Վեսլի Ջեքսոնի արկածները

Վեսլին երգում է «Վալենսիան» և մի կարևոր նամակ ստանում

Իմ անունը Վեսլի Ջեքսոն է, տասնութ տարիս լրացել է, տասնիննի մեջ եմ մտել, իսկ սիրածս երգը «Վալենսիան» է։ Երևի ամեն մեկն աշխարհում վաղ թե ուշ գտնում է իր սիրած երգը։ Օրինակ՝ ես, գիտեմ, իմը գտել եմ, որովհետև անվերջ երգում եմ ու քնած էլ լինեմ, երգն ականջիս է։ Սիրում եմ, որ մարդ կոկորդով մեկը զլում է․

Վալե՜նսիա,
Երազիս մեջ, թե արթուն
Լսում եմ ես անդադրում,
Կամացուկ ի՜նձ ես կանոչւմ։
Վալե՜նսիա,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ։
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ, տա՛֊տա՛․․․

Էս աշխարհում, թե ուզենաս էլ, երգերից չես փախչի, որովհետև անընդհատ մի ցավից պրծնում ես, մյուսի մեջ ընկնում, դե, ցավն էլ որ գալիս է, հետը երգ է բերում։ Ընկերս՝ Հարի Քուքը, երգում է․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Էս երգը չսիրած մարդկանց մոտ է երգում․ ուզում է ասել՝ եթե ճար ունենար, նրանք շունչները փչած կլինեին, ոչ թե մաղթում է, որ միշտ ջահել մնան։ Բայց միաժամանակ էնպես է երգում, կարծես հենց երգի հեղինակի մտքինը ասի, կարծես իր հարսնացուի մասին երգելիս լինի՝ սիրտը կոտրված, որ ճար չունի, թե սիրածի ջահել ու դուրեկան տեսքը ընդմիշտ պահպանի։ Ում վրա որ Հարին ատում է կրճտացնում, սա շատ լավ հասկանում է նրա մտքինը, բայց ի՞նչ անի․ պարզ ու հասարակ երգ է, դե գնա ապացուցիր, թե Հարին իր ապագա հարսնացուի մասին չի երգում։ Ոչ մի օրենք չկա, որ սիրածիդ մասին երգելն արգելի։

Նիք Քալին էլ սա է երգում․

Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն,
Թե ինձ դրախտ չըտանես, ասա՝ էլ ես ի՞նչ անեմ։
Երկնի դուռն են ցույց տալիս հըրեշտակները վերից,
Էլ չեմ կարող դիմանալ այս աշխարհում տանջալից։

Նիքն էլ է իր երգը երկու ձևով երգում․ լուրջ ու ծաղրանքով։ Մի կողմից հասկանում ես, որ ասում է՝ «Չէ, էս կյանքը սրտովս չի», բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ մի բան էլ կա մտքում․ «Հա, սրտովս չի, բայց չէի ուզի կյանքից հեռանալ, իսկ թե հեռանալու լինեմ, աստծու սիրույն, գոնե սրանից լավ տեղ ընկնեմ այ, թող դրախտ գնամ»։ Մի կողմից հասկանում ես, որ Նիքը մի տեսակ ուրիշ, անհասանելի կյանքի կարոտով է ապրում, բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ իր կարոտը ձեռ է առնում։ Ամեն անգամ, հենց Նիքի երգը ականջիս է հասնում կամ էլ միտքս գալիս, սիրտս էնպես է սևանում՝ ուզում եմ ուրիշ մարդ լինել, ոչ թե էն, ինչ որ կամ։ Ուզում եմ թեկուզ չինացի լինել, էսկիմոս, բայց ոչ էն ինչ որ կամ, Սան ֆրանցիսկոյում ծնված ամերիկացի, որի դուբլինցի մայրն ու լոնդոնցի հայրը հանդիպել են Սան Ֆրանցիկսկոյում, սիրահարվել իրար, ամուսնացել ու երկու որդի ունեցել, ինձ ու եղբորս՝ Վիրջիլին։ Սիրտս խառնում է կյանքից, երբ լսում եմ, թե ոնց է Նիք Քալին հարցնում՝ ախր ի՞նչ անի, եթե աստված իրեն դրախտ չտանի։

Ինչքան մարդ գիտեմ, ամեն մեկը մի երգ ունի, որ ինչ֊որ տեղ լսել է ու մտքում պահել, որը նրա համար հատուկ իմաստ է ստացել։ Տեսնես հռչակավոր մարդի՞կ ինչ են երգում՝ երբ մենակ են, չորս կողմը ոչ ոք չկա։ Դե, եկեղեցում մի բան ես երգում, մենակ մնալիս՝ ուրիշ։

Ուրեմն՝ արդեն իմացաք անունս, իմացաք՝ քանի տարեկան եմ ու որն է սիրածս երգը, բայց ամենակարևորն իմ մասին, որ պիտի իմանաք, չգիտեք․ ես սիրուն տղա չեմ։ Ոչ թե մի քիչ գեշ եմ, ասենք՝ որոշ տղերքի պես, չէ, իրոք գեշ եմ։ Չգիտեմ ինչից է, ինչից չէ, բայց էդպես է ու վերջ։ Ամեն սափրվելիս մնում եմ ապուշ կտրած։ Հավատս չի գալիս, թե մարդ էսքան անշնորհք կերպարանք կունենա, բայց արի տես, որ ցցվել է աչքիս առաջ ու էդ հենց ես եմ, ես և ուրիշ ոչ ոք․ Վեսլի Ջեքսոնը, բանակային հերթական համարով՝ 39339993֊ը։ Ասա՝ իսկի գիտե՞ի, թե ինչքան եմ գեշ, մինչև որ երեք տարի առաջ չսկսեցի սափրվել ու օրումեջ կերպարանքս տեսնել։ Այ, դրա համար էլ սափրվելու հետ սեր չունեմ։ Չէ, սափրվելուն դեմ չեմ, ոչ էլ կոկիկ երևալուն, բայց դե ճար չկա, սափրվելիս պիտի ինձ հայելում նայեմ, իսկ էնտեղ հո մի մռո՜ւթ չեմ տեսնում, զզվանքս էնպես է գալիս, որ էսկիմոս էլ չեմ ուզում լինել, ուզում եմ մեռնել պրծնել։

Հենց դրա պատճառով էլ երեք տարի առաջ գլուխս մտավ, որ ավելի լավ է մարդկանց աչքին չերևամ։ Երկար֊բարակ թափառում էի կամ գիրք էի կարդում։ Թափառելիս մտածում ես, կարդալիս էլ ուրիշ մարդկանց մտքերն իմանում․ մեծ մասամբ երևի տեսքից անդուր մարդկանց։ Շատ֊շատ թափառելուց, շատ֊շատ կարդալուց ու շատ մտածելուց հետո սկսում ես քեզ ու քեզ տալ֊առնել, ավելի ճիշտ՝ ոչ էլ քեզ ու քեզ, գրքերում հանդիխած մարդկանց հետ ես տալիս֊առնում։ Ու հանկարծ սիրտդ էնպե՜ս է ուզում, որ կենդանի մեկի հետ զրուցես, բայց խոսքի կծիկը բացում ես թե չէ, է՛հ, չեն հասկանում՝ ինչից ես խոսում, որովհետև քո կարդացած գրքերը չեն կարդացել, մտքովդ անցածն իրենց մտքով չի անցել ու շատ հնարավոր է՝ քեզ գժի տեղ դնեն։ Միգուցե հենց էդպես էլ կա, բայց ի՞նչ իմանաս՝ ով է գիժ, ով չէ։ Օրինակ՝ ես սիրտ չէի անի ոչ մի մարդու գժի անուն կպցնել։ Բա որ սխալվե՞մ։

Էսքանից հետ խելքիդ փչում է, որ մեկնումեկին պիտի նամակ գրես, դե, ես էլ էդպես արի։ Ավելի շուտ՝ որոշեցի, թե պիտի գրեմ, բայց ասենք՝ գրեցի, է՛, ո՞ւմ ուղարկեմ։ Աչքս բացել֊չեմ բացել, կյանքիս մեծ մասը մայրիկը հայրիկից բաժանված է եղել, ու ես մորս հետ ոչ մի կապ չունեմ։

Թե հորս գրեի․․․ գրողը տանի, ախր չգիտեի էլ՝ որտեղ է, ինչ է։ Եղբորս՝ Վիրջիլին գրեի․․․ է՛հ, տասներեք տարեկանին ի՞նչ պիտի գրես, թեկուզ հենց շատ լավ ճանաչելիս լինես, իսկ ես նրան մի կարգին չէի էլ ճանաչում։ Թե պրեզիդենտին գրեի․ բա չէ՞ր զարմանա։

Ուրիշ ոչ մեկի էլ էնքան լավ չգիտեի, որ նամակ ուղարկեի, դրա համար էլ վերջը որոշեցի միսիս Ֆոքսին գրել՝ Սան Ֆրանցիսկոյի կիրակնօրյա դպրոցի մեր ուսուցչուհուն։

Հայրիկն էր ստիպում, որ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեմ․ ասում էր, թե ինքը կյանքի ճիշտ ճամփից շեղվել է, ու աչքը վախեցած է, մեկ էլ տեսար՝ ես էլ շեղվեցի, եթե ճիշտ ճամփան ցույց տվող չլինի։ Ասում էր՝ էլի դու մի ճար անես երկուսիս համար, բայց գրողը տանի, հարբեցողը հո ե՞ս չէի, ինքն էր։ Դե թող ի՛նքն էլ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեր։

Միսիս Ֆոքսին մի երկար նամակ գրեցի, պատմում էի, թե վերջին անգամ իրեն տեսնելուց հետո, այսինքն՝ անցած ինը տարում, գլխովս ինչ է անցել֊դարձել։ Դժվար թե նրա հիշողության մեջ մնացած լինեի, բայց ինձ թվում էր, որ անպայման պիտի մեկնումեկին գրեմ, դե, ես էլ նրան գրեցի։ Բանակում ծառայելուց էլ ինչ օգուտ, եթե գոնե մեկ֊մեկ նամակ չգրես ու մեկ֊մեկ էլ գրածիդ պատասխան ստանաս։ Միսիս Ֆոքսը կպատասխաներ՝ շատ լավ։ Չէր պատասխանի՝ ոչինչ։

Մի իրիկուն էլ, միսիս Ֆոքսին նամակ ուղարկելուց մոտ մի ամիս անց, փոստը բաժանելիս հո իրարանցո՜ւմ չընկավ․ դու մի ասա՝ իմ անունով նամակ է եկել։ Վերնոն Հիգբին իսկական պատմություն սարքեց։ Փոխանակ նամակը տար, ոնց որ ուրիշներին էր տալիս, հայտարարեց, թե ուզում է պաշտոնապես հանձնել։ Տղերքին էլ դրա պես բան էր պետք, կարգին ուրախացան, ես էլ առանձնապես չեմ ու չում չարի, սրանք, ուրեմն՝ ճամփա բացեցին, որ մոտենամ տախտակամածին։ Էդ արանքով անցա ու բարձրացա տախտակամած, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, ասի՝ իրենց սրտով գնամ։ Գիտեի՝ ուզում են մի փոքր ուրախանալ, դե, բանակում էլ որ տղերքն ուզում են մի փոքր ուրախանալ, լավ է չհակառակվես, թե չէ նրանք մի բան էլ ավելի կհրճվեն, իսկ դու՝ ոչ մի մազաչափ։ Բայց եթե սրտներով գնացիր, դու էլ հետները կուրախանաս։ Ասենք՝ մարդիկ վրադ ծիծաղում են, ո՞ւմ են ծիծաղատեղ սարքում։ Ախր ես ինքս եմ վրաս ծիծաղում, էլ ինչո՞ւ բանակի ընկեր տղերքը չծիծաղեն։ Երևի ամեն մեկն էլ տասնութ տարեկան դառնալուց հետո սովորում է իր վրա ծիծաղել։

Հա ուրեմն՝ հենց բարձրացա, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, բոլորը ծիծաղից թուլացան, հո չեն հրճվո՜ւմ, Վերնոնն էլ էնպես ձեռքը վեր ցցեց, կարծես հռետոր է, ունկնդիրներին կարգի է հրավիրում։

― Լռությո՛ւն, ոչ մի ծպտուն չլսեմ,― ասաց։― Ամբողջ ծառայությանս ընթացքում, ինչքան որ Բ վաշտի փոստային գրագիրն եմ, սրանից կարևոր իրադարձություն չի եղել։ Պատիվ ունեմ հայտարարելու․ ամերիկյան փոստով մի նամակ է եկել։ Էլ ավելի մեծ պատիվ ունեմ հայտնելու, որ նամակը շարքային Վեսլի Ջեքսոնի անունով է։ Երեք անգամ «ուռա՛» շարքային Ջեքսոնի պատվին։

Տղերքն «ուռա՛» կանչեցին, իսկ ես անընդհատ մտածում էի, թե տեսնես միսիս Ֆոքսն իր նամակում ինչ է գրել։ Ու անընդհատ, ոնց որ մի ձայն ականջիս տակ «Վալենսիան» երգեր։

«Ուռաներից» հետո մեկը հարցրեց․

― Ումի՞ց է նամակը։

Մի ուրիշն էլ թե՝

― Հավատալու բան չի, որ Վեսլին սիրած ունենա։

Բայց ես ուշադրություն չդարձրի։

― Վրա մի տվեք,― ասաց Վերնոն Հիգբին։― Շարքային Ջեքսոնի սիրալիր թույլտվությամբ, ես ձեզ կհայտնեմ նամակն ումից է։ Ինչ վերաբերում է շարքային Ջեքսոնի սիրած ունենալուն, թե չունենալուն, հաստատական կամ ժխտական պատասխանը մեր պաշտոնական արարողության մեջ չի մտնում։ Ձեռքիս նամակը շարքային Ջեքսոնի մասնավոր սեփականությունն է, որովհետև շատ պարզ ու որոշակի հասցեագրված է նրան․ ծրարի վրա նշված են նրա կոչումը՝ շարքային, անուն ազգանունը՝ Վեսլի Ջեքսոն, բանակային հերթական համարը՝ 39339993, մի խոսքով, ամեն ինչ՝ տեղը տեղին, ըստ զինվորական կանոնադրության։ Երեք անգամ «ուռա՛» զինվորական կանոնադրության պատվին։

Տղերքը կանոնադրության պատվին էլ «ուռա» կանչեցին, իսկ հետո Վերնոնոը թե՝

― Ուրեմն՝ ումից է նակա՞կը։ Սան ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցուց։

Էստեղ Վերնոնը դարձավ ինձ։

― Շարքային Ջեքսոն,― ասաց,― ես մեծ հաճույքով Սան Ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցու ուղարկած նամակը ազգի անունից հանձնում եմ քո ձեռքը։ Սան Ֆրանցիսկոն մոտ է իմ սրտին, որովհետև մեր տանից, Սան Լեանդրոյից, ընդամենը ինը մղոնի վրա է՝ ծովածոցի մյուս ափին, իսկ մեր կայազորից՝ մի երկու հարյուր մղոնի վրա։

Վերնոնը կրունկները խփեց իրար ու զգաստ կանգնեց։ Չգիտես ինչու, իրենց նամակներին սպասող բոլոր տղերքը երևի մի հարյուր հոգի, նույնը արեցին։ Ոչ թե հետևեցին Վերնոնի օրինակի, չէ՛․ հենց տեղնուտեղը՝ նրա հետ միասին, կրունկներն իրար խփեցին ու զգաստ կանգնեցին, ոնց որ հեռագրալարին թառած ծտերի երամն է միանգամից թևին տալիս, թռչում։ Պարզ է, գլխիս օյին էին խաղում, բայց ես բոլորովին էլ դեմ չէի։ Նրանց արածը նույնիսկ մի քիչ դուր էր գալիս ինձ․ ախր մեր տղերքին տեսած չկայի էդքան աշխուժացած, իսկի շքերթին էլ էդպես չէին լինում։ Բանը որ խաղ սարքելուն է հասնում, ամեն տղա էլ աշխուժանում է, ինչ ասես անում։ Դե, միսիս Ֆոսքն էլ պատասխանել էր նամակիս, ու ես քիչ հետ կարդալու էի նրա գրածը։

Վերնոնը գլուխ տվեց, նամակը մեկնեց ինձ, ու բոլորն էնպես բարձր հռհռացին, որ էդ տեսակ հռհռոց մենակ բանակում լսես, մեկ էլ երևի ուղղիչ գաղութում։ Մինչև շնչակտուր անտառ ընկնելս, նրանց հռհռոցը ականջիս էր հասնում։ Կայազորի կողքի էդ անտառը շուտ֊շուտ էի գնում։ Տեղ հասա թե չէ, նստեցի մի ծառի տակ, նամակը դրի գետնին, ու աչքս վրայից չէի կտրում։

Կյանքումս առաջին անգամ էի նամակ ստանում, անուն֊ազգանունս ու մնացած ամեն ինչ ծրարի վրա մեքենագրված, օ՜, Վալենսիա։

Քիչ հետո ծրարը բացեցի, որ տեսնեմ, թե միսիս Ֆոքսն ինչ է գրում, բայց պարզվեց՝ նամակը միսիս Ֆոքսից չի, եկեղեցու քարոզիչն է գրել։ Նա ցավով հայտնում էր, որ միսիս Ֆոսքը մահացել է։ Երեք ամիս առաջ, յոթանասունմեկ տարեկանում, քնի մեջ կնքել էր մահկանացուն։ Քարոզիճը գրում էր, թե իրեն թույլ է տվել նամակս բացել ու իր ասելով՝ մի վեց անգամ կարդացել էր։ Նա ափսոսում էր ինձ երբեք չհանդիպելու համար, որովհետև, դատելով նամակիցս, ես օրինակելի պատանի եմ, բարեպաշտ քրիստոնյա (ո՜նց էլ չեմ իմացել․ հայրիկը լսեր, շատ կուրախանար)։ Քարոզիչը գրել էր, թե կաղոթի ինձ համար ու համոզում էր, որ ես էլ աղթոեմ, բայց չէր խնդրում իր համար աղոթել։ Ուրիշ շատ բաներ էլ էր գրել, կարդում էի, ու աչքերիցս գլոր֊գլոր արտասուք էր թափվում, որ միսիս Ֆոքսը մեռել է, ու վերջում ասված էր․ «Երկար ու մանրակրկիտ մտորումներից հետո որոշեցի ձեզ մի բան հայտնել։ Հուսով եմ այնքան հոգու արիություն կունենաք, որ ասածս արժանապատվությամբ ու խոնարհությամբ ընդունեք․ ԴՈՒՔ ԳՐՈՂ ԵՔ։ Ես ինքս էլ կյանքիս քառասուն տարիների մեծ մասը գրելով եմ զբաղվել և պիտի ասեմ, որ թեև տքնանքս ապարդյուն չի եղել (տասնհինգ տարի առաջ սեփական խասերով մի ոգեշնչող գրքույկ հրատարակեցի, վերնագիրը՝ «Արցունքների միջից էլ ժպտացեք», և հայր Ռ․Ջ․ Ֆեդրուելը՝ Կալիֆոռնիայի Սոսալիտո քաղաքից, գրքիս մի ամբողջ քարոզ նվիրեց, որտեղ ասում էր․ «Ահավասիկ մի գիրք, որին աշխարհը շատ երկար է սպասել, գիրք, որի մեղմիկ լույսին այնպե՜ս ծարավի է մութ ու մեղսավոր աշխարհը»), ուրեմն՝ թեև ինչպես նշեցի, տքնանքս ապարդյուն չի եղել, բայց պիտի ասեմ, որ դուք ինձանից լավ եք գրում, ուստի պարտավոր եք գրել։ Գրե՛ք, որդիս, գրե՛ք»։

Է՛հ, մտածեցի, կա֊չկա էս մարդու ծալը պակաս է, բայց հետո որոշեցի նրա խորհուրդը ականջի հետև չգցել․ այ թե ոնց եղավ, որ էս պատմությունը սկսեցի գրել։ Դե, հիմնականում ամեն ինչ իմ մասին է, որովհետև ուրիշ ոչ մեկին էդպես հինգ մատի նման չգիտեմ, բայց ուրիշների մասին էլ եմ պատմում, ինչքան որ նարնց գիտեմ։

Միսիս Ֆոքսին գրած նամակում աշխատել էի լեզվիս ազատություն չտալ, մտքերիս էլ հետը, բայց հիմա էլ զգուշանալու բան չունեմ, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։

Վեսլին բացատրում է, թե բանակը մարդուն ինչ օրն է գցում, իր կարծիքով՝ մի ճիշտ խոսք է ասում, ու քունն էլ չի տանում

Արդեն ասացի, որ քարոզչի ուղարկած նամակը՝ ի պատասխան միսիս Ֆոքսին գրածիս, կյանքումս ստացած միակ նամակն էր, բայց դա էնքան էլ ճիշտ չի, թեպետ սուտ էլ չի։ Մի անգամ էլ պրեզիդենտից եմ նամակ ստացել, բայց դժվար թե նա բանից տեղյակ լիներ, դրա համար էլ էդ մեկը չեմ հաշվում։ Ինչ֊որ էր, անձնական նամակ չէր։ Ոչ էլ անկեղծ էր երևում։ Կարդացի «բարևներս» բառն ու մնացի զարմացած՝ ինչո՞ւ «բարևներս», ոչ թե «մնաս բարով», քանի որ խոսքն ինձ բանակ տանելուն էր վերաբերում։ Ասում են՝ թե մեջդ շունչ կա, ուրեմն բանակի ապրանք ես, իսկ իմ շունչը շատ լավ էլ վրաս էր։ Բանակի մասին ինչ ասես էի լսել՝ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ գարշելի, բայց լսած֊չլսածիցս վերջը մի բան էր հասկացվում, որ էսօր֊էգուց ինձ համազգեստ կհագցնեն, որովհետև դատված չեմ, հոգեկան խանգարում չունեմ, սիրտս հիվանդ չի, արյան ճնշումս հիանալի է, ձեռուոտս՝ բոլոր մատները հետը, աչքուականջս ու ի ծնե ինձ տրված մարմնիս մյուս մասերը տեղն են։ Դուրս էր գալիս, որ ես կարծես թե լույս աշխարհ եմ եկել հենց զինվոր դառնալու և Սան Ֆրանցիսկոյի ծովափին կամ հանրային գրադարանում պարզապես ժամանակ էի սպանում, մինչև պատրեազմ հայտարաեն։ Բայց ես իսկի էլ բանակ գնալու տրամադրություն չունեի։ Ընդհակառակը՝ չգնալու տրամադրություն ունեի։

Մի երկու անգամ մտքովս անցավ, որ փախչեմ սարերը, մի տեղ թաքնվեմ, մինչև պատերազմը վերջանա։ Նույնիսկ մի անգամ էլ սարերում կյանքս դասավորելու համար ինչ պետքն է՝ հավաքեցի, կապոց արի ու տրամվայով ճամփա ընկա քաղաքից դուրս, ինչքան որ տանի։ Դուրս եկա Մեծ մայրուղի ու մի պատահական մեքենայով վաթսուն մղոն դեպի հարավ գնացի՝ մինչև Գիլրոյ, բայց չորս կողմս նայեցի, տեսա ամեն ինչ նույնն է, ու բոլորն էլի իրարով անցած պատերազմից են խոսում։ Մարդիկ ասես պատերազմացավ էին կպել, ուղղակի զզվանքդ կգար։ Փող տվի, հացով բիֆշտեքս առա, մի բաժակ էլ սուրճ խմեցի ու պատահական մեքենայով հետ եկա տուն։ Արածիս մասին ոչ մեկի չասացի։ Բերանիցս խոսք էլ չթռցրի, թե ոնց էի աչքիս պոչով նայում ծովափնյա սարերին, որտեղ որոշել էի մինչև պատերազմի վերջը պահ մտնել և ինչքան մենակ ու անճարակ էի ինձ զգում, էնքան մտամոլոր խղճուկ ու ամոթահար, որ արար աշխարհն ատելի դարձավ, բայց ատելությունն ախր սրտիցս չէր գալիս, որովհետև աշխարհը մարդիկ են, իսկ մարդիկ շատ են սրտիդ մոտ ատելու համար։ Դե, ես էլ ոնց որ բոլորը․ մի որոշ ժամանակ էլ անցկացրի, ու երբ օրը եկավ, գնացի Մարքիթ փողոց 444 շենքը՝ զինվոր գրվելու։

Բայց հիմա էդ բոլորը Նոյի տարվա պատմություն է, իսկ ես միտք չունեմ անցած֊գնացած հին֊հին բաները նորից մեջտեղ բերել։ Մի օր էս ամբողջ պատերազմն էլ Նոյի տարվա պատմություն կդառնա, ու ես կուզեի իամանալ, թե էդ ժամանակ սրա մասին խոսքը մեկ արած՝ ինչ պիտի ասեն։ Շատ կուզեի իմանալ, թե սրա վերջն ինչ է լինելու։ Չէի էլ զարմանա, եթե էս պատերազմը, ռադիոյի ասածի պես, շրջադարձային կետ դառնար։ Բայց այ քեզ փորձանք՝ հենց էդ «շրջադարձային կետ» կոչվածը մի քիչ ծանրութեթև ես անում, էն եզրակացությանն ես գալիս, թե աշխարհի երեսին ոչ մի բան չկա, որ շրջադարձային կետ չլինի, ու շրջադարձի մեջ միակ կարևորը սա է․ ինչից դեպի ինչն է շրջադարձ կատարվում։ Եթե ոչնչից՝ ոչինչը, էլ էդ շրջադարձի օգուտը ո՞րն է։ Միգուցե հնարավոր է աչք փակել, դա չտեսնելու տալ, թեպետ գլուխս չի մտնում, թե պատրեազմը ո՞նց պիտի չտեսնելու տաս, եթե ոչ հաշմանդամ ես, ոչ էլ խելագար․ ախր մի օր փոստարկղիդ մեջ ծրար կգտնես, ու հերիք է, որ էդ ծրարը բացես, կյանքդ միանգամից տակնուվրա կլինի։

Հիշում եմ՝ քանի պատերազմը չէր սկսվել, ամբողջ երկրով մեկ ոչ ոք իմ գոյության մասին չգիտեր, ոչ մեկի պետքը չէր՝ ես կա՞մ, թե չկամ։ Ոչ ոք ինձ չէր խնդրում, որ մեջտեղ ընկնեմ ինչ է՝ խաղաղության հարեցրն իմ օգնությամբ լուծվեն։ Բայց ախր ես միշտ էլ նույն մարդն եմ եղել ու միշտ էլ փողից մի քիչ նեղվել եմ։ Այ դրա համար էլ, երբ ամբողջ երկիչը պատերազմի հենց սկզբից մի մեծ ու միասնական ընտանիքի ոգով լցվեց, էդ ոգևորության կրակին յուղ ածողները աչքիս կասկածելի երևացին, որովհետև դրանց նմանները, ինչքան հասկացա, անվերջ ժպտում են, հույսը երբեք չեն կորցնում ու հերոս դառնալու համար ուշքները գնում է, այնինչ զինվորական համազգեստով մարդիկ մեծ մասամբ շփոթված են, խեղճացած ու եթե ժպտում են, ուրեմն ուրիշ անելու բան չեն գտել, մեծ֊մեծ հույսեր էլ բնավ չունեն, քանի որ խելքները շատ չի կտրում, թե չորս կողմն ինչ է կատարվում, էդ բոլորն ինչ է նշանակում ու վերջն ինչ է լինելու, ուզում եմ ասել՝ վերջն ինչ է իրենց գլխին գալու։ Նրանք երբեք էլ հերոս դառնալու համար ձեռնուոտ չեն ընկնում, որովհետև կյանքները մազից է կախված, գիտեն, որ մի թեթև էլ բախտները չբերի, հերոս դառնալու տեղ հանգուցյալ կդառնան։ Մարդ որ էսքանը հասկանում է, էլ չի կարող սրտանց ուրախանալ ու բոլորի հետ անկեղծ հոգով ցնծալ։ Իմ բանակային կյանքի առաջին օրերին՝ զորակոչիկների հավաքակայանում, հետս մեկը կար, անունը՝ Հենրի Ռոուդս, շուտ֊շուտ ասում էր․ «Էս իսկը անբանների տեղ է, Ջեքսոն, ես ու դու էլ ՝ հենց երկու անբան»։

Հենրի Ռոուդսը փորձագետ հաշվապահ էր ու մինչև զորակոչվելն աշխատել էր Սան ֆրանցիսկոյի Մոնթգոմերի փողոցի հիմնարկներից մեկում։ Նա երեխա չէր։ Քառասուներեք տարին արդեն լրացել էր, բայց էդ օրերին բոլորին էլ զորակոչում էին։

Արդեն խոստացա, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։ Այ, հիմա ժամանակն է որ, իմ կարծիքով, մի ճիշտ բան ասեմ, բայց հակառակի պես, ահը սիրտս է ընկել, մահու չափ վախենում եմ։ Դե, բանակում եմ, դրա համար էլ վախենում եմ, բայց ով բանակում չի, ի՞նչ ունի վախենալու, գրողը տանի։ Պատերազմը սկսվում է թե չէ, մարդու իմացած֊չիմացածը ոնց որ գլխին թռչի, ամենափուչ բանն էլ մտքից հանում է ու ատամները սեղմած՝ բերանը պինդ փակում, ինչքան էլ գիշեր֊ցերեկ ականջը տանող ստերից սիրտը վառված՝ տնքա։

Հենց բանակ եկար, առաջին օօրվանից սկսած՝ քեզ ահ են տալիս, մահու չափ վախեցնում։ Ամենից առաջ ռազմական դատարանով են ահ տալիս։ Էնքան մարդկություն չունեն, որ տեսնեն նեղն ես ընկել, օգնեն․ չէ՛, մտքներով էլ չի անցնում, մենակ թողնես մահվան սպառնալիքներ տան ու վերջ։ Ձեռքդ բարձրացնում ես, որ երդում ուտես, բերաններից արդեն էդ է դուրս գալիս։ Ձեռքդ չիջեցրած, դեռ բանակի շարքերը չմտած՝ ահ են տալիս․ «․․․մահվան կդատապարտվես»։ Ախր հիմա սա է քո հարազատ ընտանիքը՝ էս նույն մարդիկ, որ էլի հազար ու մի բան են ասում, ու դու մնում ես շվարած, երբ իմանում ես, թե ամեն րոպե գլխիդ ինչ պատիժ է կախված։ Իհարկե, դժվար թե մեկնումեկին իրոք էդպես պատժեն, բայց էդ «մահ» ասածն անընդհատ աչքիդ առաջ է, բանակային կարգուկանոնի ամբողջ գաղափարը դրա վրա է հենված ու ամեն մի չնչին, շնչիդ նստած կանոնը խախտելու դեպքում՝ անմիջապես մեջտեղ է գալիս։ Մարդ ես, ասենք թե ծարավել ես, օրը ցերեկով դուրս եկար ջուր խմելու, դա կոչվում է «ինքնագլուխ բացակայություն» ու շատ լուրջ հանցանք է, սրա համար պատիժ է հասնում, որի անունը չնայած «արտահերթ վերակարգ» է, բայց իրականում նույն մահապատիժն է։ Կամ ասենք թե տաշտը ջուր լցնելու տեղ ծորակի տակ ես լվացվում․ էլի արտահերթ վերակարգ ես ստանում, բայց սա, ինչքան որ զգացել եմ կաշվիս վրա, ուղղակի սպանության մի ուրիշ անվանում է։ Վեց֊յոթ ամիս էս կարգուկանոնով նստել֊վեր կենալուց հետո թե մահու չափ չվախենաք, գլուխներդ չկորցնեք կամ էլ չկատաղեք, ուրեմն ինձանից պինդ եք, որովհետև չնայած ես յոլա գնացող եմ, ամեն ինչին մատների արանքով եմ նայում, ու եթե ճիշտը վերցնենք, պիտի ոչ վախենայի, ոչ գլուխս կորցնեի, ոչ էլ կատաղեի, արի տես, որ և վախեցել եմ, և գլուխս եմ կորցրել և կատաղել եմ։ Գիտեմ, որ լավ չի, բայց դե ինչ արած։

Ինչ որ է, խոսքս Հենրի Ռոուդսի մասին էր, ու էն ճիշտ բանը, որ պիտի ասեի, բայց վախից չասացի, որովհետև բանակում եմ, սա էր․ Հենրի Ռոուդսը թթված էր կառավարության վրա, որ իրեն էլ են զորակոչել։

Այ, էս դատարկ բանն էի վախենում ասել։

Ամոթից գետինն եմ մտնում։

Էս մտքերից աչքիս քուն չի գալիս, բայց մեկ֊մեկ էլ քունս փախչում է, որովհետև գիշերը մինչև լույս տղերքն աղմկում են զորանոցում, լեզվին տալիս, անամոթ պատմություններ անում, երգում կամ իրար գլխի օյիններ դնում, ոնց որ օրինակ՝ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին են իրենց մեջտեղը քնող Դոմինիի եղբորը՝ Վիկտորին ձեռ առնում։

Վիկտորը քնում է թե չէ, Դոմինիկը մի կողմից, Լուն էլ մյուս կողմից, սկսում են նրա ականջին փսփսալ․ «Չեմ ուզում բանակում ծառայել։ Էս ի՞նչ կրակ եկավ գլխիս։ Ինձ համար ապրում էի։ Չեմ ուզում զինվոր լլինել։ Ոչ մեկին չեմ ուզում սպանել։ Ուզում եմ տուն գնալ։ Չեմ ուզում մեռնել»։ Էսպես փսփսալով՝ կամաց֊կամաց ձայններն էնքան են բարձրացնում, մինչև խեղճ Վիկտորը զարթնում է ու վրա բերում․ «Է՜, դե լավ էլի՜։ Թե մամային չասեմ, Դոմինիկ»։ Բարաքի բոլոր տղերքը ծիծաղից մեռնում են, ես էլ հետները, չնայած ոչ մի ծիծաղելի բան չեմ տեսնում։

ՅՈՒՓ֊ի թղթակից Ջիմ Քըրբին Հարի Քուքին ու Բեսլիին սովորեցնում է ռազմի արվեստը և ինքնաթիռով ճանապարհում Հյուսիս

Չէ, ինչ ուզում եք ասեք, Հարի Քուքը մազալու տղա է։

Մի իրիկուն նստել եմ մեր զորանոցի դիմացի գերաններին, քաղաքում ձեռքս ընկած մի գիրք եմ կարդում՝ «Ռազմի արվեստը», գերանների մյուս ծայրին էլ Հարին է փռվել։ Էդ գերանները նստելու համար էլ էին հարմար, մեկնվելու համար էլ, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե որպես ինչ են իրար գլխի կիտված։ Գույնից դատելով՝ վաղուց էին էդտեղ։ Հա ուրեմն, էս Հարին թիկն է տվել ու անընդհատ կրկնում է, էնպես, որ լսեմ․ «Շարքային Քուքը ձեր հրամանով ներկայացել է, սըր։ Տո՛ քո բանակը քեզ մնա, գնդապետ, հիմա կասեի՝ տար ինչ արա, դու ինձնաից լավ գիտես»։

Շատ որ կրկնեց, ասի․

― Էդ ո՞ւմ հետ ես խոսում։

Հարին թե՝

― Գնադապետի, էլ ո՞ւմ։ Էդ շան վաստակի։

― Ի՞նչ֊ի՞նչ։

― Լսեցիր, էլի։

― Տես, հա՜, ռազմական դատարան կընկնես։

― Դե լսեցիր, էլի,― նորից ասաց Հարին։

― Ի՞նչ ես գնդապետից կպել։

― Առաջ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչ է եղել։

― Ո՞նց իմացար։

― Սղագրուհին ասաց։ Թղթերը քրքրել է, տեսել։

― Իսկ դու ի՞նչ ունեիր գնդապետի հետ։

― Կապիտանը մոտն էր ուղարկել։

― Ինչի՞։

― Լեյտենանտի ասածով։

― Բա՞ն ես արել։

― Սերժանտը լեյտենանտի ականջը լցրել է, թե բանակի մասին ավել֊պակաս խոսում եմ։

― Հետո՞, ի՞նչ ասաց գնդապետը։

― Թե բա՝ ամոթ քեզ։ Թե բա՝ կայազորի անունը չեմ ուզում մրոտել, հենց դրա համար էլ քեզ ռազմական դատարանի ձեռքը չեմ հանձնում։ Դե, ես էլ իր անունն էնպես մրոտեցի՝ իմացածիդ պես։

Հարին գլդիգլոր իրեն գերանների հետևգ գցեց ու աչքից կորավ։ Հենց ուզում էի նորից գրքիս անցնել, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ․ մի խումբ զինվորականներ, հետներն էլ քաղաքացիական շորերով մի մարդ, դուրս եկավ կայազորի խանութի հետևից ու գալիս են ուղիղ գերանների կողմը։ Շարժուձևից պարզ երևում էր, որ մեծավորներ են։ Սպան ու շարքայինը միշտ էլ քայլվածքով իրարից ջոկվում են։ Ոչ թե սպան ավելի լավ է քայլում, չէ․ էստեղ ուրիշ բան կա։ Դեռ հեռվից էլ տեսնում ես, որ սպան իրեն ուշադրության կենտրոնում է զգում՝ թե՛ վերադասի, թե՛ ենթակաների աչքի առաջ, տեսնում ես՝ ոնց է էդ տղամարկանց աշխարհում իրեն կարևոր մարդու տեղ դնում, իհարկե, իր հասկացածով․ եթե լեյտենանտ է, կապիտանի չափ չի հպարտանում, բայց բանակում ծառայող կամ էլ հենց թոկուզզ աշխարհի երեսին ապրող մարդկանց մեծ մասի համեմատ իրեն շատ կարևոր անձ է համարում։ Պարտադիր չէր գնդապետի ուսադիրների արճիճե աքլորիկը տեսնեի, որ գլխի ընկնեի, թե նա մեծավոր է, մյուսների հետ իրեն պահելու ձևից արդեն ամեն ինչ պարզ էր։ Նա իրեն ավելի կարևոր մարդու տեղ էր դնում, քան կողքի մայորը, սա էլ իրեն էր ավելի կարևոր մարդու տեղ դնում, քան կողքի երկու կապիտանները։ ավագ լեյտենանտն էդ խմբում մի քիչ խղճուկ էր երևում, բայց մեջների ամենակարևոր մարդը քաղաքացիական հագուստովն էր։ Նա բոլորից էլ ջահել էր, երևի քսանվեց֊քսանյոթ տարեկան, ոչ ավել։

Միանգամից որ էդքան մեծավոր տեսա, մի թեթև խառնվեցի, որովհետև հենց աչքների առաջ էի նստած, ոնց էլ լիներ, կնկատեին։ Չգիտեի՝ թառածս տեղից թռչեմ ցած ու պատիվ տամ, թե՞ գցվեմ գերանների հետևն ու թաքնվեմ։ Էդ օրերին պատիվ տալու հետ գլուխ չունեի, սրտովս չէր, որ պիտի անընդհատ դրա մասին մտածես, բայց հիմա պետքս էլ չի, քեֆս ոնց ուզի էնպես էլ անում եմ։ Ասենք, թե մի փոքր֊մոքր, տարիքն առած գնդապետ է աչքովս ընկնում, տեսքից էլ էնքան մեն֊մենակ, կորած֊մոլորած, կարծես շարքայինից ոչնչով առավել չի, հա, ուրեմն՝ հայացքը բռնում եմ, հավեսով պատիվ տալիս ու ճամփաս շարունակում։ Բայց հենց մի ջահել, անդարդ էշի գլուխ եմ տեսնում, որ էնպես է կտրիճավարի փողոցը զավթած՝ լոքերը գցում, ասես համաշխարհային պատմության անիվը ուր որ է շուռ է տալու, վատ ճամփից հանի ու ավելի այլանդակ ճամփի վրա դնի, տեղնուտեղը, շատ բանական ձևով, մտամոլոր տեսք եմ ընդունում, կամ շրջվում եմ՝ իբր խանութի ցուցափեղկով եմ տարված, կամ էլ աչքերս գցում եմ երկինք ու էդ ապուշի կողքով անցնում եմ, գնում։ Ում սիրտս ուզի, նրան էլ պատիվ եմ տալիս՝ ծեր մուրացկաններին, փողոցի երեխեքին, սիրուն աղջիկներին, լապտերասյուներից կառչած հարբեցողներին, համազգեստավոր վերելակավարներին ու բանակի բոլոր ընկեր տղերքին, ով ինձ դուր է գալիս, անկախ նրանից, թե ինչ կոչում ունի։ Բայց վաշտի բաժանեգծով եկող էս խումբը հեչ սրտովս չէր, դրա համար էլ ցցվեցի գերանների հետևը, որ աչքից հեռու լինեմ։ Սողեսող Հարի Քուքին մոտեցա։

― Քե՞զ ինչ եղավ,― ասաց Հարին։

― Գնդապետն է,― փսփսացի։― Հետն էլ չորս սպա ու մի քաղաքացիական։

Հիմա արդեն նրանց ձայները պարզ լսվում էին, ու Հարին երեսը թթվեցրեց։

― Արի ականջ դնենք,― ասի։

Բայց նրանց խոսակցությունը ականջ դնելու բան չէր, դե, ես էլ նորից կարդալուն անցա, Հարի՝ դու Հարի, քթի տակ էլի իր երգն սկսեց․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Հասկացա, որ մտքում գնդապետն է։

Սպաները զինվորականներին հատուկ եղանակով՝ աշխույժ֊աշխույժ տալիս էին առնում, բայց զգացվում էր, որ ուշքներն անընդատ վրաներն են պահում․ էնքան իրենց ասածին չէին հետևում, ինչքան խոսելու պատշաճ ձևը պահպանելուն։ Մեկ֊մեկ մայորը իր կոչման համեմատ շատ ազատ էր խոսում, բայց հետո ականջիս ընկավ, թե գնդապետին դիմելիս՝ ոնց խոսքի ձևը փոխեց։ Մյուսրն էլ էին էդպես անում, բացի գնդապետից, մեկ էլ քաղաքացիական հագուստով մարդուց։ Գնդապետն ուղղակի չտեսնված էր, եթե հաշվի առնեինք, որ ընդամենը վերջերս էր մեծ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչությունը թողել, բայց նրա ասածներն ինձ բավականին տափակ էին թվում։ Գլխի ընկա, որ քաղաքացիական հագուստովը լրագրող է, ու թերթի պատվերով պիտի բանակայինների կյանքից ակնարկաշար գրի։ Հետո նրա խոսքերը ականջիս հասան․

― Գնդապետ Ռեմինգթոն, արդյոք կարո՞ղ եմ մի քանի բառ փոխանակել ձեր զինվորներից մի երկուսի հետ, կարևոր չէ՝ ում։

Գնդապետն էլ թե՝

― Խնդրեմ, Ջիմ։ Լեյտենանտ Քոբըրն, ձեր տղաներից մի երկուսին չե՞ք բերի մեր բարեկամ Ջիմի մոտ։ Ում որ հարմար գտնեք, լեյտենանտ։

Դե, լեյտենանտն ընդուվնած կարգով պատասխանեց ու շտապ֊շտապ գնաց զինվորների հետևից։ Սպաներն էլ նորից աշխուժացան, բայց իհարկե, առանց չափն անցնելու։ Քիչ հետո ձայներն ավելի մոտեցան, ես վտանգի հոտն առա ու միանգամից հասկացա, որ ամբողջ խումբն ուր որ է գերանների էս կողմը դուրս կգա, և իսկույն ինձ ու Հարիին կտեսնի։ Մինչև կմտածեի, թե ինչ ճար գտնեմ, նրանք մեզ տեսա՜ն։ Բոլորն էլ տեսան, առաջին հերթին՝ հենց գնդապետը։ Հարին էշի տեղ դրեց իրեն՝ իբր ոչ ոքի չի նկատել ու ձայնը գլուխը գցած՝ երգում է, թե տեսեք֊տեսեք, չգիտեմ, որ կողքիս մարդ կա, ինձ համար երգ եմ ասում։ Մնում էր ե՛ս մի ելք գտնեմ, բայց չէի իմանում, թե ելքը որն է։ Ոտքի թռա ու նոր խելքիս հասավ, որ գերանների վրա եմ ցցվել՝ սպաների գլխավերևում, դե, շատ բարձր չէի, բայց ի՞նչ տարբերություն․ էս էլ որ նկատեցի, մաքուր ապուշ կտրեցի։ Հենց էդպես ցցված՝ գիրքը ձախ ձեռքս վերցրի, որ աջն ազատվի ու պատիվ տվի։ Բոլորը, քաղաքացիական շորեր հագածից բացի, պատվի առան, գնդապետն էլ թե՝ «Ազա՛տ, տղաս», ու ես հասկացա, որ նա ուզում է տպավորություն գործել լրագրողի վրա։ Իսկական զինվորականի տպավորություն։ Դրա համար էլ հենց ձեռքիս գիրքը տեսավ, ասաց․

― Տնային առաջադրանքնե՞րդ ես սերտում։

Էս արանքում Հարին երգը ընդհատեց։ Նայեց ինձ, նայեց, հետո հայացքը սպաներին դարձրեց, սրանց էլ նայե՜ց, նայե՜ց, նոր ոտքի ելավ ու արդեն լրիվ ավելորդ տեղը ախմախավարի պատիվ տվեց, բայց էնպես, ոնց որ ասի՝ վռազս ի՞նչ է, հո աշխարհի վե՞րջը չի։ Է՛հ, մի խոսքով, անհարմար բան ստացվեց, իսկը՝ խայտառակություն․ ախր Հարին էնքան դինջ֊դինջ պատիվ տվեց, որ մեկնումեկի թափով պատիվ տալու ժամանակ զինվորականների մոտ առաջացող ակամա ռեակցիան խանգարվեց։ Ոչ ոք չշարժվեց Հարիի ողջույնին պատասխանելու համար, բայց Հարին հանձնվելու միտք չուներ։ Պատվի առած՝ մեխվել մնացել էր գերանների վրա։ Վերջը շատ կուչուհուպ գալուց հետո, գնդապետն ահագին սրտնեղած՝ ինքն էլ պատվի առավ, մնացած սպաներն էլ մի մարդու նման նրանից օրինակ վերցրին։ Հիմա արդեն բոլորն էլ շշկլված էին ու իմ կարծիքով, երկնեկ էին տալիս մեզ պատահած չլինեին։ Տնային առաջադրանքների մասին գնդապետի տված հարցից հետո էնքան ժամանակ էր անցել, որ պատասխանելը իմաստ չուներ, ու ես էլ էի կանգնել մնացել։ Դրությունը լրագրողը փրկեց։

― Գնդապետ Ռեմինգթոն,― ասաց,― թույլ կտա՞ք խոսել այս տղաների հետ։

Էս անգամ գնդապետն էնքան էլ աշխույժ չէր։

― Խնդրեմ, ում հետ ուզում եք՝ խոսեք,― ասաց նա։― Ցանկացած զինվոր ձեր տրամադրության տակ է։

Լրագրողը նայեց Հարիին ու ժպտալով ասաց․

― Բանակը սրտո՞վդ է, կտրիճ։

Հարին չժպտաց։

― Չէ, սրտովս չի,― ասաց,― անունս էլ Կտրիճ չի, Հարի է։

― Իսկ ազգանո՞ւնդ։

― Քուք։

Հարին իջավ գերաններից։ Կարծում էի լրագրողի ու սպաների մոտ կկանգնի և մի քանի հարցերի էլ կպատասխանի, բայց նա առանց մի բառ ասելու, շուռ եկավ ու գնաց։ Երևի խանութ գնաց կամ կինո։ Կրակի մեջ ե՛ս մնացի։ Տեսնում էի, որ գնդապետը Հարիի խոսքերից ու արարմունքից փրփրել, իրեն ուտում է, դրա համար էլ որոշեցի մի քիչ գործերը շտկել, նախ՝ Հարիի, հետո էլ՝ գնդապետի․ դե, սիրտս չի տանում, որ մարդու տրամադրությունն էդպես փչանում է, ումն ուզում է լինի։

― Հարին այսօր հորից նամակ է ստացել,― ասի։― Մայրը շատ հիվանդ է, հոր կարծիքով՝ արդեն մեռնելու վրա։ Հարին ամբողջ օրը լաց է եղել։

Ասի ու գերաններից իջա։ Աչքս գնդապետի վրա էի պահում, որ տեսնեմ ասածս ոնց է ընդունել ու, նա հաստատ ինձ ճիշտ հասկացավ։ Նած և առաջ ազատ շունչ քաշեց, ինչքան զգացի՝ շնորհակալ էր, որ իրեն նեղ տեղից հանեցի։ Լրագրողներն իսկը փորձանք են զինվորականների գլխին։ Ուզածդ գնդապետին, որ հոգի է տալիս գեներալ դառնալու համար, նրանք կարող են մեծ գլխացավանքի մեջ գցել։ Քաղաքացիական անձինք, մանավանդ լրագրողները, գնդապետներին ու մինչև անգամ գեներալներին խեթ են նայում, նրանց սիրած հերոսը փոքր մարդն է։ Էս գնդապետս էլ մոխիր կուլ տվողներից չէր, իսկույն գլխի ընկավ, որ կայազորի անունն ու իր պատիվը փրկելու համար ավելի լավ է Հարիի ցավին ինքն էլ ցավակցի։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, երևում էր ոնց ուրախացավ, որ Հարիի մայրը մեռնելու վրա է․ ախր դուրս էր գալիս, թե բանակը ոչ մի մեղք չունի, ուղղակի մոր մեռնելն է, որ Հարիի սրտով չի, իսկ սա ուրիշ բան է։

― Այո,― ասաց գնդապետը՝ աչքը լրագրողին գցած,― մտքովս հենց այդպես էլ անցավ, որ խեղճ տղայի սիրտը մի որդ է կրծում։ Մայոր Գոլդինգ, հոգ տարեք, խնդրեմ, որպեսզի շարքային Քուքին արտահերթ արձակուրդ տրվի։ Լավ կլիներ առաջին իսկ գնացքով ուղարկել նրան, թող տուն գնա մի քանի օրով։ Ես ուզում եմ մեր կայազորի ամեն մի զինվոր իմանա, որ մենք՝ հրամանատարներս, իր բարեկամներն ենք։ Շարքային Քուքին անհապաղ տուն ուղարկեք, մայոր։

― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորը։― Վաղն առավոտյան առաջին հերթին դրանով կզբաղվեմ։

― Գրողը ծո՛ցը վաղն առավոտը,― ասաց գնդապետը։― Հենց հիմա՛։ Անհապա՛ղ։

Նա դարձավ ինձ։

― Որտե՞ղ է ապրում շարքային Քուքը,― ասաց։

Դե, ես գիտեի, որ Հարիենք Սան ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում են ապրում, նրանց տունը հեռու չէր մեր տնից, որտեղ ես ու հայրիկն էինք մնում։ Բայց չէի ուզում գործը բարդացնել, որովհետև շատ լավ տեղյակ էի՝ ամեն իրիկուն երկու֊երեք գնացք էր Սան Ֆրանցիսկո գնում։ Եթե Հարիենց տան տեղը գնդապետին ասեի՝ մայորը հենց առաջին գնացքով կուղարկեր նրան, ու շուտով ամենքին հայտնի կդառնար, որ Հարիի մայրը ոչ էլ հիվանդ է, ինչ մնաց, թե մեռնելու վրա, և ես ու Հարին կրակը կընկնեինք։ Դրա համար էլ որոշեցի ասել, թե Հարիենց տունը շատ հեռու տեղ է, էնքան հեռու, որ գնդապետը ձեռ քաշի հենց առաջին գնացքով հարիին տուն ուղարկելու մտքից ու թողնի սա իր ցավով տապակվի, ուրիշ ոչինչ։

― Նա Ալյասկայում է ապրում, սըր,― ասի։ Լեզվիս Ալյասկան եկավ, որովհետև հենց տեսա գլուխս փորձանքի տակ եմ դրել, սկսեցի երազել՝ թե երնեկ ուրիշ մարդ լինեի՝ էն չէ, ինչ որ կամ, ու էդպես երնեկ տալիս՝ էսկիմոսները նորից միտքս ընկան, դե, էսկիմոսներն էլ, հիշեցի, որ Ալյասկայում են ապրում։

― Ալյասկայո՞ւմ,― ասաց գնդապետը։

― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։― Նա Ալյասկայից է։

Տեսա՝ գնդապետը նեղն ընկավ արդեն ինձ ու ինձ հույսեր էի փայփայում, որ ձեռ կքաշի իր բռնած գործից, մոռացության կտա։ Է՜հ, ուր էր թե հիմա լեյտենանտը երևար, լրագրողի հետ զրուցելու համար իր ջոկած տղերքին բերեր․ ամեն ինչ միանգամից տեղը կընկներ, ես էլ կգնայի Հարիին փնտրելու։ Գնդապետը մի հայացք գցեց լրագրողի վրա, իսկ սա էնպիսի դեմք էր ընդունել, որ, ինչ ասեմ, կյանքում չեք պատկերացնի։ Ազնիվ խոսք, իսկը քարե արձան։ Գնդապետը ժպտաց լրագրողին, բայց սա դեմքի քար արտահայտությունը չփոխեց, դե, գնդապետն էլ հասկացավ, որ էժան չի պրծնելու։

― Ալյասկայի ո՞ր քաղաքից է,― ասաց։

― Ֆերբենքսից։

― Մայոր Գոլդինգ,― ասաց գնդապետը,― պարզեք Ֆերբենքս թռչող ինքնաթիռների չվացուցակը և շարքային Քուքին հենց առաջին ինքնաթիռով, արտահերթ ուղարկեք, իսկ եթե փողի կարիք ունենա, անձամբ ի՛նձ զեկուցեք։

― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորն ու հեռացավ։

― Երիտասարդ,― դիմեց ինձ գնդապետը,― գնա ընկերջոջդ գտիր։ Նա տուն է գնում։

― Լսում եմ, սըր,― ասի ու շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողն ասաց․

― Ներողություն, ձեռքիդ ի՞նչ գիրք է։

― «Ռազմի արվեստը»,― ասի։― Կլաուզևից^[1]։

― Կարելի՞ է իմանալ՝ ինչպես պատահեց, որ հենց այդ գիրքն ես կարդում,― ասաց լրագրողը։

― Մեր բանակայինների մտավոր զարգացման միջին մակարդակը․․․― մեջ ընկավ գնդապետը, բայց լրագրողը սրան ընդհատեց․

― Շերմանն^[2] ասել է՝ պատերազմը դժոխք է,― վրա բերեց նա։― Կլաուզևիցն ասում է՝ արվեստ է։ Դո՞ւ ինչ կարծիքի ես։

― Ես այնքան էլ լավատեղյակ չեմ։

― Կլաուզևիցի մասի՞ն ինչ կարծիքի ես։

― Հեշտ է կարդացվում։

― Իսկ նրա գաղափարների մասի՞ն ինչ կասես։

― Գարշելի գաղափարներ են։

― Անունդ ի՞նչ է։

― Վեսլի Ջեքսոն։

Լրագրողը պիջակի գրպանից հանած փոքրիկ ծոցատետրի մեջ անունս գրեց։ Սկզբում գնդապետը գոհ էր ինձանից, բայց հենց որ լեզվիս ազատություն տվի՝ չնայած միտք չունեի, տեսա՝ նրան բոլորովին դուր չեկավ։ Ով գիտի մտածեց, թե էդ խելառ լրագրողը իր պես մարդուն թողած՝ որոշել է ակնարկ գրել ինչ֊որ շարքայինի մասին։

― Ո՞ր կողմերից ես,― ասաց լրագրողը։

― Սան Ֆրանցիսկոյից։

― Մինչև բանակը ինչո՞վ ես զբաղվել։

― Ոչ մի բանով։

― Ոչ մի բանո՞վ։

― Մի ժամանակ դեսուդեն ընկած՝ աշխատանք էի փնտրում, մեկ֊մեկ էլ գործ էր պատահում, բայց ավելի շատ պարապ֊սարապ թրև էի գալիս։ Հայրս նախորդ պատերազմի մասնակից է։ Վիրավորվելու համար թոշակ է ստանում, դե, երկուսով ծայրը ծայրին էինք հասցնում, գլուխներս պահում։

― Հայրդ ի՞նչ է անում։

― Ոչ մի բան։

― Ի՞նչ զբաղմունքի կամ մասնագիտության տեր է։

― Ոչ մի․ ուսանող է եղել՝ զորակոչել են, իսկ վերադառնալուց հետո էլ չի ուզեցել ուսումը շարունակել։

― Այդ բոլորը որտեղի՞ց գիտես։

― Ինքն է պատմել։ Մինչև այս պատերազմի սկսվելը մենք իսկական ընկերներ էինք։

― Հետո ի՞նչ պատահեց։

― Դե, հայրիկը միշտ էլ կոնծելու սեր ուներ, իսկ հենց որ սկսեցին բոլորին զինվոր տանել, իրեն լրիվ խմելուն տվեց։ Բան էլ չէր ուտում։

― Ի՞նչ վնասվածք էր ստացել կռվում։

― Թունավորում, արկի վնասվածք, ցնցում։ Արկի մի բեկոր կպել է գլխին, քիչ է մնացել գլուխը մաշկի։

― Սիրո՞ւմ ես հորդ։

― Իհարկե։

― Իսկ ինչո՞ւ գժտվեցիք։

― Չենք գժտվել։ Ես անընդհատ փորձում էի նրան համոզել, ո ր խմելը թողնի, բայց նա չէր կարողանում։ Ուզենալն՝ ուզում էր, բայց չէր կարողանում։ Խմած֊խմած երեք֊չորս օրով գլուխն առնում էր կորչում, իսկ երբ հարցնում էի, թե որտեղ է եղել, ոչ էլ հիշում էր։

― Եթե չեք գժտվել, ուրեմն ինչպե՞ս պատահեց, որ դադարեցիք ընկերություն անել։

― Նա գնաց ու էլ հետ չեկավ։

― Իսկ դու ինչպե՞ս էիր գլուխդ պահում։

― Մի գործ գտա, շաբաթ օրերը երեք դոլարով աշխատում էի։ Դրանով էլ յոլա էի գնում։

― Հիմա որտե՞ղ է հայրդ։

― Չգիտեմ։

― Է՞լ ինչ հարազատներ ունես։

― Մայրս է ու եղբայրս։

― Նրա՞նք որտեղ են։

― Էլ Պասոյում։ Մորս եղբայրը՝ Նիլ քեռին, գյուղատնտեսական պիտույքների խանութ ունի Էլ Պասոյում, երևի մի տասը տարի կլինի՝ մայրս ու եղբայրս նրա մոտ են մնում։

― Իսկ դու հորդ մո՞տ ես մնացել։

― Հա։ Ինը տարեկանից նրա հետ եմ ապրել։

Է՛հ, լրագրողը մի գլուխ հարցեր էր տալիս, ես էլ մի գլուխ պատասխանում էի․ ինչ ճիշտն է՝ էն էի ասում ու զգում էի, որ գնալով ավելի հիմար դրության մեջ եմ ընկնում․ գոնե լեյտենանտը երևար, իր տղերքին բերեր, գային կայազորի պատիվը բարձրացնեին, թե չէ ես ու Հարին մաքուր խայտառակ արինք։ Բայց լեյտենանտը հակառակի պես չկար ու չկար, ձեռքերս քրտնել, ջուր էին դարձել, մտքումս հազար երնեկ էի տալիս՝ ա՜խ, ուր էր էսկիմոս լինեի, ականջներումս էլ անընդհատ «Վալենսիան» էր թնդում, որովհետև հայրիկը հենց էդ երգն էր շարունակ երգում, երբ մայրիկը եղբորս՝ Վիրջիլի հետ, նոր էր գնացել Էլ Պասո, ու մենք երկուսով կարոտից մեռնում էինք։ Հետո ես ու հայրիկը էլի գժի պես չէինք կարոտում, էլ հայրիկը իր «Վալենսիան» չէր երգում, ու ես լրիվ մոռացա մեր երգը, բայց հենց հայրիկը գնաց, հետ չեկավ, նորից հիշեցի, որ բանակ ընկնելուս առաջին օրվանից երգը մտել էր գլուխս, դուրս չէր գալիս։

Սկզբում լրագրողին չհավանեցի, բայց խոսքի բռնվեցինք, թե չէ, տեսա պարզ, անկեղծ տղա է, դժկամությունս կորավ։ Չգիտես ինչու գնդապետն ու մյուս սպաները չէին խանգարում, որ զրույց անենք, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե իմանամ՝ ինչու։ Երևի իրենց համար էլ էր հետաքրքիր։

Եվս մի հարց,― ասաց լրագրողը։ Նա աչքի տակով նայեց գնդապետին։ Հետո թե՝

― Բանակը սրտո՞վդ է։

Թո՛ւ, անտերը, մենակ էս էր պակաս։ Հարի Քուքը պատասխանել էր, հիմա էլ մնում էր ե՛ս պատասխանեմ։ Թե ճիշտն ասեի, գնդապետի սիրտն ավելի էր կոտրվելու, ճիշտը չասեի՝ վախկոտ էի դուրս գալու։ Չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում գնդապետի սիրտը կոտրել, ախր Հարիի պես ես էլ նրան չէի սիրում, բայց չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում սիրտը կոտրել։ Մի տեսակ սխալ կլիներ նրա սիրտը կոտրել։ Չգիտեմ ոնց բացատրեմ, բայց ինձ թվում էր, որ գնդապետի սիրտը կոտրելն ավելի վատ է, քան վախկոտ դուրս գալը։ Դրա համար էլ սկսեցի մտածել, թե բանակում ինչ դուրեկան բան կա, բայց էդ դուրեկան բաներն էնքան քիչ էին, որ էդքանի համար լեզուս չէր պտտվի ասեմ՝ բանակը սրտովս է, ու քանի միտք էի անում, ավելի ու ավելի էի շփոթվում։ Տրամադրությունս ընկավ, հեչ լավ չէի զգում, բայց վերջը պիտի մի որոշման գայի, դե, ես էլ կարեցածիս չափ առույգ ու լուրջ֊լուրջ ասի․

― Բանակը հենց իմ սրտի ուզածն է։

Էդ րոպեին էլ լեյտենանտն իր ընտրած տղերքով վրա հասավ, սրանց տեսնելուն պես՝ շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողը ձեռքս բռնեց։ Լեյտենանտն իր ջոկովի տղերքին ներկայացրեց։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Աչքովս շատ էին ընկել, բայց հետները ծանոթ չէր։ Լրագրողը հարցուփորձ արեց, թե քանի տարեկան են, որտեղացի են, ծնաղներն ինչով են զբաղվում, բայց նրանց պատասխաններից ոչ մեկը գրի չառավ։ Կենացները գնալով քաղցրացան, ու գնդապետի քեֆը նորից բացվեց, հետո էլ մայորն եկավ, թե՝

