանուն), և կամ էլ... կամ էլ Սամսոնովն իր քթին ծիծաղեց։ Ավա՜ղ, հենց այս վերջին միտքն էր միայն ճշմարիտ։ Հետագայում, երկար ժամանակ հետո, երբ արդեն կատարվել էր աղետը, ծերունի Սամսոնովն ինքը խոստովանեց ծիծաղելով, որ այն ժամանակ ձեռք էր առել «կապիտանին»։ Չարասիրտ, անկարեկից ու հեգնասեր մարդ էր նա, և այդ բոլորի վրա դեռ հիվանդագին հակակրանքի պոռթկումներ էլ էր ունենում։ Չգիտեմ, թե ինչը մղեց ծերունուն՝ արդյոք կապիտանի հուզաբորբոք արտահայտությո՞ւնը, արդյոք «փողը քամուն տվող այդ լոթու» հիմար համոզմո՞ւնքը, թե նա, Սամսոնովը, կարող է տեղի տալ նրա «ծրագրի» նման ցանցառ մի բանի, արդյոք խանդի զգացմո՞ւնքը Գրուշենկայի համար, որի անունով «այդ թոկից փախածը» եկել էր փող պոկելու ինչ֊որ մի ցնդաբանություն առաջարկելով,— չգիտեմ, բայց հենց այն րոպեին, երբ Միտյան կանգնած էր նրա առաջ և զգում էր, որ ոտքերը թուլանում են ու անիմաստ բացականչում էր, թե կործանվել է, այդ րոպեին ահա ծերունին անսահման չարասրտությամբ նայեց նրան և որոշեց քթին ծիծաղել։ Երբ Միտյան դուրս գնաց, Կուզմա Կուզմիչը, զայրույթից գունատվելով, դարձավ իր որդուն և հրամայեց այնպես անել, որ այդ քրջոտն այլևս ոտք չդնի իր տունը և նույնիսկ բակի դուռը չբացեն նրա առաջ, թե չէ՜...

Նա խոսքը չվերջացրեց, չասաց իր սպառնալիքը, բայց նույնիսկ որդին, որ հաճախ էր նրա բարկությունը տեսել, վախից դողաց։ Հետո մի ամբողջ ժամ ծերունին ոտից գլուխ ցնցվում էր զայրույթից, իսկ երեկոյան հիվանդացավ և մարդ ուղարկեց բժիշկ կանչելու։

II։ Լյագավի

Այսպես ուրեմն, պետք է «քառատրոփ» սուրար, բայց թե ձիերի համար վճարելու ոչ մի կոպեկ փող չուներ, այսինքն երկու քսանկոպեկանոց կար գրպանում, և այդ էր ամբողջը, ամբո՜ղջը, որ մնում էր այնքան տարիների բարեկեցիկ կյանքից։ Սակայն տանը արծաթե մի հին ժամացույց կար, որն արդեն վաղուց դադարել էր աշխատելուց։ Ուղղակի վերցրեց այդ ժամացույցը և տարավ մի հրեա ժամագործի մոտ, որ մի փոքրիկ խանութ ուներ շուկայում։ Հրեան վեց ռուբլի տվեց դրա դիմաց։ «Այսքա՜նն էլ չէի սպասում»,— գոչեց Միտյան խանդավառված (դեռ շարունակվում էր նրա խանդավառ հոգեվիճակը), վերցրեց իր վեց ռուբլին ու տուն վազեց։ Տանը ավելացրեց գումարը, երեք ռուբլի պարտք առնելով տանտերերից, որոնք այնքան էին սիրում նրան, որ հաճույքով տվեցին, թեև իրենց վերջին կոպեկներն էին դրանք։ Միտյան իր խանդավառությամբ տարված՝ տեղն ու տեղը հայտնեց նրանց, թե իր բախտն է վճռվում, և պատմեց, անշուշտ սոսկալի շտապելով, համարյա ամբողջ այն «ծրագիրը», որ հենց նոր ներկայացրել էլ Սամսոնովին, ապա և Սամսոնովի որոշումը, իր ապագա հույսերը և այլն, և այլն։ Տանտերերն առաջ էլ իրազեկ էին դառնում նրա շատ գաղտնիքներին, և այդ պատճառով էլ նրան համարում էին իրենց մարդը, այլ ոչ երբեք հպարտ մի պարոն։ Այսպես ինը ռուբլի հավաքելով, Միտյան փոստակայանի ձիեր բերել տվեց՝ մինչև Վոլովյա կայանը գնալու համար։ Բայց այդպիսով մարդկանց հիշողության մեջ տեղ գրավեց այն փաստը, թե «մի որոշ դեպքի նախորդ օրը, կեսօրին, Միտյան ոչ մի կոպեկ փող չուներ և փող ճարելու համար ժամացույցը ծախեց ու երեք ռուբլի պարտք առավ տանտերերից, և այդ բոլորը՝ վկաների ներկայությամբ»։

Նախօրոք նշում եմ այս փաստը. հետո կպարզվի, թե ինչու եմ այսպես անում։

Սուրալով դեպի Վոլովյա կայանը, Միտյան թեև փայլում էր այն բերկրալի նախազգացումից, թե վերջապե՜ս կլուծի ու կվերջացնի «բոլոր այս խնդիրները», բայց այնուամենայնիվ դողում էր նաև վախից՝ ի՞նչ կանի հիմա Գրուշենկան իր բացակայության ընթացքում։ Հապա եթե հենց այսօ՞ր որոշի վերջապես գնալ Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ։ Ահա թե ինչու Միտյան մեկնելուց առաջ ոչինչ չասաց նրան և տանտերերին էլ պատվիրեց ոչ մի դեպքում չհայտնել, թե ուր է գնացել ինքը, եթե որևէ տեղից գան և իրեն հարցնեն։ «Անպայման, անպայման այս երեկո պետք է վերադառնամ,— կրկնում էր նա տմբտմբալով կառքի մեջ,— իսկ այդ Լյագավիին լավ կլինի, որ քարշ տամ բերեմ այստեղ... որ այս գործը վերջացնենք...»։ Այսպիսի երազներով էր տարվում Միտյան և սիրտը թրթռում էր, բայց ավաղ, բոլորովին բախտ չէր վիճակվել նրան, որ երազանքները կատարվեին ըստ իր կազմած «ծրագրի»։

Նախ և առաջ, ուշացավ. Վոլովյա կայանից բռնեց գյուղամիջյա կարճ ճանապարհը, բայց պարզվեց, որ այդ կարճ ճանապարհը ոչ թե տասներկու, այլ տասնութ վերստ է։ Երկրորդ՝ տանը չգտավ Իլյինսկոեի քահանային, որ հարևան գյուղն էր գնացել։ Մինչև որ Միտյան նույն հոգնած ու տանջված ձիերով հասավ այդ հարևան գյուղը և գտավ նրան, արդեն համարյա գիշեր եղավ։ Տեր հայրը, ամոթխած ու սիրալիր երևույթով մի մարդուկ, անմիջապես բացատրեց նրան, որ այդ Լյագավին թեև սկզբում իր տանն էր իջևանել, բայց հիմա գտնվում է Սուխոյ Պոսյոլոկում, այնտեղ անտառապահի խրճիթում է գիշերելու այսօր, որովհետև այնտեղ էլ փայտանյութ է սակարկում։ Երբ Միտյան թախանձագին խնդրեց, որ նա իրեն հենց անմիջապես տանի Լյագավիի մոտ և «այդպիսով, այսպես ասած, փրկի իրեն», տեր հայրն սկզբում տատանվեց թեև, բայց վերջապես համաձայնվեց ուղեկցել նրան մինչև Սուխոյ Պոսյոլոկ, երևի հետաքրքրություն զգալով, բայց դժբախտաբար խորհուրդ տվեց «ոտքով գնալ», քանի որ ընդամենը մի վերստ ճանապարհ կլիներ, դե «մի քիչ էլ ավել»։ Միտյան, բնական է, համաձայնվեց ու ճամփա ընկավ իր կանգունաչափ քայլերով, այնպես որ խեղճ տեր հայրը համարյա վազում էր նրա ետևից։ Դեռ ոչ ծեր ու շատ զգուշավոր մի մարդուկ էր նա։ Միտյան նրա հետ էլ անմիջապես սկսեց խոսել իր ծրագրերի մասին, եռանդով ու ջղայնորեն խորհուրդներ հարցրեց Լյագավիի վերաբերյալ և խոսե՜ց ու խոսեց ամբողջ ճանապարհին։ Տեր հայրը ուշադիր լսւմ էր, բայց քիչ էր խորհուրդ տալիս։ Միտյայի հարցերին խուսափուկ էր պատասխանում. «Չգիտեմ, օհ, չգիտեմ, ես ո՞նց կարող եմ իմանալ էդ բանը» և այլն։ Երբ Միտյան սկսեց խոսել Ժառանգության հարցով հոր հետ իր ընդհարումների մասին, տեր հայրը նույնիսկ վախեցավ, որովհետև ինչ-որ փոխհարաբերություններ ուներ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ և նրանից կախյալ դրության մեջ էր։ Բայց և այնպես նա զարմացած հարցրեց, թե ինչո՞ւ Միտյան Լյագավի է կոչում այդ առևտրական գյուղացի Գորստկինին, և բարի եղավ բացատրելու, որ նա թեև իսկապես Լյագավի է կոչվում, բայց և Լյագավի չէ, որովհետև սարսափելի վիրավորվում է այդ անունից, պետք է անպայման Գորստկին ասել նրան, «թե չէ ոչինչ չեք կարող անել նրա հետ, չի էլ լսի ձեզ»,— եզրակացրեց տեր հայրը։ Միտյան մի րոպե որոշ զարմանք զգաց և բացատրեց, որ Սամսոնովն ինքը այդպես էր կոչում նրան։ Լսելով այդ բանը, տեր հայրն իսկույն խոսակցությունը փոխեց, թեև լավ կաներ՝ հենց այդ րոպեին էլ Դմիտրի Ֆյոդորովիչին հայտներ իր ենթադրությունը, որ եթե Սամսոնովն ինքը նրան ուղարկել է այդ գյուղացու մոտ և Լյագավի անունն է տվել, արդյոք ծիծաղելու համար չի՞ արել այդպես, և արդյոք մի վատ բան չկա՞ դրա մեջ։ Բայց Միտյան ժամանակ չուներ «այդպիսի մանրուքների վրա» կանգ առնելու։ Շտապում էր նա, քայլում էր մեծ֊մեծ քայլերով և Սուխոյ Պոսյոլոկ հասնելուց հետո միայն նկատեց, որ անցել էին ոչ թե մի վերստ, ոչ էլ մեկուկես, այլ երևի երեք վերստ, սրտնեղեց դրանից, բայց ձայն չհանեց։ Մտան խրճիթ։ Տեր հոր ծանոթ անտառապահն ապրում էր խրճիթի մի կեսում, իսկ մյուս, ավելի մաքուր կեսում, միջանցքի մյուս կողմը, Գորստկինն էր տեղավորվել։ Մտան այդ մաքուր սենյակը և ճարպամոմ վառեցին։ Խրճիթը սաստիկ տաքացված էր։ Սոճեփայտե սեղանի վրա հանգած մի ինքնաեռ կար, նաև մի մատուցարան՝ բաժակներով, ռոմի դատարկ մի շիշ, մի մեծ շիշ էլ օղի՝ դեռ կեսը լեցուն, և ցորենահացի մնացուկներ։ Իսկ ինքը՝ եկվորը մեջքի վրա պառկել էր նստարանին, գլխի տակ ճմռթված վերնազգեստն էր դրել բարձի փոխարեն և ծանր խռմփացնում էր։ Միտյան վարանած կանգնեց։ «Իհարկե պետք է արթնացնել. իմ գործը չափազանց կարևոր է, շտապե՜լ եմ այնպես, և շտապում եմ այսօր իսկ վերադառնալ»,— սկսեց տագնապել Միտյան։ Բայց տեր հայրն ու անտառապահը լուռ կանգնել էին, չէին հայտնում իրենց կարծիքը։ Միտյան մոտեցավ և ինքը ջանաց արթնացնել նրան, ջանաց եռանդով, բայց քնած գյուղացին չէր արթնանում։ «Հարբած է,— որոշեց Միտյան,— բայց ի՜նչ անեմ հիմա ես, աստված իմ, ի՜նչ անեմ»։ Եվ հանկարծ սոսկալի անհամբերությամբ սկսեց քաշքշել նրա ձեռքերից, ոտքերից, ցնցել գլուխը, բարձրացնել ու նստեցնել նստարանին, բայց և այնպես, շատ երկար ջանքերից հետո, կարողացավ հասնել միայն մի բանի՝ քնածն սկսեց անիմաստ բառաչյուններ արձակել և թունդ հայհոյել, թեև անորոշ արտասանելով բառերը։

— Չէ, ավելի լավ է սպասեք մի քիչ,— ասաց վերջապես տեր հայրը,— որովհետև երևում է՝ չի կարող։

— Ամբողջ օրը խմում էր,— ձայնակցեց անտառապահը։

— Տե՜ր աստված,— աղաղակեց Միտյան,— եթե միայն իմանայիք, թե որքա՜ն անհրաժեշտ է նա ինձ և ի՜նչ հուսահատության մեջ եմ հիմա։

— Չէ, բայց ավելի լավ կլիներ սպասեիք մինչև առավոտ,— կրկնեց տեր հայրը։

— Մինչև առավո՞տ։ Ի սե՜ր աստծո, անկարելի է դա։— Եվ հուսահատությունից մղված՝ հենց նորից էր նետվում հարբածի վրա, որ արթնացնի, բայց իսկույն ձեռք քաշեց, հասկանալով, որ իր բոլոր ջանքերն անօգուտ են լինելու։ Տեր հայրը լուռ էր մնում, քնաթաթախ անտառապահը մռայլ կանգնել էր։

— Ռեալի՜զմը, ռեալիզմը ի՜նչ սարսափելի ողբերգություններ է բերում մարդկանց գլխին,— ասաց Միտյան կատարելապես հուսահատած։ Քրտինքը թափվում էր երեսից։ Օգտվելով հարմար րոպեից, տեր հայրը շատ խելամտորեն բացատրեց, որ եթե նույնիսկ հաջողվեր արթնացնել քնածին, այնուամենայնիվ նա, հարբած լինելով, չէր կարողանա որևէ խոսակցություն վարել, «իսկ ձեր գործը կարևոր է, այնպես որ իսկապես լավ կլիներ համբերեիք մինչև առավոտ...»։ Միտյան ձեռքերը տարածեց ու համաձայն եղավ։

_ Ես այստեղ կմնամ, տեր հայր, մոմն էլ վառած կթողնեմ և կբռնեմ հարմար րոպեն։ Հենց որ զարթնի, կսկսեմ... Մոմի համար կվճարեմ քեզ,— դարձավ նա անտառապահին,— գիշերելու համար էլ կվճարեմ, դու չե՜ս մոռանա Դմիտրի Կարամազովին։ Բայց միայն թե, տեր հայր, հիմա չգիտեմ ձե՛ր բանն ինչպես անենք. որտե՞ղ եք պառկելու։

— Չէ, ես տուն գնամ։ Այ նրա ձիուկն ինձ տուն կհասցնի,— ցույց տվեց նա անտառապահին։— Արդ ուրեմն մնաք բարով, ցանկանում եմ լրիվ գոհացում ստանաք։

Այդպես էլ արեցին։ Տեր հայրը ձի նստեց ու մեկնեց, ուրախացած, որ վերջապես օձիքն ազատել էր, բայց և շփոթահար շարժելով գլուխը և մտմտալով, թե արդյոք հարկավոր չէ՞ վաղն և իսկ, դեռ բանը բանից չանցած, այս տարօրինակ, դեպքի մասին հայտնել բարերար Ֆյոդոր Պավլովիչին, «թե չէ մեկ էլ տեսար, սատանայի ականջը, կիմանա հանկարծ, կբարկանա և էլ շնորհ չի անի»։ Անտառապահը գլուխը քոր տվեց ու լուռումունջ գնաց իր սենյակը, իսկ Միտյան նստեց նստարանին, որպեսզի, ինչպես ասաց, բռնի հարմար րոպեն։ Խորունկ մի տխրություն պատեց նրա հոգին, ծանր մշուշի նման։ Խորունկ, սարսափելի մի տխրություն։ Նստած մտածում էր, բայց ոչինչ չէր կարողանում կշռադատել։ Մոմն այրուցք էր կապում և լույսն աղոտանում էր, մի ծղրիդ ճռճռում էր անընդհատ, տաքացված սենյակում օդը ծանրանում էր անտանելիորեն։ Նրա մտքում հանկարծ պատկերացավ այգին, անցքը այգու ետևում, հոր տանը մի դուռ բացվեց խորհրդավոր կերպով, Գրուշենկան վազելով ներս անցավ... Նա վեր թռավ նստարանից։

— Ողբերգությո՜ւն,— ասաց ատամները կրճտացնելով, մեքենաբար մոտեցավ քնած մարդուն և սկսեց նրա դեմքին նայել։ Բարակ֊մարակ, միջին տարիքի մի գյուղացի էր, խիստ երկարավուն դեմքով, խարտյաշ գանգուրներով, մորուքը երկար էր, բարակ ու կարմրավուն, հագել էր չթե վերնաշապիկ ու սև բաճկոնակ, որի գրպանից երևում էր արծաթե ժամացույցի շղթան, Միտյան սոսկալի ատելությամբ էր դիտում այդ դեմքը, և, չգիտես ինչու, այդ մարդու գանգուր մազեր ունենալը հատկապես նրա ատելությունն էր գրգռում։ Անտանելիորեն վիրավորական էր մանավանդ այն, որ ահա ինքը, Միտյան, այնքա՜ն բան զոհելով, այնքա՜ն բան մի կողմ թողնելով, կատարելապես տանջված, իր անհետաձգելի գործի համար կանգնել է նրա գլխին, իսկ «այս պորտաբույծը, որից հիմա իմ ամբողջ ճակատագիրն է կախված, այնպես է խռմփացնում, որ կարծես ոչինչ էլ չի եղել, կարծես ինքը ուրիշ մոլորակից է իջել»։ «Օ՜, ճակատագրի հեգնա՜նքը»,— բացականչեց Միտյան և հանկարծ, բոլորովին գլուխը կորցնելով, նորից նետվեց հարբած գյուղացուն արթնացնելու։ Մի տեսակ կատաղությամբ էր աշխատում արթնացնել նրան, քաշքշում էր, հրում, նույնիսկ ծեծում, բայց, մոտ հինգ րոպե չարչարվելուց ու նորից արդյունքի չհասնելուց հետո, անզոր հուսահատությամբ վերադարձավ իր նստարանին ու նստեց։

— Հիմարությո՜ւն է, հիմարությո՜ւն,— բացականչում էր Միտյան։— Եվ... ի՜նչ անպատվաբեր է այս ամբողջը,— ավելացրեց նա հանկարծ, չգիտես ինչու։ Գլուխն սկսեց սարսափելիորեն ցավել։ «Ձե՞ռք քաշեմ գուցե։ Թողնեմ ու գնա՞մ,— անցավ նրա մտքով։— Բայց չէ, սպասեմ մինչև առավոտ։ Այ, հենց դիտմամբ եմ սպասելու, դիտմա՛մբ։ Էլ ինչո՞ւ եմ եկել։ Եվ ձի֊մի էլ չկա, որ գնամ, ինչպե՞ս կարող ես հիմա այստեղից հեռանալ, օ՜ տխմարություն»։

Բայց նրա գլուխն ավելի ու ավելի էր ցավում։ Անշարժ նստել էր և էլ չէր հիշում, թե ինչպես սկսեց մրափել ու հանկարծ քունը տարավ՝ այդպես նստած։ Երևի քնեց մի երկու ժամ ու թերևս ավելի։ Զարթնեց անտանելի գլխացավից, այնքան անտանելի, որ ուզում էր գոռալ։ Քունքերը մրճահարվում էին, գագաթը ցավում էր։ Զարթնելուց հետո դեռ երկար ժամանակ չէր կարողանում լրիվ ուշքի գալ ու հասկանալ, թե ինչ է պատահել իրեն։ Վերջապես ըմբռնեց, որ խիստ տաքացված սենյակը լցվել է սարսափելի ածխահոտով, և որ ինքը գուցե կարող էր մեռնել։ Իսկ հարբած գյուղացին դեռ պառկել ու խռմփացնում էր։ Մոմը հալվել էր և պետք է հանգչեր շուտով։ Միտյան բոռաց ու երերալով նետվեց միջանցք՝ դեպի անտառապահի սենյակը։ Անտառապահը շուտով զարթնեց, բայց լսելով, որ մյուս սենյակը ածխահոտով է լցվել, տարօրինակ անտարբերությամբ ընդունեց այդ փաստը, թեև գնաց կարգի գցելու, դա վիրավորական թվալու չափ զարմացրեց Միտյային։

— Բայց նա մեռա՜վ, նա մեռա՜վ, և այդ դեպքում... ի՜նչ եմ անելու այդ դեպքում,— մոլեգնած գոռում էր Միտյան նրա առաջ։

Բաց արեցին դռները, լուսամուտը, բացեցին ծխնելույզը, Միտյան մի դույլ ջուր բերեց միջանցքից, նախ իր գլուխը թրջեց, հետո լաթի մի կտոր գտավ, թաթախեց ջրի մեջ ու դրեց Լագավիի գլխին։ Իսկ անտառապահը շարունակում էր մի տեսակ նույնիսկ արհամարհանքով վերաբերվել այդ ամբողջ դեպքին և, լուսամուտը բանալով, մռայլորեն ասաց՝ «Դե լավ է ըսենց», ու գնաց վերստին քնելու, թիթեղյա լապտերը թողնելով Միտյային։ Միտյան կես ժամի չափ զբաղվեց հարբած ու ածխահար գյուղացիով, շարունակ թրջելով նրա գլուխը, և արդեն լրջորեն մտադրվել էր ամբողջ գիշերը չքնել, բայց արդեն ուժասպառ եղած, մի րոպե նստեց շունչ քաշելու և վայրկենապես աչքերը փակեց, հետո իսկույն անգիտակցորեն մեկնվեց նստարանի վրա և քնեց մեռածի նման։

Սոսկալի ուշ զարթնեց։ Մոտավորապես առավոտյան ժամը ինն էր արդեն։ Արևը պայծառ փայլում էր խրճիթի երկու լուսամուտներից։ Երեկվա գանգրահեր գյուղացին նստել էր նստարանի վրա, արդեն բաճկոնը հագած։ Նրա առաջ մի նոր ինքնաեռ ու մի նոր շիշ օղի էր դրված։ Երեկվա կիսատ շիշը դատարկել էր և նորի էլ կեսից ավելին խմել էր արդեն։ Միտյան վեր թռավ ու վայրկենապես հասկացավ, որ անիծյալ գյուղացին հարբել էր նորից, հարբել էր մինչև ուղն ու ծուծը, անհուսալիորեն»։ Մի րոպե նայեց նրան, աչքերը չռած։ Իսկ գյուղացին լուռ ու խորամանկ հայացքներ էր նետում նրա վրա՝ մի տեսակ վիրավորական հանդարտությամբ, նույնիսկ մի տեսակ արհամարհական մեծամտությամբ, ինչպես թվաց Միտյային։ Նա խոյացավ գյուղացու մոտ։

— Ներեցեք, գիտե՞ք... ես... դուք երևի լսել եք այստեղի անտառապահից, որ այն սենյակում է, լսել եք՝ ես պորուչիկ Դմիտրի Կարամազովն եմ, ծերունի Կարամազովի որդին, դուք բարեհաճում եք պուրակը գնել նրանից...

— Փչո՛ւմ ես էդ բանը,— ասաց հանկարծ գյուղացին՝ հաստատ, կտրուկ և հանգիստ շեշտով։

— Ինչպե՞ս թե փչում եմ։ Ֆյոդոր Պավլովիչին գիտեք, չէ՞։

— Ոչ մի քո Ֆյոդոր Պավլովիչին էլ չգիտեմ,— ասաց գյուղացին, մի տեսակ ծանր շարժելով լեզուն։

— Պուրակը, պուրակն եք ուզում նրանից գնել։ Դե զարթնեք, ուշքի եկեք։ Իլյինսկոեի հայր Պավելը բերեց ինձ այստեղ... Դուք գրել եք Սամսոնովին, և նա ինձ ձեզ մոտ ուղարկեց...— շնչասպառ հևում էր Միտյան։

— Փըչ-չո՛ւմ ես,— կարճ ու կտրուկ ասաց նորից գյուղացին։

Միտյայի ոտքերը սառեցին։

— Ի սե՜ր աստծո, կատակ չէ իմ ասածը։ Գուցե գինով եք։ Բայց վերջապես կարող եք խոսել, հասկանալ... թե չէ... թե չէ ոչի՜նչ չեմ հասկանում։

— Դու է՛շ ներկող ես։

— Ի սե՜ր աստծո, ես Կարամազովն եմ, Դմիտրի Կարամազովը, առաջարկություն ունեմ ձեզ... շահավոր առաջարկություն... շատ շահավոր... հենց պուրակի կապակցությամբ։

Գյուղացին լուրջ֊լուրջ շոյում էր մորուքը։

— Չէ՜, դու կապալով վերցրիր ու սրիկա դուրս եկար։ Սրիկա՝ ես դու։

— Բայց հավատացնում եմ ձեզ՝ սխալվո՜ւմ եք,— ձեռ ու ոտ էր ընկել Միտյան հուսահատած։ Գյուղացին շարունակ մորուքն էր շոյում և հանկարծ խորամանկորեն կկոցեց աչքերը։

— Չէ՜, դու ա՛յ թե ինչ ցույց տուր ինձ, ցույց տուր էնպիսի մի օրենք, որ թույլ է տրվում կեղտոտ բաներ անել, լսո՞ւմ ես։ Սրիկա՜ ես դու, հասկանո՞ւմ ես, թե չէ։

Միտյան մռայլորեն ետ քաշվեց, և հանկարծ ասես «մի բան խփվեց ճակատին», ինչպես ինքն ասաց հետո։ Ակնթարթորեն մի լույս ծագեց նրա մտքում, «մի ջահ վառվեց, և ես ամեն ինչ հասկացա»։ Քարացած կանգնել էր նա և զարմանում էր, թե ինչպե՞ս ինքը, համենայն դեպս խելացի մարդ լինելով, կարող էր տեղի տալ այսպիսի հիմարության, խճճվել այսպիսի արկածախնդրության մեջ և համարյա մի ամբողջ օր ու գիշեր շարունակել այս բոլորը, զբաղվել այս Լյագավիի հետ, սրա գլուխը թրջել... «Դե հարբած է մարդը, մինչև ուղն ու ծուծը հարբած, և դեռ մի ամբողջ շաբաթ կխմի ու կխմի, էլ ի՞նչ սպասես սրանից։ Բայց չլինի՞ Սամսոնովը դիտմամբ ինձ ուղարկեց այստեղ։ Չլինի՞ թե Գրուշենկան... Օ՜ աստված իմ, ի՜նչ արեցի...»։

Գյուղացին նստած նայում էր նրան ու քթի տակ ծիծաղում։ Եթե ուրիշ ժամանակ լիներ, Միտյան գուցե կատաղությունից սպաներ այդ հիմարին, բայց հիմա ինքը ամբողջ մարմնով թուլացել էր երեխայի նման։ Հանգիստ մոտեցավ նստարանին, վերցրեց իր վերարկուն, լուռ հագավ ու դուրս գնաց։ Անտառապահին չգտավ մյուս սենյակում. ոչ ոք չկար այնտեղ։ Գրպանից հիսուն կոպեկ մանր դրամ հանեց ու դրեց սեղանին որպես վարձ՝ գիշերելու, մոմի և պատճառած անհանգստության համար։ Խրճիթից դուրս գալով, տեսավ, որ շուրջն ամբողջ անտառ է միայն և ուրիշ ոչինչ։ Քայլեց պատահական մի ուղղությամբ, չհիշելով նույնիսկ, թե խրճիթից ո՛ր կողմը պետք է գնա՝ ա՞ջ թե ձախ. երեկ գիշեր շտապելով տեր հոր հետ՝ ճանապարհը չէր նկատել նրա սրտում ոչ մեկի նկատմամբ վրիժառության զգացում չկար, ոչ իսկ Սամսոնովի։ Անտառային նեղ արահետով քայլում էր աննպատակ, ինքնակորույս, «խորհուրդը կորցրած» և բոլորովին չմտահոգվելով, թե ուր է գնում։ Որևէ մի երեխա կարող էր զգետնել նրան, այնքա՜ն ուժաթափվել էր հանկարծ հոգեպես ու մարմնապես։ Բայց համենայն դեպս մի կերպ անտառից դուրս եկավ, հանկարծ իր առաջ բացվեցին հնձված, մերկ դաշտերը անծայրածիր տարածությամբ։ «Ի՜նչ հուսահատություն, ի՜նչ մեռելություն ամեն կողմն»,— կրկնում էր նա, շարունակ առաջ ու առաջ քայլելով։

Պատահական անցորդներ փրկեցին նրան, մի կառապան գյուղամիջյա ճանապարհով տանում էր ծերունի մի վաճառականի։ Երբ կառքը հասավ ետևից, Միտյան հարցրեց ճանապարհը, և պարզվեց, որ նրանք նույնպես գնում են դեպի Վոլովյա։ Պայմանների մասին խոսեցին ու Միտյային վերցրին իրենց հետ։ Երեք Ժամից տեղ հասան։ Վոլովյա կայանում Միտյան անմիջապես փոստային ձիեր պատվիրեց մինչև քաղաք և հանկարծ անդրադարձավ, որ ահռելիորեն քաղցած է։ Քանի դեռ ձիերն էին լծում, մի ձվածեղ պատրաստեցին նրա համար։ Մի վայրկյանում կերավ ամբողջ ձվածեղը, կերավ հացի մեծ կտորն ամբողջությամբ, մի կտոր էլ երշիկ կերավ ու երեք ըմպանակ օղի խմեց։ Ուտելուց հետո աշխուժացավ, սիրտը նորից բացվեց։ Ուղղակի թռչում էր ճանապարհով, շտապեցնում էր կառապանին, և հանկարծ մի նոր ու արդեն «անխախտ» ծրագիր կազմեց, թե ինչպես հենց այսօր իսկ, մինչև երեկո ձեռք է բերելու «այդ անիծյալ փողը»։ «Եվ մի րոպե մտածե՜ս, հենց միայն մտածես, թե այդ չնչին երեք հազարի պատճառով մարդու ճակատագի՜ր է խորտակվում,— բացականչեց նա արհամարհանքով։— հենց ա՛յսօր իսկ կլուծեմ հարցը»։ Եվ եթե նրան շարունակ չանհանգստացներ այն միտքը, թե արդյոք մի բան չ՞ պատահել Գրուշենկային, նա գուցե նորից շատ զվարթ լիներ։ Բայց Գրուշենկայի մասին այդ միտքը սուր դանակի պես խրվում էր իր սրտի մեջ ամեն րոպե։ Վերջապես հասան, և Միտյան իսկույն վազեց Գրուշենկայի մոտ։

III։ Ոսկու հանքեր

Դա Միտյայի հենց այն այցելությունն էր, որի մասին Գրուշենկան այնպիսի սարսափով պատմում էր Ռակիտինին։ Այն ժամանակ նա իր «սուրհանդակին» էր սպասում և շատ ուրախ էր, որ Միտյան չէր եկել ո՛չ նախորդ օրը, ոչ էլ նույն օրը. հույս ուներ, որ գուցե, աստված տա, մինչև իր մեկնումը չի էլ երևա, բայց ահա նա վրա հասավ հանկարծ։ Մնացյալը հայտնի է մեզ. որպեսզի գլուխն ազատի, Գրուշենկան վայրկենապես համոզեց նրան, որ իրեն ուղեկցի մինչև Կուզմա Սամսոնովի տունը, ուր իբրև թե ինքը պետք է խիստ անհրաժեշտորեն գնար «փող հաշվելու». Միտյան իսկույն ուղեկցեց, իսկ Կուզմայի տան դարպասի առաջ Գրուշենկան ցտեսություն ասաց նրան և ստիպեց խոսք տալ, որ գիշերվա ժամը տասներկուսին նորից կգա և իրեն ետ կտանի տուն։ Միտյան նույնպես ուրախ էր այդպիսի կարգադրության համար. «Կնստի Կուզմայի մոտ, ուրեմն Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ չի գնա... եթե միայն սուտ չի ասում»,— ավելացրեց նա իսկույն։ Բայց իր տեսածի համաձայն՝ կարծես թե սուտ չէր նրա ասածը։ Միտյան հենց այն տեսակի մի խանդոտ էր, որ սիրած կնոջ բացակայությամբ անմիջապես սկսում էր աստված գիտե էլ ինչպիսի՜ սարսափելի բաներ հնարել, այսինքն թե ինչեր են գալիս արդյոք նրա գլխին և ինչպես է նա իրեն «դավաճանում», բայց երբ նորից վազում էր նրա մոտ՝ ամբողջ հոգով ցնցված, վշտաբեկ, արդեն անդառնալիորեն հավատացած, որ նա համենայն դեպս հասցրել է դավաճանել իրեն, և երբ առաջին իսկ հայացքից տեսնում էր այդ կնոջ դեմքը՝ խնդուն, զվարթ ու սիրալիր դեմքը, իսկույն ևեթ վերակենդանանում էր, իսկույն ևեթ մոռանում էր ամեն մի կասկած և բերկրալի ամոթով հանդիմանում էր ինքն իրեն՝ իր խանդի համար։ Գրուշենկային ուղեկցելուց հետո նա տուն վազեց։ Օ՜, դեռ այնքան անելիք բաներ ուներ այսօր։ Բայց գոնե սիրտը թեթևացել էր։ «Միայն թե պետք է շուտով իմանամ Սմերդյակովից՝ երեկ իրիկուն բան֊ման չի՞ եղել այնտեղ, չլինի՞ թե Գրուշենկան գնացել է Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ, ո՜ւխ»,— անցավ նրա մտքով։ Այնպես որ նա դեռ չէր էլ հասել իր բնակարանը, երբ արդեն նորից խանդն սկսեց խլրտալ նրա ապերասան սրտում։

Խա՜նդ։ «Օթելլոն խանդոտ չէ, դյուրահավատ է»,— նկատել է Պուշկինը, և միայն այդ կռահումն իսկ վկայում է մեր մեծ բանաստեղծի արտասովոր խորամտությունը։ Օթելլոյի հոգին է ջախջախվել պարզապես և մթագնել է նրա ամբողջ աշխարհայացքը, որովհետև նրա իդեալն է խորտակվել։ Բայց Օթելլոն չի սկսի թաքնվել, լրտեսել, դարանակալ հսկել. նա դյուրահավատ է։ Ընդհակառակը, պետք էր մեծ ջանքեր ի գործ դնելով ուղղություն տալ նրան, հրմշտել, բորբոքել, որպեսզի նա ի վերջո կռահեր դավաճանությունը։ Իսկական խանդոտ մարդն այդպես չէ։ Նույնիսկ անհնար է պատկերացնել այն ամբողջ խայտառակությունն ու բարոյական անկումը, որ խանդոտ մարդն ընդունակ է կրելու առանց որևէ խղճի խայթի։ Եվ հո չի կարելի ասել, թե բոլոր խանդոտները գռեհիկ ու կեղտոտ հոգիներ են։ Ընդհակառակը, մարդը կարող է բարձր զգացմունքներ ունենալ ու սիրել մաքուր, ինքնազոհությամբ լի սիրով, և միաժամանակ թաքնվել սեղանների տակ, կաշառել ամենաստոր մարդկանց ու համակերպվել լրտեսելու և ականջ դնելու ամենագարշելի խայտառակության հետ։ Օթելլոն ոչ մի կերպ չէր կարող հաշտվել դավաճանության հետ (ոչ թե ներել չէր կարող, այլ հաշտվե՛լ չէր կարող), թեև նրա հոգին անհիշաչար ու անմեղ էր՝ երեխայի հոգու նման։ Այդպես չէ իսկական խանդոտ մարդը, դժվար է պատկերացնել, թե ինչպիսի՜ բաների հետ կարող են համակերպվել ու հաշտվել և ինչե՜ր կարող են ներել որոշ խանդոտ մարդիկ։ Հենց խանդոտները ամենից ավելի հոժար են ներելու, և բոլոր կանայք գիտեն այդ բանը։ Օրինակ, խանդոտ մարդն ընդունակ է չափազանց շուտ ներելու (իհարկե, սկզբում սոսկալի մի տեսարան սարքելուց հետո) համարյա արդեն ապացուցված դավաճանությունը, իր աչքով իսկ տեսած գրկախառնումներն ու համբույրները, եթե, ասենք, միաժամանակ համոզվի որևէ կերպ, որ դա «վերջին անգամ» էր, և որ իր մրցակիցն այդ րոպեից իսկ կչքվի, կգնա աշխարհի մյուս ծայրը, և կամ ի՛նքը իր սիրած կնոջը կտանի այնպիսի մի տեղ, ուր այլևս չի հայտնվի այդ իր սարսափելի մրցակիցը։ Իհարկե, հաշտությունը մեկ ժամ միայն կտևի, որովհետև եթե նույնիսկ իրոք մրցակիցը չքանա, խանդոտ մարդը հաջորդ օրն իսկ նորը կփնտրի և կսկսի խանդել այդ նոր մրցակցին։ Մարդ կարող է մտածել, թե ի՞նչ կա այն սիրո մեջ, որի ետևից պետք է այդպես լրտեսել, և ի՞նչ արժի այն սերը, որն այդքան ուժեղ հսկողության պետք ունի։ Բայց ահա հենց այս բանը երբեք չի հասկանա իսկական խանդոտը, այնինչ, ճիշտն ասած, նրանց մեջ պատահում են նույնիսկ վսեմ սրտի տեր մարդիկ։ Ուշագրավ է և այն, որ հենց այդ վսեմ սրտի տեր մարդիկ, թաքնված կանգնելով մի որևէ խցիկում, ականջ դնելով ու լրտեսելով, իրենց «վսեմ սրտի» շնորհիվ պարզ հասկանում են այն ամոթալի վիճակը, որի մեջ իրենք իսկ ընկել են կամավորաբար, սակայն և այնպես, գոնե այդ խցիկում կանգնած պահին, երբեք խղճի խայթ չեն զգում։ Գրուշենկայի ներկայությամբ չքանում էր Միտյայի խանդը, և մի վայրկյան նա դյուրահավատ ու ազնիվ էր դառնում, նույնիսկ արհամարհում էր ինքն իրեն՝ իր վատ զգացումների համար։ Բայց դա պարզապես նշանակում էր, որ այդ կնոջ հանդեպ իր սիրո մեջ շատ ավելի բարձր մի բան կար, քան ինքն էր ենթադրում, և ոչ թե միայն սեռային կիրք, ոչ թե միայն «մարմնի կորագիծ», որի մասին նա ասել էր Ալյոշային։ Սակայն բավական էր, որ Գրուշենկան հեռանար աչքից, Միտյան իսկույն ևեթ սկսում էր նորից կասկածել ու դավաճանության բոլոր ստորություններն ու նենգությունները տեսնել նրա մեջ։ Ընդ որում ոչ մի խղճի խայթ չէր զգում։

