հեղինակ՝ Վիլյամ Սարոյան |
Գլուխ առաջին
Վեսլին երգում է «Վալենսիան» և մի կարևոր նամակ ստանում
Իմ անունը Վեսլի Ջեքսոն է, տասնութ տարիս լրացել է, տասնիննի մեջ եմ մտել, իսկ սիրածս երգը «Վալենսիան» է։ Երևի ամեն մեկն աշխարհում վաղ թե ուշ գտնում է իր սիրած երգը։ Օրինակ՝ ես, գիտեմ, իմը գտել եմ, որովհետև անվերջ երգում եմ ու քնած էլ լինեմ, երգն ականջիս է։ Սիրում եմ, որ մարդ կոկորդով մեկը զլում է․
Վալե՜նսիա,
Երազիս մեջ, թե արթուն
Լսում եմ ես անդադրում,
Կամացուկ ի՜նձ ես կանոչւմ։
Վալե՜նսիա,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ։
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ, տա՛֊տա՛․․․
Էս աշխարհում, թե ուզենաս էլ, երգերից չես փախչի, որովհետև անընդհատ մի ցավից պրծնում ես, մյուսի մեջ ընկնում, դե, ցավն էլ որ գալիս է, հետը երգ է բերում։ Ընկերս՝ Հարի Քուքը, երգում է․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Էս երգը չսիրած մարդկանց մոտ է երգում․ ուզում է ասել՝ եթե ճար ունենար, նրանք շունչները փչած կլինեին, ոչ թե մաղթում է, որ միշտ ջահել մնան։ Բայց միաժամանակ էնպես է երգում, կարծես հենց երգի հեղինակի մտքինը ասի, կարծես իր հարսնացուի մասին երգելիս լինի՝ սիրտը կոտրված, որ ճար չունի, թե սիրածի ջահել ու դուրեկան տեսքը ընդմիշտ պահպանի։ Ում վրա որ Հարին ատում է կրճտացնում, սա շատ լավ հասկանում է նրա մտքինը, բայց ի՞նչ անի․ պարզ ու հասարակ երգ է, դե գնա ապացուցիր, թե Հարին իր ապագա հարսնացուի մասին չի երգում։ Ոչ մի օրենք չկա, որ սիրածիդ մասին երգելն արգելի։
Նիք Քալին էլ սա է երգում․
Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն,
Թե ինձ դրախտ չըտանես, ասա՝ էլ ես ի՞նչ անեմ։
Երկնի դուռն են ցույց տալիս հըրեշտակները վերից,
Էլ չեմ կարող դիմանալ այս աշխարհում տանջալից։
Նիքն էլ է իր երգը երկու ձևով երգում․ լուրջ ու ծաղրանքով։ Մի կողմից հասկանում ես, որ ասում է՝ «Չէ, էս կյանքը սրտովս չի», բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ մի բան էլ կա մտքում․ «Հա, սրտովս չի, բայց չէի ուզի կյանքից հեռանալ, իսկ թե հեռանալու լինեմ, աստծու սիրույն, գոնե սրանից լավ տեղ ընկնեմ այ, թող դրախտ գնամ»։ Մի կողմից հասկանում ես, որ Նիքը մի տեսակ ուրիշ, անհասանելի կյանքի կարոտով է ապրում, բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ իր կարոտը ձեռ է առնում։ Ամեն անգամ, հենց Նիքի երգը ականջիս է հասնում կամ էլ միտքս գալիս, սիրտս էնպես է սևանում՝ ուզում եմ ուրիշ մարդ լինել, ոչ թե էն, ինչ որ կամ։ Ուզում եմ թեկուզ չինացի լինել, էսկիմոս, բայց ոչ էն ինչ որ կամ, Սան ֆրանցիսկոյում ծնված ամերիկացի, որի դուբլինցի մայրն ու լոնդոնցի հայրը հանդիպել են Սան Ֆրանցիկսկոյում, սիրահարվել իրար, ամուսնացել ու երկու որդի ունեցել, ինձ ու եղբորս՝ Վիրջիլին։ Սիրտս խառնում է կյանքից, երբ լսում եմ, թե ոնց է Նիք Քալին հարցնում՝ ախր ի՞նչ անի, եթե աստված իրեն դրախտ չտանի։
Ինչքան մարդ գիտեմ, ամեն մեկը մի երգ ունի, որ ինչ֊որ տեղ լսել է ու մտքում պահել, որը նրա համար հատուկ իմաստ է ստացել։ Տեսնես հռչակավոր մարդի՞կ ինչ են երգում՝ երբ մենակ են, չորս կողմը ոչ ոք չկա։ Դե, եկեղեցում մի բան ես երգում, մենակ մնալիս՝ ուրիշ։
Ուրեմն՝ արդեն իմացաք անունս, իմացաք՝ քանի տարեկան եմ ու որն է սիրածս երգը, բայց ամենակարևորն իմ մասին, որ պիտի իմանաք, չգիտեք․ ես սիրուն տղա չեմ։ Ոչ թե մի քիչ գեշ եմ, ասենք՝ որոշ տղերքի պես, չէ, իրոք գեշ եմ։ Չգիտեմ ինչից է, ինչից չէ, բայց էդպես է ու վերջ։ Ամեն սափրվելիս մնում եմ ապուշ կտրած։ Հավատս չի գալիս, թե մարդ էսքան անշնորհք կերպարանք կունենա, բայց արի տես, որ ցցվել է աչքիս առաջ ու էդ հենց ես եմ, ես և ուրիշ ոչ ոք․ Վեսլի Ջեքսոնը, բանակային հերթական համարով՝ 39339993֊ը։ Ասա՝ իսկի գիտե՞ի, թե ինչքան եմ գեշ, մինչև որ երեք տարի առաջ չսկսեցի սափրվել ու օրումեջ կերպարանքս տեսնել։ Այ, դրա համար էլ սափրվելու հետ սեր չունեմ։ Չէ, սափրվելուն դեմ չեմ, ոչ էլ կոկիկ երևալուն, բայց դե ճար չկա, սափրվելիս պիտի ինձ հայելում նայեմ, իսկ էնտեղ հո մի մռո՜ւթ չեմ տեսնում, զզվանքս էնպես է գալիս, որ էսկիմոս էլ չեմ ուզում լինել, ուզում եմ մեռնել պրծնել։
Հենց դրա պատճառով էլ երեք տարի առաջ գլուխս մտավ, որ ավելի լավ է մարդկանց աչքին չերևամ։ Երկար֊բարակ թափառում էի կամ գիրք էի կարդում։ Թափառելիս մտածում ես, կարդալիս էլ ուրիշ մարդկանց մտքերն իմանում․ մեծ մասամբ երևի տեսքից անդուր մարդկանց։ Շատ֊շատ թափառելուց, շատ֊շատ կարդալուց ու շատ մտածելուց հետո սկսում ես քեզ ու քեզ տալ֊առնել, ավելի ճիշտ՝ ոչ էլ քեզ ու քեզ, գրքերում հանդիխած մարդկանց հետ ես տալիս֊առնում։ Ու հանկարծ սիրտդ էնպե՜ս է ուզում, որ կենդանի մեկի հետ զրուցես, բայց խոսքի կծիկը բացում ես թե չէ, է՛հ, չեն հասկանում՝ ինչից ես խոսում, որովհետև քո կարդացած գրքերը չեն կարդացել, մտքովդ անցածն իրենց մտքով չի անցել ու շատ հնարավոր է՝ քեզ գժի տեղ դնեն։ Միգուցե հենց էդպես էլ կա, բայց ի՞նչ իմանաս՝ ով է գիժ, ով չէ։ Օրինակ՝ ես սիրտ չէի անի ոչ մի մարդու գժի անուն կպցնել։ Բա որ սխալվե՞մ։
Էսքանից հետ խելքիդ փչում է, որ մեկնումեկին պիտի նամակ գրես, դե, ես էլ էդպես արի։ Ավելի շուտ՝ որոշեցի, թե պիտի գրեմ, բայց ասենք՝ գրեցի, է՛, ո՞ւմ ուղարկեմ։ Աչքս բացել֊չեմ բացել, կյանքիս մեծ մասը մայրիկը հայրիկից բաժանված է եղել, ու ես մորս հետ ոչ մի կապ չունեմ։
Թե հորս գրեի․․․ գրողը տանի, ախր չգիտեի էլ՝ որտեղ է, ինչ է։ Եղբորս՝ Վիրջիլին գրեի․․․ է՛հ, տասներեք տարեկանին ի՞նչ պիտի գրես, թեկուզ հենց շատ լավ ճանաչելիս լինես, իսկ ես նրան մի կարգին չէի էլ ճանաչում։ Թե պրեզիդենտին գրեի․ բա չէ՞ր զարմանա։
Ուրիշ ոչ մեկի էլ էնքան լավ չգիտեի, որ նամակ ուղարկեի, դրա համար էլ վերջը որոշեցի միսիս Ֆոքսին գրել՝ Սան Ֆրանցիսկոյի կիրակնօրյա դպրոցի մեր ուսուցչուհուն։
Հայրիկն էր ստիպում, որ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեմ․ ասում էր, թե ինքը կյանքի ճիշտ ճամփից շեղվել է, ու աչքը վախեցած է, մեկ էլ տեսար՝ ես էլ շեղվեցի, եթե ճիշտ ճամփան ցույց տվող չլինի։ Ասում էր՝ էլի դու մի ճար անես երկուսիս համար, բայց գրողը տանի, հարբեցողը հո ե՞ս չէի, ինքն էր։ Դե թող ի՛նքն էլ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեր։
Միսիս Ֆոքսին մի երկար նամակ գրեցի, պատմում էի, թե վերջին անգամ իրեն տեսնելուց հետո, այսինքն՝ անցած ինը տարում, գլխովս ինչ է անցել֊դարձել։ Դժվար թե նրա հիշողության մեջ մնացած լինեի, բայց ինձ թվում էր, որ անպայման պիտի մեկնումեկին գրեմ, դե, ես էլ նրան գրեցի։ Բանակում ծառայելուց էլ ինչ օգուտ, եթե գոնե մեկ֊մեկ նամակ չգրես ու մեկ֊մեկ էլ գրածիդ պատասխան ստանաս։ Միսիս Ֆոքսը կպատասխաներ՝ շատ լավ։ Չէր պատասխանի՝ ոչինչ։
Մի իրիկուն էլ, միսիս Ֆոքսին նամակ ուղարկելուց մոտ մի ամիս անց, փոստը բաժանելիս հո իրարանցո՜ւմ չընկավ․ դու մի ասա՝ իմ անունով նամակ է եկել։ Վերնոն Հիգբին իսկական պատմություն սարքեց։ Փոխանակ նամակը տար, ոնց որ ուրիշներին էր տալիս, հայտարարեց, թե ուզում է պաշտոնապես հանձնել։ Տղերքին էլ դրա պես բան էր պետք, կարգին ուրախացան, ես էլ առանձնապես չեմ ու չում չարի, սրանք, ուրեմն՝ ճամփա բացեցին, որ մոտենամ տախտակամածին։ Էդ արանքով անցա ու բարձրացա տախտակամած, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, ասի՝ իրենց սրտով գնամ։ Գիտեի՝ ուզում են մի փոքր ուրախանալ, դե, բանակում էլ որ տղերքն ուզում են մի փոքր ուրախանալ, լավ է չհակառակվես, թե չէ նրանք մի բան էլ ավելի կհրճվեն, իսկ դու՝ ոչ մի մազաչափ։ Բայց եթե սրտներով գնացիր, դու էլ հետները կուրախանաս։ Ասենք՝ մարդիկ վրադ ծիծաղում են, ո՞ւմ են ծիծաղատեղ սարքում։ Ախր ես ինքս եմ վրաս ծիծաղում, էլ ինչո՞ւ բանակի ընկեր տղերքը չծիծաղեն։ Երևի ամեն մեկն էլ տասնութ տարեկան դառնալուց հետո սովորում է իր վրա ծիծաղել։