Մի ինքնաթիռ կա, սըր, երեք ժամից թռչում է Ֆերբենքսից մոտ հարյուր մղոն հեռավորության վրա գտնվող ինչ֊որ օդանավակայան։ Շարքային Քուքի արձակուրդի վկայականը, ուղեգիրն ու փողը այս ծրարի մեջ պատրաստ դրված են։

Է՜ս որ լսեցի, ով գիտի էնպես սփրթնեցի՝ պատի ծեփ դարձա, լրագրողի աչքից էլ երևի չվրիպեց, թե ինձ ոնց կորցրի, որովհետև դարձավ գնդապետին ու ասաց․

― Խե՜ղճ տղա, այդքան ճամփան մեն֊մենակ պիտի կտրի ինքնաթիռով․․․

Շրջվեց իմ կողմը, թե՝

― Չե՞ս կարծում, որ պետք է ընկերոջդ մենակ չթողնես, մանավանդ որ մայրը այդքան ծանր հիվանդ է, ինքն էլ այդպես տանջվում֊տառապում է։

― Ինչ կա որ,― ասի։― Շատ ուրախ կլինեմ Ալյասկան տեսնել։

Էս արանքում գրասենյակի տղերքն էլ աշխուժացան, սրանցից մեկը թե՝

― Ալյասկա՞ն։ Ո՞վ է գնում Ալյասկա։

― Շարքային Քուքը,― ասաց մայորը։― Նրան տուն ենք ուղարկում։ Մայրը մահամերձ է։

Թո՛ւ, անտերը, էսպես են քաշվում էլի։

― Շարքային Քո՞ւքը,― ասաց գրասենյակի տղան։― Ի՞նչ շարքային Քուք։

― Շարքային Հարի Քուքը,― ասաց մայորը։

Չէ՜, ապրի լրագրողը, էլի օգնության հասավ։

― Գնդապետ,― ասաց,― ձեզ հետ առանձին խոսք ունեմ։

Ինձ էլ դարձավ, թե՝

― Ոչ մի տեղ չգնաս։

― Խնդրեմ,― ասաց գնդապետը լրագրողին։

Նրանք գերանների մյուս կողմը անցան, իսկ մենք մնացինք տեղներս կանգնած՝ իրար նայելիս։ Գրասենյակի տղերքը հասկացել էին, որ էստեղ մի մութ գան կա, բայց չուզեցին քթները խոթել, որովհետև բանակը սովորեցնում է քիթդ ամեն ինչի մեջ չխոթել, ինչքան էլ որ ճիշտն իմանաս, թե չէ մեկ էլ տեսար՝ հրամանատարներիդ գլխին պատուհաս դարձար, տեղեկություններիդ համար շատ ու շատ շնորհակալություն կհայտնեն, բայց մի երկու շաբաթից էն տեսակ խուլ գավառում ուշքի կգաս, որ քո հոժար կամքով ոտք էլ չէիր դնի։ Դրա համար էլ գրասենյակի տղերքը խոսք չբացեցին, թե Հարի Քուքը որտեղացի է, չնայած հաստատ գիտեին, որ Ալյասկայից չի։

Մայորն էլ էր գլխի ընկել, թե ինչն ինչոց է ու մեկ֊մեկ գողտուկ հայացնքեր էր գցում վրաս։ Փորձեցի նրան ժպտալ, բայց անմիջապես երեսը շուռ տվեց, ոնց որ ասեր․ «Պինդ կաց, քեզ պահիր, ծպտուն չհանես։ Էստեղ գնդապետն է գլխավոր դեմքը։ Նրա՛ ելույթն է։ Արի գլխին սառը ջուր չլցնենք։ Այ, խոսում է լրագրողի հետ։ Մի բան կորոշի ու հրաման կտա։ Մենք էլ կկատարենք»։

Երկու կապիտաններն ու լեյտենանտն էլ էին եղած֊չեղածը հասկացել, դե, էլ ի՞նչ․ մնում էր կանգնել ու սպասել։ Չէինք կարող խոսել, որովհետև հանկարշ բերաններիցս մի բան կթռցնեինք, գնդապետը ոտով֊գլխով կրակը կընկներ։ Էհ, ինձ ի՞նչ կար, ես ուրախությամբ Ալյասկա կգնայի, բայց համոզված չէի, որ Հարի Քուքն էլ կուզենա։ Ուր ասես կգնայի, մենակ թե գոնե միառժամանակ բանակից պրծնեի։ Մինչև կոկորդս կշտացել էի, ու եթե ինձ Հարիի հետ ուղարկեին Ալյասկա, հոյակապ կլիներ․ համ փոփոխություն էր, համ էլ գուցե վերջապես էսկիմոս տեսնեի։

Քիչ հետո լրագրողն ու գնդապետը վերադարձան։ Երևում էր շատ լավ լեզու են գտել, հաստատ լրագրողը խոստացել էր գնդապետին մի փայլուն հոդված գրել նրա մասին ու օգնել բրիգադի գեներալ դառնալու։ Չնայած երկուսի դեմքին էլ ժպիտ չկար, բայց ես գլխի ընկա, որ ամեն ինչ կարգին է, անկախ նրանից, թե Հարի Քուքը որտեղ է ապրում, անկախ նրանից, թե դա ով գիտի, ով՝ չէ։

Գնդապետը հայացքով չափեց իր ենթականերին, ու սրանք բոլորը հասկացան, որ տեր ունեն գլխներին։ Հետո գնդապետն ասաց․

― Մայոր Գոլդինգ, ես ուզում եմ շարքային Քուքի հետ Ֆերբենքս ուղարկել նաև շարքային Ջեքսոնին, ուստի հոգ տարեք, խնդրեմ, նրա գործուղումը ձևակերպելու մասին։ Շարքային Ջեքսոնը կմեկնի որպես կապավոր։― Գնդապետը դարձավ ինձ։― Գնա ընկերոջդ գտիր և ուրախ լուրը հայտնիր։ Ըստ իս, լավ կլինի երկուսդ էլ ժամանակ չկորցնեք և անհապաղ ձեր իրերը հավաքեք։ Լեյտենանտ Քոբըրն, հուսով եմ փոխադրամիջոցի հարցը կլուծե՞ք՝ նրանց օդանավակայան հասցնելու համար։

Բոլորը զգաստացան ու գնդապետին պատիվ տվեցին։ Ի պատասխան նա էլ պատվի առավ, և խումբը ցրվեց։ Ես ճամփա ընկա ուղիղ զորանոց՝ հույս ունենալով, թե Հարին անկողնուն փռված կլինի, ու էդպես էլ կար։ Քնել էր։ Թափ տվի նրան, ու հենց աչքերը բացեց, ասի․

― Վեր կաց, ես ու դու Ալյասկա ենք գնում, երեք ժամից ինքնաթիռը թռչում է։

Հարին ասաց՝ Ալյասկա չենք գնա, է՛, կգնանք երկուսով դրանց ուրիշ բան կանենք․ թե ինչ, երեսս չի բռնում էստեղ կրկնեմ։ Նա շուռ եկավ մյուս կողքին՝ նորից քնելու։ Հիմա լեզու եմ թափում, որ սրան հասկացնեմ, թե լուրջ եմ ասում, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ՝ լրագրողը մտավ զորանոց։

Իմ ու Հարիի բախտից՝ զորանոցում ուրիշ մարդ չկար, մենակ Վիկտոր Տոսկան էր, էն էլ էդ մեծ բարաքի խորքում՝ իր մահճակալին քնած։ Լրագրողը նայեց Հարիին, թե՝

― Կներես, որ քեզ «կտրիճ» ասացի։ Մտքումս ոչ մի վատ բան չկար։ Թխի՛ գա։

― Թխի՛ գա,― ասաց Հարին։

― Որտե՞ղ ես ապրում,― ասաց լրագրողը, բայց իմ սիրտն արդեն հանգիստ էր։

― Սան Ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում, հենց Կարմրասարի փեշին։

― Հարազատներդ ո՞նց են, ի՞նչ են։

― Լավ են։

― Վերջին անգամ ե՞րբ ես տանից նամակ ստացել։

― Հենց էսօր մորիցս նամակ ստացա։ Կարկանդակ է թխել, ուզում է ուղարկի։

― Սիրո՞ւմ ես կարկանդակ։

― Էն էլ ո՜նց, գրողը տանի․ ախր մի ուրիշ կարկանդակ է,― վրա բերեց Հարին։― Է՛լ խուրմա, է՛լ պոպոք, է՛լ ռոմ, ինչ ասես մեջը չկա։ Դու չե՞ս սիրում։

― Սիրում եմ,― ասաց լրագրողը։ Նայեց երկուսիս։― Ես ձեր անուններն իմացա,― ասաց,― դուք էլ իմն իմացեք։ Ջիմ Քըրբի։ ՅՈՒՓԻ֊ի թղթակից։

― Յունիըն Փա՞սիֆիքի,― հարցրեց Հարին։

― Յունայթիդ Փրեսի,― ասաց Ջիմը։

― Իսկ ի՞նչ ես գրում։

― Դե, շեֆն ուզում է, որ զինվորների մասին գրեմ։ Ձեզ պես տղերքի։ Ոչ թե մեծավորների, այլ էսպես ասած՝ «փոքրավորների»։ Երևի սկզբում տեղի ռազմաճամբարների կյանքից ակնարկաշար գրեմ, հետո էլ զորքի հետ կշարժվեմ առաջ։

Հարին հայացքը գցեց վրաս ու ասաց․

― Ջեքսոնը երդվում է, թե երեք ժամից ինքնաթիռով թռչում ենք Ալյասկա։

― Ճիշտ է,― ասաց Ջիմը։― Ինչ է, դուրդ չի՞ գալիս, լավ չի՞։

― Շատ լավ է,― ասաց Հարին։― Միշտ էլ ուզեցել եմ Քլոնդայքը տեսնել։

Բայց էդ ո՞նց եղավ։

― Այ, ընկերդ էլ՝ վկա,― ասաց Ջիմը,― երկուսով գնդապետի խելքն առանք ու խոսք խոսքի տված՝ գործը գլուխ բերինք։

― Առանց հանաքի,― ասաց Հարին։

― Առանց հանաքի,― ասաց Ջիմը։― Անհոգ մնա։ Ամեն ինչ կարգին է։ Դե, պատրաստվեք, ես էլ գնամ։ Հույս ունեմ, որ էլի կհանդիպենք։

Մենք Ջիմ Քըրբիին մնաս բարով ասինք, նա շրջվեց ու դուրս եկավ զորանոցից։ Ես ու Հարին սկսեցինք ունեցած֊չունեցածներս հավաքել, Հարին էլ մի գլուխ թե՝

― Ախպոր պես, ի՞նչ եք ասել գնդապետին։

Ճամփորդությունը չտեսնված անցավ՝ գնալն էլ, գալն էլ, Ալյասկան լավ տեղ էր, թեկուզ փոփոխության համար արժեր էնտեղ ընկնել, բայց ընդամենը մի էսկիմոս տեսա, էն էլ Ֆերբեքսի պանդոկում էր աշխատում, քրիստոնյա էր, անունը՝ Դեն Քոլինզ, ու ավելի շատ ամերիկացու էր նման, քան էսկիմոսի։ Չէի ասի, թե մեր ճամփորդությունը ժամանակի ու պետական փողի կորուստ էր, որովհետև գնդապետը մի քանի ծրար էր գլխիս կապել ու հանձնարարություններ տվել։ Մի վեց հատ կայազոր մտա֊դուրս եկա ու ամեն տեղից հետս ծրար֊բան բերի։

Հենց Հարին իմացավ՝ ինչի համար ու ոնց ենք Ալյասկա ընկել, թե՝

― Հը՜, բա ի՞նչ գիտեիր։ Որ ասում եմ՝ աշխարհը ստի վրա է, հիմա համոզվեցի՞ր, Ջեքսոն։

Մեր գնալ֊գալը մի հինգ օր տևեց, ու հետ եկանք թե չէ, ամեն ինչ էլի առաջվա պես շարունակվեց․ առավոտից իրիկուն՝ հա ռազմական ուսուցում, ամեն իրիկուն էլ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին Դոմինիկի փոքր եղբար գլխին նույն օյինն էին դնում։

Վիկտոր Տոսկան սուր խոսք է ասում․ սերժանտ Կակալակովիչը՝ նրբաոճ հայտարարություն անում

Մեր վաշտում Վիկտոր Տոսկայից սիրուն տղա չկար։ Նրա եղբայր Դոմինիկը խուժանի մեկն էր, բայց Վիկտորի շարժուձևն ամեն ինչ արժեր։ Դոմինիկն ու սրա ընկերը՝ Լու Մարիաչչին, ոչ ժամանակ, ոչ էլ ջանք ու եռանդ էին խնայում, մենակ թե Վիկտորի գլխին օյիններ հանեն, նա էլ ուրիշ բան չէր ասում, էս էր․ «Է՜, դե լավ էլի՛, տղերք»։

Դոմինիկը երեսունն անց էր, իսկ ընկերը՝ Լու Մարիաչչին, համարյա քառասուն տարեկան։ Մինչև բանակ գնալը Սան ֆրանցիսկոյում միասին էին աշխատել։ Երկուսն էլ դատված էին, երկուսն էլ մի քիչ նստել էին, դուրս եկել, բայց ոչ մի լուրջ փորձանքի մեջ չէին ընկել։

Վիկտորն իմ տարիքին էր։ Եղբոր՝ Դոմինիկի համեմատ՝ մաքուր երեխա։

Հենց մի ազատ րոպե էր գտնում, իրեն գցում էր մահճակալին, քնում։ Ուսումնական ֆիլներ նայելիս էլ էր քնում, իսկ էդ ֆիլմերից պրծում չունեինք, հա նայում էինք ու նայում․ ինչ ասես ցույց չէին տալիս․ ոնց պատվի առնես, ոնց գլխիդ ճարը տեսնես, որ պոռնիկի հետ գործ բռնելիս հանկարծ չվարակվես, ցնցում ստացածին կամ ջուրն ընկածին ոնց ուշքի բերես, ոնց ապաստարան ու թաքստոց գտնես, մարդուն ոնց զինաթափ անես ու սպանես, վերջը՝ հազար ու մի բան, որ պարտավոր էինք իմանալ։ Մեզ մնար, ոչ մեկն էլ չէինք ուզի իմանալ, բայց մեր ուզել֊չուզելով չէր, անընդհատ ստիպում էին, որ էդ ֆիլմերը նայենք։

Ամեն ֆիլմ ցույց տալիս՝ լույսը հանգցնեին թե չէ, Վիկտորը գլուխը կախում էր ու սկսում դանթել։ Գնային դասախոսության, տեղնուտեղը կքներ։ Շաբաթ օրերը կազմ ու պատրաստ ցցված՝ ստուգման սպասեինք, ոտքի վրա կննջեր։ Ասում են՝ ամենալավ զինվորը նա է, ով սովորում է սպասել․ է՛հ, թե մեկնումեկը սպասելու շնորհք ուներ, էդ՝ Վիկտորն էր։ Որտեղ պատահեր, որ ժամին էլ լիներ՝ կքներ։

Նրա եղբայր Դոմինիկն ասում էր․ «Վախեցած է։ Խեղճ ախպերս ահ ու զարզանդի մեջ է։ Դրա համար էլ անընդհատ քնում է»։

Վիկտորն էլ ասում էր․ «Է՜հ, դե լավ էլի՛, Դոմ։ Մարդ կա՝ քունը տանում է, մարդ կա՝ չի տանում։ Իմը տանում է։ Ոչ էլ վախեցած եմ։ Ուղղակի ինձ համար հետաքրքիր չի»։

Ամեն մեկի պես, Վիկտորն էլ ուներ իր սիրած երգը ու թե ստիպված զարթուն էր մնում, ասենք՝ քայլելիս, ինչ֊որ առաջադրանք կատարելիս կամ էլ ժամապահ կանգնելիս, ծոր էր տալիս, երգում․

Ինձ ասում են՝ սիրունիկ,
Թե ինչու՝ չեմ իմանում,
Միգուցե որ դու՝ մայրիկ
Ինձ այդպես ես անվանում։

Մեկ֊մեկ պատահում էր՝ միջոցառում էին կազմակերպում, ու վաշտի հրամանատարը մեզ բաց թողնելուց առաջ, էսպես էր ասում․ «Ես չեմ կարգադրում, որ իրիկվա միջոցառմանը պարտադիր ներկայանաք, բայց լավ կլիներ մեր վաշտի ամեն մի զինվոր մասնակցեր։ Ներկա֊բացակա չեն անելու, բայց եթե մեկնումեկն էնտեղ չլինի, շատ հնարավոր է՝ լուրը գա, ականջիս հասնի, իսկ դա, ինչ խոսք, սրտիս կդիպչի, դե, հասկանում եք, թե ինչ եմ ասում։ Սա հրաման չի, լավ իմանաք։ Կգաք՝ կգաք, չեք գա՝ չէ, դո՛ւք գիտեք, բայց հույս ունեմ, որ ոչ մեկդ էլ ուրախանալու առիթը ձեռքից բաց չեք թողնի։ Ցրվի՜ր»։

Սկզբում տղերքից մի քանիսը ուրախանալու առիթն արհամարհում էին ու միջոցառումներին չէին էլ մասնակցում, բայց շատ չանցած գլխի ընկան, որ դնաից լավ բան չի դուրս գալիս, որովհետև ամեն չներկայանալուց հետո արտահերթ վերակարգ էին ստանում։ Էնպես որ շատ շուտով, ինչքան միջոցառում կազմակերպվեր, բոլորն էլ գնում էին, ու մի օրիկուն էլ ինչ֊որ կին էր եկել՝ իբր հռչակավոր մեկը, չնայած տղերքից ոչ ոք նրա մասին կյանքում չէր լսել։ Էս կինը մի երկու րոպե էլ չէր խոսել, բայց արդեն հասկացանք, որ գլխներիս քարոզ է կարդալու։ ոնց էր պատահել, Վիկտոր Տոսկայի կողքին էի նստել, սրա կողքին էլ Դոմինիկն ու Լու Մարիաչչին էին։

Է՛յ, կինը հազիվ էր տասը բառ ասել՝ Վիկտորը քնեց։ Տեսա Դոմինիկը թեքվել, եղբորն է նայում։ Դեմքն էլ էնպիսի արտահայտություն ուներ, որ առաջ երբեք աչքովս չէր ընկել։ Եթե աշխարհում եղբայրը էդպես սիրել է եղբորը, դա Դոմինիկն էր Վիկտորին սիրում․ այ թե նրա դեմքին ինչ էր կարդացվում։ Երբ մեկնումեկն ուշադիր քնածին է նայում, պարզ երևում է, թե էդ մարդու հանդեպ ինչ զգացմունք է տածում, դրա համար էլ հենց Դոմինիկին տեսա եղբորը նայելիս, հասկացա՝ ինչու է գլխին օյիններ հանում։ Հասկացա, որ էդ օյինները իրեն ու Լու Մարիչչիին զվարճացնելու համար չի խաղում։

Հռչակավոր կինը, իմ կարծիքով, մտքին դրել էր մեզ թև տալ ու սրտներս քաջալերել։

Մենք դահլիճ էինք մտել մռայլ դեմքով։ Էդպես էլ նստած էինք՝ մռայլ ու խոժոռ։ Իսկ հենց որ կինը սկսեց խոսել, ավելի մռայվեցինք։ Դժվար թե մեկնումեկը նրան լսելիս լիներ։ Կինը ոգևորված բլբլացնում էր, մեկ էլ հանկարծ ասաց․

― Գիտության տվյալներով, ժպտալիս գործի են անցնում դեմքի քսանյոթ մկաններ, մինչդեռ մռայլվելիս՝ գրեթե կրկնակին, այսինքն՝ հիսունմեկ։

Նա մի պահ լուռ մնաց, հետո ավելացրեց․

― Ուրեմն էլ ինչո՞ւ մռայլվենք։

Հենց էդ րոպեին Վիկտոր Տոսկան աչքերը բացեց, թե՝

― Որ շատ գործ անենք։

Ով կար չկար՝ ծիծաղեց թուլացավ, ծափ էին տալիս, գոռում՝ «ապրե՜ս, ապրե՜ս», մեկն էլ ասաց․

― Բա ի՛նչ, խելքներս գնում է գործ անելու համար, չէ՞։

Վաշտի հրամանատարը ոտքի թռավ ու բղավեց․

― Վե՜րջ տալ։

Բոլորը սսկվեցին։

― Ո՞վ սրամտեց։

Վիկտոր Տոսկան արդեն կանգնելու վրա էր, բայց Դոմինիկը նրա թևից քաշեց, տեղը նստեցրեց։

Հետո Դոմինիկն ինքը վեր կացավ։

― Ներկայացի՛ր իմ գրասենյակ,― ասաց վաշտի հարամանտար, դե, Դոմինիկն էլ դահլիճից դուրս եկավ։

Նրան մի շաբաթ չթողեցին քիթը կայազորից հանել, դրան գումարած՝ ամեն գիշեր ժամապահ էին դնում։

«Վա՜յ, ախպեր, ախպեր,― ասում էր Դոմինիկը,― աշխարհի երեսին նրա պես քաղցր երեխա չկա․ ուզում ես դանակը բկին դեմ արա, էլի իրեն քաղաքավարի կպահի․․․ Ու տես, է՛․ էդ կնկա անալի չաչանակությունը լսելու տեղակ՝ մուշ֊մուշ քնում է․․․ հետո էլ իսկը ժամանակին զարթնում ու մի կծու հանաք բստրում։ Մեզ պես մեծաբերանները լեզուն իրենց են պահում, իսկ նա մտքից անցածը տեղնուտեղն ասում է»։

Մի իրիկուն էլ, էն ժամանակվա մեր սերժանտը՝ Կակալակովիչ ազգանունով, կես ժամ վրաներս բղբղալուց հետո, ներքևի շրթունքն ուռցրեց, ոնց որ հարմար բառեր ջոկելիս էր անում ու թե՝

― Վաշտի հրամանատարը ինձ պատվիրել է, որ մի թաքուն հարցով հետներդ խոսեմ։ Պաշտոնական բան չի․․․ մեր մեջ մնա։ Բանակը տիկինների տեղը չի․․․ էնպես որ, տղերք, թե մեջներդ տիկինություն անող կա, էս պարապմունքից հետո թող մոտս գա, որովհետև վաշտի հրամանատարն ասում է՝ դուք մեղք չունեք։ Բանակը էդ տեսակների տեղը չի, պրծավ գնաց։ Հասկացաք։

Բոլոս էլ հասկացանք, բայց լեզուներս մեզ արինք, սերժանտն էլ թե՝ «ցրվի՜ր»։

Իրիկվա պարապմունքներից հետո սովորություն էինք սարքել Կակալակովիչի չորս կողմը հավաքվել, որ կայազորում պտտվող ասեկոսեներն իմանանք, մի քիչ էլ սերժանտի հոգու հետ խաղանք, ու էս անգամ, իհարկե, բոլոր թափվեցինք գլխին։ Ծիծաղում էինք վերջին հայտարարության մեջ ասած ընտիր բառերի համար, մեկ էլ սերժանտը թե՝

― Ո՞ւր է շարքային Վիկտոր Տոսկան։

Վիկտորը Նիք Քալիի հետ վաշտի բաժնեգծով գնում էր, երբ բոլորը ձայն ձայնի տվին․

― Հե՜յ, Վիկտոր, սերժանտը քեզ ասելու բան ունի։

Վիկտորը հետ եկավ։ Սերժանտի լեզուն էլի դեմ ընկավ, բառեր էր փնտրում, բայց վերջը ասաց․

― Երեկ իրիկուն որտե՞ղ ես եղել։

― Քանիսի՞ն։

― Տասի մոտերքը, կարծեմ էդպես ասին։

― Ո՞վ։

― Կարևոր չի․ որտե՞ղ ես եղել։

― Կինոյի մոտի նստարանին նստած՝ երաժշտություն էի լսում, որովհետև էդ նկարն արդեն տեսել եմ։ Ի՞նչ է որ։

― Հետդ ո՞վ կար։

― Ոչ ոք։

― Հետո՞, բան չպատահե՞ց։

― Ի՞նչ պիտի պատահեր։

― Ոչ մեկը չեկա՞վ կողքիդ նստեց, չնայած կինոյի ճամփի երկու կողմերին էլ հարյուր յարդի վրա նստարաններ են շարած։

― Հա՜,― ասաց Վիկտորը։― Մոռացել էի։ Մի կապիտան եկավ նստեց։

― Ասում ես՝ մոռացե՞լ էիր։

― Հա։ Ի՞նչ է որ։

― Վերջին հայտարարությունս լավ լսեցիր, չէ՞։

― Է, հա՛, լսեցի։ Ի՞նչ է որ։

― Կապիտանը ինչի՞ց էր խոսում։

― Չեմ հիշում։ Վեր կացա, որ պատվի առնեմ, նա թե՝ նեղություն մի քաշիր։ Ես էլ պատվի չառա։ Դե որ սպան ասում է՝ պետք չի, ուրեմն՝ պետք չի։ Ի՞նչ է եղել որ։

― Քո կարծիքով՝ հիմի էդ կապիտանին ի՞նչ կանեն։

― Ի՞նչ պիտի անեն։

― Բանակից դուրս կշպրտեն։

― Ինչի՞։

― Չգիտե՞ս։

― Ի՞նչ իմանամ։

― Էնտեղ ես եղել, չէ։ Երկուսով էիք, չէ՞։

― Բան չեմ հասկանում,― ասաց Վիկտորը։ Նա հայացքը պտտեցրեց բոլորի վրայով, տղերքն էլ իրենց անուշ֊մեղուշ տեսք տված՝ սկսեցին զվարճալի ծամածռություններ անել, էնպես որ վերջը Վիկտորը գլխի ընկավ, թե Կակալակովիչն ինչ է ուզում հասկացնել։

― Ապուշ հո չե՞ք,― ասաց։

Շուռ եկավ ու գնաց, տղերքն էլ վրա տվին, թե՝

― Լսի, սերժանտ, էդ ի՞նչ հաշիվ է։ Դե լավ էլի, ասա՝ մենք էլ իմանանք։

― Ես էնտեղ չեմ եղել,― ասաց սերժանտը,― բայց պատմում են, որ կապիտանն ու Վիկտորը սիլի֊բիլի են արել։ Կապիտանը որ՝ հաստատ։ Ով է իմանում Վիկտորը գլխի էլ չի ընկել, թե ինչն ինչոց է։ Երևում է մաքուր ախմախ է։

― Կա֊չկա էդ կապիտանին զրպարտել են,― ասաց Վերնոն Հիգբին։

― Չէէէ՜,― ասաց սերժանտ Կակալակովիչը։― Մի բարի պտուղ չի։ Հետևել են, բռնացրել։ Էս վերջերքս ոչ ոք հետներդ սիլի֊բիլի չի՞ արել, տղերք։ Ախր բանակն էդ տեսակների տեղը չի։

Բոլորը փռթկացին, Ջո Ֆոքսհոլն էր թե՝

― Տղամարդկանցից մենակ դու ես հետներս սիլի֊բիլիով զբաղվում, սերժանտ։ Սիլի֊բիլին դեռ մի կողմ, ամեն օր մեզ բան ես անում, թողնում։

― Աչքներդ էլ հանում եմ,― ասաց Կակալակովիչը,― թե հավան չեք, ախպեր, գնացեք դո՛ւք ձեզ բան արեք։ Իսկ քեզ հետ վերջերքս սիլի֊բիլի չե՞ն արել։

― Ո՞ւմ,― ասի ես։

― Քեզ հետ,― ասաց Կակալակովիչը, ու ես հասկացա, որ ինձ է ասում․ վայ թե հենց ինձ հարցրեց, որովհետև տղերքը հաստատ վրաս կծիծաղեին, գիտեմ։

― Սրա՞,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը,― Վեսլի Ջեքսոնի՞։ Գրողը տանի, նրա նմանի հետ ո՞վ սիլի֊բիլի կանի։

― Չլինի՞ մտածում եք, թե դուք նրանից լավն եք, տղերք,― ասաց Հարի Քուքը։― Թե՞ մտքներովդ անցնում է, որ ուզածդ տղամարդուն էլ, կնկան էլ խելքամաղ կանեք, էնքան տեսքով եք։ Ձեզ հայելու մեջ տեսե՞լ եք, սափրվելիս լավ նայեք։ Մի գովական ապրանք էլ լինեի՜ք։ Սիրուն կնանիք բոլորն անխելք չեն, իմացա՞ք, ու Վեսլիի պես տղեն ավելի շուտ լավ կին կճարի, քան թե ձեզ նման հաստագլուխները․ հո մենակ տեսքը չի հաշիվ, ուրիշ բան էլ ունի։

― Իսկ տե՞սքն ինչ պակասն է,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Լսիր, Վեսլի, ի՞նչ կարծիքի ես ընկերոջդ մասին, որ էս ձևով է թիկունքիդ կանգնում։ Վիրավորական է, չէ՞։ Օրինակ՝ ինչի՞ց է, որ Բեյքրսֆիլդի ամենասիրուն աղջիկներին միշտ ամենագեշ տղան է ձեռք գցում․ է՛, ո՞վ չգիտի։

― Դե լավ, տղերք,― ասաց Կակալակովիչը,― միտներդ պահեք՝ էս ամեն ինչը պաշտոնական բան չի, թող մեր մեջ մնա։ Չենք ուզում խայտառակությունը ջրի երես դուրս գա։

― Ի՞նչ խայտառակություն,― ասաց Ջոն։

― Կարևոր չի,― ասաց Կակալակովիչը։― Վաշտի հրամանատարն ինձ պատվիրել էր, ես էլ հայտարարություն արի, իմն էդ էր։

― Շատ էլ նրբաոճ հայտարարություն էր,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Իսկական եվրոպացի եք, սերժանտ, այ թե ինչ։

― Եվրոպացի՞ն որն է,― ասաց Կակալակովիչը։

― Ինչ է, սերժանտ, չգիտե՞ք եվրոպացին որն է։

― Ես լեհ եմ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Բարձրաշխարհիկ մարդ եք,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը,― այ թե ինչ։

― Դե լավ,― ասաց Կակալակովիչը,― քոլեջներ ու չգիտես ինչեր ավարտած քեզ պես գիտունները թող ինչքան կուզեն խոսելուս վրա խնդան, ձեռ առնեն, բայց չմոռանաք՝ ես էն տղեն եմ, որ գրասենյակում նստած որոշում է, թե կեղտոտ գործերն ում վզին կապի, ու քո ազգանունն էլ շատ լավ գիտեմ, շարքային Ֆոքսհոլ։

― Էդքան կեղտոտություն չես անի, սերժանտ,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Էն էլ Բեյքսֆիլդի դպրոցն ավարտածի հանդեպ, չէ՞։

― Հերիք չէ Բեյքրսֆիլդի դպրոցով մարդու գլուխ տանես,― ասաց Կակալակովիչը։― Ես մեր զորամասի հաշվառման քարտերը մեկ֊մեկ նայել եմ։ Դու Կալիֆոռնիայի համալսարանն ես պրծել։ Ոչինչ, թող ես անգրագետ լինեմ, բայց չմոռանաս, որ սերժանտ եմ։

― Շատ լավ, սերժանտ, չեմ մոռանա,― ասաց Ջոն։― Բայց ի՞նչ կարծիքի եք՝ չարժի՞ մեզ մի երկմասանոց ուսումնական ֆիլմ ցույց տալ, որ իմանանք, թե արվամոլ կապիտանների հախից ոնց գանք։ Այ, Վիկտոր Տոսկան չի իմացել ինչ անի։ Կարծել է՝ պատիվ պիտի տա։

― Վնաս չունի,― ասաց Կակալակովիչը։― Մենակ թե, տղերք, էս խայտառակությունը ծածկադմփոց կանեք, ասածներս էլ չմոռանաք։

Ջո Ֆոքսհոլը Վեսլիին բացատրում է, թե ինչ է նշանակում ապրել

Մյուս իրիկուն ես ու Ջո Ֆոքսհոլն իրար հետ ժամապահության էինք, նա էլ խոսք բացեց կյանքից, մեր օր ու ապրուստից․

― Քեզ բռնում են, ոչխար սարքում, ու հետո, երբ գլխիդ եկած էդ առաջին հարվածից քիչ թե շատ ուշքի ես գալիս, կամաց֊կամաց սեփական, պստլիկ «ես»֊դ գտնում,― իսկ դա ամեն մարդու էլ պետք է աշխարհում, բոլորն էլ պիտի ունենան,― ուրեմն՝ հենց որ ուշքի ես գալիս, երևի մաենավատ բանը սպասումն է դառնում։ Անընդհատ սպասելինքեր կան՝ կամ փոքր, կամ մեծ։ Սպասում ես ուտելիքի, սպասում սրկսվելու, սպասում ստուգման, սպասում, որ կայազորից քաղաք բաց թողնեն։ Հետո հերթը մեծ սպասելիքներին է հասնում․ սպասում ես նամակի, սպասում, թե առաջիկայում քեզ ուր են տանելու, սպասում ես պատերազմի վերջանալուն ու իհարկե, ամենակարևորը՝ սպասում ես, որ քեզ կսպանեն կամ էլ միգուցե փրկվես։ Էն «ջիփով» տղերքին հիշում ես չէ՞, որ խավարում ճամփան կորցրել, քարափի գլխից անդունդն էին ընկել․ այ, տես, պատերազմի դաշտից յոթ սար ու ձոր հեռու էին, բայց էլի սպասման մեջ, որ իմանան՝ կմեռնե՞ն, թե կփրկվեն, ու՝ չփրկվեցին։

Մենք նստած էինք պահականոցի մահճակալներին։ Իմիջիայոց, պահականոցը կալանատուն չի, ոնց որ շատերն են կարծում․ ուղղակի ժամապահ կանգնողները էստեղ սպասում են իրենց հերթին ու երկու ժամ պահակություն անելուց հետո, նորից գալիս են էստեղ, չորս ժամ նստում կամ քնում։ Դեռ մի տասը րոպե ունեինք սպասելու, որ բեռնատարը գար ու ամենքիս մեր պահակակետը տաներ։

― Ի՞նչ է նշանակում ապրել,― ասում էր Ջոն,― ապրել՝ նշանակում է անընդհատ սպասել։ Ու ամեն մարդ, որ ծնվում է, շնչավորի մարմին առնում, սպասում է՝ իհարկե, անգիտակցաբար, մինչև այդ մարմինը հալումաշ լինի, դառանա հող ու մոխիր։ Մեռնելուն է սպասում։ Բայց քանի որ գիտի՝ դեռ մի երեսուն֊քառասուն տարի էլ է իր մարմնի տերը լինելու, ոգևորովում է, սպասում ուրիշ բաների։ Թե տղա է, սպասում է տղամարդ դառնալուն։ Հետո սպասում է՝ երբ է կին առնելու։ Հետո որդու է սպասում։ Հետո սպասում է, թե որդու հետ երբ է խոսելու։ Կամ եթե չի ուզում հենց սկզբից սպասել կին առնելուն, սպասում է այնպիսի աղջկա, որը հոգուն՝ մարդու մարմինը կենդանի պահող հոգուն, ինչ֊որ բան կտա, մի բան, որ ինքը զգա, թե տեսակ֊տեսակ կենսահյութերով լցված անոթ չի ընդամենը, ոչ էլ շոր ու կոշիկ հագած, անմիտ ծեղճուկրակ ու շիշաղելի անասուն, մի բան, որ ինքը անմահության համն զգա։ Ուրիշ խոսքով, նա սպասում է ապրումների, սպասում սիրահարվելուն, սպասում, որ սերն իր հետ իմաստություն բերի։ Կամ եթե չի ուզում սպասել ոչ կին առնելուն, ոչ էլ սիրո մաստությանը, թերևս գործի է անցնում, ուզում է ինչ֊որ բանի հասնել, ինչպես ասում են՝ անուն հանել․ ճանաչվել շատ շատերի կողմից, ոչ թե միայն իր ընտանիքում ու ընկերների նեղ շրջապատում, այսինքն՝ իր համբավն ականջին հասցնել, ասենք՝ երգ գրել, մի մեծ գյուտ անել գիտության կամ պոեզիայի ասպարեզում, բացել ճշմարտությունն ու աստծո օրհնանքին արժանանալ։ Բայց ամեն ինչ գալիս, հանգում է սրան․ նա ուզում է ապրել։ Ուզում է գլուխը փրկել։ Գիտի՝ վաղ թե ուշ, ինչ էլ լինի, մեռնելու է, բայց ուզում է ձեռքից եկածն անել, որ մահին հաղթի։ Այս աշխարհում ինչ կա չկա՝ մահվան դեմ մարդու պայքարից է ծնվել․ մեր բոլոր երգերը, բոլոր բանաստեղծությունները, մեր իմացած ողջ ճշմարտությունը, բոլոր կրոնները, մեր բոլոր պարերը, բոլոր կառավարույունները, ամեն, ամեն ինչ՝ առևտուրը, գյուտերը, մեքենաները, նավերը, գնացքները, ինքնաթիռները, զենքը, տները, պատուհանները, դռները, դռան բռնակները, հագուստ֊կապուստը, եփութափը, օդափոխիչները, սառնարանները, կոշիկները․․․ Հո մտքիս թելը չե՞ս կորցրել, Ջեքսոն։

― Չէ, ի՞նչ կա կորցնելու,― ասի։― Բայց էդքանը ո՞նց ես գլխի ընկել։

― Ո՞նց,― ասաց Ջոն։― Ախր բացատրում եմ քեզ։ Ես ուզում եմ, որ աստծու աչքը վրաս քաղցր լինի։ Ուզում եմ վեհ ու գեղեցիկ լինել։ Ուզում եմ ինձ նայելիս՝ երեխաների աչքերը փայլեն։ Ուզում եմ չքնաղ կանայք ինձ հավանեն։ ուզում եմ էնքան փառահեղ ապրել, ինչքան հանարավոր է ինձ տրված մարմնով, որ հիմա բեռնել են էսպես անպետքություններով։

― Համալսարանում ի՞նչ ես ուսումնասիրել․ փիլիսոփայությո՞ւն։

― Փիլիսոփայությո՞ւն,― ասաց Ջոն արհամարհանքով։― Համալսարանում ի՛նձ եմ ուսումնասիրել, այ թե ինչ։ Բայց դեռ այնքա՜ն բան չգիտեմ, ամեն օր մի նոր բան եմ իմանում։ Ինչքան շատ եմ ճանաչում ինձ, էնքան քեզ էլ եմ ավելի ճանաչում։

― Էդ ո՞նց։

― ես ու դու նույնն ենք, այ թե ոնց։ Միայն ես ու դու չենք, ես էլ, դու էլ, մյուսն էլ․ ամեն մարդ․ Կակալակովիչը, Լու Մարիաչչին, Հարի Քուքը, Վերնոն Հիգբին ու մնացած միլիոնավոր մարդիկ աշխարհի երեսին, ում որ չենք տեսել ու չենք էլ տեսնի։

― Ուրեմն քո ասելով՝ աշխարհում բոլոր մարդիկ նո՞ւյնն են, մեզ նմա՞ն։

― Իհարկե։

― Էսկիմոսներն է՞լ։

― Այո։

― Չինացիք է՞լ։

― Բոլորը։

― Գերմանացիք է՞լ։

― Բոլորը՝ ով կա չկա։

― Իսկ ճապոնացի՞ք։

― Լսիր,― ասաց Ջոն,― այ, ես ու դու՝ ոնց որ երկու ճապոնացին։

Ջոն լռեց, ու ես հասկացա, որ հիմա իմ խոսելու հերթն է, բայց չգիտեի ինչ ասեմ, որովհետև հենց ցերեկը՝ պարապմունքին, լեյտենանտը գլուխներս էր լցնում, թե ճապոնացիք կապիկներ են, մարդ չեն։ Ասում էր՝ վախկոտ նապաստակներ են։ Ասում էր՝ մարդակերներ են։ Ասում էր՝ մեզ նման չեն։ Ասում էր՝ հո ազատության համար չեն պայքարում, իրենց կայսրի համար են կռվում, կայսրն էլ գիժ է։ Ասում էր՝ մոլեռանդներ են, հանուն կայսրի պատրաստ են շանսատակ լինել, ճանճի պես կոտորվել, որովհետև նրան աստծու տեղ պաշտում են։ Մենք պիտի հասկանանք՝ ում հետ ենք կռվում, ասում էր լեյտենանտը, պիտի սովորենք ատել թշնամուն, որ դեմուդեմ մարտի դուրս գալիս՝ կարենանք սպանել։ Չէի իմանում Ջո Ֆոքսհոլին ինչ ասեմ։

― Միտքս հասկացա՞ր,― վերջապես ասաց Ջոն։

― Չգիտեմ՝ ճիշտ հասկացա, թե չէ,― ասի։

― Լսիր,― ասաց Ջոն,― աշխարհում բոլոր մարդիկ նույնն են, ու բոլորն էլ սպասում են նույն բանին՝ մեռնելուն։ Դե, մինչև մեռնելը՝ միաժամանակ, ամեն տեսակ ուրիշ բաների են սպասում, արդեն պատմեցի։ Եթե ինքդ քեզ ատում ես, ուրեմն ճապոնացիներին էլ կատես։ Գերմանացիներին, իտալացիներին, հունգարացիներին էլ կատես։ Ում ուզեցար՝ կատես։ Իսկ ես, օրինակ՝ ինքս ինձ չեմ ատում, որովհետև չեմ հասկանում՝ դրանից ի՞նչ օգուտ։ Դե որ ինձ չեմ ատում, ուրեմն ուրիշին էլ չեմ կարող ատել։ Օրերից մի օր միգուցե մեկնումեկին սպանեմ․ ախր եթե ես նրան չսպանեմ, նա՛ ինձ կսպանի, բայց գետինը մտնեմ, թե նրա նկատմամբ ատելություն զգամ։ Գետինը մտնեմ, թե մտքովս անցնի, որ լավ բան եմ արել։ Գետինը մտնեմ, թե մտքովս անցնի, որ արժանավոր գործ եմ կատարել ինձ կամ քեզ համար, ձեր ընտանիքի կամ մերոնց համար, հայրենիքի կամ մարդկության համար, ճշմարտության, արվեստի, կրոնի կամ պոեզիայի համար․․․ Հիմա հասկացա՞ր։

― Կարծես թե՝ հա,― ասի։― Ուրեմն դու գիտակցաբար պատերազմին դե՞մ ես, Ջո։

― Հիմարութո՛ւն,― ասաց Ջոն։ Իբր որ գիտակցաբար եմ դեմ՝ ո՞վ է դրա վրա թքում։ Բորբոքված պատերազմին դեմ լինելը նույնն է, թե փոթորկին դեմ լինես, երբ տունդ հողից կտրվել է ու թռել երկինք, որ քիչ հետո գետնով դիպչի ու քեզ հետ միասին ջնջխվի։ Թե սրան դեմ ես, պարզ է՝ գիտակցաբար ես դեմ։ Ուրիշ էլ ինչպե՞ս, գրողը տանի։ Բայց փոթորիկը աստծու արած բանն է։ Միգուցե պատերազմն էլ․ դեռ հաստատ չգիտեմ։ Միայն թե սիրտս մի տեսակ վկայում է, որ մարդկանց ձեռքի գործն է։ Չեմ սիրում պատերազմը։ Ատում եմ ամբողջ հոգով։ Բայց եթե ընկել եմ կատաղած փոթորիկի բերանը, ի՞նչ կարող եմ անել․ մնում է ինձ հույս տամ, թե կփրկվեմ, ու վստահ եղիր, միակ հույսս դա է։

Է՛հ, հետո էլ բեռնատարը եկավ, հրացաններս վերցրինք ու մյուս տղերքի հետ գնացինք, բարձրացանք թափք։ Ես ու Ջոն իրար կողքի նստեցին։ Չգիետի ինչ ասեմ նրան, սիգարետ առաջարկեցի, վերցրեց։ Նրա սիգարետը կպցրի, մեկն էլ ինձ համար վառեցի։ Ծուխը խոր ներս քաշեց, փչեց ու ասաց․

― Բոլորս էլ մեռնելուն ենք սպասում․․․ Էս սիգարետներն էլ են օգնում, որ սպասենք։

Արդեն կեսգիշերին մոտ էր։ Ուղիղ տասներկուսին ժամապահ էինք կանգնելու, երկու ժամ տեղամասում հետ ու առաջ անեինք, հետո մեր փրկիչ բեռնատարը վրա էր հասնելու ու մեզ նորից պահականոց տաներ, չորս ժամ էնտեղ հանգստանալու էինք կամ քնելու, առավոտվա վեցին էլի երկու ժամով գնայինք պահակության։

― Լավ բան է սիգարետը,― շարունակեց Ջոն։― Ծխելը չլինի՝ ինչ էլ անեն, ոչ ոք կռիվ չի գնա։ Հասկանո՞ւմ ես, սիգարետները քեզ քիչ֊քիչ սպանում են, էնպես, որ առանց խելագարվելու, կամաց֊կամաց մեռնես։ Ախր ներսդ մի բան կա՝ չի ուզում սպանվես, դու ստիպված նրան հանգստացնում ես․ մահու բաժակը ոչ թե մինչև տակը, այլ կում֊կում ես խմում, այսինքն՝ ծխելիքի, խմիչքի, կանանց, աշխատանքի կամ չգիտես ինչի օգնությամբ քուն ես մտնում, մոռացության գիրկն ընկնում, միտքդ թմրեցնում։ Անընդհատ ստիպված ես էդ ներսինդ հանգստացնել, որովհետև նա շատ զգայուն է։ Թե չքնեցնես, կսկսի աղաղակել։ Սովորաբար բոլորովին էլ նողկալի պատճառներով չենք նրան հանգստացնում, անուշ քուն դնում, բայց պատերազմում հենց նողկալի բաների երեսից ենք ամեն կերպ ջանում նրան քնեցնել։ Երբ մրից դուս ես գալիս, մրջուրը ընկնում, ուզես֊չուզես պիտի նրան թմրության մեջ պահես։ Բայց վա՛յ քեզ, եթե չափը չիմացար՝ քնեցնելու տեղ նրան մեռցրիր․ ուրեմն դու էլ կմեռնես․ մարմինդ կապրի, բայց իսկական կյանքը մեջդ կմեռնի, ու էս հրեշավոր աչքակապությունը հենց դրա համար չեմ սիրում։

Վեսլին երազում է սեր և ազատություն, սերժանտ Կակալակովիչն էլ համազգեստի պատիվը գցում

Հասանք իմ պահակության տեղը, դե, Ջո Ֆոքսհոլին հրաժեշտ տվի ու իջա բեռնատարից։

― Բոլորս էլ սպասում ենք,― ասաց Ջոն։― Ամբողջ կյանքներս սպասելով է անցնում։ Այ, երկու ժամ պիտի սպասես, մինչև էդ երկու ժամը մի կերպ անցնի։ Երկու ժամում հազար տարով կպառավես։

― Էդ ժամանակ էլ կհանդիպենք,― ասի ես։

― Դե լավ,― ասաց Ջոն։― Երկնքին կնայես։ Տես՝ չմոռանաս։

― Եղավ,― ասի ես։

Տեղը տեղին, բոլոր ձևականությունները պահպանելով, Լու Մարիաչչիից պահակակետն ընդունեցի, սա էլ անընդհատ գլուխն էր տմբտմբացնում, ճիշտ էն մարդու պես, որն անհամբեր սպասում է, թե վզին բեռ դարձած ինչ֊որ հիմարությունից երբ է ազատվելու։ Հենց ձևականությունները պրծանք, ու Լուն ամբողջ տեղամասը հետս պտտեց, որ ինձ ցույց տա ինչ եմ հսկելու, հենց երկու ժամով պաշտոնապես տեղամասի ժամապահը դարձա, իսկ Լուն՝ ոչ պաշտոնական դեմք, նա թե՝

― Դե՛, քեզ հանգիստ կպահես, ախպերս․ հանկարծ լեղաճաք չլինես, ոտուձեռ ընկնես ու առաջին պատահածին լրտեսի տեղ դրած՝ վրեն կրակես, կարող է էդ խեղը քեզ պես լեղին ճաքելուց լեզուն կուլ է տալիս։

― Լավ, Լու,― ասի ես։

― Քեզ նման տղերքը պիտի զգույշ մնան, որ իզուր փորձանքի չգան,― ասաց Լուն։― Հանկարծ մարդ չսպանես։ Եկվորին շնորհքով հարցուփորձ արա, թող հաստատի՝ ով է, ինչացու է ու գնա տեղաշոր մտնի։ Կարող է մեր շարքային տղերքից է, քաղաքում գործ֊մործի վրա է եղել, հիմի էլ հետ է գալիս, էնպես որ հանկարծ չկրակես։ Նա էլ է մոր տղա։

― Ոչ մեկի վրա էլ չեմ կրակի,― ասի։

Բեռնատարում նստած տղերքը ձայն տվին Լուին․

― Արի՜, արի՜, շո՛ւտ արա, գնում ենք։ Հո մինչև լույս էստեղ տնկված չե՞նք մնալու։

― Ես ոտով կգամ,― բղավեց Լուն։ Հրացանը բեռնատարի տղերքից մեկին հանձնեց, վարորդն էլ գազ տվեց, ու մեքենան հռնդալով ճամփա ընկավ։

Մտածում էի, որ Լուն էլ միանգամից պահականոցի ճամփան կբռնի, բայց նա մնաց, հետս քայլում էր ու խոսում։

― Կամաց, ախպերս, կամաց,― ասում էր։― Հետևիցդ մարդ չի ընկել։ Մեկ է՝ երկու ժամն էդքան շուտ չի անցնի։ Գնալու տեղ էլ չունես․ ինչ կա չկա, էս է՝ աչքիդ առաջ, հա պտտվելու ես, նայես ու նայես։

Քայլերս դանդաղեցրի։ Երևի որպես ժամապահ շատ արագ էի քայլում։ Դե, ժամապահությունը հո ման գալը չի, պիտի հսկես, ուշքդ վրադ պահես։ Հա ուրեմն՝ նոյեմբերի վերջն էր, պարզկա, ցուրտ եղանակ, ու մարդ իրեն էնքան մեն֊մենակ էր զգում, որ էլ ասելու չի, էնքան տխուր֊տրտում, ոնց որ երեխա ժամանակ է պատահում․ Ծննդյան տոնը քանի մոտենում է, չգիտես ինչու ավելի ես տխրում։

Երկինք նայողի բերանը բաց կմնար։ Կյանքումս տեսած չկայի, որ էդքան անծայրածիր ու խոր լլիներ։ Հատուկենտ աստղեր էին դուրս եկել, բայց բոլորն էլ մեծ֊մեծ ու շողշողուն․ ա՜յ, տեսնելու բան։ Սպասման մասին Ջոյի ասածների թարմ տպավորության տակ էի ու զարմանք էի կտրել աստղերի վրա, ախր ինչքան֊ինչքան են սպասել, դեռ է՜, քանի հարյուր տարի էլ կսպասեն, բոլոր մարդիկ կկորչեն կգնան, աշխարհի երեսից անուններն էլ կվերանան, իսկ նրանք առաջվա պես նույնը կմնան, էլի վերևից աչքով կանեն երկրին։

― Էդ ի՞նչ երազներով ես տարվել,― ասաց Լուն։

― Չեմ տարվել,― ասի։

― Բա քո արևին էս ո՞ւր ես գնում։

― Ո՞նց թե՝ ուր։

― Տեղամասդ թողել ես, դուրս եկել։

Լուն ինձ հետ բերեց տեղամաս ու թե՝

― Մի պուճուր հաշիվ կա, ուզում եմ հետդ խոսել, տեսնեմ ինչ կասես։

― Ախր կողքիցս քայլելու իրավունք չունես, կանոնադրության խախտում է․ ժամապահ եմ, չէ՞,― ասի։

― Գիտեմ,― ասաց Լուն,― բայց մի մտածի, ինձանից քեզ վնաս չի գա։ Չորս կողմը շունչ չկա։ Հենց մարդ երևա, ձեռաց կչքվեմ։

Պահպանածս տեղը մի թաղամասի չափ երկարություն կունենար, դրա կեսի չափ էլ լայնք, ամեն տեսակ զինվորական բեռնատարներ էին ծայրից ծայր կանգնած։ Երկու թաղամասի չափ էն կողմ՝ նոր զորանոցների կիսակառույցներն էին, իսկ դրանից դենն էլ բան չկար, բայց դաշտ էր, ու անտառն էր սկսվում․ մեկ֊մեկ հենց էնտեղ էի գնում, առանձնանում։ Մեր կայազորը մեծ էր, քաղաքից դուրս, Սակրամենտոյից յոթ մղոնի վրա, կողքով մի քանի մանրմունր, ամայի ճամփաներ էին անցնում ու գլխավոր մայրուղին, որտեղ էդ ժամերին համարյա երթևեկություն չկար։

Երբեմն մայրուղու վրա լույսեր էին երևում, կայծկլտավլով դեպի արևմուտք շարժվում․ ինձ ու ինձ ասում էի՝ տեսնես ո՞վ է, ով չի, մեքենան նստած՝ էս ո՞ւր է գնում։ Նախանձում էի, որ ազատության մեջ է, մեքենայի տեր, գիշերվա կեսին իր համար սլանում է ամայի ճամփով, նախանձում էի, որ տուն ունի, ընտանիք, գնալու տեղ։ Ինձ թվում էր՝ նա մեն֊մենակ է ձմեռնամուտի սիրո խորհրդավոր աշխարհում, մեքենայով տուն է հասնում, կանգնեցնում մեքենան, մտնում տուն՝ կնոջ մոտ, իսկ խոհանոցի սեղանին նրան ընթրիքն է սպասում։ Աչքիս առաջ պարզ պատկերանում էր, թե ոնց է գրկում կնոջը, համբուրում, հետո նրա հետ սեղան նստում ու խաղաղ զրույցով ընկնում, ոչ թե Ջո Ֆոքսհոլի ասածների պես լուրջ֊լուրջ բաներից խոսում, չէ՛, ուղղակի մանրուքներ պատմում, ասենք՝ որտեղ է եղել, ինչ է արել։ Ես նույնիսկ լսում էի նրա խոսքերն ու գիտեի, որ էդ երկուսի մտքով չի էլ անցնում, թե իրենք իբր մեռնելու են սպասում։ «Ա՛խ, սիրունս, էլի երկուսով ենք, էլի երկուսո՜վ»։ Աստվա՜ծ իմ, երնեկ էդ տղամարդը ես լինեի։ Աստվա՜ծ իմ, երնեկ տանս գտնվեի, կինս էլ՝ կողքիս։ Երնեկ պատերազմը վերջացած լիներ, ու ես՝ տուն դարձած․ «Ա՛խ, սիրելիս, պատերազմը վերջացել է, նորից նոյեմբեր է, նորից ցուրտ երկինքն է գլխներիս վերև, ու նորից պայծառ աստղերն են վառվում, սիրելիս։ Մենք նորից միասին ենք, ու ոչ ոք, ոչ ոոք մեզ չի խանգարի»։

Մտածում էի՝ ինչու է որոշ մարդկանց բախտը հաշտ աչքով նայում, իսկ մյուսների գլխից խռովում ու էնպես էի մտքերով տարվել, որ վայ թե մոռացել էի՝ որտեղ եմ, ինչ եմ, որովհետև Լուն հանկարծ թևս քաշեց, թափ տվեց ինձ ու ասես գետնի տակն անցավ։ Տեսա մեկը իմ կողմն է գալիս․ դե, ինձանից էլ մի ձայն տալ էր հասնում, ես էլ ձայն տվի․

― Կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս։

Բայց ձայնս փորիցս հազիվ դուրս եկավ, ստիպված պիտի կրկնեի։ Է՛հ, տեսնեմ էս մարդը կանգնելու միտք չունի․ ահը սիրտս ընկավ, ախր սպասում էի, թե կկանգնի, մի պատասխան կտա, բայց որ չկանգնեց, էլ անելիքս չիմացա։ Երևի Լուն գլխի էր ընկել, թե ինչն ինչոց է, որովհետև հանկարծ գետնի տակից բուսնեց, խլեց հրացանս ու մարդուն հրամայեց կանգնել, սա էլ արի տես՝ սուսուփուս կանգնեց։

Լուն պահանջեց, որ անծանոթը հայտնի՝ ով է, ինչ է․ բանից դուրս գա՝ ո՞վ է․ սերժանտ Կակալակովիչը, ինքն էլ՝ հարբած ու կարգուկանոնի աշխարհից վերացած։

― Վա՛յ քու, շան տղա,― ասաց Լուն։―Իզուր էլ չկրակեցի, լեշդ փռեի։

― Լեշս փռեի՞ր,― ասաց Կակալակովիչը։― Ինչի՞ համար։

― Ինչի համա՞ր,― վրա տվեց Լուն։― Որ ասում եմ՝ կանգնի, չես կանգնում, այ թե ինչի համար։

― Կանգնեցի, էլի,― ասաց Կակալակովիչը։

― Հա, բա ո՜նց,― ասաց Լուն։― Երեք անգամ բղավելուց հետո։ Գնա փառք տուր աստծուն, որ երկրորդ կանչից հետո չկրակեցի։

― Էդ ինչի՞ համար էիր կրակելու, է՜,― ասաց Կակալակովիչը։

― Որ սերժանտ ես, այ թե ինչի համար,― ասաց Լուն։

Ես աչքից հեռու մի տեղ էի քաշվել․ ախր տարօրինակ կթվար, որ նույն տեղամասը երկու հոգի են պահպանում։

― Շա՜տ լավ սերժանտ ես, նմանդ չկա,― ասաց Լուն։― Լա՜վ օրինակ ես ցույց տալիս Սան Ֆարնցիսկոյի, Օքլենդի ու էն մյուս քաղաքների շնորհքով օջախներից դուրս եկած տղերքին։ Չէ, երևում է քեզ պահակապետի ճանկը պիտի գցեմ։

― Պահակապետի՞,― ասաց Կակալակովիչը։― Ինչի՞ համար։

― Որ ժամապահը քեզ կանգնեցնում է, իսկ դու չես կանգնում, այ թե ինչի համար։ Որ լակած ես ու ազատ ժամիդ սեռական հարաբերություններ ես ունեցել, այ թե ինչի համար։

― Սեռական հարաբերություննե՞ր,― ասաց Կակալակովիչը։― Ես ուղիղ եկեղեցուց եմ գալիս։

― Ուղիղ բոզանոցի՛ց ես գալիս,― ասաց Լուն։― Օծանելիքի հոտը հեռվից֊հեռու մարդու քիթն է ընկնում։

― Լեհական եկեղեցուց,― ասաց Կակալակովիչը։

― Լակած ես,― ասաց Լուն։― Լավ լսի, սերժանտ, ես պարտավոր եմ քեզ պատժել, որ մյուսներն էլ խրատվեն ու իմ պարտքը կկատարեմ, ինձնից ուզածդ միշտ էդ է եղել չէ՞։ Էն որ որպես պատիժ ուղարկեցիր խոհանոց՝ գործ անելու, ես պարտքս կատարեցի, էն որ բարաքը մաքրել տվիր, էլի պարտքս կատարեցի, ու ամեն անգամ էլ, ինքան կարգադրել ես, պարտքս կատարել եմ, դե, հիմա էլ եմ կատարում։ Առավոտը քեզ սերժանտից շարքային կսարքեն։

Սերժանտը խմած էր, բայց էդքան չէր հարբել, որ չհասկանար, թե երկու ոտքով ցեխն է ընկել, պրծել․ չէ, էդքան հարբած չէր, որ Լուն չկարենար գիշերվա կեսին, նոյեմբերյան էդ ամայի, հրաշք երկնքի տակ նրա հոգու հետ ուզածի չափ խաղալ։ Քիչ անց սերժանտը ճարը կտրված՝ Լուի հետ պայման էր կապում, իսկ Լուի դրած պայմանն անողոք էր։ Նա պահանջում էր, թե սրանից հետո սերժանտի ախմախություններին՝ վերջ․ էլ ոչ մի արտահերթ վերակարգ՝ ոչ իրեն, ոչ Դոմինիկ Տոսկային, ոչ Վիկտոր Տոսկային, ոչ էլ Վեսլի Ջեքսոնին։

― Վեսլի Ջեքսոնի՞ն,― ասաց Կակալակովիչը։― Նա՞ ինչ կապ ունի։

― Էդ արդեն քո բանը չի, թե ինչ կապ ունի,― ասաց Լուն։― Դու մենակ միտդ պահի, որ նա էլ կա էս գործում, ու պրծավ գնաց։

― Դե լավ,― ասաց Կակալակովիչը, ու ես հասկացա, որ դրանից հետո կամ օրս կբացվի, կամ էլ լրիվ կխավարի։ Թե առավոտը խելքը գլուխը հավաքելուց հետո սերժանտն ամեն ինչ մոռանար, կամ թեկուզ միտքը բերեր, բայց որոշեր Լուի ու մնացածներիս հախից գալ, եր հալն ի՞նչ կլիներ։ Չէ, ես Լուին լավ չէի ճանաչում, նա խաբվող պտուղը չէր, իր բանն իմացող էր։

― Մոտ ի՞նչ կա,― ասաց Լուն։― Բա մեր օրինական ու անխախտ պայմանագիրը չկնքե՞նք։

― Օրինական ու անխա՞խտ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Դե պրծի՛, պրծի՛,― ասաց Լուն։― Մոտդ ի՞նչ կա չկա։ Գրպաններումդ ինչքան զըրթուզիբիլ ունես՝ հանի։

Կակալակովիչը գրպանների եղած֊չեղածը հանեց, Լուն էլ մեկ առ մեկ տնտղեց ու ինչքան կարևոր բան կար, որ սերժանտին օդ ու ջրի պես պետք էր իր սերժանտությունն անելու համար՝ է՛լ վկայականների քարտեր, է՛լ անձնական նշաններ, է՛լ չգիտես ինչ, մի խոսքով, բոլորը սեփական գրպանները լցրեց։ Իսկական հավաքածու էր, ախր Լուն փողից բացի, ինչ կար չկար, վերցրեց։

― Որը պետքս չգա, առավոտը հետ կտամ,― ասաղ։― Էնպես կանեմ՝ մարդ չտեսնի։ Այ հիմա քեզ տանեմ, մահճակալիդ մոտ հասցնեմ ու դնեմ տեղաշոր, բայց սրանից հետո չլինեմ֊չիմանամ՝ իմ, Դոմինիկի, Վիկտոր Տոսկայի, մեկ էլ Վեսլի Ջեքսոնի քեֆին կպչես։ Եղա՞վ։

― Լավ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Քեֆներիս որ չկպչես, ամեն ինչ կարգին կընկնի,― ասաց Լուն։― Ես քո քեֆին չեմ կպչում, չէ՞․ ուրեմն դու էլ մեր քեֆին մի կպի։ Ընդամենը չորս հոգի ենք, էլի։ Կարող է սրտներս ուզում է, որ արտահերթ քաղաք բաց թողնես կամ էլ էդ տեսակ մանրմունր լավություններ անես։ Մեզ նորհքով կպահենք, դու էլ, թե մեկնումեկը հանկարծ քիթը կախի, կասես՝ օրնակելի վարքի համար տղերքին պարգևատրում եմ։ Եղա՞վ։