Եվ այսպես, խանդը նրա մեջ նորից սկսեց եռալ։ Համենայն դեպս պետք էր շտապել։ Նախ և առաջ պետք է գոնե մի քիչ փող ճարեր, կարճ ժամանակով պարտք առներ մի տեղից։ Երեկվա ինը ռուբլին գրեթե ամբողջությամբ ծախսվել էր ճանապարհի համար, իսկ առանց փողի, պարզ է, ոչ մի քայլ չես կարող անել։ Բայց դեռ ցերեկը, կառքի մեջ, իր նոր ծրագիրը կազմելիս մտածել էր նաև, թե որտեղից ճարի այդ մի քիչ փողը կարճ ժամանակով։ Մենամարտի լավ ատրճանակ ուներ մի զույգ, փամփուշտներն էլ հետը, և եթե մինչև հիմա դրանք գրավի չէր դրել, պատճառն այն էր, որ իր ունեցած բոլոր իրերից ավելի էր սիրում։ «Մայր քաղաք» գինետանը վաղուց արդեն ծանոթացել էր մի երիտասարդ պաշտոնյայի հետ և հենց գինետանն էլ մի օր իմացել էր, որ այդ ամուրի և շատ բարեկեցիկ պաշտոնյան կրքոտ սեր ունի զենքերի նկատմամբ, գնում է ատրճանակի տեսակներ, դաշույններ, տանը կախում է պատերի վրա, ցույց է տալիս ծանոթներին, պարծենում և վարպետորեն բացատրում է ատրճանակի կառուցվածքը, լցնելու ձևը և այլն։ Առանց երկար մտածելու, Միտյան անմիջապես գնաց նրա մոտ և առաջարկեց տասը ռուբլով գրավի վերցնել ատրճանակները։ Պաշտոնյան, ուրախացած, սկսեց նրան համոզել, որ ուղղակի ծախի, բայց Միտյան չհամաձայնվեց, և պաշտոնյան տասը ռուբլի տվեց նրան, հայտարարելով, որ ոչ մի դեպքում տոկոս չի վերցնի։ Բաժանվեցին որպես բարեկամներ։ Միտյան շտապում էր և սուրաց դեպի Ֆյոդոր Պավլովիչի տան ետևը՝ դեպի իր տաղավարը, որպեսզի հնարավորին չափ շուտ կանչի Սմերդյակովին։ Բայց այդպիսով հաստատվեց ևս մի փաստ. Միտյան ոչ մի կոպեկ չուներ որոշ մի դեպքից ընդամենը երեք֊չորս ժամ առաջ (այդ դեպքի մասին խոսելու եմ ստորև), և նա տասը ռուբլով գրավի դրեց իր սիրած առարկան, այնինչ հանկարծ, երեք ժամ հետո, հազարներ հայտնվեցին նրա ձեռքում... Բայց չշտապեմ առաջ ընկնել։

Մարյա Կոնդրատենայից (Ֆյոդոր Պավլովիչի հարևանուհուց) իմացավ Սմերդյակովի հիվանդության անսպասելի լուրը, որ չափազանց զարմացրեց ու խռովեց նրան։ Լսեց ամբողջ պատմությունը, նրա նկուղ ընկնելը, հետո ընկնավորության նոպան, բժշկի այցելությունը, Ֆյոդոր Պավլովիչի ցուցաբերած խնամքը, հետաքրքրությամբ իմացավ նաև, թե իր եղբայր Իվան Ֆյոդորովիչն արդեն Մոսկվա է մեկնել այդ առավոտ։ «Երևի ինձնից առաջ է Վոլովյայով անցել,— մտածեց Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, բայց Սմերդյակովի հարցն էր նրան սոսկալի անհանգստացնում։— Իսկ ի՞նչ է լինելու հիմա, ո՞վ պիտի հսկի, ո՞վ պիտի լուր բերի ինձ»։ Ագահորեն սկսեց հարցուփորձել այդ կանանց՝ արդյոք որևէ բան չե՞ն նկատել երեկ իրիկուն։ Նրանք շատ լավ հասկանում էին, թե ինչ էր ուզում իմանալ, և լիովին վստահացրին նրան, ոչ ոք չի եկել, գիշերել է Իվան Ֆչոդորովիչը, «ամեն ինչ կարգին էր բացարձակապես»։ Միտյան մտածմունքի մեջ ընկավ։ Իհարկե, այսօր էլ պետք է հսկել, բայց ո՞ւր, այստե՞ղ, թե Սամսոնովի դարպասի առաջ։ Որոշեց՝ և՛ այստեղ, և այնտեղ, ըստ հանգամանքների բերման, իսկ մինչ այդ, մինչ այդ... Խնդիրն այն է, որ հիմա նրա առաջ կանգնած էր այն «ծրագիրը», նոր ու արդեն հաստատ ծրագիրը, որ այսօր կազմել էր ճանապարհին, և որի իրագործումն այլևս անկարելի էր հետաձգել։ Միտյան որոշեց մի ժամ զոհել դրան. «մի ժամվա մեջ ամեն ինչ կլուծեմ, ամեն ինչ կիմանամ և հետո, հետո՝ նախ ո՛ւղղակի Սամսոնովի տունը, կիմանամ՝ այնտե՞ղ է Գրուշենկան, և ո՛ւղղակի նորից այստեղ, մինչև տասնմեկը կսպասեմ այստեղ, հետո նորի՛ց Սամսոնովի դռան առաջ, որպեսզի նրան ետ տանեմ տուն»։ Ահա այսպես որոշեց նա։

Տուն վազեց, լվացվեց, սանրվեց, մաքրեց հագուստը, հագնվեց և գնաց տիկին Խոխլակովայի մոտ։ Ավա՜ղ, նրա «ծրագիրն» այդ տիկնոջ հետ էր կապված։ Որոշել էր երեք հազար ռուբլի պարտք առնել նրանից։ Եվ մանավանդ որ հանկարծ, մի տեսակ անակնկալորեն, արտակարգ մի վստահություն էր զգացել, թե նա իրեն չի մերժի։ Գուցե զարմանան, որ եթե այդպիսի վստահություն ուներ, ապա ինչո՞ւ հենց սկզբից չէր գնացել այդ տիկնոջ մոտ՝ այսպես ասած ի՛ր շրջանակի մարդու մոտ, այլ դիմել էր Սամսոնովին՝ ուրիշ կերտվածքի տեր մի մարդու, որի հետ նույնիսկ չգիտեր, թե ինչպես պետք է խոսի։ Բայց խնդիրն այն է, որ վերջին ամսվա ընթացքում համարյա թե բոլորովին կտրել էր իր ծանոթությունը Խոխլակովայի հետ, և առաջ էլ շատ ծանոթ չէին իրար, ու բացի այդ շատ լավ գիտեր, որ այդ տիկինը տանե՜լ չէր կարող իրեն։ Խոխլակովան հենց սկզբից էլ ատել էր Միտյային պարզ այն պատճառով, որ նա Կատերինա Իվանովնայի փեսացուն է, և միաժամանակ այդ տիկինը, չգիտես ինչու, հանկարծ փափագել էր, որ Կատերինա Իվանովնան երես դարձնի նրանից և ամուսնանա «համակրելի, ասպետորեն նրբակիրթ Իվան Ֆյոդորովիչի հետ, որ այնպե՜ս հիանալի վարվելաձև ունի»։ Իսկ Միտյայի վարվելաձևն ատում էր նա։ Միտյան ուղղակի ծիծաղում էր նրա վրա և մի առիթով ասել էր, թե այդ տիկինը «նույնքան աշխույժ ու անզուսպ է, որքան անուս»։ Եվ ահա այս առավոտ, կառքի մեջ, ամենափայլուն միտքն էր ծագել իր գլխում. «է՜հ, եթե նա այնքա՜ն չի ուզում, որ ես ամուսնանամ Կատերինա Իվանովնայի հետ, և ա՜յդ աստիճան չի ուզում (գիտեր, որ նա համարյա հիստերիկա է բարձրացնում այդ առիթով), էլ ինչո՞ւ մերժի հիմա այդ երեք հազարը տալ ինձ, տալ հենց այն նպատակով, որ ես այդ փողի շնորհիվ կարողանամ թողնել Կատյային և հավիտյանս հավիտենից գնամ այստեղից։ Այս երես առած բարձրաշխարհիկ տիկինները եթե մի բան այնպե՜ս ուզեցին, որ քմահաճույքի հարց դարձավ, էլ ոչինչ չեն խնայի, որ իրենց ուզածը լինի։ Մանավանդ որ այս մեկն էլ այնքա՜ն հարուստ է»,— դատում էր Միտյան։ Իսկ գալով բուն «ծրագրին», ամեն ինչ նախկինի նման էր, այսինքն առաջարկելու էր իր իրավունքները Չերմաշնյայի վրա, բայց արդեն ոչ թե շահաբերության իմաստով, ինչպես երեկ առաջարկել էր Սամսոնովին, ոչ թե ջանալու էր այս տիկնոջը ևս հրապուրել երեք հազարի փոխարեն վեց կամ յոթ հազարի կրկնակի մի պատառ պոկելու հնարավորությամբ, այլ պարզապես իր իրավունքները հանձնելու էր որպես աննենգ մի երաշխիք՝ պարտքի դիմաց։ Զարգացնելով իր այդ նոր միտքը, Միտյան հասավ սքանչացման, բայց նա միշտ էլ հասնում էր այդ հոգեվիճակին, երբ մի նոր բան էր նախաձեռնում, մի անակնկալ որոշում էր ընդունում։ Կրքով էր հանձնվում ամեն մի նոր մտքի։ Բայց այնուամենայնիվ, երբ ոտք դրեց տիկին Խոխլակովայի տան շքամուտքի սանդուղքին, հանկարծ սոսկումի սարսուռ անցավ նրա կռնակով, միայն այդ վայրկյանին նա գիտակցեց լիուլի և մաթեմատիկական հստակությամբ, որ սա իր վերջին հույսն է արդեն, և որ եթե այստեղ էլ ձախորդություն լինի, էլ ուրիշ ոչինչ չի մնում աշխարհում, քան «սպանել ու կողոպտել որևէ մեկին այդ երեք հազարի համար, էլ ուրիշ ոչի՜նչ...»։ ժամը յոթ անց կես էր, երբ նա հնչեցրեց դռան զանգը։

Սկզբում կարծես թե բախտը ժպտաց, հազիվ էր զեկուցել իր այցը, և իսկույն ընդունեցին նրան արտակարգ փութկոտությամբ։ «Կարծես սպասում էր ինձ»,— անցավ Միտյայի մտքով, և հետո, երբ նրան հյուրասենյակ առաջնորդեցին, տանտիրուհին գրեթե ներս վազեց և հանկարծ ուղղակի հայտարարեց, թե սպասում էր նրան...

— Սպասո՜ւմ էի, սպասում։ Չէի՜ էլ կարող մտածել, թե դուք ինձ մոտ կգաք, ընդունեցե՛ք այս բանը. և սակայն սպասում էի ձեզ, զարմացե՛ք իմ բնազդի վրա, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ամբողջ օրը համոզված էի, որ դուք այսօր կգաք։

— Դա իրոք որ զարմանալի է, տիկին,— ասաց Միտյան, անճարակորեն նստելով,— բայց... ես չափազանց կարևոր մի գործով եմ եկել... ամենակարևորագույնից էլ կարևոր, այսինքն ի՛նձ համար, տիկին, միայն ինձ համար... և շտապում եմ...

— Գիտեմ, որ ամենակարևորագույն գործով է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, այստեղ ոչ թե ինչ-որ նախազգացումների հարց է, ոչ թե հրաշքներ գործելու հետադիմական հավակնություն (լսե՞լ եք սրբահայր Զոսիմայի մասին), այստեղ մաթեմատիկա է, մաթեմատիկա։ Կատերինա Իվանովնայի գլխին եկած այդ բոլոր բաներից հետո դուք չէիք կարող չգալ, չէի՜ք կարող, չէի՜ք կարող, մաթեմատիկա է դա։

— Իրական կյանքի ռեալիզմն է, տիկին, այ թե ինչ է դա։ Բայց թույլ տվեք բացատրել...

— Հենց ռեալիզմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Ես հիմա ամբողջ հոգով ռեալիզմի կողմն եմ, լա՜վ խելքի եկա հրաշքների հարցում։ Լսե՞լ եք, որ սրբահայր Զոսիման մեռավ։

— Ոչ, տիկին, առաջին անգամն եմ լսում,— մի քիչ զարմացավ Միտյան։ Նրա մտքում պատկերացավ Ալյոշայի դեմքը։

— Այս գիշեր է եղել, և պատկերացրեք, որ...

— Տիկի՛ն,— ընդհատեց Միտյան,— ես միայն այն եմ պատկերացնում, որ ամենահուսահատական դրության մեջ եմ, և եթե դուք ինձ չօգնեք, ամեն ինչ փուլ կգա, և ամենից առաջ ե՛ս փուլ կգամ։ Ներեցեք տափակ արտահայտությանս համար, բայց ես տենդի մեջ եմ, վառվում եմ...

— Գիտեմ, գիտեմ, որ դուք վառվում եք, ամեն ինչ գիտեմ, դուք չեք էլ կարող ուրիշ հոգեվիճակի մեջ լինել, և ինչ էլ որ ասեք հիմա, ես ամեն ինչ նախօրոք գիտեմ։ Ես վաղուց եմ խորհրդածության նյութ դարձրել ձեր ճակատագիրը, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, հետևում եմ նրան և ուսումնասիրում... Օ՜հ, հավատացեք, որ ես հոգիների փորձառու բժիշկ եմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

— Տիկին, եթե դուք փորձառու բժիշկ եք, ես էլ ուրեմն փորձառու հիվանդ եմ,— սիրալիր լինելու ճիգ արեց Միտյան,— և նախազգում եմ, որ եթե դուք այդպես հետևում եք իմ ճակատագրին, ուրեմն և կօգնեք, որ նա չխորտակվի։ Բայց դրա համար թույլ տվեք բացատրեմ վերջապես այն ծրագիրը, որով հանդգնել եմ գալ ձեզ մոտ... և այն բանը, որ սպասում եմ ձեզնից... Ես եկել եմ, տիկին...

— Մի՛ բացատրեք, դա երկրորդական է։ Իսկ ինչ վերաբերում է օգնության, դուք առաջին մարդը չեք, որին օգնում եմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Հավանաբար լսել եք իմ զարմուհի Բելմեսովայի մասին, նրա ամուսինը կործանվում էր, փուլ էր գալիս, ինչպես հատկանշականորեն արտահայտվեցիք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Եվ ի՞նչ եք կարծում, ես նրան ցույց տվեցի ձիաբուծության ուղին, և նա հիմա բարգավաճում է։ Դուք գաղափար ունե՞ք ձիաբուծության մասին, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

— Նշո՜ւյլն անգամ չունեմ, տիկին, օ՜հ, տիկին, նշույլն անգամ,— գոչեց Միտյան ջղային անհամբերությամբ և նույնիսկ վեր կացավ տեղից։— Ես միայն աղաչում եմ ձեզ, տիկի՛ն, լսեցեք ինձ, թույլ տվեք միայն երկու րոպե ազատ խոսեմ, որպեսզի նախ բացատրեմ ձեզ ամեն ինչ, ամբողջ այն ծրագիրը, որով եկել եմ ձեզ մոտ։ Մանավանդ որ սուղ է ժամանակս, սոսկալի շտապո՜ւմ եմ... — հիստերիկ ձայնով գոռաց Միտյան, զգալով, որ նա հենց անմիջապես կսկսի խոսել նորից, և հույս ունենալով, որ կարող է կանխել նրան։— Ես եկել եմ հուսահատ... ծայր աստիճանի հուսահատ, եկել եմ, որ երեք հազար ռուբլի պարտք խնդրեմ ձեզնից, պա՜րտք, բայց ապահով, ապահովագո՜ւյն երաշխիքով, տիկին, ապահովագո՛ւյն գրավականով։ Միայն թույլ տվեք բացատրեմ...

— Այդ բոլորը հետո, հետո՜ կասեք,— իր հերթին ձեռքը թափահարեց տիկին Խոխլակովան,— և ի՜նչ էլ որ ասեք, ես այդ բոլորը նախօրոք գիտեմ, արդեն ասացի ձեզ։ Դուք ինչ֊որ գումար եք խնդրում, երեք հազար է ձեզ հարկավոր, բայց ես ձեզ ավելի՜ն կտամ, անչափորեն ավելի, ես կփրկեմ ձեզ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, բայց պետք է լսեք ինձ։

Միտյան կրկին վեր թռավ տեղից։

— Միթե իրո՞ք այդքան բարի եք դուք, տիկին,— գոչեց նա արտասովոր զգացմունքով։— Աստվա՜ծ իմ, փրկեցիք դուք ինձ։ Տիկին, դուք մի մա՜րդ եք փրկում հարկադրական մահից, ատրճանակի փամփուշտից... Իմ հավիտենական շնորհակալությունը...

— Ես ձեզ անհունորեն, անհունորե՜ն ավելի կտամ, քան այդ երեք հազարը,— գոչեց տիկին Խոխլակովան, շողշողուն ժպիտով նայելով Միտյայի հիացմունքին։

— Անհունորե՞ն։ Բայց պետք էլ չէ այդքանը։ Այդ երեք հազարն է միայն անհրաժեշտ, ինձ համար ճակատագրակա՜ն այդ երեք հազարը, և ես իմ կողմից անհուն շնորհակալությամբ եմ այդ գումարը երաշխավորում և ձեզ առաջարկում եմ մի ծրագիր, որը...

— Բավական է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ասված է և կատարված, կարճ կտրեց տիկին Խոխլակովան՝ բարերարուհու պարկեշտ հաղթությամբ։— Խոստացա փրկել ձեզ ու կփրկեմ։ Կփրկեմ ձեզ, ինչպես Բելմեսովին փրկեցի։ Ի՞նչ եք մտածում ոսկու հանքերի մասին, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

— Ոսկու հանքերի՞ մասին, տիկին։ Ոչ մի բան էլ չեմ մտածել երբեք։

— Բայց ե՛ս մտածել եմ ձեր փոխարեն։ Երկա՜ր ու երկար եմ մտածել։ Արդեն մի ամիս է հետևում եմ ձեզ այդ նպատակով։ Հարյուր անգամ նայել եմ ձեզ, երբ անցնում էիք, և միշտ էլ ասել եմ ինքս ինձ. ահա՛ եռանդուն մի մարդ, որ պետք է ոսկու հանքերը գնա։ Նույնիսկ ուսումնասիրել եմ ձեր քայլվածքը և եզրակացրել այս մարդը շատ հանքեր կգտնի։

— Իմ քայլվածքի՞ց, տիկին,— ժպտաց Միտյան։

— Ի՞նչ կա որ, քայլվածքից էլ, այո։ Ինչ է, մի՞թե դուք ժխտում եք, որ քայլվածքից կարելի է ճանաչել բնավորությունը, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Բնական գիտությունները հաստատում են այդ բանը։ Օ՜, ես հիմա ռեալիստ եմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Այսօրվանից սկսած, վանքի այդ ամբողջ պատմությունից հետո, որ ինձ այնպե՜ս տակնուվրա արեց, ես բացարձակորեն ռեալիստ եմ և ուզում եմ ամբողջովին նվիրվել գործնական կյանքին։ Բուժվել եմ ես։ Բավակա՛ն է, ինչպես ասել է Տուրգենևը։

— Բայց, տիկին, այդ երեք հագարը, որն այնպես մեծահոգաբար խոստացաք փոխ տալ ինձ...

— Կունենաք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ,— անմիջապես նրա խոսքը կտրեց տիկին Խոխլակովան։— Միևնույն է թե ձեր գրպանում է այդ երեք հազարը, և ոչ թե երեք հազար, այլ երեք միլիո՜ն, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ամենակարճ ժամանակում։ Ասեմ, թե ինչ է լինելու ձեր գաղափարը, ոսկու հանքեր կգտնեք, միլիոններ կշահեք, ետ կգաք ու գործիչ կդառնաք, մեզ էլ կշարժեք տեղից, կառաջնորդեք դեպի բարին։ Մի՞թե ամեն ինչ պետք է թողնենք ջհուդներին։ Շենքեր պիտի շինեք և զանազան ձեռնարկություններ։ Պիտի օգնեք աղքատներին, իսկ նրանք պիտի օրհնեն ձեզ։ Հիմա երկաթուղիների դար է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Դուք հայտնի մարդ կդառնաք և անհրաժեշտ կլինեք ֆինանսների մինիստրությանը, որ այնքա՜ն կարիքներ ունի հիմա։ Մեր վարկային ռուբլու արժեքազրկումը քնել չի տալիս ինձ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, այդ կողմից լավ չգիտեն ինձ մարդիկ...

— Տիկի՛ն, տիկի՜ն,— անհանգիստ մի նախազգացումով ընդհատեց նորից Դմիտրի Ֆյոդորովիչը,— ես գուցե սիրով, սիրով հետևեմ ձեր խորհուրդին, ձեր այդ խելացի խորհուրդին, տիկին, և գուցե գնամ այնտեղ... այդ ոսկու հանքերը... նորից կգամ այդ մասին խոսելու... նույնիսկ շատ անգամներ կգամ... բայց հիմա այդ երեք հազա՜րը, որ դուք այնպե՜ս մեծահոգաբար... Օ՜, այդ գումարն ազատություն կտար ինձ, և եթե հնարավոր է այսօր... Այսինքն, գիտե՞ք, հիմա ոչ մի րոպե, ոչ մի րոպե ժամանակ չունեմ...

— Բավականն է Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, բավակա՜ն է,— համառորեն ընդհատեց նորից տիկին Խոխլակովան։— Հարցնում եմ՝ գնո՞ւմ եք ոսկու հանքերը, թե ոչ, վճռե՞լ եք լիովին, պատասխանեցե՛ք մաթեմատիկական ճշգրտությամբ։

— Գնում եմ, տիկին, հե՛տո... Կգնամ ո՜ւր որ ուզեք, տիկին... բայց հիմա...

— Ապասեցե՜ք,— գոչեց տիկին Խոխլակովան ու վեր թռավ, վազեց դեպի իր հոյակապ գրասեղանը, որ անհամար գզրոցիկներ ուներ, և սկսեց մեկը մյուսի ետևից քաշել գզրոցիկները, մի բան փնտրելով ու սոսկալի աճապարելով։

«Երեք հազա՜րը,— մտածեց Միտյան սրտատրոփ,— և հենց անմիջապես, առանց թղթեր մրոտելու, առանց վավերագրերի օ՜, ջենտլմենությո՜ւն է սա։ Հոյակապ կին է, և եթե միայն այսքան խոսելու մարմաջ չունենար...»։

— Ահա՛,— գոչեց տիկին Խոխլակովան ուրախացած, վերադառնալով Միտյայի մոտ,— ահա՛ թե ինչ էի փնտրում։

Դա մի շատ փոքրիկ, արծաթյա սրբապատկեր էր երիզակով, որի նմանները երբեմն կրում են մարմնի վրա՝ խաչի հետ միասին։

— Կիևից է սա, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ,— շարունակեց նա երկյուղածությամբ,— մեծ նահատակ սուրբ Վարվառայի մասունքներից։ Թույլ տվեք անձամբ կախեմ ձեր վզին և այդպիսով նոր կյանք ու նոր սխրագործություններ բարեմաղթեմ ձեզ։

Եվ նա իրոք Միտյայի վզին անցկացրեց սրբապատկերը և սկսեց տեղավորել։ Միտյան, խիստ շփոթված, առաջ հակվեց ու սկսեց օգնել նրան և վերջապես փողկապի ու օձիքի տակից սրբապատկերը կախեց կրծքի վրա։

— Ահա հիմա կարող եք գնալ,— ասաց տիկին Խոխլակովան, հանդիսավորությամբ նստելով նորից իր տեղը։

— Տիկի՛ն, ես այնքան զգացված եմ... և չգիտեմ նույնիսկ, թե ինչպես շնորհակալությունս հայտնեմ... այսպիսի զգացմունքների համար, բայց... եթե իմանայիք, թե ինձ համար որքա՜ն թանկ է ժամանակը հիմա... Այն գումարը, որ ես այնպե՜ս սպասում եմ ձեր մեձահոգությունից... Օ՜ տիկին, քանի որ դուք այնքան բարի եք իմ նկատմամբ, այնքան սրտաշարժորեն մեծահոգի,— բացականչեց հանկարծ Միտյան ներշնչումով,— ուրեմն թույլ տվեք հայտնել ձեզ... թեև դուք արդեն վաղուց Գիտեք... որ ես այստեղ սիրում եմ մի էակի... Ես դավաճանեցի Կատյային... ուզում եմ ասել Կատերինա Իվանովնային։ Օ՜, անմարդկային և անազնիվ գտնվեցի նրա հանդեպ, բայց ես մի ուրիշին սիրեցի այստեղ... մի կնոջ, որին գուցե դուք արհամարհում եք, տիկին, որովհետև ամեն ինչ գիտեք արդեն, բայց ես ոչ մի կերպ չեմ կարող թողնել նրան, ո՜չ մի կերպ, և այդ պատճառով էլ հիմա, այդ երեք հազարը...

— Թողե՛ք ամեն ինչ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ,— ամենավճռական շեշտով ընդհատեց տիկին Խոխլակովան։— Թողեք ամեն ինչ, և հատկապես կանանց։ Ձեր նպատակը ոսկու հանքերն են, և հարկ չկա այնտեղ կանանց տանելու։ Հետո, երբ վերադառնաք հարստությամբ ու փառքով, ամենաբարձր հասարակության մեջ սրտակից ընկերուհի կգտնեք ձեզ համար։ Ժամանակակից աղջիկ կլինի, գիտելիքների տեր և առանց նախապաշարումների։ Մինչ այդ արդեն հասունացած կլինի կանանց հարցը, որ սկիզբ է առել հիմա, և կհայտնվի նոր կինը...

— Տիկի՛ն, այդ չէ հարցը, այդ չէ հարցը... — Միտյան ձեռքերը միացրեց աղաչալից։

— Այդ է հենց, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, դա հենց այն է, որ պետք է ձեզ, այն, որ դուք տենչում եք, առանց ինքներդ գիտենալու։ Ես բոլորովին էլ դեմ չեմ կանանց հարցին, որ բարձրանում է այսօր, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Կանանց զարգացումը և նույնիսկ կնոջ քաղաքական դերը ամենամոտիկ ապագայում՝ ահա՛ իմ իդեալը։ Ես ինքս էլ դուստր ունեմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, և այդ կողմից լավ չգիտեն ինձ մարդիկ։ Այս առթիվ ես մի նամակ եմ ուղարկել գրող Շչեդրինին։ Այդ գրողն ինձ այնքա՜ն բան է սովորեցրել կնոջ կոչման մասին, որ ես անցյալ տարի անանուն մի նամակ ուղարկեցի նրան, ընդամենը երկու տող «Գրկում ու համբուրում եմ ձեզ ժամանակակից կնոջ անունից, իմ սիրելի գրող, շարունակեցիք»։ Եվ ստորագրեցի՝ «Մայր»։ Ուզում էի ստորագրել «ժամանակակից մայր» և տատանվում էի, բայց ի վերջո կանգ առա պարզ «մայր» բառի վրա. ավելի շատ բարոյական գեղեցկություն կա դրա մեջ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, և բացի այդ «ժամանակակից» բառը նրանց կհիշեցներ «Սովրեմեննիկ»-ը, դառն մի հիշողություն նրանց համար՝ նկատի ունենալով ներկա գրաքննությունը... Ա՜խ աստված իմ, ի՞նչ պատահեց ձեզ։

— Տիկի՜ն,— վեր թռավ վերջապես Միտյան, անզոր աղաչանքով ափերն իրար միացնելով նրա առաջ,— դուք ինձ կստիպեք լաց լինել, տիկին, եթե ուշացնեք այն, ինչ այնպիսի մեծահոգությամբ...

— Այո, լացե՛ք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, լացե՜ք։ Գեղեցիկ զգացումներ են դրանք... ձեզ սպասում է այնպիսի՜ մի ուղի։ Արցունքը կթեթևացնի ձեզ, հետո կվերադառնաք և կսկսեք ուրախանալ։ Հատկապես կվազեք կգաք ինձ մոտ Սիբիրից, որպեսզի ինձ հետ միասին ուրախանաք...

— Բայց թո՛յլ տվեք, որ ես էլ... — գոռաց հանկարծ Միտյան,— վերջին անգամ աղաչում եմ, ասացե՛ք, կարո՞ղ եմ այսօր ստանալ ձեր խոստացած գումարը։ Եվ եթե ոչ, ե՞րբ գամ ստանալու։

— Ի՜նչ գումար, Դմիտրի Ֆյոգորովիչ։

— Զեր խոստացած երեք հազարը... որ դուք այնպիսի մեծահոգությամբ...

— Երեք հազա՞ր։ Ռուբլի՞։ Օ ո՜չ, երեք հազար ռուբլի չունեմ,— ասաց տիկին Խոխլակովան մի տեսակ հանգիստ զարմանքով։

Միտյան քարացավ...

— Բայց ինչպե՞ս թե... դուք հիմա... հենց հիմա... նույնիսկ ասացիք՝ միևնույն է թե իմ գրպանում է այդ երեք հազարը...

— Օհ ո՜չ, դուք ինձ սխալ եք հասկացել, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Եթե այդպես է, ուրեմն չեք հասկացել ինձ։ Ես խոսում էի ոսկու հանքերի մասին... ճիշտ է, ես ավելին խոստացա, անհունորեն ավելի, քան երեք հազար, հիմա ամեն ինչ հիշում եմ, բայց ես միայն ոսկու հանքերը նկատի ունեի։

— Իսկ փո՞ղը։ Երեք հազա՞րը,— անհեթեթորեն բացականչեց Միտյան։

— Օ՜, եթե ձեր մտքինը փողն էր, ես փող չունեմ։ Հիմա ես բոլորովին փող չունեմ, Դմիտրի Ֆյոդարավիչ, հիմա ես հենց կռիվ եմ անում իմ կառավարչի հետ և ինքս էլ այս օրերս հինգ հարյուր ռուբլի պարտք եմ վերցրել Միուսովից։ Ոչ, ոչ, ես փող չունեմ։ Եվ գիտե՞ք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, եթե նույնիսկ ունենայի, չէի տա ձեզ։ Նախ և առաջ, ես ոչ ոքի պարտք չեմ տալիս։ Պարտք տալ նշանակում է գժտվել։ Բայց ձեզ, ձե՛զ հատկապես չէի տա, ձեզ սիրելուց է, որ չէի տա, ձեզ փրկելո՛ւ համար չէի տա, որովհետև միայն մի բան է հարկավոր ձեզ ոսկու հանքեր, հանքեր ու հանքեր...

— Օ՜, գրո՛ղը տանի...— մռնչաց հանկարծ Միտյան և բռունցքն ամրողջ ուժով խփեց սեղանին։

— Ա-ա՜յ,— ճչաց Խոխլակովան վախեցած և թռավ սենյակի մյուս ծայրը։

Միտյան թքեց ու արագ քայլերով դուրս եկավ սենյակից, տնից՝ փողոց, դեպի խավա՜ր։ Գնում էր խելագարի նման, խփելով իր կրծքին, կրծքի հենց այն տեղին, ուր խփել էր երկու օր առաջ Ալյոշայի ներկայությամբ, երբ վերջին անգամ խոսում էր նրա հետ երեկոյան, ճանապարհի վրա, խավարի մեջ։ Թե ի՛նչ էր նշանակում այդ կուրծք ծեծելը, կրծքի այդ տեղին խփելը, և թե ինչ էր նա ուզում արտահայտել դրանով՝ առայժմ գաղտնիք էր, մի գաղտնիք, որ ոչ ոք չգիտեր աշխարհում, մի գաղտնիք, որ այն ժամանակ չէր հայտնել նույնիսկ Ալյոշային, բայց այդ գաղտնիքն իր մեջ թաքցնում էր մի բան, որ ավելի քան խայտառակություն էր նրա համար, թաքցնում էր կործանում և անձնասպանություն. այդպե՛ս էր որոշել նա, եթե չկարողանար ճարել երեք հազարը, որպեսզի վերադարձնի Կատերինա Իվանովնային և դրանով իսկ հանի իր կրծքից խայտառակությունը, որ կրում էր «կրծքի այդ տեղում», և որ այնպե՜ս ճնշում էր իր խղճի վրա։ Այս ամբողջը հետագայում լրիվ կպարզվի ընթերցողի համար, բայց հիմա, երբ արդեն վերջին հույսն էլ չքացել էր, ֆիզիկապես այնքան ուժեղ այդ մարդը, Խոխլակովայի տնից հազիվ մի քանի քայլ հեռանալուց հետո, հանկարծ սկսեց աղի արցունք թափել փոքրիկ երեխայի նման։ Քայլում էր նա և, ինքնիրեն մոռացած, արցունքներն էր սրբում բռունցքով։ Այդպես նա հասավ հրապարակ և հանկարծ զգաց, որ ամբողջ մարմնով ընդհարվեց մի բանի։ Լսվեց ճղճղան վայնասունը մի պառավ կնոջ, որին նա համարյա գետին էր տապալել։

— Վա՜յ աստված իմ, քիչ էր մնում սպանեի՜ր։ Ինչի՞ չես նայում առաջդ, թոկի՛ց փախած։

— Ի՞նչ, դո՞ւք եք,— գոչեց Միտյան, պառավին ճանաչելով խավարի մեջ։ Նա հենց այն պառավ սպասուհին էր, որ ծառայում էր Կուզմա Սամսոնովին, և որին հատկապես նկատել էր երեկ Միտյան։

— Իսկ դուք ինքնե՞րդ ով եք, հեր օրհնած,— ասաց պառավը բոլորովին ուրիշ ձայնով,— չեմ կարողանում ձեզ ճանաչել էս խավարում։

— Դուք ապրում եք Կուզմա Կուզմիչի մո՞տ, ծառայում եք նրա՞ն։

— Շատ ճիշտ եք, հեր օրհնած, հենց նոր գնացել էի Պրոխորիչի մոտ... Բայց էս ինչի՞ չեմ կարողանում ձեզ ճանաչել։

— Ասացե՛ք, մայրիկ, Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան ձեզ մո՞տ է հիմա,— հարցրեց Միտյան խելակորույս ակնկալությամբ։— Քիչ առաջ ինքս բերեցի նրան ձեզ մոտ։

— Մեզ մոտ էր, հեր օրհնած, եկավ, մի քիչ նստեց ու գնաց։

— Ի՞նչ։ Գնա՞ց,— գոչեց Միտյան։— Ե՞րբ գնաց։

— Այ հենց եկավ ու գնաց, հենց մի րոպե մնաց մեզ մոտ։ Մի հեքիաթ պատմեց Կուզմա Կուզմիչին, ծիծաղացրեց ու վազեց գնաց։

— Սո՛ւտ ես ասում, անիծյա՛լ պառավ,— մռնչաց Միտյան։

— Ա-ա՜յ,— ճչաց պառավը, բայց Միտյայի հետքն անգամ կորել էր։

Նա ամբողջ ուժով վազեց Մորոզովայի տունը։ Դա հենց այն ժամանակ էր, երբ Գրուշենկան արդեն ճամփա էր ընկել դեպի Մոկրոե, հազիվ քառորդ ժամ էր անցել նրա մեկնումից։ Ֆենյան խոհանոցում նստած էր իր տատիկի՝ խոհարարուհի Մատրյոնայի հետ, երբ հանկարծ ներս վազեց «կապիտանը»։ Տեսնելով նրան, Ֆենյան ամբողջ ձայնով սկսեց ճչալ։

— Ճվո՞ւմ ես,— մռնչաց Միտյան։— Ո՞ւր է նա։

Բայց չթողնելով, որ գոնե մի բառ ասի սարսափահար Ֆենյան, հանկարծ ընկավ աղջկա ոտքերը.

— Ֆենյա, տերն մեր Հիսո՜ւս Քրիստոսի սիրույն, ասա՛, ո՞ւր է նա։

— Ոչինչ չգիտեմ, հոգուդ մատաղ, սիրելի Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ոչինչ չգիտեմ, սպանեք էլ ոչի՜նչ չգիտեմ,— երդումպատառ եղավ Ֆենյան,— մի երկու ժամ առաջ ինքներդ նրա հետ գնացիք...

— Ե՛տ եկավ նա...

— Չի եկել, ջանիկս, երդվում եմ աստծո անունով, չի՛ եկել։

— Աո՛ւտ ես ասում,— գոռաց Միտյան,— հենց միայն քո վախենալուց գիտեմ, թե որտեղ է նա...