Հա ուրեմն՝ հենց բարձրացա, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, բոլորը ծիծաղից թուլացան, հո չեն հրճվո՜ւմ, Վերնոնն էլ էնպես ձեռքը վեր ցցեց, կարծես հռետոր է, ունկնդիրներին կարգի է հրավիրում։
― Լռությո՛ւն, ոչ մի ծպտուն չլսեմ,― ասաց։― Ամբողջ ծառայությանս ընթացքում, ինչքան որ Բ վաշտի փոստային գրագիրն եմ, սրանից կարևոր իրադարձություն չի եղել։ Պատիվ ունեմ հայտարարելու․ ամերիկյան փոստով մի նամակ է եկել։ Էլ ավելի մեծ պատիվ ունեմ հայտնելու, որ նամակը շարքային Վեսլի Ջեքսոնի անունով է։ Երեք անգամ «ուռա՛» շարքային Ջեքսոնի պատվին։
Տղերքն «ուռա՛» կանչեցին, իսկ ես անընդհատ մտածում էի, թե տեսնես միսիս Ֆոքսն իր նամակում ինչ է գրել։ Ու անընդհատ, ոնց որ մի ձայն ականջիս տակ «Վալենսիան» երգեր։
«Ուռաներից» հետո մեկը հարցրեց․
― Ումի՞ց է նամակը։
Մի ուրիշն էլ թե՝
― Հավատալու բան չի, որ Վեսլին սիրած ունենա։
Բայց ես ուշադրություն չդարձրի։
― Վրա մի տվեք,― ասաց Վերնոն Հիգբին։― Շարքային Ջեքսոնի սիրալիր թույլտվությամբ, ես ձեզ կհայտնեմ նամակն ումից է։ Ինչ վերաբերում է շարքային Ջեքսոնի սիրած ունենալուն, թե չունենալուն, հաստատական կամ ժխտական պատասխանը մեր պաշտոնական արարողության մեջ չի մտնում։ Ձեռքիս նամակը շարքային Ջեքսոնի մասնավոր սեփականությունն է, որովհետև շատ պարզ ու որոշակի հասցեագրված է նրան․ ծրարի վրա նշված են նրա կոչումը՝ շարքային, անուն ազգանունը՝ Վեսլի Ջեքսոն, բանակային հերթական համարը՝ 39339993, մի խոսքով, ամեն ինչ՝ տեղը տեղին, ըստ զինվորական կանոնադրության։ Երեք անգամ «ուռա՛» զինվորական կանոնադրության պատվին։
Տղերքը կանոնադրության պատվին էլ «ուռա» կանչեցին, իսկ հետո Վերնոնոը թե՝
― Ուրեմն՝ ումից է նակա՞կը։ Սան ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցուց։
Էստեղ Վերնոնը դարձավ ինձ։
― Շարքային Ջեքսոն,― ասաց,― ես մեծ հաճույքով Սան Ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցու ուղարկած նամակը ազգի անունից հանձնում եմ քո ձեռքը։ Սան Ֆրանցիսկոն մոտ է իմ սրտին, որովհետև մեր տանից, Սան Լեանդրոյից, ընդամենը ինը մղոնի վրա է՝ ծովածոցի մյուս ափին, իսկ մեր կայազորից՝ մի երկու հարյուր մղոնի վրա։
Վերնոնը կրունկները խփեց իրար ու զգաստ կանգնեց։ Չգիտես ինչու, իրենց նամակներին սպասող բոլոր տղերքը երևի մի հարյուր հոգի, նույնը արեցին։ Ոչ թե հետևեցին Վերնոնի օրինակի, չէ՛․ հենց տեղնուտեղը՝ նրա հետ միասին, կրունկներն իրար խփեցին ու զգաստ կանգնեցին, ոնց որ հեռագրալարին թառած ծտերի երամն է միանգամից թևին տալիս, թռչում։ Պարզ է, գլխիս օյին էին խաղում, բայց ես բոլորովին էլ դեմ չէի։ Նրանց արածը նույնիսկ մի քիչ դուր էր գալիս ինձ․ ախր մեր տղերքին տեսած չկայի էդքան աշխուժացած, իսկի շքերթին էլ էդպես չէին լինում։ Բանը որ խաղ սարքելուն է հասնում, ամեն տղա էլ աշխուժանում է, ինչ ասես անում։ Դե, միսիս Ֆոսքն էլ պատասխանել էր նամակիս, ու ես քիչ հետ կարդալու էի նրա գրածը։
Վերնոնը գլուխ տվեց, նամակը մեկնեց ինձ, ու բոլորն էնպես բարձր հռհռացին, որ էդ տեսակ հռհռոց մենակ բանակում լսես, մեկ էլ երևի ուղղիչ գաղութում։ Մինչև շնչակտուր անտառ ընկնելս, նրանց հռհռոցը ականջիս էր հասնում։ Կայազորի կողքի էդ անտառը շուտ֊շուտ էի գնում։ Տեղ հասա թե չէ, նստեցի մի ծառի տակ, նամակը դրի գետնին, ու աչքս վրայից չէի կտրում։
Կյանքումս առաջին անգամ էի նամակ ստանում, անուն֊ազգանունս ու մնացած ամեն ինչ ծրարի վրա մեքենագրված, օ՜, Վալենսիա։
Քիչ հետո ծրարը բացեցի, որ տեսնեմ, թե միսիս Ֆոքսն ինչ է գրում, բայց պարզվեց՝ նամակը միսիս Ֆոքսից չի, եկեղեցու քարոզիչն է գրել։ Նա ցավով հայտնում էր, որ միսիս Ֆոսքը մահացել է։ Երեք ամիս առաջ, յոթանասունմեկ տարեկանում, քնի մեջ կնքել էր մահկանացուն։ Քարոզիճը գրում էր, թե իրեն թույլ է տվել նամակս բացել ու իր ասելով՝ մի վեց անգամ կարդացել էր։ Նա ափսոսում էր ինձ երբեք չհանդիպելու համար, որովհետև, դատելով նամակիցս, ես օրինակելի պատանի եմ, բարեպաշտ քրիստոնյա (ո՜նց էլ չեմ իմացել․ հայրիկը լսեր, շատ կուրախանար)։ Քարոզիչը գրել էր, թե կաղոթի ինձ համար ու համոզում էր, որ ես էլ աղթոեմ, բայց չէր խնդրում իր համար աղոթել։ Ուրիշ շատ բաներ էլ էր գրել, կարդում էի, ու աչքերիցս գլոր֊գլոր արտասուք էր թափվում, որ միսիս Ֆոքսը մեռել է, ու վերջում ասված էր․ «Երկար ու մանրակրկիտ մտորումներից հետո որոշեցի ձեզ մի բան հայտնել։ Հուսով եմ այնքան հոգու արիություն կունենաք, որ ասածս արժանապատվությամբ ու խոնարհությամբ ընդունեք․ ԴՈՒՔ ԳՐՈՂ ԵՔ։ Ես ինքս էլ կյանքիս քառասուն տարիների մեծ մասը գրելով եմ զբաղվել և պիտի ասեմ, որ թեև տքնանքս ապարդյուն չի եղել (տասնհինգ տարի առաջ սեփական խասերով մի ոգեշնչող գրքույկ հրատարակեցի, վերնագիրը՝ «Արցունքների միջից էլ ժպտացեք», և հայր Ռ․Ջ․ Ֆեդրուելը՝ Կալիֆոռնիայի Սոսալիտո քաղաքից, գրքիս մի ամբողջ քարոզ նվիրեց, որտեղ ասում էր․ «Ահավասիկ մի գիրք, որին աշխարհը շատ երկար է սպասել, գիրք, որի մեղմիկ լույսին այնպե՜ս ծարավի է մութ ու մեղսավոր աշխարհը»), ուրեմն՝ թեև ինչպես նշեցի, տքնանքս ապարդյուն չի եղել, բայց պիտի ասեմ, որ դուք ինձանից լավ եք գրում, ուստի պարտավոր եք գրել։ Գրե՛ք, որդիս, գրե՛ք»։
Է՛հ, մտածեցի, կա֊չկա էս մարդու ծալը պակաս է, բայց հետո որոշեցի նրա խորհուրդը ականջի հետև չգցել․ այ թե ոնց եղավ, որ էս պատմությունը սկսեցի գրել։ Դե, հիմնականում ամեն ինչ իմ մասին է, որովհետև ուրիշ ոչ մեկին էդպես հինգ մատի նման չգիտեմ, բայց ուրիշների մասին էլ եմ պատմում, ինչքան որ նարնց գիտեմ։
Միսիս Ֆոքսին գրած նամակում աշխատել էի լեզվիս ազատություն չտալ, մտքերիս էլ հետը, բայց հիմա էլ զգուշանալու բան չունեմ, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։
Գլուխ երկորդ
Վեսլին բացատրում է, թե բանակը մարդուն ինչ օրն է գցում, իր կարծիքով՝ մի ճիշտ խոսք է ասում, ու քունն էլ չի տանում
Արդեն ասացի, որ քարոզչի ուղարկած նամակը՝ ի պատասխան միսիս Ֆոքսին գրածիս, կյանքումս ստացած միակ նամակն էր, բայց դա էնքան էլ ճիշտ չի, թեպետ սուտ էլ չի։ Մի անգամ էլ պրեզիդենտից եմ նամակ ստացել, բայց դժվար թե նա բանից տեղյակ լիներ, դրա համար էլ էդ մեկը չեմ հաշվում։ Ինչ֊որ էր, անձնական նամակ չէր։ Ոչ էլ անկեղծ էր երևում։ Կարդացի «բարևներս» բառն ու մնացի զարմացած՝ ինչո՞ւ «բարևներս», ոչ թե «մնաս բարով», քանի որ խոսքն ինձ բանակ տանելուն էր վերաբերում։ Ասում են՝ թե մեջդ շունչ կա, ուրեմն բանակի ապրանք ես, իսկ իմ շունչը շատ լավ էլ վրաս էր։ Բանակի մասին ինչ ասես էի լսել՝ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ գարշելի, բայց լսած֊չլսածիցս վերջը մի բան էր հասկացվում, որ էսօր֊էգուց ինձ համազգեստ կհագցնեն, որովհետև դատված չեմ, հոգեկան խանգարում չունեմ, սիրտս հիվանդ չի, արյան ճնշումս հիանալի է, ձեռուոտս՝ բոլոր մատները հետը, աչքուականջս ու ի ծնե ինձ տրված մարմնիս մյուս մասերը տեղն են։ Դուրս էր գալիս, որ ես կարծես թե լույս աշխարհ եմ եկել հենց զինվոր դառնալու և Սան Ֆրանցիսկոյի ծովափին կամ հանրային գրադարանում պարզապես ժամանակ էի սպանում, մինչև պատրեազմ հայտարաեն։ Բայց ես իսկի էլ բանակ գնալու տրամադրություն չունեի։ Ընդհակառակը՝ չգնալու տրամադրություն ունեի։