― Լավ։

― Գնա աստծուն էլ փառք տուր, որ քեզ չսպանեցի,― ասաց Լուն։― Ախր չես պատկերացնի, մազ էր մնացել՝ լեշդ փռեի։ Տեսքից մաքուր գերմանական լրտես ես։

― Լեհական,― ասաց Կակարակովիչը։

Լուն հրացանս ինձ տվեց։

― Հիմա հետ կգամ,― ասաց։

― Դե արի՛, արի՛,― դարձավ սերժանտին։― Ոտի վրա չես կանգնում։ Բռնի ինձնաից։ Տանեմ տեղ հասցնեմ։

Նա սերժանտին տարավ, ու ես լսում էի՝ դեռ խեղճի հոգին ուտում, թուքումուր էր անում ինչ է՝ հարբել է, ոնց որ մի ուրիշ անբախտ կհարբեր, մեկ է՝ սերժանտ լիներ, թե չէ։

Վեսլին երկնքի հետ պայման է կապում, նոր աստղ տեսնում ու մի գաղտնիք իմանում

Աչքս գցել, նայում էի․ Լու Մարիաչչին բռնել էր սերժանտ Կակալակովիչին, որ սա ոտքի վրա մնա, ու էդպես երկուսով ճամփա ընկած՝ գնում էին։ Մի տեսակ զարմանալի բան կար, բայց թե ինչ, խելքս զոռ էի տալիս, զոռ ու չէի հասկանում։ Երևի սերժանտի խոսքերն էին զարմանալի, որ Լուին ասաց ճամփա ընկնելիս։

― Կամաց գնա,― ասաց։― Ես վիրավոր եմ։

― Վիրավոր չես, է՛,― ասաց Լուն,― լակած ես, լակած։

― Չէ, վիրավոր եմ,― ասաց սերժանտը։― Արնաքամ եմ լինում։

Հարբածները մեկ֊մեկ անսովոր բաներ են ասում։ Գիտեմ, որովհետև միտքս է, թե հայրիկը խմած ժամանակ ինչեր էր ասում։ Պատահում էր՝ գլխի էլ չէի ընկնում ինչից է խոսում, բայց համոզված էի, որ դատարկ֊մատարկ դուրս չի տալիս, թեկուզ էդպես էր թվում։ Կակալակովիչը ոչ վիրավոր էր, ոչ էլ արնաքամ էր լինում, բայց ես հասկացա նրա ասածն ինչ է, երևի Լուն էլ հասկացավ, որովհետև քայլերը դանդաղեցրեց։ Սկզբում Լուն Կակալակովիչի հետ էնպես էր վարվում, ասես փրփրել է, ասես չի ուզում իզուր ժամանակ ծախսել մի մարդւո վրա, որն էքնան է խմել՝ ութ գծելով է քայլում, բերնից էլ խելքը գլխին մի խոսք դուրս չի գալիս, բայց ես գիետի՝ Լուն ուղղակի հանաք է անում։

Շուտով նրանք աչքից կորան, մնացի մենակ։ Դե, ինչ արած, մենակ էի՝ մենակ, բայց սուտ կլինի, որ ասեմ՝ սրտումս ահ չկար։ Տեղամասով մի թափ պտտվեցի, ինձ հույս էի տալիս, որ մարդ չի պատահի, թե չէ ստիպված պիտի ձայն տայի, էդ ձայն տալն էլ ախր իսկի չէի սիրում։ Թող ինչքան ուզում էին ձայն տային, կանգնեցնեին, բայց ես ձայն չտայի։

Էն հրահանգները, որ ժամապահության գնալուց առաջ գլխներիս միշտ կարդում էին, մտքիցս դուրս չէին գալիս։

Իսկ աչքս անընդհատ երկնքին էր, աստղերին ու երազում էի էն բախտավոր, ազատ մարդու մասին։

Հրահանգները միշտ իրար նման էին, թեկուզ բառերը չկրկնվեին էլ, համենայն դեպս, իմաստը նույնն էր․ «Լա՛վ հիշեք, տղերք։ Սա լուրջ բան է։ Ոչ զվարճանալու համար եք պահակության գնում, ոչ էլ որպես պատիժ։ Ժամապահ կանգնելը էնպիսի պատիվ է, որ մեր քաջարի բանակի ամեն մի զինվոր պիտի հպարտանա։ Մյուս կողմից՝ դա մեծ պատասխանատվություն է։ Դուք ժամապահություն եք անում հայրենիքը թշնամուց պաշտպանելու համար։ Մոտեցողներին կանգնեցրեք հստակ, բարձր, հրամայական ձայնով։ Եթե ձեր առաջին կանչը անպատասխան մնա, բղավեք երկրորդ անգամ։ Եթե երկրորդ կանչն էլ անպատասխան մնա ու եզրակացնեք, որ էդտեղ ինչ֊որ տարօրինակ բան կա, ուրեմն կրակեք՝ էնպես, որ սպանեք։ Դուք պարտքներդ կատարած կլինեք, անկախ նրանից՝ ում եք սպանել․ մայորի, գնդապետի թե գեներալի։ Եթե կտեսնեք ոչ մի մութ հաշիվ չկա՝ մարդը հարբած է, կամ ճանաչեք նրան, համոզվեք, որ ամեն ինչ կարգին է, դո՛ւք գիտեք, կարող եք չկրակել։ Բայց գլուխներդ վտանգի տակ մի դրեք։ Թշնամին մեր մեջ է։ Հնարավոր է, որ նա ամերիկյան զինվորի համազգեստ է հանգում, ձեզ էլ թվում է՝ ճանաչում եք նրան, բայց հիմարություն չանեք, գլուխներդ վտանգի տակ մի դրեք, թե չէ կյանքով կհատուցեք։ Եթե երկրորդ կանչն էլ անպատասխան մնա, կրակելը ոչ միայն ձեր իրավունքն է, այլև պարտականությունը»։

Էս հրահանգներն ատելով ատում էի։ Քանի հոգու խփել էին, բայց ոչ մեկն էլ թշնամի չէր դուրս եկել։ Մեծ մասը շարքային զինվորներ էին եղել։ Անընդհատ ականջներիս լուրեր էին հասնում, թե ժամապահները կրակել են անմեղ մարդկանց վրա։ Լուրերը հիմնականում մյուս կայազորներից էին գալիս, բայց մի գիշեր էլ մեր տղերքի մեկն էր կրակել հարևան վաշտի զինվորի վրա։ Մինչև կհասցնեին մի օգնություն ցույ տալ, էդ տղան մեռավ, իսկ նրան սպանողին արձակուրդ ճամփեիցն, որ արածից հետո սիրտը տեղն ընկնի, բայց սա էլ հետ չեկավ մեր կայազորը։ Նրան ուրիշ կայազոր ուղարկեցին ինչ է՝ չիմացվի, որ բանակում մարդ է սպանել։

Շատ չանցած՝ արդեն երեք պտույտ էի տվել իմ տեղամասում։ Մտքովս հազար ու մի բան էր անցնում, հետո էլ սկսեցի քթիս տակ ինչ֊որ եղանակ մռմռալ, բայց մոռացել էի, թե էդ ինչ երգ է, որտեղ եմ լսել։ Հանկարծ գլխի ընկա, որովհետև միանգամից բառերը հիշեցի․ «Ա՛խ, իմ եղբայր սիրելի, ո՞ւր են տանում մեզ էլի․․․»։ Հայրիկի երգն էր՝ առաջվա պատերազմից։

Հետո մտքումս գցում֊բռնում էի, թե Լուն ինձ ինչ ասելիք ուներ։ Մեկ էլ չգիտես որտեղից մի շան քոթոթ լույս ընկավ ու սկսեց կրնկակոխ հետևիցս գալ։ Ուրախացա։ Չորս կողմը լո՜ւռ֊լո՜ւռ էր, մենակ ծանր կոշիկներիս թույլ թմփթմփոցն էր լսվում, իսկ քոթոթը ոչ մի ծպտում չէր հանում։ Մի անգամ կանգ առա, որ հետը ըխոսեմ, չնայած կանոնադրության խախտում էր։

― Հե՛յ պստլո,― ասի, բայց քոթոթը փախավ։ Մի քիչ վազ տալուց հետո կանգնեց ու էլի կամաց֊կամաց մոտ եկավ։ Երևում էր ինձ չի վստահում։ Կայազորների չորս բոլորը էսպիսի թափառական շներ շատ են պատահում։

Հանկարծ հո ծխե՜լ չուզեցի՝ ուշքս գնում էր, բայց գիետի, որ կանոնադրությամբ արգելվում է, ինձ մի կերպ զսպեցի, էն էլ չեղավ․ քիչ հետո ինձ էնքան անտեր֊անտիրական զգացի, որ էլ դիմանալու բան չէր, սիգարետը դրի բերանս, կպցրի, մի քանի մուխ քաշեցի, ու սիրտս թեթևացավ՝ ճիտշ Ջո Ֆոքսհոլի ասածի նման։ Ընդամենը երեսունհինգ րոպե էր՝ ինչ պահակություն էի անում, բայց աչքիս ոնց որ ժամեր անցած լինեին։

Որոշեցի մի խաղ հնարել, որ ժամանակը շուտ թռչի, ինձ ու ինձ ասի․ «Էստեղից մինչև թեքվելուս տեղը ուղիղ հարյուր երեսուներեք քայլ է»,― ու սկսեցի հաշվել։ Բայց սխալվել էի։ Դուրս եկավ՝ հարյուր քառասունչորս։

Հետո էլ ասի․ «Եթե տասը քայլ ավել֊պակաս չհաշված՝ ճիշտ գուշակեցի, թե տեղամասի մի ծայրից մյուսը քանի քայլ է, ուրեմն․․․»

«Ուրեմն մինչև առավոտ կռիվը կվերջանա»։

Բայց գիետի, որ սա խելքին մոտիկ չի, դրա համար էլ ինձ ու ինձ ասի․ «Չէ։ Եթե ճիշտ գուշակեմ, ուրեմն մարդ չի պատահի, ոչ մեկին էլ ստիպված ձայն չեմ տա, կանգնեցի, բարով֊խերով հետ կդառնամ պահականոց, Ջո Ֆոքսհոլին կտեսնեմ, երկուսով կուրախանանք, որ ժամապահության կեսն արդեն գլորել ենք, քնելու տեղ երևի նստենք կողք֊կողքի, ծխենք ու զրույց անենք»։

Բայց մտքումս տվի֊առա, թե ոնց էլ լինի, Ջո Ֆոքսհոլին պահականոցում կտեսնեմ, ոնց էլ լինի, կնստենք, կծխենք ու զրույց կանենք, էնպես որ էս մի պայմանիցս էլ գոհ չմնացի։

Էդ ժամանակ ասի․ «Եթե տասը քայլ ավել֊պակաս չհաշված՝ հեռավորությունը ճիշտ գուշակեցի, ուրեմն հայրիկը լավ է։ Ուրեմն տրամադրությունը բացվել է, էլ էն օրվա նման, որ թողեց գնաց, սրտից արյուն չի կաթում, մի տեղ տուն է վարձել, ողջ֊առողջ ապրում է»։

Բայց դե սա էլ չէր ինձ բավարարում, չնայած շատ էի ուզում, որ հայրիկը լավ լինի։

Բայց ի՞նչ անեմ, ինչ չանեմ, դե լավ, ասի․ «Մինչև պատերազմի վերջը ինձ համար աղջիկ կգտնեմ՝ իմ աղջկան, հարսնացուիս, կնոջս։ Հենց գտա, կսիրեմ, նա էլ ինձ կսիրի, երկուսով տունուտեղ կդնենք, ու մե՞զ ինչ, թե աշխարհի երեսին մարդիկ ինչեր են իրար գլխի բերում»։

Էս արանքում տեղամասի երկայնքը ծայրից ծայր կտրել էի, չհասցրի էլ հաշվել, թե քանի քայլ է․ ինչ արած, սկսեցի լայնքով քայլել, բայց լայնքն էնքան կարճ էր, որ իսկի չարժեր հաշվելու համար նեղություն քաշել, մտածեցի՝ գուշակելը խաղ ու պար կլինի, դրա համար էլ սպասեցի մինչև էդքան տեղն անցնեմ ու աչքս չթարթած՝ արդեն շուռ գալու վրա էի, պիտի նորից երկայնքով քայլեի։

Շուռ գալիս ասի․ «Ուղիղ երեք հարյուր իննսուներեք քայլ է։ Եթե տասը քայլ ավել֊պակասը չհաշված՝ ճիշտ գուշակեցի, ուրեմն նրան կգտնեմ»։

Շրջվեցի անկյունում ու սկսեցի հաշվել։

Երեք հարյուր իննսուներեքն էի ընտրել, որովհետև սիրածս թիվը երեքն է, ու վաղուց եմ զգացել, որ երեքը վրաս գալիս է․ երեքն էլ, երեքի բաժանվող բոլոր թվերն է։ Բանակի իմ հերթական համարը լրիվ երեքներից ու իններից է կազմված։ Փոքր ժամանակ յոթն էի սիրում, բայց վայ թե յոթն աչքիս մեծ թիվ է երևացել, դրա համար էլ մտքիցս հանել եմ ու երեքը սիրել։ Ինչքան լավ բան կար, մեջը երեք էի տեսնում, ու ինձ թվում էր՝ հենց երեքն է իմ թիվը։

Է՛հ, հույս ունեի, թե ճիշտ եմ գուշակել, որոհվետև մարդ իր սիրած թվերին հավատում է, բայց շատ չանցած գլխի ընկա, որ վրիպել եմ, սկսեցի քայլերս կարճացնել, էն էլ չէ, համը հանել էի։ Ընդամենը երկու հարյուր ութսունչորս քայլ էր ստացվում՝ կարճ քայլերն էլ հետը, իսկ էդպիսի թիվն ինձ մազաչափ ձեռ չէր տալիս։ Եթե երկու հարյուր ութսունչորսը բաժանենք երեքի, կստանանք իննսունչորս ամբողջ երկու երրորդ․ էլի լավ չէր։ Թեպետ իննսունչորսի ինը չեղած հո լավ էր, դրա համար էլ որոշեցի, թե իրավունք ունեմ մտքումս էլի բան պահել, բայց քանի որ իմ ուզած աղջկան գտնելու գուշակությունս արդեն դուրս չէր եկել, որոշեցի նոր պայման կապել, ասի․ «Էս անգամ էլ, եթե երկընքում նոր աստղ երևա կամ աստղերից մեկն ընկնի, ուրեմն․․․»

Գիտեի, որ մի բան եմ ուզում մտքումս պահել, բայց թե ինչ, ուղղակի տեղը չէի բերում։

Քիչ հետո հասկացա ու հաստատ որոշեցի․ «Եթե տեղամասում մի պտույտ տալիս՝ նոր աստղ տեսնեմ կամ աստղերից մեկն ընկնի, ուրեմն էս պատերազմում ինձ չեն սպանի»։

Վա՛յ, ուրեմն սիրտս էնպես է խփում, ինձ ու ինձ կասկածում եմ, ով գիտի, ասում եմ, ինձ զոռով կրակը գցեցի։ Թե դդանդաղ գնամ՝ իսկական ժամապահի պես, թեկուզ մի քիչ էլ դրանից դանդաղ, տեղամասում պտույտ տալս տասը րոպեից ավելի չի տևի, այնինչ էդքան ժամանակ, որ պահակություն էի անում, չնայած աչքս հա էլ երկնքին էր, ոչ նոր աստղ էր երևացել, ոչ էլ մեկնումեկն ընկել էր։ Բայց դե պայմանը պայման է, դրես ես, ուրեմն պիտի կատարես։ Սիրտս ասում էր՝ ոչինչ, ավելի լավ է մի քիչ նեղվես, բայց գրազը տանելիս՝ գոնե հաստատ կիմանաս, որ պատերազմում քեզ չեն սպանի․ ախր ինձ թվում էր, թե փրկվելու ճար ու ճամփա դժվար գտնվի, հենց դրա համար էլ հեշտ պայման դնելը երևի ճիշտ չէր լինի։

Էս բոլորը մտածելիս՝ չէի համարձակվում երկնքին նայել, որովհետև քանի ձեռքս չէի բարձրացրել ու հանդիսավոր երդումով պայմանը հաստատել, ինչքան էլ նոր աստղ երևար, մեկ է՝ հաշվից դուրս էր, էնպես որ ձեռքս բարձրացրի, նկատի առաջ որտեղ եմ կանգնած, աչքս գցեցի երկնքին ու ասի․

― Թե մինչև էստեղ հետ գալս, նոր աստղ տեսա կամ աստղերից մեկնումեկն ընկավ, ուրեմն ինձ՝ Վեսլի Ջեքսոնիս, պատերազմում չեն սպանի։

Որոշեցի էլ չխորամանկել՝ ոչ քայլերս դանդաղեցնել, ոչ սովորականից դանդաղ քայլել․ դե, ինչ էլ անես֊չանես, աստծուն չես խաբի։ Թե չէի փրկվելու, լավ էր նախօրոք իմանայի։ Գոնե էլ չէի նեղվի։ Կասեի․ «Է՛հ, երևի իմ ճակատին էլ դա է գրած»,― ու մոռացության կտայի։

Աչքս գցել երկնքին, քայլում էի, քիչ հետո ճամփիս կեսից շատն արդեն անցել էի։ Ոչ մի հատիկ նոր աստղ էր դուրս եկել, ոչ էլ մեկնումեկն ընկել էր։

Բայց հույսս չէի կտրում։

Չգիտեմ ինչու սիրտս վկայում էր, որ մինչև պտույտ տալս, նոր աստղը տեսնելու եմ, հաստատ տեսնելու եմ, սիրտս էդպես էր վկայում․ ոչ թե ընկնող աստղ, չէ՛․ երկնքի խորքերից, միլիոնավոր մղոններ հեռու, հենց աստղ է դուրս գալւո, նոր աստղ, ու ես իմանալու եմ, որ ինձ չեն սպանի։ Մեկ էր՝ փրկվելու ճար ու ճամփա կար, թե չկար, գիտեի՝ ինչ էլ լինի, աստղը դուրս կգա, մի նոփ֊նոր, երկնքում փայլատակող աստղ, իմ սեփական աստղը․ դուրս կգա, որ ինձ իմաց տա՝ ես մնալու եմ ողջ֊առողջ։

Հիմա ուրեմն, նայում եմ երկնքի էն մասին, որտեղ, իմ կարծիքով, աստղը պիտի դուրս գա․ հեռու արևելքում, ոհրիզոնից մի քսան ոտնաչափի վրա։ Ինչ ասեմ, աստղերից բան չեմ հասկանում։ Ոչ գաղափար ունեմ՝ տարվա էս կամ էն ամսին երկնքի որ մասում են լինում, ոչ պատկերացնում եմ՝ դեպի ուր են շարժվում, ոչ էլ անուններն եմ իմանում, դե, հաշիվներդ վերցրեք, թե գլխիցս ոնց էի ձեռ քաշել, որ աչքս երկնքի հենց էդ կտորին էի տնկել։ Բայց սիրտս հանգիստ էր։ Գիտեի՝ աստղս դուրս է գալու, էնպես որ հանկարծ մտքներովդ չանցնի, թե սուտ եմ ասում․ աստղը իրոք դուրս եկավ։ Դեռ չէի հասցրել տեղամասում մի լրիվ պտույտ տալ, արդեն երևաց։ Էնքան պարզ տեսա, ոնց որ երկնքի մյուս բոլոր աստղերը ու հենց դուրս գալու պահին էլ նկատեցի։

― Սա տեղով հրաշք է,― ասի։― Էդ աստղը ինձ համար դուրս եկավ։ Աստված ուղարկեց։ Դե իհարկե, առաջ էլ էր երկնքում, մենակ թե ծածկված էր, չէր երևում, բայց աստված լսեց, որ մտքումս բան եմ պահել։ Ծածկույթ էր, ինչ էր՝ քաշեց, ու աստղը երևաց, ես տեսա նրան, իմացա, որ պատերազմում ինձ չեն սպանի։

Հո չուրախացա՜, ձայնս գլուխս գցած՝ զլեցի․ «Ա՛խ, իմ եղբայր սիրելի, ո՞ւր են տանում մեզ էլի․․․»։ Քոթոթը կարծես էլ չէր վախենում, ես էլ չէի վախենում, ոչ մի բանից էլ ահ չունեի։ Մի ուրիշ սիգարետ հանեցի, կպցրի ու սկսեցի ծխել, արդեն պետքս չէր՝ թեկուզ ճամփին մարդ էլ երևար, ստիպված կանգնեցնեի։

Մեկ էլ տեսնեմ՝ ճամբարի կողմից մեկը գալիս է։

Գլխի ընկա, որ Լու Մարիաչչին է, բայց հենց էնպես բղավեցի․

― Կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս։

― Ապրե՛ս,― ասաց Լուն։― Մի հատ էլ։

Ես էլ նորից գոռացի, դե, հավեսի համար, էլի։

Լու Մարիաչչին խնդրում է, որ Վեսլին մի մեծ լավություն անի

Քայլում էի Լուի հետ, ինձ ու ինձ տալիս֊առնում․ տեսնես մտքին ի՞նչ է դրել։

― Վայ թե ընկերոջդ կորցրիր,― ասաց նա քոթոթի մասին, որը նոր էր ծլկել։― Ով շան սրտովն է, իմ սրտովն էլ է։ Շնորը որ սիրում են, ուրեմն լավ մարդ է։

― Էնքա՜ն շուն կա, հո բոլորն ինձ չե՞ն սիրում,― վրա բերի ես։― Մենակ շունը, էն էլ գիշերվա կեսին, ում հետ ասես չի ընկերանա։

― Է՜, բա եղա՞վ,― ասաց Լուն։― Այ, ես եկա֊չեկա՝ էդ քոթոթը փախավ, հետքն էլ չմնաց։ Հիմի ոչ մոտերքում ոտը կախ է արել, ոչ էլ մտքով անցնում է, թե հետ գա։ Քանի դեռ էստեղ եմ, չի գա։

― Կարծում ես դուրը չեկա՞ր։

― Չեմ կարծում, է՛, հաստատ գիտեմ։

― Էդ ո՞նց։

― Այ,― ասաց Լուն,― հիմի տես՝ ոնց։ Շունը հոտառությամբ ամեն ինչ ջոկում է։ Դե, կարող է մեկ֊մեկ սխալվի, բայց մեծ մասամբ ճիշտ էլ ջոկում է։ Քեզանից առաջ երկու ժամ էստեղ պտտում էի։ Էդ շունը մի քանի անգամ աչքովս ընկավ, հեռվից հոտոտում էր, ուզում էր որոշի․ թե արժի՞ մոտ֊մոտ անի, հետս ընկերանա։ Ու ի՞նչ․ էդպես էլ մոտիկ չեկավ։ Հոտս առավ՝ չհավանեց։

― Ասելդ ի՞նչ է։

― Շան ուզածը կարգին մարդն է։ Կարող է իմ աչքին ես շատ կարգին մարդ եմ, բայց շան աչքին ոչ էլ կարգին եմ։ Իսկ դու երևի քո աչքին էլ ես կարգին, շան աչքին էլ։ Դե որ էդպես է, ուրեմն լավ մարդ ես, իմ խելքն էդ է կտրում։ Դրա համար էլ ուզում եմ հետդ խոսել։

― Ասա տեսնենք, Լու։

― Առաջին հերթին բերանդ փակ կպահես, թող, ոչ ոք չիմանա՝ իմ ու սերժանտի մեջ էստեղ ինչ է անցել֊դարձել։ Նրան տարա, տեղաշոր դրի, ամեն ինչ կարգավորվեց։ Սրանից հետո քեֆներիս չի կպչի։ Առաջ էլ մեր հանդեպ շանորդություն չի արել, բայց դրա նմանին լավ է բռանդ մեջ պահես, թե չէ մեկ էլ տեսար՝ շանորդությունը բռնեց։ Կակալակովիչը վատ տղա չի, բայց նրա գործն էլ էդ է, մեկ֊մեկ ուզի֊չուզի՝ պիտի վերակարգ տա մեզ․ դե գիտես, էլի, բաժնեգծի օրապահ դնի, զորանոցի հերթապահ, ուղարկի խոհանոցում գործ֊մործ անելու կամ ժամապահ կանգնելու, վերջը, էդ տեսակ բաներ։

― Իմ կարծիքով, Լու, պիտի հերթով լինի, հերթը բոլորին էլ հասնի։

― Ինչ լավ տղա ես, է՜,― ասաց Լուն։― Բա ո՜նց, քո կարծիքով պիտի հերթը բոլորին էլ հասնի։ Հենց դր ահամար ես էդ քոթոթի դուրն եկել։ Բայց ես չեմ հավատում, թե հերթը պիտի բոլորին էլ հասնի։ Մենակ էն գիտեմ, որ բոլորն էլ ամեն գնով ուզում են գլուխներն ազատել, ու րդանից սիրտս պայթում է, որովհետև աշխարհի երեսին իմ ամենաչսիրած բանն էն է, երբ որ մարդու հարիֆի տեղ են դնում։

― Մտքինդ ասա։

― Դե որ կռիվ է, պիտի հերթը բոլորին էլ հասնի, բոլորին, եթե ոչ ոք գլուխ չի պահում։ Այ, ինձ բանակ են բերել, չէ՞, բայց էնքան մարդ գիտեմ, որ պիտի բերեին, էն էլ ո՞ւր է․ ոչ բերել են, ոչ էլ կյանքում կբերեն։

― Բա էդ ինչի՞ց է։

― Աչքաբաց մարդիկ են։ Հո հարիֆ չեն։ Թե կռիվ է, ուրեմն երկրում ինչքան տղամարդ կա, պիտի մասնակցի, մանավանդ գրպանները տռուզ, փողին հող ասողները, ովքեր կորցնելու շատ բան ունեն, բայց արի ու տես, որ կռվում դրանցից ոչ մեկին էլ չես տեսնի։ Նրանք ուզում են ինձ ու քեզ նմանները կռվեն, իրենք էլ փող շինեն մեր հաշվին։ Թքած ունեն մեզանից քանիսին կսպանեն, մենակ թե իրենց ունեցվածքը պինդ պահեն ու եղածի վրա հա դիզեն ու դիզեն։ Շատ էլ թունդ հայրենասերներ են, ինձ ու քեզանից տասն անգամ թունդ։ Կռիվը նրանց աչքի լույսն է, էդ մեր աչքին է գրող երևում։ Պատերազմի մասին թերթ ու ամսագիր են կարդում ու էնքան բան գիտեն, որ մեր մտքով կյանքում չի անցնի։ Ինչքան պատերազմ է եղել, բոլորի տակն ու գլուխը գիտեն։ Էդ պատերազմներն ուսումնասիրում են, որ իմանան, թե ինչ հնարքով էս մեկից ավելի շատ փող քամեն։

― Մարդ կա՝ ուշքն ու միտքը փող ունենալն է, ուրիշ ոչ մի բան։

― Էնքա՜ն մարդ կա,― ասաց Լուն։― Շնից շատ։ Բայց դրանք մենակ փողի հետևից չեն վազում, պատերազմից օգտվում են, որ ուրիշ բաներ էլ ձեռ գցեն․ ավելի մեծ իշխանություն, պատիվ֊հարգանք, անուն։ Իսկ մենք՝ ի՞նչ․ գալիս ենք բանակ, դառնում համար էսինչ֊էնինչ, տասը քայլի վրա մեկիս մյուսից չես ջոկի։ Բայց էդ հեչ՝ գրողի ծոցը։ Տես ինչ եմ ասում։

Մի քանի վայրկյան լուռումունջ քայլում էինք, հետո նա թե՝

― Ուզում եմ բանակից գլուխս պրծացնել։ Ձևը գիտեմ, կանեմ։ Բայց մի թեթև օգնության հաշիվ կա, ի՞նչ կլինի օգնես։

― Չեմ կարող, Լու,― ասի։― Դրա համար երկուսիս էլ կգնդակահարեն։

― Չիմանաս, թե լավությանդ տակից դուրս չեմ գա,― ասաց Լուն։― Դուրս կգամ, այ կտեսնես։

― Լինելու բան չի,― ասի։― Թեկուզ հարիֆ եմ, ինչ եմ, որ բանակ եմ ընկել, բայց դե արդեն ընկել եմ պրծել, խարդախ գործ չեմ բռնի։

― Ո՞վ ասեց, թե խարդախ գործ է։

― Բա ինչ,― ասի։― Ես չգիտե՞մ։

― Դե լավ,― ասաց Լուն,― ենթադրենք, թե մի քիչ էլ խարդախ գործ է։ Քո արևին՝ բանակում, կառավարության մեջ, թեկուզ մեր ամբողջ երկրում ամեն ինչ հալալ֊զուլա՞լ է։ Որ կողմը նայես, խարդախություն է․ էդպես եղել է, էդպես էլ կգնա, քանի դեռ մարդիկ էն են, ինչ որ կան։ Բոլորն էլ զզվանք են։

― Միգուցե,― ասի,― բայց մեկ֊մեկ էլ՝ չէ։

― Դե, մեկ֊մեկ ես էլ չեմ էդպես,― ասաց Լուն։― Կնկատեր մարդ եմ, սիրում եմ կնկաս, արար աշխարհը հետը չեմ փոխի, այ, հիմա տանը նստած՝ գիշեր֊ցերեկ աղի արտասուք է թափում։ Երեք երեխա ունեմ, երեքին էլ հավասար սիրում եմ։ Երբ որ կնկաս ու երեխեքիս հետ եմ, էդ ժամանակ ուրիշ՝ զզվանքի մեկը չեմ։ Քառասունս լրացել է։ Մի հարևան ունենք, մի շուն շան որդի, աչքին փուշ էի դառել, հենց նա էլ ինձ բանակ քշեց։ Ուրեմն՝ իմանում է, որ մի քիչ փող եմ տնտեսել, գցում֊բռնում է, թե հինգ֊վեց տարի ընտանիքս լավ֊վատ յոլա կգնա ու մի երկու իր պես շուն շան որդիների գլուխը հավաքած, նստում, հետները խորհուրդ է անում, որոշում են ինձ բանակ ճամփել, էդպես հախիցս գալ։ Դնում֊վերցնում են, թե երկիրը կռվում է, բոլորը խառնվել են իրար, մարդիկ հարյուր հազարներով բանակ են գնում, ե՞ս ինչի մնամ։ Մեկը ստից փաստաբան է, մեկը՝ լոպպազ դատավոր, էն մեկն էլ՝ քոսոտ առևտրական, բայց արի ու տես, որ ղեկը սրանց ձեռին է, էդ շան տղերքի խոսն է անց կենում։ Մարդիկ դրանց կողմն են պահում, ոչ թե ինձ նմանի։ Բա՛, ոնց որ գողին գաղութ են քշում, էդպես էլ ինձ քշեցին բանակ։ Է, հա՛, թեկուզ մի երկու օրենք եմ խախտել, բայց կյանքումս ոչ մեկից մի սև փող էլ չեմ գողացել։ Պարտքերիս տակից միշտ դուրս եմ եկել։ Կնկանս հետ սեր եմ տվել, սեր առել, երեխեքիս մեծացրել։

― Մինչև բանակ գալդ ի՞նչ գործի ես եղել։

― Ամեն ինչի համն էլ մի քիչ տեսել եմ,― ասաց Լուն։― Սան Ֆրանցիսկոյի Փասիֆիք փողոցում մի պանդոկ ունեմ։ Հետևի սենյակում քիչ֊միչ թուղթ էին խաղում։ Մի քանի ծանոթ աղջկերք էլ կային, մեկ֊մեկ ուզում էին հեշտ փող աշխատել։

― Էդ ո՞նց էին հեշտ փող աշխատում։

― Դե, գլխի ես, էլի,― ասաց Լուն, ու ես գլխի ընկա։ Երևի զզվանքս պիտի գար նրա պես մարդուց, որ քայլում էր կողքիցս ու իր մասին չգիտես ինչեր պատմում․ սկզբում կնոջից ու ընտանիքից էր խոսում, հետո էլ անցավ կեղտոտ բաների։ Բայց վայ թե ես էլ մի բարի պտուղը չեմ, որովհետև Լուի նկատմամբ զզվանքով չլցվեցի։ Միգուցե նրանից էր, որ գիտեի՝ ստեր չի մոգոնում։ Միգուցե նրանից էր, որ ամեն ինչ ճիշտ֊ճիշտ ասում էր, ու էդքան ազնվություն ունեցող մարդը չէր կարող սիրտս չմտնել։ Էդ տեսակ բաները ես արած լինեի, ամոթից կմեռնեի մեկնումեկին ասել։ Երևի խաբեի կամ էլ թաքուն պահեի, բայց Լուն չէր խաբում, հենց ճիշտն էր ասում։ Ինձ թվում էր՝ եթե ամեն մարդ ճիշտն ասի, եթե ամեն մարդ էդպես շիփ֊շիտակ խոստովանի, թե ով է, ինչ է արել, աշխարհը շատ ավելի լավը կդառնա, ու երևի հենց դրա համար էլ Լուի նկատմամբ զզվանքով չլցվեցի։ Թեպետ հաստատ համոզված չեմ։ Միգուցե նրանից զզվանքս չեկավ, որովհետև ես էլ մի բարի պտուղ չեմ, հա՛։

― Դե, ի՞նչ ես ուզում անեմ,― ասի։

― Նախ ասա տեսնեմ, քեզ համար ի՞նչ անեմ։

― Է՜հ, լա՜վ, է։ Ոչ մի բան էլ չեմ ուզում անես, բայց եթե ձեռքիցս գա, քո ուզածը կանեմ, մենակ թե էնպես չլինի, որ դրա համար ինձ գնդակահարեն։ Երեխեքիդ անուններն ի՞նչ են։

― Մեծինն էլ է Լու։ Միջնեկս աղջիկ է, մորս անունն եմ դրել՝ Ռոզա։ Պուճուրս էլ երկու տարեկան է՝ Մայքլը, էդ էլ պապիս անունն է։

― Կնոջդ անո՞ւնն ինչ է։

― Մարթա։

― Ի՞նչ ես ուզում անեմ, Լու։

― Օրենքով, առավոտվա չորսին ես էլի պիտի գամ, էս պահակակետն ընդունեմ։

― Հա։

― Դե, էդ ժամին ոչ պահականոցում կլինեմ, ոչ էլ էստեղ։

― Բա որտե՞ղ։

― Ոտով֊գլխով կկորչեմ,― ասաց Լուն։― Մի երկու֊երեք օրից նոր ինձ կգտնեն։ Ես էլ իբր ոչ մի բան չեմ հիշում։ Էնպես որ կսկսեն հետաքրքրվել, թե վերջին անգամ ինձ ով է տեսել։ Դե, դուրս կգա, որ դու։ Սերժանտին տեղաշոր դնելիս՝ անընդհատ մտածում էի, թե մեկնումեկը ինձ կտեսնի, ուզած֊չուզած էս գործը կհետաձգեմ, բայց լավ էր՝ զարթուն մարդ չկար։ Բոլորը քնած էին։ Ոչ ոք չտեսավ։ Առ, սերժանտի ունեցվածքն է։ Ինչ կա չկա։ Քեզանից մենակ մի բան եմ ուզում․ որ առավոտը սրանք հետ տաս իրեն։ Թե հարցուփորձ անի՝ ոնց են մոտդ ընկել, ինչ, միտը կբերես, որ քաղաքից խմած գալիս է եղել, ձեն ես տվել՝ չի կանգնել, դու էլ քիչ է մնացել կրակես, բայց ժամանակին ճանաչել ես ու չես կրակել։ Ասա՝ ինչ արել ես, տուն չի գնացել, մինչև ունեցած֊չունեցածը ձեռից չվերցնես։ Դե, դու էլ վերցրել ես, պահել, հիմի էլ հետ ես տալիս։

― Ախր կհիշի, որ դու ես իրեն անկողին դրել։

― Թե հիշի էլ՝ աղոտ,― ասաց Լուն։― Ինձ էլ էդ է պետք։ Քիչ֊միչ՝ կհիշի, բայց չի ուզենա գործը ջրի երես հանել։

― Բա որ ասի՝ միտքս է՝ մեկն ինձ անկողին դրե՞ց։

― Է՛հ, խմած է եղել։ Աչքին է երևացել։ Ոչ մեկին էլ բան չի պատմի, բայց էդ զըրթուզիբիլը տալիս՝ կարող է քեզ մի կողմ քաշի ու հարցուփորձ անի։ Կասես՝ էդ բոլորը տվել է քեզ ու գնացել քնելու։

― Բա որ նայի երեսիս ու ոչ մի հարց էլ չտա՞։

― Ավելի լավ։ Կարող է ոչ մեկն էլ քեզ հարց չտա․ է՛, ավելի լավ։

― Խելքդ ի՞նչ է կտրում, էդ մտքիդ դրածը գլուխ կբերե՞ս, Լո՞ւ։

― Ուզեմ֊չուզեմ պիտի գլուխ բերեմ,― ասաց Լուն։― Կնիկս գիշեր֊ցերեկ արտասուք է թափում։ Ախպորիցս նամակ եմ ստացել, ինչ կա չկա՝ ճիշտը գրել է։ Կնիկս՝ չէ, սիրուն֊սիրուն նամակներ է գրում, իբր ամեն ինչ շատ լավ է․ ստեր է շարում ու առավոտ֊իրիկուն ինձ համար աղոթք անում։

― Աղո՞թք։

― Հա, բա ինչ,― ասաց Լուն։

― Բայց ո՞ւր ես գնալու։ Որտե՞ղ կլինես։

― Էն անտառը տեսնո՞ւմ ես։

― Հա։

― Հեչ գնացած կա՞ս։

― Հա։

― Դե ուրեմն իմացի,― ասաց Լուն,― էս մի քանի օրը անտառում կլինեմ։

― Բա ուտելիք ունե՞ս։

― Ուտելի՞քն ինչիս է։ Կնկա, ընտանիքի համար խելքը կորցրած մարդը հետը նախաճաշ չի ման ածում։

― Ուրեմն՝ իմ անելիքը մենակ էն է, որ Կակալակովիչի ունեացած֊չունեցածը իրեն տամ, հա՞։

― Մեկ էլ՝ որ հարցնեն, թե պահակակետը ինձանից ընդունե՞լ ես, ասա՝ հա, ընդունել եմ։ Դե, դա արդեն ճիշտ է։ Իսկ որ հարցնեն, թե ես բեռնատարը նստե՞լ եմ՝ պահականոց գնալու համար, ասես՝ չէ, չնստեց։ Էդ էլ է հո ճիշտ։ Կասեն՝ տեսե՞լ ես պահականոցի կողմը գնալիս։ Կասես՝ հա, տեսել եմ։ Մի քանի րոպեից կտեսնես՝ էդ կողմն եմ գնում, էնպես որ դա էլ է ճիշտ։

Լուն մի քիչ սպասեց, հետո թե՝

― Էդքան բանը ուզո՞ւմ ես անել։

― Թե ասեմ՝ ուզում եմ, սուտ կլինի, որովհետև չեմ ուզում։ Կյանքումս ոչ մի խարդախ գործի մեջ մատս խառը չի եղել։ Վայ թե որ ուզենամ էլ, չկարենամ իսկականից փչել։ Սուտը չեմ սիրում, ատելով ատում եմ։ Հենց մեկնումեկը մոտս սուտ է ասում, չգտեմ ինչի սիրտս խառնում է։

― Դե լավ, գնամ պահականոց,― ասաց Լուն։― Բեր էս բոլորը մոռանանք, կորչի։ Հասկանում եմ ինչ օրի ես։ Ճիշտ է, որպես կաթոլիկ ես բանի պետք չեմ, բայց էդքան էլ չէ, որ ազնիվ մարդու պատիվը չպահեմ։

― Խոսքս կիսատ մնաց,― ասի։― Ուզելը՝ չեմ ուզում, բայց կանեմ։ Ինչ ճիշտն է, էն էլ կասեմ․․․ դե որ գործը սուտ ասելուն հասնի․․․ Է՛հ, երևի սուտ էլ ասեմ։

― Հույս ունեմ, գործը սուտ ասելուն չի հասնի,― վրա բերեց Լուն։― Քո լավությունը ես չեմ մոռանա։

Դե, Լուն ճամփա ընկավ պահականոցի կողմը, ու ես նորից մնացի մենակ։ Կարծում էի ահագին ժամանակ է անցել, բայց ընդամենը մեկն անց քսանհինգ էր, դեռ երեսունհինգ րոպե էլ պիտի հետ ու առաջ անեի։

Վեսլին կանգնեցնում է գնդապետ Ռեմինգթոնին, սա էլ հայհոյում է դեմոկրատներին ու մրցում շան հետ, թե ով ավելի ուժեղ կհաչի

Հենց մնացի մենակ, սիրտս սկսեց նեղվել, որ Լուի հետ համաձայնության եմ եկել, բայց հաստատ գիտեի՝ ինչ էլ գլխիս գար, նրան չէի ծախի, ու դրանից սիրտս ավելի էր նեղվում։ Ուրեմն դուրս էր գալիս՝ սուտասանի մեկն եմ։ Չէ, մտածեցի, Լուի ասածով կշարժվեմ, հարցերին կպատասխանեմ, ճիշտն ու սուտը իրար կխառնեմ, հետո էլ, Լուն բանակից ազատվի թե չէ,― եթե իրոք ազատվի,― կգնամ, մեղա կգամ․ այ թե ինչ կանեմ։

Բայց ո՞նց էի անելու։ Թե մեղա գայի, կհարցնեին՝ էդ ո՞ր մեղքի համար, դե, ճարս կտրված՝ պիտի ասեի, որ Լու Մարիաչչիի մասին ստեր եմ փչել, տեղնուտեղը հետևից կգնային, նա էլ արդեն տանը՝ ընտանիքի կողքին էր լինելու, խայտառակ ձևով հետ կբերեին մեզ մոտ կամ էլ բանտ կգցեին։

Չէ, էլ երբեք ճիշտը չէի կարող ասել։ Մի անգամ որ սուտասանություն անեի, հետո ինչքան էլ ճիշտն ասեի, շատ մարդիկ կտուժեին։ Իմ երեսից Մարթա Մարիաչչին, նրա երկու տղաները՝ Լուն ու Մայքլը, աղջիկը՝ Ռոզան կտանջվեին։ Բա՜․ ա՛յ քեզ, ամբողջ կյանքումդ սուտասան կմնաս։

Է՛հ, սիրտս էնպես կուչ եկավ, որ աչքերս արցունքով լցվեցին, ա՜խ, երնեկ ծնված չլինեի։ Ի՞նչ միտք ունի ապրել, եթե սուտասան ես դառնալու։

Լացս դրի, հո արտասո՜ւք չեմ թափում, ոնց որ վեց֊յոթ տարեկանում ես հոնգուր֊հոնգուր լացում․ սուսիկ֊փուսիկ, թաքուն, մեկը չի լինում կողքիդ, թե մի բառ ասես։

Էսպես մղկտալիս հանկարծ ականջիս ընկավ, որ ճամփով մարդ է գալիս։ Էնքան նեղված էի, դառնացած՝ բոլորին ատում էի, մանավանդ էդ եկվորին, դեռ պիտի ձայն էլ տայի, կանգնեցնեի։ Արդեն ոչ ահ ունեի, ոչ բան, մեկ էր՝ ինչ կպատահի։ Մեկ էր՝ թեկուզ սպանեին, գոնե սուտ ասելուց կազատվեի, Լուն էլ կիմանար, որ իրեն չեմ ծախել։ Էնքան կատաղած բղավեցի՝ «կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս», քիչ էր մնում էդ եկվորն ընկնի։ Տեղնուտեղը քար կտրեց, մնաց։

― Գնդապետ Ռեմինգթոնն է,― ասաց, ու աստված վկա, հենց ինքն էր, որ կար։ Սա էլ էր հարբած։ Է՛հ, շատ պե՞տք էր՝ գնդապե՜տն է, ով է, սիրտս նեղված էր։ Մի օր էդ նույն մարդը՝ փքված գոփակը, որ Կակալակովիչի կամ սովորական շարքայինի պես գնացել էր քաղաքում կատարը տաքացրել, գործի էր անցնելու՝ գլխիս անտանելի հարցաքննություն սարքեր ու ինձ լրիվ խայտառակ աներ․ էլ ո՞նց չնեղվեի։ Հրամայեցի, որ առաջ գա ու վկայականը ներկայացնի, սա սուսուփուս ենթարկվեց։ Հենց ամեն ինչ տեղը տեղին ստուգեցի պրծա ու գնդապետին բաց թողի, որ ճամփան շարունակի, սա աչքերը հառեց երեսիս, թե՝

― Շարքային Ջեքսոնն ես, չէ՞։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Ապրե՛ս, ես հպարտանում եմ քեզնով,― ասաց։― Էսքան լավ ժամապահ, էն էլ մեր կայազորում, երբեք չեմ տեսել։ Առավոտյան կհայտնեմ ձեր վաշտի հրամանատարին։ Քանի դեռ քեզ նման տղերքն են մեր մեծ հայրենիքի դարպասները հսկում, ժողովուրդը կարող է չանհանգստանալ իր ապահովության համար։ Շարքային Ջեքսոն, մեր ազգի հաղթական փառքը ապրում է քեզ նման ջահելների անկոտրում, խիզախ սրտերում, ոչ թե այնպիսի մարդկանց նվաղկոտ, թույլ սրտերում, ինչպիսին․․․

Մտքովս անցավ, թե նա ճշմարտությունից երես չի թեքի ու կասի՝ «ինչպիսին ես եմ», բայց ասաց․

―․․․Ինչպիսին Բենեդիկտ Առնոլդն է։

Դե, չէի ստուգել, որ իմանամ՝ Բենեդեիկտ Առնոլդի սիրտը նվաղկոտ ու թույլ է, թե չէ, բայց իմն էդ գիշերվա կեսին հենց գնդապետի ասածի պես էր։

― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։

― Ավելի՛ն,― ասաց գնդապետը,― մենք թշնամու դեմ այնքան կմարտնչենք, մինչև ծնկի բերենք նրան ու սրբենք ապականությունը երկրի․․․

Հանկարծ գնդապետը խոսքը կիսատ թողեց, չնայած ավարտելը դժվար չէր։ Քիչ էր մնում նրա տեղն ասեմ՝ «երկրի երեսից», մեկ էլ տեսնեմ՝ դեմքն էնպես ծռմռեց, ասես մի գարշելի բան է միտքն եկել ու սկսեց քթի տակ հայհոյել․ «Կեղտոտ, գեղցի քած․․․»։

Ես գլխի ընկա, որ գնդապետն էլ է Կակալակովիչի նման ազատ ժամին սեռական հարաբերություններ ունեցել ու շատ հնարավոր է՝ հենց նույն լրբի հետ, քանի որ Կակալակովիչն արդեն վաղուց էր եկել անցել։

Չէի ուզում անտաշի մեկը երևալ, բայց ինձ թվաց, որ նրա մեծ֊մեծ գովեստներն արդարացնելու համար պիտի դառնամ իմ պարտականություններին, դրա համար էլ ասի՝ «Բարի գիշեր, սըր» ու քայլելով հեռացա։

Այ մարդ, մեկ էլ էս գնդապետս գժվեց․ թե խմածն էր գլխին խփել, թե ինչ, սկսեց ճառել, ու հենց էն ճառն է ասում, որը պրեզիդենտն էր մի անգամ ռադիոյով արտասանել։ Ուրեմն՝ բառ առ բառ պրեզիդենտի խոսքերն է կրկնում, ձայնն էլ է փոխել, սարքել նրա պես, հո կաշվից դո՜ւրս չի գալիս, որ նրան նմանվի։ Դե, էդ ճառը ինձ լավ ծանոթ էր, շարքային տղերքից շատերն էին կրկնում։ Համարյա ամեն մի զինվոր պրեզիդենտի ասածները շուտ֊շուտ մեջ էր բերում, մանավանդ էն խոսքերը, թե ինքը գիտի պարտեազմն ինչ է, տեսել է ամերիկյան զինվորների դիակները, ատում է պատերազմը և հավատացնում ամերիկացի մայրերին ու հայերերին, որ անձամբ հոգ կտանի նրանց որդիներին այլևս երբեք կռիվ չուղարկելու մասին և այլն, և այլն։ Բանակի տղերքից ով որ լսել է էդ ճառը, մտքում է պահում ու մի գլուխ պրեզիդենտի տնազը անում կամ էլ ամենաքիչը նրա ասածներն ինքն իրեն կրկնում։ Ես էլ եմ քանի անգամ պրեզիդենտի խոսքերն ինձ ու ինձ կրկնել, բայց նրա վրա ջղայնությունս չի եկել, մենակ զարմացել եմ, թե էդ ոնց եղավ, որ երկրի ամենամեծ մարդու՝ բոլորի ընտրյալի ձեռքից, էլ բան չի գալիս․ ուրեմն ոչ ոք աշխարհում չի կարող կանգնենցնել պատերազմը, նույնիսկ Միացյալ Նահանգների պերզիդենտը՝ աշխարհի ամենամեծ, մամենահարուստ, ամենաառաջավոր ու ամենալավ ժողովրդի քաղաքական առաջնորդը։

Հակառակի պես՝ որտեղից որտեղ, շան քոթոթն էլ ծլեց՝ ականջը գնդապետին, զարմացած, թե էս ինչ գոռում֊գոչում է։ Ով գիտի որոշեց, որ անդուր աղմուկ է, դրա համար էլ սկսեց հաչել գնդապետի վրա։ Երևի բողոքում էր կամ էլ միգուցե հետը համաձայնում։ Ինչ որ էր, քոթոթը շատ մոտիկ չէր գալիս, անընդհատ դեսուդեն էր վազվզում, նորից հետ դառնում ու մի գլուխ հաչում։ Է՛հ, գնդապետ՝ դու գնդապետ, շան հաչոցը լսեց, լսեց, շուռ եկավ, սկսեց ինքն էլ նրա վրա հաչել։ Շունն ավելի գազազեց, մի ժխո՜ր բարձրացավ, ի՜նչ ժխոր՝ թող ու փախի։ Չէի էլ իմանում երկուսից որն էր ավելի ուժեղ հաչում՝ շունը, թե գնդապետը, բայց մեկը մյուսից պակաս չէր մնում։ Վերջը գնդապետը հաղթեց։ Շունը պոչը քաշեց գնաց ու էլ հետ չեկավ։

Դժվար հաղթանակից թև առած՝ գնդապետը ամբողջ կոկորդով բղավեց․

― Գրողի բաժի՜ն դառնան դեմոկրատները, ես հանրապետական եմ։

Է՛հ, կյանքումս չեմ կարեցել դեմոկրատին ու հանրապետականին իրարից տարբերել, ինչ էլ ասեր՝ ինձ համար մեկ էր։ Դե որ էդպես էր ասում, երևի ինքը հանրապետական էր, բայց հանրապետական լինելուց բացի, գնդապետ էլ էր՝ մեր կայազորի երկրորդ մարդը, ու իմ կարծիքով, լավ կաներ՝ դա մտքից չհաներ։ Միակ նրանից մեծը բրիգադի գեներալն էր, սա էլ մենակ իրարանցումների ժամանակ էր լույս աշխարհ ընկնում, երբ որ նոր շենքի բացում էր լինում կամ դրա պես մի բան։ Ասում էին Ուեսթ Փոյնթի ռազմական ակադեմիան է ավարտել, վաթսունն անց մարդ է, բայց իր օրում կռվի երես չի տեսել ու չի էլ տեսնի՝ արդեն տարիքն առել է։ Ինչ մնում է գնդապետին, ինձ թվում էր չարժի, որ նա էդ ոգով շարունակի․ մի կողմից ոտքը պրեզիդնետի հետ մեկնի, մյուս կողմից էլ՝ խեղճուկրակ շան քոթոթի վրա հաչի։

Հիմա կանգնել եմ գնդապետից մի քսան քայլ հեռու, ականջ եմ դնում։ Էդ անտեր եղած պահակությանս ընթացքում գլխովս էնքան օյիններ անցան, որ շվարել էի, մտածեցի՝ չսպանե՞մ սրան, ու պրծավ գնաց․ այ տեսեք մարդու խելքին ինչ գժություններ են փչում, եթե բանակ է գալիս ու աշխարհում էլ պատերազմ է։ Ուրեմն որ ձեռքիս լցրած հրացան կար, իսկ գնդապետը բանակի մասին հենց իրենց ներշնչած բոլոր համոզմունքներս ցեխն էր կոխում հանում, խելքիս բրթեց նրան սպանել, կարծես թե մեկնումեկը դրանից պիտի շահեր։ Ես իմ մտքերից ապշած էի մնացել։

Որոշեցի մեղքիս տակից դուրս գալ, որ գլխումս էդքան այլանդակ մտքեր են պտտվում, ասի՝ մոտենամ գնդապետին, մի հնար գտնեմ էս մարդն իր պատիվը էլ գետնով չտա։ Ախր եթե մեկն անցնելիս լիներ, նրան էդ վիճակում տեսներ ու լսեր, թե ոնց է պրեզիդնետի տնազն անում, շան վրա հաչում ու դեմոկրատներին մրոտում, գնդապետի բանը պրծած էր, կամ էլ ով գիտի ուրիշ ինչ անախորժություններ դուրս գային։ Ուրեմն՝ մոտեցա, նրա առջ զգաստ կանգնեցի։ Սրա պետքն էլ չի․ իր համար մրոտում է դեմոկրատներին։ Է՛լ տասերեսանիներ է ասում, է՛լ աստառը շուռ տվածներ, է՛լ եպիսկոպոսական եկեղեցու շներ, է՛լ ֆաշիստներ․․․ Բայց որ մի կես րոպեի չափ զգաստ կանգնեցի, տեսնեմ՝ սուս արեց ու մաղած խելքը կարծես ուզենար գլուխը հավաքել։ Վերջը թե՝․

― Շարքային Ջեքսոն, դու մեր կայազորի ամենալավ զինվորն ես, առավոտյան կխոսեմ ձեր վաշտի հրամանատարի հետ։

― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։

― Դո՞ւ ում հետ ես առավոտյան խոսելու իմ մասին։

― Ոչ մեկի, սըր։

― Իսկ ո՞ւմ ես առավոտյան գրելու իմ մասին։

― Ոչ մեկին, սըր։

Էս խոսքերիս վրա գնդապետը մի պահ միտք արեց։

― Լավ զինվոր ես, շարքային Ջեքսոն,― ասաց։― Բարի գիշեր։

Նրա քայլվածքից հասկացա, որ արդեն սթափվել է, իրեն հավաքել։ Մի երեք րոպե չանցած՝ սիրտս էլի սկսեց նեղվել․ ախր ինչո՞ւ Լու Մարիաչչիի հետ խոսքս մեկ արի։ Նորից լացս եկավ, որ քիչ հետո սուտասան եմ դառնալու։ Երկար ժամանակ էսպես լաց էի լինում, բայց հո մենակ սուտասան դառնալուս համար չէի՞ արտասուք թափում, էնքա՜ն բան կար, որ լաց լինեի․ խեղճ հայրիկը չգիտես ուր էր կորել․ էդ սիրուն գիշերը լավ մարդկանց տեղ Կակալակովիչի ու գնդապետի պես ծալապակաս այլանդակներ էին պատահում․ Լու Մարիաչչին խարդախությունների հետևից էր ընկել՝ ինչ է կարոտից մաշվող կնոջ մոտ վերադառնար։ Էն անտեր֊անտիրական քոթոթը ընկեր ու ապաստան գնտնելու փոխարեն հաճում, կլանչում էր գնդապետի վրա․ Ջո Ֆոքսհոլը կյանքի ու մարդկանց մասին ինչ ասես չգիտեր․ երկնքում հենց ինձ համար աստղ էր դուրս եկել․ էն մեքենայով մարդը սլանում էր տուն՝ կնոջ մոտ, ու մեկը չկար, որ նրա թևը բռներ, ասեր․ «Դու շատ ես երջանկություն տեսել, դե հիմա արի ինձ հետ»․ պրեզիդենտը մի անգամ ռադիոյով ճառ էր արտասանել, ու բոլորը նրա տնազն էին անում, ամեն ինչ նրա կարծածի պես չէր ստացվել․․․ Գրո՛ղը տանի, ինչի՞ համար է աշխարհը։ Մարդ ի՞նչ պիտի անի, որ հոգին փրկի։ Ե՞րբ, ե՞րբ պիտի էնքան ժամանակ ունենա, որ հանգստի ու սիրո համն առնի, հասնի գեղեցիկին ու ճշմարտությանը։ Ինձ նման անդուր կերպարանքով ծնված հիմարը ո՞նց անի, ե՞րբ ժամանակ գտնի, որ արժանավոր մարդ դառնա կյանքում։

Վեսլին փրկվում է սուտ ասելուց ու մի ահավոր երազ տեսնում

Վերջապես բեռնատարը վրա հասավ, նոր ժամապահը իջավ մեքենայից, հերթափոխման բոլոր ապուշ ձևականություններն արեցինք պրծանք։ Նրան ման ածեցի տեղամասում, հետո բարձրացա թափք ու նստեցի մուխը դրած Ջո Ֆոքսհոլի կողքին։ Մի սիգարետ էլ ես կպցրի, ու բեռնատարը ճամփա ընկավ։

― Հը՛, ի՞նչ էիր անում,― ասաց Ջոն։

― Հեչ։

― Նայո՞ւմ էիր երկինք։

― Բա ոնց։

― Դուրդ գալի՞ս էր։

― Շատ։

― Մտքովդ բան֊ման չանցա՞վ։

― Հա, մի երկու բան։

― Օրինակ՝ ի՞նչ։

― Օրինակ՝ թե մարդ ինչքան անբախտ է։

― Ո՞նց եղավ, որ հենց դա մտքովդ անցավ։

― Չգիտեմ։ Անցավ, էլի։

― Մարդ կանգնեցրի՞ր։

― Մի երկու հոգու։ Իսկ դո՞ւ։

― Ոչ մեկին, փառք աստծու։

― Ինչո՞ւ՝ փառք աստծու։

― Ախր ես ինչացո՞ւ եմ, որ ասեմ՝ կանգ առ․ ո՞վ է գալիս։ Ե՛ս եմ գալիս, այ թե ով։ Ե՛ս․ ամեն անգամ էլ՝ ինձ ու քեզ պես մեկը։ Հոգնեցի՞ր սպասելուց։

― Մի քիչ։

― Քունդ տանո՞ւմ է։

― Դեռ չէ։

― Ես էլ դեռ չեմ պառկի։ Հին երգերից միտքդ բան չընկա՞վ։

― Ընկավ՝ «Վալենսիան»։

― Իսկ աղոթքների՞ց։

― «Հայր մեր»֊ը։

― Անցած֊գնացած օրերը չհիշեցի՞ր, հին ընկերներիդ։

― Ինձ հիշեցի՝ վեց֊յոթ տարեկանում, մեկ էլ հայրիկին։

― Ծիծաղդ ոչ մի բանի վրա չեկա՞վ։

― Քիչ ու միչ։

― Իսկ լա՞ցդ։

― Ի՞նչ։

― Լաց չեղա՞ր՝ մտքումդ կամ իսկականից։

― Մտքումս էլ, իսկականից էլ։

― Ինչի՞ համար։

― Ամեն ինչի։

― Ես էլ,― ասաց Ջոն։― Շուն չերևա՞ց՝ հետդ ընկերանա։

― Հա։ Քեզ հետ է՞լ է ընկերացել։

― Հա,― ասաց Ջոն։

― Ինչո՞ւ է շունն էդպես անում,― ասի։

― Այսի՞նքն,― ասաց Ջոն։

― Ինչո՞ւ է շունը մեկի հետ ընկերանում, իսկ մյուսի հետ՝ չէ։

― ԱՄենքի հետ էլ ընկերանում է։

― Բա ասում են՝ ումից կարգին մարդահոտ չի գալիս, հետը չի ընկերանում։

― Աշխարհի երեսին ոչ մի մարդ չկա, որ կարգին մարդահոտ չունենա։

― Է՜, կարող է էդ մարդահոտն է ու շան ճաշակին չի բռնում։

― Կարող է,― ասաց Ջոն,― բայց մարդու լավն ու վատը շան ճաշակով չի որոշվում, շան ճաշակը չափանիշ չի․ մարդահոտը մարդկային աշխարհի հոտն է։

― Հա երևի։

Հասանք պահականոց, սանդվիչով մի֊մի սուրճ խմեցինք, ահագին էլ երկար նստեցինք, մի կուշտ զրույց արինք։ Հետո փռվեցինք մահճակալներին ու քնեցինք։ Վեցի մոտերքը զարթնեցրին, նորից բեռնատարը դրին, ամենքիս մեր տեղամասը տարան, երկու ժամ էլ պահակ կանգնեցինք։

Համարյա ութն անց կես էր, որ հետ եկա վաշտ, հենց տեղնուտեղն էլ գնացի գրասենյակ, ասի՝ սերժանտ Կակալակովիչի ունեցած֊չունեցածն իրեն տամ։ Սա իր փոքրիկ սեղանի մոտ նստած՝ հիվանդների ցուցակն էր աչքի անցկացնում։ Տեսքին որ նայեիր, ինքն էլ էր հիվանդ երևում։ Հենց գլուխը բարձրացրեց, ինձ տեսավ, ոչ ժպտաց, ոչ բան։ Չորս կողմն ուրիշ մարդ չկար, էնպես որ եղած֊չեղածը գրպանիցս հանեցի ու տվի իրեն։ Աչքերն երեսիս գցեց, ուզում էր տեսնել ինչ գիտեմ, ինչ՝ չէ, երևի որոշեց, թե ամեն ինչ էլ գիտեմ, որովհետև ասաց․

― Շնորհակալ եմ, Վեսլի։

Էնքա՜ն հրճվեցի, որ սուտ ասելուց պրծա՝ աստծուն փառք էի տալիս, բայց հենց շուռ եկա գնամ, կամացուկ ասաց․

― Լու Մարիաչչիին տեսե՞լ ես։

Ահը սիրտս ընկավ․ ըհը՜, հիմա ճարս կտրված պիտի սկսեմ ստել ու մինչև կյանքիս վերջը մնամ ստին գերի։

― Ե՞րբ,― ասի։

― Էս առավոտ։

― Չէ, չեմ տեսել,― ասի, ու ասածս ճիշտ էր, բայց ստին շատ մոտիկ։

― Հետը խոսելու բան ունեմ,― ասաց սերժանտը։

Պահո՜, սկսվեց։ Էլ պրծնողը չեմ։ Մտածեցի, թե չհարցնե՞մ՝ ինչ խոսելիք ունի, բայց միտքս փոխեցի, վախեցա, որ հարցեր տամ, գործն ավելի շուտ սուտ ասելուն հասնի, իսկ ես ուզում էի դա ինչքան հնարավոր է, հետաձգել։