Միտյան դուրս նետվեց։ Ահաբեկված Ֆենյան ուրախ էր, որ գլուխն էժան ազատեց, բայց և շատ լավ հասկացավ, որ նա պարզապես ժամանակ չուներ, թե չէ՝ իր վիճակը կարող էր վատ լինել։ Բայց Միտյան, դուրս վազելիս, իր մի շատ անսպասելի արարքով զարմացրեց թե՛ Ֆենյային, թե՛ պառավ Մատրյոնային։ Սեղանի վրա պղնձե մի սանդ կար, մեջն էլ մի սանդկոթ, պղնձե մի փոքր սանդկոթ՝ ընդամենը քառորդ կանգուն երկարությամբ։ Միտյան, դուրս վազելով ու արդեն մի ձեռքով բանալով դուռը, մյուս ձեռքով հանկարծ հափշտակեց սանդկոթը և կողքի գրպանը խոթեց, այդպես էլ հետը տարավ։

— Ա՜խ աստված իմ, ուզում է ինչ֊որ մեկին սպանե՜լ,— ձեռքերն իրար զարկեց Ֆենյան։

IV։ Խավարի մեջ

Ո՞ւր վազեց նա։ Պարզ է. «էլ ո՞ւր կարող է լինել Գրուշենկան, եթե ոչ Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ։ Սամսոնովի տնից ուղղակի վազել է նրա մոտ, հիմա արդեն պարզ է դա։ Բացահայտ է հիմա ամբողջ խարդավանքը, ամբողջ խաբեությունը...»։ Այս բոլորը մրրիկի նման պտտվում էին նրա գլխում։ Մարյա Կոնդրատևնայի տունը չհանդիպեց. «Կարիք չկա այնտեղ գնալու, բոլորովին կարիք չկա... թող ոչ մի իրարանցում չլինի... իսկույն լուր կտան ու կդավաճանեն... Մարյա Կոնդրատևնան երևի դավադրության մեջ է, Սմերդյակովն էլ, Սմերդյակովն էլ, բոլորն էլ կաշառված են»։ Մի ուրիշ բան ծրագրվեց նրա մտքում. կտրելով կողմնակի փողոցը և մի մեծ շրջան անելով, վազեվազ շրջանցեց Ֆյոդոր Պավլովիչի տունը, վազեց Դմիտրովսկայա փողոցն ի վար, վազելով անցավ փոքրիկ կամուրջը և ուղղակի մտավ հետնամասի այն ամայի ու անմարդաբնակ նրբանցքը, որ մի կողմից եզերված էր հարևան բանջարանոցի ճյուղորմով, իսկ մյուս կողմից՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի այգին շրջապատող բարձր, ամուր ցանկապատով։ Այստեղ նա ընտրեց մի կետ, երևի հենց այն կետը, որտեղից, ըստ Միտյային հայտնի ավանդության, Լիզավետա Սմերդյաշչայան մի ժամանակ անցել էր ցանկապատի վրայով։ «Էհ, եթե նա՛ կարողացել է անցնել,— չգիտես ինչու այդ միտքը ծագեց նրա գլխում,— ե՞ս ինչու չկարողանամ»։ Եվ իրոք, վեր ցատկեց ու վայրկենապես կարողացավ բռնել ցանկապատի ծայրից, հետո աշխուժորեն վեր ձգվեց, միանգամից բարձրացավ ու ձի հեծնելու նման նստեց ցանկապատի վրա։ Մոտը, այգու մեջ, բաղնիքն էր, բայց ցանկապատից երևում էին նաև տան լուսավոր պատուհանները։ «Ըհը՜, ճիշտ է, բիձուկի ննջարանում լույս կա, այնտե՛ղ է Գրուշենկան»։ Եվ նա ցանկապատից ցատկեց այգու մեջ։ Թեև գիտեր, որ Գրիգորին հիվանդ է, գուցե Սմերդյակովն էլ հիվանդ է իսկապես և ուրեմն մարդ չի կարող լսել իրեն, բայց բնազդաբար թաքնվեց, անշարժացավ ու սկսեց ականջ դնել։ Սակայն մեռելային լռություն էր ամեն կողմ և, կարծես դիտմամբ, լիակատար հանդարտություն էր տիրում, քամու շունչն իսկ չկար։

«Լռությունն է լոկ շշնջում,— չգիտես ինչու այդ բանաստեղծական տողը նրա միտքը եկավ,— միայն թե մարդ լսած չլինի իմ ցատկելը։ Կարծես թե՝ չէ, ոչ ոք»։ Մի րոպե կանգնելուց հետո, կամացուկ առաջ գնաց այգու մեջ, խոտի վրայով. շրջանցելով ծառերն ու թուփերը, քայլեց դանդաղորեն, երկար, յուրաքանչյուր քայլը գաղտագողի նետելով, ինքն իսկ ականջ դնելով իր ամեն մի քայլին։ Շուրջ հինգ րոպե տևեց, մինչև հասավ լուսավոր պատուհանի մոտ։ Հիշում էր, որ ուղղակի պատուհանի տակ թանթրվենու և փռնչնու մի քանի մեծ, բարձր, խիտ թփեր կային։ Դեպի այգի ելնող դուռը, որ տան ճակատի ձախ կողմն էր գտնվում, փակ էր հիմա, և նա անցնելու ժամանակ հատկապես ուշադրության դարձրեց դրան։ Վերջապես հասավ նաև թփերի մոտ և թաքնվեց դրանց ետև։ Շունչը պահեց։ «Հիմա պետք է սպասեմ մի քիչ,— մտածեց նա։— Եթե լսել են իմ քայլերը և ականջ են դնում, պետք է փարատվի նրանց կասկածը... Միայն թե չհազամ, չփռշտամ...»։

Մոտ երկու րոպե սպասեց, բայց սիրտը սոսկալի բաբախում էր, և վայրկյաններ էին լինում, երբ շունչը կտրվում էր գրեթե։ «Չէ, չի անցնի այս սրտի խփոցը,— մտածեց նա,— չեմ կարող ավելի սպասել»։ Կանգնած էր թփի ետև, ստվերում։ Թփի մյուս կեսի վրա ընկել էր պատուհանի լույսը։ «Այս փռնչնին, պտուղները, ինչ կարմի՜ր են»,— շշնջաց նա, չգիտեր ինչու։ Հատ֊հատ, անլսելի քայլերով կամացուկ մոտեցավ պատուհանին ու վեր ձգվեց ոտքի մատների վրա։ Ֆյոդոր Պավլովիչի ամբողջ ննջասենյակը բացվեց նրա աչքին։ Մի փոքր սենյակ էր դա, որ լայնակի երկու մասի էր բաժանված կարմիր, «չինական» վարագույրներով, ինչպես կոչում էր դրանք Ֆյոդոր Պավլովիչը։ «Չինական,— անցավ Միտյայի մտքով,— իսկ վարագույրի ետև՝ Գրուշենկան»։ Սկսեց դիտել Ֆյոդոր Պավլովիչին։ Նա հագել էր իր նոր, մետաքսե, շերտավոր տնազգեստը, որ դեռ երբեք չէր տեսել Միտյան, և մեջքին կապել էր նույնպես մետաքսե ծոպավոր մի երիզ։ Տնազգեստի օձիքի տակից երևում էր պճնամոլի մաքուր շապիկը, որ հոլանդական նուրբ կտորից էր և ոսկե կոճակներ ուներ։ Ֆյոդոր Պավլովիչի գլխին այն նույն կարմիր կապն էր, որ տեսել էր Ալյոշան։ «Հագվել-շքվել է»,— մտածեց Միտյան։ Ֆյոդոր Պավլովիչը կանգնած էր պատուհանի մոտ, երևի մտասուզված. հանկարծ նա գլուխը վեր առավ, մի թեթև ականջ դրեց և ոչինչ չլսելով՝ մոտեցավ սեղանին, կես ըմպանակ կոնյակ լցրեց ջրամանից ու խմեց։ Հետո հառաչեց ամբողջ կրծքով, նորից կանգնեց մի րոպե, մտամոլոր մոտեցավ պատի հայելուն, աջ ձեռքով մի քիչ բարձրացրեց կարմիր կապը ճակատից և սկսեց դիտել կապտաբծերն ու ցավոտ սպիները, որոնք դեռ չէին անցել։ «Մենակ է,— մտածեց Միտյան,— ամենայն հավանականությամբ մենակ է»։ Ֆյոդոր Պավլովիչը հեռացավ հայելուց, հանկարծ դարձավ դեպի պատուհանը և դուրս նայեց։ Միտյան ակնթարթորեն ետ ցատկեց ստվերի մեջ։

«Գուցե նրա մոտ է Գրուշենկան, վարագույրի ետև, գուցե արդեն քնել է»,— մի սուր ծակոց զգաց Միտյան իր սրտում։ Ֆյոդոր Պավլովիչը հեռացավ պատուհանից։ «Գրուշենկայի համար էր դուրս նայում պատուհանից, ուրեմն նա այստեղ չէ։ Ինչո՞ւ պետք է աչքերը տնկի խավարի մեջ... Ուրեմն անհամբերությունն է ուտում նրան»։ Միտյան իսկույն մոտ թռավ ու նորից սկսեց պատուհանից ներս նայել։ Ծերունին արդեն նստել էր սեղանի առաջ, ըստ երևույթին ծանր թախիծ զգալով։ Վերջապես նա հենվեց արմունկին և աջ այտը ափին դրեց։ Միտյան ագահորեն դիտում էր։

«Մենա՜կ է, մենա՛կ,— պնդեց նորից ինքնիրեն։—Եթե Գրուշենկան այստեղ լիներ, նրա դեմքն ուրիշ արտահայտության կունենար»։ Տարօրինակ բան, Միտյայի սրտում հանկարծ մի անիմաստ ու զարմանալի վրդովմունք բռնկվեց այն պատճառով, որ Գրուշենկան այստեղ չէ։ «Ոչ թե այն պատճառով, որ նա այստեղ չէ,— անմիջապես ըմբռնեց ու ինքն իրեն պատասխանեց Միտյան,— այլ որովհետև ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հաստատ իմանալ այստե՞ղ է, թե ոչ»։ Հետագայում Միտյան ինքն էր հիշում, որ այդ րոպեին իր միտքն արտակարգորեն հստակ էր և ամեն ինչ կշռադատում էր մինչև հետին մանրամասնությունը, ըմբռնում էր ամեն մի կետ։ Բայց նրա սրտում անասելի արագությամբ աճում էր տվայտանքը, անտեղյակության ու անվճռականության տվայտանքը։ «Այստե՞ղ է նա վերջապես, թե այստեղ չէ»,— բորբոքվեց նրա սիրտը զայրույթով։ Եվ հանկարծ որոշեց անելիքը, ձեռքը երկարեց ու մեղմ թխկացրեց պատուհանի շրջանակը։ Թխկացրեց այն պայմանական նշանը, որ ծերունին ասել էր Սմերդյակովին. առաջին երկու անգամը՝ դանդաղ, իսկ հետո երեք անգամ՝ ավելի արագ՝ թըք-թըք-թըք, որ նշանակում էր՝ «Գրուշենկան եկավ»։ Ծերունին ցնցվեց, գլուխն ընդոստ վեր առավ, արագորեն թռավ տեղից ու նետվեց դեպի պատուհանը։ Միտյան ետ ցատկեց ստվերի մեջ։ Ֆյոդոր Պավլովիչը բացեց պատուհանը և ամբողջ գլուխը դուրս հանեց։

— Գրուշենկա, դո՞ւ ես։ Դո՞ւ ես, հա՞,— ասաց նա մի տեսակ դողահար կիսաշշուկով։— Ո՞ւր ես, հոգյակս, հրեշտակս, ո՞ւր ես։— Սարսափելիորեն հուզված էր նա, շունչը կտրվում էր։

«Մենա՛կ է»,— վճռեց Միտյան։

— Բայց ո՞ւր ես,— գոռաց նորից ծերունին և ավելի ևս դուրս հանեց գլուխը, մինչև ուսերը դուրս հանեց ու նայեց բոլոր կողմերը, աջ ու ձախ։— Արի՛ այստեղ, մի փոքրիկ նվեր եմ պատրաստել քեզ համար, արի՛, ցույց տամ...

«Ծրարած երեք հազար ոուբլու մասին է»,— անցավ Միտյայի մտքով։

— Բայց ո՞ւր ես, ո՞ւր... Հա՜, դռան մո՞տ։ Հիմա կբացեմ...

Ու ծերունին համարյա դուրս կախվեց պատուհանից, նայելով դեպի աջ՝ այն կողմը, ուր այգու վրա բացվող դուռն էր, և ջանալով տեսնել խավարի մեջ։ Հաջորդ վայրկյանին նա անպայման պետք է վազեր դուռը բանալու, առանց սպասելու Գրուշենկայի պատասխանին։ Միտյան նայում էր կողքից ու չէր շարժվում։ Ծերունու ամբողջ այդ պրոֆիլը, որից այնպես զզվում էր, նրա կախ ընկած ադամախնձորը, կեռ քիթը, հեշտագին սպասումով ժպտացող շրթունքները՝ այդ բոլորը վառ լուսավորված էին լամպի շեղ լույսով, որ ընկնում էր ձախից, սենյակի խորքից։ Միտյայի սրտում հանկարծ մի ահավոր, կատաղի ցասում ժայթքեց. «Ահա՛ նա, իմ մրցակիցը, ինձ տանջողը, իմ կյանքի հոգեա՜ռը»։ Դա ժայթքումն էր հենց այն անակնկալ, վրեժխնդիր ու կատաղի ցասման, որի մասին, կարծես նախազգալով, ասել էր նա Ալյոշային չորս օր առաջ, տաղավարում, երբ պատասխանել էր Ալյոշայի հարցին՝ «Ինչպե՞ս կարող ես ասել, թե կսպանես հայրիկին»։

«Չգիտե՛մ, չգիտե՜մ,— ասել էր նա այն ժամանակ։— Գուցե չսպանեմ, գուցե և սպանեմ։ Վախենում եմ, որ նա հանկարծ ատելի դառնա ինձ այդ նույն րոպեին՝ իր այդ դեմքո՜վ։ Ատո՛ւմ եմ նրա ադամախնձորը, նրա քիթը, նրա աչքերը, նրա անամոթ քմծիծաղը։ Անձնական զզվանք եմ զգում։ Դրանից եմ վախենում ահա։ Հանկարծ չկարողանամ զսպել ինձ...»։

Անձնական նողկանքն անտանելիորեն սաստկանում էր։ Միտյան արդեն կորցրեց իրեն և հանկարծ գրպանից դուրս քաշեց պղնձե սանդկոթը...

......................................................

Աստված հսկում էր ինձ այդ րոպեին,— ասաց Միտյան ինքը հետագայում։ Ճիշտ այդ պահին իր անկողնում զարթնեց Գրիգորի Վասիլևիչը, որ հիվանդ էր։ Նույն օրը, երեկոյան դեմ, նա ընդունել էր այն յուրահատուկ բուժումը, որի մասին Սմերդյակովը պատմում էր Իվան Ֆյոդորովիչին. այսինքն, կնոջ օգնությամբ, ամբողջ մարմինը շփել էր օղիով, որի մեջ գաղտնի ձևով պատրաստված մի շատ թունդ ջրաթուրմ էին խառնել, հետո դրա մնացորդը խմել էր, մինչ կինը «մի որոշ աղոթք» էր շշնջում նրա գլխին, և պառկել էր քնելու։ Մարֆա Իգնատևնան նույնպես ճաշակել էր այդ խառնուրդը և, խմիչքի անսովոր լինելով, մեռածի նման քնել էր ամուսնու կողքին։ Եվ ահա, բոլորովին անակնկալորեն, Գրիգորին հանկարծ զարթնեց գիշերը, մի րոպե մտածեց ու թեև իսկույն մի սուր ցավ զգաց նորից իր գոտկատեղում, բայց վերկացավ ու նստեց անկողնին։ Հետո նորից մտածեց մի քիչ, ոտքի ելավ ու շտապ հագնվեց։ Գուցե խղճի խայթ զգաց, որ ինքը քնում է և տունը առանց պահակի է մնացել «այսպիսի վտանգավոր մի ժամանակ»։ Ընկնավորության նոպայից ուժաթափված Սմերդյակովը մյուս սենյակում անշարժ պառկել էր։ Մարֆա Իգնատևնան չերերաց նույնիսկ։ «Թլֆել է կնիկը»,— մտածեց Գրիգորի Վասիլևիչը նրան նայելով, հետո տնքալով գնաց անդաստակ։ Իհարկե, նա ուզում էր պարզապես մի աչք գցել անդաստակից, որովհետև ի վիճակի չէր քայլելու, գոտկատեղին և աջ ոտքը անտանելիորեն ցավում էին։ Բայց հանկարծ հիշեց, որ այգու դռնակը չէր կողպել երեկոյան։ Չափազանց ճշտապահ ու բծախնդիր մարդ էր նա, մի մարդ, որ հավատարիմ էր մի անգամ ընդմիշտ հաստատված կարգուկանոնին ու իր բազմամյա սովորություններին։ Կաղալով ու կծկվելով ցավից, իջավ բակ ու գնաց դեպի այգի։ Այո, դռնակը լրիվ բաց էր։ Մեքենաբար այգի մտավ։ Գուցե մի բա՞ն երևաց աչքին, կամ գուցե մի որևէ ձա՞յն լսեց, համենայն դեպս նայեց դեպի ձախ ու տիրոջ պատուհանը բաց տեսավ. արդեն դատարկ էր պատուհանը, ոչ ոք դուրս չէր նայում այնտեղից։ «Ինչո՞ւ բաց է, ամառ չէ հիմա»,— մտածեց Գրիգորին, և հանկարծ, հենց նույն վայրկյանին, ուղղակի իր դիմացը անսովոր մի բան երևաց այգու մեջ։ Իրենից քառասուն քայլ հեռու, խավարի մեջ, կարծես թե մի մարդ էր վազում, մի ստվեր շարժվում էր շատ արագորեն։ «Տե՜ր աստված»,— գոչեց Գրիգորին և, մոռանալով իրեն, մոռանալով գոտկատեղի ցավը, նետվեց առաջ՝ վազող մարդու առաջը կտրելու։ Նա ավելի կարճ ճամփա վերցրեց, երևի այգին ավելի լավ ծանոթ էր նրան, քան վազող մարդուն, իսկ այդ մարգը դեպի բաղնիք գնաց, վազեց բաղնիքի ետև, նետվեց դեպի ցանկապատը... Գրիգորին հետևում էր նրան, բաց չթողնելով աչքից, և վազում էր խելակորույս։ Ցանկապատի մոտ հասավ ճիշտ այն րոպեին, երբ փախստականն արդեն մագլցում էր վերև։ Գրիգորին խելահեղորեն գոռաց, խոյացավ ու երկու ձեռքով փաթաթվեց նրա ոտքին։

Այո, նախազգացումը չէր խաբել նրան. ճանաչեց փախչողին. նա՛ էր, «հայրասպան ճիվա՜ղը»։

— Հայրասպա՜ն,— գոռաց ծերունին, և ձայնը տարածվեց ամբողջ շրջակայքում։ Բայց միայն այդ բառը հասցրեց գռռալ, հանկարծ նա շանթահար գետին ընկավ։

Միտյան ետ ցատկեց այգու մեջ և հակվեց տապալված ծերունու վրա։ Պղնձե սանդկոթը բռնել էր ձեռքին և մեքենաբար նետեց խոտի մեջ։ Սանդկոթն ընկավ Գրիգորիից երկու քայլ հեռու, բայց ոչ թե խոտի մեջ, այլ արահետի վրա՝ ամենից ավելի ակնառու մի տեղ։ Մի քանի վայրկյան զննեց իր առաջ պառկած մարմինը։ Ծերունու գլուխն ամբողջովին արյունոտվել էր։ Միտյան ձեռքը երկարեց ու սկսեց շոշափել։ Հետագայում նա պարզ հիշեց, որ այդ րոպեին սոսկալի ուզում էր «լիովին համոզվել», ջարդե՞լ է արդյոք ծերունու գանգը, թե «շշմեցրել է» նրան, սանդկոթով հարվածելով գագաթին։ Բայց արյունը հոսում էր, հոսում սարսափելիորեն, և Միտյայի դողահար մատները վայրկենապես ողողվեցին տաք շիթերով։ Հիշում էր, որ գրպանից հանեց իր նոր, սպիտակ թաշկինակը, որ հետը վերցրել էր Խոխլակովայի մոտ գնալուց աոաջ, և դրեց ծերունու գլխին, անիմաստորեն ջանալով սրբել արյունը նրա ճակատից ու դեմքից։ Բայց թաշկինակն էլ վայրկենապես թրջվեց արյունով։ «Բայց ինչո՞ւ եմ անում այս բանը, տե՜ր աստված,— սթափվեց հանկարծ Միտյան,— եթե իրոք ջարդել եմ, ինչպե՞ս կարող եմ իմանալ այս րոպեիս... Եվ էլ ի՞նչ օգուտ հիմա,— ավելացրեց նա հանկարծ անհուսորեն,— եթե սպանել եմ, ուրեմն սպանել եմ... Փորձանքի ընկար, բիձուկ, դե այսպես էլ մնա՛»,— ասաց նա բարձրաձայն և հանկարծ նետվեց դեպի ցանկապատը, մագլցեց ու ցատկեց նրբանցքը և սկսեց փախչել։ Արյունաթաթախ թաշկինակը, որ ճմռթել էր աջ բռունցքի մեջ, վազելու ժամանակ խոթեց սերթուկի ետևի գրպանը։ Վազում էր գլխապատառ, և մի քանի հազվադեպ անցորդներ, որ պատահեցին նրան խավարի մեջ, քաղաքի փողոցներում, հետագայում հիշեցին, թե ինչպես այդ գիշեր հանդիպել էին կատաղորեն վազող մի մարդու։ Նա նորից սլացավ Մորոզովայի տունը։ Մի ժամ առաջ Ֆենյան, Միտյայի գնալուց անմիջապես հետո, վազել էր ավագ դռնապան Նազար Իվանովիչի մոտ և «ի սեր Քրիստոսի» սկսել էր աղաչել, որ նա «այլևս կապիտանին ներս չթողնի ո՛չ այսօր, ո՛չ էլ վաղը»։ Նազար Իվանովիչը լսեց ու համաձայն եղավ, բայց դժբախտաբար թողեց ու բարձրացավ տանտիրուհու մոտ, որ անակնկալորեն կանչել էր նրան, և ճանապարհին հանդիպելով իր զարմիկին՝ վերջերս գյուղից եկած քսանամյա մի տղայի, պատվիրեց, որ նա իր տեղը կանգնի բակում, սակայն մոռացավ պատվիրել կապիտանի մասին։ Միտյան վազելով հասավ մինչև դարպասը և ուժեղ թակեց։ Տղան իսկույն ճանաչեց նրան. Միտյան արդեն մի քանի անգամ նրան մանր փող էր նվիրել։ Նա անմիջապես բացեց դռնակը, ներս թողեց Միտյային և, ուրախ ու սիրալիր ժպտալով, շտապեց հայտնել, որ «ախր Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան տանը չէ հիմա»։

— Իսկ ո՞ւր է նա, Պրոխոր,— հանկարծ կանգ առավ Միտյան։

— Մի երկու ժամ առաջ գնաց Մոկրոե, Տիմոֆեյի հետ։

— Ինչո՞ւ,— գոռաց Միտյան։

— Էդ մեկը չգիտեմ, ինչ֊որ սպայի մոտ գնաց, էնտեղից կանչել էին, ձիեր էին ուղարկել...

Միտյան թողեց նրան ու խելագարի նման վազեց Ֆենյայի մոտ։

V։ Անակնկալ որոշում

Ֆենյան իր տատիկի հետ նստել էր խոհանոցում, երկուսն էլ պատրաստվում էին քնելու։ Հույս դնելով Նազար Իվանովիչի վրա, նրանք այնպես էլ չէին կողպել դուռը ներսից։ Միտյան ներս խուժեց, խոյացավ Ֆենյայի վրա և ամուր բռնեց նրա կոկորդից։

— Հենց իսկույն ասա՛, որտե՞ղ է նա, ո՞ւմ հետ է հիմա Մոկրոեում,— մռնչաց նա մոլեգնած։

Կանայք երկուսն էլ ճչացին։

— Ա՜յ, կասեմ, ա՜յ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ջանիկս, ամեն ինչ կասեմ իսկույն, ոչինչ չեմ թաքցնի,— արագ-արագ ճվճվաց Ֆենյան, որ մահու չափ վախեցել էր։— Մոկրոե գնաց, սպայի մոտ։

— Ի՞նչ սպա,— մռնչաց Միտյան։

— էն նախկին սպան, էն նույնը, էն իր նախկինը, որ հինգ տարի առաջ, էն որ թողել գնացել է,— բլբլաց Ֆենյան նույն շուտասելուկի արագությամբ։

Դմիտրի Ֆյոդորովիչը ետ քաշեց ձեռքերը, որոնցով նրա կոկորդն էր սեղմում։ Աղջկա դիմաց կանգնել էր մեռելի նման գունատ ու անձայն, բայց աչքերից երևում էր, որ ամեն ինչ հասկացել էր մեկեն, առաջին իսկ բառից հասկացել էր ամեն ինչ, ամե՜ն ինչ կետ առ կետ, կռահել էր ամբողջ իրավիճակը։ Խեղճ Ֆենյան այդ վայրկյանին անշուշտ չէր կարող նկատել՝ հասկացե՞լ է նա, թե ոչ։ Ինչպես որ նստել էր սնդուկի վրա Միտյայի ներս վազելու րոպեին, այնպես էլ մնում էր հիմա, ոտից գլուխ դողալով, և այդ դիրքում քարացել էր՝ ձեռքերն առաջ պարզած, կարծես պաշտպանվելու համար։ Վախից լայնացած, սոսկումնալից բիբերն անշարժ սևեռել էր Միտյային։ Մանավանդ որ Միտյայի երկու ձեռքերն էլ արյունոտ էին։ Ճանապարհին, վազելու ժամանակ, նա երևի ձեռքերը ճակատին էր տարել՝ քրտինքը սրբելով երեսից, այնպես որ թե՛ ճակատի, թե՛ աջ այտի վրա քսմսված արյան կարմիր բծեր կային։ Քիչ էր մնում, որ Ֆենյան հիստերիկ նոպայի մեջ ընկներ, իսկ պառավ խոհարարուհին տեղից վեր էր թռել ու նայում էր խելագարի նման, համարյա գիտակցությունը կորցրած։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը մի րոպե կանգնած մնաց ու հանկարծ մեքենաբար փուլ եկավ աթոռի վրա, Ֆենյայի մոտ։

Նստել էր նա և ոչ թե մտածում էր, այլ ահաբեկվել էր կարձես, անզգայացել էր մի տեսակ։ Բայց ամեն ինչ պարզ էր լույսի պես. այդ սպան... գիտե՜ր այդ սպայի մասին, շատ լավ գիտեր ամեն ինչ, գիտեր հենց Գրուշենկայից, գիտեր, որ մի ամիս առաջ նամակ էր ուղարկել նա։ Ուրեմն մի ամիս, ամբողջ մի ամիս այդ բանը կատարվում էր իրենից գաղտնի, խորապես գաղտնի, մինչև որ ահա այսօր եկել էր այդ նոր մարդը, իսկ ինքը չէ՜ր էլ մտածում նրա մասին։ Բայց ինչպե՞ս կարող էր, ինչպե՞ս կարող էր չմտածել նրա մասին։ Ինչո՞ւ այն ժամանակ հենց այնպես էլ մոռացավ այդ սպայի գոյությունը, մոռացավ հենց իմանալուց անմիջապես հետո։ Ահա այն հարցը, որ մի տեսակ հրեշի նման կանգնել էր նրա առաջ։ Եվ նա այդ հրեշին նայում էր իսկապես ահաբեկված, ահից սառչելով։

Բայց նա հանկարծ սկսեց մեղմ ու հեզահամբույր խոսել Ֆենյայի հետ, հանգիստ ու սիրալիր երեխայի նման, կարծես բոլորովին մոռանալով, որ դեռ մի րոպե առաջ այնպես վախեցրել էր նրան, վիրավորել ու տանջել։ Սկսեց Ֆենյային հարցուփորձ անել արտակարգ ճշգրտությամբ, որ նույնիսկ զարմանալի էր նրա դրության մեջ։ Իսկ Ֆենյան թեև վայրի հայացքով նայում էր նրա արյունոտ ձեռքերին, բայց նույնպես զարմանալի պատրաստակամությամբ ու աճապարանքով սկսեց պատասխանել նրա յուրաքանչյուր հարցին, կարծես նույնիսկ շտապելով հայտնել ամբողջ ճշմարտությունը, «ճիշտ ու ճիշտ ճշմարտությունը»։ Կամաց կամաց նույնիսկ մի տեսակ ուրախությամբ սկսեց պատմել բոլոր մանրամասնությունները, և ոչ թե ուզելով տանջել նրան, այլ կարծես ջանալով ի սրտե ծառայություն մատուցել, որքան որ կարող էր։ Ամենահետին մանրամասնություններով պատմեց նաև ամբողջ այդ օրվա մասին, նկարագրեց Ռակիտինի և Ալյոշայի այցելությունը, և թե ինչպես ինքը, Ֆենյան, պահակ էր կանգնել, ինչպես տիրուհին մեկնեց, ինչպես լուսամուտից գոռաց Ալյոշային, որ իր ողջույնը հաղորդի նրան, այսինքն Միտյային, և որ Միտյան «Հավիտենապես հիշի, թե ինչպես ինքը մի ժամ սիրել է նրան»։ Լսելով ողջույնի մասին, Միտյան հանկարծ ժպտաց, և նրա գունատ այտերը վառվեցին։ Նույն րոպեին Ֆենյան ասաց նրան, այլևս մազաչափ անգամ չվախենալով իր ցուցաբերած հետաքրքրության համար։

— Բայց էդ ի՞նչ են եղել ձեր ձեռքերը, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ամբողջ արյո՜ւն է։

— Այո,— պատասխանեց մեքենաբար Միտյան, մտամոլոր նայեց իր ձեռքերին և իսկույն մոռացավ իր ձեռքերն էլ, Ֆենյայի հարցն էլ։ Նորից խորասուզվեց լռության մեջ։ Ներս վազելուց հետո արդեն քսան րոպե էր անցել։ Քիչ առաջվա նրա վախը չքացել էր, բայց երևի մի նոր, անդրդվելի վճռականություն էր արդեն տիրել նրա հոգուն։ Նա հանկարծ վեր կացավ ու մտախոհ ժպտաց։

— Տեր իմ, էդ ի՞նչ է պատահել ձեզ,— ասաց Ֆենյան, նորից ցույց տալով նրա ձեռքերը։ Աղջիկը կարեկցանքով ասաց այդ բանը, կարծես հիմա ինքը ամենավշտակից էակն էր նրա համար։

Միտյան նորից նայեց իր ձեռքերին։

— Արյուն է, Ֆենյա,— ասաց նա, տարօրինակ մի արտահայտությամբ նայելով աղջկան,— մարդկային արյուն է և, աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ թափվեց այս արյունը։ Բայց... Ֆենյա... մի ցանկապատ կա այստեղ (Միտյան նայում էր նրան, կարծես հանելուկ առաջարկելով) մի բարձր ցանկապատ, և սարսափելի է դրա տեսքը, բայց... վաղը, արշալույսին, երբ «վեր սլանա արեգակը», Միտենկան կցատկի այդ ցանկապատի վրայից... Չես հասկանում, Ֆենյա, թե ինչ ցանկապատ է, բայց դե ոչինչ... միևնույն է, վաղը կլսես և ամեն ինչ կհասկանաս... իսկ հիմա մնա՜ս բարով։ Չեմ խանգարի նրան, մի կողմ կքաշվեմ, գիտե՛մ մի կողմ քաշվելու ձևը։ Ապրի՜ր, իմ ուրախության... դու ինձ մե՜կ ժամ սիրեցիր, այդպես էլ հիշի՛ր հավիտյան Միտենկա Կարամազովին... Նա միշտ էլ ինձ Միտենկա էր ասում, հիշո՞ւմ ե ս։

Եվ այս խոսքերն ասելով նա հանկարծ դուրս ելավ խոհանոցից։ Իսկ Ֆենյան նրա այդպես գնալուց համարյա ավելի ևս վախեցավ, քան քիչ առաջ, երբ նա ներս էր վազել ու խոյացել իր վրա։

Ուղիղ տասը րոպե հետո Դմիտրի Ֆյոդորովիչը մտավ Պյոտր Իլյիչ Պերխոտինի տունը, այն երիտասարդ պաշտոնյայի, որի մոտ մի քանի ժամ առաջ գրավ էր դրել իր ատրճանակները։ Ժամը ութ անց կես էր արդեն, և Պյոտր Իլյիչը, տանը թեյ խմելուց հետո, հենց քիչ առաջ սերթուկն էր հագել նորից, որպեսզի գնա «Մայր քաղաք» գինետունը՝ բիլիարդ խաղալու։ Միտյան վրա հասավ այն րոպեին, երբ նա դուրս էր գալիս։ Պյոտր Իլյիչը, տեսնելով նրան և արյան բծերը նրա դեմքին, ուղղակի բացականչեց.

— Տե՜ր աստված։ Ի՞նչ է պատահել ձեզ։

— Գիտե՞ք ինչ,— ասաց Միտյան արագ-արագ,— եկա իմ ատրճանակները վերցնելու, փող բերեցի ձեզ։ Շնորհակալությամբ։ Շտապում եմ, Պյոտր Իլյիչ, խնդրում եմ՝ շո՛ւտ։

Պյոտր Իլյիչն ավելի ու ավելի էր զարմանում։ Միտյայի ձեռքին ահագին փող տեսավ հանկարծ, և մանավանդ նկատեց, որ նա այդ փողը ձեռքում բռնել ու ներս էր մտել այնպես, ինչպես ոչ ոք չի մտնում որևէ տեղ փողն այդ ձևով բռնած, բանկտոմսերի ամբողջ կապոցը բռնել էր աջ ձեռքում և ձեռքն ուղղակի մեկնել էր առաջ՝ կարծես փողը ցուցադրելու համար։ Պյոտր Իլյիչին ծառայող մանչը, որ միջանցքում դիմավորել էր Միտյային, հետագայում պատմում էր, որ նա փողը հենց այդ ձևով բռնած միջանցք էր մտել փողոցից, ուրեմն և փողոցում էլ ճիշտ նույն ձևով էր բռնել աջ ձեռքն առաջ մեկնած։ Թղթադրամները բոլորն էլ հարյուրանոց էին, վարդագույն, և նա արյունոտ մատներով էր բռնել դրանք։ Հետագայում, երբ հետաքրքրվող անձինք հարց տվեցին, թե որքա՞ն էր այդ փողը, Պյոտր Իլյիչը հայտարարեց, որ այն ժամանակ դժվար էր աչքի չափով գաղափար կազմել, գուցե երկու հազար էր, գուցե երեք հազար, բայց մի մեծ, «բավական հաստ» կապոց էր։ Պյոտր Իլյիչը հետագայում վկայեց նաև, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը «կարծես բոլորովին կորցրել էր գլուխը, բայց հարբած չէր, այլ մի տեսակ հափշտակության մեջ էր թվում, շատ մտացիր էր, բայց և միաժամանակ ասես կենտրոնացած, կարծես թե մի բանի մասին էր մտածում, մի բան էր ուզում և չէր կարողանում որոշման հանգել։ Շատ էր շտապում, կտրուկ ու խիստ տարօրինակ պատասխաններ էր տալիս, իսկ լինում էին վայրկյաններ, երբ կարծես բոլորովին վշտահար չէր թվում, այլ նույնիակ ուրախ»։

— Բայց ի՞նչ է պատահել ձեզ, ի՞նչ է պատահել ձե՜զ,— գոռաց Պյոտր Իլյիչը, վայրի հայացքով նայելով իր հյուրին։— Ինչպե՞ս է, որ արյունոտվել եք ոտից գլուխ, ընկե՞լ եք, ինչ է, նայեց՜ք։

Նա բռնեց Միտյայի արմունկից ու մոտեցրեց հայելուն։ Միտյան, տեսնելով իր արյունոտ դեմքը, ցնցվեց ու մռայլվեց զայրալից։

— է՜, գրո՛ղը տանի։ Ա՜յս էր պակաս,— մրթմրթաց նա բարկացած, թղթադրամների կապոցն աջ ձեռքից արագորեն առավ ձախ ձեռքը և ջղաձիգ մի շարժումով թաշկինակը հանեց գրպանից։ Բայց պարզվեց, որ թաշկինակն էլ ամբողջովին արյունաթաթախ էր (հենց այդ թաշկինակով սրբել էր Գրիգորիի գլուխն ու դեմքը), համարյա ոչ մի սպիտակ տեղ չէր մնացել թաշկինակի վրա, և ոչ թե պարզապես սկսել էր չորանալ, այլ մի տեսակ գնդաձև քարացել էր ու չէր ուզում բացվել։ Միտյան զայրույթով այն շպրտեց հատակին։

— է՜, գրո՛ղը տանի։ Մի լաթի կտոր չունե՞ք... գոնե սրբվեի...

— Ուրեմն պարզապես քսմսվե՞լ է արյունը, չե՞ք վիրավորվել։ Դե ուրեմն ավելի լավ է լվացվեք,— պատասխանեց Պյոտր Իլյիչը։— Ահա լվացամանը, ջուրը ես կթափեմ։

— Լվացամա՞ն։ Լավ է... միայն թե ո՞ւր դնեմ այս բանը,— արդեն բոլորովին տարօրինակ մի վարանումով ցույց տվեց հարյուրանոցների կապոցը Պյոտր Իլյիչին, հարցական նայելով նրան, կարծես նա՛ պետք է որոշեր, թե ինքը ուր դնի իր սեփական փողերը։

— Դրեք ձեր գրպանը, կամ էլ ա՛յ այստեղ դրեք, սեղանի վրա, չի կորչի։

— Գրպա՞նս։ Հա՜, այո, գրպանս։ Լավ է... Չէ, գիտե՞ք ինչ, հիմարությո՛ւն է այս ամբողջը,— գոռաց նա, կարծես հանկարծ սթափվելով իր ցրված վիճակից։— Լսեցեք, նախ այդ գործը վերջացնենք, ատրճանակների հարցը, ետ տվեք ինձ, և ահա՛ ձեր փողը... որովհետև ինձ շատ, շատ պետք են դրանք... և ոչ մի րոպե, ոչ մի րոպե, ոչ մի րոպե ժամանակ չունեմ...

Եվ կապոցից հանելով վերևի հարյուրանոցը՝ երկարեց Պյոտր Իլյիչին։

— Բայց ես չեմ էլ կարողանա մանրել,— նկատեց պաշտոնյան,— ավելի մանր դրամ չունե՞ք։

— Չէ,— ասաց Միտյան, նորից նայելով կապոցին, և կարծես իր ասածի վրա վստահ չլինելով՝ երկու-երեք թղթադրամ թերթեց վերևից,— չէ, բոլորն էլ նույնն են,— ավելացրեց նա և նորից հարցական նայեց Պյոտր Իլյիչին։

— Բայց որտեղի՞ց եք այսպես հարստացել,— հարցրեց Պյոտր Իլյիչը։— Սպասեցեք, ես իմ մանչին կուղարկեմ Պլոտնիկովների մոտ։ Նրանք ուշ են փակում, վազելով կհասնի։ Գուցե թե մանրեն։ Հե՜յ, Մի՛շա,— գոռաց նա դեպի միջանցքը։

— Պլոտնիկովների խանո՞ւթը. հոյակա՜պ,— գոռաց նաև Միտյան, կարծես մի նոր միտք էր ծագել նրա գլխում։— Մի՛շա,— դարձավ նա ներս մտած մանչին,— գիտե՞ս ինչ, վազի՛ր Պլոտնիկովների խանութը և ասա, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը բարևում է և ինքն էլ հենց իսկույն կգա... Բայց լսի՜ր, լսի՜ր, ասա՝ մինչև իմ գալը շամպայն պատրաստեն, մի երեսուն֊քառասուն շիշ, և դարսեն այն օրվա պես, որ Մոկրոե գնացի... Այդ օրը մոտ հիսուն շիշ վերցրի նրանցից,— հանկարծ դիմեց Պյոտր Իլյիչին,— նրանք գիտեն արդեն, մի՛ անհանգստանա, Միշա,— նորից տղային դարձավ։— Եվ լսի՛ր. պանիր էլ թող դնեն, ստրասբուրգյան կարկանդակ, ապխտած սիգ, խոզապուխտ, խավյար, դե ամեն ինչ, ամե՜ն ինչ, որ ունեն, մի հարյուր կամ հարյուր քսան ռուբլու, ինչպես այն օրը... Եվ լսի՛ր. անուշեղենն ու միրգն էլ չմոռանան՝ կոնֆետ, տանձ, երկու կամ երեք հատ ձմերուկ, կամ էլ չո՛րս հատ... չէ, չէ, մի ձմերուկը բավական է, բայց շոկոլադ, մոնպանսիե, տեսակ-տեսակ շաքարներ, դե մի խոսքով՝ ամե՜ն ինչ, որ այդ օրը ինձ հետ տարա Մոկրոե, մի երեք հարյուր ռուբլու բան թող լինի շամպայնի հետ... Դե այ ուրեմն, հիմա էլ ճի՛շտ այդ օրվա պես լինի։ Բայց հիշիր, Միշա, եթե անունդ Միշա է... Անունը հո Միշա է, չէ՞,— նորից դարձավ նա Պյոտր Իլյիչին։

— Բայց սպասեցեք մի րոպե,— ընդհատեց Պյոտր Իլյիչը, անհանգստությամբ լսելով ու դիտելով նրան,— ավելի լավ է ինքներդ գնաք և ասեք այդ բոլորը, իսկ նա ամեն ինչ կխառնի իրար։

— Կխառնի՜, տեսնում եմ, որ կխառնի։ է՜խ, Միշա, ես էլ ուզում էի քեզ համբուրել այս հանձնարարության համար... Եթե չխառնես՝ տասը ռուբլի քեզ, դե թռի՛ր շուտով... Շամպայնը, շամպա՝յնն է գլխավորը, թող դարսե՜ն, և կոնյակն էլ, կարմիր գինի, սպիտակ գինի, ամե՜ն ինչ այդ օրվա պես... Նրանք գիտեն, թե ինչպես էր այդ օրը։

— Բայց լսեցե՛ք ախր,— ընդհատեց Պյոտր Իլյիչն արդեն անհամբեր։— Ասում եմ ձեզ նա թող պարզապես վազի փողը մանրելու և ասի, որ խանութը չփակեն, իսկ դուք կգնաք և ինքներդ կպատվիրեք... Տվեք ձեր հարյուրանոցը։ Մա՛րշ, Միշա, գնալդ ու գալդ մեկ լինի։— Պյոտր Իլյիչը կարծես դիտմամբ շտապեց դուրս անել Միշային, որովհետև տղան կանգնած մնում էր հյուրի առաջ, լայն բացված աչքերը հառել էր նրա արյունոտ դեմքին, արյունոտ ձեռքերին, նրա դողացող մատների մեջ այդ փողի կապոցին, զարմանքից ու վախից բերանը բաց արած, և ըստ երևույթին քիչ բան հասկանալով Միտյայի բոլոր այդ պատվերներից։

— Դե հիմա եկեք լվացվելու,— խստադեմ ասաց Պյոտր Իլյիչը։— Փողերը դրեք սեղանի վրա կամ էլ ձեր գրպանը... Այ այդպես, դե եկեք։ Բայց հանեցեք սերթուկը։

Նա սկսեց Միտյային օգնել սերթուկը հանելու և հանկարծ նորից գոչեց.