Մի երկու անգամ մտքովս անցավ, որ փախչեմ սարերը, մի տեղ թաքնվեմ, մինչև պատերազմը վերջանա։ Նույնիսկ մի անգամ էլ սարերում կյանքս դասավորելու համար ինչ պետքն է՝ հավաքեցի, կապոց արի ու տրամվայով ճամփա ընկա քաղաքից դուրս, ինչքան որ տանի։ Դուրս եկա Մեծ մայրուղի ու մի պատահական մեքենայով վաթսուն մղոն դեպի հարավ գնացի՝ մինչև Գիլրոյ, բայց չորս կողմս նայեցի, տեսա ամեն ինչ նույնն է, ու բոլորն էլի իրարով անցած պատերազմից են խոսում։ Մարդիկ ասես պատերազմացավ էին կպել, ուղղակի զզվանքդ կգար։ Փող տվի, հացով բիֆշտեքս առա, մի բաժակ էլ սուրճ խմեցի ու պատահական մեքենայով հետ եկա տուն։ Արածիս մասին ոչ մեկի չասացի։ Բերանիցս խոսք էլ չթռցրի, թե ոնց էի աչքիս պոչով նայում ծովափնյա սարերին, որտեղ որոշել էի մինչև պատերազմի վերջը պահ մտնել և ինչքան մենակ ու անճարակ էի ինձ զգում, էնքան մտամոլոր խղճուկ ու ամոթահար, որ արար աշխարհն ատելի դարձավ, բայց ատելությունն ախր սրտիցս չէր գալիս, որովհետև աշխարհը մարդիկ են, իսկ մարդիկ շատ են սրտիդ մոտ ատելու համար։ Դե, ես էլ ոնց որ բոլորը․ մի որոշ ժամանակ էլ անցկացրի, ու երբ օրը եկավ, գնացի Մարքիթ փողոց 444 շենքը՝ զինվոր գրվելու։
Բայց հիմա էդ բոլորը Նոյի տարվա պատմություն է, իսկ ես միտք չունեմ անցած֊գնացած հին֊հին բաները նորից մեջտեղ բերել։ Մի օր էս ամբողջ պատերազմն էլ Նոյի տարվա պատմություն կդառնա, ու ես կուզեի իամանալ, թե էդ ժամանակ սրա մասին խոսքը մեկ արած՝ ինչ պիտի ասեն։ Շատ կուզեի իմանալ, թե սրա վերջն ինչ է լինելու։ Չէի էլ զարմանա, եթե էս պատերազմը, ռադիոյի ասածի պես, շրջադարձային կետ դառնար։ Բայց այ քեզ փորձանք՝ հենց էդ «շրջադարձային կետ» կոչվածը մի քիչ ծանրութեթև ես անում, էն եզրակացությանն ես գալիս, թե աշխարհի երեսին ոչ մի բան չկա, որ շրջադարձային կետ չլինի, ու շրջադարձի մեջ միակ կարևորը սա է․ ինչից դեպի ինչն է շրջադարձ կատարվում։ Եթե ոչնչից՝ ոչինչը, էլ էդ շրջադարձի օգուտը ո՞րն է։ Միգուցե հնարավոր է աչք փակել, դա չտեսնելու տալ, թեպետ գլուխս չի մտնում, թե պատրեազմը ո՞նց պիտի չտեսնելու տաս, եթե ոչ հաշմանդամ ես, ոչ էլ խելագար․ ախր մի օր փոստարկղիդ մեջ ծրար կգտնես, ու հերիք է, որ էդ ծրարը բացես, կյանքդ միանգամից տակնուվրա կլինի։
Հիշում եմ՝ քանի պատերազմը չէր սկսվել, ամբողջ երկրով մեկ ոչ ոք իմ գոյության մասին չգիտեր, ոչ մեկի պետքը չէր՝ ես կա՞մ, թե չկամ։ Ոչ ոք ինձ չէր խնդրում, որ մեջտեղ ընկնեմ ինչ է՝ խաղաղության հարեցրն իմ օգնությամբ լուծվեն։ Բայց ախր ես միշտ էլ նույն մարդն եմ եղել ու միշտ էլ փողից մի քիչ նեղվել եմ։ Այ դրա համար էլ, երբ ամբողջ երկիչը պատերազմի հենց սկզբից մի մեծ ու միասնական ընտանիքի ոգով լցվեց, էդ ոգևորության կրակին յուղ ածողները աչքիս կասկածելի երևացին, որովհետև դրանց նմանները, ինչքան հասկացա, անվերջ ժպտում են, հույսը երբեք չեն կորցնում ու հերոս դառնալու համար ուշքները գնում է, այնինչ զինվորական համազգեստով մարդիկ մեծ մասամբ շփոթված են, խեղճացած ու եթե ժպտում են, ուրեմն ուրիշ անելու բան չեն գտել, մեծ֊մեծ հույսեր էլ բնավ չունեն, քանի որ խելքները շատ չի կտրում, թե չորս կողմն ինչ է կատարվում, էդ բոլորն ինչ է նշանակում ու վերջն ինչ է լինելու, ուզում եմ ասել՝ վերջն ինչ է իրենց գլխին գալու։ Նրանք երբեք էլ հերոս դառնալու համար ձեռնուոտ չեն ընկնում, որովհետև կյանքները մազից է կախված, գիտեն, որ մի թեթև էլ բախտները չբերի, հերոս դառնալու տեղ հանգուցյալ կդառնան։ Մարդ որ էսքանը հասկանում է, էլ չի կարող սրտանց ուրախանալ ու բոլորի հետ անկեղծ հոգով ցնծալ։ Իմ բանակային կյանքի առաջին օրերին՝ զորակոչիկների հավաքակայանում, հետս մեկը կար, անունը՝ Հենրի Ռոուդս, շուտ֊շուտ ասում էր․ «Էս իսկը անբանների տեղ է, Ջեքսոն, ես ու դու էլ ՝ հենց երկու անբան»։
Հենրի Ռոուդսը փորձագետ հաշվապահ էր ու մինչև զորակոչվելն աշխատել էր Սան ֆրանցիսկոյի Մոնթգոմերի փողոցի հիմնարկներից մեկում։ Նա երեխա չէր։ Քառասուներեք տարին արդեն լրացել էր, բայց էդ օրերին բոլորին էլ զորակոչում էին։
Արդեն խոստացա, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։ Այ, հիմա ժամանակն է որ, իմ կարծիքով, մի ճիշտ բան ասեմ, բայց հակառակի պես, ահը սիրտս է ընկել, մահու չափ վախենում եմ։ Դե, բանակում եմ, դրա համար էլ վախենում եմ, բայց ով բանակում չի, ի՞նչ ունի վախենալու, գրողը տանի։ Պատերազմը սկսվում է թե չէ, մարդու իմացած֊չիմացածը ոնց որ գլխին թռչի, ամենափուչ բանն էլ մտքից հանում է ու ատամները սեղմած՝ բերանը պինդ փակում, ինչքան էլ գիշեր֊ցերեկ ականջը տանող ստերից սիրտը վառված՝ տնքա։
Հենց բանակ եկար, առաջին օօրվանից սկսած՝ քեզ ահ են տալիս, մահու չափ վախեցնում։ Ամենից առաջ ռազմական դատարանով են ահ տալիս։ Էնքան մարդկություն չունեն, որ տեսնեն նեղն ես ընկել, օգնեն․ չէ՛, մտքներով էլ չի անցնում, մենակ թողնես մահվան սպառնալիքներ տան ու վերջ։ Ձեռքդ բարձրացնում ես, որ երդում ուտես, բերաններից արդեն էդ է դուրս գալիս։ Ձեռքդ չիջեցրած, դեռ բանակի շարքերը չմտած՝ ահ են տալիս․ «․․․մահվան կդատապարտվես»։ Ախր հիմա սա է քո հարազատ ընտանիքը՝ էս նույն մարդիկ, որ էլի հազար ու մի բան են ասում, ու դու մնում ես շվարած, երբ իմանում ես, թե ամեն րոպե գլխիդ ինչ պատիժ է կախված։ Իհարկե, դժվար թե մեկնումեկին իրոք էդպես պատժեն, բայց էդ «մահ» ասածն անընդհատ աչքիդ առաջ է, բանակային կարգուկանոնի ամբողջ գաղափարը դրա վրա է հենված ու ամեն մի չնչին, շնչիդ նստած կանոնը խախտելու դեպքում՝ անմիջապես մեջտեղ է գալիս։ Մարդ ես, ասենք թե ծարավել ես, օրը ցերեկով դուրս եկար ջուր խմելու, դա կոչվում է «ինքնագլուխ բացակայություն» ու շատ լուրջ հանցանք է, սրա համար պատիժ է հասնում, որի անունը չնայած «արտահերթ վերակարգ» է, բայց իրականում նույն մահապատիժն է։ Կամ ասենք թե տաշտը ջուր լցնելու տեղ ծորակի տակ ես լվացվում․ էլի արտահերթ վերակարգ ես ստանում, բայց սա, ինչքան որ զգացել եմ կաշվիս վրա, ուղղակի սպանության մի ուրիշ անվանում է։ Վեց֊յոթ ամիս էս կարգուկանոնով նստել֊վեր կենալուց հետո թե մահու չափ չվախենաք, գլուխներդ չկորցնեք կամ էլ չկատաղեք, ուրեմն ինձանից պինդ եք, որովհետև չնայած ես յոլա գնացող եմ, ամեն ինչին մատների արանքով եմ նայում, ու եթե ճիշտը վերցնենք, պիտի ոչ վախենայի, ոչ գլուխս կորցնեի, ոչ էլ կատաղեի, արի տես, որ և վախեցել եմ, և գլուխս եմ կորցրել և կատաղել եմ։ Գիտեմ, որ լավ չի, բայց դե ինչ արած։
Ինչ որ է, խոսքս Հենրի Ռոուդսի մասին էր, ու էն ճիշտ բանը, որ պիտի ասեի, բայց վախից չասացի, որովհետև բանակում եմ, սա էր․ Հենրի Ռոուդսը թթված էր կառավարության վրա, որ իրեն էլ են զորակոչել։
Այ, էս դատարկ բանն էի վախենում ասել։
Ամոթից գետինն եմ մտնում։
Էս մտքերից աչքիս քուն չի գալիս, բայց մեկ֊մեկ էլ քունս փախչում է, որովհետև գիշերը մինչև լույս տղերքն աղմկում են զորանոցում, լեզվին տալիս, անամոթ պատմություններ անում, երգում կամ իրար գլխի օյիններ դնում, ոնց որ օրինակ՝ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին են իրենց մեջտեղը քնող Դոմինիի եղբորը՝ Վիկտորին ձեռ առնում։