Մեկ էլ սերժանտը շատ իմիջիայլով թե՝

― Լուին տուն են ուղարկում։ Բանակից ազատվում է։

― Ի՞նչ։

― Երեսունութն անց է։ Մի երկու օր առաջ մինիստրությունից նոր հրաման է եկել։ Երեք֊չորս օրից Լուն տանը կլինի։ Էս ցուցակում անունը կա։ Թե տեսնես, իմաց արա, լա՞վ։

― Կանեմ,― ասի։

Ոնց որ աշխարհն ինձ տային, կյանքումս էնքան ուրախացած չկայի, ինչքան էդ առավոտ․ ախր պարզվում էր՝ Լուն էսպես, թե էնպես տուն է գնալու, ուրեմն ստիպված սուտասան չէի դառնալու։ Հնար լիներ ծտի թևով կթռչեի անտառ, բայց չէի ուզում վազեվազ գնալ, որովհետև տեսնողը կզարմանար, թե ինչու եմ էդպես վազում, դրա համար էլ հանգիստ էի քայլում՝ իբր ման եմ գալիս, էլի։ Ինչքան ասես ժամանակ ունեի, տրամադրությունս էլ գնալով բարձրանում էր։ Շատ չանցած՝ արդեն անտառի փեշին էի, քիչ հետո էլ հասել էի խորքը, իմ կարծիքով, Լուն հենց էդտեղ պիտի լիներ, էնպես որ սկսեցի «Վալենսիան» շվշվացնել։ Ուզում էի Լուն շվշվոցս լսի, իմանա, որ վատ բան չի պատահել, բայց երևի դեռ հեռու էի նրանից, ականջին ձայն֊ձուն չէր ընկնում, որովհետև դուրս չեկավ թաքնված տեղից, ինձ էլ թվում էր, թե վաղուց եմ անտառի խորքը հասել։ Ինչ որ էր, շարունակեցի գնալ, շվշվացնում էի ու սպասում Լուի երևալուն։

Շատ էի գնացել, թե քիչ, մեկ էլ սիրտս կասկած ընկավ։ Բա որ արդեն տուն գնացած լինի՞։ Բա որ բռնած լինեն ինքնագլուխ բացակայելու համար, ու ամբողջ գործը ձախողված լինի՞․ ախր Լուն ի՞նչ գիտի, թե իրեն բանակից ազատել են, դերասանություն կանի՝ իբր հիշողությունը կորցրել է, ինձ էլ հետը կգցեն կասկածանքի տակ, կկանչեն պատասխանատվության, ու վերջը էլի ճարս կտրված՝ սուտասան կդառնամ, չնայած առանց էդ էլ Լուն բանակից ազատվում է։

Սիրտս հո մի դող չբռնեց՝ շվշվոցս կտրեցի։ Դեսուդեն ընկած՝ Լուին եմ ման գալիս, լեղիս ցամաքել է։ Ինձ ու ինձ ասում եմ՝ ով գիտի իմ ու Լուի ճակատին էլ դա է գրած, որ անտեղի խայտառակ լինենք։ Է՛հ, մտածեցի, էսպես բան չի դուրս գա, բեր կանչեմ, միգուցե լսի։ Մի երկու անգամ կանչեցի, բայց իմ ձայնից ավելի վախեցա։

Նստեցի, ընկա մտածմունքի մեջ։ Վայ թե աչքս կպել էր, որովհետև մեկ էլ տեսնեմ՝ տանն եմ, հայրիկի հետ, նա էլ առաջվա պես իրեն լավ է զգում։ «Վալենսիան» է երգում ու ոչ մեկի վրա սիրտը դառնացած չի։ Երջանի՜կ֊երջանի՜կ է։ Ընթրիքի հոգսն է քաշում՝ էն ժամանակվա նման, երբ որ երկուսիս համար ուտելիք էր սարքում, ու ամեն ինչ լավ էր։ Հետո նստեցինք, ընթրում էինք ու խոսում։ Հանկարծ դուռը թակեցին, վախից քարացա։ Հայրիկը բացեց դուռը, շեմքից մեկն ասաց․

― Ես Վեսլի Ջեքսոնին եմ ուզում։

― Դու ո՞վ ես,― ասաց հայրիկը։

Մարդը թե՝

― Դու ինձ լավ գիտես։ Էլ չասեմ՝ ով եմ։

Էնքան սրտաճաք եղա՝ սկսեցի լաց լինել․ չէ, արթուն ժամանակ էդպես լաց ու կոծ չես անում, սա մի ահավոր բան էր, էն որ արցունքները հեղեղի պես թափվում են աչքերիցդ, աշխարհի երեսին ամեն ինչ ողողում, հեկեկոցներից խեղդվելով՝ ցնցվում ես ոտից գլուխ․ ախր ես գիտեի՝ էդ մարդը ով է ու չէի ուզում նար հետ գնալ։ Ոչ էլ հայրիկն էր ուզում, որ նա ինձ տանի, բայց ձեռքին ճար չկար, դրա համար էլ հենց շշի բերանից խմում էր։ Մարդն եկավ, կանգնեց կողքիս, բայց ես նրան չէի նայում։ Ուսս բռնեց, կամացուկ թափահարեց ու անունս տվեց, կարծես աշխարհում ամենամոտ ընկերս էր․ ոչ թե իմ իմացած մարդը։

― Վեսլի,― ասաց։

Էստեղ հանկարծ գլուխս մտավ որ կարող է երազ եմ տեսնում, ու ա՜յ քեզ հրաշք, սիրտս թեթևացավ։ Կամաց֊կամաց մանրմունր բաներ եկան միտքս, հասկացա, որ երազի մեջ եմ․ անտառը հիշեցի, գիշերը հարբած, իսկ առավոտն արդեն լուրջ Կակալակովիչին, վերջը հաստատ համոզվեցի, որ երազով եմ ընկել, քնած տեղս մի քիչ դեսուդեն շարժվեցի, ինձ լավ էի զգում, հետո աչքերս բացեցի, տեսնեմ՝ Լու Մարիաչչին ուսս բռնած՝ թափ է տալիս։

Գլուխս մի քանի անգամ տարուբերեցի ու ժպտացի Լուին, բայց նա երևի անհանգստությունից ոչ կենդանի էր, ոչ մեռած, որ ինքն էլ ժպտար։ Ոչ մի բառ չասաց։ Լուռումունջ սպասում էր։

― Քեզ բանակից ազատու են,― ասի։

Բայց նա էլի սուս մնաց։

― Եկա իմաց անեմ, էն էլ քեզ չգտա։ Էս քնով եմ ընկել, հա՞։

Սպասում էի, թե Լուն մի ձայն կհանի, բայց նա ոնց որ պապանձված լիներ, ես էլ վրա բերի․

― Կակալակովիչի ունեցած֊չունեցածն ասածիդ նման, իրեն հետ տվի, շնորհակալ եղավ։ Ոչ հարցուփորձ արեց, ոչ էլ, որ ստիպված ստեր շարեի։ Հետո թե՝ Լուին չե՞ս տեսել․ թուքս չորացավ։ Բայց որ քեզ խոսք էի տվել, խոսքիս տեր պիտի կանգնեի, մենակ թե ինձ ու ինձ հույսեր էի փայփայում, որ առանց փչոցների գործը յոլա տանեմ։ Հենց էդտեղ էլ սա թե՝ Լուին բանակից ազատում են, որովհետև երեսունութն անց է։ Ասում է՝ մի երկու օր առաջ նոր հրաման է դուրս եկել, շտաբից ցուցակ են ուղարկել, անունը մեջը կա։ Թե բա՝ որ տեսնես, իմաց արա։ Դե, ես էլ եկա իմաց անեմ։

Լուն հանկարծ ժպտաց։

― Վա՜յ, հոգուդ մեռնեմ, զույգ տղերքիս պես աչքիս լույսը դառար,― ասաց։― Դու աշխարհի ամենաոսկի մարդն ես։

― Ես էլ եմ շատ ուրախ, որ տուն ես գնում,― ասի։

― Պիտի մի բան անեմ, լավությանդ տակից դուրս գամ,― ասաց Լուն։― Մի բան չէ՝ հազար բան էլ կանեմ։

― Հրամանատարությունն է քեզ տուն ուղարկում,― ասի։― Ես մատս մատիս էլ չեմ տվել։

― Է՛, որ տեղը գար, հո ամեն ինչ էլ կանեիր,― վրա տվեց Լուն։― Դե, ես էլ քեզ համար ամեն ինչ կանեմ։ Դու մենակ ասա՝ ինչ։

― Միտքս բան չի գալիս, որ ասեմ, Լու։ Բայց մեկ է՝ շնորհակալ եմ։

― Լավ մտածի,― ասաց Լուն։― Գրպանիդ ծախսն ինձ վրա, ամեն շաբաթ քիչ֊քիչ փող կուղարկեմ։ Բայց էդ՝ հեչ։ Լավ մտածի։

― Փողն ինչի՞ս է, պետք չի։

― Չէ որ չէ, պիտի մի բան մտածես անեմ,― ասաց Լուն։― Ես կաթոլիկ եմ։ Համ գիտեի, որ սուտլիկ մարդկանցից չես, համ էլ խնդրեցի՝ իմ խաթեր փչես, դու էլ խոստացար, թե կանես որովհետև ուզում էիր տուն գնամ։ Ես պիտի քո սրտի տվածն անեմ, որ մեղքիս տակից դուրս գամ։ Իմն էդ է․ ինչքան մեղք եմ գործում, մի շտ մի բան եմ անում, որ տակից դուրս գամ։

Հենց էստեղ էլ հայրիկին հիշեցի։

― Միգուցե հորս կարենաս գտնել,― ասի։

― Կգտնեմ,― ասաց Լուն։― Պատմի նրա մասին։

Ինչ կար չկար, Լուին պատմեցի, նա թե՝

― Դարդ չանես։ Էնպե՜ս հորդ գտնեմ։ Ես նրա հոգսը կքաշեմ։ Հենց գտա, քեզ նամակ կգրեմ, կասեմ՝ ինքն էլ գրի։

Հետ եկանք վաշտ, Լուն գնաց գրասենյակ՝ սերժանտ Կակալակովիչի մոտ։ Երեք օրից Լուի հետ կայարանի ճամփան բռնեցի, որ նրան մնաս բարով ասեմ։ Դոմինիկն ու Վիկտոր Տոսկան էլ էին եկել։ Գնացինք նստելու ժամանակը վրա հասավ թե չէ, Լուի աչքերն արցունքոտվեցին։ Փաթաթվեց Դոմինիկին, իտալերեն ինչ֊որ բան ասաց, հետո Վիկտորին գրկեց ու ի նշան սիրո՝ երեսին թփթփացրեց։

Հետո էլ ինձ մոտեցավ։

― Դու հեչ դարդ չանես,― ասաց։― Էնպե՜ս հորդ գտնեմ։ Ամենից առաջ դրանով կզբաղվեմ։

Դե, Լու Մարիաչչին բարձացավ գնացք, իսկ մենք երեքով կայարանից ճամփա ընկանք բար։

Գլխիցս դուրս էնքան գարեջուր խմեցի, որ կյանքումս առաջին անգամ հարբեցի, Դոմինիկն ու Վիկտոր Տոսկան ինձ տաքսին գցած՝ հասցրին զորանոց, դրին անկողին։

Հարի Քուքն ու Վեսլին մի չքնաղ աղջիկ են տեսնում

Երբ ես ու Հարի Քուքը թռանք Ալյասկա, ապրի էն լրագրողը՝ Ջիմ Քըրբին, գործներս լավ դասավորեց, խեղճ գնդապետ Ռեմինգթոնի գլուխը հո չյուղե՜ց (դե սրա ուշքն էլ գնում էր թերթ ընկնելու համար), հա, ուրեմն՝ որ երկուսով թռանք Ալյասկա, մեկմեկու երդում տվինք, թե մինչև պատերազմի վերջը իրարից չենք բաժանվելու, բայց մտքներովս չէր անցնում՝ այ մարդ, ախր բանակն էլ իր ծրագրերն ունի, ու Լու Մարիաչչիի գնալուց քիչ հետո, հենց հիմնական ուսուցումը պրծավ, բանից դուրս եկավ՝ Հարի Քուքին ուղարկում են Միսուրիի կայազորներից մեկը, ինձ էլ Նյու Յորք։

― Նյու Յորքի ո՞ր մասը,― հարցրեց Հարին։

― Կակալակովիչն ասաց՝ Նյու Յորք, հենց քաղաքի մեջ։ Ինչի՞, քեզ Միսուրիի ո՞ր մասն են ուղարկվում։

― Ջոփլինի մոտերքը։

Է՛հ, երկուսս էլ շատ ափսոսացինք, բայց դե ինչ անես, բանակ է, ծառայություն։ Դոմինիկ Տոսկային էլ էին Միսուրի ուղարկում, իսկ եղբորը՝ Վիկտորին՝ Նյու Յորք։ Ովքեր Նյու Յորք էին գնալու, իրենց ավելի բախտավոր էին զգում, քան թե Միսուրի կամ ուրիշ տեղ, ասենք՝ Լուիզիանա գնացողները․ մի քանիսին հենց Լուիզիանա էին ուղարկում։ Բոլորն էլ ափսոսում էին, որ պիտի գնան, բայց և անհամբերությամբ էին սպասում մեկնելուն։ Դե, պարզ է, թե Միսուրի գնացողները ինչու էին նախանձում Նյու Յորք գնացողներին․ երևի ամեն ամերիկացի էլ երազում է Նյու Յորք ընկնել։ Մեկը՝ ես, միշտ երազել եմ օրերից մի օր Նյու Յորքում հայտնվել, ու հենց ականջիս լուր հասավ, որ Նյու Յորք գնացողների ցուցակի մեջ եմ, շատ ուրախացա։ Բայց երբ լսեցի, որ Հարի Քուքը հետս չի գալիս, գնացի Կակալակովիչի մոտ, ասի՝ եթե Հարի Քուքը չի կարող հետս Նյու Յորք գալ, հնարավոր չի՞ ես Միսուրի գնամ։ Կակալակովիչն ասաց՝ բոլոր բանակայինները որակավորվում են, ըստ էդ որակավորման էլ նշանակում ստանում, իր ձեռքին բան չկա։

― Օրինակ՝ ինձ որպես ի՞նչ են որակավորել։

Կակալակովիչը հանեց իմ քարտն ու նայեց։

― Էստեղ ստույգ նշված չի,― ասաց։― Բայց դու Նյու Յորք ես գնում։ Երևի ինչ֊որ գրասենյակում կամ դրա պես մի տեղ նշանակեն՝ աշխատես, որովհետև մեքենագրել գիտես։ Էդ որտե՞ղ ես սովորել։

― Սան Ֆրանցիսկոյի տեխնիկական թեքումով դպրոցում։

― Ո՞նց եղավ որ։

― Սխալմամբ։ Ինչքան փորձեցի բացատրել, թե ես մեքենագրությունն ու սղագրությունը չեմ ընտրել, հաշվի չառան, դե ես էլ համ էն սովորեցի, համ էն․ չնայած տպելուց ավելի լավ եմ, քան սղագրելուց, բայց երկուսից էլ բարձր գնահատականներ ունեի։

― Գրասենյակում աշխատած կա՞ս։

― Մի անգամ՝ դպրոցական արձակուրդին, երկու շաբաթ Հարավ֊Խաղաղ օվկիանոսային երկաթուղթու գրասենյակում աշխատեցի։ Քարտիս մեջ գրած է։

― Այ, երևի հենց դրա համար էլ քեզ Նյու Յորք են ուղարկում,― ասաց Կակալակովիչը։

― Ախր ինչո՞ւ չեմ կարող Հարի Քուքի հետ Միսուրի գնալ։

― Որովհետև բանակում ես, ծառայության մեջ։

― Հարի Քուքն ի՞նչ պիտի անի Միսուրիում։

Կակալակովիչը հանեց Հարիի քարտն ու աչքի անցկացրեց։

― Գծապահ է լինելու,― ասաց։― Մտավոր զարգացման մակարդակը ահագին ցածր է։

― Իսկ ի՞մը։

― Ահագին բարձր է։

― Իսկ ձե՞րը։

Կակալակովիչը նայեց երեսիս, բայց բարկացած չէր։

― Իմը Հարիից էլ ցածր է,― ասաց։― Դրա համար էլ էս կորած֊մոլորած տեղը սերժանտ եմ։ Ձեր Բ վաշտը արդեն հինգերորդ հավաքն է, որ հետը պարապում եմ ու ճամփու դնում, բայց ես ոնց էստեղ եղել եմ, էնպես էլ մնում եմ։ Բախտավոր տղա ես՝ Նյու Յորք ես գնում։ Երնե՜կ չէր ես էլ գնայի։

Է՛հ, մտածում էինք, թե մի երկու օրից կճանապարհվենք, բայց գնալներս մինչև դեկտեմբեր ձգձգվեց դեկտեմբերի կեսին նոր իրոք գնացինք։ Ցրվելուց առաջ վաշտով նկարվեցինք, ու ամեն մեկը ստորագրում էր նկարների վրա, որ իրար չմոռանանք։ Ես ու Հարին խոսք տվինք մեկմեկու միշտ նամակ գրել, արձակման թուղթ էինք վերցնում, անընդհատ գնում քաղաք․ երկուսով ինչքան ասես ժամանակ անցկացրինք։ Ում բաց էին թողնում, իրեն գցում էր Սակրամենտո, իսկ ես ու Հարին գնում էինք Ռոզվիլ․ սա ավելի փոքր քաղաք էր, բայց ժամանակ անցկացնելու համար Սակրամենտոյից լավն էր, որովհետև քիչ զինվորներ էին լինում։

Մի իրիկուն մեր սիրած փոքրիկ բար֊ռեստորանում սեղան էինք նստել, մեկ էլ մի աղջիկ ներս մտավ, իսկը գեղեցկուհի, նրանից սիրուն աղջիկ կյանքումս չէի տեսել։ Էնքան չքնաղ էր՝ շունչս կտրվեց, ոնց որ օդը չհերիքեր, ձկան պես բերանս էի բացուխուփ անում։ Թե փորձեի հետը խոսել, հաստատ գիտեի՝ լեզուս կապ կընկներ։ Թուխ էր, երկար, փափուկ ու սև մազերը ուսերին թափած, գլխին՝ ալ ժապավեն։ Երևի իսպանուհի էր կամ իսպանացու և մեքսիկուհու խառնուրդ, բայց էնքան աննման էր՝ ամաչում էի երեսին նայել, որովհետև նրան տեսած֊չտեսած՝ արյունը եռ եկավ երակներիս մեջ։ Էնպես գլխիս խփեց, որ ուզում էի էդ աղջկա հետ մի տեղ մենակ մնամ ու շորերը վրայից պոկեմ։ Նա հենվել էր բարի կանգնակին, խմում էր,― էն էլ ի՞նչ․ մաքուր վիսկի,― ու շուտ֊շուտ շուռ էր գաիլս, նայում նստածներին։

Դե, ես ու Հարին Ալյասկայի մեր արկածներից էինք խոսում, միտքներս էինք բերել, թե ոնց էինք մեր քեֆին ուրախանում, ու ես ինչքան էի զարմացել էսկիմոս Դեն Քոլինզի վրա։ Չէինք ուզում իրար ցույց տալ, որ էդ աղջիկը մեզ տակնուվրա է արել, կաշվից դուրս էինք գալիս ինչ է՝ խոսակցությունն առաջ տանենք՝ իբր բան էլ չի պատահել։

― Հա՜, էն Ալ Քոլինզը,― ասաց Հարին։― Իսկի նման էլ չէր էսկիմոսի, չէ՞։

― Սև Դենի հե՞տ ես,― ասի։ Հետո գլխի ընկա․ Հարիի աչքը մնացել էր աղջկա ալ ժապավենի վրա, իմն էլ սև մազերի, գլխի ընկա, բայց ձայն չհանեցի։

― Վերջը, կարևոր չի՝ անունն ինչ էր,― ասաց Հարին։― Ռոզվիլում կարգին ուրախացանք, չէ՞։

Ես համարյա նկատելու չտվի, որ նա Ֆերբենքսի տեղ ասաց՝ Ռոզվիլ, դե, առանց էդ էլ գիտեի խոսքն ինչի մասին է, դրա համար էլ ուշադրություն չդարձրի։

Մտքովս երբեք չէր անցնի, թե ամեն տեսակ կարևոր բաները ինձ համար կդառնան անկարևոր, էնքան տարօրինակ էր, ուղղակի զարմանք։ Անընդհատ աղջկան էի նայում, շորերի տակ անընդհատ մերկ մարմինը տեսնում ու անընդհատ կարծես աչքերս շաղվեին։ Գետինը պատռվեր, մտնեի մեջը, մենակ մարդ չիմանար, թե հետս ինչ է կատարվում, բայց ինչքան ճգնում էի ինձ զսպել, էնքան ավելի էի ամոթից մեռնում, էնքան ավելի պարզ էր երևում, որ գլուխս կորցրել եմ․ երնեկ էն բախտավորին, ով էդ աղջկան կտեսներ ու չէր բռնկվի էդպես խելքահան եղած։ Էլ աչքիս բան չէր գալիս։ Ինձ էլ էի մոռացել։ Կորածհորս էլ էի մտքիսց գցել։ Փորձանքները գլխներից անպակաս, հազար ցավի տեր խեղճ ու հիվանդ մարդկանց էլ էի մոռացության տվել։ Բախտի ու անբախտության, կյանքի ու մահվան, աշխարհում ամեն, ամեն ինչի վրա թքած ունեի։ Մենակ իմ մոլի ցանկությամբ էի վառվում, ուշքս ու միտքս աղջկան մոտենալն էր, դա էլ իմաստ չուներ, անունն ի՞նչ դնեի։

Աղջիկը մի բաժակ էլ խմեց, իսկ ես ու Հարին խոսքի թելը բռնել, բայց չէինք թողնում, կարես ոչ մեկս էլ նրա գեղեցկությունից շանթահար չէինք եղել։ Գաղափար չունեի, թե ինչ ենք ասում, բայց գիետի, որ ինչից պետք է, դրանից չենք խոսում։ Երկուսիս ասածներից էլ բան չէի հասկանում, որովհետև երկուսս էլ ինչ֊որ խոսքեր էինք ասում, մենակ թե մեր զգացմունքներն իրարից թաքցնենք, լեզուներս չէր բռնում դրանից խոսենք, ու ես մտածեցի․ «Այ թե ինչ է մարդու գլխին գալիս, որ խելքը թռցնում է, բայց երևի սրա համար արժի խելքը թռցնել»։

Մեկ էլ էն հասկացա, որ աղջիկը նստել է մեր սեղանին ու հետներս խմում է։ Բա՛․ հետո էնքան զարմանալի մի բան կատարվեց, մնացի ապշած։ Հանկարծ Հարին աչքիս գրողը դարձավ՝ ինչ է կարող է աղջկա հետ էդպես հեշտ ու հանգիստ խոսել, իսկ ես չեմ կարող։ Նախանձս եկավ, որ տեսքն էլ տեղն է։ Ինձ ու ինձ որոշեցի, թե՝ լա՜վ, է՛, ի՜նչ աղջիկ, սովորական բոզի մեկն է, էլի, բայց դրանից սիրտս չթեթևացավ։ Հետո մտածեցի․ «Հարիի մտավոր զարգացման մակարդակը էնքա՜ն ցածր է»։ Քիչ հետո էլ մտքումս ասի․ «Անասուններն են էդ գործով զբաղվում», բայց գիտեի, որ անշնորհք տեսքս եմ փորձում արդարացնել։ Ինձ ու ինձ ասի․ «Ոչինչ, օրը կգա՝ բարին հետը, ոնց էլ լինի, կյանքում մի բանի կհասնեմ, իսկ Հարի Քուքից ի՞նչ պիտի դուրս գա․ ամենաշատը սիֆիլիս ընկած քոսոտ գծապահ»։ Բայց մտքումս ինչ էլ ասում էի, սիրտս չէր հանգստանում, աշխարհում ամեն ինչ կտայի, մենակ թե ես լինեի Հարիի տեղը, որովհետև երևում էր էդ աղջկան շատ է դուր եկել։ Մեկ էլ աղջիկը շրջվեց իմ կողմը, թե՝

― Քեզ ի՞նչ է եղել։ Երեսից նայողը կասի՝ մի զզվելի բան ես կուլ տվել։

«Թո՛ւ, անտեր մնա,― մտքումս ասի,― երնեկ չէ՞ր գետնի տակն անցնեի»։

Կյանքումս ինձ էդքան խղճուկ չէի զգացել։ Մտածեցի վեր կենամ, գնամ, բայց գիտեի, որ վեր կացա թե չէ, ինձ վազեվազ դուրս պիտի գցեմ, ինչ իմանաս, հանկարծ ու սոթ տայի, փռվեի, դե արի էդքանից հետո աշխարհում ինձանից մեծ էշի գլուխ գտի։ Կարծում էի Հարին կծիծաղի վրաս, որովհետև եթե ես նրա տեղը լինեի, նա էլ իմ, երևի ծիծաղեի կամ էլ ամենաքիչը ինձանից գոհ՝ քիթս տնկեի։ Բայց Հարին վրաս ծիծաղելու միտք չուներ։ Անընդհատ ժպտում էր աղջկան, իսկ հենց ինձ նայեց, լրջացավ։

― Ուզո՞ւմ ես գնանք,― ասաց։ Էնքան ցածր էր խոսում՝ հազիվ լսեցի։ Լեզուս կպել էր, չկարեցա մի բան պատասխանել, Հարին էլ վեր կացավ, թե՝

― Գնացինք։

Հո չէի՞ կատաղել վրաս, որ էդ տեսակ դդումի մեկն եմ։

― Չէ, հա՛, գրողը տանի,― ասի։― Դու մի արի։ Ես գնամ մի քիչ ման գամ քաղաքում։ Հետո կհանդիպենք։

Այ, արդեն ինձանից գոհ էի, էլ ոչ մեկին չէի ատում, էլ աղջկա տեսքից տակնուվրա չէի լինում, նայում էի նրան, ժպտում, ու իհարկե, նա էլ ինձ էր ժպտում։

― Միգուցե երկուսիդ էլ հետո հանդիպեմ,― ասի։

Դուրս եկա ռեստորանից։ Ոչ վազեվազ ինձ փողոց գցեցի, ոչ էլ սոթ տվի, փռվեցի։ Էլ չէի ուզում աղջկա շորերը վրայից պոկել, աչքիս ամեն ինչ նորից իր իմաստն ստացավ։ Կանգնել էի ռեստորանի առաջ, անցած֊դարձածը դնում էի վերցնում, հետո սկսեցի քայլել։ Փողոցի անկյունը չհասած՝ լսեցի, որ Հարին հետևիցս գոռում է․

― Հե՜յ, սպասի, Ջեքսոն։

Քիչ հետո հասավ ինձ, երկուսով քայլեցինք։ Նրան շատ ասելիք ունեի, բայց չգիետի ինչից սկսել։ Ախր ընկերդ է, ո՞նց ասես, թե փոշմանել ես, որ աչքիդ գրող է երևացել ինչ է՝ մտավոր զարգացման մակարդակը ցածր է, ինչ է՝ տեսքով տղա է, դու՝ չէ, ինչ է՝ ուզածդ կնոջը դուր կգա, դու՝ չէ, ինչ է՝ մի երկու էդ տեսակ դատարկ բաներ էլ են մտքովդ անցել։

Վերջը ասի․

― Սիրուն աղջիկ էր։ Ափսոս հետդ էի, գործդ փչացրի։

― Անպետք քած էր,― ասաց Հարին։ Բայց նրա ասելու ձևից հասկացա, որ կուզեր աղջկա մոտ հետ դառնալ, ասի․

― Գնա մոտը, Հարի։ Զորանոցում կհանդիպենք։

Պատասխանելու տեղ նա լապտերասյունը գրկեց ու սկսեց սիրտ թափել առվի մեջ։ Լրիվ հետ տալուց հետո թե՝

― Էն անտեր գինուց սիրտս խառնեց։ Արի կայազոր գնանք։

Մինչև կայազոր՝ վեց մղոնն էլ ոտքով գնացինք։ Սկզբում իրար հետ համարյա չէինք խոսում, բայց քիչ հետո Ալյասկայի արկածներն էլի միտքներս ընկան, հետո էլ սկսեցինք երգել ու մինչև մեր զորանոց հասնելը, երկուսիս տրամադրությունն էլ նորից բացվեց, խոսք տվինք, որ իրար նամակ կգրենք ու պատերազմի վերջնանալուն պես՝ Սան Ֆրանցիսկոյում մեկմեկու կգտնենք։

Վեսլին հիշում է ազատության վերջին օրերն ու ազատազրկման առաջին օրերը

Երբ Սան Ֆրանցիսկոյի Մարքիթ փողոցի 444 շենքում բժշկական քննություն էի անցնում․ մի ծեր, քաղաքացիական բժիշկ կար, ասաց․

― Ի՞նչ գանգատ ունես։

Մտածեցի․ «Միակ գանգատս էն է, որ կենդանի մարդ եմ, ու չգիտեմ էդ ցավիս ինչ դարման անեմ»։ Բայց դե հո էդպես չե՞ս ասի, դրա համար էլ վրա բերի՝ լավ եմ, գանգատ չունեմ։ Համ էլ նա շտապում էր, յոթ֊ութ հարյուր հոգու պիտի քններ, մլուլ տալու ժամանակ չկար։

Մինչև ուշքի կգայինք, արդեն քննությունը ծայրից ծայր անցել էինք ու մի մեծ սրահի պատերից մեկի տակ՝ նստարաններին, կողք֊կողքի շարվել։ Չգիտեմ ով էր, ինչացու էր, մի մեքսիկացու ազգանուն տվեց, սրան կարգադրեց, որ սրահի մյուս պատի տակ նստի։ Հետո էդ նույն մարդը իմ ազգանունն էլ կարդաց, կարգադրեց, որ ես էլ նրա կողքին նստեմ։ Մեկսիկացին թե՝

― Ես գիտեմ մեզ ինչի են մնցածից ջոկում։

― Ինչի՞,― ասի։

― Որովհետև բանտ ենք նստել։

Է՛հ, ինքը նստել էր, բայց ես հո չէի՞ նստել, հենց դրա համար էլ նրան բանակ չվերցրին։ Տուն ուղարկեցին, ինձ էլ ուղարկեցին էլի պատի տակ թթվելու։

Հետո՝ արդեն կեսօրին, քննությունն անցած բոլոր տղերքին սկսեցին հարցուփորձ անել, թե ով է ուզում միանգամից Մոնթերեյի հավաքական գնալ, ով՝ նախօրոք երկու շաբաթ արձակուրդ ստանալ։ Տղերքի մեծ մասն ուզում էին հենց տեղնուտեղը ճամփա ընկնել, որովհետև ականջի ծայրով լսել էին, թե ամենադժվարը առաջին չորս֊հինգ շաբաթներն են, ու ինչքան շուտ դրանք անցկացնես, էնքան լավ, բայց ես որոշեցի երկու շաբաթ արձակուրդ վերցնել, ուզում էի տեսնել՝ հայրիկին կգտնե՞մ, որ մնաս բարով ասեմ։ Հետո ուզում էի գոնե մի անգամ էլ ման գալ Սան Ֆրանցիսկոյում, ոնց որ պատերազմից առաջ էի միշտ քաղաքը պտտում։

Հիշում եմ՝ ինձանից առաջ, շարքում մի տղա էր կանգնած։ Հարցնում են՝ ի՞նչ է ուզում․ երկու շաբաթ արձակո՞ւրդ, թե ուղղակի՝ Մոնթերեյ, բայց սա չի հասկանում, հարցաքննող զինվորականն էլ ասաց․

― Ո՞ւր ես ուզում գնալ։

Տղան թե՝

― Օքլենդ։

Զինվորականը նրան էլ արձակուրդ գրեց, բայց էդ տղայի ուզածն ախր արձակուրդ չէր։ Նա տուն էր ուզւոմ գնալ, Օքլենդում էր ապրում։

― Արդեն կարելի՞ է տուն գնալ,― ասաց։

Զինվորականը, թե՝

― Ի՞նչ տուն։ Ուր որ է մայորը կերևա, եկավ թե չէ, երդում եք տալու։

Է՛հ, էս տղան բան չի հասկանում։ Պիտի մի կողմ քաշվեր, ճամփա տար, որ մյուսներն էլ զինվորականին հայտնեին, թե ինչ են ընտրել, բայց արձանի պես կանգնել էր մնացել։ Ասում է․

― Ես տուն եմ ուզում գնալ։

― Անցիր, անցիր,― ասաց զինվորականը։ Նա դեռ շատ անելիք ուներ, աշխատում էր ժամ առաջ գլուխն ազատել։

Տղան մնաց֊մնաց, թե՝

― Ես համոզմունքներով պատերազմին դեմ եմ։

― Քեզ հետ չե՞մ, անցիր,― ասաց զինվորականը։― Արդեն բանակում ես։

Տղան մի կողմ քաշվեց, ու բոլորն սկսեցին քթի տակ կամ էլ կողքինին ասել․

― Արդեն բանակում ես։

Երեք ժամ անցավ, մինչև մայորը եկավ։ Կատարը մի քիչ տաք էր, հոգնած էր երևում, ամեն ինչից զզված, բայց ռազմական օրենսրքից պահանջվող տեղերն ու մյուս դատարկաբանությունները կարդաց։ Հետո երդում տվինք ու արդեն բոլորս էլ հաստատ բանակում էինք։

Միտք ունի՞ ասեմ՝ իբր չէի զգում, թե թակարդն եմ ընկել, եթե սիրտս վկայում էր, որ հենց երկու ոտքով էլ թակարդն եմ ընկել, պրծել։ Ոնց որ գոմում փակված կենդանին է զգում, որ բանը բուրդ է, ու սիրտը վկայում է, թե իրեն սպանդանոց են քշելու, այ, էդպես էլ ես։

Բայց ինձ դեռ երկու շաբաթ էր հասնում, ու դրա համար էլ էի աստծուց շնորհակալ։ Ինչքան պանդոկ կար, որտեղ հայրիկը գնալ֊գալ ուներ, ոտնատակ տվի, ում ասես, որ հարցուփորձ չարի, բայց ոչ մեկը վերջերս չէր տեսել նրան ու չգիտեր, թե ուր կլինի։ Ամեն տեղ չափչփեցի, քաղաքով մեկ հորս ման եկա, մանավանդ անտուն մարդկանց սիրած տեղերում՝ թե՛ Երրորդ ու Հոուարդ փողոցներում, թե՛ էդ ամբողջ շրջակայքում։ Ինչքան ասես մարդ տեսա, որ կարող էին հայրս լինել, բայց իմ հորը չտեսա։

Օրերն ու գիշերները իրար հետևից անցնում էին, գնում, չէի իմանում ոնց անեմ, ինչ անեմ, որ ժամանակս իզուր չծախսեմ։ Հենց մի գիրք էի սկսում, որ միշտ ուզեցել էի կարդալ, քիչ հետո մտաբերում էի, թե ինչքան կարճ ժամանակ է մնում, տնից դուրս էի թռչում, ինձ գցում ծովափ, թափառում էի ջրի ափին, փայլուն, կոկլիկ քարեր փնտրում ու մայրամուտը նայում։ Երբեմն էլ հանկարծ մտքովս անցնում էր, որ մեկնումեկին պիտի մնաս բարով ասեմ, բայց հետո հիշում էի․ ախր մարդ չեմ ճանաչում։ Հուսահատվում էի ու մտածում, թե պիտի մի աղջիկ գտնեմ, գոնե նրան մնաս բարով ասեմ։ Թողում էի ծովափը կամ գրադարանը, նստում տրամվայ ու գնում ուր աչքս կտրի, աղջիկ էի ման գալիս, որ սիրտս մտնի, ասեմ մնաս բարով։ Մի քանիսը հանդիպեցին, մեկնումեկին հաստատ սերս կկպչեր, բայց հենց հասնում էր ծանոթանալու րոպեն, չէի համարձակվում մոտենալ։

Վերջը մի աղջիկ միտքս ընկավ, մեր տեխնիկական թեքումով դպրոցից էր, իրար հետ էինք սովորել։ Մի ամբողջ տարի սիրահարված էի նրան, երնե՜կ էն ժամանակ։ Որոշեցի հենց նրան էլ գտնել։ 1942 թվի հոկտեմբերի սկիզբն էր։ Պարզ, հոյակապ եղանակ էր, իրիկուններն էլ օվկիանոսի կողմից զով մշուշ էր գալիս, փռվում։ Արևն արդեն մայր էր մտնում, որ նարնց տունը գտա, բայց երբ մոտեցա դռանը, մտածեցի, թե կա֊չկա խելքս թռցրել եմ։ Ախր չէի էլ իմանում՝ էդ աղջիկն ինձ իսկի մարդատե՞ղ է դրել, ով գիտի երբեք էլ հաշվ չէր առել, իսկ ես որտեղից որտեղ ծլում եմ նրա առաջ, թե՝ ի՞նչ կլինի քեզ սիրեմ, որ հետո մեկնումեկին ունենամ՝ մնաս բարով ասեմ։ Բայց դե զանգի կոճակը սեղմեցի, ու դուռն ո՞վ բացի․ հենց էդ աղջիկը՝ Բեթի Բըրնեթը՝ առաջվանից էլ ավելի սիրուն, առաջվանից էլ քիթն ավելի ցցած։ Դե, ինչ խոսք, շտապում էր, ժամանակ չուներ․ սիրուն աղջիկները միշտ էլ ժամանակ չունեն, եթե դիմացինն իրենց հավանածը չի։

― Ինձ չե՞ք հիշում,― ասի։― Վեսլի Ջեքսոնն եմ, տեխնիկա․․․

― Ցավոք, չեմ հիշում,― ասաց։ ― Ոչ էլ ժամանակ ունեմ, սարսափելի շտապում եմ։

Նա դուռը փակեց ու վերջ։ Ես էլ գնացի ծովափ։

Չէ, ինձ չէի խղճում, մտքովս չէր էլ անցնում, ուղղակի ջղայնությունս բռնեց, որ խառնվել եմ, ձեռուոտ ընկել ինչ է՝ սիրած աղջիկ չունեմ՝ մնաս բարով ասեմ։ Իսկ երբ ինքս ինձ վրա կատաղում եմ, ավելի լավն եմ, քան թե հանգիստ սրտով հույսեր փայփայելիս, երբ բոլորովին վրաս կատաղած չեմ։

Հետո էլ, ուրեմն, որոշեցի մայրիկին նամակ գրել։ Մի քանի անգամ նստեցի, որ գրեմ, էն էլ ամաչեցի, նամակս գլուխ չեկավ․ ախր ինչ ինձ ու հայրիկին թողել էր գնացել, էդ օրվանից նրան ոչ մի տող չէի գրել։ Իսկ հիմա, հենց ինձ տանում են բանակ, հանկարծ նրան միտքս եմ գցում, նստում նամակ գրում։ Մտածեցի՝ չարժի, անշնորհք բան է ստացվում, ու չգրեցի։ Ես միշտ էլ սիրել եմ մայրիկին, հայրիկին էլ նույնը։ «Մորիցդ լավ կին չկա,― ասում էր հայրիկը։― Հազար ափսոս, որ ինձ նման մարդու հետ ամուսնացավ։ Հազար ափսոս, որ ձեր հայրը ե՛ս դարձա»։ Ա՛յ քեզ անմտություն, գրողը տանի։

Մի առավոտ էլ վեր կացա՝ արձակուրդս արդեն լրիվ անցել էր։ Իմ ու հայրիկի տանտիրուհուն ասի մնաք բարով, բայց նրա գլուխը խառն էր, կենվորներից մեկը վարձը չէր տվել, սա էլ էդ վարձը պոկելու հոգսով էր ընկած, շատ անհանգիստ էր, որ իրեն վեց դոլար է պարտք ու ոչ ասաց՝ քեզ լավ կնայես, ոչ էլ գոնե դրա պես մի բան։ Հայրիկի ունեցած֊չունեցածն արկղի մեջ էի դրել, համաձայնեց, որ նկուղում պահի, մինչև հայրիկը երևա, կամ էլ ես կռվից հետ գամ, ուղղակի էդքան։

Տրամվայով գնացի Երրորդ ու Մարքիթ փողոցների անկյունը, խաչմերուկում տրամվայս փոխեցի ու հասսա Հարավ֊Խաղաղ օվկիանոսյան կայարան։ Արդեն ահագին մարդ էր հավաքվել ու դեռ մի գլուխ գալիս էին ու գալիս։ Քիչ հետո լցվեցինք վագոնները, բայց գնացքը չէր շարժվում։ անհամբերությունից ինձ ուտում էի, զարմանում, թե ինչու չենք շարժվում։ Դեռ չգիտեի, որ բանակում անընդհատ էս է․ տղերքի ասածի պես՝ հա վռազի ու սպասի։ Էնքան թթվեցինք վագոններում, որ էդ արանքում ինանքթիռով Ալյասկայի ճամփի կեսն անցած կլինեինք, մինչև գնացքը նոր֊նոր տեղից շարժվեց։ Հազար ու մի բան հիշեցի, որ պիտի արած լինեի, բայց արձակուրդիս երկու շաբաթվա ընթացքում էդպես էլ չէի արել, վերջը տեսնեմ՝ ճամփա ընկանք, գնացքը շարժվեց։

Դե, կառամատյույցին ինչքան ասես ժողովուրդ կար, բոլորն էլ ձեռքերն էին թափահարում։ Հանկարծ ականջիս մի ճայթոց հասավ, գնացի իմանամ՝ ինչ է պատահել։ Մի մարդ գնացքի պատուհանը բռունցքով ջարդել էր։ Արյունը չռում էր դաստակից, ու մեկը չկար, ասեր, թե ինչ պիտի արվի։ Չգիտեմ ով էր, պիջակը հանեց գցեց, հետո վերնաշապիկն էլ հանեց ու դրանով նրա ձեռքը փաթաթեց։ Բոլորը խառնվել էին իրար ու մի տեսակ գլուխները կորցրել։ Գնացքը կանգ առավ, պարզվեց՝ դեռ կայարանից դուրս էլ չենք եկել։ Հարցուփորձ արի, թե բանը ոնց է պատահել ու այ թե ինչ իմացա։

Էդ մարդն էլ էր քիչ խմած եղել, նրան ճանապարհող կինն էլ։ Պատուհանի մոտ կանգնած՝ կնոջն է նայելիս եղել։ Հանկարծ կինը սկսել է լաց լինել, սա բղավել է վրան, թե՝ լացդ կտրի՛։ Բայց կինը չի զսպել իրեն։ Դե, էս մարդն էլ ջղայնացել է ու մի քանի անգամ էլ բղավել, էն էլ ինչքան բղավել է, թե՝ լացդ կտրի, կնոջ լացն ավելի է եկել։ Մարդն էլ հերսոտած բռունցք է արել, դմբուզը թափ տվել, թե՝ չեմ ուզում, էլի՛, չեմ ուզում լաց լինես։ Գնացքը որ շարվժել է, սա դմբուզը թափ տալիս է եղել, ձեռքն ամբողջ ուժով վրա է բերել ու ա՛ռ հա կտաս՝ բռունցքով ապակուն խփել։ Մինչև խելքը գլխին մեկը վրա կհասներ, էս մարդը էնքան արյուն կորցրեց, տեսնենք՝ ուշքը գնաց, բանը բանից անցավ։ Մի քառասունհինգ րոպե կայարանում կանգնած մանցինք, վերջը շտապ օգնությունը եկավ, մարդուն դրին մեքենան, տարան։

Մոնթերեյի հավաքակայարանի մասին քիչ պատմելիք ունեմ, չհաշված, որ սիրտս անընդհատ զզվանքից խառնում էր, ախր էդպես ապրել կլինե՞ր, էդ նիստուկաիցն չէի սովորում ու չէ․ ոչխարի հոտի պես մեկ բժշկական քննության էին քշում, մեկ ստուգումների, մեկ պատվաստումների, մեկ հագուստ֊կապուստ ստանալու, էլ չեմ ասում, որ հա հերթ պիտի կանգնեիր ինչ է՝ հաց ուտես, գլուխդ խուզես, զուգարանում նստես կամ էլ լողանաս։ Մարդուն դրել էին անասունի տեղ։ Յոթ օր՝ յոթ գիշեր, ինչքան որ էնտեղ էի, սիրտս խառնում էր։

Էդ յոթ օրում ինչ տեսած չէի՝ տեսա․ հազար ու մի զարմանալիք։ Մի տղա կար, աչքն ապակուց էր, իրիկունը ուշ՝ քնելուց առաջ, էդ աչքը հանում էր, առողջ աչքով նայում, լվանում էր ու ինքն իրեն ասում․ «Ամեն ինչ աջ ձեռքով եմ անում, ձախլիկ չեմ, բայց աջ աչքս դնովի է․․․ ես բանակում ինչի՞ եմ պետք, գրո՛ղը տանի»։ Լսում էի՝ տղերքը ոնց են գիշերները ճչում, տեսնում էի՝ ոնց են ամբողջ օրը տեղները նստած կամ պառկած գժվում։ Բայց ուրախ֊զվարթ հանաքչիներ էլ էին պատահում, մանավանդ Սնատա Կլարայից եկած իտալացիների ու պորտուգալացիների մեջ։

Նշանավոր մեկն էլ կար հետներս։ Նինոյում նկարահանվել էր, տղերքից քանի հոգի նրան անաչեցին, ես՝ չէ։ Ուրեմն՝ սա բոլորից շատ էր բանակն ատում։ Ինչքան ասես փող ուներ, սևամորթների ու ֆիլիպինցիների հետ անվերջ զառ էր գցում, երկու֊երեք օյին խաղ աներ թե չէ, խաղչեքը բարձրացնում էր։ Տաներ, տարվեր՝ հեչ պետք չէր, երեվում էր փողի համար չի խաղում, ուղղակի ուզում է մի ձևով ցրվել, մոռանալ, որ բանակում է։ Նա շատերիցս ահագին մեծ էր՝ մոտ երեսունհինգ տարեկան ու խոսքի մեջ շուտ֊շուտ կինոաշխարհի էս կամ էն ջոջի անունը տալիս, հետևից ավելացնում էր՝ «էդ խաբեբա, կեղտոտ շան որդին»։

Էս նույն բառերը մի երեսուն֊քառասուն տարբեր պետերի ու ղեկավարների մասին բերնից լսել էի։ Ինքն էլ գլխավոր հերոսների դերակատար չէր, բնորոշ կերպարներ խաղացող դերասան էր, էնպես որ սովորական տեսք ուներ, ոչ մի բանով մեզանից չէր տարբերվում։ Եթե չասեին՝ կինոդերասան է, կյանքում գլխի չէիր ընկնի։ Ուրեմն՝ հենց հրամայեցին, որ գլուխը մաքուր խուզի,― դե, կանոնադրությունն էդպես էր պահանջում,― սրան բոլորվին դուր չեկավ, սկսեց հոլիվուդյան դեմքերի մի նոր խմբի նախշել։ Կինոարտադրողներից բռնեց, քիչ հետո անցավ գլխավոր դերակատարներին, հետո արդեն՝ երկրորդական դերասաններին, հետո էլ վրա պրծավ ռեժիսորներին, վերջում էլ, երբ որ գլուխը կնդելու հերթն իրեն հասավ, դերասանուհիներից կպավ, բայց սրանց էլ էր «շան որդի» ասում։ Ինչքան տեսքով կին էր ճանաչում, ում հետ որ ժամանակին նկարահանվել էր, բոլորին մեկ֊մեկ միտքը բերեց, հերթով նախշեց։ Մի չինացի կար, վարսավիր էր վարձվել, էնպես ստացվեց, որ հենց սա պիտի դերասանի գլուխը կնդեր։ Է՛հ, վարսավիրները բոլորն էլ վատն էին, մեկը մյուսից անշնորհք, Սան Ֆրանցիսկոյի ընտիր վարսավիրների եղունգն էլ չարժեին, բայց էդ չինացին իսկի՛ բանի պետք չէր։ Հենց դերասանը վեր կացավ աթոռից ու տեսավ, թե չինացին գլխին ինչ օյին է դրել, էնքան գազազեց, որ էլ չգիտեր Հոլիվուդում ում ցեխը կոխի, սկսեց կինոյում նկարահանվող կենդանիներին անպատվել՝ շներին ու ձիերին։

Սանտակլարացի տղերքից մի վեց հոգու օրական հիսուն սենթ էր տալիս ինչ է՝ իրեն տեսնելիս անպայման պատվի առնեն, էս տղերքն էլ շատ գոհ ու երջանիկ, ամեն պատահելիս՝ ատվի էին առնում, բայց պայմանի մեջ էն էլ էր մտնում, որ դերասանը սրանց չպիտի պատասխաներ։

― Սպաներին որ պատիվ ես տալիս, պարտավոր են իրենք էլ քեզ տալ,― բացատրում էր նա։― Իսկ ես օրական հիսուն սենթի դիմաց սրտիս ուզածի չափ պատիվ եմ ստանում ու մատս էլ չեմ շարժում․․․ Ա՜յ էդպես, շան որդիք։

Էդ յոթ օր յոթ գիշերը ամենաերկարն էին իմ կյանքում։ Իսկական մղձավանջ։ Ուրախությանս չափ չկար, երբ մեզ խմբովին նստեցրին մի հին, խարխուլ ավտոբուս ու տարան Սակրամենտոյին մերձակա կայազորը։ Հենց ավտոբուսը Սան ֆրանցիսկոյին մոտեցավ, մտածեցի, թե սիրտս փուլ կգա, բայց իմ բախտից՝ ուրիշ չամփով գնացինք հյուսիս՝ Հեյուորդի ու Օքլենդի միջով, Սան Ֆրանցիսկոն էլ չտեսանք։ Ես ու Հարի Քուքը որ Ալյասկա էինք թռչում, Սան ֆրանցիսկոյի քաղաքային օդանավակայանում ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց, մի քանի րոպեով դուրս եկանք, չնայած քաղաքն էդպես էլ չտեսանք, մենակ հեռվից հեռու լույսերն էին երևում։ Բայց որ մոտերքում էինք, երկուսիս սիրտն էլ բացվեց․ ախր Սան ֆրանցիսկոն մեր տունն էր։

Մոնթերեյում ժամանակիս մեծ մասը Հենրի Ռոուդսի հետ էի անցկացնում, իսկ հետո նա գնաց իր ճանապարհով, ես՝ իմ։ Եթե Հենրին տողերս կարդա, հուսով եմ՝ կհիշի ինձ, հուսով եմ՝ նա լավ է, ողջ֊առողջ։ Հուսով եմ՝ բանակից ազատվել է, հետ դարձել Սան ֆրանցիսկո, Մոնթգոմերի փողոց ու անցել հին գործին։ Հուսով եմ՝ ում էլ տարել են բանակ, հիմա ողջ֊առողջ է, ազատվել է, հետ եկել տուն ու իրեն լավ է զգում։ Ես նկատի ունեմ թե՛ ռուսներին, թե՛ գերմանացիներին, մի խոսքով, աշխարհի բոլոր ազգությունների մարդկանց։ Զինվորականներն ու քաղաքագետները սիրում են մեռյալներին քաջեր, հերոսներ ու չգիտես ինչեր անվանել։ Երևի ես չեմ հասկանում ինչ ասել է՝ «մեռյալ», որովհետև իմ պատկերացմամբ, միակ մեռյալը մահացած մեռյալն է, ու նրան ուրիշ անուն տալն արդեն նշանակում է չափն անցնել։ Ողջ քաջերն էլի հասկանալի են։ Սա քիչ թե շատ հասկանում եմ, բայց դե նրանք էլ տխուր ժողովուրդ են։

Բ Վաշտը հրաժեշտի խնջույք է կազմակերպում, ու Դոմինիկ Տոսկան մնաս բարով է ասում իր եղբայր Վիկտորին

Հենց իմացանք, թե որ մեկիս ուր են տանելու, մեր կայազորի մթնոլորտը մռայլվեց, ախր մեզանից շատերն ընկերացել էին, իսկ հիմա պիտի իրարից բաժանվեին։ Քանի֊քանի թանկ բաներից արդեն բաժանվել էինք, հիմա էլ պիտի բանակի ընկերներից բաժանվեինք։ Սերժանտ Կակալակովիչը հասկանում էր մեր ապրումները, որովհետև մի իրիկուն ասաց․

― Տղերք, եթե ուզում եք ցրվելուց առաջ քեֆ կազմակերպել, շատ լավ, կազմակերպեք, բայց շուտ արեք, շուտ, մեկ էլ տեսաք՝ աչքներդ չճպած, մի քանիսիդ տարան։

Տեղնուտեղը որոշեցինք փող հավաքել, ինչքան ասես գարեջուր առնել ու հենց եկող իրիկուն էլ քեֆ սարքել։

Քեֆի ժամանակ Դոմինիկ Տոսկան մոտեցավ ինձ, թե՝

― Իմ տեղը աչքդ ախպորս վրա կպահես, հա՞։

― Բա ոնց,― ասի։

― Լու Մարիաչչիին շատ ես դուր եկել, դե որ Լուն հավանել է, ես էլ եմ հավանում, քեզ տեսնեմ, իմ տեղը աչքդ Վիկտորի վրա պահի, ախպերս է ախր։ Գնամ էս րոպեիս բերեմ։

Դոմինիկը գնաց, եղբորը բերեց, սրան ասում է․

― Այ, էս՝ դու, էս էլ՝ քո Նյու Յորքի ընկերը․ լավ իմացի։

Նա փաթաթվեց մեզ ու երկուսիս էլ գրկում պինդ սեղմեց։ Ես ու Վիկտորը ծիծաղեցինք, որովհետև առանց էդ էլ միշտ ընկերություն էինք արել։

― Երեխեք,― ասաց Դոմինիկը,― թե Ֆրիսկոյում էինք եղել, իսկի չէի թողնի, որ կողքիս էլ կանգնեք։ Բայց հիմա էս կառավարությունը կպել է ձեզ, թե՝ կռիվը պիտի տանեք։

Նա մեզ մի կողմ հրեց, գնաց, մի շիշ գարեջուր էլ վերցրեց ու քաշեց գլխին։ Հետո էլի եկավ, մատը թափ տվեց Վիկտորի վրա ու բղավեց․

― Է՜յ դո՛ւ։ Ուշքդ վրեդ կպահես, եղա՞վ։ Զգույշ կաց։ Մի վախենա։ Մամային նամակ կգրես։ Աղոթելդ էլ չմոռանաս։ Խոստովանության կգնաս, հասկացա՞ր։ Է՜, դե լավ էլի՛, Դոմինիկ,― ասաց Վիկտորը։

― Ինչ ասում եմ՝ լսի,― վրա բերեց Դոմինիկը։― Շնորհքով տղա եղի։ Նյու Յորքը մեծ քաղաք է, դու էլ էնքան սիրուն մռութ ունես որ․․․ Զգույշ կաց։ Ընկերոջդ բաց չթողնես։ Լսի, Վեսլի, էլ ով գիտի երբ իրար տեսնենք։ Նյու Յորքում ախպորս տիրություն կանես։ Թե բան֊ման պատահի, ինձ իմաց կտաս։

Հետո նա նորից դարձավ Վիկտորին։

― Դե լավ,― ասաց։― Մնաս բարով, ճստո։ Բայց մի հատ երգի՝ նոր։

― Ո՞րը երգեմ։

― Դու գիտես՝ որը։ Ախպորդ համար մի հատ էլ երգի։

Էս Վիկտորս էլ սկսեց իր երգը․ «Ինձ ասում են՝ սիրունիկ․․․»։ Դոմինիկը լսեց, լսեց, աչքերում արցունքներ երևացին, թե՝

― Մաման է քեզ սիրունիկ ասում։

Սիրտը հո չէ՜ր լցվել, ամեն ինչից դժգոհ՝ ձեռքը թափ տվեց ու գնաց էլի գարեջուր խմելու։

Հետո Կակալակովիչը մոտեցավ, որ լսի։

― Հետը երգի, էլի,― ասաց ինձ։― Լավ երգ է, ինչի՞ չես հետը երգում։ Թե՞ երգել չգիտես, հը՛։

Մի քիչ կոնծած էի, սկսեցի Վիկտորին ձայնակցել։ Շատ չանցած՝ Կակալակովիչը Դոմինիկի օգնությամբ ինչքան տղա կար, գլխներիս հավաքեց, ու քիչ հետո համարյա ամբողջ Բ վաշտը Վիկտորի հետ երգում էր։ Բայց քանի հոգի էլ որ երգեին, մեկ է՝ դա Վիկտորի երգն էր ու ամենքից լավ ինքն էր երգում։ Էդ երգը հենց Վիկտորի համար էր ստեղծված, ու նա միշտ միևնույն ձևով էր երգում․ պարզ ու անկեղծ, իսկ մնացածներին ուղղակի զվարճանում էին, ծիծաղում երգի ու իրենց երգելու վրա։

Դե, հետո էլ Նիք Քալին իր երգը երգեց․ «Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն․․․» ու բոլորս նրան էլ ձայնակցեցինք։

Քեֆը լավ անցավ, որովհետև սպաները ներկա չէին, մենք ու մերոնք էինք։ Բոլորն էլ խմած էին ու երդում էին ուտում, որ իրար չեն մոռանա։ Հարի Քուքը մոտեցավ ինձ, ասում է․

― Պատերազմից հետո Սան Ֆրանցիսկոյում անպայման կհանդիպենք, տես, հա՜, չմոռանաս։ Նամակ կգրես, ականջի հետև չգցես։

Երկու օր անց Հարի Քուքը, Դոմինիկ Տոսկան, Նիք Քալին, Վերնոն Հիգբին ու մեր վաշտի ուրիշ շատ տղերք ճամփա ընկան Միսուրի։ Վիկտոր Տոսկան սովորականի պես քնած էր իր մահճակալին, դու մի ասա՝ հերթը հասել է Դոմինիկին որ բարձրանա բեռնատարի թափքն ու մյուսների հետ գնա կայարան, դե, էնտեղից էլ կամաց֊կամաց՝ կռիվ։ Ես էլ իմ մահճակալին էի նստել, աչքերս կախ գցած՝ նայում էի կոշիկներիս, մեկ էլ լսեցի՝ մեկը ներս մտավ։ Գլուխս բարձրացրի, տեսնեմ՝ Դոմինիկն է։ Տեսնեմ՝ մի քանի քայլ արեց եղբոր կողմը։ Հետո կանգ առավ։ Տեսնեմ՝ երկար նայում է եղբորը։ Հետո շուռ եկավ ու ինձ ձեռքով կանչեց։ Զորանոցից հետը դուրս եկա, մի կերպ փող խոթեց բուռս։

― Էս իմ, մեկ էլ Լուի կողմից՝ քո ու Վիկտորի մանրմունր ծախսերի համար։ Սիրտս չի տալիս նրան նորից մնաս բարով ասեմ, իմ տեղը կասես, հա՞։

― Լավ։ Փողն էլ կտամ։

― Չէ, չէ,― ասաց Դոմինիկը։― Նրա մոտ փող կա։ Էս իրար հետ կծախսեք։ Մենակ թե աչքդ վրեն պահի։ Երկուսդ էլ դեռ կաթնակեր եք, բայց քո վերի հարկում էլի մի բան կա։ Նրանը ամեն ինչ սրտում է, ուսերին գլուխ չունի։

Դոմինիկը փաթաթվեց ինձ, գրկում սեղմեց, հետո վազ տվեց գրասենյակի կողմը, որի դիմաց բեռնատարը կանգնել, նրան էր սպասում։ Մտածեցի՝ ես էլ հետևից գնամ, մի վերջին անգամ նայեմ ընկերոջս՝ Հարի Քուքին, բայց սիրտս էնպես կուչ եկավ, որ որոշեցի՝ լավ է փողը հաշվեմ, հետ դառնամ բարաք ու մահճակալիս նստեմ։ Տասը հատ հինգ դոլարանոցներ էին։ Լու Մարիաչչին շաբաթը մեկ ինձ նամակ էր գրում, հետն էլ մի տասը դոլարանոց ուղարկում, բայց դեռ չէր հաջողացրել հայրիկին գտնել։ Արդեն երեք անգամ փող էր ուղարկել, էնպես որ մոտս ութսուն դոլար հավաքվեց, չհաշված բանակային ռոճիկիս մնացորդը։ Թե իմանայի հայրիկը որտեղ է, նրան փող կուղարկեի, ախր պետք կգար։ Խմելն էր՝ խմել, գոնե կարգին խմիչք կառներ։ Հետ դարձա բարաք ու էլի նստեցի։ Քիչ հետո ականջիս հասավ, որ բեռնատարը շարժվեց։ Բարաքից դուրս պրծա, վաշտի բաժնեգիծն ընկած՝ հո վա՜զ չեմ տալիս, վեռնատարն էլ դիմացից գնում է, մեջը Հարի Քուքն ու Դոմինիկ Տոսկան, գնո՜ւմ է, մյուս տղերքի հետ նրանց էլ Միսուրի տանում։ Շուռ եկա, տեսնեմ Վիկտոր Տոսկան՝ կողքիս։

― Չգնա՞նք Ռոզվիլ, մի֊մի բան խմենք,― ասաց։

Կակալակովիչը երկուսիս էլ բաց թողեց, գնացինք Ռոզվիլ, իմ ու Հարի Քուքի սիրած ռեստորանը։ Ուտելու սիրտ չունեինք, ուղղակի նստել, խմում էինք։ Քիչ հետո էն իրիկուն իմ ու Հարիի տեսած իսպանուհին էլի ներս մտավ, քիչ հետո էլի նստեց մեր սեղանին։ Վիկտորի վրա խելքը գնացել էր, ու հենց առաջին խոսքն էս էր։

― Մենք ոչ մի տեղ չե՞նք հանդիպել։

Դե, խոսք խոսքի վրա, էդպես զրույց բացվեց, Վիկտորն էլ ազգանունը տվեց։

― Դոմինիկը քո ի՞նչն է,― ասաց աղջիկը։

― Եղբայրս։

― Հետո՞, ի՞նչ լուր կա նրանից։

Հենց աղջիկը լսեց, որ Դոմինիկն էլ է բանակում, բացականչեց․

― Վա՜յ, տեր աստված։

Տեղից վեր կացավ, ժպտաց ու ասաց․

― Դե, ձեզ լավ նայեք։ Միգուցե մի օր Ֆրիսկոյում հանդիպենք։ Մնաք բարով։

Հետո դուրս եկավ ռեստորանից։

― Էս ո՞վ էր,― ասի։

― Ի՞նչ իմանամ,― ասաց Վիկտորը։― Երևի Դոմինիկի հին ծանոթներից է։

― Այսինքն՝ սիրա՞ծը"

― Չէ մի, ի՜նչ սիրած։ Դոմինիկը իր աղջիկների հետ ոչ մի անգամ էլ լուրջ գործ չի բռնել։ Դուրդ եկա՞վ։