— Տեսե՜ք, ձեր սերթուկն էլ արյունոտ է։

— Չէ... սերթուկը չէ։ Միայն մի քիչ այստեղ՝ թևքի վրա... Իսկ սա էլ այստեղ միայն, թաշկինակի տեղը։ Գրպանից է դուրս մզվել։ Հենց թաշկինակի վրա էի նստել Ֆենյայի մոտ, և արյունն էլ հենց քամվել է,— իսկույն բացատրեց Միտյանհ մի տեսակ զարմանալի դյուրավստահությամբ։ Պյոտր Իլյիչը լսեց խոժոռվելով։

— Ի՞նչ է փչել ձեր խելքին. երևի կռվել եք մեկի հետ,— մրթմրթաց նա։

Միտյան սկսեց լվացվեչ։ Պյոտր Իլյիչը բռնել էր կուժը և ջուր էր թափում։ Միտյան շտապում էր և լավ չօճառեց ձեռքերը։ (Նրա ձեռքերը դողում էին, ինչպես Պյոտր Իլյիչը հիշեց հետագայում)։ Պյոտր Իլյիչն անմիջապես պարտադրեց ավելի շատ օճառել և ավելի լավ շփել ձեռքերը։ Այդ րոպեին նա կարծես մի տեսակ գերիշխում էր Միտյայի վրա, և հետզհետե ավելի ու ավելի էր շեշտվում այդ։ Ի դեպ նշենք, որ այս երիտասարդը հանդուգն բնավորության տեր մարդ էր։

— Տեսեք, լավ չմաքրեցիք եղունգները։ Դե հիմա ձեր երեսը շփեցեք, այ այստեղ՝ քունքերը, ականջի մոտ... Այս շապիկով էլ գնալո՞ւ եք։ Իսկ ո՞ւր եք գնում, Տեսեք, աջ թեքի ծայրը ամբողջովին արյունոտ է։

— Այո արյունոտ է,— նկատեց Միտյան, դիտելով շապկի թևածալը։

— Դե ուրեմն փոխեցեք շապիկը։

— Ժամանակ չունեմ։ Բայց ահա այսպես, այսպես, տեսնո՞ւմ եք...— նույն դյուրավստահությամբ շարունակեց Միտյան, երեսն ու ձեռքերը սրբելով և հագնելով սերթուկը,— ահա այստեղ կծալեմ թևքի ծայրը, և չի երևա սերթուկի տակ... Տեսնո՞ւմ եք։

— Ասացեք հիմա, որտե՞ղ եք այս փորձանքի մեջ ընկել։ Ինչ է, կռվե՞լ եք որևէ մեկի հետ։ Գինետա՞նը նորից, ինչպես այն օրը։ Չլինի՞ նորից կապիտանին կպաք, ծեծեցիք ու քաշ տվեցիք նրան,— հիշեց Պյոտր Իլյիչը, կարծես հանդիմանելով։— Էլ ուրիշ ո՞ւմ ծեծեցիք... կամ գուցե սպանեցիք, հա՞։

— Հիմարությո՛ւն,— ասաց Միտյան։

— Ինչպե՞ս թե հիմարություն։

— Կարիք չկա,— ասաց Միտյան և հանկարծ ժպտաց։ — Մի պառավ կին էր, քիչ առաջ ոտի տակ տվեցի հրապարակում։

— Ոտի տակ տվեցի՞ք։ Պառավ կի՞ն։

— Պառավ մա՛րդ,— գոռաց Միտյան, նայելով ուղղակի Պյոտր Իլյիչի դեմքին, ծիծաղելով և այնպես գոռալով, որ կարծես դիմացինը խուլ լիներ։

— Է՜, գրո՛ղը տանի, պառավ կին, պառավ մարդ... Ինչ է, սպանե՞լ եք որևէ մեկին։

— Հաշտվեցինք։ Կպանք իրար... և հաշտվեցինք։ Մի տեղ։ Մտերմորեն բաժանվեցինք։ Հիմարի մեկն էր... Ներեց ինձ... հիմա արդեն վստահ եմ, որ ներեց... Եթե վեր կենար, չէ՜ր ների,— աչքով արեց հանկարծ Միտյան,— միայն թե, գիտե՞ք ինչ, գրողի ծո՜ցը նրան, լսո՞ւմ եք, Պյոտր Իլյիչ, գրողի ծո՜ցը, կարիք չկա՛։ Այս րոպեիս չե՛մ ուզում,— վճռականորեն կարճ կըտրեց Միտյան։

— Իմ ասածը պարզապես այն է, որ ի՜նչ գործ ունեք՝ կպնում եք սրա-նրա հետ... Ինչպես այն օրը այդ փոխկապիտանի հետ դատարկ բանի համար... Կռվել եք և հիմա վազում եք քեֆ անելու. ահա՛ ձեր ամբողջ բնավորությունը։ Քառասո՜ւն շիշ շամպայն... ո՞ւր եք տանում այդքանը։

— Բռա՜վո։ Հիմա տվե՛ք ատրճանակը։ Աստված վկա, ժամանակ չունեմ։ Այո՜, կուզեի քեզ հետ խոսել, սիրելիս, բայց ժամանակ չկա։ Եվ կարիք էլ չկա բոլորովին, ուշ է խոսելը։ Հա՜, ո՞ւր է փողը, ո՞ւր դրեցի,— գոչեց նա և սկսեց ձեռքերը խոթել գրպանները։

— Սեղանի վրա դրեցիք... ինքներդ... այ այնտեղ էլ մնում է։ Մոռացա՞ք։ Իսկապես որ փողը ձեզ համար աղբ կամ ջուր լինի։ Ահա ձեր ատրճանակը։ Տարօրինակ է, ժամը վեցին եկավ ու տասը ռուբլով գրավի դրեց, իսկ հիմա ա՜յ քեզ բան, հազարներ ունեք։ Երկո՞ւ հազար ասենք, թե երեք։

— Երեք ասա,— ծիծաղեց Միտյան, փողը ճխտելով տաբատի գրպանը։

— Կկորցնեք այդպես։ Ոսկու հանքե՞ր ունեք, ինչ է։

— Հանքե՞ր։ Ոսկու հանքե՜ր,— ամբողջ ուժով գոռաց Միտյան և սկսեց քրքջալ։— Ուզո՞ւմ եք ոսկու հանքերը գնալ, Պերխոտին։ Այստեղ մի տիկին կա, հենց իսկույն երեք հազարը կթափի ձեր առաջ, միայն թե գնաք։ Իմ առաջ թափե՜ց, այնքան է սիրում նա հանքերը։ Խոխլակովային ճանաչո՞ւմ եք։

— Ծանոթ չեմ, բայց լսել ու տեսել եմ։ Ինչ է, իսկապես նա՞ տվեց ձեզ երեք հազարը։ Հենց այնպես թափե՞ց ձեր առաջ,— տարակուսանքով նայեց նրան Պյոտր Իլյիչը։

— Է՛հ, վաղն առավոտ, հենց որ վեր սլանա արեգակը, թևերը բացի ու թռչի՜ հավետ երիտասարդ Ֆեբուսը, գովաբանելով ու փառաբանելով աստծուն, վաղն առավոտ գնացեք նրա մոտ, այդ Խոխլակովայի մոտ, և ինքներդ հարցրեք՝ թափե՞ց իմ առաջ երեք հազարը, թե չէ։ Դե՛հ, ստուգեցեք։

— Ես չգիտեմ ձեր հարաբերությունները... Եթե այսքան հաստատ եք ասում, ուրեմն տվել է... Բայց փողը ձեռք եք գցել,և փոխանակ Սիբիր գնալու, բռերով քամուն եք տալիս... Բայց իսկապես, ո՞ւր եք գնում հիմա, հը՞։

— Մոկրոե։

— Մոկրոե՞։ Բայց գիշե՜ր է։

— Երեկ կար, այսօր չկա,— ասաց հանկարծ Միտյան։

— Ինչպե՞ս թե չկա։ Այսպիսի հազարներ մարդու ձեռքում, և չկա՞։

— Հազարների մասին չէ իմ ասածը։ Գրողի ծո՛ցը հազարները։ Կանացի բնավորությո՜ւնն եմ ասում.

Ես համաձայն եմ Ոդիսևսի հետ, նա է ասում այս բանը։

— Չեմ հասկանում ձեզ։

— Հարբա՞ծ եմ, ինչ է։

— Ոչ թե հարբած, ավելի վատ։

— Ոգո՜վ եմ հարբած, Պյոտր Իլյիչ, ոգո՜վ եմ հարբած, և էլ բավական է, բավական...

— Այդ ի՞նչ եք անում, ատրճանա՞կն եք լցնում։

— Ատրճանակն եմ լցնում։

Եվ իսկապես, բացելով ատրճանակների տուփը, Միտյան վառոդի սրվակ հանեց և ուշադրությամբ լցրեց վառոդը ատրճանակի մեջ։ Հետո մի փամփուշտ վերցրեց և, խցկելուց առաջ, երկու մատով բարձրացրեց մոմի լույսին՝ աչքերի դիմաց։

— Ինչո՞ւ եք այդպես նայում փամփուշտին,— անհանգիստ հետաքրքրությամբ հետևում էր Պյոտր Իլյիչը։

— Հենց այնպես։ Երևակայություն։ Ա՜յ եթե խելքիդ փչեր այս փամփուշտը խրել ուղեղիդ մեջ, ատրճանակը լցնելիս կնայեի՞ր սրան, թե չէ։

— Ինչո՞ւ նայեմ։

— Ուղեղիս մեջ է մտնելու, դե ուրեմն հետաքրքիր է մի հայացք գցել, տեսնենք ի՞նչ բան է... Բայց հիմարություն է, րոպեական հիմարություն։ Ահա վերջացավ,— ավելացրեց նա, մեջը դնելով փամփուշտը և ձողիկի ծայրով խրելով։— Պյոտր Իլյիչ, սիրելիս, հիմարությո՜ւն է, կատարյալ հիմարություն, և եթե իմանայի՜ր, թե ինչ աստիճանի հիմարություն է ամեն ինչ։ Դե հիմա մի կտոր թուղթ տուր։

— Ահա քեզ թուղթ։

— Չէ, հարթ, մաքուր թուղթ, գրելու թուղթ։ Հա՛, այդպես։— Եվ Միտյան, սեղանից վերցնելով գրիչը, արագորեն մի երկու տող գրեց թղթի վրա, հետո չորս տակ ծալեց ու դրեց բաճկոնակի գրպանը։ Ատրճանակները տեղավորեց տուփի մեջ, կողպեց փոքրիկ բանալիով ու տուփը ձեռքն առավ։ Հետո նայեց Պյոտր Իլյիչին և երկար, մտախոհ ժպտաց։

— Հիմա գնանք,— ասաց նա։

— Ո՞ւր գնանք։ Չէ, սպասեցեք, մի րոպե... Գուցե դուք ձե՞ր ուղեղի մեջ եք ուզում խրել դա, այդ փամփուշտը... — ասաց Պյոտր Իլյիչն անհանգստացած։

— Փամփուշտը հիմարությո՜ւն է։ Ես ապրել եմ ուզում, ես կյա՛նքն եմ սիրում։ Իմացիր այս բանը։ Ես սիրում եմ ոսկեհեր Ֆեբուսին և նրա ջերմ լույսն եմ սիրում։ Սիրելի Պյոտր Իլյիչ, դու ընդունա՞կ ես մի կողմ քաշվելու։

— Ինչպե՞ս թե մի կողմ քաշվելու։

— Ճանապարհ տալու։ Սիրելի էակին և ատելիին էլ ճանապարհ տալու։ Եվ այնպես, որ ատելն էլ սիրելի դառնա. ահա այդպե՛ս ճանապարհ տալու. Եվ ասել նրանց՝ աստված ձեզ հետ, գնացեք, անցեք ու գնացեք, իսկ ես...

— Իսկ դո՞ւք։

— Բավական է, գնանք։

— Աստված վկա, պիտի ասեմ որևէ մեկին,— նայեց նրան Պյոտր Իլիչը,— պիտի ասեմ, որ ձեզ չթողնեն այնտեղ գնաք։ Ի՞նչ պետք ունեք հիմա Մոկրոե գնալու։

— Կին կա այնտեղ, կի՜ն, և էլ բավական է խոսես, Պյոտր Իլյիչ, վե՛րջ։

— Լսեցեք, դուք թեև վայրի մարդ եք, բայց միշտ էլ մի տեսակ դուր եք եկել ինձ... և դրա համար էլ անհանգստանում եմ։

— Շնորհակալ եմ, ախպերս։ Ես վայրի եմ, ասում ես։ Վայրենինե՜ր, վայրենինե՜ր։ Ես հենց այդ մի բանն եմ ասում ու ասում՝ վայրենինե՜ր։ Բայց հա՜, Միշան եկավ, իսկ ես նույնիսկ մոռացել էի նրան։

Շտապ-շտապ ներս մտավ Միշան՝ մանր թղթադրամները ձեռքին, և զեկուցեց, որ Պլոտնիկովների խանութում «բոլորն իրար անցան» և քարշ են տալիս շշերը, ձուկն էլ, թեյն էլ, հենց իսկույն ամեն ինչ պատրաստ կլինի։ Միտյան վերցրեց մի տասանոց ու տվեց Պյոտր Իլյիչին, մի ուրիշ տասանոց էլ Միշային գցեց։

— Չհամարձակվե՜ք,— գոչեց Պյոտր Իչյիչը։— Իմ տանը չի կարելի, և դա վատ բան է, երես եք տալիս։ Պահեցե՛ք ձեր փողերը, այ այստեղ դրեք, ի՞նչ կարիք կա վատնելու։ Հենց վաղը կարող են հարկավոր լինել և վստահ եմ՝ հենց ինձ մոտ էլ կգաք, որ մի տասը ռուբլի խնդրեք։ Ինչո՞ւ եք անընդհատ կողքի գրպանը խցկում։ Է՜յ, կկորցնե՜ք։

— Լսի՛ր սիրելի բարեկամ, գնա՞նք միասին Մոկրոե։

— Ե՞ս ինչու պետք է գնամ այնտեղ։

— Լսի՛ր, արի հիմա մի շիշ բացեմ, խմենք կյանքի կենացը։ Ուզում եմ խմել, և մանավանդ քե՛զ հետ խմել։ Քեց հետ երբեք չեմ խմել, չէ՞։

— Դե լավ, կարելի է գինետանը, գնանք, հիմա ինքս էլ գնում էի այնտեղ։

— Ժամանակ չունեմ գինետուն գնալու։ Պլոտնիկովների խանութում խմենք, ետևի սենյակում։ Ուզո՞ւմ ես, քեզ մի հանելուկ ասեմ։

— Ասա։

Միտյան բաճկոնակի գրպանից հանեց թղթի կտորը, բացեց ու ցույց տվեց։ Հստակ ու խոշոր ձեռագրով գրված էր.

«Պատժում եմ ինձ իմ ամբողջ կյանքի համար, իմ ամբողջ կյա՛նքն եմ պատժում»։

— Իսկապես, պիտի ասեմ որևէ մեկին, հենց հիմա գնամ ու ասեմ,— գոչեց Պյոտր Իլյիչը, թուղթը կարդալով։

— Չես հասցնի, անուշս, գնանք ու խմե՜նք, մա՛րշ։

Պլոտնիկովների խանութը Պյոտր Իլյիչի տնից համարյա մի շենք անդին էր, փողոցի անկյունը։ Դա նպարեղենի ամենամեծ խանութն էր մեր քաղաքում, պատկանում էր հարուստ վաճառականների և շատ էլ լավ ապրանքներ ուներ։ Կար ամեն ինչ, որ կարելի է գտնել մայրաքաղաքային որևէ խանութում, ամեն տեսակի նպարեղեն՝ «Ելիսեև եղբայրների վաճառահանած» գինի, մրգեր, սիգարներ, թեյ, շաքար, սուրճ և այլն։ Երեք գործակատար մշտապես սպասարկում էին, իսկ երկու ցրորդ տղաներ վազում էին տները։ Թեև մեր երկրամասն աղքատացել էր, կալվածատերերը հեռացել էին, նվազել էր առևտուրը, բայց նպարեղենի խանութները բարգավաճում էին առաջվա նման և նույնիսկ տարվետարի ավելի ու ավելի ակնբախորեն. այդ ապրանքների համար միշտ էլ գնորդներ կային։ Միտյային անհամբերությամբ էին սպասում խանութում։ Շատ լավ հիշում էին, թե ինչպես նա երեք֊չորս շաբաթ առաջ ճիշտ նույն ձևով, միանգամից, մի քանի հարյուր ռուբլու ապրանք ու գինի էր վերցրել ամեն տեսակի, գումարը տեղն ու տեղը վճարելով (ապառիկ վճարով ոչինչ չէին վստահի նրան իհարկե), հիշում էին, որ այն ժամանակ էլ, ինչպես հիմա, նրա ձեռքում հարյուրանոցների մի ամբողջ կապոց կար և նա անհարկիորեն ցրիվ էր տալիս դրանք առանց սակարկելու, չէր մտածում ու չէր էլ ուզում մտածել, թե իր ինչի՞ն է պետք այդքան ապրանքը, գինին և այլն։ Ամբողջ քաղաքում խոսում էին, որ նա այդ օրը, Գրուշենկայի հետ Մոկրոե գնալով, «միանգամից երեք հազար է վատնել մի գիշերվա և հաջորդ օրվա ընթացքում և գինարբուքից վերադարձել է առանց կոպեկի, տիպ֊տկլոր»։ Ոտքի է հանել գնչուների մի ամբողջ թափառախումբ (որ այն ժամանակ քոչել էր մեզ մոտ), և ասում էին, թե նրանք հարբած Միտյայից անհաշիվ փող են կորզել երկու օրվա ընթացքում և անհաշիվ քանակությամբ թանկարժեք գինի են խմել։ Միտյայի վրա ծիծաղելով պատմում էին, որ նա Մոկրոեում շամպայնով է հարբեցրել կոշտ ու կոպիտ գյուղացիներին, իսկ գյուղի աղջիկներին ու կանանց կշտացրել է շաքարեղենով ու ստրասբուրգյան կարկանդակներով։ Ծիծաղում էին նաև՝ հատկապես գինետանը, Միտյայի արած այն բացսիրտ ու հրապարակային խոստովանության վրա (նրա երեսին չէին ծիծաղում անշուշտ, մի քիչ վտանգավոր բան էր նրա երեսին ծիծաղելը), թե այդ ամբողջ խելառության համար հենց մի շնորհ է միայն ստացել Գրուշենկայից՝ աղջիկը «թույլ է տվել, որ նա իր ոտքը համբուրի, և էլ ուրիշ ոչինչ թույլ չի տվել»։

Երբ Միտյան ու Պյոտր Իլյիչը հասան խանութ, դռան առաջ տեսան եռաձի մի կառք, որ պատրաստ կանգնել էր՝ գորգերով ծածկված ու զանգակներով և զանգուլակներով, իսկ կառապան Անդրեյն սպասում էր Միտյային։ Խանութում արդեն համարյա «կարգի էին գցել» ապրանքներով լեցուն մի արկղ և միայն սպասում էին Միտյայի երևալուն, որպեսզի արկղը փակեն, մեխեն ու դնեն կառքի մեջ։ Պյոտր Իլյիչը զարմացավ։

— Բայց որտեղի՞ց հասավ քեզ համար այս կառքը,— հարցրեց նա Միտյային.

— Վազում էի քեզ մոտ, պատահեցի ա՜յ սրան՝ Անդրեյին, և պատվիրեցի՝ ուղղակի գա այստեղ, խանութի առաջ։ Պետք չէ ժամանակ կորցնել։ Անցյալ անգամ Տիմոֆեյի հետ եմ գնացել, բայց հիմա Տիմոֆեյը ծլկե՜լ է, չկա՜, ինձնից առաջ թռել֊գնացել է մի կախարդուհու հետ։ Անդրեյ, շա՞տ ենք ուշանում։

— Գուցե հազիվ մի ժամով մեզնից առաջ լինեն, էդքանն էլ չէ, դե ամենաշատը մի ժամ, հա՛,— շտապ պատասխանեց Անդրեյը։— Տիմոֆեյին ես սարքի գցեցի, գիտե՜մ ոնց կգնան։ Նրանց գնալը մերի նման չի լինի, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, որտեղի՜ց։ Մի ժամ առաջ էլ չեն հասնի,— եռանդով վրա տվեց Անդրեյը՝ դեռ ոչ շատ հին մի կառապան, շիկավուն մազերով, լղար մի երիտասարդ, որ անթև մի բաճկոն էր հագել ու վերնազգեստը գցել էր ձախ թևին։

— Հիսուն ռուբլի քեզ, եթե մեկ ժամով միայն ետ մնաս։

— Մի ժամը վստահ ենք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, է՜խ, ոչ թե մի ժամ, կե՜ս ժամով էլ առաջ չեն լինի։

Միտյան թեև այս ու այն կողմ վազելով կարգադրություններ էր անում, բայց մի տեսակ տարօրինակորեն էր խոսում ու հրամաններ տալիս, խառնափնթոր, և ոչ թե կարգ ու կանոնով։ Սկսում էր ասել մի բան ու մոռանում էր վերջացնել։ Պյոտր Իլյիչն անհրաժեշտ գտավ միջամտել ու օգնել գործին։

— Չո՛րս հարյուր ռուբլու, չորս հարյուրից ոչ պակաս, ճիշտ ու ճիշտ այդ օրվա պես,— հրամայում էր Միտյան։— Հիսուն շիշ շամպայն, մի հատ պակաս չլինի։

— Ինչի՞դ է պետք այդքանը, ինչի՞ համար։ Սպասի՜ր,— գոռաց Պյոտր Իլյիչը։— Ի՞նչ արկղ է սա։ Ի՞նչ կա մեջը։ Չորս հարյուր ռուբլու բա՞ն կա այստեղ։

Իրար անցած գործակատարներն անմիջապես քաղցր-մեղցր խոսքերով բացատրեցին նրան, որ այդ առաջին արկղում ընդամենը վեց շիշ շամպայն կա և «առաջին իսկ առիթով անհրաժեշտ զանազան բաներ»՝ խորտիկներ, շաքարեղեն, մոնպանսիե և այլն։ Իսկ գլխավոր «ապրանքները» առանձին կփաթաթվեն ու կուղարկվեն իսկույն, ինչպես անցյալ անգամ, նույնպես եռաձի հատուկ կառքով և ճիշտ ժամանակին ձեռքի տակ կլինեն, «գուցե ընդամենը մի ժամ ուշ հասնեն Դմիտրի Ֆյոդորովիչի ետեվից»։

— Մի ժամից ո՞չ ավելի, մի ժամից ավելի չուշանա՜, և որքան կարելի է շատ մոնպանսիե և ձյութանուշ դրեք. աղջկերքն այնտեղ սիրում են այդ բաները,— եռանդով պնդեց Միտյան։

— Ձյութանո՞ւշ. վնաս չունի։ Բայց հիսուն շիշ շամպա՞յնն ինչիդ է պետք։ Տաս-տասնհինգը բավական է,— համարյա բարկացել էր արդեն Պյոտր Իլյիչը։ Նա սկսեց սակարկել, ապրանքների հաշիվն էր պահանջում, չէր ուզում հանգստանալ։ Բայց ընդամենը մի հարյուր ռուբլի կարողացավ փրկել։ Վերջապես համաձայնվեցին, որ միայն երեք հարյուր ռուբլու ապրանք ուղարկվի, ոչ ավելի։

— Է՜, գրողի ծո՛ցը բոլորդ էլ,— գոռաց Պյոտր Իլյիչը, կարծես հանկարծ միտքը փոխելով,— ի՞մ ինչ գործն է։ Գցի՛ր ջուրը փողերդ, եթե ձրի ես գտել։

— Արի այստե՜ղ, տնտես ախպեր, արի այստե՜ղ, մի՛ բարկանա,— քարշ տվեց նրան Միտյան խանութի ետևի սենյակը։ — Ա՜յ հիմա այստեղ մի շիշ կբերեն մեզ և կկոնծենք։ Է՜խ, Պյոտր Իլյիչ, արի՛ գնանք միասին, որովհետև դու անուշ մարդ ես, սիրում եմ քեզ նման մարդկանց։

Միտյան նստեց մի հյուսած աթոռակի վրա, փոքրիկ մի սեղանի առաջ, որ ծածկված էր շատ կեղտոտ սփռոցով։ Պյոտր Իլյիչը տեղավորվեց նրա դիմաց, և անմիջապես երևաց շամպայնը։ Նաև ոստրե առաջարկեցին՝ «առաջնակարգ ոստրեներ, հենց նոր ստացված», պարոնայք չէի՞ն ցանկանա արդյոք։

— Գրողի ծո՛ցը ոստրեները, ես չեմ ուտում դրանք։ Եվ ոչինչ էլ պետք չէ,— համարյա զայրացած վրա տվեց Պյոտր Իլյիչը։

— Ժամանակ չկա ոստրեների համար,— նկատեց Միտյան,— և ախորժակ էլ չկա։ Գիտե՞ս, բարեկամս,— ասաց նա հանկարծ զգացմունքով,— ես երբեք էլ չեմ սիրել այս ամբողջ անկարգությունը։

— Իսկ ո՞վ է սիրում որ։ Քառասո՜ւն շիշ շամպայն գյուղացիների համար, ի սե՜ր աստծո, դա ո՛ւմ ասես չի տրաքացնի։

— Այդ չէ իմ ասածը։ Գերագույն կարգ ու կանոնի մասին եմ ասում։ Կարգ ու կանոն չկա իմ մեջ, գերագո՜ւյն կարգ ու կանոն... Բայց... վերջացավ այդ ամբողջը, կարիք չկա ախ ու վախ անելու։ Ուշ է, և հե՛րն էլ անիծած։ Ամբողջ իմ կյանքն անկարգություն է եղել, և պետք է կարգ ու կանոն հաստատել։ Բառախաղ եմ անում, հը՞։

— Զառանցում ես, ոչ թե բառախաղ անում։

Այս երկու տող բանաստեղծությունը իմ հոգուց է ժայթքել մի ժամանակ, ոչ թե բանաստեղծություն է, այլ արցունք... ինքս եմ հորինել... բայց ոչ այն ժամանակ, երբ փոխկապիտանին քարշ էի տալիս մորուքից...

— Ինչո՞ւ հանկարծ նրան հիշեցիր։

— Ինչու հանկարծ նրան հիշեցի՞։ Հիմարությո՛ւն։ Ամեն ինչ վերջանում է, ամեն ինչ մի հայտարարի գալիս, տակը մի գիծ... և հաշվեհարդա՜ր։

— Անկեղծ եմ ասում, անընդհատ քո ատրճանակներն են երևում աչքիս։

— Ատրճանա՜կն էլ հիմարություն է։ Խմի՛ր ու մի՛ ցնորաբանիր։ Կյա՛նքն եմ սիրում, շա՜տ֊շատ եմ սիրում կյանքը, այնքա՜ն շատ, որ զզվելի է նույնիսկ։ Բավակա՛ն է։ Կյանքի՛ կենացը, սիրելիս, կյանքի կենա՜ցը խմենք, կյանքի՛ համար կենաց եմ առաջարկում։ Ինչո՞ւ գոհ եմ ես ինձնից։ Ստոր եմ, բայց գոհ եմ ինձնից։ Եվ այնուամենայնիվ տանջվում եմ դրա համար, այսինքն որ ստոր եմ, բայց գոհ եմ ինձնից։ Օրհնաբանո՜ւմ եմ արարչությունը, հենց այս րոպեիս պատրաստ եմ օրհներգելու աստծուն և արարչությունը նրա, բայց... բայց պետք է ոչնչացնել մի զազրելի միջատի, որպեսզի նա չսողա, չփչացնի ուրիշների կյանքը... Խմե՜նք կյանքի կենացը, սիրելի եղբայր։ Կյանքից ավելի թանկ ի՜նչ կարող է լինել։ Ոչի՛նչ, ոչի՜նչ։ Կյանքի կենացը և մեր թագուհո՛ւ կենացը, թագուհիների՜ թագուհու։

— Խմենք կյանքի կենացը, դե քո թագուհու կենացն էլ, եթե ուզում ես։

Խմեցին մեկական բաժակ։ Միտյան թեև ցնծագին ու զեղուն տրամադրության մեջ էր, բայց և տրտում էր մի տեսակ։ Կարծես մի անհաղթահարելի ու ծանր մտահոգություն կանգնած էր նրա գլխին։

— Միշա՜... քո Մի՜շան է ներս մտնողը։ Միշա, անուշիկս, Միշա, արի՛ այստեղ, խմիր այս բաժակը իմ սիրույն՝ վաղվա ոսկեհեր Ֆեբուսի կենացը։

— Ինչո՛ւ ես տալիս նրան,— գոռաց Պյոտր Իլիչը ջղայնորեն։

— Դե թույլ տուր, դե հենց այնպես, ուզո՜ւմ եմ։

— Է֊է՜խ։

Միշան խմեց բաժակը, գլուխ տվեց ու դուրս փախավ։

— Կհիշի մի օր,— նկատեց Միտյան։— Կին եմ սիրում, կի՜ն։ Ի՞նչ է կինը։ Երկրի թագուհի՛ն։ Տխուր եմ, տխուր, Պյոտր Իլյիչ։ Հիշո՞ւմ ես Համլետին. «Այնքան տխո՜ւր եմ, այնքան տխո՜ւր, Հորացիո... Ա՜խ, խեղճ Յորիկ»։ Գուցե հենց ես եմ Յորիկը։ Հենց հիմա՛ եմ Յորիկ, իսկ հետո՝ գանգ։

Պյոտր Իլյիչը լսում էր ու լուռ մնում։ Միտյան էլ լռեց։

— Այդ ի՞նչ շնիկ է,— մտացիր հարցրեց նա հանկարծ գործակատարին, մի փոքրիկ, սիրունիկ, սևաչվի բոլոնյան շնիկ նկատելով անկյունում։

— Մեր տանտիրուհու շնիկն է. Վարվառա Ալեքսեևնայինը,— պատասխանեց գործակատարը։— Ինքը բերեց քիչ առաջ և մոռացավ այստեղ։ Պետք է ետ տանել։

— Ճիշտ այսպիաի մի շնիկ եմ տեսել... մեր գնդում...— մտախոհ ասաց Միտյան։— Միայն թե նրա ետևի ոտքը կոտրվել էր... Պյոտր Իլյիչ, ուզում էի մի հարց տալ քեզ, ի միջի այլոց. կյանքումդ երբևիցե մի բան գողացե՞լ ես, թե չէ։

— Ա՞յդ ինչ հարց է։

— Չէ, հենց այնպես։ Հասկանո՞ւմ ես՝ ասենք որևէ մեկի գրպանից, ուրիշին պատկանող մի բան։ Պետական գանձի մասին չեմ ասում, բոլորն են թալանում պետական գանձը, և անշուշտ դո՛ւ էլ...

— Գնա՜ գրողի ծոցը։

— Ասում եմ՝ ուրիշի՛ն պատկանող մի բան, ուղղակի ուրիշի գրպանից, քսակից, հը՞։

— Մի անգամ մի քսան կոպեկ եմ գողացել մորիցս, ինը տարեկան էի։ Կամացուկ վերցրի սեղանից ու ամուր պահեցի ձեռքիս մեջ։

— Է՛, հետո՞։

— Հետո ոչինչ։ Երեք օր պահեցի, ամոթս եկավ, խոստովանեցի ու ետ տվի։

— Հետո՞։

— Պարզ է, ծեծ կերա։ Բայց ինչո՞ւ ես հարցնում, հո ինքդ չե՞ս գողացել մի բան։

— Գողացել եմ,— խորամանկորեն աչքով արեց Միտյան։

— Ի՞նչ ես գողացել,— հետաքրքրվեց Պյոտր Իլյիչը։

— Քսան կոպեկ մորիցս, ինը տարեկան էի, երեք օր հետո ետ տվի։

Այդ ասելով, Միտյան հանկարծ վեր կացավ։

— Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, չշտապե՞նք,— գոռաց հանկարծ Անդրեյը խանութի դռնից։

— Պատրա՞ստ է։ Գալի՜ս ենք,— իրար անցավ Միտյան։ — Մի վերջին ասելիք էլ և... Անդրեյին իսկույն մի բաժակ օղի՜ ճանապարհից առաջ։ Եվ կոնյա՛կ էլ նրան, օղուց բացի, մի բաժակ կոնյակ։ Այս տուփը (ատրճանակները) դնել իմ նստարանի տակ։ Մնաս բարո՜վ, Պյոտր Իլյիչ, իմ վատը մի՛ հիշիր։

— Բայց վաղը վերադառնում ես, չէ՞։

— Անպայման։

— Հաշիվը հիմա կբարեհաճե՞ք փակել,— մոտ թռավ գործակատարը։

— Ա՜հ, այո, հաշի՜վը։ Անպայմա՜ն։

Նա նորից դուրս քաշեց թղթադրամների կապոցը գրպանից, հանեց երեք հատ հարյուրանոց, նետեց վաճառասեղանին և շտապ դուրս եկավ խանութից։ Բոլորը հետևեցին նրան և, գլուխ տալով, ողջերթ մաղթեցին ու բարի ցանկություններով ճանապարհ դրին։ Անդրեյը փնչաց հենց նոր խմած կոնյակից և ցատկեց նստիքի վրա։ Բայց հազիվ էր Միտյան կառք բարձրանում, երբ հանկարծ, բոլորովին անսպասելիորեն, իր առաջ հայտնվեց Ֆենյան։ Աղջիկը շնչակտուր վազելով մոտեցավ, մի ճիչ արձակեց, ձեռքերը աղերսագին միացրեց իրար և ուղղակի ընկավ նրա ոտքերը։

— Տե՜ր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ջանիկս, մի՛ կործանեք իմ տիրուհուն։ Եվ մեկ էլ ե՜ս պատմեցի ձեզ ամեն ինչ... Նրա՜ն էլ մի՛ սպանեք, էն սպային, առաջ նա է եղել ախր, նա է իմ տիրուհու մարդը։ Հիմի նա պսակվում է Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ, հենց դրա համար է եկել Սիբիրից... Տե՜ր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, մի՛ կործանեք ուրիշի կյանքը։

— Օ-հո-հո՜, ահա՜ թե ինչ։ Էլ ինչե՜ր հիմա չես անի այնտեղ,— մրթմրթաց ինքնիրեն Պյոտր Իլյիչը։— Ամեն ինչ հասկանալի է հիմա, ամեն ինչ պարզ եղավ։ Դմիտրի՛ Ֆյոդորովիչ, դե հենց անմիջապես տո՛ւր ինձ ատրճանակները, եթե ուզում ես մարդ լինել,— բարձրաձայն գոռաց նա Միտյային,— լսո՞ւմ ես, Դմի՛տրի։

— Ատրճանակնե՞րը։ Սպասի՜ր, անուշս, ճանապարհին ջուրը կգցեմ դրանք,— պատասխանեց Միտյան։— Ֆենյա, վեր կաց, այդպես գետնին մի՛ մնա իմ առաջ։ Չի կործանի Միտյան, էլ սրանից հետո ո՜չ ոքի չի կործանի այս հիմարը։ Եվ գիտե՞ս ինչ, Ֆենյա,— գոչեց նա արդեն նստելով,— ես քիչ առաջ վիրավորեցի քեզ, ների՛ր ինձ ու թողություն շնորհիր, ների՛ր մի սրիկայի... Բայց չներես էլ միևնույն բանն է։ Որովհետև էլ ամե՜ն ինչ միևնույնն է հիմա։ Քշի՛ր, Անդրեյ, թռի՜ր թռչունի պես։

Անդրեյը քշեց. զանգակները զնգզնգացին։

— Մնաս բարո՜վ, Պյոտր Իլյիչ։ Քե՜զ համար է իմ վերջին արցունքը...