Վիկտորը քնում է թե չէ, Դոմինիկը մի կողմից, Լուն էլ մյուս կողմից, սկսում են նրա ականջին փսփսալ․ «Չեմ ուզում բանակում ծառայել։ Էս ի՞նչ կրակ եկավ գլխիս։ Ինձ համար ապրում էի։ Չեմ ուզում զինվոր լլինել։ Ոչ մեկին չեմ ուզում սպանել։ Ուզում եմ տուն գնալ։ Չեմ ուզում մեռնել»։ Էսպես փսփսալով՝ կամաց֊կամաց ձայններն էնքան են բարձրացնում, մինչև խեղճ Վիկտորը զարթնում է ու վրա բերում․ «Է՜, դե լավ էլի՜։ Թե մամային չասեմ, Դոմինիկ»։ Բարաքի բոլոր տղերքը ծիծաղից մեռնում են, ես էլ հետները, չնայած ոչ մի ծիծաղելի բան չեմ տեսնում։
Գլուխ երրորդ
Վեսլին բացատրում է, թե բանակը մարդուն ինչ օրն է գցում, իր կարծիքով՝ մի ճիշտ խոսք է ասում, ու քունն էլ չի տանում
Արդեն ասացի, որ քարոզչի ուղարկած նամակը՝ ի պատասխան միսիս Ֆոքսին գրածիս, կյանքումս ստացած միակ նամակն էր, բայց դա էնքան էլ ճիշտ չի, թեպետ սուտ էլ չի։ Մի անգամ էլ պրեզիդենտից եմ նամակ ստացել, բայց դժվար թե նա բանից տեղյակ լիներ, դրա համար էլ էդ մեկը չեմ հաշվում։ Ինչ֊որ էր, անձնական նամակ չէր։ Ոչ էլ անկեղծ էր երևում։ Կարդացի «բարևներս» բառն ու մնացի զարմացած՝ ինչո՞ւ «բարևներս», ոչ թե «մնաս բարով», քանի որ խոսքն ինձ բանակ տանելուն էր վերաբերում։ Ասում են՝ թե մեջդ շունչ կա, ուրեմն բանակի ապրանք ես, իսկ իմ շունչը շատ լավ էլ վրաս էր։ Բանակի մասին ինչ ասես էի լսել՝ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ գարշելի, բայց լսած֊չլսածիցս վերջը մի բան էր հասկացվում, որ էսօր֊էգուց ինձ համազգեստ կհագցնեն, որովհետև դատված չեմ, հոգեկան խանգարում չունեմ, սիրտս հիվանդ չի, արյան ճնշումս հիանալի է, ձեռուոտս՝ բոլոր մատները հետը, աչքուականջս ու ի ծնե ինձ տրված մարմնիս մյուս մասերը տեղն են։ Դուրս էր գալիս, որ ես կարծես թե լույս աշխարհ եմ եկել հենց զինվոր դառնալու և Սան Ֆրանցիսկոյի ծովափին կամ հանրային գրադարանում պարզապես ժամանակ էի սպանում, մինչև պատրեազմ հայտարաեն։ Բայց ես իսկի էլ բանակ գնալու տրամադրություն չունեի։ Ընդհակառակը՝ չգնալու տրամադրություն ունեի։
Մի երկու անգամ մտքովս անցավ, որ փախչեմ սարերը, մի տեղ թաքնվեմ, մինչև պատերազմը վերջանա։ Նույնիսկ մի անգամ էլ սարերում կյանքս դասավորելու համար ինչ պետքն է՝ հավաքեցի, կապոց արի ու տրամվայով ճամփա ընկա քաղաքից դուրս, ինչքան որ տանի։ Դուրս եկա Մեծ մայրուղի ու մի պատահական մեքենայով վաթսուն մղոն դեպի հարավ գնացի՝ մինչև Գիլրոյ, բայց չորս կողմս նայեցի, տեսա ամեն ինչ նույնն է, ու բոլորն էլի իրարով անցած պատերազմից են խոսում։ Մարդիկ ասես պատերազմացավ էին կպել, ուղղակի զզվանքդ կգար։ Փող տվի, հացով բիֆշտեքս առա, մի բաժակ էլ սուրճ խմեցի ու պատահական մեքենայով հետ եկա տուն։ Արածիս մասին ոչ մեկի չասացի։ Բերանիցս խոսք էլ չթռցրի, թե ոնց էի աչքիս պոչով նայում ծովափնյա սարերին, որտեղ որոշել էի մինչև պատերազմի վերջը պահ մտնել և ինչքան մենակ ու անճարակ էի ինձ զգում, էնքան մտամոլոր խղճուկ ու ամոթահար, որ արար աշխարհն ատելի դարձավ, բայց ատելությունն ախր սրտիցս չէր գալիս, որովհետև աշխարհը մարդիկ են, իսկ մարդիկ շատ են սրտիդ մոտ ատելու համար։ Դե, ես էլ ոնց որ բոլորը․ մի որոշ ժամանակ էլ անցկացրի, ու երբ օրը եկավ, գնացի Մարքիթ փողոց 444 շենքը՝ զինվոր գրվելու։
Բայց հիմա էդ բոլորը Նոյի տարվա պատմություն է, իսկ ես միտք չունեմ անցած֊գնացած հին֊հին բաները նորից մեջտեղ բերել։ Մի օր էս ամբողջ պատերազմն էլ Նոյի տարվա պատմություն կդառնա, ու ես կուզեի իամանալ, թե էդ ժամանակ սրա մասին խոսքը մեկ արած՝ ինչ պիտի ասեն։ Շատ կուզեի իմանալ, թե սրա վերջն ինչ է լինելու։ Չէի էլ զարմանա, եթե էս պատերազմը, ռադիոյի ասածի պես, շրջադարձային կետ դառնար։ Բայց այ քեզ փորձանք՝ հենց էդ «շրջադարձային կետ» կոչվածը մի քիչ ծանրութեթև ես անում, էն եզրակացությանն ես գալիս, թե աշխարհի երեսին ոչ մի բան չկա, որ շրջադարձային կետ չլինի, ու շրջադարձի մեջ միակ կարևորը սա է․ ինչից դեպի ինչն է շրջադարձ կատարվում։ Եթե ոչնչից՝ ոչինչը, էլ էդ շրջադարձի օգուտը ո՞րն է։ Միգուցե հնարավոր է աչք փակել, դա չտեսնելու տալ, թեպետ գլուխս չի մտնում, թե պատրեազմը ո՞նց պիտի չտեսնելու տաս, եթե ոչ հաշմանդամ ես, ոչ էլ խելագար․ ախր մի օր փոստարկղիդ մեջ ծրար կգտնես, ու հերիք է, որ էդ ծրարը բացես, կյանքդ միանգամից տակնուվրա կլինի։
Հիշում եմ՝ քանի պատերազմը չէր սկսվել, ամբողջ երկրով մեկ ոչ ոք իմ գոյության մասին չգիտեր, ոչ մեկի պետքը չէր՝ ես կա՞մ, թե չկամ։ Ոչ ոք ինձ չէր խնդրում, որ մեջտեղ ընկնեմ ինչ է՝ խաղաղության հարեցրն իմ օգնությամբ լուծվեն։ Բայց ախր ես միշտ էլ նույն մարդն եմ եղել ու միշտ էլ փողից մի քիչ նեղվել եմ։ Այ դրա համար էլ, երբ ամբողջ երկիչը պատերազմի հենց սկզբից մի մեծ ու միասնական ընտանիքի ոգով լցվեց, էդ ոգևորության կրակին յուղ ածողները աչքիս կասկածելի երևացին, որովհետև դրանց նմանները, ինչքան հասկացա, անվերջ ժպտում են, հույսը երբեք չեն կորցնում ու հերոս դառնալու համար ուշքները գնում է, այնինչ զինվորական համազգեստով մարդիկ մեծ մասամբ շփոթված են, խեղճացած ու եթե ժպտում են, ուրեմն ուրիշ անելու բան չեն գտել, մեծ֊մեծ հույսեր էլ բնավ չունեն, քանի որ խելքները շատ չի կտրում, թե չորս կողմն ինչ է կատարվում, էդ բոլորն ինչ է նշանակում ու վերջն ինչ է լինելու, ուզում եմ ասել՝ վերջն ինչ է իրենց գլխին գալու։ Նրանք երբեք էլ հերոս դառնալու համար ձեռնուոտ չեն ընկնում, որովհետև կյանքները մազից է կախված, գիտեն, որ մի թեթև էլ բախտները չբերի, հերոս դառնալու տեղ հանգուցյալ կդառնան։ Մարդ որ էսքանը հասկանում է, էլ չի կարող սրտանց ուրախանալ ու բոլորի հետ անկեղծ հոգով ցնծալ։ Իմ բանակային կյանքի առաջին օրերին՝ զորակոչիկների հավաքակայանում, հետս մեկը կար, անունը՝ Հենրի Ռոուդս, շուտ֊շուտ ասում էր․ «Էս իսկը անբանների տեղ է, Ջեքսոն, ես ու դու էլ ՝ հենց երկու անբան»։
Հենրի Ռոուդսը փորձագետ հաշվապահ էր ու մինչև զորակոչվելն աշխատել էր Սան ֆրանցիսկոյի Մոնթգոմերի փողոցի հիմնարկներից մեկում։ Նա երեխա չէր։ Քառասուներեք տարին արդեն լրացել էր, բայց էդ օրերին բոլորին էլ զորակոչում էին։
Արդեն խոստացա, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։ Այ, հիմա ժամանակն է որ, իմ կարծիքով, մի ճիշտ բան ասեմ, բայց հակառակի պես, ահը սիրտս է ընկել, մահու չափ վախենում եմ։ Դե, բանակում եմ, դրա համար էլ վախենում եմ, բայց ով բանակում չի, ի՞նչ ունի վախենալու, գրողը տանի։ Պատերազմը սկսվում է թե չէ, մարդու իմացած֊չիմացածը ոնց որ գլխին թռչի, ամենափուչ բանն էլ մտքից հանում է ու ատամները սեղմած՝ բերանը պինդ փակում, ինչքան էլ գիշեր֊ցերեկ ականջը տանող ստերից սիրտը վառված՝ տնքա։