― Դե, կարելի էր մեկ֊մեկ նրան մի երկու տող գրել։

― Որ ի՞նչ։

― Շա՜տ գիտեմ։

― Թե ուզում ես նամակ գրել՝ գտնենք։

Մտքումս տվի֊առա ու որոշեցի, որ ավելի լավ է համբերեմ, նամակ գրելու համար մի ուրիշին գնտեմ, բայց էս անցած֊դարձածից ինձ սարսափելի դժբախտ էի զգում։ Իսկ Վիկտորը՝ չէ, ու հեցն դա էլ գլուխս չէր մտնում։ Ոչ կասեիր, թե նա ուզում էր աղջկա շորերը վրայից պահել․ ոչ էլ կասեիր, թե իրեն դժբախտ է զգում։

― Էս տեսակ աղջկերքը մեղքդ չե՞ն գալիս,― հարցրի։

― Նրան ի՞նչ է եղել, որ,― ասաց Վիկտորը։― Մեղք գալու ի՞նչ կա։

― Ուրեմն չե՞ս մեղքում, որ էդ կյանքով է ապրում։

― Դժվար թե նա ուրիշ բանի պետք գա։

― Ինչի՞, որպես մայր վատը կլինե՞ր։

― Կարող է լավը լիներ,― ասաց Վիկտորը։― Դե, միգուցե մարդու գնա, մի օր էլ ընտանիքի տեր դառնա։

― Քո ասելով՝ էդ կարգի աղջիկը դեռ կարո՞ղ է ամուսնանալ։

― Թե մեկնումեկը շատ հավանի նրան ու բան չիմանա կամ էլ էնքան սիրի, որ ոչ մի բանն էլ հաշվի չառնի, իմ կարծիքով, հետը կամուսնանա։ Երևի ինքն էլ պիտի ընկած֊դուրս եկած մարդ լինի։

― Է՛, էդ տեսակ ամուսնությունը բախտավոր կլինի՞։

― Ինչ կա որ, կարող է,― ասաց Վիկտորը։― Դու սիրած աղջիկ չունե՞ս։

― Չէ։

― Այ, իմի նկարը ցույց տամ, տես։

Վիկտորը դրամապանակից մի լուսանկար հանեց ու մեկնեց ինձ։ Ինչ ասեմ, նկարի աղջիկը հետներս խմող իսպանուհուց էլ սիրուն էր։ Բացի սիրունությունը, մեջը մի լավ բան կար, որ միշտ եղել էր ու դեռ երկար կմնար։ Դա էնքան պարզ էիր տեսնում նրա դեմքին, ինչքան որ դեմքն էիր պարզ տեսնում։

― Էս ինչ սիրուն է,― ասի։― Ո՞վ է։

― Մորս ամենամոտիկ ընկերուհու աղջիկն է, մեր հարևաններն են։ Հիմա ընդամենը տասնյոթ տարեկան է, բայց վաղուց ենք իրար սիրում, հենց պատերազմը վերջանա՝ կամուսնանանք։

Դե, Վիկտորի հետ էդպես նստել, խմում էինք ու զրույց անում։ Կամաց֊կամաց սկսեցի հասկանալ նրան ու իրենց ընտանիքին, չնայած արդեն խճճվել էի, ախր միանգամից հազար ու մի բան էր նրանց հետ կատարվում։ Բայց ասես հնարը գտել էին, որ միշտ մաքուր ու կարգին մարդիկ մնան։

Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան ու Վեսլի Ջեքսոնը Նյու Յորք գնալիս՝ մի գիշեր Չիկագոյում են անցկացնում

Վերջապես մեր գնալու օրն էլ վրա հասավ, երեք հոգիս, որ Բ վաշտից Նյու Յորք էինք մենկենոլւ, Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան ու ես, նստեցինք գնացք ու ճանապարհվեցինք։ Ջոն տեղնուտեղը խոսքի տոպրակը բացեց։

― Գիտե՞ս ինչի մասին մոռացել էի քեզ պատմեմ,― սկսեց նա,― ընկճվածության մշտական զգացումի, որ հոգի է հանում՝ էն պահից ի վեր, երբ ազատ մարդուն ձեռնամուխ են լինում սպաների սիրած բառով ասած՝ «մարտիկ» դարձնելուն։ Խոսք չկա, ով էլ բանակ է ընկնում, կամա֊ակամա մարտիկ է դառնում, բայց իմ կարծիքով , դա բոլորովին էլ սպաների ուզած մարտիկը չի։ Մարդ ձանձրույթի, հուսահատության դեմ է կռիվ տալիս, մանր հալածանքների մի ամբողջ զորաբանակի դեմ, որ ստեղծված է կարծես նրան կենդանու պես մի բան սարքելու՝ հերթական համարով մարդանման կապիկ։

― Այլ կերպ ասած,― շարունակեց Ջոն,― նա կռիվ է տալիս իր իսկ փոքրիկ ազգի ազատության համար, մի պստլիկ ազգի, որը հենց ինքն է և աշխարհում էլ ուրիշ ոչ ոք։ Նրա մտքով երբեք չի անցնում, թե շատ փոքր բանի համար է պայքարում։ Կռիվ է տալիս պայմանների ու հանգամանքների բոլոր մանրմունր զորամիավորումների դեմ, որոնք դարան մտած՝ ջանում են նրան ծուղակը գցել ու ինչքան կարելի է, թևաթափ անել։ Պայքարում է, չի ուզում վիրավորանքներ ու անպատվություն կուլ տալ։ Բայց նրա պայքարը հենց սկզբից էլ անհույս է, որովհետև հակառակորդը ճնշման միջոցների անսպառ պաշար ունի։ Մեկ է, մարդու կյանքում ինչ էլ կատարվելիս լինի՝ արթուն, թե երազում, նա անընդհատ քաշված է, նեղը ընկած։ Մի հիվանդության նման, որից ազատվել չկա։ Միակ բուժումը խաղաղությունն է ամբողջ աշխարհում, երբ հայտարարեն, որ քեզանից էլ չի պահանջվում հրամաններ կատարել, որ կարող ես տուն գնալ, երջանիկ կամ դժբախտ լինել, սրտիդ ուզածն անել։ Ճիշտն ասած, մի բուժում էլ կա, բայց իմ բանը չի։ Մահն էլ է բուժման միջոց, բայց ես դա խորհուրդ չէի տա։

Հենց որ գնացքը դուրս եկավ կայարանից ու մեզ տարավ երկրով մեկ երկար ճամփորդության, երեքիս տրամադրությունն էլ կարգին բարձրացավ։ Դե, մի քանի օրից էլ Ծննդյան տոներն էին, իսկ տարվա մեջ իմ սիրած ժամանակը դա է։

Ջո Ֆոսքհոլն առաջ էլ էր ամբողջ երկիրը կտրել անցել, նրա համար սա նորություն չէր, բայց իմ ու Վիկտորի աչքին շատ անսովոր էր։ Մեզ համար ամեն ինչ նոր էր, հիանալի, ու աչքներս ոչ մի բանից չէր կշտանում։ Գնացքն, իհարկե, ծայրեծայր լիքն էր, երկրի ամեն կողմից եկած տեսակ֊տեսակ զինվորների խմբեր էին անվերջ իջնում֊բարձրանում, բայց Ջոն լեզու գտավ ուղկեցորդի հետ, մի քիչ փող խաղացրինք, մեզ առանձին կուպե տվեցին։ Ահագին նեղված էր, բայց դե բանակում նեղվածքին սովորում ես։ Վիճակ գցեցինք, թե ով որտեղ է քնելու․ Ջո Ֆոքսհոլի տեղն ամենավատը դուրս եկավ, բայց ոչ տրտնջաց, ոչ էլ պահանջեց, որ ուրիշների պես երեք անգամից վիճակ հանենք։ Ամենալավ տեղն ինձ բաժին ընկավ, Վիկտորին էլ՝ երկրորդ լավ տեղը։ Այսինքն՝ իմը ներքևում էր, ուրեմն ամբողջ գիշեր կարող էի պատուհանից տեսարաններ նայել։ Վիկտորինն էլ վերևն էր, իմ տեղից վատը չէր, մենակ թե բարձր էր, պատուհան էլ չուներ։ Իսկ Ջոյին ներքևի տեղի դիմաց, անկյունում հարմարեցրած նստարանն էր հասել, պետք եկած ժամանակ ուղեկցորդը մահճակալ էր սարքում։ Առավոտը վեր էինք կենում թե չէ, ուղեկցորդը գալիս էր, մահճակալը փակում ու մի փոքրիկ սեղան ամրացնում նստարանների միջև, էնպես որ արմունկներս դնելու տեղ էլ ունեինք։

Կարող էինք սեղանի մոտ նստել, հաց ուտել, զրուցել, թուղթ խաղալ, կարդալ, նամակ կամ նույնիսկ բանաստեղծություն գրել։ Դե, բանաստեղծությունները գրողը Ջո Ֆոքսհոլն էր, բայց ոչ ինքն էր մեզ համար կարդում, ոչ էլ թողնում էր մե՛նք կարդանք։ Ասում էր՝ էնքան էլ լավը չեն որ կարդա։ Հարցրի, թե բանաստեղծությունը ինչքան պիտի լավը լինի, որ կարդալու պիտանի համարվի, ասաց՝ երբևէ գրված ամենալավ բանաստեղծության չափ լավը պիտի լինի։ Ասի՝ դա ո՞ր բանաստեղծությունն է, նա թե՝ Ջեյմս Ջոյսի գրածը՝ «Ecce puer»^[3] վերնագրով։ Թե՝ էդ բանաստեղծության մեջ համարյա ամեն բան ասված է, ինչ որ ընհանրապես հնարավոր է ասել, իսկ գրածն ընդամենն ութ տող է։ Խնդրեցի արտասանել, ասաց՝ մոռացել է, ես էլ ասի՝ բա ո՞նց է էդքան հոյակապ համարում, եթե չի էլ հիշում, նա թե՝ չգիտեմ՝ ոնց, ինչ, բայց մեկ է՝ էդպես է։ Մի վեց֊յոթ տարի առաջ էր բանասեղծությունը «Նյու Ռիփաբլիքում» կարդացել ու էդ օրվանից համոզված էր, որ դա աշխարհի ամենահանճարեղ բանաստեղծությունն է։

Վիկտորը ոչ Ջեյմս Ջոյսի, ոչ էլ «Նյու Ռիփաբլիքի» մասին կյանքում լսած չկար, ու մտքով չէր անցնում, թե բանաստեղծությունն էնքան կարևոր բան է, որ դրա մասին կարող է երկար֊բարակ խոսակցություն բացվել, բայց ականջ էր դնում ու չէր ասում՝ «ա՛յ քեզ ապուշություն», ոնց որ շատերն են անում, հենց խելքներին չի հասնում, թե ինչն ինչոց է։ Նա ուղղակի լսում էր ու չէր մտածում, թե ես ու Ջոն խելառ ենք։ Ութ չափածո տողը երևի եղած֊չեղածը մի քառասուն բառ՝ աշխարհի մաենահանճարեղ բանաստեղծությունն էր։ Ու Վիկտորը չէր ասում՝ «հետո՞ ինչ»։ Լավ ընտանիքից էր, պարզ ու հասարակ մարդկանցից, որոնք միշտ էլ մնում են մաքուր ու կարգին մարդիկ։

Ջո Ֆոքսհոլը սեփական գրամեքենան էլ էր բերել, բայց հազարից մեկ էր օգտագործում։ Ասում էր՝ գերադասում է իր բանաստեղծություններն առանց աղմուկի գրել։ Եթե մարդ մի բանաստեղծության համար էդքան աղմուկ է հանում, ուրեմն պիտի համոզված լինի, որ գրածը հանճարեղ բան է։ Մինչև մեր ճամփորդության վերջը Ջոն էլի շատ բաներ ասաց, ու փառք աստծո, նրա ասածների մեծ մասը ես չեմ մոռացել, որովհետև Ջոն համարյա միշտ մտքում պահելու մի բան էր ասում։ Մենք թուղթ էինք խաղում, երգում ու ամեն անգամ, հենց մի կայարան էինք հասնում, որտեղ գնացքը երկար էր կանգնում, և քաղաքը տեսնելու ժամանակ էլ կար, անմիջապես մեզ դուրս էինք գցում, քաղաքը տեսնում ու հետներս լիքը ուտելիք բերում, վագոն֊ռեստորանում ճաշելու ահմար էլ հերթ չէինք բռնում։

Առաջինը Ռինոյում կանգնեցինք, բայց էնքան կարճ, որ խաղատներով լեփլեցուն քաղաքի լույսերը մենակ աչքներովս ընկան, մեկ էլ զգացինք, թե փողոցներում ինչ եռուզեռ է։ Հետո Սոլթ Լեյք Սիթին տեսանք, Դենվերը, Օմահան ու վերջապես, Չիկագոն․ հենց էստեղ էլ մի գիշեր մնացինք՝ հաջորդ օրն ուրիշ գնացք նստելու համար։

Ես ու Վիկտորը կարգին փող ունեինք, Ջոն էլ անփող չէր, էնպես որ գնացինք մի լավ հյուրանոց, երկու սենյակ վերցրինք ու համարում ճաշեցինք։ Ընթրիքն ու նախաճաշն էլ մատուցվեցին համարում։ Էս նիստուկացի ու մեր առաջվա ապրուստի մեջ սար ու ձորի տարբերություն կար, բայց մեզ վայել կյանքը հենց սա էր։ Ոչ կահկարասու, ոչ էլ չգիտես ինչի վրա աչքներս բաց չէին մնացել։ Բայց Վիկտոր դու Վիկտոր, սկսեց ամեն մեկին, ով մեզ համար մի բան էր անում, կես֊կես դոլարներ բաժանել, իսկ ընթրիք մատուցողին միանգամից երկու հատ դոլարանոց տվեց։ Ընթրիքից հետո էլ, հենց որ նույն մարդը մեզ կոնյակ բերեց, սրան էլի մի դլոար տվեց, Ջոն էլ թե՝ ճիշտ է, էդպես է պետք։ Երևում էր Վիկտորենց ընտանիքում փող խնայելը չգիտեին ինչ է, ու ես մտածեցի, որ դրանից ավելի հաճելի ընտանեկան գիշ չես գտնի։

Ջոն ասաց, թե իր կարծիքով, լավ կլիներ էստեղ մեկին գտնեինք, մեզ համար երեք սիրուն աղջիկ ճարեր։ Գլխի չընկա, որ հանաք է անում, զարմացա մի քիչ, բայց Վիկտորը իսկի էլ չզարմացավ։ Ասաց՝ հաստատ էդ գործով մի զբաղվող կգտնվի, որ կարենա աղջկերք ճարել։ Չասաց, թե ոչ մի աղջկա հետ էլ չի ուզում գործ բռնել, բայց նրա խոսելու ձևից հասկացա, որ գլուխ չունի։ Ուղղակի ոչ մեկիս քեֆը չէր ուզում կոտրել։ Իսկ ես չգիտեի սիրտս ինչ է տալիս․ աղջկա հավես ունե՞մ, թե չէ, դրա համար էլ մի քիչ խառնվեցի։

Բայց պարզվեց՝ Ջոն հանաք է անում, դե, էլ ի՞նչ, հիմար վիճակի մեջ ընկա։

Ընթրիքից հետո գնացինք քաղաքը պտտելու։ Ուր ասես չմտանք ու ամեն տեղ մի երկու բաժակ գցեցինք, բայց մենակ Ջոն էր իսկականից խմում։ Ես ու Վիկտորը կոնյակից հետո անցել էինք գարեջրի, իսկ Ջոն մինչև վերջ էլ կոնյակից բացի, ուրիշ բան չէր խմում։ Վստահ չէի, թե աչքս՝ Դոմինիկի պատվիրածի պես, Վիկտորի վրա եմ պահում։ Ինձ թվում էր՝ Վիկտո՛րը պիտի աչքը վրաս պահեր, որովհետև ինչքան շատ էի գարեջուր կոնծում, էնքան ամեն հանդիպող կին ավելի սիրուն էր երևում ու զարմանում էի, թե ինչու է աշխարհը գեղեցկուհիներով լի, բայց նրանցից գոնե մեկն իմը չի։

Շատ չանցած հոգնեցինք, քուններս տանում էր, հետ դարձանք հյուրանոց, աղոթք արինք ու անկողին մտանք։ Ջո Ֆոքսհոլն էր ստիպում, որ քնելուց առաջ անպայման աղոթենք։

Այ թե կատակասերն էր էդ Ջո Ֆոքսհոլը, հա՜, բայց ախր միշտ լուրջ էր։ Էնքան լուրջ չէր, ինչքան որ՝ տխուր։ Կատակասեր տղերքը վայ թե բոլորն էլ էդպես են։

Գիշերվա ժամը երեքն էր, որ պառկեցինք, բայց բանից դուրս եկավ՝ առավոտյան գնացքի փոխարեն Ջոն մեզ ավլեի հարմար իրիկվա գնացքն է ընտրել։ Լույսը հանգցնելիս՝ ասաց․

― Սրտներս ինչքան ուզի, կքնենք֊կկշտանանք, իրիկվա գնացքով ենք գնալու։ Ուրիշներն արդեն ճաշելիս կլինեն, մենք նոր֊նոր նախաճաշ կանենք։

Ցերեկվա ժամը մեկին հազիվ նախաճաշ արինք։ Կարտոֆիլն ու սոխառածը հետը մի֊մի չաղլիկ կտոր տապակած միս, հուպ տվինք, Ջոյի ասելով՝ անունը «լիոնեզ» էր, հետո էլ՝ տաք֊տաք սուրճ ու խնձորի կարկանդակ։ Կյանքումս էդքան համով նախաճաշ չէի կերել։ Ջոն մատուցողին պատվիրեց, թե՝ կարկանդակը լրիվ բերեք՝ հենց թխելու թիթեղե կաղապարով, էնպես որ ամենքիս երկու մեծ կտոր հասավ։ Սուրճն էնքան շատ էր՝ տասը֊տասներկու թափով տղերքի կհերիքեր, բայց սեղանի մոտ երկար նստեցինք, ուտում էինք, խոսում ու սրճամանը մինչև վերջ դատարկեցինք։

― Ա՛յ, մարդուն էլեկտրական աթոռին նստեցնելուց առաջ սրա պես նախաճաշ են տալիս,― ասաց Ջոն։

Դե, ես ու Վիկտորն էնքան տարված֊կլանված էինք, որ Ջոյի խոսքերը մեր մի ականջով մտան, մյուսով դուրս եկան, բայց հետո՝ մի օր, նրա ասածը հիշեցի, նոր հասկացա, թե ինչ նկատի ուներ։ Իսկ էն ժամանակ մեր քեֆին կարկանդակ էինք ուտում, սուրճ խմում ու փառք տալիս երկնային հորը Քրիստոսի ծննդյան համար, որ շուտով տոնելու էր ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը։

Նախաճաշից հետո Չիկագոյի հեռախոսագիրքը քրքրեցի ու Վեսլի Ջեքսոն անուն ազգանունով մի մարդու գտա, բայց ոչ մեկի բան չասացի։ Մտածում էի, թե հորս անունն էլ կգտնեմ։ Նախօրոք որոշեցի՝ հենց որ գտնեմ, զանգեմ, ով էլ լինի, խոսեմ։ Բայց գրքում հորս անունը չկար։ Իհարկե, ինչքան ասես ջեքսոններ կային․ երկու֊երեք հոգի Էնդրյու Ջեքսոն էին, իսկ Ջոզեֆ, Էդուարդ, Վիլյամ ու սրանց պես սովորական անուններով առնվազն մեկին կգտնեիր, բայց ոչ մի Բեռնարդ չկար։ Բեռնարկ (ա․ մ․ ա․) Ջեքսոն։ Բանակում են էսպես «ա․ մ․ ա․» գրում, որ հասկանալի լինի, թե լրիվ անունդ միայն կնունքիդ անուն ազգանունն է։ «Ա․ մ․ ա․»֊ն նշանակում է՝ «առանց միջանկյալ անվանատառի»։ Ոչ հայրիկը միջանկյալ անվանատառ ուներ, ոչ՝ ես։ Հա, ուրեմն, Չիկագոյի հեռախոսագիրքը թերթելիս՝ էնքան հետաքրքիր էր մտածել տեսակ֊տեսակ անուններ ու հեռախոսի համարներ ունեցող էդ բոլոր մարդկանց մասին։

Անունները կարծես բանաստեղծություններ լինեն, ու Ջեյմս Ջոյսի բանաստեղծությունը, որը Ջո Ֆոքսհոլն էդքան շատ էր սիրում, միգուցե իրոք աշխարհում ամենալավն է, բայց իմ կարծիքով, անունների պոեզիան էլ ոչ մի բանով պակաս չի։

Երեքս էլ սափրվեցինք, լողացանք, հագանք մաքուր փոխնորդներս ու մեր զինվորական կոշիկները, որ Վիկտորը սպասավորին փայլեցնել էր տվել, չնայած միշտ էլ մենք էինք փայլեցնում, հետո էլի Վիկտորի պատվերով՝ սպասավորի հարթուկած համազգեստներս հագանք։

Ա՜խ, ուր էր թե պատերազմը չլիներ, սրանից էլ տասնապատիկ լավ կզգայինք մեզ։ Հոգու խորքում գիտեինք, որ ոչ մեկի չենք խաբում․ ուղղակի մի քիչ շունչ քաշեցինք, ուրախացանք, որովհետև բախտի բերմամբ, թե պատահմամբ, մոտներս փող կար, դե, Ջո Ֆոքսհոլն էլ բանակում ամեն քայլափոխի հանդիպող հոգեհաններից չէր, որ ստիպեր անպայման առավոտը շուտ, ամենաառաջին գնացքով մեկնել․ թեկուզ ճիշտ ժամանակին էլ Նյու Յորք հասնեինք, էլի մի հինգ֊վեց օր սպասեցնելու էին, մինչև մեկնումեկը մեզ համար մի զբաղմունք գտներ։ Գիտեինք, որ արածներս ասես մանկական խաղ լինի ու երկար չի տևելու, գիտեինք, որ ոչ մեկի չենք խաբում։

Գնացքում կարգին տեղավորվեցինք։ Ջոն նախօրոք առանձին կուպե էր պատիվրել, էլի վիճակ գցեցինք, ամեն ինչ շատ լավ ստացվեց, որովհետև էս անգամ Ջոյին ներքևի տեղն ընկավ, ինձ՝ վերևինը, իսկ Վիկտորին՝ նստարանը։

Երկրով մեկ իմ ճամփորդությունը Նյու Յորք, էն էլ ընկերովի՝ Ջո Ֆոքսհոլի ու Վիկտոր Տոսկայի հետ միասին, կյանքումս պատահած ամենալավ բաներից էր։

Ծննդյան տորներին Վեսլին նվերի փոխարեն թոքերի բորբոքում է ստանում, հոսպիտալում եղբոր հանդիպում և Վիկտորից իմանում, թե Նյու Յորքի կայազորն ինչի նման է

Ծննդյան տոներին միշտ էլ սիրտդ ճմլվում է, ուր մնաց, թե Նյու Յորքում լինես՝ տնից երեք հազար մղոն հեռու։ Երբ դուրս եկա փողոցներում ման գալու, մինչև անգամ հոտերից զգացի, թե Սան Ֆրանցիսկոյից ինչքան եմ հեռու։ Շատ ու շատ հեռու, որ կարենայի միանգամից էնտեղ հայտնվել, իսկ իմ ուզածը անընդհատ դա էր, ու ես հասկացա՝ տան կարոտն եմ քաշում։ Ծննդյան տոներին մարդ տան կարոտով է լցվում, մեկ֊մեկ եթե նույնիսկ հենց տանն է լինում, այնինչ ես երկրի մյուս ծայրին էի, տնից հեռո՜ւ֊հեռ՜ւ։ Փողոցները ծածկված էին ձյունով ու լինքն էին սիրուն, անծանոթ աղջիկներով։ Իրար հետևից գալիս էին, անցնում, ու ես էլ երբեք չէի տեսնելու նրանց։ Անատանելի տխուր֊տրտում, սրթսրթում էի մեն֊մենակ, ու մի աղջիկ էլ ինձ համար չկար, որ համբուրեի էդ Ծննդյան առավոտ։

Այ, դրա համար էլ երևի թոքերի բորբոքում ընկա։

Ինձ դրին շտապ օգնության մեքենան, տարան Նյու Յորքի նավահանգստի Պարետային կղզու զինվորական հոսպիտալն ու պառկեցրին ամեն ցավի տեր մարդկանցով լցված մի մեծ սենյակում․ է՜հ, սև Ծննդյան տոներ եկան Վեսլի Ջեքսոնի գլխին։ Իմ բախտն էլ դա էր․ փոխանակ ուզածիս չափ թափառեի փողոցներում, «Լուռ գիշերը» երգեի ու պատահած բոլոր աղջիկներին համբուրեի, թոքերի բորբոքում ստացա։ Իմ սև բախտն էլ դա էր․ արար աշխարհը՝ լիքը երգ ու սեր, ես հիվանդացել էի, անկողին ընկել։

Հոսպիտալում շատ երգ ու սեր չկար։ «Ո՜վ օրհնյալ մանուկ», դժոխք էր, դժոխք։ Թե կինոյում զինվորական հոսպիտալ տեսնեք, քույրն էլ՝ էնքան սիրուն, քնքուշ ու սրտացավ, որ էլ ասելու չի, լավ իմացեք, աչքներիդ թոզ են փչում։ Քույրերը ոչ սիրուն են, ոչ էլ քնքուշ ու սրտացավ։ Համենայն դեպս, նրանք չեն քեզ պահում, մեծ մասամբ մյուս զինվորներն են հոգսդ քաշում։ Իսկ էդ քույրե՜րը․ աստված թողություն տա դրանց մեղքերին, վրաները կոնջ նմուշ չկա, ոստիկանները ձեզ օրինակ։

Կարմիր խաչի քույրը՝ մի բեղավոր, ցրտից թաց քիթը ֆսֆսացնող կին, եկել, ինձ զարթնեցնում էր, թե՝ բեզեով իրիս չե՞ս ուզում։ Էլ չհամբերեցի, որ լեզուս ինձ անեմ։

― Չէ՛, պետքս չի,― ասի,― թողեք գոնե մարդ հանգիստ մեռնի։

Թե կուզեք իմանալ՝ էդ հոսպիտալում ով էր հիվանդներին խնամում, ասեմ՝ իմացեք։ Հիվանդներին հենց հիվանդներն էլ խմանում էին։ Թեթև հիվանդները՝ ծանր հիվանդներին։ Դեղ֊մեղ չէին տալիս, բայց հենց իրենք էին ցավիդ դարման անում։ Գալիս էին, կողքիդ նստում ու ժամերով հսկում։ Ոչ մի բառ չէին ասում։ Սուսուփուս նստում էին, ու ծանր հիվանդը աչքը բացեր թե չէ, տեսնում էր մեկը կողքին նստած է, չէր էլ ճանաչում՝ ով է, բայց իմանում էր, որ եղբայրն է։ Ես լավ գիտեմ, որովհետև հենց ուշքի եկա, տեսնեմ՝ եղբայրս կողքիս նստած է։ Ճապոնացի տղա էր, ամերիկյան բանակում էր ծառայում։ Նա չժպտաց ու ոչ մի բառ չասաց։ Ուղղակի նստել էր կողքիս, ինքը լավացել էր, սպասում էր՝ ես էլ լավանամ։

Ձեռքին մի փոքրիկ, սմքած նարինջ կար ինձ համար, բայց գիտեր՝ էդ պահին նարինջ չեմ ուզենա, ու ես նույնիսկ գլուխս չօրորեցի, որ նա հասկանա։ Առանց էդ էլ գիտեր, նարինջը դրեց սեղանին, որ երբ սիրտս տա՝ ուտեմ։ Քիչ հետո աչքերս նորից փակվեցին, բայց հենց զարթնեցի, տեսնեմ՝ դեռ կողքիս նստած է։ Դե, մենք էլ ենք կենդանիներ, բա ինչ։ Հիվանդ կենդանիները մեկմեկու հասկանում են՝ թեկուզ նույն տեսակին չպատկանեն, իրար խնամում են։ Ով էլ որ լլիներ էդ ճապոնացի տղան, հոսպիտալում իմ բժիշկը եղավ։ Ես մի կարգին չտեսա էլ նրան, ախր շատ էի հիվանդ, իսկ հենց էնքան լավացա, որ բանակային բժիշկների առավոտյան համայցի ժամանակ տեղս զգաստ նստում էի, նա արդեն դուրս էր գրվել, չկար։ Բայց սեղանիս երեք հատ փոքրիկ, սմքած նարիջ էին մնացել, նա էր ինձ համար թողել։ Շնորհակալ եմ մարդկանց՝ իրենց սրտի բարության համար, որ էդպես հեղեղի նման, թեև հանդարտ ու լուռ հորդում էր էն տղայի սրտից։ Բանակային բժիշկներն ինձ տեղը տեղին դեղեր էին տալիս, բայց նույն հաջողությամբ կարող էին էդ դեղերը վանդակում նստած գազանին կամ էլ փորձանոթում փակված մանրէներին տալ։ Ախր հիվանդությունը հո մենակ մարմնի մեջ չի բուն դնում, չէ՞։

Մի իրիկուն էլ հոսպիտալում ականջովս ընկավ, որ ադրեն 1943 թիվն է, բայց գրողը տանի, իբր շա՞տ հասկացա, թե 42֊ը ոնց անցավ֊գնաց։ Վիկտոր Տոսկան փորձել էր ինձ տեսության գալ, բայց ասել էին՝ չի կարելի, որովհետև նախ՝ շատ թույլ էի, հետո էլ հիվանդատեսի եկողներին չէին թողնում մեր սենյակ։ Նրան էդպես էլ չտեսա, մինչև հոսպիտալից դուրս չգրեցին, մի կերպ ինձ պահում էի, որ ոտքի վրա մնամ, արդեն համարյա հունվարի վերջն էր։

Կուզեի հենց տեղնուտեղը Ջո Ֆոքսհոլին էլ տեսնել, բայց Վիկտորն ասաց՝ գլխին փորձանք է բերել, որպես պատիժ ուղարկել են Օհայոյի կայազոր։

Բաթըրիի^[4] մի փոքրիկ ռեստորանում նստած՝ երկուսով սուրճ էինք խմում։

― Ի՞նչ փորձանք,― ասի։

― Վաշտի հրամանատարին մի երկու խոսք է կերցրել,― ասաց Վիկտորը։

― Ի՞նչ խոսք։

― Վիճել է հետը,― ասաց Վիկտորը։― Ուզում էին ռազմական դատարանին հանձնել, հետո մտքները փոխեցին։ Տեղը՝ Օհայոյի կայազորը ճամձեցին։

― Բա է՞ս կայազորը, բանի նմա՞ն է։

― Կտեսնես՝ նոր կիմանաս։

― Էդքան վա՞տն է։

― Անընդհատ վախեցնում են։

― Ինչո՞վ են վախեցնում։

― Որ Հյուսիսային Աֆրիկան կքշեն կամ էլ Խաղաղ օվկիանոս։

― Ովքե՞ր են էդ վախեցնողները։

― Մի խումբ անբաններ․ զորակոչից հեշտ պրծնելու համար կամավոր բանակ են եկել ու որպես տեխնիկական փորձագետներ միանգամից սպայի կոչում ստացել։ Բայց որ ինձ հարցնես, ի՜նչ տեխնիկական փորձագետ․ ստից ձևեր են թափում։

― Իսկ վաշտի հրամանատա՞րն ով է։

― «Յունիվըրսըլ»֊ից է։

― Այսի՞նքն։

― «Յունիվըրսըլ Փիքչըրզ» կինոընկերությունից, էլի։

― Ուրեմն դերասա՞ն է։

― Չէ։ Քեռին վարչության անդամ է։

― Է՛, բա ի՞նքն ինչացու է։

― Ասում են կինոժապավենները ստուդիայի մի ծայրից մյուսն է տանել֊բերելիս եղել։

― Բան չեմ հասկանում։

― Ամբողջ կայազորն էդ է։ Ակումբ է, էլի, անդամ էլ չեն ընդունում, շատ դժվար հարց է։

― Ի՞նչ է պետք անդամ դառնալու համար։

― Հաստատ չեմ իմանում։ Մենակ էն կասեմ, որ դրանցից ոչ մեկը հրացան բռնելու ձևն էլ չգիտի։

― Բա քե՞զ ինչ են անել տալիս։

― Խոհանոցի գործը,― ասաց Վիկտորը։― Զորանոցի հերթապահ էլ են դնում, ժամապահ կանգնեցնում, դասի ուղարկում։

― Ի՞նչ են սովորեցնում որ։

― Քարտեզ կարդալ, մեկ էլ ռազմական գործ։

― Սերժա՞նտն ինչ տեսակ է։

― ԿԱդրային է։ Միակ մարդը էդքան անբանների մեջ, որ իր անելիքը գիտի։ Եթե նա չլիներ, դրանց անտերանոցը հիմա փուլ էր եկել։ Շատ դժբախտ մարդ է։

― Ինչի՞։

― Բոլորի տեղն ինքն է գործ անում։

― Ինչի՞։

― Որովհետև ամեն մեկը մի կնիոընկերությունից է, կամ «Յունիվըրսըլից»․ կամ «Ուորներ բրազըրսից», կամ «Քոլամբիայից» կամ «Մեթրո Գլոդուին Մեյերից», կամ «Ռ․ Ք․ Օ֊ից»․․․ Վերջը աշխարհի ամենաբախտավոր մարդիկ են։

― Էդ ձե՞ռ ես առնում։

― Ոչ էլ,― ասաց Վիկտորը։― Ձգվում, զգաստանում ես, դրանցց մեկնումեկին պատիվ տալիս, չէ՞․ հետ է կանչում, թե՝ նորից պատիվ տուր, իբր էնքան էլ լավ չես անում։ Հարցնում է․ «Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ բանակում ես»։ Իսկ ինքը մի չորս օր առաջ է Հոլիվուդից թռել եկել ու տեղնուտեղը վարդագույն շալվար հագել։ Մայո՜ր է։

― Բա շարքայինների հա՞րցը ոնց է։

― Մի մասը անդամներ են, մի մասը՝ չէ։

― Ի՞նչ տարբերություն։

― Անդամները վերի արտի ցորենն են, կեղտոտ ու մրոտ աշխատանքներից ոչ մեկը նրանց պարտականությունը չի, սպաների հետ են նստում֊վեր կենում, սրանց էլ անուններով դիմում, Սեմ Գոլդուինից ու Լուիս Մեյերից^[5] են խոսում, ամեն ինչ կատակի տալիս, գլուխներն ազատում։

― Իսկ ով որ անդամ չի՞։

― Պատերա՜զմ է։ Հայրենիքը վտա՜նգի մեջ է։ Ով որ անգամ չի, իր պարտքն է կատարում, պաշտոնական հրամաններով շարժվում՝ ոնց կկարգադրեն։ Անընդհատ դեսուդեն է վազում։

― Բա ի՞նչ ես մտածում։

― Ի՞նչ պիտի մտածեմ․ Դոմինիկի ընկերներից մի երեքին գցես էդ կայազոր, Ամերիկայի պատվին դրանց բուռները հավաքեն․ այ, էս եմ մտածում։

― Խոհանոցում շա՞տ են չարչարում։

― Էն էլ ինչքա՜ն։ Ձեռքերիցս հոտ քաշիր։ Արդեն չորրորդ օրն է։ Շան հոտը կպչում է ու էսպես չի անցնում։ Էդ վարադագույն շալվարավորներն էլ անընդհատ գլխիս պտտվում են, որ աման֊չամանին կպած ճարպը լավ քերեմ հանեմ։

― Նյու Յո՞րքը ոնցն է։

― Ոչինչ, էլի։

― Դոմինիկից ի՞նչ լուր ունես։

― Մի լեյտենանտի է ծեծել․ սա ասել է՝ քոսոտ իտալացի, նա էլ բռնել է ծեծել։

― Մի լավ բան չիմացանք։

― Քիչ է մնում ծլկեմ։

― Ինձ նամակ չի՞ եկել։

― Էս երկուսն են՝ Լուից։

Վիկտորը նամակները տվեց, դրի գրպանս, որ հետո կարդամ։ Թոքերի բորբոքումից ու հոսպիտալից դեռ կարգին ուշքի չէի եկել, բայց կազդուրվելու համար ինձ երկու շաբաթ արձակուրդ էր հասնում, էնպես որ Վիկտորին ասի՝ ոզում եմ սենյակ վերցնել մի լավ հյուրանոցում, ի՞նչ խորհուրդ կտա։

― Արի մոտս, ես էլ եմ հյուրանոցում,― ասաց Վիկտորը։―Երկու սենյականոց համար կվերցնենք։

― Իսկ քեզ թողնո՞ւմ են, որ զորանոցում չմնաս։

― Պաշտոնապես՝ չէ։ Առավոտվա վեցին, այսինքն՝ վերկացին, անպայման ներկայանում եմ, բայց համարյա ամեն օր մի քչ ազատ ժամանակ է լինում։ Զորանոցում մահճակալ ունեմ, պիտի անկողնուս մաքրությանը հետևեմ, ուրբաթ իրիկուններն էլ բոլորի հետ սրբել ― հավաքելով եմ զբաղվում, մի խոսքով, էդպես։

― էդքան էլ վատ չի, հը՞։

― Բայց դե անընդհատ վախեցնում են,― ասաց Վիկտորը։― Թե միջոցներդ ներում են, նրանք չեն կարող արգելել, որ հյուրանոցում սենյակ վերցնես, որովհետև ինչքան անդամ կա՝ զորանոցում չի մնում, բայց հինգ մատի պես գիտեն՝ ով է իր տեղում քնում, ով՝ չէ, ու եթե տեղումդ չես քնում, հետն էլ անդամ չես, սիրում են հիշեցնել, որ պատերազմ է։ «Մի՛ մոռացիր Խաղաղ օվկիանոսում գտնվող տղաներին, որոնք ամեն րոպե գլուխները վտանգի տակ են դնում։ Լա՛վ հիշիր»։

― Բա ի՞նչ ես մտադիր անել։

― Դեռ չգիտեմ։ Չեմ սիրում, որ ինձ վախեցնում են, էդքան բան։

Մի տաքսի նստեցինք, Վիկտորը քշել տվեց 57֊րդ փողոցի «Հյուսիսային» մեծ հյուրանոցը։

― Չիկագոյի հյուրանոցի պես լավը չի,― ասաց,― բայց չէի կարող ավլեի լավ տեղ գնալ, որովհետև նրանց դուր չէր գա։

― Էդ ինչի՞։

― Չեն ուզում տարածվի, թե մեր կայազորում մեկը կա՝ ամեն վայրկյան կյանքից ձեռ քաշած, իրեն չի զոհում։ Էդ կողմից շատ զգայուն են։ Ես ու դու Դ վաշտում ենք։ Այսինքն՝ շարային կազմում ենք, իսկ դա նշանակում է, որ ուզածդ րոպեին մեզ կարող են դնել նավն ու ճամփել։ Անդամները Ա վաշտում են։

― Դա՞ ինչ է նշանակում։

― Սա էլ նշանակում է, որ նրանց քեռիները վարչության անդամներ են ու իրենք շարային կազմի հետ կապ չունեն, բայց ժիր֊ժիր պատվի առնել գիտեն ու լեզվակռվով հակառակորդն կջախջախեն։

― Ասենք թե ծլկեցիր, ո՞ւր պիտի գնաս։

― Ոչ մի տեղ էլ չեմ ծլկի,― ասաց Վիկտորը։

― Կարող ենք տեղափոխվել զորքի ուրիշ տեսակ։

― Մտքովդ էլ չանցնի։ Էդ կողմից էլ են շատ զգայուն, ու եթե հանկարծ զեկուցագիր ներկայացնես, սրտներին թունդ կկպչես։ Էնքան թունդ, որ վիրավորանքից կսկսեն անհանգստանալ պատերազմի ընթացքի համար ու իրենց պարտքը կհամարեն քեզ հնարավորին չափ շուտ ճակատ ուղարկել։

Իջանք տաքսիից ու մտանք «Հյուսիսային» մեծ հյուրանոցը։ Վիկտորը էստեղ բոլորին ճանաչում էր։ Հենց ասաց, որ երկու սենյականոց ենք ուզում, իրարով անցան։ Տասը րոպե էլ չէր քաշել, արդեն Վիկտորի ունեցած֊չունեցածը նոր համարում էր, տեղավորվեցինք, երկու լավ սենյակ էին։

Ինձ դուր չեկան Վիկտորի պատմածները կայազորի մասին, բայց շատ էի հոնգած, որ դրա մասին մտածեմ, փռվեցի մահճակալիս, Վիկտորն էլ իր մահճակալին փռվեց։ Քիչ հետո, երբ Լու Մարիաչչիի երկու նամակն էլ կարդացի, ուզում էի Վիկտորին ուրախ լուրը հայտնել, տեսնեմ՝ արդեն խոր քնած է, իսկ ուրախ լուրն էն էր, որ Սան Ֆրանցիսկոյի Փրեզիդիո ամրոցի զինվորական հոսպիտալում Լուն հայրիկին գտել էր։ Լուրջ հիվանդ էր եղել։ Բայց Լուն նրան հոսպիտալից հանել էր ու տեղավորել Փասիֆիք փողոցի իր պանդոկի վերևի հարմարավետ բնակարանում, փող էլ էր տվել։ Ասում էր՝ հայրիկդ արդեն լավ է ու շուտով քեզ նամակ կգրի։ Ասում էր՝ դարդ չանես, հորդ հավանել եմ, ինքն էլ ինձ է հավան, ու ամեն ինչ կարգին կլինի, դե, ես էլ հանգիստ սրտով քնեցի։

Նոր կայազորում Վեսլին հենց սկզբից կրակի մեջ է ընկնում, որովհետև չի կարողանում պատասխանել հարցերին ըստ զինվորական կանոնադրության, կարդում է Ժողովողն ու հիշում հիվանդ ժամանակ տված երդումը

Երկշաբթյա արձակուրդից հետո վրաս քիչ թե շատ կենդանություն եկավ, բայց դեռ շուտ էի հոգնում։

Ծառայությանս առաջին օրը շաբաթ էր, էնպես որ միանգամից ըստուգման տակ ընկա։ Վաշտի հրամանատարը՝ շքեղ հագուկապով մի տղամարդ, էնպես էր քայլում, կարծես արար աշխարհում մենակ ինքն է ընդունակ Հիտլերին ջախջախելու, բայց հետո ոտքը մի պստլիկ քարի դիպավ, մազ էր մնում փռվի, ու ես հասկացա, որ նրանից Հիտլերին ջախջախող դուրս չի գա։ Շարքում կողքիս կանգնած տղան անընդհատ լեզվին էր տալիս։ Վաշտի հրամանատարն երևաց թե չէ, ասում է․

― Մի տես, տես։ Ա՛յ, կռվողը էսպես կլինի։ Դու հագի շալվարին նայի։ Տես ինչքա՞ն էլ քիթը տնկած է։ Բա ոնց չտնկի․ հաղթելու է կռվում։

Հենց վաշտի հրամանատարը սոթ տվեց, տղան թե՝

― Ո՞ւմ հետ չի պատահում։ Բա պատերազմ է, էնքա՜ն դրա պես բաներ են լինում։ Բայց տեսա՞ր ինչ շուտ իրեն հավաքեց։ Բնածին առաջնորդ է։ Շան որդին քեզ մինչև արտաքնոցի դուռն էլ չի առաջնորդի։ Էս ավարա, ոչուփուչ շան որդին․․․

Արձակուրդիս օրերին ես ու Վիկտորը խելք խելքի էինք տվել, եկել էն եզրակացության, որ ուրիշ ճար չունենք, ինչ էլ լինի, պիտի դիմանանք։ Որոշել էինք ամեն ինչ խաղ ու պարով անցկացնել, մինչև պատերազմը վերջանա։ Եթե շատ նեղը լծեին, որոշել էինք մեզ ներշնչել, թե լուծը քաշողը մենք չենք, մի ուրիշն է։ Որոշել էինք պարզպաես ներկայացումը նայել, որովհետև դա հենց ներկայացում էր, որ կար․ դե, մենք էլ կնայեինք, թե վարդագույն շալվարավորները ոնց են միմոսություն անում, իսկ նրանց բանուգործն էդ էր։ Իհարկե, սրանք էլ էինք օգնում, որ պատերազմում հաղթենք, մենակ թե էս մարդկանց կռվի ճակատը քարտեզում նշված չէր ու ոչ մի հաղորդագրության մեջ չէր հիշատակվում։ Բայց ախր պատերազմն էլ իսկական դժոխք է, ու ամեն մարդ արժանի է, որ թիկունքին վարչությունում բազմած քեռի ունենա։

Ուրեմն՝ մեր զորավարն իր զորքի ստուգատեսն սկսեց։ Իսկ զորքը մի յուրահատուկ հավաքածու էր։ Մի կողմից՝ նրան անունով դիմող իր ընկերներն էին, սցենարիստները, որ կյանքում ոչ մի տող չէին գրել, ինչ մնաց, թե սցենար, բեմադրող ռեժիսորները, որ կյանքում ոչ մի բան չէին բեմադրել, ու կինոարտադրողները, որ կյանքում ոչ մի նկար չէին արտադրել։ Մյուս կողմից էլ՝ նրանք էին, ովքեր լուսանկարչությունից կամ կինոմոնտաժից քիչ թե շատ գաղափար ունեին։ Սրանց հետ կինոմեխանիկներ էլ կային։ Չգիտեի ինձ համար ինչ դեր են նախատեսել էդ կինոնկարում, դե, մտածեցի, որ ինձ էլ Վիկտոր Տոսկայի նման մի բան կդարձնեն․ գրասենյակի ցրիչ, լրատար կամ տեխնիկական աշխատող, այսինքն՝ մեկը, որն աթոռճմաթոռը կամ էլ տեխնիկական սարքավորման մասերը տեղից տեղ տանի, մի խոսքով, ձեռքի տակ լինի ու էն բոլորն անի, ինչ սպաներից ոչ ոք չի ուզում ընկերներին խնդրել, երբ սրանք ուսումնական ֆիլմ ստեղծելով են զբաղված։

Է՛հ, թե զինվորական պարտքս էդպես էին կատարել տալու, շատ լավ, ես դեմ չէի։

Քիչ հետո վաշտի հրամանատարը հասավ մեր շարքին։ Բոլորս ձգվեցինք, որ ստուգումից պարզերես դուրս գանք, հանկարծ արտահերթ վերակարգ չստանանք։ Հենց վաշտի հրամանատարը կողքիս տղային մոտեցավ, ասաց․

― Կոշիկներդ ինչո՞ւ չեն փայլեցրած։

Տղան աչքը գցեց կոշիկներին, բայց հրամանատարը թե՝

― Նայել ուղիղ առա՛ջ։

Շատ կտրուկ ասաց, իսկը զինվորականի պես։

Տղան չհասցրեց կոշիկներին մի կարգին նայել, բայց վրա բերեց․

― Ես կարծում էի փայլեցրած են, սըր։

Վաշտի հրամանատարը դարձավ սերժանտին, սա նշան արեց տղայի անվան դիմաց, դե, տղան էլ հասկացավ, որ արտահերթ վերակարգ է ստանալու։

Հետո վաշտի հրամանատարը ինձ մոտեցավ։

― Անուն ազգանո՛ւնդ։

― Վեսլի Ջեքսոն, սըր։

― Ինչքա՞ն ժամանակ է որ բանակում ես։

― Երեք ու կես ամիս, սըր։

― Բայց չի երևում, թե գլուխդ մտել է, որ բանակում ես։

Չհասկացա ինչ էր ուզում ասել, բայց ձայն չհանեցի, որովհետև գիտեի՝ եթե հակաճառեմ, արտահերթ վերակարգ կստանամ։

― Մտե՞լ է,― ասաց նա։

Չէի իմանում ինչ պատասխան տալ, ասի․

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Ի՞նչը՝ «ճիշտ այդպես, սըր»։

― Ճիշտ այդպես, սըր, գլուխս մտել է, որ բանակում եմ։

― Դե ուրեմն հարցիս պատասխանիր։

― Ո՞ր հարցին, սըր։

Այ, հիմա որ քաշվեցի, հաստա՛տ։ Համը հանել էի, շարքում զգաստ կանգնած՝ հարց էի տվել, իսկ սա արդեն տուն֊տնաքանդություն է։

― Ի՛մ հարցին,― ասաց վաշտի հրամանատարը։

― Անուն ազգանունս Վեսլի Ջեքսոն է, սըր։

― Ստուգատեսից հետո ներկայացիր գրասենյակ,― ասաց նա։

Ըհը՛, այ քեզ․ հենց առաջին օրը գլուխդ կրակը գցեցիր։ Ստուգատեսից հետո գնացի գրասենյակ, սերժանտը թե՝ սպասիր։ Վիկտորի ասածի պես, տանջված֊չարչարված, դժբախտ տեսք ուներ։

― Ի՞նչ սխալ արի,― հարցրի սերժանտին։

― Պիտի կոչումդ հայտնեիր։

― Բայց նա անուն ազգանունս էր ուզում։

― Պիտի կոչումդ էլ հայտնեիր։

Մի ժամ սպասեցի, վերջը սերժանտն ասաց, որ ներկայանամ վաշտի հրամանատարին։ Թե՝

― Ներկայանալու ձևը գիտե՞ս։

Ասի՝ գիտեմ, մոտեցա վաշտի հրամանատարի սեղանին, զգաստ կանգնեցի, պատիվ տվի ու զեկուցեցի։

― Շարքային Ջեքսոնը ներկայացել է ձեր հրամանով, սըր։

Կարծում էի կասի՝ «ազա՛տ», բայց ոչ էլ ասաց։

― Ինչպե՞ս է պատահել,― սկսեց նա,― որ մինչև հիմա չգիտես՝ բանակում ես, թե ինչ։

― Գիտեմ, որ բանակում եմ, սըր։

― Իսկ կոչումդ գիտե՞ս։

― Ճիշտ այդպես, սըր։ Շարքային եմ։

― Իսկ գիտե՞ս զորքի որ տեսակում ես ծառայում։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Իսկ գիտե՞ս որ կայազորում ես գտնվում։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Իսկ գիտե՞ս մեր կայազորի դերն ու նշանակությունը։

Չգիտեի, բայց ասի՝ գիտեմ։

Սա էլ ասաց․

― Չի երևում, թե գլուխդ մտել է, որ բանակում ես, և իմ կարծիքով, պիտի միջոնցեր ձեռք առնել դա գլուխդ մտնցելու համար։ Սերժանտը կասի՝ ինչ։ Այսքանը։

Ես պատիվ տվի։ Հետ դարձ արի ու մոտեցա սերժանտի սեղանին։

― Վաղը հերթապահ ես խոհանոցում,― ասաց սերժանտը։― Առավոտյան չորսին կներկայանաս ճաշարան՝ պարտականություներդ անցնելու։

Ես սուս մնացի, սերժանտն էլ թե՝

― Հիվանդության արձակուրդից նոր ես վերադարձել, գնա բուժարան, ստուգվիր։

Գնացի բուժարան ու երեք ժամ նստարանին չորացա ինչ է՝ ստուգվելու եմ։ Տասներկուսից տասնհինգ պակաս զինվորական բժիշկը եկավ ու ինչքան տղա կար սպասող, բոլորին էլ նայեց։ Մի երկու հոգի հավաքված կլինեին։ Նա ամեն մեկին հերթով հարցնում էր, թե ով ինչից է բողոքում, բայց քանի որ շատ էր շտապում, տղերքը կարճ էին կապում․ մեկն ասում էր՝ «հազ», մյուսը՝ «ականջ», էն մյուսը՝ «ստամոքս», բայց մի տղա էլ էնպես պատասխան տվեց, որ բժիշկը փրփեց։ Էդ տղան թե՝

― Մղձավանջ։

― Մղձավա՞նջ,― բացականչեց զինվորական բժիշկը։― Մի սրա՜ն տես, դու էիր էստեղ պակաս։ Կորիր զորամաս։ Շուտ արա, շո՛ւտ։

Տղան դուրս թռավ, գնաց, իսկ բժիշկը շուռ եկավ իրեն օգնող զինվորներից մեկի կողմն ու ասաց․

― Իմացիր ով է, ինձ տեղյակ կպահես։ Մղձավանջից էնպե՜ս ազատենք։

Էստեղ նա մոտեցավ ինձ։ Ասի՝ մի ամիս թոքերի բորբոքումով պառկելուց հետո արձակուրդից նոր եմ վերադարձել։

― Հիմա առո՞ղջ ես։

― Չիգեմ, սըր։ Սերժանտն ասաց, որ ստուգման գամ։

Նա թե՝

― Շատ բարի։ Ներկայացիր զորամասդ։

Հետ եկա սերժանտի մոտ։

― Ամեն ինչ կարգի՞ն է,― ասաց։

― Ի՞նչ իմաստով։

― Գնացի՞ր ստուգման։

― Երեք ժամ նստած սպասեցի,― վրա բերի ես։― Հետո բժիշկն եկավ, հարցերց՝ առո՞ղջ եմ, ասի՝ չգիտեմ, նա էլ թե՝ ներկայացիր զորամասդ։

― Ուրեմն ստուգվել ես,― ասաց սերժանտը։― Ամեն ինչ կարգին է։― Նա զարմանքով ու բարկացած գլուխն օրորեց։

― Ո՞րն է իմ զորամասը։

― Դեռ հայտնի չի։ Վաշտի հրամանատարը նայեց քո քարտը։ Հետդ էլի խոսելիք ունի։

Ուզում էի մոտենալ հրամանատարի սեղանին, բայց սերժանտը թե՝

― Հիմա չէ՝ հետո։ Հենց ընդունելու լինի՝ կասեմ։

― Մի թեթև սոված եմ,― ասի։― Կարելի՞ է ճաշարան գնալ։

― Ավելի լավ է սպասես,― ասաց սերժանտը։

Նորից մեխվեցի նստարանին, քիչ հետո Վիկտորն եկավ ու նստեց կողքիս։ Գլխովս անցածը պատմեցի, ասաց․

― Կեղտոտ շան որդո՜ւն տես։ Քո տեղը ես կգնամ խոհանոց, դու դեռ էդքան չես առողջացել, որ ամբողջ օրն էնտեղ չարչարվես։

Վիկտորին ասի՝ չէ, չեմ թողնի իմ տեղն ինքը գնա։ Ասի՝ լավ է, որ հենց սկզբից էսպես եղավ, մեկ է՝ վաղ թե ուշ պիտի լծի տակ ընկնեմ, դե ուրեմն՝ ինչքան շուտ վարժվեմ, էնքան լավ։ Վիկտորը վեր կացավ, սերժանտին էլ հարցրեց, թե չի՞ կարելի, որ իմ տեղն ինքը խոհանոցի գործն անի, ախր ես նոր եմ թոքերի բորբոքում տարել, բայց սերժանտն ասաց՝ ոչ, չի կարելի։ Վիկտորն էլի նստեց ու աչքը չէր կտրում վաշտի հրամանատարից։

― Վայ թե էս շան որդուն պիտի սպասեմ,― ասաց։

Ծիծաղեցի ու նրան հիշեցրի, որ որոշել ենք՝ ինչ էլ լինի, դիմանալ, նա թե՝

― Լավ, լավ, տանը կհանդիպենք։

Մի ժամ սպասեցի ինչ է՝ վաշտի հրամանատարն ինձ կանչի, էն էլ սա վեր կացավ, գնաց կեսօրյա նախաճաշի։ Սերժանտն ասաց, որ ես էլ նախաճաշի գնամ, բայց շուտ հետ դառնամ, որովհետև եթե վաշտի հրամանատարն ուզենա ինձ տեսնել, ու ես ձեռքի տակ չլինեմ, շատ կզայրանա։ Ասի՝ ուրիշների պես, ինձ էլ է նախաճաշի համար մի ժամ ընդմիջում հասնում, բայց սերժանտն էլի իրենն էր պնդում, թե՝ ինչքան հնարավոր է, շուտ վերադարձիր։ Միտք ունեի մեր ճաշարանում հաց ուտել, որ իմանամ ոնց են կերակրում, բայց դռան մոտ կանգնած հերթապահն ասաց՝ կեսօրյա նախաճաշի ժամը տասնմեկն անց կեսից մեկն է։ Ասի՝ դե, մեկից դեռ երեք րոպե կա, սա թե՝ չէ, չէ, արդեն շատ ուշ է․ ինչ արած դուրս եկա փողոց, երկու թաղ էն կողմ մի փոքրիկ ռեստորան գտա։ Նստեցի հաց ուտեմ, բայց իմ ծուռ բախտի վրա էնքան էի կատաղած, ու սիրտս էնքան լավ բան էր ուզում, որ մի փշուր էլ չկարեցա բերանս դնել, երկու բաժակ սև սուրճ խմեցի ու հետ դարձա գրասենյակ։

Երեքից տասնհինգ պակաս վաշտի հրամանատարը հազիվ ճաշարանից եկավ։ Հետն էլ երեք սպա կային, բոլորը՝ վարդագույն շալվարավոր։ Վիկտորի ասածի պես՝ իրար անուններով էին դիմում, լեզվին տալիս, իրենց նման ուրիշ բախտավորների հիշում ու հրճվում֊ուրախանում։ Համարյա մի ժամ զավզակություն արին։ Սերժանտը մեկ նրանց էր նայում, մեկ՝ ինձ, իսկ իմ վրա էլ հալ չէր մնացել, ո՜նց էի հոգնել։ Շան օրի էի։

Վերջապես վաշտի հրամանատարի ընկերները գնացին, համոզված էի, որ արդեն ինձ կկանչի ու հոգիս կազատեմ, բայց սա էդքանից հետո, մեկ էլ սկսեց հեռախոսով դեսուդեն զանգել։ Մորը զանգեց, որ տղային մոտ լինելու համար նոր էր Նյու Յորք եկել, իրար հետ երկար֊բարակ խոսեցին։ Հետո էլ Ստելլա անունով ինչ֊որ աղջկա, թե կնոջ զանգեց։ Նրա հետ էնպես էր խոսում, ոնց որ էդ կարգի տղամարդիկ են ծանոթ կանանց հետ զրուցում․ աշխույժ֊աշխույժ, խելք բանեցնելով, հանաքներ, բամբասանքներ, ծիծաղ շաղ տալով, խոսքի տակին գլխին էլ ասում էր՝ «լսիր»։ Սերժանտին հարցրի, թե իրիկնահավաքը քանիսին է լինում։ Ասաց՝ սովորաբար՝ վեցին, բայց էսօր շաբաթ է, երևի ոչ մի իրիկնահավաք էլ չլինի։

― Լավ չեմ զգում,― ասի։― Ինձ պառկել, հանգստանալ է պետք։

― Ի՞նչ է եղել որ։

― Թոքերի բորբոքումից հետո շուտ եմ հոգնում։

― Մահճակալ ունե՞ս։

― Չէ, դեռ չեն տվել։

― Իսկ քո կարծիքով՝ որտե՞ղ պիտի պառկես։

― Տանը։

― Տա՞նը,― ասաց սերժանտը։― Ի՞նչ տուն։

― Ես ու Վիկտոր Տոսկան «Հյուսիսային» մեծ հյուրանոցում ենք մնում։

Սա սերժանտին էնքան էլ դուր չեկավ, բայց երևի հիշեց, որ ով միջոցներ ունի, կայազորում չի մնում, դրա համար էլ բանի հետևից չընկավ։

― Լավ,― ասաց։― Բայց առավոտյան՝ ուղիղ ժամը չորսին, ճաշարանում լինես, առանց մի րոպե ուշանալու, թե չէ ինքնագլուխ բացակայություն կհամարվի, իսկ դա քեզ վրա էժան չի նստի։

― Հենց էդ ժամին տեղում կլինեմ,― ասի։― Հիմա գնա՞մ տուն։

― Վա՛հ, չէ մի,― ասաց սերժանտը։― Հո խելդք չե՞ս թռցրել։ Վաշտի հրամանատարը քեզ կանչել է։

Է՜հ, իսկ վաշտի հրամանատարը դեռ Ստելլայի հետ խոսում էր ու դեռ համոզում, որ լսի։ Անընդհատ ասում էր՝ «լսիր, Ստելլա» ու ծիծաղում։ Ես ընդհանարպես ինձ էնքան չեմ կորցնում, որ մեկնումեկին ատեմ, բայց էդ շան որդուն էնպե՜ս էի ատում։

Համարյա հինգ անց կես էր, երբ վաշտի հրամանատարը սերժանտին գլխով արեց, սա էլ ինձ ասաց, թե արդեն կարող եմ ներկայանալ։ Էլի նույն անմիտ ձևականություններով ներկայացա, ու էս մարդը, որ Ստելլայի հետ հեռախոսով լեզու թափելիս՝ հմայքի ծով էր, նորից ռազմաշունչ կերպարանք ընդունեց, ասես կազմ ու պատրաստ է քաջասիրտ կուրծքը գերմանացիներին դեմ տալ։ Նրա մտքից ոչ մի պահ դուրս չէր գալիս, թե ինչ դժվարին ժամանակներ են եկել մեր հայրենիքի համար, ինչքան ահազդու թշնամու հետ ենք կռվի բռնվել, ու դեռ ինչքա՜ն֊ինչքա՜ն փորձություններ կան մեր առաջ։

― Ես քարտդ աչքի անցկացրի,― սկսեց նա,― և ամենայն անկեղծությամբ ասած՝ չգիտեմ՝ թե դու առհասարակ ինչ ունես այս կայազորում։

Եթե բանակում չլինեի, էդ խեսքերի դիմաց տեղնուտեղը վեց֊յոթ պատասխան կգտնեի, բայց որ բանակում էի, ոչ մի բան չասացի։

Սա թե՝

― Հավանաբար տեղյակ կլինես, մեր բանակի ցանկացած զինվոր պատրաստ է աչքի լույսից զրկվի, միայն թե այս կայազորն ընկնի, և ես վստահ եմ, պատկերացնում ես՝ բախտդ ինչպես է բերել, որ դու այստեղ ես։

Մտքովս էլ չէր անցնում, թե բախտս բերել է, բայց լեզուս ինձ պահեցի։

Սա շարունակեց։

― Դե, մեր կայազորում ծառայության բնույթն այնպիսին է, որ զիվնորներին արտոնություններ են տրված, մինչդեռ կանոնավոր բանակի զինվորները ոչ մի արտոնություն չունեն և չեն էլ ունենա մինչև բանակից չազատվեն․․ ․եթե իհարկե, բախտը նրանց ժպտա՝ իսկապես ազատվեն․ հուսով եմ, հասկանում ես՝ ինչ եմ ուզում ասել։

Էստեղ նոր հասկացա, թե Վիկտորն ինչ նկատի ուներ, որ ասում էր՝ անընդհատ վախեցնում են։ Սրա հիշատակած կանոնավոր բանակի զինվորները շատ հնարավոր էր՝ բանակից երբեք չազատվեին, որովհետև կարող էին սպանվել, իսկ էս կայազորում միշտ էլ գլուխդ փրկելու ճար կար, մնում էր մենակ խաղի կանոններն ընդունել։