«Հարբած չէ հո, բայց ի՜նչ ցնդաբանություններ է դուրս տալիս»,— մտածեց Պյոտր Իլյիչը նրա ետևից նայելով։ Նա տրամադիր էր մնալ ու հետևել, թե ինչպես են մնացյալ մթերքներն ու գինիները պատրաստելու և բարձելու հաջորդ եռաձի կառքի վրա, որովհետև նախազգում էր, որ անպայման կխաբեն Միտյային, պակաս կուղարկեն։ Բայց հանկարծ, ինքն իր վրա բարկանալով, թքեց ու գնաց գինետուն՝ իր բիլիարդը խաղալու։

— Հիմարի մեկն է, թեև լավ տղա է...— մրթմրթում էր նա ճանապարհին։— Գրուշենկայի այդ «առաջվա» սպայի մասին լսել եմ։ Դե՜, եթե եկել է, ուրեմն... է՜խ, այդ ատրճանակները։ Բայց գրողի ծո՛ցը. ես նրա դաստիարա՞կն եմ, ինչ է։ Թող ի՜նչ ուզում են անեն։ Եվ ոչինչ էլ չեն անի։ Բոռբռան տիպեր են, ուրիշ ոչինչ։ Կհարբեն ու կկռվեն, կկռվեն ու կհաշտվեն նորից։ Գործ անող մա՞րդ են սրանք։ Բա՜ն էր ասում՝ «մի կո՜ղմ կքաշվեմ», «ինքս ինձ կպատմե՜մ», ոչինչ էլ չի անի։ Հազար անգամ է այդպիսի մեծ֊մեծ խոսքեր գոռացել գինետանը, հարբած։ Բայց հիմա հարբած չէ։ «Ոգո՜վ եմ հարբել». վերամբարձ խոսքեր են սիրում սրիկաները։ Նրա դաստիարա՞կն եմ, ինչ է։ Եվ կռվել է արդեն, ամբողջ ռեխը արյուն էր։ Ո՞ւմ հետ արդյոք։ Կիմանամ գինետանը։ Եվ թաշկինակն էլ լրիվ արյունոտ էր... Թո՛ւհ, գրողի ծոցը, այդ թաշկինակը իմ տանը մնաց, հատակին... Թքա՛ծ։

Նա գինետուն մտավ շատ վատ տրամաղրությամբ և անմիջապես սկսեց բիլիարդ խաղալ։ Առաջին խաղը զվարթացրեց նրան։ Մի երկրորդ խաղ էլ խաղաց և հանկարծ սկսեց խաղընկերներից մեկի հետ խոսել այն մասին, թե Դմիտրի Կարամազովը նորից փող է ձեռք բերել մոտ մի երեք հազար. ասաց, որ իր աչքով է տեսել այդ փողը, և որ Միտյան նորից քշեց-գնաց Մոկրոե՝ Գրուշենկայի հետ խրախճանք անելու։ Նրան լսողները գրեթե անսպասելի մի հետաքրքրությամբ ընդունեցին այդ լուրը։ Եվ բոլորն սկսեցին խոսել՝ ոչ թե ծիծաղելով, այլ մի տեսակ տարօրինակ լրջությամբ։ Նույնիսկ խաղն ընդհատեցին։

— Երեք հազա՞ր։ Բայց որտեղի՞ց կարող է երեք հազար ունենալ։

Շարունակեցին հարցեր տալ։ Խոխլակովայի մասին պատմվածը տարակուսանքով ընդունեցին։

— Իսկ բիձուկին չի՞ կողոպտել արդյոք, ա՛յդ է խնդիրը։

— Երե՜ք հազար։ Կասկածելի է մի տեսակ։

— Գլուխն էր գովում բոլորի առաջ, որ կսպանի հորը, չէ՞, բոլորն էլ այստեղ լսել են այդ բանը, հենց երեք հազարի մասին էր խոսում...

Պյոտր Իլյիչը լսում էր և հանկարծ սկսեց չոր ու կցկտուր պատասխանել հարցերին, Միտյայի դեմքի ու ձեռքերի արյունոտ լինելու մասին ոչ մի բառ չասաց, թեև այդ էլ էր ուզում պատմել քիչ առաջ, գինետուն գալու ժամանակ։ Երրորդ խաղն սկսեցին, Միտյայի մասին խոսակցությունն աստիճանաբար դադարեց։ Բայց վերջացնելով երրորդ խաղը, Պյոտր Իլյիչն այլևս չուզեց շարունակել, կիյը վար դրեց և առանց ընթրելու, հակառակ իր մտադրության, գինետնից դուրս եկավ։ Հրապարակում նա կանգ առավ շփոթահար, նույնիսկ զարմանալով ինքն իր վրա։ Հանկարծ գիտակցեց, որ այդ րոպեին ուզում էր Ֆյոդոր Պավլովիչի տունը գնալ՝ իմանալու համար, թե մի բան չի՞ պատահել արդյոք։ «Բայց մի հիմարություն է դուրս գալու տակից, և հիմարության համար ոտքի՞ հանեմ ուրիշի տունը, խայտառակությո՞ւն անեմ։ Թո՜ւհ, գրողի ծո՜ցը, ես նրանց դաստիարա՞կն եմ, ինչ է»։

Շատ վատ տրամադրությամբ քայլեց ուղղակի դեպի իր տունը և հանկարծ հիշեց Ֆենյային։ «Է՛, գրողի ծո՛ց, եթե քիչ առաջ հարցնեի նրան, ամեն ինչ կիմանայի»,— մտածեց նա վրդովմունքով։ Ու մեկեն այնպիսի՜ մի ցանկություն զգաց Ֆենյայի հետ խոսելու և ամեն ինչ իմանալու, այնպե՜ս անհամբեր դարձրեց այդ համառ ցանկությունը նրան, որ կես ճանապարհից կտրուկ դարձավ դեպի Մորոզովայի տունը, ուր բնակվում էր Գրուշենկան։ Հասնելով դարպասին, թակեց, և գիշերվա լռության մեջ այդ թակոցը կարծես հանկարծ նորից սթափեցրեց ու զայրացրեց նրան։ Եվ մանավանդ որ ոչ ոք պատասխան չտվեց, բոլորը քնել էին տանը։ «Այստե՜ղ էլ խայտառակություն եմ անելու հիմա»,— մտածեց նա, արդեն մի տեսակ տառապանք զգալով իր հոգում, բայց թողնելու և վերջնականապես գնալու փոխարեն հանկարծ սկսեց նորից թակել, այս անգամ ամբողջ ուժով։ Փողոցով մեկ աղմուկ բարձրացավ։ «Դե լա՛վ ուրեմն, չէ՜, կթակեմ, կթակե՜մ, մինչև բաց անեք»,— մռմռում էր նա, ամեն մի հարվածի հետ կատաղելու չափ զայրանալով ինքն իր վրա, բայց և միաժամանակ ավելի ու ավելի ուժգնորեն հարվածելով դարպասին։

VI։ Ես ի՛նքս եմ գալիս

Իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը սուրում էր ճանապարհով։ Մինչև Մոկրոե քսան վերստից մի քիչ ավելի էր, բայց Անդրեյի եռաձին այնպես քառատրոփ էր սլանում, որ կարող էր հասնել մի ժամ ու մի քառորդից։ Սրարշավ ընթացքը կարծես հանկարծ թարմացրեց Միտյային։ Օդը զով էր, սառնավուն, մաքուր երկնքում խոշոր աստղեր էին փայլում։ Դա հենց այն նույն գիշերն էր, գուցե և նույն ժամը, երբ Ալյոշան, նետվելով գետին, «հափշտակությամբ երդվեց սիրել երկիրը, սիրել հավիտյանս հավիտենից»։ Բայց խառնաշփոթ էր Միտյայի հոգին, խիստ խառնաշփոթ, ու թեև շատ բաներ տանջում էին հիմա նրա սիրտը, սակայն նրա ամբողջ էությունն այդ պահին անդիմադրելիորեն ձգտում էր միայն դեպի իր թագուհի՜ն, և նա սլանում էր իր թագուհու մոտ, որպեսզի վերջին անգամ նայի նրան։ Միայն մի բան կարող եմ վստահ ասել. նրա սիրտը ոչ մի րոպե չէր տատանվում։ Գուցե չհավատան ինձ, եթե ասեմ, որ այս խանդոտ սիրահարը մազաչափ անգամ խանդ չէր զգում այդ նոր մարդու հանդեպ՝ այդ նոր մրցակցի, այդ «սպայի», որ հանկարծ բուսել էր հողի տակից։ Ուրիշ որևէ մեկի նկատմամբ իսկույն պիտի խանդեր և գուցե նորից արյունով թրջեր իր սարսափելի ձեռքերը, բայց ա՛յս մեկի հանդեպ, «նրա առաջինի» հանդեպ ոչ միայն խանդի ատելություն չէր զգում այս պահին, երբ սլանում էր եռաձիով, այլ թշնամական զգացում էլ չուներ... թեև ճիշտ է, որ դեռ չէր տեսել նրան։ «Այստեղ արդեն վեճի հարց չկա, այստեղ երկուսն էլ իրավունք ունեն. սա իր առաջին սերն է, որ չի մոռացել այս հինգ տարվա ընթացքում, ուրեմն նրա՛ն է միայն սիրել ամբողջ հինգ տարի, իսկ ես, ե՞ս ինչու մեջ ընկա այստեղ։ Ե՞ս ինչ եմ այստեղ, ե՞ս ինչ գործ ունեմ։ Մի կո՜ղմ քաշվիր, Միտյա, և ճամփա՛ տուր։ Եվ հետո՝ էլ ի՞նչ եմ որ ես հիմա։ Հիմա առանց այդ սպայի էլ ամե՜ն ինչ վերջացավ արդեն, թեկուզ բոլորովին էլ նա մեջտեղ չգար՝ միևնույն է, ա մե՛ն ինչ վերջացել էր արդեն...»։

Ահա թե ինչպիսի բառերով նա կարող էր մոտավորապես արտահայտել իր զգացողությունները, եթե ի վիճակի լիներ դատելու։ Բայց այս պահին նա չէր կարող դատել արդեն։ Նրա ամբողջ այս վճռական քայլը ծնվել էր առանց դատողությունների, մի ակնթարթում. զգացումն էր թելադրել այս քայլը քիչ առաջ, Ֆենյայի մոտ, աղջկա առաջին իսկ խոսքերից, և նա լրիվ ընդունել էր զգացման թելադրածը՝ բոլոր հետևանքներով։ Եվ այնուամենայնիվ, չնայած իր ամբողջ վճռականության, խառնաշփոթ էր նրա հոգին, տառապելու չափ խառնաշփոթ, վճռականությունն էլ չէր հանգստացրել նրան։ Շատ-շատ բան մնում էր ետևում, և այդ բոլորը տանջում էին։ Լինում էին վայրկյաններ, երբ այդ տանջանքը տարօրինակ էր թվում նրան. չէ՞ որ ի՛նքն իսկ իր ձեռքով գրել էր իր դատավճիռը թղթի վրա՝ «պատժում եմ ինքս ինձ, իմ կյանքը», և այդ թուղթը հենց իր մոտ էր, իր գրպանում, պատրաստ. չէ՞ որ ատրճանակը լցված էր արդեն, չէ՞ որ արդեն որոշել էր, թե ինչպես է վաղը դիմավորելու «ոսկեհեր Ֆեբուսի» առաջին ջերմ ճառագայթը։ Բայց, համենայն դեպս, անհնար էր հաշիվները փակել անցյալի հետ, ետևում մնացած և իրեն տանջող այդ բոլոր բաների հետ. չարչարվելու չափ զգում էր դա, և այդ միտքը մխրճվում էր նրա հոգու մեջ, հուսահատություն բերելով։ Ճանապարհին եղավ մի վայրկյան, երբ նա հանկարծ ուզեց կանգնեցնել Անդրեյին, դուրս ցատկել կառքից, վերցնել իր լցված ատրճանակն ու վերջացնել ամեն ինչ, էլ չսպասելով արևածագին։ Բայց այդ վայրկյանը կայծի նման թռավ ու անցավ։ Ու եռաձի կառքն էլ թռչում էր, «լափելով տարածությունը», և քանի նա մոտենում էր նպատակին, դարձյալ նրա հոգում տիրական էր դառնում Գրուշենկան, միայն Գրուշենկան, ավելի ու ավելի ուժգնորեն գրավելով նրա էությունը և նրա սրտից դուրս մղելով բոլոր մյուս սարսափելի ուրվականները։ Օ՜, այնքան էր ուզում նայել իր թագուհուն, գեթ մի վայրկյա՜ն, գեթ հեռվից։ «Նրա հետ է հիմա, այդ սպայի, տեսնեմ, թե ինչպես է զգում նրա հետ, իր առաջին սիրեցյալի հետ, և միայն ա՛յդ է ինձ պետք»։ Ու դեռ երբեք նրա կրծքում այնքան հորդաբուխ սեր չէր բարձրացել այդ կնոջ նկատմամբ՝ իր կյանքում ճակատագրական այդ կնոջ, դեռ երբեք չէր ունեցել այսպիսի նոր, անծանոթ մի զգացում, մի զգացում, որ անակնկալ էր նույնիսկ ի՛ր համար, մի զգացում, որ նուրբ էր աղապատանքի չափ, նրա առաջ հալվելու, անէանալու չափ։ «Եվ կանէանա՛մ»,— ասաց նա հանկարծ մի տեսակ հիստերիկ հափշտակության նոպայի մեջ»։

Մոտ մի ժամ քառատրոփ սուրացել էին արդեն։ Միտյան լուռ էր մնում, իսկ Անդրեյը թեև զրուցասեր գյուղացի էր, բայց դեռ նույնպես ոչ մի բառ չէր արտասանել, կարծես վախենում էր խոսելուց և միայն աշխուժորեն խթանում էր իր երեք աշխետ, նիհար, բայց կրակոտ ձիերին։ Եվ հանկարծ Միտյան բացականչեց ահռելի անհանգստությամբ.

— Անդրե՜յ։ Իսկ եթե քնո՞ւմ են նրանք։

Հանկարծ այդ բանը միտքն ընկավ, իսկ մինչև հիմա չէր էլ մտածել դրա մասին։

— Պետք է ենթադրել, որ արդեն պառկել են, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

Միտյան ցավագին խոժոռվեց. ա՜յս ինչ բան է իրոք, ինքը սուրալով գալիս է... այսպիսի զգացումներով... իսկ նրանք քնում են... գուցե նա՛ էլ քնել է հենց, նույն տեղը... Մի զայրագին զգացում բորբոքվեց նրա սրտում։

— Քշի՛ր, Անդրեյ, հասցրո՛ւ, Անդրե՜յ, շուտ, շո՛տ,— գոռաց նա մոլեգնորեն։

— Բայց մի գուցե դեռ չեն էլ պառկել,— դատեց Անդրեյը մի քիչ լռելուց հետո։— էն է Տիմոֆեյն ասում էր, որ շատ մարդ է հավաքվել էնտեղ...

— Կայանո՞ւմ։

— Չէ՜, կայանում չէ, Պլաստունովների մոտ, նրանց պանդոկում. այսինքն նրանք էլ ձի են տալիս, մասնավոր կայան է։

— Գիտեմ։ Բայց ի՛նչ է, ասում ես շա՞տ են նրանք։ Ո՞րտեղից են շատ։ Ովքե՞ր են,— վեր թռավ Միտյան, այդ անակնկալ լուրից սոսկալի տագնապած։

— Դե ասում էր Տիմոֆեյը, էլի, աղաներ են բոլորն էլ։ Երկուսը քաղաքից, թե ովքե՞ր են՝ չեմ իմանում, միայն Տիմոֆեյն ասում էր՝ երկուսն էս մեր կողմի աղաներից են. էն մյուս երկուսն էլ ոնց որ դրսից են եկել, դե մի գուցե ուրիշներն էլ կան, մի կարգին չհարցրի, էլի։ Ասում էր՝ սկսել են թուղթ խաղալ։

— Թուղթ խաղա՞ր

— Ըհը։ Դե այ որ սկսել են թուղթ խաղալ, գուցե թե չեն քնում, էլի։ Ասենք հիմի տասնմեկը կլինի, ոչ ավել։

— Քշի՛ր Անդրեյ, քշի՜ր,— ջղայնորեն գոռաց նորից Միտյան։

— Էն ի՞նչ էր, ուզում եմ հարցնել ձեզ, պարոն,— սկսեց նորից Անդրեյը մի փոքր լռելուց հետո,— միայն թե վախենում եմ բարկանաք, չեմ ուզում բարկացնեմ, տեր իմ։

— Ի՞նչ է եղել։

— Էն որ քիչ առաջ Ֆեդոսյա Մարկովնան ձեր ոտերն էր ընկել, աղաչում էր՝ իր տիրուհուն չկործանեք, մեկ էլ մի ուրիշի... այ ուրեմն ես էլ հիմի տանո՜ւմ եմ ձեզ էնտեղ, պարոն... ներեցեք ինձ պարոն, հենց էնպես, խիղճ է, էլի, գուցե թե հիմար բան ասացի։

Միտյան հանկարծ ետևից բռնեց նրա ուսերը։

— Դու կառապա՞ն ես։ Կառապա՞ն,— սկսեց նա մոլեգին։

— Հա, կառապան...

— Դե ուրեմն գիտե՛ս, որ պետք է ճամփա տալ։ Ի՞նչ կառապան, եթե ոչ ոքի ճամփա չի տալիս, քշում է, կոխկռտում անցնում. թե ի՞նչ է՝ ե՜ս եմ գալիս։ Չէ՜, կառապան, մի՛ կոխկռտիր։ Չի կարելի կոխկռտել մարդուն, չի կարելի փչացնել մարդկանց կյանքը։ Իսկ եթե կյանք փչացրիր, պատժի՛ր ինքդ քեզ... եթե փչացրիր, եթե կործանեցիր որևէ մեկի կյանքը՝ պատժի՛ր ինքդ քեզ ու դեն գնա։

Միտյան կարծես կատարյալ հիստերիկայի մեջ դուրս տվեց այդ ամբողջը։ Անդրեյը թեև զարմացավ պարոնի վրա, բայց շարունակեց խոսակցությունը։

— Ճիշտ է, տեր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ճիշտ եք ասում, որ չպետք է մարդուն կոխռճել, չպետք է և տանջել, և ոչ էլ մի ուրիշ որևէ արարածի, որովհետև ամեն մի արարած աստծու ստեղծածն է, ա՜յ, թեկուզ ասենք ձին. որովհետև մարդ կա իզուր տալիս հա տալիս է մտրակով, դու ասա մեր կառապաններից էլ կան էդպիսիք... Եվ չեն էլ զսպում իրենց, հենց ուղղակի տալիս հա տալիս են, քշում հա քշում։

— Ո՞ւր, դժո՞խք,— ընդհատեց մեկեն Միտյան և քրքջաց իր հանկարծակի, կարճ ծիծաղով։— Անդրե՜յ, պարզասի՛րտ մարդ,— նորից ամուր բռնեց նրա ուսերից,— ասա՝ դժո՞խք է ընկնելու Դմիտրի Ֆյոդորովիչ Կարամազովը, թե ոչ, ի՞նչ ես կարծում։

— Չգիտեմ, ջանիկս, ձեզնից է կախված, որովհետև դուք... Գիտե՞ս, պարոն, երբ աստծու որդին խաչվեց ու մեռավ, խաչի վրայից ուղղակի դժոխք իջավ և ազատեց բոլոր մեղավորներին, որ տանջվում էին։ Եվ դժոխքն սկսեց ախ ու վախ անել, մտածեց, որ էլ հիմա ոչ մեկը չի գա իր մոտ, այսինքն ոչ մի մեղավոր։ Եվ էն ժամանակ աստված ասաց նրան. «Ախ մի՛ քաշի, դժո՛խք, որովհետև սրանից հետո էլ ամեն տեսակ իշխաններ, կառավարիչն՛եր, գլխավոր դատավորներ ու հարուստներ գալու են քեզ մոտ, և դու կլցվես ճիշտ էնպես, ինչպես որ եղել ես դարից դար, մինչև որ ես նորից գամ»։ Էս ճիշտ բան է, ասվել է էս խոսքը...

— Ժողովրդական առասպե՜լ է, հոյակա՜պ բան։ Մտրակի՛ր ձախ կողմինը, Անդրեյ։

— Ա՛յ ուրեմն ում համար է դժոխքը, պարոն,— մտրակեց Անդրեյը ձախ կողմի ձին,— իսկ դուք ոնց որ փոքր երեխա լինեք, էլի... մենք էդպես ենք նայում ձեզ, պարոն... Թեև բարկացկոտ եք, պարոն, էդ էլ ասենք, բայց ձեր անկեղծ սրտի համար աստված կների ձեզ։

— Իսկ դու, դո՛ւ կներե՞ս ինձ, Անդրեյ։

— Ե՞ս ինչի ներեմ ձեզ, դուք ինձ ոչինչ չեք արել։

— Չէ՜ , բոլորի՛ փոխարեն, բոլորի՝ դո՛ւ միայն, ահա այս րոպեիս, այստեղ, ճանապարհին, կներե՞ս ինձ բոլորի փոխարեն։ Ասա՛, գեղջուկի պարզ հոգի, ասա՛։

— Օ՜հ, պարոն։ Մարդ վախենում է ձեզ ճանապարհ տանելուց, ձեր զրույցը տարօրինակ է ոնց որ...

Բայց Միտյան չլսեց։ Մոլեռանդորեն աղոթում էր նա և հրայրքով շշնջում ինքն իրեն.

— Ո՜վ տեր աստված, ընդունի՛ր ինձ իմ ամբողջ անօրենությամբ, բայց մի՛ դատիր ինձ։ Թո՛ղ տուր անցնեմ առանց քո դատաստանի... Մի՛ դատիր, որովհետև ես ինքս դատապարտել եմ ինձ։ Մի՛ դատիր, որովհետև սիրում եմ քեզ, ո՜վ տեր աստված։ Նողկալի եմ ինքս, բայց սիրում եմ քեզ. դժոխք իսկ ուղարկես, այնտեղ էլ պիտի սիրեմ և այնտեղից էլ պիտի գոռամ, որ սիրում եմ քեզ հավիտյանս հավիտենից... Բայց թույլ տուր նաև, որ սիրեմ մինչև վերջ... այստե՛ղ, հիմա՛ սիրեմ մինչև վերջ, հի՜նգ ժամ ընդամենը՝ մինչև առաջին ջերմ ճառագայթը քո... Վասնզի ես սիրում եմ իմ հոգու թագուհուն։ Սիրում եմ ու չեմ կարող չսիրել։ Ինքդ տեսնում ես իմ ամբողջ էությունը։ Կհասնեմ, կընկնեմ նրա ոտքերն ու կասեմ՝ իրավունք ունես, որ թողեցիր ինձ ու անցար... Մնաս բարով և մոռացի՛ր քո զոհին, մի՛ խռովիր դու քեզ երբեք։

— Մոկրոե՜,— գոռաց Անդրեյը, մտրակով ցույց տալով դիմացը։

Գիշերվա դժգույն խավարի մեջ հանկարծ սևին տվեց շենքերի հաստատուն մի զանգված, որ փռվել էր ահագին տարածության վրա։ Մոկրոե գյուղը երկու հազար բնակիչ ուներ, բայց այդ ժամին արդեն ամբողջովին քուն էր մտել, և միայն տեղ-տեղ առանձին լույսեր պլպլում էին տակավին։

— Քշիր. քշի՜ր, Անդրեյ։ Գալի՜ս եմ,— բացականչեց Միտյան ասես տենդահար։

— Չեն քնել,— ասաց Անդրեյը նորից, մտրակով ցույց տալով Պլաստունովների պանդոկը, որ գտնվում էր գյուղի հենց սեմին, դեպի փողոց նայող վեց պատուհանները վառ լուսավորված էին։

— Չեն քնել,— կրկնեց Միտյան ուրախությամբ,— թնդացրու, Անդրեյ, քշիր քառատրոփ, զրնգացրո՛ւ, շրխկոցո՜վ քշիր հասիր։ Թող իմանա՜ն ով է գալիս։ Ե՛ս եմ գալիս։ Ե՛ս ի՛նքս եմ գալի՜ս,— մոլեգնորեն բացականչում էր Միտյան։

Անդրեյը քառատրոփ վազքով քշեց ուժասպառ եռյակը, իսկապես շրխկոցով հասավ պանդոկի բարձր անդաստակի առաջ և կանգնեցրեց իր գրեթե շնչահեղձ ձիերին, որոնցից գոլորշի էր բարձրանում։ Միտյան դուրս ցատկեց կառքից, և հենց նույն րոպեին էլ պանդոկապանը, որ արդեն գնում էր պառկելու, անդաստակից դուրս նայեց հետաքրքրված, թե ով էր այդպիսի դղրդյունով ժամանել։

— Տրիֆոն Բորիսիչ, դո՞ւ ես։

Պանդոկապանը հակվեց, ուշադիր նայեց, շեշտակի վազեց սանդուղքն ի վար և ստորաքարշ հրճվանքով նետվեց դեպի հյուրը։

— Տե՜ր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Ձե՞զ ենք տեսնում նորից։

Այս Տրիֆոն Բորիսիչը թիկնեղ ու առողջ մի գյուղացի էր, միջահասակ, մի քիչ հաստ դեմքով։ Խիստ ու անհաշտ էր նրա տեսքը, հատկապես մոկրոեցի գյուղացիների հանդեպ, բայց նա ընդունակ էր իսկույն ևեթ ամենաստորաքարշ արտահայտությունը տալու իր դեմքին, երբ շահի հոտն առներ։ Հագնվում էր ռուսական ձևով կողքից կոճկվող օձիքով վերնաշապիկ և անթև ու երկար բաճկոն։ Բավական փող էր դիզել, բայց ավելի բարձր դիրք էր երազում անընդհատ։ Գյուղացիների կեսից ավելին նրա ճանկերի մեջ էր, բոլորն էլ գլխովին պարտք էին նրան։ Կալվածատերերից հող էր վարձում և հետո գնելով տեր դառնում, իսկ այդ հողը նրա համար գյուղացիներն էին մշակում պարտքի դիմաց, որի տակից երբեք չէին կարողանում դուրս գալ։ Այրի էր նա և չորս հասուն աղջիկ ուներ։ Նրանցից մեկը նույնպես այրիացել էր արդեն և հոր մոտ ապրում էր իր երկու փոքր երեխաներով նրա թոռներով, և նրա համար աշխատում էր վարձու բանվորուհու նման։ Մի ուրիշ աղջիկն ամուսնացել էր մի մանր պաշտոնյայի հետ, որ քծնելով-մծնելով գրագիր էր դարձել, և պանդոկի սենյակներից մեկում, պատի վրա, ամենամանր չափի ընտանեկան լուսանկարների շարքին կարելի էր տեսնել նաև այդ չնչին պաշտոնյային՝ համազգեստով ու պաշտոնեական ուսադիրներով։ Երկու կրտսեր աղջիկները, եկեղեցական տոներին կամ մի տեղ հյուր գնալիս, հագնում էին կապույտ կամ կանաչ, ըստ նորաձևության կարված հագուստներ պիրկ ձգված ետևից ու կանգունաչափ պոչով, բայց հաջորդ օրն իսկ, սովորականի պես, առավոտյան վեր էին կենում հազիվ լույսը բացված, և ցարասենու ավելը ձեոքներին՝ մաքրում էին սենյակները, դուրս տանում կեղտաջուրն ու կենվորներից մնացած աղբը։ Չնայած իր դիզած հազարներին, Տրիֆոն Բորիսիչը շատ էր սիրում փող պոկել խնջույք անող կենվորից, և հիշելով, որ դեռ մի ամիս էլ չէր անցել այն օրից, երբ Դմիտրի Ֆյոդորովիչից ինքը ավելի քան երկու հարյուր ռուբլի էր շահել, եթե ոչ երեք հարյուր, Գրուշենկայի հետ նրա խրախճանքի ժամանակ, հիմա նրան փութկոտ ուրախությամբ դիմավորեց, որովհետև նորից որսի հոտն առավ արդեն՝ հենց միայն տեսնել ով, թե ինչպես Միտյան մոտեցավ ու կանգ առավ պանդոկի առջև։

— Տե՛ր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ձե՞զ ենք նորից ընդունում մեզ մոտ։

— Սպասի՛ր, Տրիֆոն Բորիսովիչ,— սկսեց Միտյան,— նախ և առաջ ամենակարևորը՝ ո՞ւր է նա։

— Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնա՞ն,— անմիջապես հասկացավ պանդոկապանը, աչալուրջ նայելով Միտյայի դեմքին,—նա էլ հիմի... էստեղ է...

— Ո՞ւմ հետ, ո՞ւմ հետ։

— Անցվոր հյուրեր են, տիա՛ր... Մինը պաշտոնյա է, ոնց որ թե լեհ լինի, խոսելու ձևից է երևում, հենց նա է, որ էստեղից ձիեր ուղարկեց՝ Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնային բերելու։ Իսկ մյուսն էլ սրա ընկե՞րն է, թե ուղեկի՞ցը, ո՜վ իմանա։ Քաղաքացիական են հագել...

— Իսկ ինչ է, քե՞ֆ են անում։ Հարո՞ւստ են։

— Քե՞ֆ։ Սրան էլ քե՞ֆ կասեն։ Ոչինչ բան է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

— Ոչինչ բա՞ն։ Դե լավ, մյուսնե՞րը։

— Քաղաքից են նրանք, երկու պարոն... Չերնիից էին վերադառնում, էստեղ էլ մնացին։ Մինը ջահել է, ոնց որ թե պարոն Միուսովի ազգականը լինի, միայն թե մոռացա անունը ինչ էր... իսկ մյուսին, կարծում եմ, դուք էլ գիտեք՝ կալվածատեր Մաքսիմով, ասում է՝ ուխտի է եկել էդ ձեր վանքը, և այ հիմա ճամփորդում է պարոն Միուսովի էդ ջահել ազգականի հետ...

— Ուրիշ մարդ չկա՞։

— Չէ։

— Սպասի՜ր, լռի՛ր, Տրիֆոն Բորիսիչ, հիմա ամենակարևորն ասա՝ ի՞նչ է անում նա, ինչպե՞ս է զգում։

— Դե այ քիչ առաջ եկավ ու նստել է նրանց հետ։

— Ուրա՞խ է։ Ծիծաղո՞ւմ է։

— Չէ՜, շատ էլ չի ծիծաղում ոնց որ... Նույնիսկ բոլորովին էնպես տխուր նստել է, էն ջահելի մազերն էր սանրում։

— Էն լեհի՞, էն սպայի՞։

— Լեհի՞։ Նա որտեղի՞ց ջահել, սկի սպա էլ չէ։ Չէ, տեր իմ, ոչ թե նրա, էն մյուսի՝ Միուսովի ազգականը, ջահելը... ո՞նց եմ մոռացել անունը,

— Կալգա՞նով։

— Հա՛, հենց Կալգանով։

— Լավ, ինքս կտեսնեմ։ Թո՞ւղթ են խաղում։

— Խաղում էին, բայց էլ չեն խաղում, թեյ խմեցին, էն պաշտոնյան մրգօղի ուզեց։

— Սպասի՛ր, Տրիֆոն Բորիսիչ, սպասիր, հոգիս, ինքս կտեսնեմ։ Հիմա ամենակարևորն ասա՝ գնչուներ կա՞ն։

— Գնչուները հիմի սկի չեն երևում, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, իշխանությունը քշեց նրանց էստեղից։ Բայց ա՜յ, ջհուդներ կան էստեղ, ծնծղա և ջութակ են նվագում, էս հարևան գյուղում են, դե հենց հիմի էլ կարելի է մարդ ուղարկել։ Կգան։

— Ուղարկի՛ր, անպայման ուղարկի՛ր,— գոչեց Միտյան։ — Իսկ աղջիկներին էլ կարելի է կանչել, ինչպես այն օրը, հատկապես Մարյային, և Ստեպանիդային էլ, Արինային էլ։ Երկո՜ւ հարյուր ռուբլի՝ երգչախմբի համար։

— Բա՜, որ էդքան փող ես տալիս՝ ամբո՜ղջ գյուղը ոտի կհանեմ քեզ համար, թեկուզ և հիմի պառկել ու խռմփացնում են։ Բայց տեր իմ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, արժի՞ որ էդպիսի շնորհ ես անում էստեղի գյուղացիներին, թեկուզ և ասենք աղջկերանց։ Էդպիսի գումա՞ր ես գցում սրանց ստորության ու կոպտության համար։ Էս մեր գյուղացին սիգար ծխելու մա՞րդ է որ... իսկ դու նրանց տալիս էիր։ Ախր նա հոտածի մեկն է, է՜, ավազա՛կը։ Իսկ աղջկերքը բոլորն էլ ոջլոտ են։ Ախր ես իմ սեփական աղջկերանց ոտի կհանեմ քեզ համար՝ ձրի՜, ոչ թե էդպիսի գումարով։ Հենց նոր պառկեցին քնելու, իսկ ես ոտով կտամ նրանց մեջքին ու կստիպեմ, որ քեզ համար երգեն։ Էն անգամը շամպայն խմացրիք գյուղացիներին, է-է՜խ։

Տրիֆոն Բորիսիչն իզուր էր կարեկցում Միտյային. անցյալ անգամ ինքն էր հինգ-վեց շիշ շամպայն թաքցրել նրանից, իսկ սեղանի տակ ընկած մի հարյուրանոց թղթադրամ վերցրել ու սեղմել էր ափի մեջ։ Այդպես էլ նրա բռունցքի մեջ մնաց այդ թղթադրամը։

— Տրիֆոն Բորիսիչ, այն օրը հազարից ավելի շաղ տվեցի այստեղ։ Հիշո՞ւմ ես։

— Շաղ տվեցիք, ջանիկս, ո՞նց չհիշենք ձեզ, վայ թե մի երեք հազար թողեցիք մեզ մոտ։

— Դե՜հ, հիմա էլ եկել եմ նույնը անելու, տեսնո՞ւմ ես։

Եվ նա հանեց ու պանդոկապանի հենց քթին մոտեցրեց թղթադրամների իր կապոցը։

— Հիմա լսիր ու հասկացի՛ր, մի ժամից գինին է գալու, խորտիկները, կարկանդակները, շաքարեղենը, այդ բոլորն էլ իսկույն վերև կբերես։ Այս մի արկղն էլ, ա՜յ, որ Անդրեյի մոտ է, հենց հիմա վերև կբերես, կբացես և իսկույն շամպայնը կմատուցես... Իսկ գլխավորը՝ աղջիկների՛ն կանչիր, աղջիկներին, և Մարյային անպայման...

Նա դարձավ դեպի կառքը և իր ատրճանակների տուփը դուրս քաշեց նստարանի տակից։

— Վարձքդ վերցրո՛ւ, Անդրեյ։ Ահա քեզ տասնհինգ ռուբլի՝ ճամփու ծախսը, այս հիսունն էլ օղու փող... քո պատրաստակամության, քո սիրո համար... Հիշի՛ր ազնվական Կարամազովին։

— Վախենում եմ, տեր իմ... — տատանվեց Անդրեյը,— մի հինգ ռուբլի եթե հաճեք, ավելին չեմ ընդունի։ Տրիֆոն Բորիսիչը վկա։ Ներեցեք իմ հիմար խոսքը...

— Ինչի՞ց ես վախենում,— Միտյան հայացքով չափեց նրան։— Դե լա՜վ, դո՜ւ էլ գրողի ծոցը, եթե այդպես է,— գոռաց նա, հինգ ռուբլի նետելով կառապանին։— Դե հիմա ինձ սուսուփուս վերև տար, Տրիֆոն Բորիսիչ, և այնպես արա, որ նախ և առաջ մի աչք գցեմ նրանց վրա, բայց նրանք ինձ չնկատեն։ Որտե՞ղ են նրանք, կապույտ սենյակո՞ւմ։

Տրիֆոն Բորիսիչը վախվխելով նայեց Միտյային, բայց նրա պահանջն իսկույն կատարեց հնազանդորեն. զգուշությամբ առաջնորդեց նրան միջանցք, ինքը մտավ առաջին մեծ սենյակը, որ գտնվում էր հյուրերի զբաղեցրած սենյակի կողքին, և մոմ բերեց այնտեղից։ Հետո կամացուկ ներս տարավ Միտյային ու կանգնեցրեց անկյունում, մթան մեջ, որտեղից նա կարող էր ազատորեն դիտել սեղանի շուրջ նստածներին, ինքը անտեսանելի մնալով։ Բայց Միտյան երկար չնայեց, և չէր էլ կարող ուշադիր նայել. տեսավ Գրուշենկային, և սիրտն սկսեց ուժգին տրոփել, աչքերը մթագնեցին։ Գրուշենկան կողքով էր նստել սեղանին, բազկաթոռի մեջ, իսկ նրա մոտ, բազմոցի վրա, նստել էր սիրունիկ ու դեռ շատ երիտասարդ Կալգանովը։ Գրուշենկան նրա ձեռքն էր բռնել ու կարծես ծիծաղում էր, իսկ երիտասարդը, առանց նրան նայելու, մի բան էր ասում բարձրաձայն, ասես վրդովված, դիմելով Մաքսիմովին, որ նստել էր սեղանի մյուս կողմը՝ Գրուշենկայի դիմաց։ Իսկ Մաքսիմովը քրքջում էր։ Բազմոցի վրա նստած էր նա, իսկ մի ուրիշ անծանոթ էլ բազմոցի կողքին, աթոռի վրա, պատի տակ։ Բազմոցի վրա նստողը մեկնվել էր ու ծխամորճ էր ծխում, և Միտյան մի վայրկյան միայն տեսավ, որ նա լայն դեմքով ու հաստլիկ մի մարդուկ էր, երևի կարճահասակ ու կարծես մի բանից բարկացած։ Իսկ նրա ընկերը, մյուս անծանոթը, չափից ավելի բարձրահասակ թվաց Միտյային։ Բայց Միտյան ուրիշ ոչինչ չկարողացավ տեսնել այլևս։ Շունչը կտրվեց։ Մի րոպե իսկ չկարողացավ դիմանալ, ատրճանակների տուփը դրեց սեղանին, և սրտատրոփ, ասես ցրտից դողալով, ուղղակի մտավ կապույտ սենյակը՝ նրանց մոտ։

— Ա՜յ,— ճչաց Գրուշենկան վախեցած, մյուսներից առաջ նկատելով նրան։

VII։ Առաջինն ու անվիճելին

Միտյան իր արագ ու երկար քայլերով մոտեցավ ուղղակի սեղանին։

— Պարոնա՛յք,— սկսեց նա բարձրաձայն, համարյա գոռալով, բայց կակազելով յուրաքանչյուր բառի վրա,— ես... ես ոչի՜նչ։ Մի՛ վախենաք,— բացականչեց նա,— ես... դե ոչինչ, ոչի՜նչ,— դարձավ նա հանկարծ Գրուշենկային, որ իր բազկաթոռի մեջ հակվել էր Կալգանովի կողմը և ամուր կպել նրա ձեռքից։— Ես... Ես էլ եմ ճամփորդ։ Մնալու եմ մինչև առավոտ։ Պարոնայք, անցորդ ուղևորը... կարո՞ղ է ձեզ հետ լինել... մինչև առավոտ։ Միայն մինչև առավոտ, վերջի՜ն անգամ, հենց այս սենյակում, կարելի՞ է։

Այդ վերջին հարցն արդեն ուղղեց հաստլիկ մարդուկին, որ նստել էր բազմոցի վրա և ծխամորճն էր ծխում։ Մարդուկը մեծամտորեն հեռացրեց ծխամորճը շրթներից և ասաց խիստ շեշտով.