Հենց բանակ եկար, առաջին օօրվանից սկսած՝ քեզ ահ են տալիս, մահու չափ վախեցնում։ Ամենից առաջ ռազմական դատարանով են ահ տալիս։ Էնքան մարդկություն չունեն, որ տեսնեն նեղն ես ընկել, օգնեն․ չէ՛, մտքներով էլ չի անցնում, մենակ թողնես մահվան սպառնալիքներ տան ու վերջ։ Ձեռքդ բարձրացնում ես, որ երդում ուտես, բերաններից արդեն էդ է դուրս գալիս։ Ձեռքդ չիջեցրած, դեռ բանակի շարքերը չմտած՝ ահ են տալիս․ «․․․մահվան կդատապարտվես»։ Ախր հիմա սա է քո հարազատ ընտանիքը՝ էս նույն մարդիկ, որ էլի հազար ու մի բան են ասում, ու դու մնում ես շվարած, երբ իմանում ես, թե ամեն րոպե գլխիդ ինչ պատիժ է կախված։ Իհարկե, դժվար թե մեկնումեկին իրոք էդպես պատժեն, բայց էդ «մահ» ասածն անընդհատ աչքիդ առաջ է, բանակային կարգուկանոնի ամբողջ գաղափարը դրա վրա է հենված ու ամեն մի չնչին, շնչիդ նստած կանոնը խախտելու դեպքում՝ անմիջապես մեջտեղ է գալիս։ Մարդ ես, ասենք թե ծարավել ես, օրը ցերեկով դուրս եկար ջուր խմելու, դա կոչվում է «ինքնագլուխ բացակայություն» ու շատ լուրջ հանցանք է, սրա համար պատիժ է հասնում, որի անունը չնայած «արտահերթ վերակարգ» է, բայց իրականում նույն մահապատիժն է։ Կամ ասենք թե տաշտը ջուր լցնելու տեղ ծորակի տակ ես լվացվում․ էլի արտահերթ վերակարգ ես ստանում, բայց սա, ինչքան որ զգացել եմ կաշվիս վրա, ուղղակի սպանության մի ուրիշ անվանում է։ Վեց֊յոթ ամիս էս կարգուկանոնով նստել֊վեր կենալուց հետո թե մահու չափ չվախենաք, գլուխներդ չկորցնեք կամ էլ չկատաղեք, ուրեմն ինձանից պինդ եք, որովհետև չնայած ես յոլա գնացող եմ, ամեն ինչին մատների արանքով եմ նայում, ու եթե ճիշտը վերցնենք, պիտի ոչ վախենայի, ոչ գլուխս կորցնեի, ոչ էլ կատաղեի, արի տես, որ և վախեցել եմ, և գլուխս եմ կորցրել և կատաղել եմ։ Գիտեմ, որ լավ չի, բայց դե ինչ արած։
Ինչ որ է, խոսքս Հենրի Ռոուդսի մասին էր, ու էն ճիշտ բանը, որ պիտի ասեի, բայց վախից չասացի, որովհետև բանակում եմ, սա էր․ Հենրի Ռոուդսը թթված էր կառավարության վրա, որ իրեն էլ են զորակոչել։
Այ, էս դատարկ բանն էի վախենում ասել։
Ամոթից գետինն եմ մտնում։
Էս մտքերից աչքիս քուն չի գալիս, բայց մեկ֊մեկ էլ քունս փախչում է, որովհետև գիշերը մինչև լույս տղերքն աղմկում են զորանոցում, լեզվին տալիս, անամոթ պատմություններ անում, երգում կամ իրար գլխի օյիններ դնում, ոնց որ օրինակ՝ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին են իրենց մեջտեղը քնող Դոմինիի եղբորը՝ Վիկտորին ձեռ առնում։
Վիկտորը քնում է թե չէ, Դոմինիկը մի կողմից, Լուն էլ մյուս կողմից, սկսում են նրա ականջին փսփսալ․ «Չեմ ուզում բանակում ծառայել։ Էս ի՞նչ կրակ եկավ գլխիս։ Ինձ համար ապրում էի։ Չեմ ուզում զինվոր լլինել։ Ոչ մեկին չեմ ուզում սպանել։ Ուզում եմ տուն գնալ։ Չեմ ուզում մեռնել»։ Էսպես փսփսալով՝ կամաց֊կամաց ձայններն էնքան են բարձրացնում, մինչև խեղճ Վիկտորը զարթնում է ու վրա բերում․ «Է՜, դե լավ էլի՜։ Թե մամային չասեմ, Դոմինիկ»։ Բարաքի բոլոր տղերքը ծիծաղից մեռնում են, ես էլ հետները, չնայած ոչ մի ծիծաղելի բան չեմ տեսնում։
Գլուխ երրորդ
ՅՈՒՓ֊ի թղթակից Ջիմ Քըրբին Հարի Քւքին ու Բեսլիին սովորեցնում է ռազմի արվեստը և ինքնաթիռով ճանապարհում Հյուսիս
Չէ, ինչ ուզում եք ասեք, Հարի Քուքը մազալու տղա է։
Մի իրիկուն նստել եմ մեր զորանոցի դիմացի գերաններին, քաղաքում ձեռքս ընկած մի գիրք եմ կարդում՝ «Ռազմի արվեստը», գերանների մյուս ծայրին էլ Հարին է փռվել։ Էդ գերանները նստելու համար էլ էին հարմար, մեկնվելու համար էլ, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե որպես ինչ են իրար գլխի կիտված։ Գույնից դատելով՝ վաղուց էին էդտեղ։ Հա ուրեմն, էս Հարին թիկն է տվել ու անընդհատ կրկնում է, էնպես, որ լսեմ․ «Շարքային Քուքը ձեր հրամանով ներկայացել է, սըր։ Տո՛ քո բանակը քեզ մնա, գնդապետ, հիմա կասեի՝ տար ինչ արա, դու ինձնաից լավ գիտես»։
Շատ որ կրկնեց, ասի․
― Էդ ո՞ւմ հետ ես խոսում։
Հարին թե՝
― Գնադապետի, էլ ո՞ւմ։ Էդ շան վաստակի։
― Ի՞նչ֊ի՞նչ։
― Լսեցիր, էլի։
― Տես, հա՜, ռազմական դատարան կընկնես։
― Դե լսեցիր, էլի,― նորից ասաց Հարին։
― Ի՞նչ ես գնդապետից կպել։
― Առաջ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչ է եղել։
― Ո՞նց իմացար։
― Սղագրուհին ասաց։ Թղթերը քրքրել է, տեսել։
― Իսկ դու ի՞նչ ունեիր գնդապետի հետ։
― Կապիտանը մոտն էր ուղարկել։
― Ինչի՞։
― Լեյտենանտի ասածով։
― Բա՞ն ես արել։
― Սերժանտը լեյտենանտի ականջը լցրել է, թե բանակի մասին ավել֊պակաս խոսում եմ։
― Հետո՞, ի՞նչ ասաց գնդապետը։
― Թե բա՝ ամոթ քեզ։ Թե բա՝ կայազորի անունը չեմ ուզում մրոտել, հենց դրա համար էլ քեզ ռազմական դատարանի ձեռքը չեմ հանձնում։ Դե, ես էլ իր անունն էնպես մրոտեցի՝ իմացածիդ պես։
Հարին գլդիգլոր իրեն գերանների հետևգ գցեց ու աչքից կորավ։ Հենց ուզում էի նորից գրքիս անցնել, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ․ մի խումբ զինվորականներ, հետներն էլ քաղաքացիական շորերով մի մարդ, դուրս եկավ կայազորի խանութի հետևից ու գալիս են ուղիղ գերանների կողմը։ Շարժուձևից պարզ երևում էր, որ մեծավորներ են։ Սպան ու շարքայինը միշտ էլ քայլվածքով իրարից ջոկվում են։ Ոչ թե սպան ավելի լավ է քայլում, չէ․ էստեղ ուրիշ բան կա։ Դեռ հեռվից էլ տեսնում ես, որ սպան իրեն ուշադրության կենտրոնում է զգում՝ թե՛ վերադասի, թե՛ ենթակաների աչքի առաջ, տեսնում ես՝ ոնց է էդ տղամարկանց աշխարհում իրեն կարևոր մարդու տեղ դնում, իհարկե, իր հասկացածով․ եթե լեյտենանտ է, կապիտանի չափ չի հպարտանում, բայց բանակում ծառայող կամ էլ հենց թոկուզզ աշխարհի երեսին ապրող մարդկանց մեծ մասի համեմատ իրեն շատ կարևոր անձ է համարում։ Պարտադիր չէր գնդապետի ուսադիրների արճիճե աքլորիկը տեսնեի, որ գլխի ընկնեի, թե նա մեծավոր է, մյուսների հետ իրեն պահելու ձևից արդեն ամեն ինչ պարզ էր։ Նա իրեն ավելի կարևոր մարդու տեղ էր դնում, քան կողքի մայորը, սա էլ իրեն էր ավելի կարևոր մարդու տեղ դնում, քան կողքի երկու կապիտանները։ ավագ լեյտենանտն էդ խմբում մի քիչ խղճուկ էր երևում, բայց մեջների ամենակարևոր մարդը քաղաքացիական հագուստովն էր։ Նա բոլորից էլ ջահել էր, երևի քսանվեց֊քսանյոթ տարեկան, ոչ ավել։
Միանգամից որ էդքան մեծավոր տեսա, մի թեթև խառնվեցի, որովհետև հենց աչքների առաջ էի նստած, ոնց էլ լիներ, կնկատեին։ Չգիտեի՝ թառածս տեղից թռչեմ ցած ու պատիվ տամ, թե՞ գցվեմ գերանների հետևն ու թաքնվեմ։ Էդ օրերին պատիվ տալու հետ գլուխ չունեի, սրտովս չէր, որ պիտի անընդհատ դրա մասին մտածես, բայց հիմա պետքս էլ չի, քեֆս ոնց ուզի էնպես էլ անում եմ։ Ասենք, թե մի փոքր֊մոքր, տարիքն առած գնդապետ է աչքովս ընկնում, տեսքից էլ էնքան մեն֊մենակ, կորած֊մոլորած, կարծես շարքայինից ոչնչով առավել չի, հա, ուրեմն՝ հայացքը բռնում եմ, հավեսով պատիվ տալիս ու ճամփաս շարունակում։ Բայց հենց մի ջահել, անդարդ էշի գլուխ եմ տեսնում, որ էնպես է կտրիճավարի փողոցը զավթած՝ լոքերը գցում, ասես համաշխարհային պատմության անիվը ուր որ է շուռ է տալու, վատ ճամփից հանի ու ավելի այլանդակ ճամփի վրա դնի, տեղնուտեղը, շատ բանական ձևով, մտամոլոր տեսք եմ ընդունում, կամ շրջվում եմ՝ իբր խանութի ցուցափեղկով եմ տարված, կամ էլ աչքերս գցում եմ երկինք ու էդ ապուշի կողքով անցնում եմ, գնում։ Ում սիրտս ուզի, նրան էլ պատիվ եմ տալիս՝ ծեր մուրացկաններին, փողոցի երեխեքին, սիրուն աղջիկներին, լապտերասյուներից կառչած հարբեցողներին, համազգեստավոր վերելակավարներին ու բանակի բոլոր ընկեր տղերքին, ով ինձ դուր է գալիս, անկախ նրանից, թե ինչ կոչում ունի։ Բայց վաշտի բաժանեգծով եկող էս խումբը հեչ սրտովս չէր, դրա համար էլ ցցվեցի գերանների հետևը, որ աչքից հեռու լինեմ։ Սողեսող Հարի Քուքին մոտեցա։
― Քե՞զ ինչ եղավ,― ասաց Հարին։
― Գնդապետն է,― փսփսացի։― Հետն էլ չորս սպա ու մի քաղաքացիական։
Հիմա արդեն նրանց ձայները պարզ լսվում էին, ու Հարին երեսը թթվեցրեց։
― Արի ականջ դնենք,― ասի։
Բայց նրանց խոսակցությունը ականջ դնելու բան չէր, դե, ես էլ նորից կարդալուն անցա, Հարի՝ դու Հարի, քթի տակ էլի իր երգն սկսեց․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Հասկացա, որ մտքում գնդապետն է։