Սա խոսքն առաջ տարավ․

― Եթե ուզում ես մեզ մոտ հարմարվել, խորհուրդ կտամ քեզ ավելի լավ դրսևորել, քան մինչև հիմա։

Նայեց քարտիս ու սկսեց թվարկել իմ խղճուկ ինքնադրսևորման անշուք փաստերը․

― Երեք ու կես ամիս ես բանակում,― ասաց։― Մի ամիս հոսպիտալում ես եղել, երկու շաբաթ՝ արձակուրդում։ Այնքան էլ փայլուն չես քեզ դրսևորել, չէ՞։

Գետնի տակն անցնեմ, թե վրա չբերի․

― Ճիշտ այդպես, սըր։

Քիչ է էսպես ասի, դեռ խղճի խայթ էլ զգացի, որ թոքերի բորբոքում եմ ընկել ու էդքան ժամանակ հոսպիտալում մնացել։ Բայ ամենից շատ ուզում էի հասնել տուն ու պառկել, դրա համար էլ երևի հետը համաձայնեցի։

Մինչև նա մտքում ծանրութեթև էր անում, թե իմ հարցը ոնց լուծի, ես արդեն ահագին ժամանակ զգաստ ցցված էի, էդպես կանգնած էր ինձ պահում։ Ու խոսքի մեջ հասկացրեց, թե գլխիս ինչ կդնի, եթե ինձ ավելի լավ չդրսևորեմ։

Հետո էլ ասաց․

― Իմ աչքից չի վրիպել, որ դու Կալիֆոռնիայից մեր կայազոր ես եկել շարքային Ջո Ֆոքսհոլի և շարքային Տոսկայի հետ։ Հավանաբար լսած կլինես, թե շարքային Ֆոքսհոլին ինչ է պատահել։

Ես ձայն չհանեցի, սա թե՝

― Դե լավ, դու Դ վաշտում ես, շարքային կազմում։ Եթե քեզ արդարացնես, հնարավոր է, որ առաջիկայում մնաս մեզ մոտ։ Կփորձեմ մի հարմար գործ գտնել քեզ համար։ Իսկ եթե չարդարացնես,― դե, քանի որ դու ոչ գրող ես, ոչ ռեժիսոր, ոչ էլ կինոարտադրող, մի խոսքով, կինոյի բնագավառում աշխատանքի փորձ առհասարակ չունես,― կարծում եմ՝ հասկանում ես, հարկ եղած դեպքում մենք կարող ենք յոլա գնալ նաև առանց քեզ։ Մյուս կողմից էլ՝ ինչ ասեմ, ամեն ինչ քեզանից է կախված։

Այ, թող իսկականից գետնի տակն անցնեմ, եթե սիրտս չլցվեց, էնքան որ շնորհակալ էի նրան իր բարության համար․ սա էլ ձեզ ապացույց, թե ինչ բարդ արարած է մարդը․ ախր հալս հալ չէր, ամեն ինչից էնպես էի զզվել, հոգնած մեռնում էի, երնեկ էի տալիս մենակ մի տեղ լինի՝ պառկեմ, արհամարհանքից շունչս կտրվում էր, որ դիմացինս էդքան ստոր դուրս եկավ, ու հանկարծ հալվեցի, շնորհակալություն զգացումով լցվեցի նրա նկատմամբ ինչ է թե՝ ասաց․ «Ամեն ինչ քեզանից է կախված»։ Շնորհակալ էի, որ ինձ էլ հաշվի առավ, ինձ էլ իսկական մարդու տեղ դրեց։ Նույնիսկ մի լավ բան անելու ցանկությամբ բռնվեցի, մենակ թե նրան ապացուցեի, որ ես էն տեսակ տղա եմ՝ ինչ էլ հանձնարարեն, հազար կտոր կլինեմ, բայց գործը գլուխ կբերեմ ու ոչ մեկին դժգոհ չեմ թողնի։

― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։

― Մի խոսքով,― ասաց,― լավ կշռադատիր։ Թեկուզ մի փոքրիկ սայթաքում, և ինքդ էլ ես հասկանում․․․

Նա մատներով ճտտացրեց, ու ինձ թվաց, թե հասկացա մտքինը, չնայած հետո գլխի ընկա, որ բորոլովին էլ չեմ հասկացել, ու ջղայնությունս եկավ ինձ վրա, թե ինչու կարծեցի՝ իբր հասկացել եմ։ մի իմանայի ինչ գրող ու ցավ էր մտքինը, որ մատներով էդպես ճտտացրեց քթիս տակ։

― Այսքանը,― ասաց։

Պատվի առա, հետո դարձ արի ու նորից սերժանտի մոտ եկա։

― Վե՞րջ, հիմա գնա՞մ։

― Դեռ պիտի քեզ մահճակալ տան,― ասաց։― Դե լավ, թող մնա երկուշաբթի։

Դուրս եկա փողոց ու մետրոյով գնացի քաղաք։ Տուն հասա, տեսնեմ՝ Վիկտորն արդեն քնած է։ Քիչ հետո աչքերը բացեց, բայց ոչ վեր կացավ, ոչ էլ տեղից շարժվեց։

― Մարդու սպանում են,― ասաց։

Հետո էլի աչքերը փակեց ու նորից քուն մտավ։

Հյուրանոցի Աստվածաշունչը վերցրի․ թերթում էի, կարդում ու շատ չանցած հասա Ժողովողին, որն ասում է, թե ամեն բան ունայն է, ունայնություն ունայնությանց։ Բայց դե ինչ արած։ Եթե ապրում ենք, չենք կարող ապրելլուց հաճույք չզգալ, ինչ կյանքի ուղի էլ մեզ բաժին ընկնի։ Իսկ առյուծն ապրում է՝ առանց իմանալու, թե ինչքան փառահեղ է։ Արծիվն ապրում է՝ առանց իմանալու, թե ինչքան սրաթև է։ Վարդը չգիտի, թե ինչ է վարդը։ Նա իր անուշ հոտից հաճույք չի առնում։ Չի տանջվում իր քայքայման գարշահոտից։

Բայց մարդը գիտի, թե ինչ է առյուծը, ինչ է արծիվը, վարդը։ Ամեն ինչ գիտի, ու ամեն ինչի վերջում վրա հասնող քայքայումն ու կսկիծը նրա աչքերը արցունքով են լցնում, ջանջում նրա հոգին։

Հենց իմանալն է, որ ունայնության զգացում է բերում, բայց երևի սա ավելի լավ է, քան չիմանալը։

Երբ ես թոքերի բորբոքում ընկա, առաջին անգամ էի մահվան երեսին նայում, ու նա ինձ դուր չեկավ։ Առաջ երբեք էդպես հիվանդացած չկայի։ Հիվանդությունն ինձ համար ահավոր ու դառն իմաստության մի դպորց եղավ։ Մահճակալիս մոտ նստող ճապոնացի տղային նայելիս, ասես ինձ էի տեսնում․ էդպես լուռումունջ, համառ, համբերատար ու դատապարտված։ Նրա բերած փոքրիկ, սմքած նարինջը աստվածային պարգև էր, մի մարդու ընծան մյուսին՝ ի նշան իրար հասկանալու, ի նշան գիտենալու, որ աստծու առաջ իրենք ոչինչ են։ Քնիս մեջ ես շատ ու շատ բաներ իմացա, որ գիրք կարդալով չես սովորի ու երդում կերա անպայման ոտքի կանգնել ու ամեն ինչ մտքումս պահել։ Երազիս մեջ լսած խոսքերը իրար հետևից շարվելով՝ դարձան մի զորավոր գիրք, որի լեզուն դեռ չէի սովորել, բայց հասկանում էի․ «Ապրիր, և թող չընդհատվի քո շունչը։ Մտիր ամառվա վարդաստանները և շնչիր պերճաշուք վարդի բուրմունքը։ Մոտեցիր քաղաք գինու սեղաններին և թմբիր բերող բոսոր խաղողահյութ ըմպիր։ Եվ թող քո աջ ձեռքը գավաթ լինի սիրածդ կնոջ ստինքի համար։ Ձախ ձեռքիդ մատները հյուսիր նրա ձախ ձեռքի մատներին և վերջալույսից մինչև արշալույս շուրթերդ ձուլիր նրա շուրթերին»։

Բայց սրանք երազիս մեջ լսած խոսքերը չեն։ Ընդամենը դրանց անհամ մնացորդն է։ Թեև արի տես՝ ես փառամոլ արարածներից եմ, ու արծվի սրընթացությունը, որի մասին նա տեղեկություն չունի, համարում եմ իմը ու առյուծի փառահեղությունն էլ, որի մասին նա տեղեկություն չունի, իմն եմ համարում։ Ես անտեր֊անտիրական որբուկ չեմ աշխարհհ ընկած, շատ մարդկանց որդին եմ, մեծ մասի եղբայրն եմ ու նրանց քույրերի հավանական փեսացուն։ Առյուծը չգիտի ինձ, բայց ես գիտեմ նրան։ Արծիվն ինձ չի ճանաչում, բայց ես նրան ճանաչում եմ։ Մարդիկ ստեղծել են ինձ ու մոռացել, բայց ես հիշում եմ նրանց։ Տառապանքը, կարիքն ու մահն են ստեղծել նրանց ու ինձ, բայց մենք ապրում ենք, կանք։ Ու չնայած ապրելու տանջանքի նման ուրիշ տանջանք չկա, բայց դա անուշ տանջանք է, որովհետև պոռթկում է, դառնում երգ, իսկ իմ մարմնի տանջալից խռովքը կարոտ էր պոռթկման, կարոտ՝ կնոջ մարմնի։ Տենդի մեջ սրսփալով, մահվան դուռը հասած, ես երդում կերա, որ անկողնուց վեր կենալուն պես՝ կնոջ մոտ կգնամ ու խոսքս արի, բայց դե գրողը տանի, բախտս էնպես չբերեց, ոնց որ պիտի բերեր։

Վեսլին կապվում է մի ժամանակակից կնոջ հետ

Իրիկուն էր, որ 4֊րդ պողոտայի բարում մի կնոջ պատահեցի, ու սա գիշերվա երկուսին, հենց բարը փակեցին, խնդրեց տուն ուղեկցել իրեն։

Մտել էր բար, տեսնեմ նախորդ իրիկուն հետս ծանոթացած ծեր իռլանդացին էլի էստե՞ղ է, թե չէ, որովհետև նա աչքիս մեծ մարդ երևաց․ հազարից մեկը կարող էր նրա պես խոսել։

Երբ իմացավ, որ մայրս իռլանդուհի է՝ Դուբլինի կոմսության Բլեքռոք քաղաքից, ու անունն էլ՝ Քեթլին, ասաց․

― Ուրեմն դու էլ ես իռլանդացի, անկախ նրանից, թե որտեղ ես ծնվել կամ ինչ կուզեիր լինել։

Ես բացատրեցի, որ հայրս անգլիացի է ու Լոնդոնում է ծնվել, իսկ ծերուկը թե՝ չէ։

― Լոնդոնում ծնվել է, բայց իռլանդացու արյուն ունի ու հենց դրա շնորհիվ էլ էնտեղ ոտքի է կանգնել։ Լոնդոնի ո՞ր մասում է ծնվել։

Ասի՝ հաստատ չգիտեմ, բայց միտքս է, որ հայրս Իսթ Էնդից էր պատմում։

― Հայրդ Լայմհաուսում է լույս աշխարհ եկել,― ասաց ծերուկը,― իսկ Լայմհաուսում լիքը իռլանդացիներ են։ Նրա անունն ի՞նչ է։

― Բերնարդ Ջեքսոն։

― Իռլանդացի է։ Իսկ մայրդ բացի Քեթլինից, ուրիշ անուն չունի՞։

― Ունի․ Արմա է։

― Օ՜, իռլանդուհի է, որ կա, դու էլ ես տեսքից իռլանդացու նման։ Որտե՞ղ ես ծնվել, անունդ ի՞նչ են դրել։

― Սան Ֆրանցիսկոյում եմ ծնվել, անունս էլ Վեսլի են դրել։

― Կաթոլիկների քաղաք է ու իռլանդացիներով լիքը, բայց անունդ բողոքականի է, շոտլանդացու։ Ո՞վ է դրել։

― Հայրս։

― Երևի ինչ֊որ նկատառումներով է դրել, իսկ եթե ոչ մի նկատառում էլ չի ունեցել, անկասկած իռլանդացի է, ոչ թե անգլիացի։

Հա ուրեմն՝ նորից եկել էի բար, որ տեսնեմ ծերուկն էդտե՞ղ է, թե չէ, բայց նա չերևաց․ առաջին բաժակը խմեցի՝ չկար, վերջինն էլ խմեցի՝ չկար ու չկար, իսկ էդ կինը անընդհատ էնտեղ էր, համարյա երեք ժամ։

Երբ խնդրեց, որ իրեն տանեմ, տուն հասցնեմ, մնացի զարմացած, որովհետև մտքովս չէր անցնի, թե էդքան նրբաշուք տիկինն իրեն նման բան թույլ կտա, բայց ուրախ էի սխալված լինելուս համար։

Նա ապրում էր գետափին, 2֊րդ պողոտայի արևելյան մասում, բնակարանը երկու հարկ էր զբաղեցնում։ Կահկարասին արտակարգ էր՝ ճրագով ման գայիր, դրա պես չէիր գտնի․ հին էր, հարմարավետ ու աչքին հաճելի։ Երեսունից մի քիչ անց կին էր, տասներկու տարեկան մի տղա ուներ մասնավոր դպրոցում, ամուսնուց էլ բաժանված էր, չնայած նա իր ամենալավ բարեկամն էր մնացել, իսկ ինքը զգեստները ձևավորող էր ու էդ ասպարեզում մեծ հաջողությունների էր հասել։ Մանրակազմ էր, փոքր֊մոքր, բայց գրավիչ, մանավանդ երբ որ աչքերը խաղացնում էր, չարաճճի ժպտում ու իր սրտի ուզածով գիժ֊գիժ դուրս տալիս։

Երկուսիս էլ խմիչք լցրեց, իմը ջրի նման գլուխս քաշեցի։

Ասաց․

― Դե․․․ պատմիր քո մասին։

Բաժակը ձեռքից վերցրի ու դրի փոքրիկ սեղանին։ Հետո մարմնին կիպ նստած ժակետն արձակեցի ու հանեցի հագից։ Շորն էլ արձակեցի, ընկավ հատակին, նա ոտքը գցեց, դուրս եկավ միջից, բայց անընդհատ կրկնում էր․

― Ախր պիտի պատմես քո մասին։

Իսկ իմ կարծիքով, լեզվին զոռ տալը՝ երբ էլ ասես կտաս, դրա համար էլ ձայն չհանեցի։

Նրա տան երկրորդ հարկի պես լկստվելու լավ տեղ կինոներում էլ չէի տեսել։

Առավոտվա հինգին ցնցուղ ընդունեցի, նրան հրաժեշտի համբույր տվի ու ճիշտ վերկացին հասա զորանոց։

Ես ու Վիկտոր Տոսկան գնացինք երեք թաղ էն կողմ՝ մեր սիրած ռեստորանում նախաճաշելու, ասինք մի քիչ ժամանակ անցկացնենք, դե, ավտոմատ նվագարկիչն էլ կար ու կար, հինգ սենթանոց էիր գցում, քեզ համար երաժշտություն լսում։ Նյույորքյան էդ վաղ, մթին առավոտները սիրում էինք լսել «Ինչո՞ւ ես սխալ անում» երգը։ Սա մի մարդու մասին էր, որ 1922 թվին ուզածիդ չափ փող է սարքելիս լինում ու եղած֊չեղածը վատ կանաց վրա մսխում, լավ կինն էլ հարցնում է նրան, թե ինչու է սխալ անում, հետո էլ ասում է՝ գնանք էստեղից, ինձ էլ մի քիչ փող տուր։

Հենց ոտքներս ներս էինք դնում, տեղնուտեղը հինգ սենթանոց էինք գցում նվագարկիչի մեջ, որ երգը լսենք․ էնքան աղմկոտ, ուրախ֊զվարթ երգ էր, սիրտդ փափկում էր, միանգամից տաքանում։ Կանգնակի հետևը մի տարեց ռուս էր աշխատում, մեզ տեսներ թե չէ, միշտ էնպես էր հրճվում, ասես լուր առներ մեզանից, որ լույսը բացվել է։ Ռեստորանի տերը հենցն ինքն էր ու մի գլուխ սպասավորներից գանգատվում էր, թե գործին իր պես նվիրված չեն։

― Չէ, չես գտնի,― ասում էր նա։― Էլ կարգին մարդ չես գտնի։ Վերացել են։ Ստիպված ամեն ինչ իմ ձեռքով եմ անում։

Ռուս ծերուկին խոզապուխտով ձվածեղ պատվիրեցի, ասի՝ թող չորս ձվից լինի, խոզապուխտն էլ շատ, ու հենց որ սեղան նստեցինք, Վիկտորը թե՝

― Գիշերն ո՞ւր էիր չքվել։

― Վերջը գործ տեսա մեկի հետ։

― Ո՞նց էր։

― Հիանալի։

― Ո՞ւմ հետ էիր որ։

― Մի կին էր, բարում պատահեցի։

― Ի՞նչ կին։

― Բարձր խավի։

― Հաստա՞տ, չե՞ս ֆռացնում։

― Էդ ո՞ր խաչից էր, ի՞նչ կարծիքի ես։

― Չհասկացա՝ ինչ ես ասում։

― Դե․․․ որ սիրտն ինձ ուզեց, էլի։

― Բա ինչի՞ չուզեր։

― Է՜, գիտես, որ սատանի մռութ ունեմ։

― Չէ մի, շատ էլ լավն ես։ Հետոն էլի՞ ես հանդիպելու։

― Հա, իրիկունը։

Էդ իրիկուն կնոջ հետ իր բնակարանում ընթրեցինք։ Մի ջահել շվեդուհի էր սպասարկում, ընթրիքն էլ հոյակապ էր։ Հենց շվեդուհին գնաց, բարձրացա վերև՝ քնելու, որովհետև անցած գիշեր աչքս մի վայրկյան չէի կպցրել։ Սենյակի անկյունում՝ վարագույրի հետևը, մի մեծ նվագարկիչ կար, զարթնեցի թե չէ, ականջիս հրաշք երաժշտություն հասավ, հետո իմացա, որ Բրամս է։ Դաշնամուրի ու նվագախմբի համար գրված կոնցերտ էր, էդպիսի հրաշք երաժշտություն երբեք չէի լսել։ Ինչքան լսում էիր, էնքան աշխարհը անիրական էր թվում, կարծես անուրջների գիրկն ընկած լինեիր։ Տանտիրուհին մեկնվել էր դիմացի պատի տակ դրված բազմոցին, հագին էլ ինչ֊որ թափանցիկ բան էր։

― Ինչո՞ւ չես էդ անտանելի շորերդ հանում, քեզ ավելի ազատ կզգայիր,― ասաց նա, ու ես էդպես էլ արի։

Վեսլիի աչքին մի տարօրինակ տեսարան է ընկնում, նա աշխարհի մարդկանց ուղղված նամակներ է ստանում և հանդիպում իրեն տեսնելու եկած հորը

Մարտին էր, մի առավոտ շատ տարօրինակ բան ընկավ աչքիս։ Կանգնել էի 56֊րդ փողոցի Հյուսիսային մեծ հյուրանոցի վեցերորդ հարկում՝ մեր սենյակի բաց պատուհանի մոտ ու սպասում էի, որ Վիկտոր Տոսկան հագնվի։ Փողոցի մյուս կողմի հյուրանոցում՝ հենց դեմ֊դիմաց, պայծառ լուսավորված մի սենյակ նկատեցի, մտքումս ասի՝ ուրեմն մի ուրիշն էլ կա, որ լույսը չբացված՝ ուզի֊չուզի պիտի վեր կենա։ Հետո տեսնեմ՝ մեկը մոտեցավ պատուհանին՝ մի թերթ թուղթ ու ծրար ձեռքին։ Թուղթը ծալեց, ծրարի մեջ դրեց, փակեց ծրարն ու․․․ փողոց շպրտեց։

Վիկտորին ասի՝ իրեն դրսում կսպասեմ ու վազեցի ներքև, որ իմանամ ինչ է։

Ծրարն ուղղված էր «Աշխարհի մարդկանց»։

Նախաճաշելիս Վիկտորին պատմեցի, թե ինչ եմ տեսել, ծրարը բաց արի, հանեցի նամակն ու բարձր կարդացի։

«Սիրելի մարդիկ,― էսպես էր սկսվում նամակը,― ամեն օր գրում եմ ձեզ, որովհետև ծանր ժամանակներ են ձեզ համար եկել, իսկ ինձ համար՝ ոչ։ Ընտիր ժապավենով գրամեքենա ունեմ, ինչքան ուզեք թուղթ, ինչքան ուզեք ծրար ու ոչ մի անելիք։ Նյույորքյան այս առաջին նամակում նշում եմ միայն ամսաթիվը (երկուշաբթի, 21 մարտի, 1953 թ․) և հայտնում, որ մտադիր եմ հետագա նամակներումս ձեզ քաջածանոթ մի շարք հոգսեր ու խնդիրներ շոշափել։ Ես հոգսեր չունեմ և իմ օգտի համար ոչինչ չեմ փնտրում։ Հավակնություններից զուրկ եմ։ Փողի կարիք չունեմ։ Դժբախտ չեմ։ Փորձանքի մեջ չեմ ընկել։ Ապրում եմ սրտիս ուզածի նման։ Հետևաբար կարող եմ ձեզ այնպիսի բաներ ասել, որ աշխարհում էլ ոչ ոք չի ասի։ Նյույորքյան նամակներս կնետեմ քաղաքի տարբեր հյուրանոցների տարբեր պատուհաններից՝ օրական մի հատ, ամեն առավոտ, հենց լուսադեմին։ Նյու Յորքից կգնամ մի ուրիշ քաղաք, այնտեղից էլ՝ ուրիշ, մինչև որ ամբողջ երկիրը շրջեմ»։

Նամակն անստորագիր էր։

― Էդ ով որ է՝ հանաք է անում,― ասաց Վիկտորը։

― Տեսքից չէր երևում, թե հանաք անող է,― ասի։― Ոնց որ ամբողջ գիշեր էս մի քանի տողի վրա չարչարված լիներ։

― Ուրեմն՝ խենթ է։

― Իսկ եթե չէ՞։

― Բա էլ ի՞նչ։

― Չգիտեմ։ Երկրորդ նամակը հենց ձեռքս ընկնի, արդեն կիմանամ։

Երկրորդ նամակում, որ մյուս առավոտ Վիկտորի համար կարդացի, ասվում էր․ «Այսպես ուրեմն․ սնվելուց հետո ձեր ամենամեծ հոգսը զբաղմունք գտնելն է։ Դուք կարծես թե խուսափում եք ճշմարտությունից, բայց շատ իզուր։ Իրականում հնարավոր չէ ճշմարտությունից խուսափել, և երբ ջանում եք դա ամեն կերպ անել, ընկնում եք հիմար վիճակի կամ դժբախտության մեջ, մինչդեռ եթե չփորձեք ճշմարտությունից երես դարձնել, կվերագտնեք այն բարեսրտությունը, որ ձեր արյան մեջ է, բայց կորցրել եք՝ հարյուրավոր տարիներ շարունակ անվերջ սրտնեղելով։ Աղաչում եմ, էլ մի սրտնեղեք։ Մտահոգության պատճառներն ինքնին կվերանան, եթե դուք նստեք ու շրջապատում եղած ամեն ինչ հաշվելով՝ աստիճանաբար սկսեք պարզել, թե ով եք։ Հաշվելը անմեղ զբաղմունք է, որովհետև դրանից հետևություններ չեն բխում։ Հետևություններն ավելի ուշ կանեք։ Նախ և առաջ պիտի սովորեք հաշվել։ Առաջին անգամ հաշվեք մինչև ինը ու այդքանով սահմանափակվեք։ Գումարումը, հանումը, բաժանումն ու բազմապատկումը առայժմ մի կողմ դրեք։ Հենց սկսեք հաշվել, կհասկանաք, թե դրա իմաստը որն է»։

― Խելքդ ի՞նչ է կտրում,― ասի։

Վիկտորը թե՝

― Շա՜տ իմանամ։ Բայց դե, որ ասում է, արի փորձենք։ Կերել ենք, պրծել, բեր հիմա էլ հաշվենք։

― Էս գդալը,― ասի,― մեկ։ Բայց մինչև երկուսին անցնելը, արի մի կարգին էս գդալը նայենք, տեսնենք ինչ է։

― Չէ,― վրա բերեց Վիկտորը,― նա էդ տեսակ պատվեր չի տալիս։ Ասում է՝ հաշվեք ու վերջ։ Ուրեմն՝ էս ափսեն՝ ձվածեղի, խոզապուխտի ու կարտոֆիլի մնացորդն էլ հետը՝ երկու։

― Շատ լավ,― ասի։― Էս սուրճի բաժակը՝ երեք։

― Վաճառասեղանի հետևը կանգնած էն ծերուկը՝ չորս։

― Ի՞նչ կա,― ասաց վաճառասեղանի հետևը կանգնած ծերուկը։

― Դուք չորսն եք,― ասաց Վիկտորը։

― Չո՞րսը,― ասաց ռուս ծերուկը։― Ո՞նց թե։

― Համար չորսը, էլի,― ասաց Վիկտորը։

― Էս ի՞նչ բան է․․․ ինչո՞ւ չեք երաժշտություն լսում,― ասաց ռուս ծերուկը։

― Ավտոմատի մեջ գցելու էս հինգ սենթանոցը,― ասի,― հինգ։

Ես հինգ սենթանոցը գցեցի նվագարկիչի մեջ, ու կինն էլի սկսեց տղամարդուն հարցնել՝ թե ինչու է սխալ անում։

― Էս պատուհանը,― ասաց Վիկտորը,― վեց։

― Էս ամբողջ քաղաքը,― ասի,― յոթ։

― Արար աշխարհը,― ասաց Վիկտորը,― ութ։

― Ամբողջ տիեզերքը,― ասի,― ինը։

― Ըհը՛,հաշվեցինք պրծանք,― ասաց Վիկտորը։― Գդալից սկսեցինք, բայց տես ուր հասանք, չէ՞։

― Հետաքրքիր է՝ էս մարդու մտքինն ինչ է,― ասի։

― Լսիր, իսկ եթե դրա նամակին պատասխա՞ն գրենք։

― Է՛, որ գրեցինք, ի՞նչ պիտի ասենք։

― Ուրեմն ասելու բան չկա՞։ Կգրենք, որ նամակներն ստացել ենք ու շնորհակալ ենք։

― Նրա նամակները աշխարհի բոլոր մարդկանց են ուղղված։

― Բա մենք էլ էդ մարդկանցից երկուսն ենք, էլի,― ասաց Վիկտորը։― Դե, մեկնումեկը պիտի նամակները վերցներ փողոցից, կարդար։ Նա հո չի՞ գրել, թե դիմացի հյուրանոցում մնացող երկու բանակայինները կարդալու իրավունք չունեն։

― Ոչ էլ խնդրել է, որ իրեն պատասխանեն։

― Հանաք է արել, հանաք,― ասաց Վիկտորը։

― Գիտե՞ս ինչ կուզեի իմանալ․ ո՞նց է, որ նա բանակում չի,― ասի։― Երեկ առավոտը պատուհանի մոտ տեսա։ Տարիքով շատ մեծ չէր, լավ էլ առողջ էր երևում։

― Կարող է մի կարևոր գործարանում է աշխատում։

― Ոչ մի տեղ էլ չի աշխատում։

― Ի՞նչ իմացար։

― Ինքն էր առաջին նամակում գրել։

― Ուրեմն կա֊չկա, ծառայության պիտանի չի,― ասաց Վիկտորը։― Ա՛յ, բախտավոր մարդ։

Մյուս առավոտ, հենց որ գնացի նամակը վերցնելու, մեկն ինձանից առաջ ընկավ։ Մի սիրուն աղջիկ էր։ Չգիտեի ինչ անեմ, ասի․

― Կներեք, դա իմ նամակն է։

― Վրան գրված է՝ «Աշխարհի մարդկանց»,― ասաց աղջիկը։

― Դե հա,― ասի,― բայց քեզ շա՞տ է պետք։

― Չգիտեմ,― ասաց աղջիկը։― Մեջն ի՞նչ կա։

― Ոչ մի բան,― ասի։― Կատակի համար է։ Ամեն առավոտ էսպես նամակ եմ ստանում։

― Միգուցե էս անգամ ինձ են նամակ գրել,― ասաց աղջիկը։― Ախր ես գտա։

― Ուզում ես քե՞զ մնա։

― Միգուցե մեջը մի բան կա,― ասաց աղջիկը։― Միգուցե փող է։

― Չեմ կարծում,― ասի։― Այ թե ինչ․ բաց արա նամակն ու կարդա։ Եթե դրանից հետո կուզես քեզ մնա, թող ես էլ կարդամ․ էլի հետ կտամ։ Բայց եթե քեզ պետք չլինի, սրա դիմաց մի դոլար կվճարեմ, թե դեմ չես, իհարկե։

― Իսկ քո ինչի՞ն է պետք։

― Դե, ինչ ասեմ։

Հանկարծ խելքս փչեց գլուխս բարձրացնել։ Տեսնեմ էդ մարդը հենց պատուհանի մոտ է։ Կարծում էի, թե հետ կքաշվի, որ աննկատ մնա, բայց նա նստել էր, նայում էր։

Ես «բարի լույսի» տեղ նրան ձեռքով արի,― դե հո զինվորավարի պատիվ չէի՞ տալու,― նա էլ ինձ ձեռքով արեց։

Աղջիկը պիտի գնար 57֊րդ փողոցի ավտոմատ֊ճաշարան՝ աշխատանքի, էնպես որ առաջ անցավ։ Քայլում էի նրա կողքով ու անընդհատ շուռ գալիս, ուզում էի տեսնել՝ մարդն էնտե՞ղ է, թե չէ․ դեռ էնտեղ էր։ Պատուհանին կռթած՝ գլուխը դուրս էր հանել ու մեր հետևից նայում էր։

― Եթե նամակը մի դոլար արժի,― ասաց աղջիկը,― ավելի թանկ էլ կարժենա։

― Դե լավ, թող քեզ մնա,― ասի։― Բայց գոնե տուր կարդամ։

Վիկտորը վազեվազ հետևներիցս հասավ ու միացավ մեզ։

― Ինչ է,― ասաց,― բարդություննե՞ր են բացվել։

― Էս աղջիկը ինձանից շուտ նամակը վերցրեց,― ասի։― Աշխատանքից ուշանում է, ոտքներս կախ գցենք՝ մենք էլ վերկացից կուշանանք։

― Դե ուրեմն շուտ արա,― ասաց Վիկտորը։― Թող նամակն իրեն մնա։

― Լավ,― ասի, անկյունից շտապ֊շտապ մի տաքսի նստեցինք, 59-րդ փողոցն ու Քուինզբորո կամուրջն անցանք և ճիշտ ժամանակին՝ հենց վերկացին էլ տեղ հասանք։

Նախաճաշին գցում֊բռնում էինք, թե նամակում ինչ կլինի գրված, բայց իհարկե, խելքներս բան չկտրեց, դրա համար էլ կեսօրյա նախաճաշի մի ժամանոց ընդմիջմանը տաքսի նստեցի ու գնացի 57֊րդ փողոցի ավտոմատ֊ճաշարանը, որ տեսնեմ՝ չե՞մ կարող նամակը աղջկանից առնել կամ էլ թեկուզ կարճ ժամանակով վերցնել։

Նա շատ զբաղված էր, բայց ասաց․

― Նամակը հենց իմն է, ինձ մոտ էլ կմնա։

― Չի՞ կարելի կարդալ,― ասի։― Իսկույն հետ կտամ։ Ազնիվ խոսք․․․ Համ էլ ինձ մի բաժին մակարոնով ու լոբով ռոստբիֆ տվեք"

Աղջիկը գրպանից հանեց նամակը։ Ասի՝ ի՞նչ կլինի, որ գնամ նստեմ, ուտելու ընթացքում կարդամ։

― Բայց հանկարծ չփախցնես,― զգուշացրեց նա, ես էլ խոստացա, որ չէ։

Դե, երևի աղջիկն իրավացի էր։ Նամակը հենց իրեն էր ուղղված կամ համենայն դեպս, նույնքան էլ իրեն, ինչքան որ ինձ, Վիկտորին, ուզածդ մարդուն։ Սրա մեջ ասվում էր․ «Սնունդն ամեն ինչ է, ուստի կերեք դանդաղ և ուշք դարձրեք, թե ինչ եք ուտում։ Նկատի ունեցեք, թե ուտելու ընդունակությունն ինչպիսի բարիք է։ Քաղցել ու ծարավել՝ նշանակում է ապրել։ Հագեցնել քաղցն ու ծարավը նշանակում է գեղեցիկ ապրել։ Մարմնի ծարավը հագեցնել լավ է, բայց հոգու ծարավը հագեցնելն՝ ավելի լավ։ Իմացեք, թե ինչի եք ծարավի, քանի որ հենց ձեր ծարավի բնույթը չիմանալուց եք ամենից շատ տառապում։ Օրինակ՝ մի թողեք, որ ասենք՝ խոտը բռնի փառքի տեղը, որովհետև, եթե դուք ծարավի եք փառքի, խոտը չի կարող հագեցնել ձեր քաղցն ու ծարավը։ Պետք է թափանցել իրերի խորքը։ Պետք է ճանաչել նրանց հատկանիշները։ Թե խոտն այնքան եփենք, որ միջից քամվի նրա էությունը, դա չի հագեցնի նույնիսկ մարմնի ծարավը։ Եթե գեղեկցության եք ծարավի, աչքներդ լայն բացեք այդ ծարավը հագեցնելու համար, և դուք կտեսնեք, որ ամեն ինչի մեջ գեղեցկություն կա, միայն թե ձեր աչքերը լայն բացված լինեն։ Կույր մի եղեք, բաց պահեք աչքերը։ Եթե ծարավի եք որևէ բանի, ձեր ծարավն ուրիշ բանով մի հագեցրեք։ Մեկի փոխարեն մի բավարարվեք մյուսով։ Սովորեք հաշվել։ Սովորեք տեսնել։ Ճանաչեք ձեզ։ Իմացեք՝ ով եք։ Ճանաչեք ամեն բան, իմացեք ինչ է։ Փառք տվեք աստծուն դրանց հատկությունների համար ու ննջեք խաղաղ քնով, ասես հողի ստեղծածն եք, կանաչ դաշտի պտուղ և ուրիշ ոչինչ»։

Ես նամակը վերադարձրի աղջկան։

― Շատ շնորհակալ եմ,― ասի։― բայց էս նամակն ի՞նչ պիտի անես։

― Մոտս կպահեմ,― ասաց աղջիկը։― Էնքան կկարդամ, մինչև հասկանամ։

Որոշեցի մյուս առավոտ հաջորդ նամակն անպայման փողոցից վերցնել, այց հենց իջա փողոց, տեսնեմ նամակ չկա։ Նույն աղջիկը, նորից անցնում էր, ասաց․

― Ի՞նչ ես փնտրում։

― Հեչ,― ասի։― Եթե մի դոլար տամ, նամակիդ պատճենը չե՞ս տա։

― Լավ,― ասաց աղջիկը։

Նրան մի դոլար տվի, խնդրեցի, որ նամակի պատճենը հյուրանոցի ծառայողի սեղանին թողնի, ու նա էդպես էլ արել էր;

Մյուս առավոտ փողոցում էլ նամակ չկար։

Նախաճաշին Վիկտորը թե՝

― Էս ի՞նչ հաշիվ է, էլ նամակ չկա։

― Նա մեկնել է,― ասի։― Դե, առաջին նամակում գրել էր, որ պիտի մեկնի։ Ես երկար մտածել եմ ու այ թե ինչ եզրակացության եմ եկել։ Նա գրող կլինի, կամ գրելն է մոռացել, կամ դրանից ձանձրացել է, կամ էլ հասկացել, որ իսկական գրող չի ու սիրտը հովացնելու համար որոշել է մի քիչ զվարճանալ, իրեն էլ ձեռ առնել, գրել֊մրելն էլ, գրողներին էլ, մի խոսքով, ամենքին ու ամեն ինչ։

― Հաստատ մի ցավ ունի,― ասաց Վիկտորը։― Օրինակ իմ ցավն էն է, որ բանակ եմ ընկել։ Քո՞նը որն է։

― Չգիտեմ,― ասի։

Բայց գիտեի, որ հազար ու մի ցավ ունեմ, մանավանդ, որ հայրիկն էլ նորից էր կորել, ով իմանա՝ ուր էր գնացել։ Լուն գրել էր, թե մի ամիս հայերիկը իրեն շատ լավ է պահել, ուղղակի չտեսնված․ ինչքան ասես Լուին օգնել է Փասիֆիք փողոցի նրա պանդոկում։ Բոլորն էլ հայրիկին սիրելիս են եղել ու հենց պանդոկում աչքներով չի ընկել, մի գլուխ հարցրել են․ «Ո՞ւր է Վալենսիան»։ Լուն հայրիկի անունը Վալենսիա է դրել, որովհետև անըդհատ էդ երգն է երգել, և ամեն մեկի հետ ծանոթացնելիս, ասել է՝ անունը Վալենսիա է։ Հայրիկին դերձակի մոտ է ուղարկել, նրա համար երեք կոստյում, երկու հատ էլ վերարկու կարել տվել, իրեն էլ պանդոկի վերևի հարկի երեք սենյականոցում առոք֊փառոք տեղավորել։ Մի ամիս հայրիկը Լուի աջ թևն է եղել, հենց մենակ նրանով, որ պանդոկից դուրս չի եկել, ու Լուն էնքան փող է աշխատել՝ մտքին դրել է գործն ընդարձակել, պանդոկը մեծ ռեստորան դարձնել՝ իր բարով, բանով, հայրիկին էլ ձեռքից բաց չթողնել, որովհետև ոտքը շատ խերով է եղել, ու բոլորը հորս հավանել են։ Հետո մի իրիկուն հայրիկը պանդոկում չի երևացել, Լուն բարձրացել է վերևի սենյակները, տեսել կոստյումներն ու վերարկուներն՝ էնտեղ, իսկ հայրիկի իզութոզն էլ չկա։ Լուն ասում էր՝ ոչինչ, դարդ չանես, ոնց էլ լինի, հորդ էլի կգտնեմ։ Ասում էր՝ հայրիկից լավ մարդու կյանքում չի հանդիպել, ու նոր ռեստորանում նա իրեն պետք է։ Դե, իսկ հայրիկից ստացած վերջին նամակներս նրա գրածներին բոլորովին նման չէին։ Մարդ էդպիսի նամակներ է գրում, երբ մտքինը չի ուզում ասել։ Մի տեսակ շատ ուրախ֊զվարթ էին։ Հաստատ համոզված չէի, բայց սիրտս կվայում էր, որ շուտով հորս Նյու Յորքում կտեսնեմ։

Մյուս առավոտ որոշեցի մի անգամ էլ նայել, թե փողոցում նամակ չկա՞, ու իրոք որ կար։ Ծրարն առաջվա պես ուղղված էր «Աշխարհի մարդկանց», մենակ թե էս բառերը ձեռագրով էին գրված։ Բաց արի նամակն ու կարդացի․ «Վայ, Ջեքսոն, Ջեքսոն, ես քո․․․»։ Վերև նայեցի, տեսնեմ՝ Վիկտորը գլուխը հանել է պատուհանից ու ո՜նց է հռհռում։ Էդպես ծիծաղից թուլացած էլ իջավ ներքև, մեկ էլ հռհռոցը կտրեց, թե՝

― Էս առավո՞տ ինչ գտար փողոցում։

Հիմա երկուսս էլ հո չե՜նք ծիծաղում, կայազորի ամբողջ ճամփին էլ, դեռ առավոտվա ստուգմանն էլ, ռեստորան գնալիս էլ, նախաճաշելիս էլ հա ծիծաղում էինք ու ծիծաղում։

Իրիկունը, հենց հյուրանոց մտա, ծառայողն ասաց, որ միջանցքում ինձ մարդ է սպասում։ Հայրիկն էր․ երկար միջանցքի բազկաթոռներից մեկին քնել էր։ Նստեցի կողքին, սպասում էի՝ զարթնի։ Տեսքը բանի նման չէր, բայց մեկ է՝ ուրախ էի, որ նրան նորից եմ տեսնում։ Մի ժամ անցավ, մինչև քնից զարթնեց։ Ոչ ես մի բառ ասի, ոչ ինքը։ Էդպես լուռումունջ, տասը֊տասնհինգ րոպե նստել էինք միջացնքում, հետո սպասավորներից մեկին պատվիրեցի, որ բարից մի շիշ շոտլանդական վիսկի, սառույց ու երկու բաժակ բերի։ Հայրիկի բաժակն էլ, իմն էլ բերնեբերան լցրի, նա թե՝

― Էս պատերազմը մինչև վերջանա դու էլ ինձ պես կդառնաս։

― Ավելի լավ,― ասի։

Վեսլին հորն է պատմում այս պատերազմում անցնող իր ջահել կյանքից, հայրն էլ նրան է պատմում այն պատերազմում անցած իր ջահեկ լյանքից

Լուին հեռագրով հայտնեից, որ հայրիկը եկել է Նյու Յորք՝ ինձ տեսնելու։ Լուից էլ հեռագիր եկավ, փառք էր տալիս աստծուն ու գրում, թե հայրիկի նոր շորերը օդային փոստով ուղարկում է։ Բացի դրանից, հեռագրով երեք հարյուր դոլար էր փոխադրել, որ հայրիկը Նյու Յորքում ծախսի։ Ասում էր՝ ապագա ռեստորանի շինարարությունը թափով առաջ է գնում, ու ինքը հույս ունի, որ մի վեց շաբաթից հայրիկը շենքի բացմանը ներկա կլինի։ Հետաքրքրվում էր, թե հայրիկը չի՞ ուզի եկամտի տոկոսների հաշվին փայատեր դառնալ։ Խոստանում էր ամեն ինչ մանրամասն գրել։

Երեք օրից ուղարկած շորերը տեղ հասան, հետն էլ մի երկար նամակ Լուից՝ ինձ ու հայրիկին։ Նամակը տվի հորս, բայց նա վերադարձրեց, թե՝ բարձր կարդա, լսեմ։ Լուն լուրջ էր տրամադրված։ Գործը գլուխ բերելու համար հայրիկն իրեն պետք էր։ Ուզում էր հորս հետ համաձայնություն կնքել, գրավոր, թե բանավոր՝ դա արդեն մեկ էր։ Գոհ էր, որ Նյու Յորքում է, որովհետև նախ՝ գիտեր, թե հորս համար ինձ տեսնելն ինչ ուրախություն է, հետո էլ՝ հայրիկը կարող էր մի լավ տնտղել Նյու Յորքի ռեստորաններն ու բարերը, դրանց ելումուտը պարզել։ Լուն ասում էր, որ իրեն շատ հարմար կլինի, եթե հայրիկը գործի մեջ մտնի որպես եկամտի մեկ երրորդի փայատեր ու հարցնում էր, թե դա նրան է՞լ է ձեռ տալիս․ հայրիկի պատրտականությունն էն պիտի լիներ, որ իրիկվա ութից մինչև գիշերվա երկուսը, այսինքն՝ մինչև փակելու ժամը, ռեստորանում նստեր։ Լուն հայտնում էր, որ գործի երրորդ փայատերը Դոմինիկ Տոսկան է, նա էլ, ասում էր, լրիվ համաձայն է հորս մասնակից դարձնելուն։ Ինքը միջքաղաքային հեռախոսով Դոմինիկի հետ խոսել էր։ Ասում էր՝ թեկուզ հարկերը բարձր են, բայց իր ու Դոմինիկի համար լավ փող է շփում, դե, Դոմինիկն էլ որ բանակում է, գոնե մեկը պիտի իր կողքին լինի, իսկ ինքը բացի հորիցս, ուրիշ ոչ ոքի չի ուզում։ Թե՝ վերջն ի՞նչ եք ասում։

Է՛, հայրիկը երկար ժամանակ մի բառ էլ չէր ասում։ Ուղղակի վերցրեց շիշն ու բաժակը լցրեց, ես էլ սպասում էի, տեսնեմ ինչ կասի։

― Հը, ի՞նչ կարծիքի ես,― ասաց։

― Ինչքան գիտեմ, Լուն շիփ֊շիտակ մարդ է,― ասի։

― Չե՞ս կարծում, որ պարզապես լավություն է անում։ Ախր էդ ռեստորանում ես անեիք չունեմ։

― Դե, ռեստորաններն ու բարերը էդ կարգի տեղեր են,― ասի։― Թե որ մեկնումեկը մարդկանց աչքին դուր եկավ, էլի կգան։ Ես որ էդպես եմ։ Իմ կարծիքով, սկզբում Լուն մեզ լավություն էր անում, բայց հիմա էս նամակից երևում է, որ ինչ լեզվին է, էն էլ սրտում է։ Նոր գործը գլուխ բերելու համար դու նրան իսկականից պետք ես։

― Ախր գործի մեջ եթե փող չես դնում, որպես ի՞նչ եմ եկամտի մեկ երրորդն ստանում,― ասաց հայրիկը։― Ես առուծախից բան չեմ հասկանում, բայց գիտեմ, որ Լուի բռնած գործում եկամտի մեկ երրորդը ահագին փող է։

― Իմ կարծիքով, Լուին վստահելն արժի,― ասի։― Թե ձեռքդ շատ փող անցնի, տեղն ընկած տեղը, հենց իրեն պետք գա, կարող ես հետ տալ։ Բայց քեզ համար դժվար չի՞ լինի, որ ամեն իրիկուն վեց ժամ էնտեղ նստես։

― Իրիկունները միշտ էլ էդպես վեց ժամ մի տեղ նստում եմ,― ասաց հայրիկը։

― Շա՞տ էիր խմում Լուի մոտ։

― Էնքան էլ չէ, ուրիշ տեղ որ նստում եմ, ավելի շատ եմ խմում։ Լուի մոտ էլի լավ էր։

― Բա ինչո՞ւ հեռացար։

― Սիրտս նեղանում էր։ Մտածում էի, որ խանգարում եմ։ Հետն էլ մտածում էի, որ քեզ պիտի անպայման տեսնեմ։

Հայրիկը մի պահ լռեց, հետո ասաց․

― Վերջին անագամ քեզ տեսնելուս վրա շատ ես փոխվել։ Ի՞նչ է պատահել։

― Մեծացել եմ,― ասի։― Բանակում մարդ շուտ է մեծանում։ Համ էլ թոքերի բորբոքում էի ընկել, հոսպիտալում պառկած եմ եղել․․․ դրանից էլ եմ փոխվել։ Բարում էլ մի կնոջ հետ եմ ծանոթացել։

― Թոքերի բորբոքո՞ւմ,― ասաց հայրիկը։― Իսկ ինչո՞ւ չես ինձ իմաց արել։― Ծա՞նր բորբոքում էր։

― Ասում էին՝ վիրուսային է։ Մտածում էի՝ կմեռնեմ։

― Բա ո՞նց եղավ։

― Ի՞նչը։

― Ո՞նց եղավ, որ փրկվեցիր։

― Մի ճապոնացի տղա կար հոսպիտալում, գալիս էր, մոտս նստում։

― Ճապոնացի,― ասաց հայրիկը։― Համոզվա՞ծ ես։

― Ես ճապոնացուն չինացուց ջոկում եմ,― ասի։― Էդ տղան ճապոնացի էր։ Նա էլ թոքերի բորբոքումից նոր էր ոտքի կանգնել։

― Հետո՞, արածն ի՞նչ էր։

― Ոչ մի բան։ Ուղղակի նստում էր, սպասում։ ԻՆձ համար երեք հատ նարինջ էր բերել։ Էդպես էլ ոչ մի անգամ հետը չխոսացի, չիմացա էլ՝ ով է։

― Ճապոնացիներին բոլորն ատում են,― ասաց հայրիկը։― Ուրեմն դու՝ չէ՞։

― Չէ։ Իսկ դո՞ւ։

― Ես էլ չէ։ Քո կարծիքով, էդ տղայի արածն ի՞նչ էր, որ լավացար։

― Մոտս նստում էր, էլի։ Քնելիս գիտեի՝ կողքիս նստած է, մտքումս ասում էի՝ տեսնես որ զարթնեմ, էլի՞ նստած կլինի ու հենց զարթնում էի, միշտ նստած էր լինում։ Մի օր էլ զարթնեցի, էլ չկար, հասկացա, որ ամենադժվարն անցել է, իսկ երկու շաբաթից, երբ առաջվա վրա արդեն շատ լավ էի, ես էի գնում, ուրիշի մոտ նստում, նա ինձանից վատ էր։

― Էդ մե՞կն ով էր։

― Մի տղա էր, անունն էլ՝ Լերոյ Հարիսոն։ Մահճակալին կպցրած ցուցանակի վրա անունը կարդացի։

― Նա՞ ինչ էր։

― Սևամորթ։

― Բա վերջը ո՞նց եղավ։

― Ինձ դուրս գրեցին, էլ չիմացա, թե նա ոնց եղավ։

― Դու էլ նրան բան տվի՞ր։

― Չգիտեի սրտովը կլինի՞, որ տամ, դրա համար էլ չտվի։

― Բայց էն ճապոնացի տղան քեզ երեք հատ նարինջ էր տվել, չէ՞։

― Երևի նա գիտեր, որ սրտովս կլինի։

― Կերա՞ր նարինջները։

― Չէ, հա՛։ Պահում եմ։

― Ինչո՞ւ։

― Պահում եմ, էլի։ Լրիվ չորացել են, սմքել։

― Էդ սևամորթ տղան զարթնում էր, տեսնում մոտը նստա՞ծ ես։

― Հա, մի երեք֊չորս անգամ տեսավ։

― Բա ի՞նչ էիր ասում։

― Ոչ մի բան։

― Քո կարծիքով, նա ուզո՞ւմ էր, որ զարթնելիս քեզ մոտը նստած տեսնի։

― Հաստատ չգիտեմ, բայց ինձ թվում էր՝ ուզում է։ Ես, օրինակ, ուզում էի, որ զարթնելիս ճապոնացի տղային տեսնեմ։

― Ժպտում էի՞ր էդ սևամորթին։

― Չէ, հա՛։ Ի՞նչ կար ժպտալու։ Խեղը մեռնում էր, նրանից առաջ էլ ես էի էդ օրին։

― Իսկ ճապոնացի տղան քեզ ժպտո՞ւմ էր։

― Չէ, ի՞նչ ես ասում։ Ինձանից քիչ առաջ էլ նա էր մահվան դուռը։

― Հույս ունեմ, որ էդ սևամորթ տղան լավացած կլինի,― ասաց հայրիկը։

― Ես էլ։

Հայրիկն էլի մի պահ լռեց, հետո ասաց․

― Իսկ էդ ի՞նչ կնոջ հետ ես ծանոթացել։

Կնոջ մասին ինչ որ ինձ հայտնի էր, հորս պատմեցի։ Նա բաժակը նորից լցրեց, էս անգամ իմն էլ հետն ու ասաց․

― Համարյա սիրուն տղամարդ ես դարձել։ Չգիտեմ ինչից է, թոքերի բորբոքումից, թե կնոջից։

― Ձեռ ես առնում, չէ՞։

― Դե, առանց դրա էլ չի լինի։

Որոշ ժամանակ սուսուփուս խմում էինք, հետո հայրիկը թե՝

― Է՛հ, ի՞նչ կարծիքի ես էս բոլորի մասին։

― Իմ կարծիքով՝ պիտի նոր շորերդ հագնես, գոնե Լուի պատվին գնաս Նյու Յորքի ռեստորաններն ու բարերն ուսումնասիրես։ Իմ կարծիքով՝ պիտի Լուի ու Դոմինիկի հետ գործի մեջ մտնես։

― Դա՛ չեմ հարցնում,― ասաց հայրիկը։― Հարցնում եմ՝ ի՞նչ կարծիքի ես, էս պատերազմում գլխիդ ի՞նչ է գալու։

― Ո՞վ գիտի,― ասի։― Դու որ պատերազմ էիր գնացել, գիտեի՞ր, գլխիդ ինչ է գալու։

― Էլի շատ թե քիչ պատկերացում ունեի։

― Լա՜վ ես։ Կուզե՞ս իրիկունը գնանք ռեստորան, միանգամից Լուի պատվերն էլ կկատարես՝ կնայես ոնց է, ինչ է։

― Քեզ ավելի ձեռնտու չի՞, որ էդ կնոջ հետ ընթրես։

― Չէ։ Իսկի չգիտեմ՝ մոտն էլի կգնա՞մ, թե չէ։

― Ինչո՞ւ։

― Դե, ման եմ գալիս, մի հարմար աղջիկ ճարեմ, հետն ամուսնանամ, ընտանիք կազմեմ։

― Այ դա արժի՜․ լավ ես անում։ Ուզում ես տղա ունենալ, չէ՞։

― Հա։ Ո՞նց իմացար։

― Ամեն մարդ էլ ուզում է տղա ունենալ, հենց սկսում է հասկանալ, որ երևի չհասնի նպատակին։

― Ի՞նչ նպատակ։

― Ամբողջ պատերազմն ահ ու մահի մեջ եմ անցկացրել,― ասաց հայրիկը,― վախը սրտումս, որ քեզ էդպես էլ չեմ տեսնի, իսկ ինձ ուրիշ բան պետք չէր, մենակ աչքս քեզ տեսներ ու վերջ։ Բայց դեռ մորդ էլ չէի գտել։ Չգիտեի՝ ով կլինի, ինչ կլինի, որտեղ նրան գտնեմ։ Դեռ չէր էլ հաջողվել իսկական կյանք մտնել, իսկ պատերազմում կարող էր էնպես ստացվել, որ երբեք էլ չմտնեի․ այ, դրա համար էլ ինձ մի կերպ ստիպեցի ապրել, թեկուզ գիտեի՝ արդեն մեռած մարդ եմ, ոտից գլուխ ջարդուխուրդ եղած ու լրիվ անպիտան․ մա՜րդ էլ ասում եմ, իբր թե վրաս մարդու շնորհք է մնացել։

― Է՜, հայրիկ, շատ լավ էլ մնացել է։

― Հենց հասկանում ես, թե ինչքան դժվար է դառնալ էն, ինչ որ իրոք կաս, է՛հ, սկսում ես ապագա որդուդ մորը որոնել․ դե, եթե դու նպատակիդ չես հասել, գոնե որդիդ հասնի։

― Ո՞նց թե՝ «դառնալ էն, ինչ որ իրոք կաս»։ Իսկ մենք ո՞վ ենք։

Օհո՜, էստեղ հայրիկը զայրացավ, բայց ինձ վրա չէ։ Արար աշխարհի վրա էր զայրացել, բոլոր մարդկանց, որ առանց իմանալու, թե ովքեր են իրենք, չեն թողնում լինես էն, ինչ որ իրոք կաս։

― Ո՞վ ենք, հա՞,― ասաց հայրիկը։― Հիմա բացատրեմ, տես ով ենք։ Մենք Ջեքսոններն ենք, այ թե ով․ էն օրվանից, ինչ մարդն ասել է քայլել, մենք երկրի երեսին քայլում ենք։ Եթե եկել ենք, հասել էս աստիճանին, թող իզուր տեղը մեզ չխանգարեն, որ մարդ արարած դառնանք, որովհետև միևնույն է՝ մի օր մեզանից մեկը կհասնի նպատակին։ ԳԻտեմ, էդ մեկը ես չեմ լինի։ ՄԻգուցե դու էլ չլինես, բայց հնարավոր է քո որդին լինի։ Թե նրա բանն էլ ձախողվի, ուրեմն կարող է որդուդ որդին լինել, մի խոսքով, մեզանից մեկն անպայման կհասնի նպատակին, մնացածներս էլ գերեզմանում շուռ կգանք մյուս կողքի ու վերջապես հանգիստ քուն կմտնենք։ Բայց մինչև մեզանից մեկը դրան չհասնի, հանգստության երես չենք տեսնի։

― Մենք հիմա էլ ենք մարդ արարած, հայրիկ։

― Գրող ու ցավ ենք,― վրա բերեց հայրիկը։― Մի ի՛նձ նայիր։ Քեզ նայիր։ Մեր մասին շատ֊շատ կորղ ես ասել, թե ջանք ենք թափում մինչև հիմա դեռ ջանք ենք թափում, որ մարդ դառնանք։ Մարդ արարածն իր նմանին չի սպանի։ Ա՛յ, տես, էդ համազգեստը հագդ են քաշել, որ հրացանդ պահես քեզ նմանի վրա ու կրակես։ Մարդ արարածն էդպես չի անի։ Մարդ արարածն իր նմանից չի պահանջի, թե՝ էդպես արա։ Նրան չի պարտադրի։ Մարդ արարածն իր նմանին անընդհատ սարսափի չի մատնի, որ սա տակը լցնի․ հա՛, հենց տակը լցնի, էդ եմ ուզում ասել։

― Հայրիկ, էն պատերազմում դու մեկնումեկին սպանե՞լ ես։

Հայրիկը երկար ժամանակ լուռ էր։

― Ո՞վ էր,― ասի։

― Արդեն մեռած էր,― ասաց հայրիկը։― Արդեն ոչ մեկն էլ չէր։ Առաջ տասնութ֊տասնինը տարեկան տղա էր եղել․․․ բայց արդեն ոչ մեկը չէր։

― Ինչո՞ւ դա արիր։

Հայրիկը մի պահ նայեց ինձ, հետո բաժակը տարավ շուրթերին ու առանց բերանից հեռացնելու՝ ասաց․

― Քեզ համար, երևի։ Չէ, ինձ համար չէի անի, գիտեմ։ Չեմ ուզում մեղքը քո վիզը գցել, բայց էդ դո՛ւ արիր․․․ հասկանո՞ւմ ես։ Ճար չկար, պիտի անեի։ Չէի ուզում վերջս տան, մինչև քեզ չտեսնեմ։

― Շնորհակալ եմ, հայրիկ։ Բայց ափսոս, որ արել ես։

― Էն օրվա իմ զգացածը մի օր էլ դու կզգաս։ Ամեն ինչ կանես, որ ողջ մնաս ու որդուդ տեսնես։ Մարդ էլ կսպանես։

― Երևի էդ սպանածդ տղան էլ է նույնը զգացել։

― Գիտեմ, նա էլ է զգում,― ասաց հայրիկը։― Ոնց որ ե՜ս չէի ուզում նրան սպանել, էնպես էլ նա՝ ինձ, երկուսս էլ դա տեսնում էինք, բայց նեղ տեղն էինք ընկել, ճար չկար, պիտի էդ բանն անեինք։ Կյանքում չէի հավատա, թե սվինը դիմացիս մարդու փորը կխրեմ, բայց դե խրեցի։

― Սվի՞նը։ Կարծեցի հեռվից կրակել ես, ասի՝ երևի վազել է պահ մտնի, դու էլ խփել ես։

― Գրողը տանի,― ասաց հայրիկը,― պահ մտնող մարդու վրա երբեք չեմ կրակել։ Ես ընդհանրապես ոչ մեկի չեմ խփել, երբեք էլ լավ հրաձիգ չեմ եղել․․․ Օդի մեջ էի կրակում, ամբողջ երկինքը գլխիս վերևն էր։ Բայց ես ու դու՝ երկուսով, մի տղայի չթողեցինք, որ որդուն տեսնի, ախր նա էլ էր ուզում, չէ՞։ Պիտի մի ձևով դրա տեղը հանենք։

― Ո՞նց։

― Չգիտեմ․․․ մի ձևով։ Օրը կգա՝ ե՛ս կլինեմ, դո՛ւ կլինես, թե քո որդին՝ իմ թոռը, պիտի դրա տեղը անպայման հանենք։ Էս պատերազմը եթե մեջեղ չընկներ, դու ավելի հեշտ դա կանեիր, էնպես որ տես՝ չսխալվես, ուշքդ վրադ պահիր, տղայիդ մորը աչքից չփախցնես։

― Աղջկերքի մոտ աստղս էնքան էլ չի բռնում,― ասի։― Շնորհք չունեմ, աչքաբաց չեմ ու ամեն ինչ շատ լուրջ եմ ընդունում։

― Լավ կլինի, լավ,― ասաց հայրիկը։― Սրտիդ ուզաշին կգտնես։ ու հենց հանդիպես, միանգամից գլխի կընկնես․ ինքն է, որ կա։

Մենք վեր կացանք, գնացինք ընթրելու ու դեռ երկար խոսում էինք, աշխարհի երեսին ինչ կա չկա՝ գնում֊վերցնում, որովհետև հայրիկն ուզում էր իր գիտեցածը ես էլ իմանամ։

Վեսլին նամակներ է գրում֊ստանում, սեփական անկյունի ու գրասեղանի տեր դառնում, և մի մարդ, որ իրեն գրող է համարում, նրան էլ է գրողի տեղ դնում

Նյու Յորքից Հարի Քուքի հետ նամակագրություն ունեի։ Ջո Ֆոքսհոլին գրում էի։ Շաբաթը մեկ Դոմինիկ Տոսկային էի նամակ ուղարկում, որ տեղյակ պահեմ, թե ես ու Վիկտորը ոնց ենք յոլա գնում։ Լուին էլ էի գրում։ Ու իհարկե՝ հորս։ Երևի դրա համար էլ նա եկավ Նյու Յորք՝ ինձ տեսնելու։

Բանակայինի աչքին նամակներն ամեն ինչից էլ կարևոր են, բացի զորացրվելուց ու տուն դառնալուց։ Սա երևի բացատրվում է նրանով, որ ոչ ոք իսկապես բանակի կյանքով չի ապրում։ Մարմնով էնտեղ ես, ուր գտնվում ես, բայց հոգով՝ ուրիշ տեղ։

Թոքերի բորբոքումով հոսպիտալում պառկելուս մասին հայրիկին ոչ մի տող չէի գրել, որովհետև չէի ուզում անհանգստացնել։ Դուրս գրվելուցս մոտ մի ամիս անց, ինձ նորից առողջ զգացի, էլ հաշվի չէի առնում՝ ձյուն է, երկինքն է ամպամած, անձրև է, ցեխ, թե ինչ։ Մարդ վաղ թե ուշ սովորում է իր ուզած եղանակը հետը ման ածել։