— Պանե, մենք այստեղ առանձնակի ենք։ Ուրիշ սենյակներ կան։

— Օ՜, դո՜ւք եք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, էլ ինչո՞ւ եք հարցնում,— պատասխանեց հանկարծ Կալգանովը։— Դե նստեցե՜ք մեզ հետ, բարև՛ ձեզ։

— Բարև՛, սիրելի բարեկամ... և անգի՛ն բարեկամ։ Ես միշտ հարգել եմ ձեզ... — ուրախությամբ ու եռանդագին պատասխանեց Միտյան, անմիջապես իր ձեռքը նրան մեկնելով սեղանի վրայից։

— Օ՜յ, ինչ ամուր սեղմեցիք։ Ուղղակի կոտրեցիք մատներս,— ծիծաղեց Կալգանովը։

— Այ նա միշտ էլ այդպես է սեղմում, մի՛շտ,— ուրախ վրա բերեց Գրուշենկան, դեռ երկչոտ ժպտալով, կարծես հանկարծ համոզվել էր Միտյայի տեսքից, որ նա կռվազանություն չի անելու, և դիտում էր նրան սոսկալի հետաքրքրությամբ ու դեռ անհանգստացած։ Միտյայի դեմքին կար մի բան, որ ուղղակի ապշեցրել էր Գրուշենկային, և նա բնավ, բնավ չէր սպասում, որ Միտյան կարող է այսպիսի րոպեին այդ ձևով մտնել և այդպես խոսել։

— Բարև ձեզ, տիա՛ր,— քաղցրածոր ձայն տվեց նաև կալվածատեր Մաքսիմովը ձախից։ Միտյան նրա մոտ էլ վազեց։

— Բարև՜ ձեզ, դո՞ւք էլ այստեղ եք, որքա՜ն ուրախ եմ, որ դուք էլ այստեղ եք։ Պարոնա՛յք, պարոնա՛յք, ես... — նա նորից դարձավ ծխամորճ ծխող պանին, երևի նրան գլխավոր մարդը համարելով այստեղ։— Ես թռա եկա... ուզում էի այս սենյակում անցկացնել իմ վերջին օրն ու վերջին ժամը, հենց այս սենյակում... ուր ես պաշտե՜լ եմ... իմ թագուհուն... Ների՛ր,— պանե, գոռաց նա մոլեգնորեն,— ես սուրալով գալիս էի այստեղ ու երդվեցի... Օ՜, մի՛ վախենաք, իմ վերջի՛ն գիշերն է... Խմե՜նք հաշտության բաժակը, պանե։ Հենց հիմա գինի են մատուցելու... Ես ահա ա՛յս բերեցի։— Նա հանկարծ, չգիտես ինչու, հանեց իր թղթադրամների կապոցը։— Թո՜ւյլ տուր, պանե։ Ես երգ ու նվագ եմ ուզում, աղմուկ, աղաղակ, ամե՜ն ինչ, որ եղել է մի անգամ... Բայց որդը, անպետք որդը պիտի սողա գետնի վրա և պիտի չքվի՜։ Իմ ուրախության օ՜րն եմ հիշելու այս գիշեր՝ իմ վերջի՛ն գիշերը...

Նա գրեթե շնչահեղձ էր լինում։ Շատ, շատ բան էր ուզում ասել, բայց միայն տարօրինակ բացականչություններ դուրս թռան բերանից։ Պանը անշարժ նայում էր նրան, թղթադրամների նրա կապոցին, նայում էր Գրուշենկային և ակնհայտորեն ընկել էր տարակուսանքի մեջ։

— Եթե իմ թագուին կամենա...— սկսեց նա ասել...

— Ի՞նչ թագուի, ուզում եք թագուհի՞ ասել, ինչ է,— ընդհատեց հանկարծ Գրուշենկան։— Ա՜յ թե ծիծաղս է գալիս, որ այդ ձևով եք խոսում։ Նստի՛ր, Միտյա, այդ ի՞նչ բաներ ես ասում, հա՞։ Մի՛ վախեցրու խնդրեմ։ Չես վախեցնելու, չէ՞, չես վախեցնելու։ Եթե չես վախեցնելու, ուրախ եմ, որ եկար...

— Ե՞ս, ես վախեցնե՞մ,— գոչեց հանկարծ Միտյան, վեր նետելով իր ձեռքերը։— Օ՜, անցե՛ք իմ կողքով, անցեք գնացե՜ք, չեմ խանգարի...— Եվ հանկարծ նա, բոլորովին անսպասելիորեն, ոչ միայն բոլոր ներկաների, անշուշտ ի՛ր համար էլ անսպասելիորեն, նետվեց աթոռի վրա և սկսեց աղեկտուր լաց լինել, գլուխը դեպի հանդիպակաց պատը դարձնելով, իսկ թևերովն ամուր գրկելով աթոռի հենակը, կարծես սեղմելով իր կրծքին։

— Դե՜, դե լա՛վ, ի՜նչ մարդ ես դու,— բացականչեց Գրուշենկան հանդիմանորեն։— Ա՜յ ճիշտ այսպես գալիս էր ինձ մոտ... հանկարծ սկսում է խոսել, իսկ ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Մի անգամ էլ ա՛յ այսպես սկսեց լաց լինել, և ահա հիմա նորից... ամոթ է, ամո՛թ։ Ինչո՞ւ ես լաց լինում որ։ Գոնե մի պատճա՜ռ լիներ,— ավելացրեց նա հանկարծ, մի տեսակ ջղայնությամբ շեշտելով այդ իր առեղծվածային խոսքը։

— Չէ... լաց չեմ լինում... Դե լավ, բարև ձեզ,— վայրկենաբար ետ դարձավ նա աթոռի վրա և հանկարծ սկսեց ծիծաղել, բայց ոչ թե իր փայտաձայն, կարճ-կարճ խնդուքով, այլ մի տեսակ անլսելի, երկար, ջղային ու ցնցվող ծիծաղով։

— Ահա նորից... Դե զվարթացիր, զվարթացի՜ր,— համոզում էր նրան Գրուշենկան։— Ես շատ ուրախ եմ, որ եկար, շա՛տ ուրախ, Միտյա, լսո՞ւմ ես, շատ ուրախ եմ։ Ես ուզում եմ, որ նա նստի՛ մեզ հետ այստեղ,— ասաց նա հրամայական շեշտով, կարծես թե դիմելով բոլորին, թեև նրա ասածը հայտնապես վերաբերում էր բազմոցի վրա նստած մարդուն։— Ուզո՛ւմ եմ, ուզո՛ւմ։ Իսկ եթե նա գնա, ե՛ս էլ կգնամ, ա՛յ իմացեք,— ավելացրեց նա, և աչքերը հանկարծ վառվեցին։

— Ինչ որ կամենում է իմ թագուհին՝ օրենք է,— ասաց պանը, բարեկրթորեն համբուրելով Գրուշենկայի ձեռքը։— Խնդրում եմ՝ պանը մասնակցի մեր սեղանին,— դիմեց նա Միտյային սիրալիր կերպով։ Միտյան նորից վեր թռավ նորից մի ճառ արտասանելու ակնհայտ մտադրությամբ, բայց ուրիշ բան ստացվեց։

— Խմե՛նք, պանե,— ասաց նա հանկարծ կարճ ու կտրուկ, ճառի փոխարեն։ Բոլորը ծիծաղեցին։

— Տե՜ր աստված։ Ես էլ կարծեցի՝ նորից ուզում է ճառ ասել,— ջղայնորեն բացականչեց Գրուշենկան։— Լսո՞ւմ ես, Միտյա,— ավելացրեց նա պահանջող շեշտով,— էլ մի՛ վեր թռի, բայց հոյակապ բան ես արել, որ շամպայն ես բերել։ Ես էլ եմ խմելու, իսկ այս մրգօղին տանե՛լ չեմ կարող։ Ամենից լավն այն է, որ ինքդ եկար, թե չէ ձանձրույթից մեռնում էինք... Բայց ի՞նչ է, խնջույք սարքելո՞ւ ես եկել նորից։ Դի՜ր այդ փողերը գրպանդ։ Որտեղի՞ց ես այդքան ձեռք բերել։

Միտյան, շփոթված, արագորեն գրպանը խոթեց թղթադրամները, որ մինչ այդ ճմռթված բռնել էր ձեռքում, և որոնք բոլորի ու հատկապես լեհ պաների ուշադրությունն էին գրավել։ Կարմրեց նա։ Հենց այդ րոպեին պանդոկապանը շամպայնի բացված մի շիշ ու բաժակներ բերեց մատուցարանի վրա։ Միտյան թափով վերցրեց շիշը, բայց այնքան էր շփոթվել, որ մոռացավ, թե ինչ պետք է անի։ Կալգանովը շիշը առավ նրա ձեռքից և ինքը լցրեց բաժակները։

— Դեռ մի շիշ էլ, մի շի՜շ էլ,— գոռաց Միտյան պանդոկապանին և, մոռանալով բաժակ խփել պանի հետ, որին այնքան հանդիսավոր կերպով հրավիրել էր հաշտության կենաց խմելու, հանկարծ մենակ դատարկեց իր բաժակը, ոչ ոքի չսպասելով։ Նրա դեմքը լրիվ փոխվեց մեկեն։ Հանդիսավոր ու ողբերգական արտահայտության փոխարեն, որով ներս էր մտել, կարծես մանկական մի բան երևաց դեմքին։ Հանկարծ խաղաղվեց ու խոնարհ դարձավ մի տեսակ։ Ամոթխած և ուրախ հայացքով էր նայում բոլորին, հաճախակի ու նյարդայնորեն քրքջալով, հանցանք գործած ու նորից ներս ընդունված, նորից փայփայված շնիկի երախտապարտ տեսքով։ Կարծես ամեն ինչ մոռացել էր և հիացմունքով, մանկական ժպիտով էր նայում բոլորին։ Իսկ Գրուշենկային նայում էր անընդհատ ծիծաղելով ու իր աթոռն ընդհուպ մոտեցրել էր նրա բազկաթոռին։ Կամաց֊կամաց զննեց նաև երկու լեհ պաներին, թեև դեռ շատ բան չէր հասկանում նրանցից։ Բազմոցին նստած պանը նրա վրա տպավորություն էր գործում իր արժանավայել կեցվածքով, լեհական առոգանությամբ ու մանավանդ ծխամորճով։ «Դե ի՜նչ կա որ,— մտորում էր Միտյան,— լավ է, որ ծխամորճ է ծխում։ Պանի մի քիչ թառամած, համարյա արդեն քառասնամյա դեմքն իր շատ փոքր քթով, որի տակ երևում էին երկու բարալիկ, սուր, ներկված ու ժպիրհ բեղիկներ, դեռ նույնպես ամենադույզն տարակուսանք չէր հարուցում Միտյայի մեջ։ Մինչև իսկ պանի քնձռոտ կեղծամը, որ պատրաստված էր Սիբիրում, և որի քունքերը շատ հիմար ձևով առաջ էին սանրված, մի հատուկ զարմանք չպատճառեց Միտյային։ «Ուրեմն այդպես է պետք, եթե կեղծամ է դնում»,— շարունակում էր նա մտորել, երանության մեջ ընկած։ Իսկ պատի տակ նստած պանը, որ ավելի երիտասարդ էր և որ հանդուգն ու մոլեգին հայացքով էր նայում բոլորին, լուռ արհամարհանքով լսելով ընդհանուր խոսակցությունը, դարձյալ Միտյային զարմացրեց միայն իր շատ բարձր հասակով, որ սոսկալի անհամաչափություն էր ստեղծում նրա և բազմոցին նստած պանի միջև։ «Եթե ոտքի կանգնի, կլինի մի տասնմեկ վերշոկ»,— անցավ Միտյայի մտքով։ Ի միջի այլոց մտածեց նաև, թե այդ բարձրահասակ պանը հավանաբար մյուս պանի բարեկամն ու կամակատարն է, մի տեսակ «թիկնապահը», և թե ծխամորճ ծխող կարճլիկ պանը իհարկե իշխում է բարձրահասակ պանի վրա։ Բայց այս բոլորն էլ հոյակապ ու անվիճելի բաներ էին թվում Միտյային։ Փոքրիկ շնիկի մեջ հանգել էր ախոյանության ամեն մի զգացում։ Գրուշենկայի հոգեվիճակից ու նրա մի քանի ասածների առեղծվածային շեշտից դեռ ոչինչ չէր հասկացել, հասկացել էր միայն, որ նա սիրալիր է իր նկատմամբ, «ներեց» իրեն ու կողքին նստեցրեց, և Միտյայի սիրտը ուրախությամբ էր թրթռում դրա համար։ Հրճվանքից կորցնում էր իրեն, տեսնելով, թե ինչպես է Գրուշենկան ըմպում շամպայնը բաժակից։ Սակայն տիրող լռությունը կարծես հանկարծ անակնկալի բերեց նրան, և նա մեկ առ մեկ նայեց բոլորին՝ մի բան սպասող աչքերով. «Բայց ինչո՞ւ ենք այսպես նստել, ինչո՞ւ մի որևէ բան չեք սկսում, պարոնայք»,— ասում էր կարծես նրա խնդուն հայացքը։

— Այ նա անընդհատ սուտ բաներ է ասում, և մենք էլ անընդհատ ծիծաղում էինք,— սկսեց հանկարծ Կալգանովը, ասես կռահելով նրա միտքը և ցույց տալով Մաքսիմովին։

Միտյան ուղղակի աչքերը հառեց Կալգանովին և հետո անմիջապես Մաքսիմովին նայեց։

— Սուտ բանե՞ր,— ծիծաղեց նա իր կարճ, փայտաձայն ծիծաղով, անմիջապես ուրախանալով չգիտես ինչի համար,— հա-հա՜։

— Այո։ Պատկերացրեք, պնդում է, որ իբր թե քսանական թվականներին մեր ամբողջ հեծելազորը ամուսնացել է լեհուհիների հետ։ Բայց դա սոսկալի անմտություն է, այնպես չէ՞։

— Լեհուհիների հե՞տ,— կրկնեց նորից Միտյան և արդեն ուղղակի հրճվանքով։

Կալգանովը շատ լավ հասկանում էր Միտյայի հարաբերությունները Գրուշենկայի հետ, կռահում էր նաև լեհ պանի դերը, բայց այդ բոլորը այնքան էլ չէին հետաքրքրում նրան, գուցե և բոլորովին չէին հետաքրքրում. ամենից ավելի նրան հետաքրքրում էր Մաքսիմովը։ Նա Մաքսիմովի հետ պատահաբար ընկել էր այստեղ և կյանքում առաջին անգամ հանդիպել էր պաներին այս պանդոկում։ Իսկ Գրուշենկային ճանաչում էր նախօրոք և նույնիսկ մի անգամ նրա տանն էր եղել ինչ֊որ մեկի հետ. այն ժամանակ նա դուր չէր եկել իրեն։ Բայց այստեղ Գրուշենկան շատ սիրալիր էր նայում նրան. մինչև Միտյայի գալը նույնիսկ շոյում էր նրան, սակայն նա մի տեսակ անզգա էր մնում։ Հազիվ քսան տարեկան պատանի էր Կալգանովը, պճնամոլի հագուստ֊կապուստով, շատ սիրունիկ ու սպիտակ դեմքով և խարտյաշ, խիտ, սքանչելի մազերով։ Այդ սպիտակ դեմքին կենդանություն էին տալիս բաց կապույտ, գեղեցիկ աչքերը, որոնք խելացի էին, երբեմն էլ ստանում էին խորունկ, նույնիսկ տարիքին անհամապատասխան արտահայտություն, չնայած որ մերթ ընդ մերթ պատանին ուղղակի երեխայի նման էր խոսում ու նայում և բոլորովին էլ չէր ամաչում դրա համար, մինչև իսկ երբ ինքն էր գիտակցում այդ բանը։ Ընդհանրապես նա շատ յուրօրինակ մարդ էր, նույնիսկ քմահաճ, թեև միշտ էլ սիրալիր։ Երբեմն նրա դեմքի արտահայտության մեջ անշարժ ու անդրդվելի մի բան էր երևում. նայում էր ձեզ, լսում, բայց կարծես միաժամանակ անշեղորեն երազում էր իրեն զբաղեցնող մի ուրիշ բանի մասին։ Մերթ դառնում էր ալարկոտ ու ծույլ, մեկ էլ հանկարծ սկսում էր հուզվել՝ երբեմն կարծես ամենադատարկ մի պատճառով։

— Երևակայեցեք, արդեն չորս օր է, որ հետս եմ ման ածում նրան,— շարունակեց նա, կարծես մի քիչ ծույլ-ծույլ երկարացնելով բառերը, բայց առանց որևէ թեթևսոլիկության, այլ շատ բնականորեն։— Հիշո՞ւմ եք, հենց այն օրից, երբ ձեր եղբայրը նրան կառքից դուրս հրեց և նա ետ-ետ թռավ։ Այդ ժամանակ, երբ տեսա այդ բանը, նա իմ հետաքրքրությունը շարժեց, և ես նրան հետս տարա գյուղ, բայց հիմա անընդհատ սուտ է խոսում, այնպես որ ամաչում եմ նրա հետ լինել։ Ետ եմ տանում նրան...

— Պանը լեհ օրիորդ չի տեսել, և իր ասածը չէր կարող պատահել,— առարկեց ծխամորճով պանը Մաքսիմովին։

Ծխամորճով պանը կարգին ռուսերեն գիտեր, գոնե շատ ավելի լավ, քան ձևացնում էր։ Ռուսերեն բառերը, եթե գործածում էլ էր, աղավաղում էր ու արտասանում լեհական ձևով։

— Բայց չէ՞ որ ինքս էլ ամուսնացել եմ լեհ օրիորդի հետ,— մանր-մանր քրքչալով պատասխանեց Մաքսիմովը։

— Ինչ է, դուք հեծելազորո՞ւմ եք ծառայել։ Չէ՞ որ խոսում էիք հեծելազորի մասին։ Ուրեմն դուք հեծելազորի սպա՞ եք եղել,— իսկույն վրա բերեց Կալգանովը։

— Դե իհա՜րկե, հեծելազորի սպա՞ է նա, հա-հա՜,— գոռաց Միտյան, որ ագահորեն լսում էր և իր հարցական հայացքն անմիջապես դարձնում ամեն մի խոսողի կողմը, կարծես թե չտեսնված-չլսված մի բան էր սպասում ամեն մեկի ասածից։

— Բայց չէ, գիտե՞ք ինչ,— դարձավ նրան Մաքսիմովը,— ես այն եմ ասում, որ այնտեղի օրիորդները... սիրունի՜կ օրիորդները... հենց որ մեր ուլանի հետ մազուրկա են պարում... հենց որ պարեց-պրծավ մազուրկան, իսկույն թռնում է ուլանի ծնկներին, կատվի նման, գիտե՞ք... ճերմկուկ կատվի ձագի... իսկ պան-հայրիկն ու պանի֊մայրիկը տեսնում ու թույլ են տալիս... թույլ են տալիս, չէ՞... իսկ մեր ուլանը մյուս օրը գնում ու ձեռքն է խնդրում... այ այդպես... ձե՜ռքն է խնդրում, հի-հի՜ վերջացրեց Մաքսիմովը քրքջալով։

— Պանը լայդա՛կ է,— քրթմնջաք հանկարծ աթոռի վրա նստած բարձրահասակ լեհը և ոտքը ոտքին դրեց։ Միտյան հենց միայն նկատեց նրա հսկայական երկարաճիտ կոշիկը, որ յուղած էր և հաստ ու կեղտոտ ներբան ուներ։ Եվ ընդհանրապես երկու պաներն էլ բավական աղտոտ էին հագնված։

— Դե՛, դե՛, այ քեզ լայդակ։ Ինչո՞ւ է այդպես նախատում,— բարկացավ հանկարծ Գրուշենկան։

— Պանի Ագրիպպինա, պանը մեր լեհաց երկրում հասարակ աղջկերք է տեսել, ոչ թե ազնվական օրիորդներ,— նկատեց ծխամորճով պանը, դառնալով Գրուշենկային։

— Կարող ես վստահ լինել,— արհամարհանքով վրա տվեց բարձրահասակ պանը։

— Այ քեզ բա՜ն։ Թողեք խոսի մարդը։ Խոսում են, լսում, ի՞նչ կարիք կա խանգարելու։ Նրանց հետ ես ուրախ եմ զգում,— խայթեց Գրուշենկան։

— Ես չեմ խանգարում, պանի,— նշանակալից ասաց կեղծամով պանը, երկար մի հայացք նետելով Գրուշենկայի վրա, և մեծամտորեն լռեց ու նորից սկսեց ծծել իր ծխամորճը։

— Բայց չէ, չէ, պանը ճիշտ էր ասում հիմա,— տաքացավ նորից Կալգանովը, կարծես թե խոսքը մի շատ կարևոր հարցի մասին էր։— Չէ՞ որ նա Լեհաստանում չի եղել, ուրեմն էլ ինչպե՞ս կարող է խոսել Լեհաստանի մասին։ Դուք հո Լեհաստանում չէք ամուսնացել, չէ՞։

— Չէ, չէ, Սմոլենսկի նահանգում։ Միայն թե՝ դրանից առաջ մի ուլան բերել էր նրան Լեհաստանից, այսինքն իմ կնոջը, ապագա կնոջը, տիա՛րք, և պանի-մայրիկին էլ հետը, տանտիին (ֆրանց. հորաքույր կամ մորաքույր) էլ, և դեռ մի ազգականուհու էլ, որ հասուն տղա ուներ... հենց ուղղակի Լեհաստանից, բուն Լեհաստանից... և իր բերած օրիորդին ինձ զիջեց։ Մեր պորուչիկներից մեկն էր այդ ուլանը։ Մի սքանչելի երիտասարդ։ Սկզբում ինքն էր ուզում ամուսնանալ, բայց չամուսնացավ, որովհետև պարզվեց, որ օրիորդը կաղ էր...

— Ուրեմն դուք կաղ օրիորդի հե՞տ ամուսնացաք,— բացականչեց Կալգանովը։

— Այո՜, կաղ օրիորդի հետ։ Հասկանո՞ւմ եք, երկուսն էլ մի քիչ խաբեցին ինձ այն ժամանակ, թաքցրին բանը։ Ես կարծում էի, որ օրիորդը ցատկոտում է... դե անընդհատ ցատկոտում էր, ես կարծեցի, որ ուրախանում է այդպես...

— Ուրախանո՜ւմ է, որ ձե՞զ հետ է ամուսնանում,— գոչեց Կալգանովը մի տեսակ մանկական, զրնգուն ձայնով։

— Այո, ուրախանո՜ւմ։ Բայց դուրս եկավ, որ պատճառը բոլորովին ուրիշ բան էր։ Հետո, երբ պսակվեցինք, հենց պսակից հետո, նույն իրիկունը, խոստովանեց օրիորդը և շա՜տ հուզիչ կերպով ներողություն խնդրեց։ Երբ փոքր էի, ասաց, մի անգամ ջրափոսի վրայով թռա և ոտքս վնասվեց։ Հի֊հի՜։

Կալգանովը քահ֊քահ ծիծաղեց ուղղակի մանկական ծիծաղով ու համարյա ընկավ բազմոցի վրա։ Գրուշենկան նույնպես ծիծաղեց։ Իսկ Միտյան երջանկության գագաթն էր հասել։

— Գիտե՞ք, գիտե՞ք, այս մեկն արդեն ճի՜շտ է ասում, այս մեկն արդեն սուտ չէ հիմա,— բացականչում էր Կալգանովը, դառնալով Միտյային։— Եվ գիտե՞ք, նա երկու անգամ է ամուսնացել, հիմա իր առաջին կնոջ մասին էր խոսում, իսկ երկրորդ կինը փախել է, գիտե՞ք, և մինչև հիմա էլ ողջ է դեռ, գիտե՞ք այս բանը։

— Չէ, իսկապե՞ս,— Միտյան արագորեն դարձավ Մաքսիմովին, և նրա դեմքին արտասովոր մի զարմանք երևաց։

— Այո՜, փախավ, այդպիսի մի տհաճություն ունեցա,— համեստորեն հաստատեց Մաքսիմովը։— Մի մսյոյի հետ գնաց։ Բայց ի՞նչն է կարևորը. իմ ամբողջ փոքրիկ գյուղը հենց միայն իր անունով է վեր գրել նախօրոք, ամեն բանից առաջ։ Դու զարգացած մարդ ես, ասաց, կարող ես ինքդ մի կտոր հաց ճարել։ Ասաց ու բերանս փակեց։ Մի պատկառելի եպիսկոպոս կար, նա մի անգամ ինձ այնպես ասաց. քո մի կինը կաղ էր, ասաց, իսկ մյուսի էլ ոտքը շատ թեթև էր, հի֊հի՜։

— Լսեցե՛ք, լսեցե՜ք ինձ,— հենց ուղղակի եռում էր Կալգանովը,— եթե նույնիսկ սուտ է ասում (և նա հաճախ է սուտ ասում), միմիայն նրա համար է, որ բոլորիս էլ հաճույք պատճառի։ Դա հո ստորություն չէ, ստորություն չէ, ճի՞շտ է։ Գիտե՞ք, ես նրան սիրում եմ երբեմն։ Նա շատ ստոր մարդ է, բայց բնականություն կա նրա ստորության մեջ, հը՞։ Ինչ եք կարծում։ Մարդ կա, որ մի որևէ բանի համար է ստորություն անում, մի շահ ստանալու համար, իսկ նա՝ հենց այնպես, բնականից... Երևակայեցեք, օրինակ, նա հավակնում է, որ... (երեկ ամբողջ ճանապարհին վիճում էր այդ հարցով), որ Գոգոլը «Մեռյալ հոգիներ»֊ում նրա մասին է գրել։ Հիշո՞ւմ եք, գրքում մի կալվածատեր Մաքսիմով կա, որին ծեծում է Նոզդրևը, և Նոզդրևին դատի են տալիս՝ «Հարբած վիճակում կալվածատեր Մաքսիմովին ճիպոտով ծեծելու և անձնական վիրավորանք հասցնելու համար», դե հիշում եք, չէ՞։ Եվ ի՞նչ եք կարծում... պատկերացրի՜ք, նա հավակնում է, որ ինքն է եղել այդ կալվածատեր Մաքսիմովը և իրե՜ն են ծեծել։ Է՜, կարո՞ղ է այդպիսի բան լինել։ Չիչիկովն ամենաուշը քսանական թվականներին էր անում իր ճամփորդությունը, քսանականների սկզբին, այնպես որ տարեթվերը բոլորովին չեն բռնում։ Նա չէր կարող այն ժամանակ ծեծ ուտել։ Չէր կարող, չէր կարող, չէ՞։

Դժվար էր պատկերացնել, թե ինչո՞ւ Կալգանովն այդպես տաքացել էր, բայց նա անկեղծորեն էր բորբոքվում, Միտյան անվերապահորեն ձայնակցեց նրան։

— Լավ, բայց եթե իրո՜ք ծեծել են,— գոռաց նա քահ-քահ ծիծաղելով։

— Ոչ թե ուղղակի ծեծեցին, այլ հենց այնպես,— վրա բերեց հանկարծ Մաքսիմովը։

— Է, եղա՞վ։ Կա՛մ ծեծել են, կամ էլ ոչ, հը՞։

— Ժամը քանի՞սն է, պանե,— լեհերեն հարցրեց ծխամորճով պանը բարձրահասակ պանին, ձանձրացող մարդու արտահայտությամբ։ Բարձրահասակ պանը ուսերը թոթվեց. երկուսն էլ ժամացույց չունեին։

— Իսկ ինչո՞ւ չխոսեն։ Թողեք, որ ուրիշներն էլ խոսեն։ Եթե դուք ձանձրանում եք, ուրեմն մյուսները չպետք է խոսեն, հա՞,— վրա տվեց նորից Գրուշենկան, և հայտնի էր, որ դիտմամբ կպչում էր։ Միտյայի մտքում կարծես թե առաջին անգամ լինելով մի բան առկայծեց։ Պանն արդեն ակնհայտ ջղայնությամբ պատասխանեց այս անգամ.

— Պանի, ես ոչ մի հակառակ բան չասացի, ես ոչինչ չասացի։

— Դե լավ, եթե այդպես է։ Իսկ դու պաամի՛ր,— գոռաց Գրուշենկան Մաքսիմովին։— Ինչո՞ւ բոլորդ էլ լռեցիք։

— Չէ, գիտե՞ք, պատմելու բան էլ չկա այստեղ, պարզապես հիմարություն է այդ ամբողջը,— իսկույն վրա բերեց Մաքսիմովը ակնհայտ գոհունակությամբ ու մի քիչ սեթևեթելով։ — Եվ Գոգոլն էլ այդ ամբողջը պարզապես այլաբանության ձևով է արել, որովհետև բոլոր ազգանուններն էլ այլաբանական է դարձրել։ Նոզդրևը, գիտե՞ք, ոչ թե Նոզդրև էր, այլ Նոսով, իսկ դե Կուվշիննիկովը արդեն բոլորովին նման էլ չէ, որովհետև նա Շկվորնև էր։ Իսկ Ֆենարդին իսկապես Ֆենարդի էր, միայն թե իտալացի չէր, այլ ռուս, Պետրով, և մամզել Ֆենարդին էլ սիրունիկ օրիորդ էր, ոտքերին տրիկո էր հագնում, սիրունի՜կ ոտքերին, շրջազգեստը կարճլիկ էր՝ զանակներով, և ահա նա էր արագ-արագ պտտվում, բայց ոչ թե չորս ժամ, այլ ընդամենը չորս րոպե միայն... և բոլորին գլխահան էր անում...

— Բայց ինչո՞ւ ծեծեցին, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ծեծեցին քեզ,— գոռաց Կալգանովը։

— Պիրոնի համար,— պատասխանեց Մաքսիմովը։

— Ի՞նչ Պիրոնի,— գոռաց Միտյան։

— Ֆրանսիացի հայտնի գրող է՝ Պիրոն։ Խմում էինք այդ օրը, մի մեծ խմբով հավաքվել էինք, գինետանն էր, հենց այն տոնավաճառում։ Ինձ նրանք էին հրավիրել, ես էլ հենց ուղղակի սկսեցի էպիգրամներ արտասանել. «Այդ դո՞ւ ես, Բուալո, ի՜նչ ծիծաղելի հագուստ»։ Իսկ Բուալոն պատասխանում է, որ դիմակահանդես է գնում, այսինքն բաղնիք, հի֊հի՜, և իմ ասածը նրանք իրենց վրա վերցրին։ Դե ես էլ հենց իսկույն մի ուրիշը արտասանեցի, մի կծու էպիգրամ, բոլոր զարգացած մարդիկ լավ գիտեն այս մեկը.

Նրանք ավելի շատ վիրավորվեցին և սկսեցին դրա համար ինձ հայհոյել անպատշաճ խոսքերով։ Դե ես էլ հենց, իմ չար բախտից, ուզեցի կացությունը փրկել և տեղն ու տեղը մի շատ բարեկիրթ անեկդոտ պատմեցի Պիրոնի մասին, թե ինչպես նրան ֆրանսիական ակադեմիա չեն ընդունել, և նա էլ, վրեժ լուծելու համար, իր սեփական դամբանագիրն է գրել այսպես.

(Աստ հանգչի Պիրոնը, որ ոչինչ չկարողացավ լինել, ոչ իսկ ակադեմիկոս։ Ֆրանս.)

Եվ մեկ էլ նրանք ինձ բռնեցին ու ծեծեցին։

— Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։

— Իմ զարգացած լինելու համար։ Քի՞չ պատճառներ կան, որի համար մարդիկ կարող են ծեծել մարդուն,— եզրակացրեց Մաքսիմովը հեզ ու խրատական շեշտով։

— Է՜, բավական է, զզվելի է այդ ամբողջը, չեմ ուզում լսել. կարծում էի՝ մի ուրախ բան կլինի,— ընդհատեց հանկարծ Գրուշենկան։ Միտյան իրար անցավ և անմիջապես վերջ տվեց ծիծաղելուն։ Բարձրահասակ պանը վեր կացավ աթոռից և, խորթ միջավայրում ձանձրացող մարդու մեծամիտ արտահայտությամբ, սկսեց անկյունից անկյուն քայլել սենյակում, ձեռքերը մեջքին դրած։

— Սրա՜ն նայեցեք, քայլե՜լ սկսեց,— արհամարհանքով նայեց նրան Գրուշենկան։ Միտյան սկսեց անհանգստանալ, մանավանդ որ նկատեց, թե բազմոցի վրա նստած պանը գրգռված արտահայտությամբ նայում է իրեն։

— Պա՛ն,— գոռաց Միտյան,— խմե՛նք, պանե։ Եվ մյուս պանն էլ միասին. խմե՜նք, պանովե։— Վայրկենապես երեք բաժակ առաջ քաշեց նա ու շամպայն լցրեց։

— Լեհաստանի կենա՜ցը, պանովե, խմում եմ ձեր Լեհաստանի կենացը, լեհաց երկրի կենացը,— բացականչեց Միտյան։

— Ինձ շատ հաճելի է, պանե, խմենք,— ասաց բազմոցի վրա նստած պանը փքուն ու բարեհաճ շեշտով և վերցրեց իր բաժակը։

— Եվ մյուս պանն էլ, ի՞նչ է անունը, է՜յ, պայծառափա՛յլ, վերցրու բաժակը,— հետամտում էր Միտյան։

— Պան Վրուբլյովսկի,— հուշեց բազմոցի վրա նստած պանը։

Պան Վրուբլյովսկին օրորվելով մոտեցավ սեղանին ու բաժակը վերցրեց, ոտքի կանգնած։

— Լեհաստանի կենացը, պանովե, ուռա՜,— գոռաց Միտյան, բաժակը բարձրացնելով։

Երեքն էլ խմեցին։ Միտյան թափով վերցրեց շիշը և անմիջապես լցրեց երեք բաժակները նորից։

— Հիմա Ռուսաստանի՛ կենացը, պանովե, և եղբայրանա՛նք,

— Մեզ էլ լցրու,— ասաց Գրուշենկան,— ես էլ ուզում եմ խմել Ռուսաստանի կենացը։

— Ես էլ,— ասաց Կալգանովը։

— Դե ես էլ կուզեի... անուշիկ Ռուսաստանի կենացը՝ մեր պառավ տատիկի,— մանր֊մանր քրքչաց Մաքսիմովը։

— Բոլորս, բոլո՜րս,— գոչում էր Միտյան։— Վարպե՜տ, մյուս շշե՛րն էլ։

Միտյայի բերած արկղից մնացած երեք շշերն էլ դրեցին սեղանին։ Միտյան բաժակները լցրեց։

— Ռուսաստանի կենացը, ուռա՜,— գոչեց նա նորից։ Բոլորը խմեցին, բացի լեհ պաներից, իսկ Գրուշենկան մի անգամից դատարկեց իր ամբողջ բաժակը։ Պաները նույնիսկ ձեռք չտվեցին իրենց բաժակներին։

— Է՜, ի՞նչ եք անում, պանովե,— բացականչեց Միտյան։ — Ուրեմն այդպես, հա՞։

Պան Վրուբլյովսկին վերցրեց բաժակը, բարձրացրեց ու ասաց հնչեղ ձայնով,

— Ռուսաստանի կենացը, բայց մինչև 1772 թվականի սահմաններով։

— Ա՜յ դա լավ է,— գոռաց մյուս պանը լեհերեն, և երկուսն էլ միանգամից դատարկեցին իրենց բաժակները։

— Է՜, հիմարներ եք դուք, պանովե,— թռավ հանկարծ Միտյայի բերանից։

— Պա֊նե՜,— գոռացին նրանք երկուսն էլ սպառնագին, աքլորների նման ցցվելով Միտյայի դեմ։ Հատկապես բորբոքվեց պան Վրուբլյովսկին։

— Մարդ կարո՞ղ է չսիրել իր երկիրը,— աղաղակեց նա։

— Լռեցե՜ք։ Չկռվե՛ք։ Կռիվ-մռիվ չեմ ուզում,— գոռաց Գրուշենկան տիրականորեն և ոտքը զարկեց հատակին։ Նրա դեմքը շառագունեց, աչքերը փայլատակեցին։ Երևում էր հենց նոր խմած բաժակի ազդեցությունը։ Միտյան սոսկալի վախեցավ։

— Պանովե, ներեցե՛ք։ Ես եմ մեղավորը, էլ չեմ անի։ Վրուբլյովսկի, պա՛ն Վրուբլյովսկի, էլ չեմ անի...

— Դե գոնե դո՛ւ սուս կաց, նստի՜ր, ա՜յ քեզ հիմար,— սաստեց նրան Գրուշենկան զայրագին վրդովմունքով։

Բոլորը նստեցին, բոլորն էլ լռեցին, բոլորն էլ սկսեցին իրար նայել։

— Պարոնայք, ես էի այդ բոլորի պատճառը,— սկսեց նորից Միտյան, որ ոչինչ չէր հասկացել Գրուշենկայի վրդովմունքից։— Դե ինչո՞ւ ենք այսպես նստել։ Ինչո՞վ զբաղվենք, որ... ուրախ լինի, նորից ուրախ լինի։

— Ա՜խ, իսկապես որ սոսկալի տխուր է,— ծույլ-ծույլ ծամծմեց Կալգանովը։

— Մի փոքր բանկ խաղայինք, ինչպես քիչ առաջ... — մանր-մանր քրքչաց Մաքսիմովը հանկարծ։

— Բա՞նկ։ Հոյակա՜պ,— վրա բերեց Միտյան,— եթե միայն պաները...

— Օշ է, պանե,— մի տեսակ դժկամորեն պատասխանեց բազմոցի վրա նստած պանը։

— Ճիշտ է ասում,— ձայնակցեց նաև պան Վրուբլյովսկին։

— Օ՞շ։ Ի՞նչ է այդ «օշը»,— հարցրեց Գրուշենկան։

— «Ուշ» է նշանակում, պանի, ուշ, ուշ է ժամը,— բացատրեց բազմոցի վրա նստած պանը։

— Ամե՜ն ինչ ուշ է նրանց համար, ոչ մի բան կարելի չէ նրանց համար,— գրեթե ճչաց Գրուշենկան վրդովմունքով։ — Ինքները թթվել նստել են և ուզում են, որ ուրիշներն էլ թթվեն։ Մինչև քո գալը, Միտյա, սրանք ա՛յ այսպես լեզուները փորը գցել նստել էին անընդհատ և վռթվռթում էին ինձ վրա...

— Իմ աստվածուհի՜,— գոչեց բազմոցի վրա նստած պանը,— դու ինչ ասես, այն է լինելու։ Տեսնում եմ՝ լավ չես տրամադրվել, դրա համար էլ տխուր եմ։ Պատրաստ եմ, պանե,— ավելացրեց նա, դառնալով Միտյային։

— Սկսի՛ր, պանե,— արձագանքեց անմիջապես Միտյան, գրպանից դուրս քաշելով թղթադրամները և երկու հատ հարյուրանոց դնելով սեղանին։— Ուզում եմ տարվել քեզ, պա՛ն, մեծ գումար տարվել։ Վերցրու խաղաթղթերը, դի՛ր բանկը։

— Բայց պանդոկապանի խաղաթղթերով ենք խաղում, պանե,— լրջորեն պնդեց կարճահասակ պանը։

— Ամենալավը դա է,— վրա բերեց պան Վրուբլյովսկին։

— Պանդոկապանի՞։ Լավ, հասկանում եմ, թո՛ղ այդպես լինի, լավ ասացիք, պանովե։ Խաղաթղթե՜ր,— հրամայեց Միտյան պանդոկապանին։

Պանդոկապանը խաղաթղթերի մի նոր, չբացված կապոց բերեց և հայտնեց Միտյային, որ աղջիկներն արդեն հավաքվում են, ծնծղա նվագող ջհուդներն էլ շուտով կգան երևի, և որ պարենը բերող եռաձին դեռ չի հասել։ Միտյան իսկույն վեր թռավ ու վազեց կողքի սենյակը, որպեսզի անմիջապես կարգադրություններ անի։ Բայց ընդամենը երեք աղջիկ էին եկել, և դեռ Մարյան էլ չկար։ Միտյան ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ կարգադրություն պետք է անի և ինչու այդպես հանկարծ դուրս վազեց։ Միայն պատվիրեց, որ արկղից ամեն տեսակի շաքարեղեն հանեն ու աղջիկներին էլ տան իրենց բաժինը։ «Եվ Անդրեյին էլ օղի, օղի՜ Անդրեյին,— հրամայեց նա շտապելով,— ես նեղացրի Անդրեյին»։ Եվ այդ վայրկյանին հանկարծ նրա ուսին ձեռք տվեց Մաքսիմովը, որ նրա ետևից դուրս էր վազել։

— Հինգ ռուբլի տվեք ինձ,— փսփսաց նա Միտյային,— ես էլ ուզում եմ բախտս փորձել, հի֊հի՜։

— Սքանչելի՜ է, հոյակա՜պ։ Տասը ռուբլի վերցրեք, ըհը՛։ — Նա նորից իր բոլոր թղթադրամները դուրս քաշեց գրպանից և մի տասանոց գտավ ու տվեց։— Իսկ եթե տարվես, նորի՛ց արի, նորի՛ց արի...