Սպաները զինվորականներին հատուկ եղանակով՝ աշխույժ֊աշխույժ տալիս էին առնում, բայց զգացվում էր, որ ուշքներն անընդատ վրաներն են պահում․ էնքան իրենց ասածին չէին հետևում, ինչքան խոսելու պատշաճ ձևը պահպանելուն։ Մեկ֊մեկ մայորը իր կոչման համեմատ շատ ազատ էր խոսում, բայց հետո ականջիս ընկավ, թե գնդապետին դիմելիս՝ ոնց խոսքի ձևը փոխեց։ Մյուսրն էլ էին էդպես անում, բացի գնդապետից, մեկ էլ քաղաքացիական հագուստով մարդուց։ Գնդապետն ուղղակի չտեսնված էր, եթե հաշվի առնեինք, որ ընդամենը վերջերս էր մեծ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչությունը թողել, բայց նրա ասածներն ինձ բավականին տափակ էին թվում։ Գլխի ընկա, որ քաղաքացիական հագուստովը լրագրող է, ու թերթի պատվերով պիտի բանակայինների կյանքից ակնարկաշար գրի։ Հետո նրա խոսքերը ականջիս հասան․
― Գնդապետ Ռեմինգթոն, արդյոք կարո՞ղ եմ մի քանի բառ փոխանակել ձեր զինվորներից մի երկուսի հետ, կարևոր չէ՝ ում։
Գնդապետն էլ թե՝
― Խնդրեմ, Ջիմ։ Լեյտենանտ Քոբըրն, ձեր տղաներից մի երկուսին չե՞ք բերի մեր բարեկամ Ջիմի մոտ։ Ում որ հարմար գտնեք, լեյտենանտ։
Դե, լեյտենանտն ընդուվնած կարգով պատասխանեց ու շտապ֊շտապ գնաց զինվորների հետևից։ Սպաներն էլ նորից աշխուժացան, բայց իհարկե, առանց չափն անցնելու։ Քիչ հետո ձայներն ավելի մոտեցան, ես վտանգի հոտն առա ու միանգամից հասկացա, որ ամբողջ խումբն ուր որ է գերանների էս կողմը դուրս կգա, և իսկույն ինձ ու Հարիին կտեսնի։ Մինչև կմտածեի, թե ինչ ճար գտնեմ, նրանք մեզ տեսա՜ն։ Բոլորն էլ տեսան, առաջին հերթին՝ հենց գնդապետը։ Հարին էշի տեղ դրեց իրեն՝ իբր ոչ ոքի չի նկատել ու ձայնը գլուխը գցած՝ երգում է, թե տեսեք֊տեսեք, չգիտեմ, որ կողքիս մարդ կա, ինձ համար երգ եմ ասում։ Մնում էր ե՛ս մի ելք գտնեմ, բայց չէի իմանում, թե ելքը որն է։ Ոտքի թռա ու նոր խելքիս հասավ, որ գերանների վրա եմ ցցվել՝ սպաների գլխավերևում, դե, շատ բարձր չէի, բայց ի՞նչ տարբերություն․ էս էլ որ նկատեցի, մաքուր ապուշ կտրեցի։ Հենց էդպես ցցված՝ գիրքը ձախ ձեռքս վերցրի, որ աջն ազատվի ու պատիվ տվի։ Բոլորը, քաղաքացիական շորեր հագածից բացի, պատվի առան, գնդապետն էլ թե՝ «Ազա՛տ, տղաս», ու ես հասկացա, որ նա ուզում է տպավորություն գործել լրագրողի վրա։ Իսկական զինվորականի տպավորություն։ Դրա համար էլ հենց ձեռքիս գիրքը տեսավ, ասաց․
― Տնային առաջադրանքնե՞րդ ես սերտում։
Էս արանքում Հարին երգը ընդհատեց։ Նայեց ինձ, նայեց, հետո հայացքը սպաներին դարձրեց, սրանց էլ նայե՜ց, նայե՜ց, նոր ոտքի ելավ ու արդեն լրիվ ավելորդ տեղը ախմախավարի պատիվ տվեց, բայց էնպես, ոնց որ ասի՝ վռազս ի՞նչ է, հո աշխարհի վե՞րջը չի։ Է՛հ, մի խոսքով, անհարմար բան ստացվեց, իսկը՝ խայտառակություն․ ախր Հարին էնքան դինջ֊դինջ պատիվ տվեց, որ մեկնումեկի թափով պատիվ տալու ժամանակ զինվորականների մոտ առաջացող ակամա ռեակցիան խանգարվեց։ Ոչ ոք չշարժվեց Հարիի ողջույնին պատասխանելու համար, բայց Հարին հանձնվելու միտք չուներ։ Պատվի առած՝ մեխվել մնացել էր գերանների վրա։ Վերջը շատ կուչուհուպ գալուց հետո, գնդապետն ահագին սրտնեղած՝ ինքն էլ պատվի առավ, մնացած սպաներն էլ մի մարդու նման նրանից օրինակ վերցրին։ Հիմա արդեն բոլորն էլ շշկլված էին ու իմ կարծիքով, երկնեկ էին տալիս մեզ պատահած չլինեին։ Տնային առաջադրանքների մասին գնդապետի տված հարցից հետո էնքան ժամանակ էր անցել, որ պատասխանելը իմաստ չուներ, ու ես էլ էի կանգնել մնացել։ Դրությունը լրագրողը փրկեց։
― Գնդապետ Ռեմինգթոն,― ասաց,― թույլ կտա՞ք խոսել այս տղաների հետ։
Էս անգամ գնդապետն էնքան էլ աշխույժ չէր։
― Խնդրեմ, ում հետ ուզում եք՝ խոսեք,― ասաց նա։― Ցանկացած զինվոր ձեր տրամադրության տակ է։
Լրագրողը նայեց Հարիին ու ժպտալով ասաց․
― Բանակը սրտո՞վդ է, կտրիճ։
Հարին չժպտաց։
― Չէ, սրտովս չի,― ասաց,― անունս էլ Կտրիճ չի, Հարի է։
― Իսկ ազգանո՞ւնդ։
― Քուք։
Հարին իջավ գերաններից։ Կարծում էի լրագրողի ու սպաների մոտ կկանգնի և մի քանի հարցերի էլ կպատասխանի, բայց նա առանց մի բառ ասելու, շուռ եկավ ու գնաց։ Երևի խանութ գնաց կամ կինո։ Կրակի մեջ ե՛ս մնացի։ Տեսնում էի, որ գնդապետը Հարիի խոսքերից ու արարմունքից փրփրել, իրեն ուտում է, դրա համար էլ որոշեցի մի քիչ գործերը շտկել, նախ՝ Հարիի, հետո էլ՝ գնդապետի․ դե, սիրտս չի տանում, որ մարդու տրամադրությունն էդպես փչանում է, ումն ուզում է լինի։
― Հարին այսօր հորից նամակ է ստացել,― ասի։― Մայրը շատ հիվանդ է, հոր կարծիքով՝ արդեն մեռնելու վրա։ Հարին ամբողջ օրը լաց է եղել։
Ասի ու գերաններից իջա։ Աչքս գնդապետի վրա էի պահում, որ տեսնեմ ասածս ոնց է ընդունել ու, նա հաստատ ինձ ճիշտ հասկացավ։ Նած և առաջ ազատ շունչ քաշեց, ինչքան զգացի՝ շնորհակալ էր, որ իրեն նեղ տեղից հանեցի։ Լրագրողներն իսկը փորձանք են զինվորականների գլխին։ Ուզածդ գնդապետին, որ հոգի է տալիս գեներալ դառնալու համար, նրանք կարող են մեծ գլխացավանքի մեջ գցել։ Քաղաքացիական անձինք, մանավանդ լրագրողները, գնդապետներին ու մինչև անգամ գեներալներին խեթ են նայում, նրանց սիրած հերոսը փոքր մարդն է։ Էս գնդապետս էլ մոխիր կուլ տվողներից չէր, իսկույն գլխի ընկավ, որ կայազորի անունն ու իր պատիվը փրկելու համար ավելի լավ է Հարիի ցավին ինքն էլ ցավակցի։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, երևում էր ոնց ուրախացավ, որ Հարիի մայրը մեռնելու վրա է․ ախր դուրս էր գալիս, թե բանակը ոչ մի մեղք չունի, ուղղակի մոր մեռնելն է, որ Հարիի սրտով չի, իսկ սա ուրիշ բան է։
― Այո,― ասաց գնդապետը՝ աչքը լրագրողին գցած,― մտքովս հենց այդպես էլ անցավ, որ խեղճ տղայի սիրտը մի որդ է կրծում։ Մայոր Գոլդինգ, հոգ տարեք, խնդրեմ, որպեսզի շարքային Քուքին արտահերթ արձակուրդ տրվի։ Լավ կլիներ առաջին իսկ գնացքով ուղարկել նրան, թող տուն գնա մի քանի օրով։ Ես ուզում եմ մեր կայազորի ամեն մի զինվոր իմանա, որ մենք՝ հրամանատարներս, իր բարեկամներն ենք։ Շարքային Քուքին անհապաղ տուն ուղարկեք, մայոր։
― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորը։― Վաղն առավոտյան առաջին հերթին դրանով կզբաղվեմ։
― Գրողը ծո՛ցը վաղն առավոտը,― ասաց գնդապետը։― Հենց հիմա՛։ Անհապա՛ղ։
Նա դարձավ ինձ։
― Որտե՞ղ է ապրում շարքային Քուքը,― ասաց։
Դե, ես գիտեի, որ Հարիենք Սան ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում են ապրում, նրանց տունը հեռու չէր մեր տնից, որտեղ ես ու հայրիկն էինք մնում։ Բայց չէի ուզում գործը բարդացնել, որովհետև շատ լավ տեղյակ էի՝ ամեն իրիկուն երկու֊երեք գնացք էր Սան Ֆրանցիսկո գնում։ Եթե Հարիենց տան տեղը գնդապետին ասեի՝ մայորը հենց առաջին գնացքով կուղարկեր նրան, ու շուտով ամենքին հայտնի կդառնար, որ Հարիի մայրը ոչ էլ հիվանդ է, ինչ մնաց, թե մեռնելու վրա, և ես ու Հարին կրակը կընկնեինք։ Դրա համար էլ որոշեցի ասել, թե Հարիենց տունը շատ հեռու տեղ է, էնքան հեռու, որ գնդապետը ձեռ քաշի հենց առաջին գնացքով հարիին տուն ուղարկելու մտքից ու թողնի սա իր ցավով տապակվի, ուրիշ ոչինչ։
― Նա Ալյասկայում է ապրում, սըր,― ասի։ Լեզվիս Ալյասկան եկավ, որովհետև հենց տեսա գլուխս փորձանքի տակ եմ դրել, սկսեցի երազել՝ թե երնեկ ուրիշ մարդ լինեի՝ էն չէ, ինչ որ կամ, ու էդպես երնեկ տալիս՝ էսկիմոսները նորից միտքս ընկան, դե, էսկիմոսներն էլ, հիշեցի, որ Ալյասկայում են ապրում։
― Ալյասկայո՞ւմ,― ասաց գնդապետը։
― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։― Նա Ալյասկայից է։
Տեսա՝ գնդապետը նեղն ընկավ արդեն ինձ ու ինձ հույսեր էի փայփայում, որ ձեռ կքաշի իր բռնած գործից, մոռացության կտա։ Է՜հ, ուր էր թե հիմա լեյտենանտը երևար, լրագրողի հետ զրուցելու համար իր ջոկած տղերքին բերեր․ ամեն ինչ միանգամից տեղը կընկներ, ես էլ կգնայի Հարիին փնտրելու։ Գնդապետը մի հայացք գցեց լրագրողի վրա, իսկ սա էնպիսի դեմք էր ընդունել, որ, ինչ ասեմ, կյանքում չեք պատկերացնի։ Ազնիվ խոսք, իսկը քարե արձան։ Գնդապետը ժպտաց լրագրողին, բայց սա դեմքի քար արտահայտությունը չփոխեց, դե, գնդապետն էլ հասկացավ, որ էժան չի պրծնելու։
― Ալյասկայի ո՞ր քաղաքից է,― ասաց։
― Ֆերբենքսից։
― Մայոր Գոլդինգ,― ասաց գնդապետը,― պարզեք Ֆերբենքս թռչող ինքնաթիռների չվացուցակը և շարքային Քուքին հենց առաջին ինքնաթիռով, արտահերթ ուղարկեք, իսկ եթե փողի կարիք ունենա, անձամբ ի՛նձ զեկուցեք։
― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորն ու հեռացավ։
― Երիտասարդ,― դիմեց ինձ գնդապետը,― գնա ընկերջոջդ գտիր։ Նա տուն է գնում։
― Լսում եմ, սըր,― ասի ու շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողն ասաց․
― Ներողություն, ձեռքիդ ի՞նչ գիրք է։
― «Ռազմի արվեստը»,― ասի։― Կլաուզևից[1]։
― Կարելի՞ է իմանալ՝ ինչպես պատահեց, որ հենց այդ գիրքն ես կարդում,― ասաց լրագրողը։
― Մեր բանակայինների մտավոր զարգացման միջին մակարդակը․․․― մեջ ընկավ գնդապետը, բայց լրագրողը սրան ընդհատեց․
― Շերմանն[2] ասել է՝ պատերազմը դժոխք է,― վրա բերեց նա։― Կլաուզևիցն ասում է՝ արվեստ է։ Դո՞ւ ինչ կարծիքի ես։
― Ես այնքան էլ լավատեղյակ չեմ։
― Կլաուզևիցի մասի՞ն ինչ կարծիքի ես։
― Հեշտ է կարդացվում։
― Իսկ նրա գաղափարների մասի՞ն ինչ կասես։
― Գարշելի գաղափարներ են։
― Անունդ ի՞նչ է։
― Վեսլի Ջեքսոն։
Լրագրողը պիջակի գրպանից հանած փոքրիկ ծոցատետրի մեջ անունս գրեց։ Սկզբում գնդապետը գոհ էր ինձանից, բայց հենց որ լեզվիս ազատություն տվի՝ չնայած միտք չունեի, տեսա՝ նրան բոլորովին դուր չեկավ։ Ով գիտի մտածեց, թե էդ խելառ լրագրողը իր պես մարդուն թողած՝ որոշել է ակնարկ գրել ինչ֊որ շարքայինի մասին։
― Ո՞ր կողմերից ես,― ասաց լրագրողը։
― Սան Ֆրանցիսկոյից։
― Մինչև բանակը ինչո՞վ ես զբաղվել։
― Ոչ մի բանով։
― Ոչ մի բանո՞վ։
― Մի ժամանակ դեսուդեն ընկած՝ աշխատանք էի փնտրում, մեկ֊մեկ էլ գործ էր պատահում, բայց ավելի շատ պարապ֊սարապ թրև էի գալիս։ Հայրս նախորդ պատերազմի մասնակից է։ Վիրավորվելու համար թոշակ է ստանում, դե, երկուսով ծայրը ծայրին էինք հասցնում, գլուխներս պահում։
― Հայրդ ի՞նչ է անում։
― Ոչ մի բան։
― Ի՞նչ զբաղմունքի կամ մասնագիտության տեր է։
― Ոչ մի․ ուսանող է եղել՝ զորակոչել են, իսկ վերադառնալուց հետո էլ չի ուզեցել ուսումը շարունակել։
― Այդ բոլորը որտեղի՞ց գիտես։
― Ինքն է պատմել։ Մինչև այս պատերազմի սկսվելը մենք իսկական ընկերներ էինք։
― Հետո ի՞նչ պատահեց։
― Դե, հայրիկը միշտ էլ կոնծելու սեր ուներ, իսկ հենց որ սկսեցին բոլորին զինվոր տանել, իրեն լրիվ խմելուն տվեց։ Բան էլ չէր ուտում։
― Ի՞նչ վնասվածք էր ստացել կռվում։
― Թունավորում, արկի վնասվածք, ցնցում։ Արկի մի բեկոր կպել է գլխին, քիչ է մնացել գլուխը մաշկի։
― Սիրո՞ւմ ես հորդ։
― Իհարկե։
― Իսկ ինչո՞ւ գժտվեցիք։
― Չենք գժտվել։ Ես անընդհատ փորձում էի նրան համոզել, ո ր խմելը թողնի, բայց նա չէր կարողանում։ Ուզենալն՝ ուզում էր, բայց չէր կարողանում։ Խմած֊խմած երեք֊չորս օրով գլուխն առնում էր կորչում, իսկ երբ հարցնում էի, թե որտեղ է եղել, ոչ էլ հիշում էր։
― Եթե չեք գժտվել, ուրեմն ինչպե՞ս պատահեց, որ դադարեցիք ընկերություն անել։
― Նա գնաց ու էլ հետ չեկավ։
― Իսկ դու ինչպե՞ս էիր գլուխդ պահում։
― Մի գործ գտա, շաբաթ օրերը երեք դոլարով աշխատում էի։ Դրանով էլ յոլա էի գնում։
― Հիմա որտե՞ղ է հայրդ։
― Չգիտեմ։
― Է՞լ ինչ հարազատներ ունես։
― Մայրս է ու եղբայրս։
― Նրա՞նք որտեղ են։
― Էլ Պասոյում։ Մորս եղբայրը՝ Նիլ քեռին, գյուղատնտեսական պիտույքների խանութ ունի Էլ Պասոյում, երևի մի տասը տարի կլինի՝ մայրս ու եղբայրս նրա մոտ են մնում։
― Իսկ դու հորդ մո՞տ ես մնացել։
― Հա։ Ինը տարեկանից նրա հետ եմ ապրել։
Է՛հ, լրագրողը մի գլուխ հարցեր էր տալիս, ես էլ մի գլուխ պատասխանում էի․ ինչ ճիշտն է՝ էն էի ասում ու զգում էի, որ գնալով ավելի հիմար դրության մեջ եմ ընկնում․ գոնե լեյտենանտը երևար, իր տղերքին բերեր, գային կայազորի պատիվը բարձրացնեին, թե չէ ես ու Հարին մաքուր խայտառակ արինք։ Բայց լեյտենանտը հակառակի պես չկար ու չկար, ձեռքերս քրտնել, ջուր էին դարձել, մտքումս հազար երնեկ էի տալիս՝ ա՜խ, ուր էր էսկիմոս լինեի, ականջներումս էլ անընդհատ «Վալենսիան» էր թնդում, որովհետև հայրիկը հենց էդ երգն էր շարունակ երգում, երբ մայրիկը եղբորս՝ Վիրջիլի հետ, նոր էր գնացել Էլ Պասո, ու մենք երկուսով կարոտից մեռնում էինք։ Հետո ես ու հայրիկը էլի գժի պես չէինք կարոտում, էլ հայրիկը իր «Վալենսիան» չէր երգում, ու ես լրիվ մոռացա մեր երգը, բայց հենց հայրիկը գնաց, հետ չեկավ, նորից հիշեցի, որ բանակ ընկնելուս առաջին օրվանից երգը մտել էր գլուխս, դուրս չէր գալիս։
Սկզբում լրագրողին չհավանեցի, բայց խոսքի բռնվեցինք, թե չէ, տեսա պարզ, անկեղծ տղա է, դժկամությունս կորավ։ Չգիտես ինչու գնդապետն ու մյուս սպաները չէին խանգարում, որ զրույց անենք, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե իմանամ՝ ինչու։ Երևի իրենց համար էլ էր հետաքրքիր։
Եվս մի հարց,― ասաց լրագրողը։ Նա աչքի տակով նայեց գնդապետին։ Հետո թե՝
― Բանակը սրտո՞վդ է։
Թո՛ւ, անտերը, մենակ էս էր պակաս։ Հարի Քուքը պատասխանել էր, հիմա էլ մնում էր ե՛ս պատասխանեմ։ Թե ճիշտն ասեի, գնդապետի սիրտն ավելի էր կոտրվելու, ճիշտը չասեի՝ վախկոտ էի դուրս գալու։ Չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում գնդապետի սիրտը կոտրել, ախր Հարիի պես ես էլ նրան չէի սիրում, բայց չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում սիրտը կոտրել։ Մի տեսակ սխալ կլիներ նրա սիրտը կոտրել։ Չգիտեմ ոնց բացատրեմ, բայց ինձ թվում էր, որ գնդապետի սիրտը կոտրելն ավելի վատ է, քան վախկոտ դուրս գալը։ Դրա համար էլ սկսեցի մտածել, թե բանակում ինչ դուրեկան բան կա, բայց էդ դուրեկան բաներն էնքան քիչ էին, որ էդքանի համար լեզուս չէր պտտվի ասեմ՝ բանակը սրտովս է, ու քանի միտք էի անում, ավելի ու ավելի էի շփոթվում։ Տրամադրությունս ընկավ, հեչ լավ չէի զգում, բայց վերջը պիտի մի որոշման գայի, դե, ես էլ կարեցածիս չափ առույգ ու լուրջ֊լուրջ ասի․
― Բանակը հենց իմ սրտի ուզածն է։
Էդ րոպեին էլ լեյտենանտն իր ընտրած տղերքով վրա հասավ, սրանց տեսնելուն պես՝ շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողը ձեռքս բռնեց։ Լեյտենանտն իր ջոկովի տղերքին ներկայացրեց։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Աչքովս շատ էին ընկել, բայց հետները ծանոթ չէր։ Լրագրողը հարցուփորձ արեց, թե քանի տարեկան են, որտեղացի են, ծնաղներն ինչով են զբաղվում, բայց նրանց պատասխաններից ոչ մեկը գրի չառավ։ Կենացները գնալով քաղցրացան, ու գնդապետի քեֆը նորից բացվեց, հետո էլ մայորն եկավ, թե՝
Մի ինքնաթիռ կա, սըր, երեք ժամից թռչում է Ֆերբենքսից մոտ հարյուր մղոն հեռավորության վրա գտնվող ինչ֊որ օդանավակայան։ Շարքային Քուքի արձակուրդի վկայականը, ուղեգիրն ու փողը այս ծրարի մեջ պատրաստ դրված են։