Լուն ամեն երկուշաբթի առավոտ ինձ նամակ էր ուղարկում, սովորաբար չորեքշաբթի կամ հինգշաբթի օրերն էին նրա գրածները հասնում։ Երկար֊բարակ թուղթ չէր մրոտում, բայց ինձ հետաքրքրող բաները լրիվ պատմում էր։ Ամեն նամակով էլ փող էր փոխանցում։ Սկզբում՝ քսան դոլար, հետո, երբ հայրիկին գտավ՝ երեսուն, իսկ շատ չանցած՝ արդեն հիսուն։ Լուն գրում էր, որ չնեղվեմ փողի համար, ինքը պարտքով է տալիս ու հույս ունի, թե մի օր պարտքս կփակեմ։ Գիտեի, որ իսկի էլ չի ուզում պարտքս փակեմ։ Ուղղակի չի ուզում անհարմար զգամ։ Բայց ես հաստատ որոշել էի պարտքիս տակից դուրս գալ։ Աշխատածս հենց առաջին փողից պարտքիս մի մասը գոնե պիտի փակեի։ Ախր կյանքումս նրա համար ոչինչ չէի արել․ եղած֊չեղածը՝ մի անգամ խոստացա օգնել։ Բայց ուրախ էի, որ Լուն լավ փող է վաստակում․ դե, միշտ էլ հաճելի է տեսնել բաժանելու շատ բան ունեցող ձեռնաբաց մարդու։ Իսկ բաժանելու բան չունեցող ձեռնաբաց մարդը երևի աշխարհում ամենադժբախտն է։

Նամակներից մարդկանց քիչ֊քիչ ճանաչում ես։ Եթե քեզ նամակ գրողին առաջ էլ ես իմացել՝ հիշում ես նրան ու միտքդ է, թե նրա մասին ինչ էիր մտածում, հետո կարդում ես նամակները, նրան ավելի լավ ճանաչում, ու էդ նրա նամակներից զարմացած մնում։ Թվում է թե դրանք ծնվում են ամեն մարդու մեջ եղած մի բանից, ու եթե ինձ հարցնեին՝ ինչից, կասեի՝ մենությունից։

Մարդը միայնակ արարած է։ Չնայած աշխարհը լինքն է իր նմաններով, նա մեն֊մենակ է։ Երբեմն էլ էնքան մենակ, որ շրջապատից երես է թեքում դառնում մեռածներին․ վաղուց ապրած մարդկանցով է տարվում, նրանց գրած գրքերը կարդում։ Կամ Թորոյի^[6] պես սիրահարվում է դաշտ ու կանաչին, կապույտ երկնքին ու բնության ազատ զավակներին։ Կամ կապվում է մի փոքրիկ ընտանի կենդանու՝ շան, դեղձանիկի, թութակի, անգամ կրիայի, ոսկե ձկնիկի, թեկուզ ձիու նման մեծ կենդանու հետ։ Ասում են արաբներն իրենց ձիերին կանանցից շատ են սիրում։ Պատահում է՝ մարդ բույսերի հետ էլ է կապվում, սեփական պարտեզում աճեցնում, իսկ թե պարտեզ չունի, թաղարների մեջ է փոքրիկ բույսեր խնամում։ Բայց անընդհատ ո՞ւմ է փնտրում։ Մեկնումեկին, որն իրեն ծաոթ լինի։ Ինչքան նամակ եմ ստացել, բոլորի մեջ միշտ մենակությունն է եղել ու մեկնումեկի հետ շփվելու կարոտը, էնպիսի մեկի, որ օտար չլինի, որ քեզ հիշելիս լինի։

Հարի Քուքի նամակներն ինձ շատ զարմացրին, որովհետև սպասում էի, թե ուրախ հանաքներով լեփլեցուն կլինեն, բայց դրանց հետն էլ չկար։ Նրա նամակները կարոտով էին լցված և ուրիշ ոչինչ։ Սովորաբար մադրիկ ծանոթ, արդեն սրտին մոտ բաների կարոտն են քաշում, օրինակ՝ հայրենի տան, կամ իրենց ագարակի, կամ հարազատ քաղաքի թաղ ու փողոցի, բայց Հարին գալիք բաների կարոտից էր տանջվում։ «Միակ հույսս էն է,― գրել ր նա նամակներից մեկում,― որ մի օր ինձ հանգիստ կթողնեն, գոնե մտածեմ, տեսնեմ՝ ոնց պիտի ապրեմ։ Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, ոչ ես կծերանայի, ոչ էլ ուրիշները․ ուղղակի մի իրիկնադեմ կպառկեի դարավոր խնձորենու տակ ու քուն կմտնեի, որ էլ երբեք չարթնանամ»։

Իսկ Ջո Ֆոքսհոլի նամակները նրա խոսք ու զրույցի կեսի չափ էլ լուրջ չէին։ Նա գլխին եկած մանրմունր դեպքերից էր պատմում ու ծանոթ սպաներին ծաղրում։

Դոմինիկ Տոսկային էլ մենակ մի բան էր հետաքրքրում․ ո՞նց է Վիկտորը։ Ճիշտ է, Վիկտորն ավելի շուտ֊շուտ էր նրան նամակ գրում, բայց Դոմինիկն ուզում էր ամեն ինչ ինձանից իմանալ։ Մնալո՞ւ եմ Վիկտորի հետ, եթե մեզ օվկիանոսի մյուս կողմն ուղարկեն։ Ասում էր՝ դասավորի, որ հետը մնաս։

Հայրիկի նամակներն ամենակարճն էին։ «Նամակդ ստացա,― խզբզում էր նա։― Էլի Ժողովող կարդա, մի անգամ արագ֊արագ, հետո երկու֊երեք անգամ դանդաղ»։ Կամ․ «Նամակդ ստացա։ Անդերսոն եմ կարդում։ Իմ կարծիքով, քեզ էլ դուր կգա»։ Դե, գրեցի, որ ես էլ եմ կարդացել ու հեքիաթներից մի քանիսի անունը նշեցի, իսկ հայրիկն ի պատասխան թե՝ «Հանս Քրիստիանն էլ վատը չի, բայց ես Շերվուդի հետ էի»։

Մի անգամ էլ Կակալակովիչին նամակ գրեցի։ Սպասածիս պես, լավ մարդ դուրս եկավ, ներողություն էր խնդրում, որ շուտ չի պատասխանել, որովհետև ձեռքին նոր վաշտ կա, հիմա էլ էդ տղերքի հետ է արյուն֊քրտինք թափում։ «Կզարմանաս,― գրել էր նա,― թե ամեն մի նոր վաշտի տղերքը ինչքան են իրար նման»։

Էսպես բոլ֊բոլ նամակ գրելուս պատճառն էլ ո՞րն էր․ ինձ դասերին էին ուղարկում ինչ է՝ քարտեզ կարդալ սովորեմ ու ռազմական գործն ուսումնասիրեմ, դե, ուզածիս չափ ժամանակ ունեի։ Սովորություն էի սարքել՝ գրպանումս չորս֊հինգ հատ սրած մատիտ էի պահում, հետն էլ ծոցատետր ու ծրարներ․ մինչև մյուսները անհամ ճառեր էին լսում, թե բանակում ով ինչացու է, ու սրան֊նրան իրարից ոնց ջոկես կամ ասենք՝ եթե անապատում մոլորվել ես, ինչ ճար ու հնար գտնես, ես վերջում նստած՝ նամակ էի գրում․ կամ հայրիկին, կամ Լուին, կամ Ջո Ֆոքսհոլին, կամ էլ Դոմինիկին։

Հենց դասընթացը վերջացրինք, սերժանտը հարցրեց, թե չէի՞ ուզի իր մոտ մեքենագրող լինել, ասի՝ կուզեմ, էնպես որ գրամեքենայի ու սեղանի տեր դարձա, արդեն ժամանակիս մեծ մասը սերժանտի համար ծանոցումներ ու զեկուցագրեր տպելով էր անցնում։

Մի հարմարավետ անկյուն տվեցին առանձին սենյակում, գրողների հետ հենց միևնույն հարկում, սրանք էլ, բնական է, ինձ իրենց գրչակցի տեղ դրին։ Նրանցից մեկնումեկը մերթընդմերթ մտնում էր մոտս, սեղանիս ծայրին նստում ու հարց տալիս․

― Ինչի՞ վրա ես աշխատում։

Ասում էի՝ ինչ եմ անում, սա թե՝

― Ես նկատի ունեմ ոչ թե բանակի, այլ քեզ համար։ Օրինակ՝ ես պիես եմ գրում։

Վեսլին ծանոթանում է բանակային կինոսցենարիստների հետ և նրանց ուսումնական ֆիլմերը նայելուց հետո կասկածի մեջ ընկնում, թե իսկական թշնամիները հենց սրանք են, որ կան

Նյույորքյան կայազորի գրական բաժնում մոտ հիսուն գրող կային։ Մի անգամ սերժանտի համար նրանց ցուցակը մեքենագրեցի ու բոլորի անուններն էլ իմացա, բայց միտքս չեկավ, թե մեկնումեկի գիրքը կարդացած լինեմ։ Մի շաբաթ օր էդ ցուցակը տարա 42֊րդ փողոցի հանրային գրադարան ու դրանց ազգանունները մեկ առ մեկ՝ այբբենական կարգով, գրացանկում փնտրեցի։ Է՛հ, էդքանից մենակ մի հոգի էր գիրք հրատարակել։ Տվյալները դուրս գրեցի, պահանջաթերթիկ լրացրի, գիրքը բերին, նստեցի, որ կարդամ։

Դե, սովորական գիրք էր․ տպված էր թղթի վրա, կազմ ուներ, սյուժեից էլ զուրկ չէր, բայց իմ կարդացած բոլոր գրքերի մեջ ամենաձանձրալին էր։ Քսան էջ սկզբից կարդացի, տասը էջ, վերջից, մի երկուսն էլ՝ մեջտեղից, բայց որ էջն էլ բացեիր, ձանձրույթից կքնեիր։

Զարմանում էի, թե սրանք ինչ գրողներ են։ Երևի ամբողջ երկրում կարդալու արժանի հիսուն գրող չլինեին․ իսկ էստեղ՝ խնդրեմ, հիսուն հոգի իրար գլխի էին հավաքվել ու կառավարության պատվերով գրում էին, ջնջում։ Գիրք հրատրակած գրողին էլ տեսա, բայց ոչ տեսքն էր մի բան, ոչ էլ ասածները։ Չնայած խելացի էր մնացած քառասունինի պես։ Կյանքումս չէի հանդիպել էսքան խելացի մարդկանց։ Անընդհատ գրքերից ու պիեսներից էին խոսում, ու աշխարհի երեսին ոչ մի գրվածք չկար, որի մասին մի խորաթափանց դատողություն չանեին։ «Շեքսպիրին քամես՝ տակն ի՞նչ կմնա,― ասում էր նրանցից մեկը։― Գրագող, իրական կյանքից խուսափող գաղափարազուրկ գրչակ»։

Մի գրողից անցնում էին մյուսին ու բոլորի բուրդն էլ գզում, քամուն տալիս։

Իսկ ես նայում էի նրանց ու փորձում հասկանալ, թե ովքեր են սրանք, բայց էդպես էլ հարցիս մի խելքը գլխին պատասխան չգտա։

Էս մարդիկ բանակում ինձ պատահած ամենամեծ հայրենասերներն էին, համենայն դեպս, էնտեղ տեսածներիս մեջ մենակ նրանք էին ուզում թշնամու ճաշն եփել․ ճապոնացիներից ռագու սարքել, գերմանացիներից էլ՝ կաղամբի թթու։ Մեծ մասն առնվազն երկու տարի արդեն էդ կայազորում էր, մի քանիսի մազերն էլ էդտեղ էին սպիտակել․ սրանք քաղաքից դուրս՝ իրենց փոքրիկ առանձնատներում էին ապրում։ Առավոտը մեքենայով գալիս էին, իրիկունը հետ դառնում։ Մեզ նման բանակային կարգուկանոնով չէին նստում֊վեր կենում, համազգեստի վրա էնքան ուսաթելեր ունեին, որ զինվորական պարտականություններից լրիվ ազատվել էին։ Մեկ֊մեկ մնում էին տանն աշխատելու, իսկ դա նշանակում էր՝ մի երկու շաբաթ աչքովդ չեն ընկնի։

Նրանց ռազմական առաջադրանքը, մի բան, որ մեծ հանդիսավորությամբ էին անում, «թեմատիկ մշակումներն» էին ու կարճամետրաժ ուսումնական ֆիլմերի «սցենարները»։ Սկզբում ֆիլմերը հատուկ խնդիրներ էին շոշափում, օրինակ՝ ինչպես կրակել սովորես ու հրացանդ միշտ մաքուր պահես, բայց շատ չանցած, հենց էդ նյութը սպառվեց, սցենարիստները դիմեցին զինվորական կյանքի ավելի գեղարվեստական կողմերին։ Ցույց էին տալիս, թե անզեն ձեռքով ոնց պիտի սպանես կամ մահը ոնց անվախ դիմավորես։ Իրենք էս երկու հարցում էլ չտեսնված էին․ սպանելու ծարավից վառվում֊տոչորվում էին, արհամարհանքով էին լցված անարգ, ողորմելի, դեղնափոր ճապոնացիների ու վախկոտ գերմանացիների հանդեպ և ապշեցուցիչ, գերմարդկային խիզախությամբ էին նայում մահվան աչքերին։ Բայց ամեն իրիկուն նստում էին մեքենան՝ իրենց գցում տուն, ու մինչև ուրիշները գնում էին օվկիանոսի մյուս կողմը՝ կռվելու, սրանք դեռ մի գլուխ սցենարներ էին գրում, իրենց ֆիլմերով բոլորին քաջալերում, որ մահը սցենարի հեղինակի պես հերոսավարի դիմավորեն։

Դուրները չէր գալիս, որ գերմանացուն կամ գերմանուհուն, ճապոնացուն կամ ճապոնուհուն մարդու տեղ էիր դնում։ Եթե մեկնումեկը պատահմամբ, լրիվ միամիտ նրանց հարցներ, թե իրենք երբ են ճանապարհվում օվկիանոսի մյուս կողմը՝ թշնամուն ջարդ տալու, կասեին՝ արդեն քանի տարի է, ձգտում են մեկնել, բայց կայազորի բժիշկը իրենց խոցի, ստամոքսի կամ աչքերի պատճառով չի ուզում ոչ մի խոսք լսել․ կամ կասեին՝ կայազորի հրամանատարը շարունակ դիմադրում էր, որպեսզի իրենց գրամեքենայի մոտ պահի, քանի որ նման աշխատանքը զենք վերցնելուց հարյուրապատիկ կարևոր է համարվում․ կամ հենց իրենք էլ ասում էին, թե շատ ավելի մեծ գործ են անում թշնամուն ջախջախելու համար, քան մի ամբողջ դիվիզիա կաներ։

Նրանց ֆիլմերը պիտի պարտադիր նայեինք, թեկուզ կայազորում, հենց մեր քթի տակ նկարված լինեին, բայց մենակ իրենք էին դահլիճից գոհ ու հրճված դուրս գալիս։ Մնացածներս մի տեսակ ամաչում ու նեղվում էինք էկրանային էդ անվերջ հոխորտանքից, մի տեսակ վատ էինք զգում, որ մեզ քաջալերում, դաս էին տալիս, թե ոնց մարդու աչքը հանես, քացով երեսին կամ ամորձիներին խփես, վիզը, ողնաշարը կամ ձեռքը կոտրես, սվինը փորը խրես, իսկ հետո, ասես ոչինչ չի պատահել, ճիշտ ժամանակին շուռ գաս ու լեղապատառ ընկերոջդ կյանքը փրկես, մի փոքրամարմին տղայի, որին աժդահա, ցմփոր գերմանացու մեկը մազ էր մնում խեղդամահ անի, էդ գերմանացու ողնաշարը փշերլուց հետո էլ դառնաս փոքրիկ ընկերոջդ, պաշտպանի պես նրան թևիդ տակ քաշես ու վրա բերես․ «Այ, տեսնո՞ւմ ես, Սեմ, եղածը մի բան չի․ այս բոլորն անում ենք, որ ազատ իրավունք ունենանք մեր ուզածն ասել, մեր ուզածն անել ու մեր ուզած տեղը գնալ։ Մի֊մի հատ չծխե՞նք»։

Հեղինակներից բացի, էս զառանցանքները ոչ ոքի չէին համոզում, ու մեկ էր՝ ինչ կտրիճներ էլ էկրանին ցույց տային, վաղ թե ուշ օվկիանոսի մյուս կողմը ուղարկվելիք տղերքը սրտանց ցավակցում էին թշնամու բանակի զինվորներին, որ էդ խեղճերի աչքերն անընդհատ հանում են կամ վզերն ոլորում։ Ախր էսպիսի բաները վնաս են բերում։ Եթե մարդուց իրոք պահանջվում է էսպիսի բաներ անել, շատ հավանական է՝ նրա մտքով անցնի, թե ինչ է, պատերազմում հաղթանակ տանելու ուրիշ ձև չկա՞․ պիտի որ լինի։ Միգուցե կռվի ջատագովները պետք է իրար հետ պայմանավորվեն, որ կռվելու եղանակները գոնե մի քիչ մարդկային լինեն։ Իսկ եթե արդեն ուշ է, ու երկու կողմերն էլ ի վիճակի չեն գազանություններին վերջ տալ, միգուցե պետք է պատերազմին վերջ տալ ու վիճակ գցել։

Մեղքս ինչ թաքցնեմ, էս գրողների խզբզանքները հակառակ ազդեցությունն էին թողնում․ թշնամուն աչքիս բարձրացնում էին։ Հանկարծ գլխի ընկա, որ օվկիանոսից դենը գտնվող թշնամուն մտքիցս հանել եմ։ Իսկականից թշնամիները արդեն գրողներն էին թվում, տեղով պատուհաս․ կռվի վերջանալուց հետո էլ երևի սրանցից չպրծնենք, էլի հոգիներս կուտեն։ Չգիտեմ պատերազմում ով է հաղթանակ տանում, բայց իմ կարճ խելքով՝ Վիկտոր Տոսկայի պես մեկն է, որ շքանշանից բացի, ուրիշ բան էլ է ուզում, Ջո Ֆոքսոհլի պես մեկը, որ ատելով ատում է բանակի ու պատերազմի հետ կապված ամեն ինչ, Հարի Քուքի պես մեկը, որ երազում է իրեն հանգիստ թողնեն, մտածի տեսնի, թե կյանքը ոնց ապրի, ինչ անի՝ չծերանա, պառկի, քուն մտնի ու էլ չարթնանա, հենց թեկուզ էն միլիոնավոր, ինձ անծանոթ տղերքը, որ ընկել են պատերազմի մսաղացը ու կամ կսպանվեն, կկորչեն կգնան, կամ էլ բախտները մի քիչ կբերի՝ կիսակենդան տուն կվերադառնան։ Եթե ֆիլմերում հնարավոր է պատերազմը շահել, ուրեմն հնարավոր է և դրա առաջն առնել։ Էս պատերազմի առաջն առնելու համար կինոն քսան տարի ժամանակ ուներ։ Բայց նրա արածը, իմ կարծիքով, մարդկանց հարկադրելն է եղել, որ բանակ կազմեն ու պատերազմեն, կամ միգուցե ես սխալվում եմ։ ՄԻ բան գիտեմ, որ ինձ ուժով են բերել, ինձ էլ, բանակում հանդիպածս բոլոր տղերքին էլ։ Ճիշտ է, ազգային աղետ է, բայց ես չեմ հիշում, թե օգնած լինեմ, որ դա կատարվի, ոչ էլ մեկնումեկն ինձ օգնության է կանչել, որ ժամանակին դրա առաջն առնեինք։ Հորս էլ չեն կանչել։

Վեսլիին քշում են Օհայո, ու նա հրաժեշտի բաժակ է բարձրացնում ժամանակակից կնոջ հետ

Իմ թարս բախտից էր․ հայրիկի հետ ընթրելուս ճիշտ հաջորդ օրը գործուղման ուղարկեցին․ ա՛յ, բանակն էլ սա է։ Հենց բոլոր անհամություններին մի տեղ վարժվում ես, ստիպված յոլա գնում, մեկ էլ տեսար՝ քեզ էդտեղից ուրիշ տեղ են ուղարկում։ Նոր տեղում դժվար թե քո կարիքն ավելի զգացվի, բայց ամենքի հոգսն էն է, որ ժամանակին էնտեղ ներկայանաս։

Հայրիկին ասի՝ Նյու Յորքում մնա, Լուի համար ռեստորաններն ու բարերն ուսումնասիրի, նա էլ ասաց՝ ուր որ գնում եմ, էնտեղ կուսումնասիրի։ Ասի՝ ախր ուր որ գնում եմ էնտեղ լավ ռեստորաններ ու բարեր չկան, նա թե՝

― Իսկ ո՞ւր ես գնում։

― Օհայո։

― Ռեստորանների ու բարերի հարցում Ամերիկայի ամենալավ նահանգներից մեկն է,― ասաց հայրիկը, ու ես հասկացա, որ ուր էլ գնալու լինեմ, նա ուզում է հետս գալ։

Գնացքն իրիկվա տասին նոր պիտի շարժվեր, էնպես որ ես ու հայրիկը ունեցած֊չունեցածներս հավաքեցինք, դրինք ու դուրս եկանք ման գալու։ Հենց վերադարձանք, տեսնեմ՝ ուսապարկիս վրա մի նամակ, ինքն էլ հասցեագրված «Աշխարհի մարդկանց»։ Բաց արի ծրարն ու այ թե ինչ կարդացի․

«Մի տիկին էր զանգել, ասաց՝ անպայման իրեն զանգես, շատ կարևոր է։ Խնդրեցի անունը տալ, որ քեզ հայտնեմ ով է, ասաց՝ ինքը կիմանա։ Քեզ չսպասեցի, որովհետև չեմ սիրում մնաս բարով ասել։ Չմոռանաս մինչև ինը հաշվել ու մեկ֊մեկ պատուհանից նամակներ գցել։ Կգան, ինձ կհասնեն։ Եվ ճշմարտությունից էլ չփորձես խուսափել, թե չէ սիֆիլիս կընկնես։ Դե, Ջեքսոն, մենք իրար հետ լավ օրեր ենք տեսել, ու հույս ունեմ, որ էլի կտեսնենք։ Հորդ աչքի լույսի պես պահիր։ Քո ընկեր Վիկտոր։

Հ․Գ․

Չկարծես, թե հենց փառքն է, որ կա, իսկ խոտը կարևոր չի․ խոտն էլ է կարևոր, ուրեմն չմոռանաս կանաչ, ճոխ մարգագետնում մեկ֊մեկ արածել։ Առայժմ»։

Զանգեցի ընկերուհուս, ասաց՝ շաբաթ երեկոյան մի փոքրիկ ճաշկերույթ է տալիս, ինձ էլ է հրավիրում։ Ասի՝ ինձ գործուղման են ուղարկում, շաբաթ իրիկունը էլ Նյու Յորքում չեմ լինի։ Հարցրեց՝ ուր եմ գնում, ասի՝ Օհայո, հրամանով՝ գործուղումս վեց շաբաթ է, բայց հնարավոր է մի էդքան էլ երկարացնեն։

― Գնացքդ քանիսի՞ն է,― ասաց։

― Տասին,― ասի ես։

― Չե՞ս կարող ուրիշ գնացքով գնալ։

― Ինքնագլուխ բացակայություն կհաշվեն։

― Միգուցե գնալուցդ առաջ մի րոպեով մոտս մտնեիր։

― Հիմա իննից տասնհինգ է պակաս։ Մինչև տաքսի գտնեմ, հասնեմ կայարան, արդեն գնալուս ժամանակը կլինի։

Հայրիկը թե՝

― Ես ամեն ինչ կտանեմ, գնացքում կտեղավորեմ, դու գործիդ նայիր։

Կինն էլ մի կողմից թե՝

― Խնդրում եմ, գոնե մի րոպեով անցիր։

Ասի՝ լավ, կգամ ու լսափողը դրի։

― Ես անելիքս գիտեմ,― ասաց հայրիկը։― Գնացքում կհանդիպենք։

Տան դուռը բաց էր, ներս մտա, բայց նա ներքևի հարկում չէր։ Վերև բարձրանալիս մտքովս անցավ, թե կա֊չկա կիսատկլոր պառկած է բազմոցին, բայց սպալվում էի։ Նա կանգնել էր պատուհանի մոտ ու նայում էր դուրս։ Հենց շուռ եկավ, գրողը տանի, տեսնեմ լաց է լինում։

― Ի՞նչ է եղել,― ասի։

Դե, սկզբում խոսելը չէր գալիս, բայց քիչ հետո ասաց․

― Եթե մտածում ես՝ գնալուդ համար եմ լալիս, որ քեզ չեմ տեսնելու երկար ժամանակ, միգուցե երբեք, չէ, բոլորովին էլ դրա համար չեմ լալիս։

― Դե լավ, ինչի համար էլ որ լաց ես լինում՝ մի լա, պետք չի։

― Ուզո՞ւմ ես խմել,― ասաց նա հեծկլտալով։― Ուզո՞ւմ ես մի քիչ երաժշտություն լսել։

― Մի բաժակ խմելու ժամանակ ունեմ,― ասի,― երաժշտություն էլ կլսեմ։ Գիտես, չէ՞, Բրամսի որ կտորն եմ շատ սիրում։

― Իհարկե, գիտեմ,― ասաց նա հեծկլտալով։

Մի մեծ բաժակ լցրեց ինձ համար,― էդքան հսկայական բաժակ տեսած էլ չկայի,― հետո հանեց Բրամսի ձայնապնակների ալբոմը, գտավ մեր ուզածն ու դրեց․ դե, վատ չէր, մեն֊մենակ լաց լինելուց հո լավ էր, չնայած որ ասեմ՝ շատ լավ էր, չէ, որովհետև Բրամսի սիրածս կտորն էլ էր մի տեսակ լացի նման։

― Կարծում ես Բրամսը երբեք լաց չի՞ եղել,― ասաց նա հեծկլտալով։

Ես նրան գիրկս առա ու սեղմեցի կրծքիս, բայց նա ավելի բարձր հեկեկաց, ստիպված էլի բաժակս վերցրի։

― Ուզո՞ւմ ես իմանալ՝ ինչու եմ լաց լինում,― ասաց։

― Չէր խանգարի իմանայի,― ասի։

― Ախր էդ զառամյալ ապուշները համարյա քսան տարին մեկ գժվում են, քեզ նմաններին կոտորում, ու ոչ ոք էլ երբեք չի իմանում՝ դուք էս աշխարհում ապրե՞լ եք, թե չէ․․․ իսկ նրանք նույն բանը նորից ու նորից են անում։ Դու պետք է Մեքսիկա փախչես, ահա թե ինչ։ Ինձ համար չէ․․․ ես միգուցե քեզ սիրում եմ, բայց ինձ համար չեմ սիրում։ Փախիր, քանի ուշ չի։ Նրանք քեզ կսպանեն, ես գիտեմ դրանց։ Զառամյալ խելագարներ․ խորամանկ, կեղտոտ խաբեբաներ են, դու էլ լավ գիտես։

Ինչ ասեմ, ծիծաղս եկավ․ հենց քրքջացի, նա էլ սկսեց հետս քրքջալ, գրկեցի նրան ու համբուրեցի, որ վերջապես ծիծաղեց, բայց քիչ հետո էլի լացը դրեց։

― Մտածում ես՝ բախտդ ուրիշներից շատ կբերի ու էժան կպրծնես,― ասաց,― բայց գիտե՞ս ինչու ես էդպես մտածում․ որովհետև չես հասկանում՝ թե ինչ խելագարներ են դրանք։ Իրենք ութսունութ տարի ապրում են, իսկ թե քեզ քանի տարեկանում կսպանեն, լրիվ թքած ունեն։ Փախիր Մեքսիկա, թող էդ զառամյալնե՛րը սատկեն։

― Ես զորքի էնպիսի տեսակում եմ, որ շատ վտանգավոր չի,― ասի։

― Նավ կնստեցնեն, ծովում կխորտակվի, դու էլ կխեղդվես,― ասաց նա հեծկլտալով։― Կամ բեռնատարի տակ կգցեն։ Կամ էլ մի բարձր տեղից կընկնես։

― Ոչ մի բան էլ ինձ չի լինի։

― Օհայո ես գնում, չէ՞։

― Է, հա՛։

― Խնդրե՞լ ես, որ գնաս։ Քո կամքո՞վ ես գնում։

― Չէ։

― Դե տեսնո՞ւմ ես,― ասաց նա հեծկլտալով։― Ո՞վ է ստիպում, որ գնաս․․․ ո՞վ է քեզ մահվան բերան ուղարկում․․․ Ութսունութը լրացրած էդ զառամյալ խելագարները, այ թե ով․ ատում եմ դրանց, ատում․․․ ամբողջ կյանքում մի լավ բան չեն արել։

Ես հսկայական բաժակս դատարկեցի ու կիսով չափ էլի լցրի, իսկ նա խոսելով ու լացուկոծ անելով՝ կամաց֊կամաց շորերը հանել էր․ զարմանքից քիչ էր մնում գետին գլորվեմ։ Հետո լացը կտրեց, չարաճճի հայացքով նայեց ինձ ու ժպտաց, չնայած դեմքը դեռ թաց էր արցունքներից։ Էնքան լավիկն էր, ասես մերկ, լկստված աղջիկ լիներ, ու թեպետ կասկածում էի, որ էդ ամբողջ տեսարանը դերասանություն էր, բայց նա ինձ դուր էր գալիս՝ հենց էդպես, ոնց որ կար։ Հեռախոսով տաքսի պատվիրեց, ասաց՝ թող տասից տասնհինգ պակաս իր դռանը լինի, ու հենց տասից տասնհինգ պակաս էլ իրար հետ նստեցինք տաքսի․ նա ուզում էր մինչև կայարան ճանապարհել ինձ։

Երբ վագոնում հորս կողքին նստեցի, գնացքը մի երեք֊չորս րոպե դեռ կանգնած մնաց, հետո նոր շարժվեց, ու թեկուզ բոլորովին չէի ուզում Օհայո գնալ, բայց ուրախացա, որ գնացքը շարժվեց․ դե, եթե արդեն նստել ես գնացք ու պիտի գնաս, էլ ի՞նչ, մնում է ճանապարհ ընկնես։

Վեսլին փորձում է Ջո Ֆոքսհոլին բացատրել, թե ինչ է հասկացել, հայրն էլ փորձում է Վեսլիին բացատրել, թե ինչ է մոռացել

Է՛հ, մյուս առավոտ, հենց որ հայրիկի հետ հասանք Օհայո, նա մի փոքրիկ հյուրանոցում իր համար սենյակ ճարեց, ես էլ կայազորի ճամփան բռնեցի, քաղաքից ինը մղոն դենն էր։ Առաջին օրը տեղավորվելու վրա անցավ, բայց իրիկունը հանկարծ Ջոն Ֆոքսհոլին դեմ առա․ քաղաք էր գնում, դե, դուրս եկանք խճուղի, որ մի պատահական մեքենա գտնենք, տանի։ Ճիշտ է, տասնմեկը չեղած՝ պիտի հետ գայինք զորանոց, բայց ավելի լավ էր էսպես գնալ֊գալ լիներ, քան թե էս էլ չլիներ, ու երկուսս էլ ուրախ էինք իրար հանդիպելու համար։

― Քեզ բա՞ն է պատահել,― ասաց Ջոն։― Ի՞նչ կա։

― Մեռնեմ, թե գիտեմ։

― Տեսնողը կասի՝ մի կարևոր բան ես գլխի ընկել։ Հը՛, ի՞նչ է։

Ճամփեզրին կանգնած՝ մեքենայի էինք սպասում, մեկ էլ հետս մի հրաշք կատարվեց։ Էն օրվանից, ինչ գիշեր֊ցերեկ մի ձայն ներսումս երգում էր, Վալենսիա կանչում, առաջին անգամ հասկացա, թե ում ձայնն է դա։

― Էդ ի՞նչ հրաշք բան ես հասկացել,― ասաց Ջոն։

― Ներսդ մեկը չի՞ երգում,― ասի։

― Ոչ մեկը,― ասաց Ջոն։― Անտերն էլ երգ մնա՞ց։

― Դե ուրեմն,― ասի,― ես բախտավոր եմ, որ իմ ներսում տղաս երգում է։

― Տղա՞դ,― ասաց Ջոն։

― Հա,― ասի,― հարազատ որդիս։

Մի մեծ բեռնատար ընթացքը դանդաղեցրեց, մեզ գցեցինք մեջը։Վարորդը թե՝

― Երեկ իրիկուն էս նույն ճամփով գազ տված գալիս եմ, մեկ էլ կողքիցս մի պուճուր մեքենա դուրս պրծավ, էն որ կան, է՜․ թիզ ու կես՝ գետնի բզեզ․ ուրեմն՝ դուրս պրծավ ու քթիս տակ մտավ։ Ախր էնքան պուճուր էր, գետնին հազիվ էր երևում, բայց վախլուկ նախաստակի պես որ արանքը չճղե՜ց, էդ էր ու էդ, էլ մինչև քաղաք, արևս վկա, ինչքան հուպ տվի, հետևից չհասա։

Եկանք քաղաք թե չէ, Ջոյին ասի՝ ժամը տասին հենց էն հյուրանոցի դիմաց էլ հանդիպենք, որտեղ ինքն ու ընկերուհին պիտի ընթրեին, էդտեղից էլ նստենք տաքսի ու վերադառնանք կայազոր։ Հետո գնացի հայրիկի մոտ, տեսնեմ՝ մտել է անկողին, քնել։ Զարթնեց, ասում է․

― Երնեկ միտքս գար, թե քեզ ինչ պիտի ասի։

― Ոչ մի բան էլ չէիր ասելու, հայրիկ։

― Չէ, մի բան կար՝ պիտի ասեի։ Հիշում եմ՝ դեռ չէիր ծնվել, երդում կերա, որ ժամանակը գա, քեզ ասեմ, բայց մոռացել եմ ինչ էր։

― Ոչինչ, մի օր միտքդ կգա,― ասի։― Տրամադրությունդ ո՞նց է։

― Մտածում եմ, որ էլ պետք չի Սան Ֆրանցիսկո գնալ։

― Ինչո՞ւ։

― Մտածում եմ, որ պետք է հետդ մնամ։

― Օրինակ՝ ինչո՞ւ չես Էլ Պասո գնում։

― Կուզեի գնալ,― ասաց հայրիկը,― հա, շատ կուզեի, բայց գրողը տանի․․․

― Գնա մայրիկին ու Վիրջիլին տես,― ասի։― Արդեն կարգի ես եկել, լավ ես։

― Էդ՝ մայրդ է լավ,― ասաց հայրիկը։― Վիրջիլն է լավ։ Բայց ես ու դու․․․

― Ես էլ եմ լավ։

― Լա՜վ ես, ո՜նց չէ, գրողը տանի,― ասաց հայրիկը։― Լա՜վ ես, ո՜նց չէ։ 1919 թվին քսանմեկ տարեկան էի, որ մորդ տեսա, ճանաչեցի ու հետն ամուսնացա։ Էդ տարի Սան Ֆրանցիսկոյում քսանմեկս էր լրացել, բայց արդեն ծեր մարդ էի, հիմիկվա նման։ Էսքան տարի սպասել եմ, որ քեզ մի բան ասեմ, երդում էի կերել՝ հենց ժամանակը գա՝ ասեմ, հիմա ժամանակն եկել է, ա՛յ քեզ, մոռացել եմ։ Ամբողջ օրը պառկած՝ փորձում էի հիշել, բայց ոչ էլ հիշեցի։ Հա, դու լավ կլինես, ինչի՞ չէ։ Բայց աշխարհի բանը լավ չի, իսկ մարդ էսպես, թե էնպես, պիտի աշխարհում ապրի։

― Էստեղ գալիս աչքովս չինական ռեստորան ընկավ,― ասի։― Արի գնանք չինական ուտելիքների համը տեսնենք։

― Ախր մարդ գլուխն ո՞ւր առնի գնա, որ էս աշխարհում դիմանա ապրի,― ասաց հայրիկը։

― Ամեն տեղ էլ լավ է,― ասի։― Վեր կաց, հայրիկ, վեր՝ գնանք հաց ուտենք։

― Մի բան կխմեի,― ասաց հայրիկը։

Վեսլին ծանոթանում է գրողի հետ ու նրա փոխարեն ուսումնական ֆիլմի սցենար գրում մարմնամարզության հրաշագործ ուժի մասին

Երբ ես ու հայրիկը հասանք Օհայո ցուրտ էր, ձյուն ձմեռ, բայց մայիսի սկզբին՝ Նյու Յորք վերադառնալուս հրամանը ստանալուց քիչ առաջ, արևը դուրս եկավ, ձյունը հալվեց֊գնաց, ու չորս կողմը ողողվեց տարվա զարթոնքի վառվռուն գույներով։ Աղջիկներն էնքան հրապուրիչ դարձան, ինչ աղջիկ տեսնեի, ինձ հազիվ էի զսպում, որ չմոտենամ։ Ինձ հազիվ էի զսպում, որ նրանց գիրկս չառնեմ ու չհամբուրեմ․ ախր մի ձմեռ էլ էին անցկացրել ու էդքան լավիկն էին։

Օհայոյում նույն գործն էի անում, ինչ որ Նյու Յորքում, որ շատ գոհ էի դրանից, դե, արդեն սովորել էի սեփական սեղան ու գրամեքենա ունենալուն։ Աշխանատնքս հեշտ էր, բայց էլի պիտի զորաշարերի ու ստուգումների մասնակցեիր, միևնույն պարտականություններն էլի վիզս էին․ մարմնամարզություն, ռազմերթ, տեսակ֊տեսակ դասեր, պարապմունքներ ու իհարկե, ամեն շաբաթ՝ երկու֊երեք ուսումնական ֆիլմ։

Մի տղա կար, ինձ նրա մահճակալը տվին, սրան հենց նոր էին հոսպիտալ ճամփել, որովհետև ուշքն ու միտքը գցած էր եղել մի բանի, իր ասած՝ «մահվան ճառագայթին»։ Զորանոցի տղերքը հաստատում էին, թե մաքուր ցնդել է, բայց ասում էին՝ տեսքին նայելիս, կմտածեիր՝ լրիվ առողջ է։ Ուղղակի կարծես իրոք հավատալիս է եղել, որ արևի լույսի մեջ մահաբեր ճառագայթ է թաքնված, գիտությունն էլ ձգտում է դա հայտնաբերել ու մահվան ճառագայթին տիրել։ Տղերքին անընդհատ պատմել է, թե ինքն էլ է դրա վրա աշխատում ու հաստատ համոզված է, որ շուտով Վաշինգտոտնում գտնվող ռազմական մինիստրությանը մի անչափ կարևոր ու գաղտնի բան է ներկայացնելու։ Ասել է․ «Մանրամասն չեմ կարող պատմել, որովհետև դա էս պատերազմում ամենակարևոր բանն է լինելու, բայց իմ կարծիքով, խնդրի լուծումը գտել եմ»։ Տղերքը հավատացնում էին, թե էդ միտքը ինչ֊որ կոմիքսից է նրա գլուխը մտել։

Էս զորանցում մի տղա էլ կար, ամեն իրիկուն կոշիկները փայլեցնելով էր զբաղված։ Երկու զույգ բանակում ստացած կոշիկ ուներ․ երկու զույգ սեփական՝ քաղաք դուրս գալու, մի զույգ էլ՝ կաշվե չստեր։ Զորանոցի նրա ընկերները իրար հետ պայմանավորվել էին բոլորի կոշիկները հերթով դնել սրա կոշիկների կողքին, ու ամեն իրիկուն էս տղան իր ունեցածը փայլեցնելուց բացի, ուրիշի մի զույգն էլ էր փայլեցնում, գլխի չէր էլ ընկնում, որ իրենը չի։ Մտածկոտ տղա էր, անունը Չարլզ Բլանդեն։ Ես էլ կոշիկներս թողի փայլեցնի, որովհետև նախ՝ էդ զորանոցում դա սովորություն էր, հետո էլ գիտեի՝ Բլանդենի համար ինչքան շատ կոշիկ լինի, էնքան լավ։ Նա ամեն զույգի վրա երկար քրտինք էր թափում, ու ամենակեղտոտ, ցեխակոլոլ կոշիկն էլ նրա ձեռքի տակով անցնում էր թե չէ, էնպես էր պլպլում, ասես խանութից նոր առած։ Հենց որ կոշիկները հայելու պես փայլեցնում էր պրծնում, նայում էր դրանց, հաճույք ստանում։

Էս կայազորում շատ գրող չկար։ Ուղիղ տասներկու հոգի էին ու Նյու Յորքի գրողներին մազաչափ էլ չէին նման։ Ախր Օհայոյի կայազոր ուղարկվելը աքսորի պես բան էր։ Դե, ոնց որ ռուսներին էին աքսորում, ցարին կամ կառավարությանը անհաճո մարդկանց քշում Սիբիր։ Սկզբում բոլոր գրողներն էլ Նյու Յորքի կայազորում էին եղել, բայց իրենց չէին արդարացրել, էսպես ասած՝ գործից գլուխ չէին հանել։ Աքսորված մարդը դառնացած է լինում, իսկ դառնացած փոքր մարդը զվարթալից փոքր մարդուց լավ է, դրա համար էլ էս գրողներն աչքիս ավելի դուրեկան երևացին, քան Նյու Յորքում տեսածներս, չնայած սրանք էլ իսկական գրող չէին։

Էդքանի միջից մենակ մեկն էր գրող։ Նրա մասին վաղուց էի լսել՝ բանակ գալուցս շատ առաջ ու հենց իմացա, որ նա էլ է էս կայազորում, գրադարանից գրքերը վերցրի, կարդացի։ Տասնհինգ գիրք ուներ գրած։ Մինչև Օհայոյից գնալս, տասնմեկը ճարեցի։ Բոլորն էլ լավն էին, բայց երեքը՝ արտակարգ։ Չէի հասկանում, թե նրա պես մարդն ինչ ունի բանակում։ երեսունհինգ տարեկան էր, մի քիչ էլ գորիլայի նման էր քայլում։ Ուսերն ու երկար ձեռքերն էլ էին կապկային։ Զվարճալի մարդ էր, մի թեթև ճանաչեիր, արդեն համոզվում էիր, բայց դեմքին միշտ նույն ցավագին արտահայտությունն էր։ Քայլելիս անընդհատ սոթ էր տալիս, բայց ոչ ոք չէր տեսել, որ ընկնի։ Զինվորավարի դիք֊դիք քայլողները մի գլուխ սոթ էին տալիս, փռվում, իսկ էս մարդը՝ չէ։ Կայազորում ամենքից շատ ինքն էր սոթ տալիս, բայց երբեք չէր ընկնում։

Էն շենքը, որտեղ գրողներն էին աշխատում, կոչվում էր արտադրական․ բլրի փեշին էր՝ զորանոցներից համարյա մի մղոնի վրա, բայց գրողը խնդրել էր, որ վաշտի բաժնեգծի մոտ հին շենքում աշխատի, ու թույլ էին տվել։ Էդ շենքը ընդհանրապես տաքացվելիս չէր եղել, ասենք, նա դրա մասին խոսք էլ չէր գցել, բայց որոշ ժամանակ անց էնտեղ քարածխի վառարան էին դրել ու շենքում կիտված հնոտիքի մի մասը տարել։ Երբ ինձ համար գործ բացվեց, վաշտի հրամանատարը գրասենյակում հարմար տեղ չգտավ ու հրամայեց, որ գնամ էդ շենքը՝ գրողի մոտ, հարցնեմ, թե դեմ չի՞ լինի, եթե էնտեղ մի սեղան ու գրամեքենա էլ դնեն։

Հենց ներս մտա, տեսնեմ նա պատուհանի առաջ կանգնած՝ ձյանն է նայում։

― Վաշտի հրամանատարն ուզում է իմանալ՝ դուք դեմ չէ՞ք լինի, եթե․․․

― Իհարկե չէ,― վրա բերեց նա։

Չթողեց էլ, որ ասեմ, թե վաշտի հրամանատարի ուզածն ինչ է։ Չնայած կոպիտ մարդ չէր՝ հետո իմացա, ուղղակի համբերություն չուներ։

― Ուրեմն գնամ սեղանն ու գրամեքենան բերեմ,― ասի։

― Ես չգիտեի, որ գրող եք,― ասաց։

― Գրող չեմ,― ասի։― Նյու Յորքի կայազորում մեքենագրությամբ էի զբաղվում, էստեղ էլ են ուզում, որ նույնը անեմ։

― Ի՞նչ եք մեքենագրում։

― Հերթապահության ցուցակներ։ Ծանուցումներ։ Ամեն տեսակ ցանկեր։ Զեկուցագրեր։

― Եվ դա ձեր սրտո՞վ է։

― Վատ չի։ Սիրում եմ սեղանիս մոտ նստել ու տպել։

― Դե լավ, տեղավորվեք։ Գրասեղանը կարող եք այ, այնտեղ դնել։ Սենյակի մյուս ծայրինն էլ իմն է։ Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ բանակում եք։

― Համարյա հինգ ամիս։ Իսկ դո՞ւք։

― Գրեթե վեց։ Հետո՞, հավանաբար որքան ինձ է դուր գալիս, այնքան էլ ձեզ։

― Իսկ ձեզ դո՞ւր է գալիս։

― Տեսնում եմ, որ ձեզ էլ չի դուր գալիս։

― Դե, երևի մեկնումեկը պիտի ծառայի բանակում։

― Չէի պատկերացնում, թե այդ մեկը հենց ես պիտի լինեմ,― ասաց։

Կեսօրից հետո,― արդեն երրորդ օրն էր, ինչ էդ կայազորում էի,― վաշտի հրամանատարի հանձնարարած գործը վերջացրի, վեր կացա, ճմլկոտելով հորանջեցի ու մի սիգարետ կպցրի։

― Ձեր թղթերի մեջ որևէ գաղտնի բան կա՞,― ասաց գրողը։

― Դժվար թե։

― Չե՞ք առարկի, եթե մի հայացք գցեմ։

Ասի՝ չէ, առարկություն չունեմ, ու նա թղթերը աչքի անցկացրեց․ եղած֊չեղածը երեք ծանուցում էր՝ հայտարարությունների ախտակին փակցնելու համար, մի հերթապահության ցուցակ ու կայազորի անձնակազմի ցանկը։

― Հիանալի է,― ասաց նա։― Բոլորն էլ անթերի եք տպել։ Չե՞ք ուզում փողշպրտոցի խաղալ։

Մոտ մի ժամ սենթանոցներ էինք շպրտում պատին, վերջը ես յոթ միավոր շահեցի, չնայած խաղի ընթացքում համարյա դրա կրկնակին էի հավաքել։

Իրիկունը հայրիկին պատմեցի, թե որ գրողի հետ եմ ծանոթացել, հայրիկն ասաց․

― Ինչ է, նրան է՞լ են բանակ բերել։

― Հա,― ասի։― Գրքերին ծանո՞թ ես։

― Իհարկե, ծանոթ եմ,― ասաց հայրիկը։― Բայց նա ի՞նչ պիտի անի բանակում։

― Դե, գտնում են, որ ուսումնական ֆիլմերի սցենարներ պիտի գրի։

― Տե՜ր աստված,― ասաց հայրիկը,― դա նույնն է, թե Բըրնսից պահանջես, որ կոչեր գրի ռազմական փոխառության ազդագրերի համար։

― Ի՞նչ Բըրնս։

― Ռոբերտ Բըրնսը,― ասաց հայրիկը։― Բա նրա պես մարդուն կբերեն, բանա՜կ կգցեն։ Թողեք մինչև պատերազմը ինչ գրելիս է եղել ու հետագայում էլ ինչ որ պիտի գրի, էդ մարդը հանգիստ նստի, գրի․․․ կամ գնդակը տրաքացրեք ճակատին ու պրծե՛ք։

Մի առավոտ էլ իր գրասեղանի առաջ անօգուտ չարչարվելուց հետո գրողը վեր կացավ տեղից ու մոտեցավ ինձ։

― Գործ ունե՞ք անելու,― ասաց։

― Չէ,― ասի,― ընկերոջս նամակ եմ գրում։

― Է՛հ,― ասաց,― երեք շաբաթ է՝ փորձում եմ սցենար գրել մարմնամարզության այսպես կոչված՝ հրաշագործ ուժի մասին, բայց ըստ երևույթին ի վիճակի չեմ։ Միտքս անընդհատ ուրիշ տեղ է թափառում։ Արտադրական բաժնի վարիչը՝ գնդապետը, ինձ հետ արտակարգ համբերատար է, ու ես երախտապարտ եմ նրան, միայն թե չեմ ուզում այլևս նրա համբերությունը շահագործել։ Սրտանց կցանկանայի նրան գոհացնել, բայց զգում եմ, որ սա իմ բանը չէ։ Գլուխս բազմաթիվ այլ թեմաներով է լի։ Չէ՞ք օգնի ինձ։

― Ես ի՞նչ կարող եմ անել։

― Սցենարը գրել։

― Ախր սցենար գրել չգիտեմ։

― Պետք էլ չի իմանալ։ Ուղղակի հարկավոր է մի երկու ժամ գրամեքենայով տկտկացնել։ Ես գլուխ չեմ հանում, որովհետև մի քիչ գրել եմ սովորել, իսկ դա խանգարում է։ Դե, ի՞նչ կասեք։

― Կփորձեմ։

― Շնորհակալ եմ։ Մի օր էլ ես ձեզ լավություն կանեմ։

― Ե՞րբ եք ուզում, որ սկսեմ։

― Կարո՞ղ եք հենց հիմա։ Ես էլ գոնե զբոսնելու կգնայի։ Պատկերացում ունե՞ք, թե ինչ եք անելու։

― Դե,― ասի,― շատ եմ ուսումնական ֆիլմեր տեսել։ Գիտեմ ինչ պիտի սարքվի, որ հավանեն։

― Արդեն ժամը ինն է,― ասաց գրողը։― Տասներկուսին կհանդիպեմ։ Կգա՞ք միասին ճաշարան գնանք։

― Լավ։

― Ահա՜, սա էլ նախնական նյութն է, երեք շաբաթ առաջ գնդապետն է տվել։ Աչքի անցկացրեք, գուցեև ինչ֊որ բան քաղեք։

― Լավ։

Նա սոթ տալով, բայց առանց ընկնելու, դուրս եկավ շենքից, ես էլ սկսեցի գնդապետի տված նախնական նյութը նայել։ Տասնհինգ րոպեում ամեն ինչ ծանրութեթև արի ու անցա, իմ կարծիքով, հենց գնդապետի ուզածը գրելուն։ Մինչև տասնմեկն անց կես ամբողջը մեքենագրեցի պրծա, համարյա ինը էջ ստացվեց։ Գրածս էնքան ապուշ բան էր թվում, որ ամաչում էի, բայց չգիտեի, թե նման դատարկ նյութից ուրիշ ինչ դուրս կգա։ Որոշեցի գրողին ասել՝ գործը գլուխ չեկավ, բայց նրա ներս մտնելու պահին գրածս կարդալով էի զբաղված։

― Հը՛, հաջողվե՞ց,― ասաց նա։

― Դե,― ասի,― մի բան դուրս բերի։ Աչքիս լրիվ ապուշություն է։

― Հապա տվեք տեսնեմ։

Նա գրածս վերցրեց, մոտեցավ պատուհանին ու ոտքի վրա կարդաց։ Մտածում էի քաղաքավարության համար շնորհակալություն կհայտնի ու ամեն ինչ մոռացության կտա, բայց նա հետ եկավ, թե՝

― Հուսով եմ չեք վիրավորվի, եթե ասեմ, որ դուք գրել եք ուսումնական ֆիլմի լավագույն սցենարը իմ կարդացածների մեջ։

― Ձեր կարծիքով՝ լա՞վ է։

― Իսկ և իսկ գնդապետի ուզածն է, որ կա։ Հիմա տեսեք․ փաստորեն սա ես չեմ գրել, մինչդեռ ինձ էր հանձնարարված․․․

― Հետո՞ ինչ։

― Անհարմար եմ զգում, որ բախտս այսպես բանեց․ իմ փոխարեն գործս անող գտա․․․ Ես անասելի դժվար կացության մեջ եմ, մյուս կողմից էլ՝ ձեզ շատ երախտապարտ։ Հնարավո՞ր է, որ երկուսս էլ առայժմ ձևացնենք, թե սա ես եմ գրել։

― Իհարկե,― ասի,― ի՞նչ մի դժվար բան է։

― Կեսօրյա նախաճաշից հետո գնդապետին կհանձնեմ։

Նախաճաշից հետո նա իջավ բլրից ցած՝ արտադրական բաժին, իսկ ես էլի հետ եկա գրասեղանիս մոտ։ Վիկտորից նամակ էի ստացել, գրում էր, որ իրեն ուղարկել են Նյու Յորքի նահանգի Ռոչեսթր քաղաքը՝ լուսանկարչական դպրոց։ Վեց շաբաթից նոր պիտի վերադառնար․ միգուցե, գրում էր, երկուսս էլ միաժամանակ Նյու Յորք հետ դառնանք։ Է՛հ, երևի Վիկտորը վեց շաբաթից իրոք Նյու Յորք վերադառնար, բայց ես՝ հազիվ թե, որովհետև սերժանտն ասաց՝ եթե մարդուն Օհայո են ճամփում, թեկուզ հրամանով՝ գործուղումը վեց շաբաթ լինի,― դե, միշտ էլ էդպես վեց շաբաթով են ուղարկում,― բայց մեկ է՝ ընդմիշջ Օհայոյում է մնում։

― Մտքովդ չանցնի, թե վեց շաբաթից Նյու Յորք հետ կդառնաս,― ասաց սերժանտը։

― Ախր ինչո՞ւ։

― Նյու Յորքում քեզ չեն հավանել։

― Ի՞նչ իմացաք։

― Դե որ էստեղ են քշել, ուրեմն՝ չեն հավանել։

― Բայց էնտեղ կարծես գործս առաջ էր գնում։

― Մեկնումեկը որոշել է, թե ավելի լավ է քեզ գլխից ցանել։ Էնպես որ Նյու Յորքը մտքիցդ հանիր։ Սրանից հետո մնում է քեզ Օվկիանոսի մյուս կողմն ուղարկեն։

Է՛հ, ինչ արած, նստեցի Վիկտորին նամակ գրելու, բայց մտածեցի, թե չարժի ասել, որ էլ երևի իրար չենք տեսնի, համենայն դեպս՝ Նյու Յորքում։ Դրա տեղը հազար ու մի ուրիշ բան գրեցի։ Նամակ չդարձավ, չգիտես ինչ դարձավ․ իմ, Վիկտորի, հայրիկի, Դոմինիկի ու Լուի մասին մի ծիծաղելի պատմություն դուրս եկավ։ Արդեն չորս էջ տպել էի, որ գրողը ներս մտավ․

― Դե,― վրա բերեց,― գնդապետը մեր սցենարից ցնցված է։ Ասում է՝ եթե կարողանամ ամիսը մեկ նման մի սցենար գրել, շատ երջանիկ կլինի։ Ես կուզեի հնարավորին չափ նրան երջանկացնել, որովհետև նախքան պատերազմը «Ուորներ բրազըրս» կինոընկերության համար սցենարներ է գրելիս եղել։ Մեր կայազորում երկա՞ր եք մնալու։

― Սերժանտն ասում է՝ ընդմիշջ։ Ասում է՝ էստեղից մի ճանապարհ կա՝ օվկիանոսի մյուս կողմը։ Չնայած հրամանով՝ գործուղումս վեց շաբաթ է։

― Իմն էլ է վեց շաբաթով,― ասաց գրողը։― Դե, քանի դեռ այստեղ եք, ի՞նչ եք կարծում, կարո՞ղ եք ամիսը մեկ այսօրվա պես մի գործ գլուխ բերել։

― Կարծում եմ՝ գլուխ կբերեմ։

― Իսկ հիմա՞ ինչ եք գրում։

― Նամակ՝ ընկերոջս։

― Մի քիչ երկար չէ՞։

― Մեկ֊մեկ երկար է ստացվում։

― Դեմ չե՞ք լինի, եթե կարդամ։

― Չէ, ինչ կա որ։

Գրողը նստեց ու գրածս ծայրից ծայր կարդաց։

― Ձեզ երբեք չե՞ն ասել, որ դուք գրող եք։

― Սան Ֆրանցիսկոյի մեր եկեղեցու քարոզիչն ասել է։

― Ես էլ եմ ասում։

― Ուղղակի լավ եմ նամակ գրում։

― Մարդ ինչ էլ գրի՝ նամակ է։ Պարզպաես ձեր նամակը բոլորին ուղղեք։

― Ի՞նչ ասեմ նրանց։

― Ինչ որ Վիկտորին եք ասում։ Դուք առաջին գրողն եք, որին հանդիպում եմ բանակում։

Վեսլին գրողին տանում է հոր հետ ծանոթացնելու, իսկ սա ոտով֊գլխով անհետացել է

Մի իրիկուն չկարողացա գնալ քաղաք՝ հայրիկին տեսնելու, որովհետև ամբողջ օրը խոհանոցում վերակարգի էի ու տասի մոտեքրը հազվ ազատվեցի, էն էլ արդեն ուշ էր դուրս գալու համար։ Մյուս իրիկուն գրողին էլ հետս տարա քաղաք, որ հայրիկի հետ ծանոթացնեմ, բայց հենց վերելակ մտանք, վերելակավարն ասաց՝ հայրդ հյուրանոցից գնացել է։

Մոտեցա հյուրանոցի ծառայողի սեղանին, հարցրի, թե ինձ համար ոչ մի երկտող չկա՞։ Ասաց՝ չէ, չկա, ես էլ հարցրի, թե հայրիկը երբ է համարն ազատել, ասաց՝ անցած օրը, ուշ երեկոյան։

― Խմա՞ծ էր։

― Դրանից առաջ էր խմել։

― Սենյակում բան թողե՞լ է։

― Չէ։ Ճամպրուկով գնաց։

Ես էլ կարծում էի, թե հայրիկն արդեն կարգի է եկել, կարծում էի արդեն էդպես էլ կշարունակվի։ Էնքան զարմացա, որ նրան հյուրանոցում չգտա, մտածում էի՝ հաստատ էստեղ մի սխալ կա, դրա համար էլ պինդ֊պինդ նստեցի, սպասում էի, որ կգա։

Գրողը խոսեց ծառայողի հետ, քիչ անց նախասրահի ծայրի փոքրիկ բարից մի մատուցող երևաց՝ ձեռքին խմիչքի շիշ ու սառույց, և մենք մի֊մի բաժակ գցեցինք։

Խմելիս ինձ անընդհատ թվում էր, թե ուր որ է հայրիկը կմտնի, բայց ժամը տասն եկավ, արդեն կայազոր վերադառնալու ժամանակն էր, շիշն էլ համարյա դատարկել էինք, իսկ հայրիկը չկար ու չկար։

― Դեռ մի տասնհինգ րոպե էլ ունենք,― ասաց գրողը։― Գնամ տաքսի գտնեմ։

Քիչ հետո տասն անց տասնյոթ դարձավ։ Եթե տաքսին ամբողջ թափով գնար, տասնմեկից մի քանի րոպե առաջ տեղ կհասնեինք։ Բայց գրողը կարծես չէր էլ շտապում, ես էլ որ իսկի հետ դառնալու սիրտ չունեի։ Զզվել էի բանակից։ Զզվել էի անվերջ ժամով֊ժամացույցով նստել֊վեր կենալուց։ Զզվել էի անվերջ չարչարանք թափելուց, որ դառնամ էն, ինչ չէի, մի բան, որ չէի ուզում ու չէի կարող լինել, այսինքն՝ կալանավոր։ Ինձ ու ինձ ասի․ «Ա՛հ, թեկուզ ռազմական դատարան քարշ տան, թեկուզ բանտ գցեն, մինչև հայրիկին չտեսնեմ, էստեղից գնացողը չեմ»։

Արդեն տասն անց քսան էր, ու ես հասկացա, որ էլ չենք հասնի․ գլուխը քարը, բաժակս նորից լցրի։ Թե փորձանքի մեջ եմ ընկնելու, թող միանգամից ընկնեմ, թե ընկնելն է, թող իսկականից ընկնեմ։

Գրողը գնաց մի տուփ սիգարետ բերի։ Հետ եկավ, ասում է․

― Այսօր զորանց չենք վերադառնա, բայց առավոտյան վեցին պիտի վերկացին ներկայանանք։ Զանգահարեցի, տեսնեմ ով է զորանոցների հերթապահը, պարզվեց Բլանդենն է։ Ասացի՝ ես ու Ջեքսոնը երևի չկարողանանք տեսնմեկին հասնել, ի՞նչ կլինին որ։ Ասաց՝ լավ, բայց եթե վերկացին չներկայանանք, իր հացը կուտի։

Նա դուրս եկավ փողոց, տաքսու վարորդին վճարեց, ու տաքսին գնաց։ Նորից ներս մտավ, նստեց, ու մենք շարունակեցինք խմել։ Հենց շշի վերջը տվինք, դուրս եկանք գիշերային սրճարան գտնելու։

Հյուրանոցի ծառայողին ասի․

― Էս արանքում եթե հայրս երևա, թող սպասի ինձ, ես շուտ հետ կգամ։

Խոզապուխտով ձվածեղ կերանք, վրայից էլ սուրճ խմեցինք ու հետ դարձանք հյուրանոց։ Ամբողջ ճամփին աստված, աստված էի անում, որ հայրիկն էնտեղ լինի, բայց էլի չկար։ Մինչև առավոտվա հինգը հյուրանոցի նախասրահում նստեցինք։ Ուղղակի նստել, սպասում էինք։ Մինչև չորսի մոտերքը համարյա չէինք խոսում։ Արդեն կարգին լրջացել էինք, ու էլ չդիմացա, հորս մասին գրողին պատմեցի, թե ոնց է դեռ մորս հետ ապրելիս՝ միշտ առանց նրան մի խոսք ասելու, հանկարծ անհետացել, մայրիկի գնալուց հետո էլ նույն բանը իմ գլխին դրել։ Գրողը ոչ մի հարց չէր տալիս, իսկ ինձ թվում էր՝ երկուսով զրույց ենք անում, չնայած մենակ ես էի խոսում։ Ասի՝ չգիտեմ ինչն է ստիպում, որ հայրիկն էսպես մեկ֊մեկ հեռանա, բայց աչքս բացել― չեմ բացել, սա եմ տեսել։

Ժամը հինգին մի երկտող գրեցի հորս ու թողեցի ծառայողի մոտ, որ տա իրեն, եթե նա հյուրանոց վերադառնա։ Հետո գրողի հետ նստեցինք տաքսի ու ճամփա ընկանք կայազոր՝ վերակացին հասնելու։ Հենց կայազորի դարպասին մոտեցանք, ժամապահը դուրս պրծավ ու ատրճանակը հանեց։ Մութ, սևակնած առավոտ էր, ձյունախառն էլ անձրև էր մաղում։ Ժամապահը պինդ քնած էր եղել, մեկ էլ որտեղից որտեղ մեր տաքսին հայտնվել էր։ Խեղճի սիրտը փորն էր ընկել, էնպես էր շշկլվել՝ ձեռքերը դողում էին, բայց լավ էր չկրակեց։