— Լավ, տիար իմ,— ուրախ փսփսաց Մաքսիմովը և վազեց մյուս սենյակը։ Իսկույն վերադարձավ նաև Միտյան և ներողություն խնդրեց, որ ստիպել էր սպասել իրեն։ Պաներն արդեն նստել էին և բացել խաղաթղթերի նոր կապոցը։ Իսկ նրանց հայացքները շատ ավելի ջերմ, համարյա սիրալիր էին դարձել։ Բազմոցի վրա նստած պանը մի նոր ծխամորճ վառեց և պատրաստվեց թուղթ գցելու, նրա դեմքին նույնիսկ մի տեսակ հանդիսավորություն երևաց։

— Գրավեցեք ձեր տեղերը, պանովե,— գոչեց պան Վրուբլյովսկին։

— Չէ, ես այլևս չեմ խաղա,— պատասխանեց Կալգանովը,— ես քիչ առաջ արդեն հիսուն ռուբլի տարվեցի նրանց։

— Պանի բախտը չէր բերում, իսկ հիմա կարող է բախտը բացվել,— նկատեց բազմոցի վրա նստած պանը՝ խոսքը նրան ուղղելով։

— Որքա՞ն կա բանկում։ Փոխադա՞րձ,— տաքացավ Միտյան։

— Նայած, պանե, գուցե հարյուր, գուցե երկու հարյուր, նայած դու որքան ես դնում։

— Միլիո՜ն,— քահ֊քահ ծիծաղեց Միտյան։

— Պան կապիտանը գուցե լսե՞լ է պան Պոդվիսոցկու մասին։

— Ի՞նչ Պոգվիսոցկի։

— Վարշավայում խաղատուն կա, ով ուզում է՝ գալիս բանկին փոխադարձ է դնում։ Գալիս է Պոդվիսոցկին, հազար ոսկի տեսնում, ասում է՝ վա-բանկ։ Բանկատերն ասում է. «Պանե Պոդվիսոցկի, ոսկի՞ ես դնում, թե պատվի խոսք»։— «Պատվի խոսք, պանե»,— ասում է Պոդվիսոցկին։— «Ավելի լավ, պանե»։ Բանկատերը գցում է տալիան, Պոդվիսոցկին շահում է ոսկին։ «Ստացի՛ր, պանե,— ասում է բանկատերը, քաշում դարակը և միլիոն տալիս,— վերցրու, պանե, ահա քո հաշիվը»։ Բանկում միլիոն է եղել, «Ես չգիտեի»,— ասում է Պոդվիսոցկին, «Պանե Պոգվիսոցկի,— ասում է բանկատերը,— դու քո՛ պատիվը դրեցիր, մենք էլ մե՛ր պատիվը»։ Պոդվիսոցկին միլիոնը վերցնում է։

— Դա սուտ բան է,— ասաց Կալգանովը։

— Պանե Կալգանով, ազնվական հասարակության մեջ այսպես վայել չէ խոսել։

— Հա՜, լեհ խաղամոլը հենց այնպես էլ մի միլիո՜ն կտա քեզ, էլի,— բացականչեց Միտյան, բայց իսկույն խոսքը կուլ տվեց։— Ներիր, պանե, մեղավոր եմ, սխալվեցի նորից, կտա, կտա՜ միլիոնը, պատվի խոսքով կտա, լեհակա՜ն պատվի։ Տեսնո՞ւմ ես, ինչպես եմ լեհերեն խոսում, հա-հա՜։ Ա՛յ, տասը ռուբլի եմ գնում, վալետի վրա։

— Իսկ ես՝ մի ռուբլի թագուհու վրա, սրտիկի թագուհու, սիրունիկ պանուհու, հի֊հի՜,— մանր֊մանր քրքջաց Մաքսիմովը, առաջ դնելով իր թագուհին, և կարծես իր անելիքը թաքցնելու համար բոլորից՝ ուղղակի հակվեց սեղանին և արագորեն երեսը խաչակնքեց սեղանի տակ։ Միտյան շահեց։ Շահեց նաև ռուբլին։

— Անկյո՛ւն,— գոռաց Միտյան։

— Իսկ ես՝ նորից մի ռուբլի, մեկ հատիկ եմ դնում, պստլիկ, պստլիկ մի հատիկ,— երանագին մրմնջում էր Մաքսիմովը՝ սոսկալի ուրախացած, որ մի ռուբլի էր շահել։

— Կորա՜վ,— գոռաց Միտյան։— Յոթնոց՝ կրկնակի։

Կորավ նաև կրկնակին։

— Վերջ տվեք,— ասաց հանկարծ Կալգանովը։

— Կրկնակի, կրկնակի՜,— կրկնապատկում էր Միտյան խաղագումարը, և ամեն անգամ, որ դնում էր կրկնակիի վրա՝ կորցնում էր։ Իսկ Մաքսիմովի ռուբլիները շահում էին։

— Կրկնակի՜,— բղավեց Միտյան կատաղած։

— Երկու հարյուր ռուբլի տարվել ես, պանե։ Նորի՞ց երկու հարյուր ես դնում,— հարցրեց բազմոցի վրա նստած պանը։

— Ի՞նչ, արդեն երկու հարյուր տարվե՞լ եմ։ Դե ուրեմն՝ էլի՛ երկու հարյուր։ Ամբողջ կրկնակի՛։— Եվ գրպանից դուրս քաշելով իր փողերը, երկու հարյուր ռուբլի ուզեց նետել թագուհու վրա, բայց հանկարծ Կալգանովն իր ափով ծածկեց խաղաթուղթը։

— Բավակա՛ն է,— գոռաց նա իր զրնգուն ձայնով։

— Ի՞նչ եք անում,— Միտյան աչքերը հառեց նրան։

— Բավակա՜ն է, չեմ ուզում։ Էլ մի՛ խաղաք։

— Ինչո՞ւ։

— Հենց այնպես։ Թքե՜ք ու գնացեք, ա՛յ թե ինչու։ Էլ չեմ թողնի, որ խաղաք։

Միտյան շշմած նայում էր նրան։

— Թո՛ղ, Միտյա, գուցե նա ճիշտ է ասում։ Առանց այն էլ շատ տարվեցիր,— ասաց նաև Գրուշենկան՝ ձայնի մեջ տարօրինակ մի շեշտով։ Երկու պաներն էլ հանկարծ վեր կացան սոսկալի վիրավորված արտահայտությամբ։

— Կատա՞կ ես անում, պանե,— ասաց կարճահասակ պանը և մի խիստ հայացքով չափեց Կալգանովին։

— Ինչպե՞ս եք համարձակվում այդպիսի բան անել,— բղավեց նաև պան Վրուբլյովսկին Կալգանովի վրա։

— Չհամարձակվե՛ք, չհամարձակվե՜ք գոռգոռալ,— բոռաց Գրուշենկան։— Ա՛խ դուք հնդու աքլորնե՜ր։

Միտյան հերթով նայում էր բոլորին։ Բայց հանկարծ Գրուշենկայի դեմքին տեսավ մի բան, որ ուղղակի ապշեցրեց նրան, և հենց նույն վայրկյանին մի նոր միտք փայլատակեց նրա գլխում, բոլորովին նոր ու տարօրինա՜կ մի միտք։

— Պանի Ագրիպպինա,— սկսում էր խոսել կարճահասակ պանը, զայրույթից ամբողջովին կարմրած, բայց հանկարծ Միտյան մոտեցավ նրան ու թփթփացրեց նրա ուսին։

— Պայծառափա՛յլ, ուզում եմ մի երկու խոսք ասել քեզ։

— Ի՞նչ ես ուզում, պանե։

— Գնանք այն սենյակը, այն մյուս սենյակը, մի երկու խոսք պետք է ասեմ քեզ, ամենալավ խոսքերը, գոհ կմնաս։

Կարճահասակ պանը զարմացավ ու վարանումով նայեց Միտյային։ Եվ սակայն իսկույն համաձայնվեց, բայց այն պայմանով, որ պան Վրուբլյովսկին էլ գա իր հետ։

— Թիկնապա՞հը։ Դե նա էլ թող գա, նա էլ պետք է ինձ։ Նա անպայման պետք է,— բացականլեց Միտյան։

— Մա՛րշ, պանովե։

— Ո՞ւր եք գնում,— հարցրեց Գրուշենկան անհանգստացած։

— Մի վայրկյանից կվերադառնանք,— պատասխանեց Միտյան։ Նրա դեմքը հանկարծ փայլատակեց մի տեսակ համարձակությամբ, անակնկալ մի կայտառությամբ. բոլորովին այլ էր նրա դեմքի արտահայտությունը, երբ մի ժամ առաջ այդ սենյակը մտավ։ Նա պաներին առաջնորդեց դեպի աջ, ոչ թե այն մեծ սենյակը, ուր հավաքվում էր աղջիկների երգչախումբը և սեղանն էին դնում, այլ դեպի այն փոքր ննջասենյակը, ուր կային սնդուկներ, փաթեթներ ու երկու մեծ մահճակալ՝ յուրաքանչյուրի վրա բլրի նման դարսված չթե բարձերով։ Սենյակի հենց անկյունում, մի փոքրիկ նրբակերտ սեղանի վրա, մոմ էր վառվում։ Պանն ու Միտյան այդ սեղանի մոտ նստեցին դեմ դիմաց, իսկ հսկա պան Վրուբլյովսկին կանգնեց նրանց կողքին, ձեռքերը մեջքին դրած։ Պաները նայում էին խստահայաց, բայց ակնհայտ հետաքրքրությամբ։

— Ի՞նչ ծառայություն կարող եմ մատուցել պանին,— թոթովեց կարճահասակ պանը։

— Լսի՛ր ինձ, պանե, ես շատ չեմ երկարացնելու. ահա քեզ փող,— հանեց նա իր թղթադրամները,— ուզո՞ւմ ես երեք հազար, վերցրու և գնա՛ բանիդ, հեռացի՛ր այստեղից։

Պանը նայում էր ուշի-ուշով, աչքերը չորս բացած, հենց ուղղակի հայացքը բևեռել էր Միտյայի դեմքին։

— Երեք հազա՞ր, պանե։— Կարճահասակ պանն ու Վրուբլյովսկին իրար նայեցին։

— Երեք հազար, պանովե, երեք հազար։ Լսի՛ր, պանե, տեսնում եմ, որ դու հասկացող մարդ ես։ Երեք հազար վերցրու և գնա՛ գրողի ծոցը, Վրուբլյովսկուն էլ տար հետդ, լսո՞ւմ ես։ Բայց՝ հենց հիմա, հենց ա՛յս րոպեիս, և էլ երբե՛ք չերևաս, հասկանո՞ւմ ես, պանե, երբե՛ք։ Այ հենց այս դռնից էլ հիմա դուրս կգնաս ու վե՛րջ։ Ի՞նչ ունես այնտեղ վերարկո՞ւ, մուշտա՞կ։ Կբերեմ քեզ։ Հենց այս վայրկյանիս ձիերը կլծեն քեզ համար, և գնա՛ս բարով, պանե։ Հը՞։

Միտյան վստահորեն սպասում էր պատասխանի։ Չէր տարակուսում։ Պանի դեմքին չափազանց վճռական մի արտահայտություն երևաց։

— Իսկ փո՞ղը, պանե։

— Փողի հարցն այսպես ենք անում, պանե. հենց այս րոպեիս հինգ հարյուր ռուբլի քեզ՝ ճանապարհածախս և կանխավճար, իսկ երկու հազար հինգ հարյուրն էլ վաղը՝ քաղաքում. պատվովս եմ երդվում, կլինի՛ փողը, գետնի տակից կհանեմ,— գոռաց Միտյան։

Լեհերը նորից իրար նայեցին։ Կարճահասակ պանի դեմքն սկսեց դժգոհ արտահայտություն ստանալ։

— Յո՛թ հարյուր, յոթ հարյուր, ոչ թե հինգ, ա՛յս րոպեիս, հենց այս րոպեիս տալիս եմ ձեռքդ,— ավելացրեց գումարը Միտյան, մի անախորժ բան զգալով։— Ի՞նչ է, պան։ Չե՞ս հավատում։ Հո չեմ կարող երեք հազարը միանգամից տալ քեզ։ Եթե տամ, հենց վաղն ևեթ կարող ես վերադառնալ Գրուշենկայի մոտ... Եվ հիմա մոտս չունեմ էլ երեք հազար ռուբլի, տանն է, քաղաքում,— թոթովեց Միտյան, վախվխելով ու իր ամեն մի խոսքից հետո ավելի վհատվելով,— աստված վկա, տանն է փողը, պահել եմ...

Հանկարծ, մի վայրկյանում, կարճահասակ պանի դեմքին բացառիկ մի արժանապատվության զգացում երևաց։

—Ինչ է, էլ ուրիշ բան չե՞ս ուզում,— հարցրեց նա հեգնանքով։— Ամոթ, է՜, ամո՛թ։— Եվ նա թքեց։ Թքեց նաև պան Վրուբլյովսկին։

— Գիտե՜մ ինչու ես թքում, պանե,— ասաց Միտյան հուսակտուր, հասկանալով, որ ամեն ինչ վերջացել էր,— գիտե՜մ ինչու. հույս ունես ավելի շա՛տ չանթել Գրուշենկայից։ Կռտած աքլորներ եք երկուսդ էլ, ուրիշ ոչինչ։

— Ծայր աստիճան վիրավորվա՜ծ եմ,— բացականչեց կարճահասակ պանը լեհերեն, հանկարծ խեցգետնի պես կարմրելով, և սոսկալի վրդովված դուրս գնաց սենյակից արագորեն, կարծես ոչ մի խոսք չցանկանալով այլևս լսել։ Վրուբլյովսկին օրորուն քայլվածքով հետևեց ընկերոջը, իսկ նրանց ետևից դուրս եկավ Միտյան՝ շփոթահար ու մոլորուն։ Նա վախենում էր Գրուշենկայից, նախազգում էր, որ պանն իսկույն աղմուկ կբարձրացնի։ Այդպես էլ եղավ։ Պանը մտավ ընդհանուր սենյակը և թատերական կեցվածքով կանգնեց Գրուշենկայի առաջ։

— Պանի Ագրիպպինա, ծայր աստիճան վիրավորվա՜ծ եմ,— սկսեց նա բացականչել լեհերեն, բայց Գրուշենկան հանկարծ վերջնականապես կորցրեց իր համբերությունը, կարծես նրա ամենացավոտ տեղին էին դիպել։

— Ռուսերեն խոսիր, ռուսերե՜ն, էլ ո՛չ մի լեհերեն բառ,— գոռաց նա պանի վրա։— Խոսո՜ւմ էիր առաջ ռուսերեն, հինգ տարվա մեջ մոռացա՞ր, ինչ է։— Նա ամբողջովին կարմրեց զայրույթից։

— Պանի Ագրիպպինա...

— Ես Ագրաֆենա եմ, Գրուշենկա. ռուսերեն խոսիր, թե չէ չե՛մ ուզում լսել։

Պանն սկսեց փնչալ վիրավորված արժանապատվությամբ և, կոտրտելով ռուսերենը, արագորեն և ճոռոմ շեշտով ասաց.

— Պանի Ագրաֆենա, ես եկա անցածը մոռանալ և ներել, մոռանալ ինչ որ եղել է մինչև այսօր...

— Ինչպե՞ս թե ներել։ Ի՞նձ ներելու ես եկել,— ընդհատեց Գրուշենկան ու տեղից վեր թռավ։

— Ճիշտ այդպես, պանի, ես փոքրոգի չեմ, ես մեծահոգի եմ։ Բայց ես զարմացել եմ, երբ որ տեսա քո սիրեկանները։ Պան Միտյան այն սենյակում ինձ երեք հազար ռուբլի կտար, որ ես գնամ։ Ես պանին երես թքեցի։

— Ի՞նչ։ Նա քեզ փո՞ղ էր տալիս ինձ համար,— ճչաց Գրուշենկան հիստերիկ ձայնով,— ճի՞շտ է, Միտյա։ Բայց ինչպե՛ս ես համարձակվե՜լ։ Ես ծախո՞ւ եմ ինչ է, հա՞։

— Պանե, պանե,— բղավից Միտյան,— նա մաքուր է, նա շողշողում է, ես երբեք նրա սիրեկանը չեմ եղել։ Սո՛ւտ ես ասում այդ բանը...

— Դու ինչպե՜ս ես համարձակվում ինձ պաշապանել նրա առաջ,— աղաղակեց Գրուշենկան։— Ես առաքինության համար չէ, որ մաքուր էի մնում, ոչ էլ որովհետև վախենում էի Կուզմայից, ո՜չ, այլ որպեսզի սրա՛ առաջ հպարտ լինեմ և հանդիպելու ժամանակ իրավունք ունենամ սրիկա՛ ասելու սրան։ Բայց ինչ է, նա իսկապես մերժե՞ց փողը։

— Չէ, չէ, առնո՛ւմ էր, առնո՜ւմ,— բացականչեց Միտյան,— միայն թե միանգամից էր ուզում ամբողջ երեք հազարը, իսկ ես ընդամենը յոթ հարյուր ռուբլի կանխավճար էի աալիս։

— Դե՛հ, հասկանալի՜ է. լսել է, որ ես փող ունեմ, դրա համար էլ եկել է ամուսնանալու։

— Պանի Ագրիպպինա,— սկսեց գոռալ պանը,— ես ասպե՛տ եմ, ես շլյախտիչ, ոչ թե լայդակ։ Ես եկել եմ քեզ կին առնեմ, բայց տեսնում եմ ուրիշ պանի, ոչ թե առաջվան օրիորդ, տեսնում եմ կամակոր և անամոթ կին։

— Դե կորի՛ր գնա այն գրողի ծոցը, որտեղից եկել ես։ Կհրամայեմ, որ հենց ա՛յս րոպեիս դուրս շպրտեն քեզ, և կշպրտե՜ն,— գոռաց Գրուշենկան մոլուցքով։— Հիմար, հիմա՜ր էի ես, որ հի՜նգ տարի տանջեցի ինձ։ Բայց չէ՜, այս մարդու համար չէ, որ տանջում էի ինձ, բնա՛վ երբեք. ես զայրույթի՛ց էի տանջում ինձ։ Եվ սա բոլորովին ուրիշ մեկն է, ոչ թե ա՜յն։ Նա այսպիսի՞ն էր միթե։ Սա նրա հայրը լինի կարծես։ Որտեղի՞ց ես ճարել այդ կեղծամը, հա՞։ Նա բազե էր, իսկ սա՛ բադ։ Նա ծիծաղում ու երգեր էր երգում ինձ համար... Եվ ես, ես հի՜նգ տարի արցունք էի թափում, հիմա՛ր եմ եղել, անիծյա՜լ հիմար, ստոր եմ ես, անամո՜թ եմ։

Նա ընկավ իր բազկաթոռին ու երեսը ծածկեց ափերով։ Այդ րոպեին հանկարծ ձախ կողմի սենյակից լսվեց Մոկրոեի աղջիկների երգչախումբը. վերջապես հավաքվել էին նրանք և պարային կայտառ մի երգ սկսեցին։

— Իսկական Սոդոմ-Գոմո՜ր,— բղավեց հանկարծ պան Վրուբլյովսկին։— Պանդոկապե՜տ, քշի՛ր անամոթներին։

Պանդոկապանը, որ արդեն վաղուց հետաքրքրությամբ նայում էր դռան ետևից, լսելով գոռգոռոցը և հասկանալով, որ հյուրերի մեջ գժտություն է ընկել, անմիջապես սենյակ մտավ։

— Ի՞նչ ես գոռում, ի՞նչ ես կոկորդդ ճղում,— դիմեց նա Վրուբլյովսկուն, մի տեսակ նույնիսկ անհասկանալի կոպտությամբ։

— Անասո՛ւն,— բղավեց պան Վրուբլյովսկին։

— Անասո՞ւն։ Իսկ դու ի՞նչ խաղաթղթերով էիր խաղում հիմի։ Ես քեզ մի նոր կապոց տվեցի, իսկ դու թաքցրիր իմ տվածը։ Դու կե՛ղծ խաղաթղթերով էիր խաղում։ Ես քեզ էդ կեղծ խաղաթղթերի համար կարող եմ Սիբիրի ճամփեն ցույց տալ, գիտե՞ս էդ բանը. որովհետև դա միևնույնն է թե կեղծ փող լինի...

Եվ նա, մոտենալով բազմոցին, մատները խոթեց թիկնակի ու բարձի մեջտեղը և այնտեղից դուրս քաշեց խաղաթղթերի չբացված կապոցը։

— Ահա իմ տված կապոցը, չի՛ բացված։— Նա բարձրացրեց ու չորս կողմը դառնալով ցույց տվեց բոլորին։— Ախր ես տեսա էնտեղից, է՜, տեսա ո՛նց նա իմ կապոցն էդ ճեղքի մեջ խցկեց և իր խարդախ թղթերով սկսեց խաղալ։ Դու խաբեբայի՛ մեկն ես, ոչ թե պան։

— Իսկ ես տեսա, թե ինչպես մյուս պանը երկու անգամ կեղծ թուղթ քաշեց,— գոռաց Կալգանովը։

— Ախ ի՜նչ ամոթ է, ինչ ամո՜թ,— բացականչեց Գրուշենկան ձեռքերն իրար զարկելով, և իրոք կարմրեց ամոթից։— Աստվա՜ծ իմ, այս ի՛նչ մարդ է դարձել, ինչ մա՜րդ։

— Ես էլ այդ բանն էի մտածում,— գոռաց Միտյան։ Բայց նա դեռ չէր վերջացրել իր ասածը, երբ պան Վրուբլյովսկին, շփոթահար ու կատաղած, դարձավ Գրուշենկային, բռունցքով սպառնաց նրան ու բղավեց.

— Հասարակաց պոռնի՜կ։

Բայց հազիվ էր նա ասել այդ խոսքը, Միտյան անմիջապես խոյացավ, բռնեց նրան երկու ձեռքով, օդ բարձրացրեց ու մի վայրկյանում տարավ աջ կողմի սենյակը, որտեղից հենց նոր էին դուրս եկել։

— Պառկեցրի հատակին,— հայտնեց նա, իսկույն վերադառնալով ու հուզմունքից հևալով։— Կռվտում է սրիկան, բայց հանգիստ եղեք, նա չի՛ գա այնտեղից։

Միտյան փակեց դռան մի կեսը, իսկ մյուս կեսը բաց բռնած՝ գոռաց կարճահասակ պանին.

— Պայծառափա՜յլ, դուք էլ չե՞ք ուզում նույն տեղը գնալ։ Շատ-շատ-շա՜տ ենք խնդրում։

— Տեր իմ, Միտրի Ֆյոդորովիչ,— գոչեց Տրիֆոն Բորիսիչը,— ախր ե՛տ վերցրու փողերը, էն, որ տարվեցիր։ Ախր միևնույն է թե գողացել են քեզնից։

— Ես չեմ ուզում իմ հիսուն ռուբլին ետ վերցնել,— վրա բերեց հանկարծ Կալգանովը։

— Ե՛ս էլ, ե՛ս էլ չեմ ուզում իմ երկու հարյուրը,— բացականչեց Միտյան,— ոչ մի դեպքում չեմ վերցնի, թող մնա իրեն, թող մխիթարվի դրանով։

— Հոյակա՜պ է, Միտյա։ Կեցցե՛ս,— գոչեց Գրուշենկան, և նրա բացականչության մեջ սոսկալի քինախնդիր մի շեշտ հնչեց։

Կարճահասակ պանը, կատաղությունից կաս-կարմիր կտրած, բայց մազաչափ իսկ չկորցնելով իր մեծաշուք կեցվածքը, արդեն սկսել էր դեպի դուռը գնալ, սակայն մեկեն կանգ առավ, դարձավ Գրուշենկային ու ասաց լեհերեն.

— Պանի, եթե ուզում ես գալ ինձ հետ՝ արի՛, իսկ եթե ոչ մնա՛ս բարով։

Ու փքվելով վրդովմունքից և պատվախնդրությունից, գնաց դեպի դուռը։ Հաստատակամ մարդ էր, պատահած բոլոր բաներից հետո նա դեռ չէր կորցրել հույսը, որ պանին կամուսնանա իր հետ. այնքա՜ն էր գնահատում ինքն իրեն։ Միտյան շրխկոցով փակեց դուռը նրա ետևից։

— Կողպեցեք դուռը բանալիով,— ասաց Կալգանովը։ Սակայն փականքը նրանց կողմից լխկաց, իրենք կողպեցին բանալիով։

— Հրաշալի՜ է,— գոռաց նորից Գրուշենկան քինախնդիր ու անխնա։— Հրաշալի՜ է։ Ա՛յդ է նրանց տեղը։

VIII։ Զառանցանք

Համարյա խելահեղ մի գինարբուք սկսվեց, հրապարակային մի խրախճանք։ Առաջինը Գրուշենկան գոռաց, որ գինի տան իրեն, «Խմե՜լ եմ ուզում, լրիվ հարբել եմ ուզում, ինչպես այն օրը, հիշո՞ւմ ես, Միտյա, հիշո՞ւմ ես, թե ո՞նց մենք իրար հետ մտերմացանք այստեղ»։ Իսկ Միտյան կարծես զառանցանքի մեջ էր և նախազգում էր «իր երջանկությունը»։ Սակայն Գրուշենկան անընդհատ նրան հեռացնում էր իրենից. «Գնա՛, զվարճացիր. ասա նրանց, որ պարեն, որ բոլորն էլ զվարճանան, թող թնդա՛ տունը, թող պատերը թնդան, ինչպես այն օրը, ինչպես այն օ՜րը»,— շարունակում էր նա բացականչել։ Կրակ ու բոց էր դարձել նա։ Եվ Միտյան վազում էր նրա հրամանները կատարելու։ Երգչախումբը կողքի սենյակում էր հավաքվել։ Իսկ այն սենյակը, ուր նստել էին մինչ այդ, բավական նեղ էր, չթե վարագույրով կիսված, վարագույրի ետև հսկա մի մահճակալ կար՝ փետրալից փամփլիկ ներքնակով ու նույնպես բլրի նման դարսված չթե բարձերով։ Եվ պանդոկի չորս «մաքուր» սենյակներում էլ մահճակալներ կային։ Գրուշենկան տեղավորվեց հենց դռան առաջ, Միտյան նրա համար բազկաթոռ դրեց այնտեղ, ճիշտ նույն ձևով էր նստել նաև «այն օրը», իրենց առաջին խրախճանքի օրը այս սենյակներում, և այդ տեղից նայել էր երգողներին ու պարողներին։ Այդ օրվա բոլոր աղջիկները եկել էին նորից. եկան նաև ջութակ ու կիթառ նվագող ջհուդները, և վերջապես հասավ նաև գինի ու պարեն բերող եռաձի կառքը, որին անհամբեր սպասում էին։ Միտյան դեսուդեն էր վազում։ Կողմնակի մարդիկ էլ սենյակ էին մտնում նայելու համար՝ գյուղացիներ ու կնիկներ, որոնք զարթնել էին և չտեսնված մի հյուրասիրության հոտն էին առել, ինչպես մի ամիս առաջ։ Միտյան բարևում ու գրկում էր ծանոթներին, հիշում էր դեմքերը, շշերը բացում ու գինի էր տալիս ամեն մի հանդիպողի։ Միայն աղջիկներն էին աչք տնկում շամպայնի վրա, իսկ գյուղացիներին ավելի դուր էին գալիս ռոմն ու կոնյակը և հատկապես տաք պունշը։ Միտյան կարգադրեց, որ շոկոլադ եփեն բոլոր աղջիկների համար, և որ ամբողջ գիշերն անընդհատ երեք ինքնաեռ վառված մնան, որպեսզի միշտ լինեն թեյն ու պունշը, և ով որ ուզում է՝ խմի։ Մի խոսքով, խառնաշփոթ ու անհեթեթ մի բան ծայր առավ. բայց Միտյան կարծես իր հարազատ տարերքի մեջ էր, և որքան ավելի անհեթեթ էր դառնում այդ ամբողջը, այնքան ավելի ոգևորվում էր նա։ Եթե այդ րոպեին որևէ մի գյուղացի փող խնդրեր Միտյայից՝ նա իսկույն կհաներ թղթադրամների իր ամբողջ կապոցը և կսկսեր անհաշիվ բաժանել աջ ու ձախ։ Ահա թե ինչու պանդոկապանը, Տրիֆոն Բորիսիչը, գրեթե կրնկակոխ պտտվում էր Միտյայի շուրջ, երևի պաշտպանելու համար նրան. մարդը կարծես բոլորովին միտք չուներ այլևս քնելու այդ գիշեր, սակայն քիչ էր խմում (ընդամենը մի բաժակ պունշ էր համտեսել) և աչալուրջ հետևում էր իր հասկացած ձևով, որպեսզի չտուժեն Միտյայի շահերը։ Պետք եղած րոպեին նա սիրալիր կերպով ու ծառայամտորեն կասեցնում էր նրան և համոզում, չէր թողնում, որ նա «սիգարներ ու հռենոսյան գինի» և մանավանդ, աստվա՜ծ չանի, փող նվիրի գյուղացիներին, ինչպես «այն օրը», և շատ էր վրդովվում, որ աղջիկները լիկյոր են խմում ու շաքարեղեն են ուտում. «Ոջլոտ բաներ են ոտից գլուխ, Միտրի Ֆյոդորովիչ,— ասում էր նա,— ես ծնկով կտամ նրանց ամեն մեկի մեջքին, և մեկ էլ կասեմ, որ պատիվ համարեն էդ բանը, ա՜յ էսպիսին են սրանք»։ Միտյան նորից հիշեց Անդրեյին և կարգադրեց, որ նրան պունշ տանեն։ «Ես նեղացրի նրան քիչ առաջ»,— կրկնում էր նա նվաղուն ու խանդաղատալից ձայնով։ Կալգանովը չէր ուզում խմել, և աղջիկների երգն սկզբում բոլորովին դուր չէր գալիս նրան, բայց ևս երկու բաժակ շամպայն խմելուց հետո նա սոսկալի աշխուժացավ, սկսեց սենյակից սենյակ անցնել, ծիծաղել, գովել բոլորին ու ամեն ինչ, երգն էլ երաժշտությունն էլ։ Մաքսիմովը, հարբած ու երանելի վիճակում, անընդհատ ընկերանում էր նրան։ Գրուշենկան նույնպես սկսել էր հարբել և, Կալգանովին ցույց տալով, ասում էր Միտյային. «Ի՜նչ անուշիկ տղա է, ի՜նչ հրաշալի տղա»։ Եվ Միտյան, զմայլված, վազում էր համբուրելու Կալգանովին ու Մաքսիմովին։ Օ՜, նա ինչե՜ր էր նախազգում։ Գրուշենկան դեռ ոչ մի առանձին բան չէր ասել նրան և նույնիսկ հայտնապես դիտմամբ ուշացնում էր իր ասելիքը, միայն մերթ ընդ մերթ նայում էր նրան գորովալից, տաք հայացքով։ Վերջապես նա հանկարծ ամուր բռնեց Միտյայի ձեռքից և ուժգնորեն քաշեց իր մոտ։ Այդ րոպեին նստել էր դռան առաջ, բազկաթոռին։

— Այդ ի՞նչ ձևով քիչ առաջ ներս մտար, հա՞։ Այդ ի՜նչ ձևով մտար... այնպես վախեցա՜։ Ուրեմն ուզում էիր զիջե՞լ, զիջե՞լ ինձ նրան, հա՞։ Իսկապե՞ս ուզում էիր զիջել։

— Քո երջանկությո՛ւնը չէի ուզում խորտակել,— թոթովեց Միտյան երանության մեջ։ Բայց Գրուշենկային պետք էլ չէր նրա պատասխանը։

— Դե գնա՛... զվարճացիր,— հեռացրեց նա նորից Միտյային։— Դե լավ, լաց մի՛ լինի, նորից կկանչեմ։

Ու Միտյան վազելով գնում էր, իսկ Գրուշենկան նորից ականջը տալիս էր երգերին ու դիտում պարերը, թեև հայացքով հետևում էր Միտյային՝ որտեղ էլ լիներ նա։ Բայց, քառորդ ժամ հետո նորից կանչում էր նրան, ե Միտյան նորից վազում գալիս էր։

— Դե հիմա նստիր կողքս, պատմիր՝ ինչպե՞ս երեկ իմացար, որ ես այստեղ եմ եկել։ Առաջին անգամ ումի՞ց իմացար։

Եվ Միտյան սկսում էր ամեն ինչ պատմել, անկապ, անկանոն, տենդագին, բայց և տարօրինակ էր պատմում, հաճախակի խոժոռվում էր հանկարծ և ընդհատում էր։

— Ինչո՞ւ ես հոնքերդ կիտում,— հարցնում էր Գրուշենկան։

— Ոչինչ... մի հիվանդ թողեցի այնտեղ։ Եթե առողջանա՜ր, եթե իմանայի, որ առողջացե՜լ է, տասը տարի կտայի իմ կյանքից հիմա։

— Դե՛հ, աստված օգնի նրան, եթե հիվանդ է։ Ուրեմն իսկապե՞ս ուզում էիր վաղը անձնասպան լինել, այ քեզ հիմա՜ր։ Բայց ինչո՞ւ, ի՞նչ է եղել որ։ Ա՜յ, այսպես քեզ նման խելառներին եմ սիրում,— թոթովում էր նա մի քիչ ծանրացած լեզվով։— Ուրեմն դու ինձ համար ամե՞ն ինչ կանես։ Հա՞։ Եվ մի՞թե իսկապես ուզում էիր վաղը անձնասպան լինել, հիմա՜ր տղա։ Չէ՜, սպասիր դեռ, վաղը ես գուցե մի բան ասեմ քեզ... այսօր չեմ ասի, վա՛ղը։ Իսկ դու ուզում էիր այսօ՞ր։ Չէ, ես այսօր չեմ ուզում... Դե գնա, գնա՛ հիմա, զվարճացիր։

Մի անգամ, սակայն, Գրուշենկան նրան կանչեց ասես տարակուսանքի մեջ ընկած ու մտահոգ։

— Ինչո՞ւ տխուր ես։ Տեսնում եմ, տխուր ես... Չէ՜, տեսնում եմ, տեսնում,— ավելացրեց նա, ուշադիր նայելով նրա աչքերի մեջ։— Թեև այնտեղ համբուրվում ես գյուղացիների հետ, գոռում֊գոչում ես, բայց ես մի բան տեսնում եմ։ Չէ, ուրախացի՛ր դու։ Ես ուրախ եմ, դո՛ւ էլ ուրախացիր... Այստեղ մեկը կա, որին սիրում եմ։ Գուշակիր՝ ո՞վ է... Ա՜խ, նայիր՝ քնել է մանչուկը, հարբել է, ջանի՜կս։

Նա խոսում էր Կալգանովի մասին։ Պատանին իսկապես հարբել էր ու մի րոպե քնել բազմոցի վրա նստած։ Եվ ոչ միայն գինովությունից էր քնել, այլև հանկարծ, չգիտես ինչու, տխրել էր, և կամ, ինչպես ինքն էր ասում, «ձանձրույթ» էր զգացել։ Վերջ ի վերջո խիստ ընկճվել էր նաև աղջիկների երգերից, որոնք հետզհետե, որքան ավելի էր սաստկանում գինարբուքը, սկսում էին արդեն չափազանց անվայելուչ ու սանձարձակ մի բան դառնալ։ Եվ նրանց պարերը նույնպես. երկու աղջիկ արջի նման շորեր հագան, իսկ Ստեպանիդան, որ ժիր աղջիկ էր, ձեռքը մի գավազան վերցրեց ու սկսեց արջ խաղացնողի դեր կատարել, «ցուցադրելով» նրանց։ «Դե, շարժվի՛ր, Մայա,— գոռում էր նա,— թե չէ փայտը կուտես»։ Արջերը վերջապես գետին գլորվեցին, բայց արդեն մի տեսակ շատ անվայելուչ ձևով, և իրար գլխի հավաքված գյուղացի կնիկների ու տղամարդկանց խայտաբղետ բազմությունը քահ֊քահ ծիծաղեց. «Դե լավ, թող ա՛յդ էլ անեն, այդ էլ անեն,— խրատելու պես ասում էր Գրուշենկան՝ դեմքին երանավետ արտահայտությամբ,— մի օր են գտել զվարճանում են մարդիկ, ինչո՞ւ չուրախանան»։ Իսկ Կալգանովն այնպես էր նայում, որ կարծես մի կեղտոտ բան էր կպել իրեն։ «Խոզություն է ոտից գլուխ՝ այս ամբողջ ժողովրդական ասվածը,— նկատեց նա մի կողմ քաշվելով,— սրանք գարնանային խաղեր են, մի ամբողջ գիշեր պարում են ամառը, որ արևը մնա երկնքում»։ Բայց հատկապես նրան դուր չեկավ մի «նոր» երգ, որ երգվում էր պարային աշխույժ եղանակով և ուր նկարագրվում էր, թե ինչպես ազնվական մեծատունը գալիս ու փորձում է աղջիկներին.

Բայց աղջիկներին թվում է, որ չի կարելի սիրել մեծատունին.

Հետո գալիս է գնչուն և նույնպես փորձում.

Բայց գնչուին էլ չի կարելի սիրել.

Եվ շատ մարդիկ գալիս ու անցնում են այսպես, փորձելով աղջիկներին, նույնիսկ զինվորը.

Բայց զինվորին արհամարհանքով են մերժում.

Շատ անվայել մի տող էր դա, որ երգվեց ուղղակի բացեիբաց և աղմկալի հրճվանք առաջ բերեց ունկնդիրների մեջ։ Վերջապես գործը հասնում է վաճառականին.

Եվ պարզվում է, որ շատ են սիրում, այսինքն թե՝

Կալգանովը զայրացավ նույնիսկ.

— Հենց երեկվա երգն է սա,—նկատեց նա բարձրաձայն։— Եվ ո՞վ է սրանց համար հնարում այս բաները։ Մնում է, որ երկաթուղայինը կամ ջհուդն էլ գան ու փորձեն աղջկանց. նրանք բոլորին էլ կհաղթեին։— Եվ համարյա թե վիրավորված, նա տեղնուտեղը հայտարարեց, որ ձանձրույթ է զգում, նստեց բազմոցին և հանկարծ սկսեց մրափել։ Նրա սիրունիկ դեմքը մի քիչ գունատվեց ու ետ ընկավ բազմոցի բարձին։

— Նայիր, ինչ սիրունիկն է,— ասաց Գրուշենկան, տանելով Միտյային նրա մոտ,— քիչ առաջ մազերն էի սանրում. ասես վուշ լինեն մազերը և այնքան խիտ են...