Է՜ս որ լսեցի, ով գիտի էնպես սփրթնեցի՝ պատի ծեփ դարձա, լրագրողի աչքից էլ երևի չվրիպեց, թե ինձ ոնց կորցրի, որովհետև դարձավ գնդապետին ու ասաց․
― Խե՜ղճ տղա, այդքան ճամփան մեն֊մենակ պիտի կտրի ինքնաթիռով․․․
Շրջվեց իմ կողմը, թե՝
― Չե՞ս կարծում, որ պետք է ընկերոջդ մենակ չթողնես, մանավանդ որ մայրը այդքան ծանր հիվանդ է, ինքն էլ այդպես տանջվում֊տառապում է։
― Ինչ կա որ,― ասի։― Շատ ուրախ կլինեմ Ալյասկան տեսնել։
Էս արանքում գրասենյակի տղերքն էլ աշխուժացան, սրանցից մեկը թե՝
― Ալյասկա՞ն։ Ո՞վ է գնում Ալյասկա։
― Շարքային Քուքը,― ասաց մայորը։― Նրան տուն ենք ուղարկում։ Մայրը մահամերձ է։
Թո՛ւ, անտերը, էսպես են քաշվում էլի։
― Շարքային Քո՞ւքը,― ասաց գրասենյակի տղան։― Ի՞նչ շարքային Քուք։
― Շարքային Հարի Քուքը,― ասաց մայորը։
Չէ՜, ապրի լրագրողը, էլի օգնության հասավ։
― Գնդապետ,― ասաց,― ձեզ հետ առանձին խոսք ունեմ։
Ինձ էլ դարձավ, թե՝
― Ոչ մի տեղ չգնաս։
― Խնդրեմ,― ասաց գնդապետը լրագրողին։
Նրանք գերանների մյուս կողմը անցան, իսկ մենք մնացինք տեղներս կանգնած՝ իրար նայելիս։ Գրասենյակի տղերքը հասկացել էին, որ էստեղ մի մութ գան կա, բայց չուզեցին քթները խոթել, որովհետև բանակը սովորեցնում է քիթդ ամեն ինչի մեջ չխոթել, ինչքան էլ որ ճիշտն իմանաս, թե չէ մեկ էլ տեսար՝ հրամանատարներիդ գլխին պատուհաս դարձար, տեղեկություններիդ համար շատ ու շատ շնորհակալություն կհայտնեն, բայց մի երկու շաբաթից էն տեսակ խուլ գավառում ուշքի կգաս, որ քո հոժար կամքով ոտք էլ չէիր դնի։ Դրա համար էլ գրասենյակի տղերքը խոսք չբացեցին, թե Հարի Քուքը որտեղացի է, չնայած հաստատ գիտեին, որ Ալյասկայից չի։
Մայորն էլ էր գլխի ընկել, թե ինչն ինչոց է ու մեկ֊մեկ գողտուկ հայացնքեր էր գցում վրաս։ Փորձեցի նրան ժպտալ, բայց անմիջապես երեսը շուռ տվեց, ոնց որ ասեր․ «Պինդ կաց, քեզ պահիր, ծպտուն չհանես։ Էստեղ գնդապետն է գլխավոր դեմքը։ Նրա՛ ելույթն է։ Արի գլխին սառը ջուր չլցնենք։ Այ, խոսում է լրագրողի հետ։ Մի բան կորոշի ու հրաման կտա։ Մենք էլ կկատարենք»։
Երկու կապիտաններն ու լեյտենանտն էլ էին եղած֊չեղածը հասկացել, դե, էլ ի՞նչ․ մնում էր կանգնել ու սպասել։ Չէինք կարող խոսել, որովհետև հանկարշ բերաններիցս մի բան կթռցնեինք, գնդապետը ոտով֊գլխով կրակը կընկներ։ Էհ, ինձ ի՞նչ կար, ես ուրախությամբ Ալյասկա կգնայի, բայց համոզված չէի, որ Հարի Քուքն էլ կուզենա։ Ուր ասես կգնայի, մենակ թե գոնե միառժամանակ բանակից պրծնեի։ Մինչև կոկորդս կշտացել էի, ու եթե ինձ Հարիի հետ ուղարկեին Ալյասկա, հոյակապ կլիներ․ համ փոփոխություն էր, համ էլ գուցե վերջապես էսկիմոս տեսնեի։
Քիչ հետո լրագրողն ու գնդապետը վերադարձան։ Երևում էր շատ լավ լեզու են գտել, հաստատ լրագրողը խոստացել էր գնդապետին մի փայլուն հոդված գրել նրա մասին ու օգնել բրիգադի գեներալ դառնալու։ Չնայած երկուսի դեմքին էլ ժպիտ չկար, բայց ես գլխի ընկա, որ ամեն ինչ կարգին է, անկախ նրանից, թե Հարի Քուքը որտեղ է ապրում, անկախ նրանից, թե դա ով գիտի, ով՝ չէ։
Գնդապետը հայացքով չափեց իր ենթականերին, ու սրանք բոլորը հասկացան, որ տեր ունեն գլխներին։ Հետո գնդապետն ասաց․
― Մայոր Գոլդինգ, ես ուզում եմ շարքային Քուքի հետ Ֆերբենքս ուղարկել նաև շարքային Ջեքսոնին, ուստի հոգ տարեք, խնդրեմ, նրա գործուղումը ձևակերպելու մասին։ Շարքային Ջեքսոնը կմեկնի որպես կապավոր։― Գնդապետը դարձավ ինձ։― Գնա ընկերոջդ գտիր և ուրախ լուրը հայտնիր։ Ըստ իս, լավ կլինի երկուսդ էլ ժամանակ չկորցնեք և անհապաղ ձեր իրերը հավաքեք։ Լեյտենանտ Քոբըրն, հուսով եմ փոխադրամիջոցի հարցը կլուծե՞ք՝ նրանց օդանավակայան հասցնելու համար։
Բոլորը զգաստացան ու գնդապետին պատիվ տվեցին։ Ի պատասխան նա էլ պատվի առավ, և խումբը ցրվեց։ Ես ճամփա ընկա ուղիղ զորանոց՝ հույս ունենալով, թե Հարին անկողնուն փռված կլինի, ու էդպես էլ կար։ Քնել էր։ Թափ տվի նրան, ու հենց աչքերը բացեց, ասի․
― Վեր կաց, ես ու դու Ալյասկա ենք գնում, երեք ժամից ինքնաթիռը թռչում է։
Հարին ասաց՝ Ալյասկա չենք գնա, է՛, կգնանք երկուսով դրանց ուրիշ բան կանենք․ թե ինչ, երեսս չի բռնում էստեղ կրկնեմ։ Նա շուռ եկավ մյուս կողքին՝ նորից քնելու։ Հիմա լեզու եմ թափում, որ սրան հասկացնեմ, թե լուրջ եմ ասում, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ՝ լրագրողը մտավ զորանոց։
Իմ ու Հարիի բախտից՝ զորանոցում ուրիշ մարդ չկար, մենակ Վիկտոր Տոսկան էր, էն էլ էդ մեծ բարաքի խորքում՝ իր մահճակալին քնած։ Լրագրողը նայեց Հարիին, թե՝
― Կներես, որ քեզ «կտրիճ» ասացի։ Մտքումս ոչ մի վատ բան չկար։ Թխի՛ գա։
― Թխի՛ գա,― ասաց Հարին։
― Որտե՞ղ ես ապրում,― ասաց լրագրողը, բայց իմ սիրտն արդեն հանգիստ էր։
― Սան Ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում, հենց Կարմրասարի փեշին։
― Հարազատներդ ո՞նց են, ի՞նչ են։
― Լավ են։
― Վերջին անգամ ե՞րբ ես տանից նամակ ստացել։
― Հենց էսօր մորիցս նամակ ստացա։ Կարկանդակ է թխել, ուզում է ուղարկի։
― Սիրո՞ւմ ես կարկանդակ։
― Էն էլ ո՜նց, գրողը տանի․ ախր մի ուրիշ կարկանդակ է,― վրա բերեց Հարին։― Է՛լ խուրմա, է՛լ պոպոք, է՛լ ռոմ, ինչ ասես մեջը չկա։ Դու չե՞ս սիրում։
― Սիրում եմ,― ասաց լրագրողը։ Նայեց երկուսիս։― Ես ձեր անուններն իմացա,― ասաց,― դուք էլ իմն իմացեք։ Ջիմ Քըրբի։ ՅՈՒՓԻ֊ի թղթակից։
― Յունիըն Փա՞սիֆիքի,― հարցրեց Հարին։
― Յունայթիդ Փրեսի,― ասաց Ջիմը։
― Իսկ ի՞նչ ես գրում։
― Դե, շեֆն ուզում է, որ զինվորների մասին գրեմ։ Ձեզ պես տղերքի։ Ոչ թե մեծավորների, այլ էսպես ասած՝ «փոքրավորների»։ Երևի սկզբում տեղի ռազմաճամբարների կյանքից ակնարկաշար գրեմ, հետո էլ զորքի հետ կշարժվեմ առաջ։
Հարին հայացքը գցեց վրաս ու ասաց․
― Ջեքսոնը երդվում է, թե երեք ժամից ինքնաթիռով թռչում ենք Ալյասկա։
― Ճիշտ է,― ասաց Ջիմը։― Ինչ է, դուրդ չի՞ գալիս, լավ չի՞։
― Շատ լավ է,― ասաց Հարին։― Միշտ էլ ուզեցել եմ Քլոնդայքը տեսնել։
Բայց էդ ո՞նց եղավ։
― Այ, ընկերդ էլ՝ վկա,― ասաց Ջիմը,― երկուսով գնդապետի խելքն առանք ու խոսք խոսքի տված՝ գործը գլուխ բերինք։
― Առանց հանաքի,― ասաց Հարին։
― Առանց հանաքի,― ասաց Ջիմը։― Անհոգ մնա։ Ամեն ինչ կարգին է։ Դե, պատրաստվեք, ես էլ գնամ։ Հույս ունեմ, որ էլի կհանդիպենք։
Մենք Ջիմ Քըրբիին մնաս բարով ասինք, նա շրջվեց ու դուրս եկավ զորանոցից։ Ես ու Հարին սկսեցինք ունեցած֊չունեցածներս հավաքել, Հարին էլ մի գլուխ թե՝
― Ախպոր պես, ի՞նչ եք ասել գնդապետին։
Ճամփորդությունը չտեսնված անցավ՝ գնալն էլ, գալն էլ, Ալյասկան լավ տեղ էր, թեկուզ փոփոխության համար արժեր էնտեղ ընկնել, բայց ընդամենը մի էսկիմոս տեսա, էն էլ Ֆերբեքսի պանդոկում էր աշխատում, քրիստոնյա էր, անունը՝ Դեն Քոլինզ, ու ավելի շատ ամերիկացու էր նման, քան էսկիմոսի։ Չէի ասի, թե մեր ճամփորդությունը ժամանակի ու պետական փողի կորուստ էր, որովհետև գնդապետը մի քանի ծրար էր գլխիս կապել ու հանձնարարություններ տվել։ Մի վեց հատ կայազոր մտա֊դուրս եկա ու ամեն տեղից հետս ծրար֊բան բերի։
Հենց Հարին իմացավ՝ ինչի համար ու ոնց ենք Ալյասկա ընկել, թե՝
― Հը՜, բա ի՞նչ գիտեիր։ Որ ասում եմ՝ աշխարհը ստի վրա է, հիմա համոզվեցի՞ր, Ջեքսոն։
Մեր գնալ֊գալը մի հինգ օր տևեց, ու հետ եկանք թե չէ, ամեն ինչ էլի առաջվա պես շարունակվեց․ առավոտից իրիկուն՝ հա ռազմական ուսուցում, ամեն իրիկուն էլ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին Դոմինիկի փոքր եղբար գլխին նույն օյինն էին դնում։