Ու գորովալից հակվելով պատանու վրա, Գրուշենկան համբուրեց նրա ճակատը։ Կալգանովն իսկույն բացեց աչքերը, նայեց նրան, վեր կացավ և ամենամտահոգ արտահայտությամբ հարցրեց, թե որտե՞ղ է Մաքսիմովը։

— Ա՜յ թե ով է պետք նրան,— ծիծաղեց Գրուշենկան.— Դե մի րոպե նստիր ինձ հետ։ Միտյա, վազիր գտիր սրա Մաքսիմովին։

Պարզվեց, որ Մաքսիմովը չէր էլ կարողանում հեռանալ աղջիկներից, միայն մեկ֊մեկ վազում ու մի քիչ լիկյոր էր ճանկում, իսկ երկու բաժակ էլ շոկոլադ էր խմել արդեն։ Նրա փոքր֊մոքր դեմքը կարմրել էր, իսկ քիթը կաս-կարմիր էր դարձել, աչքերը խոնավացել էին, մեղր էին ծորում։ Նա մոտ վազեց ու հայտարարեց, որ հիմա ինքը «սաբոտյեր» պարն է ուզում պարել «մի սիրունիկ եղանակով»։

— Գիտե՞ք, երբ ես փոքր էի, բոլոր այդ ազնվակիրթ, բարձրաշխարհիկ պարերը սովորեցրին ինձ...

— Դե լավ, գնա, գնա նրա հետ, Միտյա, ես այստեղից կնայեմ, թե ինչպես է պարելու։

— Չէ՜, ես էլ գնում եմ նայելու, ե՜ս էլ,— բացականչեց Կալգանովը, ամենամիամիտ ձևով մերժելով առաջարկը Գրուշենկայի, որ ուզում էր մի րոպե նստել նրա հետ։ եվ բոլորը գնացին նայելու։ Մաքսիմովն իսկապես պարեց իր պարը, բայց ոչ մեկին էլ չհիացրեց առանձնապես, բացի Միտյայից։ Ամբողջ պարը բաղկացած էր ինչ֊որ ցատկռտուքներից, միաժամանակ ոտքերն այս ու այն կողմ դարձնելով՝ ներբանները դեպի վեր, և Մաքսիմովն ամեն մի ցատկի հետ ափը ներբանին էր, խփում։ Կալգանովը բոլորովին չհավանեց, բայց Միտյան նույնիսկ պաչպչեց պարողին։

— Է՜հ, շնորհակալություն, հոգնեցի՞ր գուցե, ի՞նչ ես նայում այս կողմը. կոնֆետ ես ուզում, հա՞։ Գուցե սիգա՞ր ես ուզում։

— Մի գլանակ։

— Խմել չե՞ս ուզում։

— Այստեղ լիկյոր կա, ես արդեն, արդեն... Իսկ շոկոլադի կոնֆետներ չունե՞ք։

— Ահա՛, սեղանի վրա մի ամբողջ կույտ կա, ընտրիր ո՛րը ուզում ես, սիրելիս, հոգյակս։

— Չէ՜, ես մի այնպիսի... վանիլով շոկոլադ... ծերուկների համար... հի֊հի՜։

— Չէ, ախպերս, այդպիսի հատուկ բաներ չկան։

— Լսեցե՛ք,— թեքվեց հանկարծ ծերուկը և փսփսաց ուղղակի Միտյայի ականջին,— ա՜յ այս աղջնակը, Մարյուշկան, հի֊հի՜, մի կերպ ծանոթանայի հետը, եթե կարելի է, ձեր բարի օգնությամբ...

— Մի տե՜ս սրան, ինչե՜ր է ուզում։ Չէ, ախպերս, փչում ես։

— Ես ո՜չ ոքի վատ բան չեմ անում,— փսփսաց Մաքսիմովը հուսալքված։

— Դե լավ, լավ։ Այստեղ միայն երգում ու պարում են, ախպերս։ Բայց թե... գրո՛ղը տանի։ Սպասիր... Առայժմ կեր, խմիր, ուրախացիր։ Փողի պետք ունե՞ս։

— Գուցե հետո,— ժպտաց Մաքսիմովը։

— Լավ, լավ...

Միտյայի գլուխը վառվում էր։ Ելավ վերի փայտե պատշգամբը, որ շենքի մի մասն ընդգրկում էր բակի կողմից։ Թարմ օդն ուշքի բերեց նրան։ Կանգնած էր առանձին, խավարի մեջ, անկյունում, և հանկարծ երկու ձեռքով բռնեց գլուխը։ Ցաքուցրիվ մտքերը հանկարծ ի մի եկան, զգացողությունները միաձուլվեցին, և այդ բոլորից մի լույս ցայտեց։ Սարսափելի, ահավո՜ր մի լույս։ «Ահա՛, եթե անձնասպան եմ լինելու, էլ ե՞րբ, եթե ոչ հիմա,— անցավ նրա մտքով։— Գնամ, ատրճանակը բերեմ այստեղ, և հենց այս կեղտոտ ու խավար անկյունում վերջացնեմ հաշիվը»։ Գրեթե մի րոպե կանգնեց անորոշության մեջ։ Մի քանի ժամ առաջ, երբ սուրալով գալիս էր այստեղ, իր ետևում ամոթն ու անպատվությունն էր մնում՝ այն գողությունը, որ կատարել էր արդեն, և այդ արյունը, արյո՜ւնը... Բայց այն ժամանակ ավելի հեշտ էր, օ՜, ավելի հեշտ։ Ամեն ինչ վերջացել էր արդեն այն ժամանակ, կորցրել էր Գրուշենկային, զիջել էր, Գրուշենկան վերջացել էր իր համար, չքացել, և օ՜, դատավճիռն ավելի հեշտ էր իր համար ալդ պահին, գոնե թվում էր անխուսափելի, անհրաժեշտ, որովհետև ինչո՞ւ այլևս մնար աշխարհում։ Իսկ հիմա՜։ Մի՞թե նույն բանն է հիմա։ Հիմա գոնե մի ուրվական, մի ճիվաղ վերացել է մեջտեղից. չքացել է այդ նրա «առաջինն» ու անվիճելին, այդ ճակատագրական մարդը հետք անգամ չի թողել։ Սարսափելի ուրվականը հանկարծ վերածվեց այնքա՜ն փոքր, այնքա՜ն զավեշտական մի բանի. ձեռքի վրա տարվեց ննջասենյակ ու դուռն էլ բանալիով կողպվեց վրայից։ Այլևս երբեք չի վերադառնա այդ ուրվականը։ Ամաչում է Գրուշենկան, և նրա աչքերից պարզ երևում է արդեն, թե ո՛ւմ է սիրում։ Ահա հենց հիմա պետք է ապրել և... և չի՜ կարելի ապրել, չի՜ կարելի, օ՜ անեծք։ «Աստվա՛ծ իմ, կենդանացրո՜ւ ցանկապատի մոտ ընկածին։ Անցո՛ այս սարսափելի բաժակն ինձնից։ Չէ՞ որ ինձ նման մեղավորների համար կատարե՜լ ես հրաշքներ, ո՜վ աստված։ Իսկ եթե կենդանի՞ է, կենդանի՞ է ծերունին։ Օ՜, այդ դեպքում ես կմաքրե՛մ մյուս անպատվության նախատինքը, կվերադարձնեմ գողացված դրամը, կտամ, գետնի տակից կհանեմ ու կտամ... Խայտառակության հետքն իսկ չի մնա, միայն իմ սրտո՛ւմ կմնա առհավետ։ Բայց ոչ, ոչ, օ՜, անկարելի երազներ, փոքրոգի երազներ։ Օ՜ անեծք»։

Բայց այնուամենայնիվ կարծես հույսի մի ճառագայթ շողաց նրան խավարի մեջ։ Նա պոկվեց այդ անկյունից ու վազեց սենյակ՝ նրա մոտ, նրա՜ մոտ նորից, իր թագուհո՜ւ մոտ հավերժական։ «Բայց մի՞թե նրա սիրո մե՛կ ժամը, մեկ վայրկյա՜նը մնացյալ ամբողջ կյանքը չարժե, նույնիսկ եթե անպատվության տանջանքներով լեցուն լինի այդ կյանքը»։ Այս արտառոց հարցը տիրեց Միտյայի սրտում։ «Նրա՜ մոտ, նրա մո՜տ միայն, նրա՛ն տեսնել, նրա՛ն լսել ու չմտածել ո՛չ մի բանի մասին, ամեն ինչ մոռանալ, գոնե միայն ա՛յս գիշեր, գեթ մի ժամ, գեթ մի ակնթա՜րթ»։ Հենց միջանցքի դռան առաջ, դեռ պատշգամբի վրա, նա հանդիպեց պանդոկապան Տրիֆոն Բորիսիչին։ Պանդոկապանը մի տեսակ մռայլ ու մտահոգ թվաց, և կարծես թե նա եկել էր փնտրելու հենց իրեն՝ Միտյային։

— Ի՞նչ է, Բորիսիչ, հո ինձ չէի՞ր փնտրում։

— Չէ, տեր իմ, ձեզ չէ,— կարծես հանկարծ շշմեց պանդոկապանը, — ինչո՞ւ պետք է փնտրեի ձեզ։ Իսկ դուք... որտե՞ղ էիք։

— Ի՞նչ ես այդպես քիթդ կախել։ Հո չե՞ս բարկանում։ Սպասիր, շուտով կգնաս ու կպառկես... ժամը քանի՞սն է։

— Դե արդեն երեքը կլինի։ Գուցե նույնիսկ անցել է երեքը։

— Կվերջացնենք, կվերջացնենք շուտով։

— Խնդրեմ, վնաս չկա։ Նույնիսկ որքան որ ուզում եք...

«Ի՞նչ է պատահել սրան»,— հարևանցիորեն մտածեց Միտյան ու վազեց այն սենյակը, ուր աղջիկներն էին պարում։ Բայց Գրուշենկան այնտեղ չէր։ Կապույտ սենյակում էլ չէր. միայն Կալգանովն էր՝ բազմոցի վրա քնած։ Միտյան նայեց վարագույրի ետև՝ այնտեղ էր Գրուշենկան։ Նստել էր անկյունը, սնդուկի վրա, թևերն ու գլուխը դրել էր կողքի մահճակալին և այդպես հակված՝ դառնորեն լաց էր լինում, ճիգ անելով, որ զսպի իրեն ու խեղդի իր ձայնը, որպեսզի չսեն։ Տեսնելով Միտյային, կանչեց իր մոտ. և երբ նա վազելով մոտեցավ, Գրուշենկան ամուր բռնեց նրա ձեռքը։

— Միտյա, Միտյա, չէ՞ որ ես սիրո՜ւմ էի նրան,— սկսեց նա շշնջալով։— Այնպե՜ս սիրում էի նրան, հինգ տարի շարունակ, անընդհատ, անընդհա՜տ։ Նրա՞ն էի սիրում, թե՞ իմ զայրույթը միայն։ Ոչ, նրա՜ն։ Ախ, նրա՜ն։ Սուտ եմ ասում, սո՜ւտ, որ միայն իմ զայրույթն էի սիրում և ոչ թե նրան։ Միտյա, չէ՞ որ ես տասնյոթ տարեկան էի այն ժամանակ, նա այնքա՜ն սիրալիր էր ինձ հետ, այնքա՜ն ուրախ, եբգեր էր երգում ինձ համար... Կամ էլ թվացել է այդպես՝ ինձ նման հիմար աղջնակին... Իսկ հիմա, աստվա՜ծ իմ, սա այն մարդը չէ, բոլորովին նա չէ։ Եվ դեմքով էլ տարբեր է, բոլորովին տարբեր։ Դեմքից էլ չճանաչեցի նրան։ Գալիս էի այստեղ Տիմոֆեյի հետ և անընդհատ մտածում էի, ամբողջ ճանապարհին մտածում՝ «Ինչպե՞ս եմ հանդիպելու նրան, ի՞նչ եմ ասելու, ինչպե՞ս պիտի նայենք միմյանց...»։ Հոգիս թուլանում էր, և ահա նա կարծես մի դույլ կեղտոտ ջուր թափեց գլխիս։ Դասատուի պես էր խոսում՝ գիտուն—գիտուն բաներ, ծանր-ծանր, այնպես փքվա՜ծ դիմավորեց, որ շվարած մնացի։ Առիթ չէր լինում, որ մի խոսք ասեմ։ Սկզբում կարծեցի, թե նա իր այդ երկարահասակ լեհից է ամաչում։ Նստել նայում էի նրանց և մտածում էի՝ ինչո՞ւ հիմա չեմ կարողանում մի որևէ բան ասել նրան։ Գիտե՞ս, կինն է փչացրել նրան, այ հենց այն կինը, որի համար ինձ լքեց ու ամուսնացավ... Այդ կինն է այսպես փոխել նրան։ Միտյա, ի՜նչ ամոթ է, ինչ ամո՜թ։ Օ՜հ, ամաչում եմ, Միտյա, ամաչում եմ, օ՜հ, ամաչում եմ իմ ամբողջ կյանքի համար։ Անիծվեն, անիծվե՜ն այդ հինգ տարիները, անիծյա՜լ լինեն։

Եվ նա նորից սկսեց աղի արցունք թափել, բայց չթողեց Միտյայի ձեռքը, ամուր կառչեց նրանից։

— Միտյա, հոգիս, սպասիր, մի՛ գնա, ուզում եմ մի խոսք ասել քեզ,— շշնջաց նա և հանկարծ դեմքը վեր առավ, նայեց նրան։— Լսիր, ասա՛ ինձ՝ ո՞ւմ եմ սիրում։ Ես մի մարդ եմ սիրում այստեղ։ Ո՞վ է այդ մարգը. ահա ա՛յս բանն ասա ինձ։ — Արցունքից ուռած նրա դեմքը լուսավորվեց ժպիտով, աչքերը փայլեցին կիսամթան մեջ։— Հանկարծ մի բազե ներս մտավ, և սիրտս մարմրեց։ «Հիմար աղջիկ, ա՛յ թե ում ես սիրում»,— հենց այսպես էլ շշնջաց սիրտս անմիջապես։ Դու ներս մտար և ամեն ինչ լուսավորվեց։ «Բայց ինչի՞ց է վախենում»,— մտածեցի։ Վախենում էիր դու, չէ՞, վախենում էիր ուղղակի, խոսել չէիր կարողանում։ Ո՛չ թե նրանցից է վախենում, մտածեցի. կարո՞ղ ես դու որևէ մեկից վախենալ։ Ինձնից է վախենում, մտածեցի, միայն ինձնից։ Ուրեմն Ֆենյան պատմեց քեզ, չէ՞, ա՛յ դու հիմարիկ, պատմեց, թե ինչպես Ալյոշային գոռացի ես լուսամուտից, գոռացի, որ մի ժամ սիրել եմ Միտենկային, իսկ հիմա գնում եմ սիրելու... ուրիշին։ Միտյա, Միտյա, ինչպե՞ս կարող էի ես մտածել, հիմա՜ր աղջիկ, ինչպե՞ս կարող էի մտածել, թե քեզնից հետո ուրիշին եմ սիրում։ Ներո՞ւմ ես, Միտյա։ Ներո՞ւմ ես ինձ, թե չէ։ Սիրո՞ւմ ես ինձ։ Սիրո՞ւմ ես։

Նա վեր թռավ ու երկու ձեռքով բռնեց Միտյայի ուսերից։ Միտյան, ցնծությունից համրացած, նայում էր նրա աչքերին, նրա դեմքին, նրա ժպիտին, և հանկարծ պինդ գրկեց նրան ու սկսեց համբուրել հրայրքով։

— Եվ կներե՞ս, որ տանջեցի քեզ։ Զայրույթից էր, որ տանջում էի ձեզ բոլորիդ։ Զայրույթից էր, որ այդ ծերուկին խենթացրի դիտմամբ... Հիշո՞ւմ ես, ինչպես մի անգամ իմ տանը խմում էիր, և բաժակը կոտրեցիր։ Դա միտքս մնաց, և ես էլ այսօր մի բաժակ կոտրեցի, «իմ ստոր սրտի» կենացը խմեցի։ Միտյա, արծի՜վս, ինչո՞ւ չես համբուրում ինձ։ Մի անգամ համբուրեց ու ետ քաշվեց, նայում է, լսում է... Ի՞նչ կարիք կա ինձ լսելու։ Համբուրի՛ր ինձ, ավելի ուժե՛ղ համբուրիր, ա՜խ, այսպե՛ս։ Սիրում ենք, ուրեմն սիրե՜նք ինչպես պետքն է։ Քո ստրուկն եմ լինելու հիմա, քո ստրուկը՝ իմ ամբո՜ղջ կյանքում։ Քա՜ղցր է ստրուկ լինել... Համբուրի՜ր։ Ծեծի՛ր ինձ, տանջի՜ր ինձ, ի՜նչ ուզում ես արա ինձ... Օ՜խ, իսկապես ինձ պետք է տանջել... Կա՛ց։ Սպասիր, հետո՛, հիմա չեմ ուզում այդպես...— ետ մղեց հանկարծ Միտյային։— Դե գնա՛, Միտյա, հիմա ինքս էլ պիտի գամ ու խմեմ, ուզում եմ հարբե՜լ, պիտի հարբած պարե՜մ հիմա, ուզո՜ւմ եմ, ուզո՜ւմ։

Գրուշենկան նրանից պոկվեց ու դուրս եկավ վարագույրի ետևից։ Միտյան հարբածի պես հետևեց նրան։ «Թո՛ղ լինի, թո՛ղ լինի, ինչ էլ պատահի հիմա՝ մեկ րոպեի համար ամբողջ աշխարհը կտամ»— փայլատակեց նրա մտքում։ Գրուշենկան իսկապես մի բաժակ էլ շամպայն խմեց մի շնչով և հանկարծ շատ գինովցավ։ Նստեց բազկաթոռի մեջ, նախկին տեղը, երանավետ ժպիտով։ Այտերն սկսեցին բոցկլտալ, շրթունքները վառվեցին, աչքերը պղտոր մի փայլ ստացան, հայացքը դարձավ կրքոտ ու կանչող։ Նույնիսկ Կալգանովը խայթ զգաց սրտում և մոտեցավ նրան։

— Դու զգացի՞ր, թե ինչպես քիչ առաջ համբուրեցի քեզ, երբ քնած էիր,— թոթովեց Գրուշենկան։— հարբած եմ հիմա, հասկանո՞ւմ ես... Իսկ դու չե՞ս հարբել։ Իսկ Միտյան ինչո՞ւ չի խմում։ Ինչո՞ւ չես խմում, Միտյա։ Ես հարբել եմ, իսկ դու չես խմում...

— Հարբել եմ։ Այնպես էլ հարբել եմ... քեզնո՜վ եմ հարբել, իսկ հիմա ուզում եմ գինիով էլ հարբել։

Նա մի բաժակ էլ խմեց և այդ վերջին բաժակից գինովցավ, հանկարծ գինովցավ. իրեն էլ տարօրինակ թվաց այդ բանը, որովհետև միշտ էլ սթափ էր մինչ այդ, հիշում էր։ Այդ րոպեից ամեն ինչ սկսեց պտտվել նրա շուրջ, ասես զառանցանքի մեջ էր ընկել։ Քայլում էր, ծիծաղում, խոսում էր բոլորի հետ, և այդ ամբողջն անում էր կարծես ինքն իրեն մոռացած։ Միայն մի անդրդվելի ու այրող զգացում ամեն րոպե ծակում էր նրա սիրտը, «կարծես մի շիկացած ածուխ լիներ սրտիս մեջ», ինչպես հիշեց նա հետագայում։ Մոտենում էր Գրուշենկային, նստում նրա կողքին, նայում էր նրան, լսում էր նրան... Իսկ Գրուշենկան սոսկալի շատախոս էր դարձել, բոլորին կանչում էր իր մոտ, հանկարծ երգչախմբից մի որևէ աղջկա ձեռքով էր անում, աղջիկը մոտենում էր, իսկ ինքը կա՛մ համբուրում էր նրան ու բաց թողնում, կամ էլ երբեմն խաչակնքում էր ձեռքով։ Եվս մի րոպե, և նա կարող էր լաց լինել։ Նրան շատ էր զվարճացնում նաև «բիձուկը», ինչպես կոչում էր նա Մաքսիմովին։ Ծերուկն ամեն րոպե վազում էր Գրուշենկայի մոտ՝ համբուրելու նրա ձեռքերը «և ամեն մի մատիկը», և վերջապես նա մի պար էլ պարեց մի հին երգի տակ, որ ինքն անձամբ երգեց։ Հատուկ եռանդով էր պարում մանավանդ հանգերգի ժամանակ.

— Մի բան տուր նրան, Միտյա,— ասաց Գրուշենկան նվիրիր, աղքատ է նա, չէ՞։ Ա՜խ, աղքատնե՜ր, անարգվածնե՜ր... Գիտե՞ս, Միտյա, ես վանք եմ մտնելու։ Չէ, իսկապես, կգա մի օր՝ միանձնուհի կդառնամ։ Այսօր ինձ Ալյոշան մի խոսք ասաց՝ ամբողջ կյանքումս չեմ մոռանա... Այո... Բայց դե այսօր պարե՜նք։ Վաղը՝ վանք, իսկ այսօր պարենք։ Ուզում եմ չարաճճիություն անել, բարի՜ մարդիկ. է՜հ, ինչ կա որ, աստված կների։ Եթե ես աստված լինեի, բոլոր մարդկանց կներեի. «Իմ սիրելի մեղավորներ, այս օրվանից ներում եմ բոլորիդ»։ Եվ ես էլ պիտի ներումն խնդրեմ. «Ներեցե՛ք մի հիմար կնոջ, բարի մարդիկ, հասկանո՞ւմ եք»։ Գազան եմ ես, հասկանո՞ւմ եք։ Բայց ուզում եմ աղոթել։ Մի կանաչ սոխ եմ տվել ես։ Ինձ նման չարագործ կինն աղոթե՜լ է ուզում։ Միտյա, թող պարեն, մի՛ խանգարիր։ Բոլորն էլ լավ մարդիկ են աշխարհում, բոլո՜րը, մինչև վերջին մարդը։ Աշխարհը լավ բան է։ Թեև զզվելի ենք մենք, բայց լա՜վ բան է աշխարհը։ Զզվելի ենք ու լավ, թե՛ զզվելի, թե՛ լավ... Չէ՜, ասացեք ինձ, հարց եմ տալիս ձեզ, մոտեցեք բոլորդ և լսեցեք իմ հարցը, ասացեք ինձ բոլորդ էլ ինչո՞ւ այսպես լավն եմ ես։ Ես լավ մարդ եմ, շատ լավ մարդ։ Դե ասացեք ուրեմն՝ ինչո՞ւ այսպես լավն եմ ես։— Ահա այսպես բլբլում էր Գրուշենկան, ավելի ու ավելի գինովնալով, և վերջապես ուղղակի հայտարարեց, որ հիմա ինքն է ուզում պարել։ Վեր կացավ բազկաթոռից ու երերաց։— Միտյա, էլ ինձ գինի չտաս, խնդրեմ էլ չտաս։ Գինին հանգստություն չի բերում։ Եվ ամեն ինչ պտտվում է, վառարանն էլ, ամեն ինչն էլ պտտվում է։ Պարել եմ ուզում։ Թող բոլորը նայեն, թե ինչպես եմ պարում ես... ի՜նչ լավ, ի՜նչ գեղեցիկ եմ պարում...

Նա լրջորեն ուզում էր պարել. գրպանից հանեց բատիստե սպիտակ թաշկինակը և աջ ձեռքով բռնեց մի ծայրից, որպեսզի ճոճի պարելու ժամանակ։ Միտյան սկսեց դեսուդեն վազել, աղջիկները լռեցին, պատրաստվեցին առաջին իսկ նշանով պարային մի երգ թնդացնել խմբովին։ Մաքսիմովը երբ իմացավ, թե Գրուշենկան ինքը ուզում է պարել, հրճվանքի մի ճիչ արձակեց ու սկսեց ցատկոտել նրա շուրջ, երգելով՝

Բայց Գրուշենկան թաշկինակը թափահարեց նրա գլխին ու դեն քշեց.

— Շ-շ՜շ։ Միտյա, ինլո՞ւ չեն գալիս։ Թող բոլորն էլ գան... նայելու։ Նրա՜նց էլ կանչիր, այն սենյակում փակվածներին... Ինլո՞ւ նրանց փակեցիր այնտեղ։ Ասա՛, որ պարում եմ ես, թող նրանք էլ նայեն, թե ինչպես եմ պարում։

Միտյան հարբածի թափով մոտեցավ փակ դռանը և սկսեց բռունցքներով թակել ու կանչել լեհ պաներին։

— Է՜յ դուք... Պոդվիսոցկինե՜ր։ Դուրս եկեք, նա ուզում է պարել, ձեզ է կանչում։

— Լայդակ,— գոռաց պաներից մեկը պատասխանի փոխարեն։

— Իսկ դու լայդակի լակո՛տն ես։ Մանր սրիկայի մեկը։ Հասկացա՞ր ինչ ես, հը՞։

— Դե լավ, բավական է Լեհաստանի վրա ծիծաղեք,— խրատական շեշտով նկատեց Կալգանովը, որ նույնպես իր չափից ավելին էր խմել։

— Լռիր, մանչուկ։ Եթե ես նրան սրիկա ասացի, դա չի նշանակում, որ ամբողջ Լեհաստանին եմ սրիկա ասել։ Մի լայդակը Լեհաստան չէ։ Լռիր, անուշիկ մանչուկ, կոնֆետ կեր։

— Ա՜խ ինչ տիպեր են։ Կարծես մարդ լինեն։ Ինչո՞ւ չեն ուզում հաշտվել,— ասաց Գրուշենկան ու ելավ պարելու։ Երգչախումբը թափով սկսեց. «Ա՜խ դու գավիթ, իմ լայն գավիթ»։ Գրուշենկան գլուխը ետ նետեց, կիսովին բացեց շրթունքները, ժպտաց, թաշկինակը ճոճեց և հանկարծ, սաստիկ երերալով, կանգնեց մնաց սենյակի մեջտեղում՝ վարանած։

— Թույլ եմ...— ասաց նա մի տեսակ ուժասպառ ձայնով,— ներեցեք, թույլ եմ, չեմ կարող... Մի՛ մեղադրեք...

Նա գլուխ տվեց երգչախմբին, հետո սկսեց նաև հերթով գլուխ տալ չորս կողմը։

— Մի՛ մեղադրեք... ներեցեք...

— Խմել ես մի քիչ, տիրուհի, խմել ես, սիրունիկ տիրուհի,— չորս կողմից ձայներ լսվեցին։

— Շատ է խմել,— բացատրեց Մաքսիմովն աղջիկներին, մանր֊մանր քրքջալով։

— Միտյա, տա՜ր ինձ... ա՜ռ ինձ, Միտյա,— ասաց Գրուշենկան թուլացած։ Միտյան խոյացավ նրա մոտ, վերցրեց նրան թևերի վրա և իր թանկագին ավարը գրկած՝ վազեց վարագույրի ետև։ «Է՜հ, էլ թողնեմ ու գնամ հիմա»,— մտածեց Կալգանովը, և կապույտ սենյակից դուրս գալով, դռան երկու փեղկերն էլ փակեց իր ետևից։ Բայց մեծ սենյակում թնդում ու շարունակվում էր խրախճանքը, թնդում էր ավելի շռնդալից թափով։ Միտյան անկողնի վրա դրեց Գրուշենկային և հրայրքով համբուրեց նրա շրթունքները։

— Ձեռք մի՛ տա ինձ...— աղերսագին ձայնով թոթովեց Գրուշենկան,— ձեռք մի՛ տա, մինչև քոնը լինեմ... Ասացի, որ քոնն եմ, բայց դու ձեռք մի՛ տա... խնայիր... նրանց մոտ, նրանց ներկայությամբ չի կարելի։ Նա այստեղ է։ Զզվելի է այստեղ...

— Հնազա՜նդ եմ քեզ։ Մտքովս էլ չի անցնի... պաշտո՜ւմ եմ,— մրմնջում էր Միտյան։— Այո, զզվելի է այստեղ, օ՜, անարգ։— Եվ իր թևերի մեջ գրկած պահելով Գրուշենկային, նա ծնկի իջավ մահճակալի առաջ, հատակի վրա։

— Գիտեմ, թեև գազան ես դու, բայց ազնիվ ես,— ասաց Գրուշենկան, բառերը դժվար արտասանելով։— Այդ բանը պետք է ազնվորեն... սրանից հետո ամեն ինչ ազնվորեն... և մենք էլ ազնիվ լինենք, մենք էլ բարի լինենք, ոչ թե գազան, այլ բարի... Տար ինձ այստեղից, տար հեռու մի տեղ, լսո՞ւմ ես... Ես այստեղ չեմ ուզում, հեռու մի տեղ թող լինի, հեռու, հեռո՜ւ...

— Օ՜հ, այո, այո՛, անպայմա՜ն,— ասաց Միտյան, սեղմելով նրան իր գրկում,— կտանեմ քեզ, թռչելով կգնանք... Օ՜հ, ամբողջ կյանքս հիմա կտամ մի տարվա դիմաց, միայն թե իմանամ ինչ եղավ այդ արյո՜ւնը։

— Ի՞նչ արյուն,— հարցրեց Գրուշենկան զարմացած։

— Ոչի՛նչ ,— ասաց Միտյան ատամները սեղմած։— Գրուշա, դու ուզում ես, որ ազնիվ լինենք, բայց ես գող եմ։ Ես Կատյայի փողերը գողացա... Խայտառակություն է, խայտառակունթյո՜ւն։

— Կատյայի՞։ Այդ օրիորդի՞։ Ոչ, չես գողացել։ Ետ տուր նրան, ինձնի՛ց վերցրու... Ի՞նչ ես իրար անցնում։ Հիմա իմ ամեն ինչը քոնն է։ Փո՞ղն ինչ է մեզ համար։ Առանց այն էլ ծախսելու ենք շռայլորեն... Մենք այն մա՞րդն ենք, որ չշռայլենք։ Բայց ավելի լավ է, որ մենք գնանք ու հողը հերկենք։ Ես ուզում եմ ահա այս ձեռքերով քերել հողը։ Պետք է աշխատել, լսո՞ւմ ես։ Ալյոշան այդպես պատվիրեց։ Ես սիրուհի չեմ լինելու քեզ համար, ես քեզ հավատարիմ եմ լինելու, քո ստրուկն եմ լինելու, աշխատելո՛ւ եմ քեզ համար։ Մենք կգնանք օրիորդի մոտ ու երկուսս էլ կխոնարհվենք, որպեսզի ների մեզ, և կհեռանանք այստեղից։ Իսկ եթե չների, այնպես էլ կհեռանանք։ Բայց դու փողը տար նրան, և ինձ սիրիր... Իսկ նրան մի՛ սիրիր։ Էլ մի՛ սիրիր նրան։ Եթե սիրես, կխեղդեմ նրան... Երկու աչքերն էլ ասեղով կհանեմ...

— Քեզ եմ սիրում, միայն քեզ, Սիբիրում քեզ պիտի սիրեմ...

— Ինչո՞ւ Սիբիր։ Բայց ինչ կա որ, թո՛ղ Սիբիրում լինի, եթե ուզում ես։ Միևնույն պիտի աշխատենք... Սիբիրում ձյուն է... Ես սիրում եմ ճամփորդել ձյան վրա... և սիրում եմ, որ զանգակ լինի... Լսո՞ւմ ես, զանգակի ձայն... Որտե՞ղ է զնգզնգում այդ զանգակը։ Մարդիկ են գալիս... ահա լռեց զանգակը։

Նա աչքերը փակեց թուլացած և հանկարծ քնեց մի րոպե։ Զանգակն իսկապես զնգզնգում էր հեռավոր մի տեղ և հանկարծ դադարեց զնգզնգալ։ Միտյան գլուխը խոնարհեց նրա կրծքին։ Չնկատեց, թե զանգակը դադարել էր զնգզնգալ, բայց և չնկատեց, թե ինչպես հանկարծ դադարեցին նաև երգերը, և երգերի ու գինարբուքային գոռում֊գոչումի փոխարեն մեռելային մի լռություն տիրեց ամբողջ տան մեջ, մի տեսակ շատ անակնկալորեն։ Գրուշենկան աչքերը բացեց։

— Ի՞նչ է, քնե՞լ էի։ Այո... զանգակը... Քնել էի ու երազ տեսա, իբր թե սահնակով գնում եմ ձյան վրա... զնգզնգում է զանգակը, իսկ ես նիրհում եմ։ Իբր թե գնում եմ իմ սիրած մարդու հետ, քեզ հետ։ Եվ գնում եմ հեռո՜ւ֊հեռու։ Գրկում էի, համբուրում քեզ, սեղմվում քո մարմնին, մրսում էի իբր թե, իսկ ձյունը փայլում էր... Գիտե՜ս, երբ գիշերը փայլում է ձյունը, իսկ լուսինը նայում է վերևից... և կարծես երկրից դուրս մի տեղ լինեի... Արթնացա, տեսա մոտս է իմ սիրելին, ինչ լա՜վ է...

— Մոտդ,— մրմնջում էր Միտյան, համբուրելով նրա հագուստը, կուրծքը, ձեռքերը։ Եվ հանկարծ նրան թվաց, թե մի տարօրինակ բան է կատարվում, թվաց, թե Գրուշենկան նայում է ուղիղ իր դիմացը, բայց ոչ թե նրան՝ Միտյային, ոչ թե նրա դեմքին, այլ նրա գլխից վեր, նայում է սևեռուն և տարօրինակորեն անշարժ հայացքով։ Հանկարծ Գրուշենկայի դեմքին զարմանք երևաց, համարյա թե վախ։

— Միտյա, ո՞վ է մեզ նայում այնտեղից,— փսփսաց նա մեկեն։ Միտյան ետ նայեց ու տեսավ, որ իսկապես մեկը բացել է վարագույրը և կարծես դիտում է իրենց։ Եվ կարծես մեկ հոգի էլ չէ։ Միտյան վեր թռավ ու արագ մոտեցավ նայողին։

— Եկե՛ք այստեղ, համեցեք մեզ մոտ, այստեղ,— ասաց նրան մի ձայն, մեղմորեն, բայց հաստատ, ու պահանջող շեշտով։

Միտյան դուրս եկավ վարագույրի ետևից ու անշարժացավ մնաց։ Ամբողջ սենյակը մարդկանցով էր լեցուն, բայց ուրիշ, բոլորովին նոր մարդիկ էին սրանք։ Վայրկենական մի սարսուռ անցավ Միտյայի կռնակով, և նա ցնցվեց։ Մի ակնթարթում ճանաչեց բոլոր այդ մարդկանց։ Ահա այս բարձրահասակ ու պնդակազմ ծերունին, որ վերարկու է հագել ու կոկարդով գլխարկ, նահանգային ոստիկանապետն է՝ Միխայիլ Մակարիչը։ Իսկ այս «հյուծախտավոր», կոկիկ պճնամոլը, որ «միշտ այսպիսի փայլուն կոշիկներ է հագնում», դատախաղի օգնականն է։ «Չորս հարյուր ռուբլի արժող քրոնոմետր ունի, ցույց է տվել ինձ»։ Իսկ այս կարճահասակ, ակնոցավոր երիտասարդը... Միտյան պարզապես նրա ազգանունն էր մոռացել, բայց նրան էլ ճանաչում էր, տեսել էր, քննիչ է նա, դատական քննիչ, «իրավաբանականից», հենց վերջերս է եկել։ Իսկ ահա այս մեկը գավառական ոստիկանապետն է՝ Մավրիկի Մավրիկիչը, սրան արդեն լավ գիտե, ծանոթ մարդ է։ Բայց թե ա՜յ սրանք, կրծքի վրա վահանակներով, սրա՞նք ինչ գործ ունեն այստեղ։ Եվ դեռ այս երկու հոգին էլ գյուղացիներ... Իսկ ահա այնտեղ, դռան մոտ, Կալգանովն ու Տրիֆոն Բորիսիչը...

— Պարոնայք... Ի՞նչ եք այսպես, պարոնայք...— սկսեց ասել Միտյան, բայց հանկարծ, ասես ինքնիրենից դուրս գալով, ասես գլուխը կորցրած, բացականչեց բարձրագոչ, ամբողջ ձայնով.

— Հաս-կա-նո՜ւմ եմ։

Ակնոցավոր երիտասարդը հանկարծ առաջ շարժվեց ու մոտենալով Միտյային՝ սկսեց խոսել արժանավայել կեցվածքով, բայց կարծես մի քիչ հապճեպորեն.

— Մենք ձեր նկատմամբ... մի խոսքով, խնդրում եմ ձեզ գալ այստեղ, բազմոցի մոտ... Խիստ անհրաժեշտ է բացատրվել ձեզ հետ։

— Ծերո՜ւկը,— գոռաց Միտյան մոլեգնահար,— ծերուկը և նրա արյո՜ւնը... հաս-կա-նո՜ւմ եմ...

Եվ ծնկները թուլացան, ուղղակի փուլ եկավ, կարծես ընկավ կողքի աթոռին։

— Հասկանո՞ւմ ես։ Հասկացա՜վ։ Հայրասպան հրե՛շ, ծերուկ հորդ արյո՜ւնն է աղաղակում քո դեմ,— մռնչաց հանկարծ նահանգային ոստիկանապետը, մոտենալով Միտյային։ Սաստիկ հուզված էր ծերունին, կաս-կարմիր էր եղել և ուղղակի դողում էր ամբողջ մարմնով։

— Բայց անկարելի է՛ այսպես,— գոչեց կարճահասակ երիտասարդը։— Միխայի՛լ Մակարիչ։ Միխայի՛լ Մակարիչ։ Չի կարելի այդպես, չի՛ կարելի... Խնդրում եմ թողնեք, որ միայն ես խոսեմ... Բնավ չէի կարող այսպիսի մի միջադեպ ակնկալել ձեզնից։

— Բայց չէ՞ որ զառանցանք է սա, պարոնայք, զառանցա՜նք,— բացականչում էր նահանգային ոստիկանապետը։ — Նայեցե՛ք սրան՝ գիշերվա այս ժամին, հարբած, և անառակ մի կնոջ հետ, և հոր արյունն է կաթում վրայից... Զառանցա՜նք։ Զառանցա՛նք։

— Ամենայն լրջությամբ խնդրում եմ, որ այս անգամ զսպեք ձեր զգացմունքները, սիրելի Միխայիլ Մակարիչ,— սկսեց արագ-արագ փսփսալ դատախազի օգնականը ծերունուն,— այլապես հարկադրված կլինեմ դիմել...

Բայց կարճահասակ քննիչը չթողեց, որ նա վերջացնի, դարձավ Միտյային և արտասանեց հաստատապես, բարձրաձայն ու արժանավայել կերպով։

— Պարոն պաշտոնաթող պորուչիկ Կարամազով, ես պետք է ձեզ հայտարարեմ, որ դուք մեղադրվում եք ձեր հոր՝ Ֆյոդոր Պավլովիչ Կարամազովի սպանության մեջ, որ տեղի է ունեցել այս գիշեր...

Նա դեռ մի բան էլ ասաց, դատախազը ևս մի բան ավելացրեց, իսկ Միտյան թեև լսում էր, բայց արդեն չէր հասկանում նրանց։ Վայրի մի հայացքով նայում էր բոլորին...