Վերկացին ներկա ստացանք, հետո գնացինք ճաշարան, էն էլ չկարեցա բերանս բան դնել։ Գրողի կողքին նստած սպասեցի մինչև սուրճը խմի, ու հետ եկանք մեր գրասեղանների մոտ։ Գլուխս դրի ձեռքերիս ու քնեցի։

Իրիկունը նորից հյուրանոց գնացի, բայց հայրիկը չկար։ Նստեցի նրան նամակ գրելու, բայց մի երկու ժամ թուղթ մրոտելուց հետո հասկացա, որ հիմարություն է, թղթերը ծալեցի, դրի համազգեստիս գրպանն ու դուրս եկա հայրիկին փնտրելու։

Մի բարից մյուսն էի գնում, բայց նա ոչ մի տեղ չկար, արդեն տասն անց էր։ Զանգեցի կայազոր, որ իմանամ զորանոցների հերթապահն ով է։ Ինձ անծանոթ մեկն էր։ Խնդրեցի, որ լավություն անի՝ ժամը տասնմեկին զորանոցները ստուգելիս, ինձ բացակա չդնի։ Սա թե՝

― Դու բանակում ես, այ ընկեր․ եթե տասնմեկին տեղդ պառկած չլինես, ուրեմն պարզ է, ինքնագլուխ բացակայում ես։

Ինչ մարդիկ կան բանակում, է՜։ Ա՛հ, էնքան կատաղեցի, որ լսափողը կախելուն պես՝ որոշեցի էլ հետ չդառնալ։ Վերկացին էլ չէի գնալու։ Ընդհանրապես չէի գնալու։ Թող զինվորական ոստիկանությունն ինձ բռներ։

Վեսլին հորը փնտրելով, ինքնագլուխ բացակայում է զորանոցից ու պատահում մի կնոջ, որը ձյան տակ «Վալենսիան» է երգում

Քաղաքի մի ծայրից մյուսն էի թափառում։

Կեսգիշերին մոտ սկսեց ձոյւն գալ, ու քաղաքը փոխվեց, գեղեցկացավ, թեկուզ և աչքիս ատելի էր։ Թարմ ձյունը ծածկեց փողոցների ցեխն ու կեղտը, եղած֊չեղածը սպիտակեց, ու լռություն իջավ։ Մի քանի բար էլ մտա, ամեն տեղ մի երկու բաժակ խմեցի, նայում էի մարդկանց, ականջ դնում նրանց խոսք ու զրույցին։ Ժամը մեկի կողմերը որոշեցի գնալ հյուրանոց ու եթե հայրիկը եկած չլինի, վերցնել նրա սենյակն ու պառկել քնելու․ համարը կպահեի, մինչև նա հետ գար, իսկ թե հետ չգար, ես կմնայի էնտեղ։ Էնքան լավ սենյակ էր, ասես տանը լինեի։

Հյուրանոցի ճամփին, մեկ էլ տեսնեմ՝ հարբածի պես երգելով, բարից մի կին դուրս եկավ․ սիրտս թուլացավ, ախր «Վալենսիան» էր երգում, իմ երգը, հայրիկից ինձ մնացած երգը։ Հիմա կպել եմ նրան ու պոկ չեմ գալիս։

― Որտե՞ղ եք լսել էդ երգը։

Կինն աչքերը չորս արած՝ նայում էր երեսիս ու ժպտում, ես էլ գրկեցի նրան ու համբուրեցի, դե, քեֆս լավ֊լավ էր, հոգնած մեռնում էի, նա էլ էնքան մոտիկ էր՝ կողքիս։

― Պիտի ասեք,― վրա եմ տալիս։― Որտե՞ղ եք լսել։ Մեկնումեկը երգել է ձեզ համար, չէ՞։

― Գնանք ինձ մոտ,― ասաց կինը։― Տեր իմ աստված։ Գնանք ինձ մոտ։

Հենց ոտքներս դրինք մի բավականին մեծ, սիրուն տան շեմին, կինը թե՝

― Սեփականությունս է, ամբողջ շենքն իմն է։

Ես նորից գիրկս առա նրան ու համբուրեցի, իսկ նա ասաց․

― Տեր իմ աստված։

Առաջնակարգ ռեստորանի մատուցողուհու պես հագնված մի սևամորթ աղջիկ վազեվազ եկավ ու օգնեց, որ կինը վերարկուն հանի։ Տանտիրուհու չորս կողը ֆռֆռաց, հետո վերարկուն թևին՝ աստիճաններով վազ տվեց վերև։ Կինը դարձավ ինձ ու շշնջաց․

― Դե, մի քաշվիր։ Գնանք, կնստենք, մի բան կխմենք։

Բարձրացանք երկրորդ հարկ թե չէ՝ երկար, շիկակարմիր մազերով մի աղջիկ ընկավ աչքիս․ նա դուրս եկավ սենյակից ու միջանցքով գնաց։ Հագին տեսքից շատ թանկ երեկոյան շոր էր, ու նա էնքան չքնաղ երևաց, որ մտքումս ասի․ «Էդ ո՞նց պիտի հարմար աղջիկ ճարես՝ հետն ամուսնանաս, եթե ամեն պատահածն աչքիդ հրաշք է երևում՝ դեռ իսկի չիմացած, թե ով է, ինչ է»։

Կինն ինձ տարավ ճոխ կահույքով լեփլեցուն մի մեծ ու ընդարձակ սենյակ․ դաշնամուր էլ կար, իսկ սեղանին երեք հեռախոս էր դրված։ Քիչ հետո սևամորթ սպասուհին ներս մտավ ու դուռը հետևից ծածկեց։

― Ամեն ինչ շատ լավ դասավորվեց, միսս Մոլի,― ասաց։

― Օ՝Քոնորը զանգե՞ց։

― Զանգեց, զանգեց, մեմ։

― Ի՞նչ էր ասում։

― Ասում էր, որ իրեն զանգեք։

― Տանն ո՞վ կա։

― Մեգին է, նա էլ գնալու վրա է։

― Լավ, Դեյզի,― ասաց կինը։― Եթե պետք եղա, տանն եմ։

Սևամորթ սպասուհին գնաց ու մի քանի րոպեից եկավ՝ ձեռքին ամեն ինչով բեռնված մի արծաթե մատուցարան։ Եղած֊չեղածը դրեց փոքրիկ սեղանին ու նորից գնաց, կինն էլ հարցրեց՝ վիսկին ինչով եմ խմում․ սովորական ջրո՞վ, թե սոդաջրով։ Ասի՝ ջրով, ու նա ինձ համար ջրով վիսկի բացեց։ Տեսքը տեղը կին էր՝ մազերը ծոծրակին հավաքած, կլոր երեսով ո ւ գլխի հպարտ դիրքով։ Մարմինը փամփլիկ էր ու փափուկ, լիքը֊լիքը սպիտակ թևեր ուներ ու թմբլիկ, կարճ մատներով փոքրիկ ձեռքեր։ Մոտավորապես նյույորքցի ընկերուհուս տարիքին կլիներ, բայց լրիվ ուրիշ կարգի կին էր։

― Վերջին անգամ ե՞րբ եք էդ երգը լսել,― ասի։― Ես պետք է իմանամ։

― «Վալենսիա՞ն»,― ասաց կինը։― Դեռ աղջիկ ժամանակվանից գիտեմ։

― Հաստատ վերջերս լսած կլինեք, որ մեկը երգում է․․․ միգուցե հենց երե՞կ։

― Հազիվ թե։

― Պիտի որ լսած լինեք։ Միտքներդ բերեք։ Ոչ ոք հենց էնպես չի երգում էդ երգը։ Անցած իրիկուն ո՞վ է էստեղ եղել։

― Էստեղ եկողներին ես երբեք չեմ տեսնում։ Միայն բարեկամներիս հետ եմ հանդիպում։

Հանկարծ նա հեռախոսներից մեկի լսափողը վերցրեց, մի համար հավաքեց ու ինչ֊որ մարդու հետ լուրջ֊լուրջ, կամացուկ խոսելուց հետո լսափողը դրեց։

Ես նորից գրկեցի նրան ու համբուրեցի, նա էլ թե՝

― Փոքրիկս, փոքրիկս, ա՛խ, տեր իմ աստված։

― Միգուցե աղջիկներից մեկը երգել է, ականջիդ է ընկել,― ասի։

Րոպեն մի անգամ հեռախոսներից մեկնումեկը զանգում էր, տանտիրուհին վերցնում էր լսափողն ու մեղմ, բայց շատ գործանական եղանակով խոսում։ Շատ չանցած՝ տեսնեմ արդեն գիշերվա երեքն է, ես էլ էնքան էի հարբել, որ հայրիկին էլ էի համարյա մոռացել։ Կինն ինձ տարավ վերջին՝ երրորդ հարկ ու մտցրեց մի մեծ սենյակ, ասի․

― Առավոտվա վեցին պիտի վերկացին հասնեմ, էստեղ կնստեմ մինչև գնալուս ժամանակը գա՝ մի տաքսի գտնեմ, հասնեմ կայազոր։ Հոգնել եմ, գլխիս էլ փորձանք է եկել։

― Ի՞նչ փորձանք։

― Ինքնագլուխ բացակայում եմ։ Պիտի տասնմեկին՝ գիշերային ստուգմանը, զորանոցում լինեի, բայց արդեն երեքն անց է։

― Որտե՞ղ ես ապրում։

― Սան Ֆրանցիսկոյում։

― Ես էլ եմ էնտեղ ապրել,― ասաց կինը։― Ժամանակին էնտեղ էլ տուն ունեի․ քաղաքի ամենաընտիր տունը։ Մի մտածեիր, լավ կլինի։ Ուղղակի հոգնել ես էդպես տնից֊տեղից հեռու, ուրիշ ոչինչ, պառկիր քնելու։

Հենց որ գնալուս ժամը մոտեցավ, մեկ էլ մարմինս հո մի դող չբռնեց, հիմա ո՜նց եմ զնգրտում, ատամ ատամի տալիս։ Կնոջ աչքին սա շատ զվարճալի թվաց, ինձ պինդ֊պինդ սեղմեց կրծքին ու գրկից բաց չթողեց, մինչև ոտից֊գլուխ տաքացա, ու զնգրտոցս անցավ։ Նա լողարանը լիքը ջուր լցրեց ինձ համար, որ լոգանք ընդունեմ, հետո էլ այցետոմսը տվեց՝ վրան իր հեռախոսի համարն ու տան հասցեն, ասաց՝ ինչ էլ պատահի, զանգեմ։ Բանակի մեծավորներից մեկի հետ ծանոթ էր, ու եթե բանս վատ լիներ, կզանգեր նրան, կստիպեր գործս դասավորել։

Մի տաքսի գտա, ինձ բերեց կայազոր, վերկացին հասա, բայց անվանականչից հետո սերժանտը մոտեցավ, թե՝

― Վաշտի հրամանատարն ուզում է քեզ տեսնել։

Վեսլիին կալանքի են առնում, բայց նա այնքան է հոնգել, որ իր համար մեկ է

Գնացի գրասենյակ ու վաշտի հրամանատարին ներկայացա, իսկ սա ասում է․

― Դու գիտե՞ս, թե ինքնագլուխ բացակայությունը ինչ լուրջ հանցանք է։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Բայց դրանով հանդերձ՝ գիշերն ինքնագլուխ բացակայե՞լ ես։

― Առանց պատճառի՛ չեմ բացակայել, սըր։

― Ինձ ոչ մի պատճառ չի հետաքրքրում։ Տասնմեկին՝ գիշերային ստուգմանը, զորանոցո՞ւմ ես եղել։

― Ոչ, սըր։

― Ուրեմն ինքնագլուխ բացակայե՞լ ես։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Նստիր գրասենյակի նստարանին ու սպասիր, մինչև որ կանչեմ։

― Լսում եմ, սըր։

Գնացի նստեցի, դե գիտեի, որ հաստատ քաշվել եմ, բայց էնքան էի հոգնել՝ արդեն ինձ համար մեկ էր։ Քիչ հետո վաշտի հրամանատարն իր առանձնասենյակից դուրս եկավ։ Զորանոցներում հերթապահած կապրալին կանչեց թե՝

― Կապրալ Բենեթ, երեկ գիշերային ստուգման ժամանակ ի՞նչ վիճակ էր համար 808 զորանոցում։

― Բոլոր կամ ներկա էին, կամ հարգելի պառճառով՝ բացակա, սըր, միայն շարքային Ջեքսոնն էր ինքնագլուխ բացակայում։

― Համոզվա՞ծ եք։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

― Պատրա՞ստ եք ձեր տեսածը երդմամբ հաստատել։

― Ճիշտ այդպես, սըր։

Է՛հ, գրողը տանի, էնքան հոգնած էի՝ չջղայնացա էլ կապրալի վրա։ Ուղղակի լսում էի, կարծես ուրիշի մասին մի հետաքրքիր պատմություն են անում։

― Շարքային Ջեքսոնը,― ասաց վաշտի հրամանատարը կապրալին,― այս շենքում փակված կմնա՝ կալանքի տակ, մինչև հատուկ կարգադրություն։― Հետո շրջվեց իմ կողմը, թե․― Նախաճաշե՞լ ես։

― Ոչ, սըր։

Նա դարձավ կապրալին։

― Զանգեք ճաշարանի հերթապահ սերժանտին, թող սրա համար ուտելիք ուղարկի։

― Լսում եմ, սըր,― ասաց կարպալը։

Վաշտի հրամանատարը մտավ իր առանձնասենյակը, իսկ կապրալը զանգեց ճաշարանի հերթապահին։ Շատ չանցած՝ տեսնեմ Ջո Ֆոքսհոլը եկավ՝ մատուցարանով ուտելիքն էլ ձեռքին։

― Լսեցի, որ ճաշարանի հերթապահը քո անունը տվեց,― ասաց։― Ի՞նչ է պատահել։

― Ինքնագլուխ բացակայել եմ։

― Ո՞վ է տեղ հասցրել։

― Այ, էս կապրալը։

Ջոն հայացքով չափեց կապրալին։

― Քե՞զ ինչ է պատահել,― ասաց։

― Պարտքս է՝ կատարել եմ։

Մինչև Ջոն կարպալի հետ հաշիվներ էր մաքրում, կնոջ տված այցետոմսը միտքս ընկավ, հանեցի ու դրի Ջոյի ձեռքը։

― Էս համարով զանգիր,― բացատրեցի նրան,― ասա՝ իմ կողմից ես զանգում, ասա՝ բանը վատ է, ինքն էլ՝ շատ վատ։

― Լավ,― ասաց Ջոն։

Մի տասը րոպեից նա եկավ գրասնյակ, բայց էդ պահին վաշտի հրամանատարը խոսում էր կապրալի հետ, Ջոն էլ ուղղակի մի հայացք գցեց վրաս, գլխով արեց ու գնաց։ Հասկացա, որ զանգել է ու ամեն ինչ ասել։ Մինչև երեքն անց կես նստարանին մեխված մնացի, տղերքը սուտումուտ պատճառներ բռնելով՝ անընդհատ ներս էին ընկնում գրասենյակ, որ տեսնեն, թե ինքնագլուխ բացակայության համար ինձ ոնց են կալանքի առել։ Երեքն անց կեսին վաշտի հրամանատարը կանչեց, հենց ներկայացա, ասաց․

― Անցիր ծառայության։

Ու էլ ոչ մի բառ։

Եկա գրասեղանիս մոտ, նստեցի, քունս տարավ։ Քիչ հետո Ջո Ֆոքսհոլը զարթնեցրեց, թե՝

― Հը՛, ի՞նչ եղավ։

― Վաշտի հրամանատարը կանչեց, ասում է՝ անցիր ծառայության։ Էն այցետոմսը տուր։

― Կթողնե՞ս հեռախոսի համարն ու հասցեն արտագրեմ։

― Լավ, բայց տեղի֊անտեղի նրան չանհանգստացնես։

― Ո՞վ է որ։

― Մի տիկին է՝ Սան Ֆրանցիսկոյից։

― Ես շատ եմ եղել Սան Ֆրանցիսկոյում,― ասաց Ջոն։― Մենք Բեյքրսֆիլդում ենք ապրում, բայց որ Բերքլիում էի՝ Կալիֆոռնիայի համալսարանում սովորելիս, ամեն շաբաթ իրիկուն Սան Ֆրանցիսկո էի գնում։

― Դե լավ,― ասի։

Ջոն հեռախոսի համարն ու տան հասցեն ծոցատետրի մեջ արտագրեց։

Ես վեր կացա ու գնացի զուգարան՝ սափրվելու։

Վեսլին ու գրողը քննարկում են դասալիքի մասին գրվելիք սցենարը, Վեսլին մի շարք հանդեսներ է կարդում ու նամակ գրում Ռոչեսթր՝ Վիկտոր Տոսկային

Սափրվելուց հետո վերադարձա սեղանիս մոտ, որ նստեմ, մտածեմ։ Ինձ թվում էր՝ մի քանի բան ունեմ պարզելու։ Ախր արածս ինչի՞ նման էր։ Արդեն քառասունութ ժամից ավել աչքս մի կարգին չէի էլ կպցրել, քունն ինչ է՝ չգիտեի։ Անընդհատ խմել էի, փողոցներում ժամերով թափառել ու երբ ինչ֊ո կնոջ բերանից ծանոթ, սրտիս մոտ երգը լսեցի,― մի երգ, որ ով իմանա աշխարհի երեսին քանի մարդ հենց էնպես մեկ էլ սկսեն երգել,― տեղնուտեղը կնոջ հետ կապվեցի։

Հայրիկը նորից թողել էր գնացել, բայց ինչքան միտքս էր, նա ամեն երկու֊երեք ամիսը մեկ էդպես կորչում էր, դա ի՞նչ մի պատճառ էր, որ ինձ էլ թափառելուն տայի։ Ուրեմն ճի՞շտ էր հայրիկը ասում, թե ես էլ եմ շուտով իր պես դառնալու։ Էս հարցերին պատասխան չէի գտնում, որովհետև շատ էի հոգնել։ Ասես երազի մեջ լինեի, իրական բաները երազ էին թվում։ Բայց ախր երազում միշտ էլ իմանում էի, որ քնի մեջ եմ ու վաղ թե ուշ կզարթնեմ։ Իսկ հիմա գիտեի՝ երազ չեմ տեսնում, իրական բան է։ Բայց էնքան էի հոգնել, ու անելիքներս էնքան անորոշ էին աչքիս, որ մտքովս անցավ, թե միգուցե իրականությունն էլ է երազ։ Չլինի՞ իրական կյանքը երազ է, ուրիշ ոչինչ, ուղղակի ավելի խոր երազ։ Չլինի՞ բոլորս էլ մի անվերջանալի երազի մեջ ենք ապրում։ Օրինակ՝ ինչքանո՞վ էր անցած գիշերն իրական, երբ ես ավելի շուտ կարծես քնի մեջ էի, քան արթուն, չնայած արթուն էի։ Ինչքանո՞վ էին իրական ձյունածածկ փողոցները, որտեղ հայտնվեց իմ երգը երգող կինը։ Ինչքանո՞վ էր իրական հենց ինքը կինը՝ իր կլոր երեսով, գլխի հպարտ դիրքով, թմբլիկ, սպիտակ, կարճ մատներով ու հեռոախոսով զանգելու և մեղմ, բայց շատ գործնականորեն խոսլեու իր մեծ շնորհքով։ Տեսնես էն երկար, շիկակարմիր մազերով աղջիկը աշխարհում ինչ֊որ տեղ գոյություն ունե՞ր՝ ինձ անծանոթ իր ապրելակերպով։ Իսկ կապրալ Բենե՞թը․ նա իսկապես կա՞ր։ Ես իրո՞ք նրա ձայնը լսեցի, որ ասաց․ «Դու բանակում ես, այ ընկեր»։ Իսկ մեր վաշտի կարճլիկ հրամանատա՞րը, որ ճաշարանում իր կարճլիկ ոտքերը խաչում էր նստարանի տակ և ուտելիս կոշիկներով թփթփացնում։ Նա իրակա՞ն էր, երբ զինվորական կարգուկանոնի ձայնափողի պես ասաց․ «Շարքային Ջեքսոնը կմնա կալանքի տակ»։ Իրական բա՞ն է, որ մի ազգի ութ֊ինը միլիոն մարդու նախրի նման քշեն՝ մեզ պես խմբերի բաժանած, ու դեռ ամեն մեկն էլ փորձի սեփական կյանքով ապրել։

Ես մոռացա գրողի սեղանին՝ նրա հեռախոսից օգտվելու։ Կնոջ այցետոմսը՝ հեռախոսի համարն էլ վրան, համազգեստիս գրպանում էր։ Ձեռքս տարա գրպանս, որ հանեմ, անցած իրիկուն հայրիկին գրած նամակս դուրս եկավ։ Բաց արի ծալծլված թերթերը, սկզբի տողերը կարդացի, նամակը գցեցի գրողի սեղանի մոտ դրված անպետք թղթերի զամբոյւղն ու կնոջը զանգեցի։ Ասի՝ շնորհակալ եմ, որ ինձ փորփանքից ազատեց, նա էլ թե՝

― Ժամը յոթին արի մոտս՝ ճաշի։

― Էն շիկակարմիր մազերով աղջկա անունն ի՞նչ է։

― Իսկ ինչի՞դ է պետք։

Դե, չգիտեի ինչ պատճառ բերեմ,― պատճառ կա՞ր, որ բերեի,― բայց աղջկան տեսնելուցս ի վեր անընդհատ նրա մասին էի մտածում։ Չգիտեի ինչ ասեմ։

― Չգիտեմ,― ասի։

― Դուրդ եկե՞լ է։

― Ուզում եմ իմանալ՝ ով է։

― Յոթին կգաս ճաշի՝ կասեմ։

Մի քանի րոպե էլ գրողի սեղանի մոտ նստած մնացի, մեկ էլ սա սոթ տալով մտավ, թե՝

― Մի վեր կաց, մի։ Դու էլ աթոռիս ու սեղանիս մոտ նստելու իրավունք ունես, որովհետև քիչ առաջ գնապետը նոր սցենարի պատվեր տվեց։

― Ինչքա՞ն ժամանակ կա մեր տրամադրության տակ։

― Մի ամիս։

― Վաղը կգրեմ։

― Չէ,― ասաց գրողը,― արի մյուսների պես վարվենք։ Երկու֊երեք շաբաթ մտմտանք, ծանրութեթև անենք․ այդպես ավելի հեշտ է, հետո էլ՝ սրանց մոտ ընդունված կարգ է։

― Էս անգա՞մ ինչի մասին է։

― Դասալքության։ Գնդապետը գտնում է, որ այս թեման իսկ և իսկ իմ բանն է։ Ասում է՝ չափազանցություններին տուրք տալուց մի վախեցեք, բոլորին ահ ու սարսափի մեջ գցեք։ Նա առաջարկում է, որ ֆիլմերի վերջում տղային գնդակահարեն որպես դասալիքի։

― Ո՞վ գնդակահարի։

Սիրտս ցավեց էն տղերքի համար, որ դասալիքի վրա պիտի կրակեին։ Դասալիքի համար էնքան չէր ցավում, ինչքան տղերքի։ Ախր նրանք շարունակելու էին ապրել, իսկ դասալիքը՝ չէ, դե, ես էլ ուզում էի հենց նրանց մասին իմանալ։ Մեռնողի մասին էլ ի՞նչ իմանաս։

― Ո՞վ գնդակահարի,― ասաց գրողը։― Ես ու դու։

― Չէ, բայց սցենարում,― ասի,― ո՞վ է սպանում։

― Ես ու դու։ Դրա համար էլ խորհուրդ եմ տալիս, որ այս անգամ շատ բծախնդիր ծանրութեթև անենք։ Մենք ուզո՞ւմ ենք նրան սպանել։

― Դուք ուզո՞ւմ եք։

― Ոչ։

― Ես էլ։

― Ինչո՞ւ։

― Որովհետև էդ դասալիքը կարող էի ես լինել։ Իսկ դո՞ւք ինչու չեք ուզում։

― Որովհետև նա ես եմ,― ասաց գրողը։― Եթե երբևէ դասալիքի մասին գրելու լինեմ, իմ մասին կգրեմ, ամբողջ հմտությունս գործի կդնեմ, որպեսզի նրա փախուստին օգնեմ ու ապացուցեմ, որ իրավացի է և փախչելու անընդունակ միլիոնավոր մարդկանցից մի գլուխ բարձր։ Ես նրան կդարձնեմ երկրի երեսին ապրած ամենամեծ ամերիկացին։― Գրողը մի պահ խոսքն ընդհատեց, որ սիգարետը վառի։― Ամեն դեպքում,― շարունակեց նա,― մեր առջև շատ դժվար խնդիր է դրված։ Որպես զինվորներ՝ մենք պետք է նրան սպանենք։ Որպես մարդ արարածներ՝ պետք է ապացուցենք, որ նա իրավացի է։ Չեմ կարծում, թե կարելի է գնդապետին ասել, որ մենք, ավելի ճիշտ՝ ես, նման թեմայի տակից դուրս եկողը չեմ։ Իմ կարծիքով, գնդապետն ուզում է որոշ հարցեր պարզել։ Իմ կարծիքով, նրան շատ է հետաքրքրում, թե ես մինչև անազնվության որ աստիճանը կարող եմ հասնել։ Եթե դասալիքին սպանեմ, գնդապետը , ինչքան էլ ինքն անազնիվ լինի, իմ կարծիքով, բավական խելամիտ է հասկանալու համար, որ ես անհրաժեշտությանը կուլ եմ գնացել ու հոգիս կորցրել։ Իսկ եթե փորձեմ ապացուցել կամ թեկուզ իրոք ապացուցեմ, որ իրավացի է դասալիքը, ո՛չ թե գնդապետը, ո՛չ թե բանակը, ո՛չ թե կառավարությունը, ո՜չ թե համայն աշխարհը, նա ինձ խենթի տեղ կդնի, բայց կմտածի՝ հոգիս կորցրած անազնիվ մարդ չեմ։ Մյուս կողմից էլ, եթե ես ասեմ, թե նման սցենար չեմ կարող գրել, նա ինձ կհամարի փոքրոգի վախկոտ, ու չնայած դա աննշան հետևանքներ կթողնի բանակում ունեցած իմ դիրքի վրա, բայց պատերազմից հետո գրական գործունեությանս վրա զգալիորեն կազդի։ Ուրեմն ի՞նչ անենք։

― Ձեր փոխարեն դասալիքին ե՛ս կսպանեմ,― ասի։― Էնպես կանեմ, որ իր պառավ մորը ապտակի ու բոլորի աչքին զզվելի դառնա։ Էնպես կանեմ, որ մի մատ երեխեքի ձեռքերը ոլորի ու նրանց պինդ սեղմած բռունցքների միջից չնչին փողերը թռցնի։ Էդ շան որդուն ձեր փոխարեն ե՛ս կսպանեմ, անհոգ եղեք։

― Բայց դա ինչի՞դ է հարկավոր։

― Չեմ ուզում, որ դո՛ւք սպանեք։

― Դու մոռանում ես,― ասաց գրողը,― որ գնդապետը կարծելու է, թե սցենարը ես եմ գրել, ինչպես մարմնամարզության մասին գրածդ է իմը համարում։

― Պատերազմից հետո կարող եք բոլորին ճիշտն ասել։

― Չէ,― ասաց գրողը։― Եթե քեզ թույլ տամ դասալիքին սպանել, դա միևնույնն է, թե ես սպանեմ։ Ուղղակի այս խնդիրը լուծելու համար պետք է մի երկու շաբաթ խորհել․․․ թեկուզ երեք֊չորս շաբաթ։ Կամ հարկ եղած դեպքում՝ երեք֊չորս տարի։ Վախենում եմ, որ դասալիքին այդպես էլ չուզենամ սպանել, հետևաբար մնում է հուսալ, թե առաջիկայում գնդապետը կընկնի ու կմեռնի սրտի պայթյունից։ Այդ ժամանակ գուցե այս ամենը մոռացության տրվի։

Գրողը մի պահ նայեց ինձ, հետո ասաց․

― Իսկ հորդ համար մի անհանգստացիր։

― Լավ,― ասի։― Կարելի՞է էս հանդեսները նայել։

Հանդեսների կույտը գրողի սեղանից վերցրի ու հետ եկա իմ սեղանի մոտ։ Մինչև իրիկնահավաք մի ժամ էր մնացել, մտածեցի հանդեսները նայելով անցկացնեմ։ Ինչ ասես չկար․ «Նյու Ռիփաբլիք»^[7], «Յեյլ ռիվյու»^[8], «Ինֆընթրի ջըրնըլ»^[9], «Սիքրիթ սթորիզ»^[10], «Թաուն ընդ քանթրի»^[11], «Ըթլենթիք մանթլի»^[12], «Թրու քընֆեշընզ»^[13], «Թիըթր արթս»^[14], «Նեշնըլ ջիոգրեֆիք»^[15] ու գունավոր կոմիքսներով լեփլեցուն երկու֊երեք ուրիշ հանդես։

Նախ՝ շապիկները նայեցի, հետո բոլոր հանդեսները հերթով թերթեցի, հետո էլ ամենքից մի քիչ կարդացի․ «Յեյլ ռիվյու»֊ից սկսեցի, որովհետև շատ խոշոր տառերով էր տպված։ Մի պրոֆեսորի հոդվածը կարդացի, որը պնդում էր, թե ամեն ինչ խոտ է, ու տեղնուտեղը պատուհանից նամակներ գցող մարդը միտքս ընկավ, սա էլ հիշեցրեց Վիկտոր Տոսկայի նամակը, որ պատուհանից գցել էր ինձ համար, Նյու Յորքից գնալուս ժամանակ ուսապարկիս վրա թողած նրա երկտողը հիշեցի ու մարգագետնում արածելու մասին գրած խոսքերը, դրա համար էլ խոտի մասին պրոֆեսորի հոդվածը կարդալիս՝ աչքիս առաջ անընդհատ ես ու Վիկտորն էինք, մեկ էլ մեր տղերքը․ իբր չորեքթաթ սողում ենք Սպիտակ տան դիմացի մեծ մարգագետնում, խոտը պոկում ուտում, հետո ասի․ «Լա՜վ, է՛, գրողի ծոցը կորչեն բուսական կյանքի էս բոլոր տափակությունները․ սոյայի ունդերն էլ, ածխաջրածիններն էլ, ազոտն ու թթվածինն էլ, էն մնացած քար ու քացախն էլ, որ աշխարհում գոյություն ունեն, մեկ է՝ մենք գիտենք, թե չէ․ կյանքում զվարճանալն է կարևոր, մենակ դա մի բան արժի»։

Գրամեքենան առաջս դրի, սկսեցի Վիկտորին նամակ գրել, որ ասեմ, թե ըստ «Յեյլ ռիվյու»֊ի, ամեն ինչ խոտ է, ու պատուհանից նամակներ գցող մարդն իրավացի էր, համ էլ ուզում էի ասել՝ երևի շուտով Նյու Յորքում հանդիպենք։ Հոգնածությունս լրիվ անցել էր, ուրախ էի, որ յոթին կնոջ հետ ճաշելու եմ, որովհետև աշխարհում ամենալավ բանը զվարճանալն է։ Ամենակարևորը ուտել֊խմելն է, ասել֊խոսել֊ծիծաղելն ու ժամանակ անցկացնելը։ «Հա, խոսք չունեմ, ամեն ինչ խոտ է,― գրում էի Վիկտորին։― Ես ու դու էլ մոլախոտ ենք։ Երկաթգծի արանքներում բուսնած կեղտոտ, մրոտ մոլախոտ ենք, բայց ռելսերի պողպատից պինդ ենք։ Ինը թիվը չմոռանաս։ Ձեռքդ ընկած փողը տուր լիմուզիններից դուրս եկող թշվառներին։ Աղոթք արա ու նամակ գցիր պատուհանից»։

Վեսլին ճաշում է «Վալենսիան» երգող կնոջ մոտ, ծանոթանում շիկակարմիր մազերով աղջկա՝ Մեգիի հետ ու ճամփա ընկնում քնելու</br>

Ժամը յոթին ճաշեցի կնոջ հետ։ Ճաշից հետո շիկակարմիր մազերով աղջիկը եկավ, նստեց հետներս սուրճ ու կոնյակ խմելու։ Անունը Մեգի էր։ Նա էլ էր Ռոզվիլում տեսածս աղջկա նման արյունը եռ բերում երակներիս մեջ ու հենց գնաց, սկսեցի տանտիրուհուն հարցուփորձ անել նրա մասին, սա էլ թե՝

― Տեր իմ աստված, ինքդ խոսիր հետը։

― Էդպիսի աղջիկը երեխա կունենա՞։

― Ինչ կա որ։ Կարծում եմ կունենա, եթե զգույշ չմնա։ Ինչո՞ւ։ Էնպիսի մեկին ես փնտրում, որ երեխա՞ ունենաք։

Ասի՝ հա, նա թե՝

― Ա՛խ, տեր իմ աստված, երանի քսան տարով ջահել լինեի։

Սևամորթ սպասուհուն պատվիրեց Մեգիին ասել, որ դեռ չգնա։

― Երբ էլ սիրտդ տա, նրան կարելի է կանչել։ Հենց հիմա՞ ես ուզում տեսնել։

― Կարո՞ղ եմ հետը խոսել։

― Տեր իմ աստված, իհարկե,― ասաց տանտիրուհին։― Գնա, գնա մոտը, տես ինչ դուրս կգա։

― Ինչ է, հիմա՞։

― Դե, եթե չես համբերում։

― Կհամբերեմ,― ասի, էնպես որ կնոջ հետ դեռ էլի նստեցինք, սուրճ ու կոնյակ էինք խմում, զրուցում, ու գետնի տակն անցնեմ, թե նա ավելի ու ավելի չէր ինձ դուր գալիս։ Էնքան թարմ էր, տեսքը՝ ծաղկուն, վրայից օճառի, օծանելիքի ու իր անուշ հոտն էր բուրում․ ինչ էլ խելացի էր ու մեծասիրտ։ Ուզածդ մարդու հանդեպ ծով սիրով էր լցված, մենակ թե դիմացինը խարդախ մարդ չլիներ․ միակ բանը, որի հետ չէր հաշտվում, խարդախությունն էր։

― Թե գործդ բանակի մեծամեծերին ընկնի,― հանկարծ ասաց նա,― ինձ տեղյակ պահիր, ծանոթիս միջոցով ամեն ինչ անել կտամ։

― Վեց շաբաթս լրանալուց հետո կուզեի Նյու Յորք վերադառնալ, բայց սերժանտն ասում է, որ էստեղից էլ պրծնողը չեմ։

― Եթե ուզում ես, հենց վաղն էլ քեզ ուղարկել տամ։

― Վաղը չէ,― ասի,― դեռ երեք շաբաթ ունեմ։ Երկու հոգի էլ կան, ի՞նչ կարծիքի ես, չի՞ կարող նրանց էլ հետս ուղարկել։

― Պիտի որ կարենա,― վրա բերեց կինը։― Կհայտնես անունները ու երբ են ուզում գնալ, ես նրան կասեմ։ Իմ պատվին բոլորդ էլ Նյու Յորք կուղարկի։

Դե, տրամադրությունս ավելի բարձրացավ, որովհետև գիտեի՝ գրողն էլ է ուզում Նյու Յորք վերադառնալ, Ջո Ֆոքսհոլն էլ։ Չնայած հաստատ իմանալու համար երկուսին էլ նախօրոք պիտի հարցնեի։

Ինն անց կեսի մոտ զանգեցի հյուրանոց, որտեղ հայրիկը սենյակ էր վերցրել, բայց ասին՝ հետ չի եկել։ Տանտիրուհին խնդրեց հորս մասին պատմել, ես էլ պատմեցի, հետո ասի․

― Ի՞նչ ես կարծում, ո՞ւր կլինի։

Նա ասաց, որ ինքս պիտի գլխի ընկնեի։

― Մեզ մոտ միշտ էլ, այ, էդպես գալիս են, մնում,― ասաց։― Ոմանք երեք֊չորս օր են մնում, բայց մարդ կա, երբեմն ամբողջ շաբաթ էստեղ է անցկացնում։ Սովորաբար դրանք հարուստ մարդիկ են՝ առօրյա կյանքից հոգնած, տունտեղից, ընտանիքից զզված ու կշտացած․ հենց իրենք էլ իրենցից ձանձրացած։ Անհաշիվ ծախսեր են անում, բայց փողը աչքներին գին չունի։ Ուղղակի ուզում են ինքնամոռացման գիրկն ընկնել։

― Ինչո՞ւ։

― Իսկ ինչո՞ւ չէ։

― Ախր հետներն ի՞նչ է կատարվում։ Ընտանիքում ի՞նչ է անցնում֊դառնում։

― Ոչ մի բան։ Պարզպաես ուզում են մի քիչ կյանք քաշել, ամեն ինչ մոռացության տալ։ Իրենց լավ են զգում, որ էլ ստիպված չեն լավն ու օրինավոր լինել։ Դե իհարկե, սա չի նշանակում, թե իրենց իսկական վատն են պահում։ Եթե մեկնումեկը հանկարծ անշնորհքություն է անում, ինչ֊որ տգեղ, անվայել արարք թույլ տալիս, ես անմիջապես կարգի եմ հրավիրում կամ էլ՝ խնդրեմ, ճանապարհը բաց է։ Նրանց մեծ մասն ուղղակի հոգնած են։ Եվ ընդամենն ուզում են մոռանալ էն բոլորը, ինչ որ տանը ոչ մի կերպ չես կարող մոռանալ։ Թեկուզ և հեղինակավոր մարդիկ են, շրջապատում հարգանք ու պատիվ են վայելում, բայց ամենահաճելի բանն էլ մեկ֊մեկ ահավոր ձանձրացնում է։ Ինչ խոսք, հետո ամենքն էլ գնում են իրենց գործին, ու ես թերթերում կարդում եմ նրանց մասին։ Սան Դրանցիսկոյում ավելի խոշոր մարդիկ էին մոտս լինում, բայց էստեղ էլ ոչինչ, մի քանիսը կան։

Տանտիրուհին զանգը տվեց, Դեյզին եկավ ու ինձ տարավ մի արտակարգ սիրուն սենյակ։ Քիչ հետո արծաթե մատուցարանով շոտլանդական վիսկի բերեց, երկու բաժակ ու մի սկահակ սառույց, շատ չանցած՝ շիկակարմիր մազերով աղջիկը ներս մտավ, և մենք սկսեցինք խմել ու զրուցել։ Ժամը տասնմեկի մոտերքը պիտի զորանոց ներկայանայի, էլ ոչ դես, ոչ դեն։ Ով էլ որ լիներ բանակի էդ մեծավորը, չէի ուզում վզին բեռ դառնալ։ Վեց շաբաթս լրանալուց հետո եթե կարենար ինձ Նյու Յորք ուղարկել, գրողին ու Ջո Ֆոքսհոլին էլ հետս, էդքանն ինձ լիուլի հերիք էր։ Էլ չէի ուզում գլխացավանքի մեջ ընկնել, մեկնումեկին հոգսի տակ գցել։ Էս շիկակարմիր մազերով աղջկա հետ էլ մեն֊մենակ՝ նեղվում էի․ ախր նա հո չէ՞ր խնդրել, որ հետը մենակ մնամ․ երկուսս էլ չէինք ուզում էսպես ստացվեր, մի տեսակ ճիշտ չէր։ Երկուսս էլ մեր հանդիպման ձևից անհարմար էինք զգում, և ուրիշ ոչինչ։ Չէ, նա սառածի մեկը չէր,― շատ էր չքնաղ, որ սառցի կտոր լիներ,― ուղղակի նրան պետք էր էն, ինչ ամենքին էլ պետք է աշխուժանալու համար։ Պիտի դիմացինն իր մեջ ինչ֊որ բան արթնացներ։ Պիտի զգար, թե դիմացինին շատ է դուր եկել, որ սա էլ իրեն դուր գար, իսկ դա մեզ հետ չկատարվեց, դե, մենք էլ որոշեցինք հենց էնպես մի երկու բաժակ խմել, ու քիչ֊քիչ նա էլ աշխուժացավ, ես էլ։

Աղջկա գնալուց մի քնաի րոպե անց սևամորթ սպասուհին ներս մտավ, թե՝

― Միսս Մոլին ձեզ հրավիրում է հյուրասենյակ։

Գնացի հյուրասենյակ, տանտիրուհին խոսում էր հեռախոսով։ Հենց վերջացրեց, ասաց․

― Դե, Մեգին փնտրածդ աղջի՞կն է։

― Չգիտեմ։ Չեմ կարծում։

― Ինչո՞ւ։

― Չգիտեմ։ Միգուցե շատ եմ հոգնած, դրա համար։

― Գնա վերև, քնիր։

― Էսօր մի լուրջ ցավից ինձ ազատեցիր,― ասի։― Չեմ ուզում նորից քեզ նեղություն տալ։ Տասնմեկը չեղած՝ պիտի զորանոցում լինեմ։

― Ինչքա՞ն ժամանակում կհասնես էնտեղ։

― Մի քառասուն֊քառասունհինգ րոպեում։

― Դեռ կհասցնենք մի֊մի բաժակ խմել։

― Դեռ ուրիշ բան էլ կհասցնենք անել։

― Ա՛խ, տեր իմ աստված,― ասաց կինը։― Ինչո՞ւ է սիրտդ ինձ էդպես կպել։

― Իսկ քո՞նն ինչու է ինձ էդպես կպել։

― Որովհետև երևի հենց քեզ փողոցում տեսա՝ խելառի նման ձյան տակ կանգնած ու աչքերդ վրաս չռած, կարծես ամբողջ աշխարհում միակ կինը ես էի․․․

― Դու իմ երգն էիր երգում։

― ․․․ համարյա հավատացի, թե իրոք միակ կինն եմ աշխարհում։

― Ես մտածեցի, որ էդ երգը հորիցս ես լսել։ Մտածեցի՝ կօգնես նրան գտնել, բայց դրա հետ մեկտեղ ինձ շատ դուր եկար, որ երգս գիտես․․․ դե, իսկ հետո, դու երևի ինձանից լավ կիմանաս, թե ինչու սիրտս քեզ ավելի պինդ կպտավ։ Ես քեզ երբեք չեմ մոռանա։ Երեկ իրիկուն ինչո՞ւ էիր խմել։ Դու նման չես պանդոկներում քարշ եկող կանանց։

― Ես էլ էի ցավի մեջ ընկել,― ասաց կինը։― Ու շատ լուրջ։ Ինձ պես կանանց մեկ֊մեկ սարսափելի բաներ են պատահում։ Երեկ իրիկուն թվում էր, թե էդ սարսափելի բաներից մեկն արդեն սկսվում է, դրա համար էլ դուրս եկա տնից, ուզում էի մենակ մնալ։ Երբ քեզ հանդիպեցի, հետ էի գալիս տուն, որ իմանամ ինչ եղավ։ Տեղ հասնեի թե չէ՝ միանգամից պարզվելու էր։

― Ի՞նչ ցավի մեջ էիր ընկել։

― Տեր իմ աստված,― ասաց կինը։― Դե գիտես, էլի․․․ ինքդ էլ ես պատկերացնում․ չեմ սիրում դրա մասին մտածել։ Ես սիրում եմ, որ չորս կողմս ամեն ինչ հաճելի լինի, հաճելի մարդկ ինձ շրջապատեն։ Է՛հ, իսկ երեկ, հենց ինձ գրկեցիր, հասկացա, որ դու էլ ես ցավի մեջ ընկել։ Մտքումս ասացի՝ եթե էս անգամ էլ ցավից ազատվեմ, դա քո շնորհիվ կլինի, ուրեմն ես էլ քե՛զ պիտի ցավից ազատեմ։

― Ու իսկապես ազատեցիր,― ասի։― Ինքնագլուխ բացակայելու համար երևի մի կես տարի ինձ բանտ նստեցնեին։

― Ինձ էլ՝ մի տասը տարի կամ ավելի շատ,― ասաց կինը,― իսկ ես չեմ կարող էդքան ժամանակ կորցնել։ Դա ինձ մահվան դուռը կհասցներ, գիտեմ։

― Տասը տարի՞։

― Էս տանը հիմա միայն ես եմ ապրում․ սա վաճառվում է։ Բախտն ինձ շատ է ժպտացել։ Արդեն վախենում եմ։ Չեմ սիրում էդ բոլոր շրջանային դատախազներին, դատավորներին ու երդվյալ ատենակալներին։ Երեկ տուն գալիս, մտածում էի, թե գլխիս եկած ամենամեծ փորձանքի լուրը պիտի լսեմ, երբ քեզ հանդիպեցի։ Երանի էի տալիս, որ մեկնումեկն ինձ թևի տակ առնի։ Իսկ Մեգիին էս իրիկուն հատուկ քեզ համար եմ կանչել։ Եթե նրան որից ուզենաս տեսնել, ինձ նախօրոք ասա։

― Չէ, էլ չեմ ուզում Մեգիին տեսնել,― ասի։

Տասնեմկը չկար, որ զորանոց հասա, մտա վերմակիս տակ ու էնպե՜ս քնեցի, օ՜, Վալենսիա։

Հայրը Վեսլիին նամակ է ուղարկում՝ բացատրելով իր անհետացման գաղտնիքը, իսկ «Վալենսիան» երգող կինը նորից է երգում Վեսլիի երգը, այս անգամ ավելի լավ, քան երբևէ</br>

Օրերը թռչում էին, անցնում՝ մեկը մյուսի նման, ամեն ինչով կետ առ կետ նույնը, ու մի օր էլ հայրիկից նամակ ստացա։

«Ես միտք չունեի առանց քեզ մի խոսք ասելու փախչել,― գրում էր նա,― բայց հաստատ չգիտեի, թե ուր եմ գնում ու ինչ պիտի անեմ, դրա համար էլ չկարողացա գոնե մի տող թողնել։ Ուզում էի տեղյակ պահել, բայց չիմացածիս մասին քեզ ի՞նչ ասեի։ Հյուրանոցի համարս հանձնեցի ու ճամփա ընկա կայարան, բայց գնացքը, որով պիտի մեկնեի, երեք ժամից էր շարժվելու, ես էլ ճամպրուկս պահ տվի ու հետ դարձա քաղաք։ Մի օրից ավել անցավ, մինչև իրոք գնացք նստեցի, թեպետ քաղաք հետ դառնալիս՝ որոշեցի ընդհանրապես ոչ մի տեղ չմեկնել։ Որոշեցի երեք֊չորս օրից վերադառնալ հյուրանոց, բայց հետո մի բան կատարվեց, որը կարծում եմ, կհասկանաս, ու հենց դա էլ մեկնելուս պատճառը եղավ։ Ուր որ գնացել էի՝ էնտեղ փորձանք էր պատահել, ոչ ոք չգիտեր, թե գործն ինչ ընթացք կստանա։ Բոլորին շտապ֊շտապ դուրս էին անում, իսկ ես շատ էի խմած տեղիցս շարժվելու համար, էնպես որ բացի ինձանից, ով կար չկար՝ փախավ, բայց քիչ անց աղջիկներից մեկը հետ եկավ, որ ինձ հոգ տանի։ Սուրճ տվեց, հետո էլ ուտելիք բերեց, կերա, չնայած դրանից հետո ավելի վատացա, բայց նա մնաց կողքիս, հաշվի չառնելով, թե փորձանքի մեջ կընկնի։ Ուզում էի ուշքի գալ, որ էդտեղից թողնեմ հեռանամ, նա էլ կարենար մյուսների պես գլուխն ազատել, փորձանքի չգար։ Դե, լոգանք ընդունեցի, շորերս հագա, որ գնամ, մեկ էլ նա եկավ, ասում է՝ փորձանքից պրծանք, արդեն ամեն ինչ կարգին է, էլ գնալու կարիք չկա, կարող եք հանգիստ պառկել ու քնել։ Ուրախացա, որ փորձանքից պրծանք, մտածեցի՝ պառկեմ։ Աղջիկն ասաց՝ խմելու մի տաք բան կբերի, որ քունս շուտ տանի։ Հենց դուռը բացեց՝ դուրս գա, տեսա աստիճաններով ինչ֊որ կին է բարձրանում, հետն էլ զինվորական համազգեստով մի երիտասարդ, էդ տղայի ձայնն էլ դեռ ականջիս դիպավ։ Աղջիկը վերադարձավ թե չէ, ասի՝ սրտանց շնորհակալ եմ իր բարության համար, բայց պիտի գնամ, որովհետև վերջը որոշել էի Էլ Պասո գնալ ու հիմա էնտեղ եմ, առավոտը ծեգին հասել եմ։ Նիլ քեռուդ խանութի մոտով անցա, ու կարծես Վիրջիլն էլ էր քեռուդ հետ, աչքովս ընկավ, բայց մորդ դեռ չեմ տեսել։ Ուզում եմ տեսնել, թեպետ մի քիչ քաշվում եմ։ Ես արդեն լավ եմ, բայց որ էն շիկակարմիր մազերով աղջիկը չլիներ, հաստատ էստեղ եկողը չէի։ Նամակիս շտապ պատասխանեիր, որովհետև խելքս չի կտրում ինչ անեմ, ես էլ շատ շուտով քեզ նորից կգրեմ»։

Նամակի տեղ հայրիկին հեռագրեցի։

«Ինչ էլ լինի, մայրիկին տես»։

Հետո նրան մի երկար նամակ գրեցի ու շտապ առաքման օդային փոստով ուղարկեցի։ Հաջորդ օրը հայրիկից էլի նամակ եկավ։ Գրել էր, որ գնացել է, մայրիկին տեսել։ էս նամակին էլ հեռագրով պատասխանեցի, հետո էլի մի երկար նամակ գրեցի ու էլի շտապ առաքման օդային փոստով ուղարկեցի։

Մի շաբաթ անընդհատ՝ ամեն օր հայրիկից նամակ էի ստանում։ Գրում էր՝ համոզված է, ես կհասկանամ, թե մտքինն ինչ է, որ ասում է՝ եղբայրս՝ Վիրջիլը, մայրիկի շնորհիվ իսկական տղամարդ է դարձել, ավելի լավը, քան մեզանից մեկնումեկը կամ էլ երկուսս միասին վերցրած։ «Ես ու դու շատ երկար ենք կանանց ցեղից հեռու մնացել, իսկ աշխարհը նրանցով է շեն, էնպես որ քեզ համար մի աղջիկ գտիր»։

Մի օր էլ հայրիկը վեց հատ լուսանկար էր ուղարկել, ամեն տեղ մայրիկը, Վիրջիլը, Նիլ քեռին ու ինքն էին խմբո պատկերված։ Սիրտս հուզմունքից թրթռաց, հենց տեսա, թե բոլորն էլ ինչ ջահել ու սիրուն են երևում՝ չնայած ոչ մեկի դեմքին ժպիտ չկար, ոնց որ համարյա ուզածդ նկարվողի դեմքին է լինում, բայց ամենաշատը մի բանից հուզվեցի․ թե մայրիկի ու Վիրջիլի հետ հայրիկն ինչքան հոյակապ տեսք ունի։ Ասես գլխով ոչինչ էլ չէր անցել։ Էնպիսի տեսք ուներ, ասես միշտ նրանց հետ է եղել, ու ես էդպես էլ գրեցի հայրիկին, խնդրեցի, որ մայրիկի, Վիրջիլի ու Նիլ քեռու մասին ամեն ինչ պատմի։ Կյանքումս երբեք ինձ էդքան երջանիկ չէի զգացել, մեր ընտանիքի նկարները ցույց տվի գրողին, իսկ հետո նստեցինք ու դասալիքի հարցը նորից մեջտեղ բերինք, դնում֊վերցնում էինք, թե վերջիվերջո նրան ինչ անենք։

― Եթե մեզ տեղափոխեին ուրիշ կայազոր,― ասի,― էլ կարիք չէր լինի դասալիքի մասն էս սցենարը գրել, չէ՞։

― Ոչ, կարիք չէր լինի։

― Կուզեի՞ք Նյու Յորք վերադառնալ։

― Իհարկե։ Նյու Յորքն իմ ու կնոջս ծննդավայրն է, և մենք կուզենայինք, որ մեր տղան էլ այնտեղ ծնվեր։

― Ձեր տղա՞ն։ Ի՞նչ գիտեք, թե տղա է լինելու։

― Առաջնեկս է, տղա կլինի,― ասաց գրողը։

Բլրից իջա ցած՝ արտադրական բաժին, որ Ջո Ֆոքսհոլից իմանամ, թե ինքն է՞լ է ուզում հետներս Նյու Յորք գալ։ Մտավոր զարգացման բարձր մակարդակի ու կրթության շնորհիվ նրա աշխատանքն էլ էր իմի նման․ գրողների գործերն էր մեքենագրում ո ւ դեսուդեն վազում, սրանց պատվերները կատարում։ Վեց շիշ կոկա֊կոլա գրկած՝ դիմացս դուրս եկավ, գրողներն էլ հենց վեց հոգի էին։

― Ջո,― ասի,― մի շաբաթից էստեղ մնալուս ժամկետը լրանում է ու․․․

― Քեզ է թվում,― ասաց Ջոն։― Էստեղից էլ ոտքդ դուրս չես դնի, Ջեքսոն, մտքիցդ հանիր․ էս պատերազմից պրծում չկա։

― Գլխիս ժողովողը չես,― ասի։― Կարող է պրծում չկա, բայց գործուղում էլ հո կա։ Ուզո՞ւմ ես հետս Նյու Յորք վերադառնալ։

― Ես էլ որոշել էի քեզ հարցնել, թե ինչ կլինի թողնես էն կնոջը զանգեմ,― ասաց Ջոն։― Ուզում էի խնդրել, որ նձ բանակից ազատել տա, թեկուզ գրողի ծոցը ճամփի։ Թե չէ մի օր էս կոկա֊կոլայի շշով մեկին կթրխկացնեմ։

― Դժվար թե բանակից ազատող ճարվի,― ասի,― բայց շատ հնարավոր է՝ հաջողվի քեզ նորից Նյու Յորք ուղարկել, եթե դեմ չես, որ էնտեղի նիստուկացին նորից հարմարվես։

― Իբր էստեղի նիստուկացը ավելի լա՞վն է, որ հարմարվել եմ,― ասաց Ջոն։― Բանակային համարս տա՞մ։

― Մոտս կա։

― Եղավ,― ասաց Ջոն։― Շատ շնորհակալ եմ։ Ի՞նչ կարծիքի ես, ե՞րբ մի լուր կիմանանք։

― Ո՞ւր է հեռախոսը։

Ջոն հեռախոսի խցիկը ցույց տվեց։ Մի շիշ կոկա֊կոլա վերցրի, մտա ներս ու դուռը փակեցի, Ջոն էլ դրսում կանգնած մի ուրիշ շշի բերանից էր խմում ու սպասում։ Կինը զանգելուս համար շատ ուրախացավ, որովհետև բոլոր գործերն արդեն կարգավորել էր, տունը եղած֊չեղածով վաճառել ու շուտով քաղաքից գնալու էր։

― Ե՞րբ,― ասի։

― Հենց որ քո գործերն էլ կարգավորեմ։

― Ո՞ւր ես գնալու։

― Սկզբում կարճ ժամանակով՝ Նյու Յորք, հետո էլ տուն՝ Սան Ֆրանցիսկո։ Հիմա ծանոթիս կզանգեմ ու անմիջապես քեզ տեղյակ կպահեմ, սպասիր, ոչ մի տեղ չգնաս։

Խցիկի դուռը բացեցի, ես ու Ջոն մի֊մի շիշ էլ կոկա֊կոլա խմեցինք, մեկ էլ հեռախոսը զանգեց։

― Ամեն ինչ կարգին է,― ասաց կինը։― Երեքիդ էլ մի շաբաթվա ընթացքում կուղարկեն։

Նա Նյու Յորքի ամենամեծ ու ամենաթանկ հյուրանոցներից մեկի անունը տվեց ու իր ազգանունը՝ ոչ թե այցետոմսի վրայինը, այլ իսկականը, ես էլ ասի․

― Չգիտեի, որ ամուսնացած ես։

― Տեր իմ աստված,― ասաց նա։― Դպրոցական տղա, աղջիկ ունեմ, տղաս Մերիլենդում է սովորում, աղջիկս՝ Փենսիլվանիայում։ Ամուսինս տասը տարի առաջ է մահացել։ Նյու Յորք հասնելուն պես՝ զանգիր։ Եթե էնտեղ լինեմ, կգնանք պարելու։

― Ես պարել չգիտեմ։

― Ոչինչ, կնայենք, թե ուրիշներն ինչպես են պարում։ Իսկ եթե էնտեղ չլինեմ, հասցես կվերցնես ու մեկ֊մեկ նամակ կգրես, որ իմանամ ոնց ես։

― Լավ,― ասի։― Սան Ֆրանցիսկոյում ի՞նչ ես անելու։

― Գիրք կկարդամ,― ասաց։― Սիրում եմ կարդալ։ Դե, պահիր֊պահպանիր քեզ։

― Լավ,― ասի։

Խցիկից դուրս եկա, Ջոն թե՝

― Ինչո՞ւ ես լաց լինում։

― Հեչ,― բան չկա,― ասի։― Էդ նեղ խցիկում ծխիր՝ արտասուքը կթափվի աչքերիցդ։

Վեսլին առաջին անգամ իր անունը տեսնում է տպագրված ու չգիտի, թե դրան ինչպես վերաբերվի</br>

Հետ եկա բլուր, որ լուրը գրողին հայտնեմ։ Նա նստել էր իր սեղանի մոտ, նոր ստացած հանդեսներն էր նայում։

― Իմ կարծիքով, ամենաշատը մի շաբաթից Նյու Յորքում կլինենք,― ասի։― Դուք, Ջոն Ֆոքսհոլն ու ես։

― Դե, եթե ասում ես,― վրա բերեց գրողը,― ուրեմն կլինենք։

Նա ձեքի հանդեսը մեկնեց ինձ․ «Նյու Ռիփաբլիք» էր։ Ոչ մի խոսք չասաց, բայց հասկացա, որ ուզում է ինչ֊որ բան կարդամ։ Աչքս ձախ էջի վերևն ընկավ թե չէ, քրտինքը վրաս տվեց․ գրված էր՝ «Նամակ հորս»։ Սկզբի բառերը կարդացի՝ արդեն պարզ էր․ հորս կորչելուց հետո նրան գրածս նամակն էր, հենց էն, որ անպետք թղթերի զամբյուղն էի գցել։ Նամակի վերջում էլ անունս էր տպված։

― Ես այսպես անելու իրավունք չունեի,― ասաց գրողը,― բայց այսպես չանելու իրավունք էլ չունեի։ Զամբյուղի մեջ պատահմամբ մի ծրար էի փնտրում՝ վրան պատմվածքի համար վերնագիր էի գրել, ու նամակդ գտա։ Քեզնից թաքցրի, որ ամսագրին եմ ուղարկում, որովհետև վստահ չէի, թե խմբագրությունը կհամաձայնի տպագրել։ Եթե հետ ուղարկեին, մտադիր էի մի երկու այլ հանդեսներում էլ բախտներս փորձել, բայց ինչպես տեսնում ես, տպագրել են․ խմբագրությունը ինձ համամիտ է եղել։ Դեռ նամակ էլ ստացա․ քեզնից էին հարցուփորձ անում, ուզում էին իմանալ, թե ուրիշ ինչ ունես գրած կամ թերևս պիտի ապագայում գրես։ Ես պատասխանեցի, որ հանդեսի թղթակիցների ցանկում առայժմ անունդ չնշեմ․ մտածեցի, թե հաջորդ անգամ, երբ գործդ տպագրեն, դու ինքդ կպատմես քո մասին։ Հուսով եմ չես վշտանում այս ամենից։

― Վշտանալը՝ չեմ վշտանում,― ասի։― Բայց չէ որ հայրս էլ կա մեջտեղը։ Ախր նամակը նրան էի գրել․ որոշեցի չուղարկել, որովհետև․․․ դե, չէի ուզում սիրտը կոտրել։

― Կարծում եմ՝ հայրդ կհասկանա,― ասաց գրողը։― Այդ նամակը միայն նրան չի ուղղված, պա՞րզ է։ Եվ միայն քոնը չէ։ Միշտ այդպես է լինում, եթե մարդ գրող է։ Այդպես լավ է, թեև մի կողմից էլ՝ վատ է, բայց լավ է, թե վատ, ինչ էլ գրում ես, ընթերցողի համար է։ Ես դրանում համոզված եմ, քանի որ ինքս զգում եմ․ իմ գրածները ընթերցողի համար են։ Գիտեմ, շատ ազատ քայլ եմ գործել, գրողը տանի, բայց իմ կարծիքով, ճիշտ եմ վարվել, և նամակը կարդալուն պես՝ հուսով եմ, դու էլ կհամաձայնես, որ ճիշտ եմ վարվել։

Հանդեսը տարա, դրի սեղանիս ու նամակը կարդացի, հետո մի անգամ էլ կարդացի, որովհետև շփոթմունքից խելքս գլուխս չէր գալիս։ Հենց իմ գրածն էր, բառ բառ բառ նույնը, բայց ես արդեն մոռացել էի, թե ինչ եմ գրել,― դե, գրելիս էնքան հոգնած էի, նեղսրտած,― իսկ երբ «Նյու Ռիփաբլիքում» կարդաի նամակս, մի բան, որ մտքովս կյանքում չէր անցնի, թե նորից կտեսնեմ, է՛հ, ինչ երկարացնեմ, ամեն ինչ գրողի ասածի պես եղավ․ կարծես ես չէի հայրիկին նամակ գրել, կարծես ինչ֊որ մեկն ասելիք էր ունեցել ու իր ասելիքը թղթին էր հանձնել։ Քրտինքսի մեջ կորել էի, սիգարետը սիգարետի հետևից ծխում էի ու ոչ էն է հիվանդացել էի, ոչ էն է գժվել․ քանի աչքս ընկնում էր էջատակին՝ նամակի վերջում տպված անուն ազգանունիս, չէի հասկանում, թե ինչն ինչոց է։

Տարօրինակ զգացումներ ունեի․ մի տեսակ անսովոր մենակություն, հետն էլ հազար ու մի ուրիշ զգացում։ Ես ո՞վ էի, որ գրելով զբաղվեի։ Գրելու ի՞նչ իրավունք ունեի։ Եթե կարող էի էդպիսի բաներ գրել, ուրեմն կարող էի շատ ու շատ բաներ էլ գրել։ Բայց ես ուզո՞ւմ էի գրող լինել։ Ուզո՞ւմ էի մյուս բոլորից տարբերվել ու իրերին այլ ձևով նայել, տեսածներս մտապահել ու անընդհատ թղթին հանձնել։ Դա ի՞նչ ապրելակերպ կլիներ․ լավ ու հաճելի՞, թե ամեն մի հաճույքից կզրկեր։ Ես մյուս բոլորից ինչո՞վ էի տարբերվում։ Հետիս գրողը կարծես մյուսներից չէր էլ տարբերվում։ Չէի ասի, թե անընդհատ չորս կողմն է նայում ու եղած֊չեղածը մտապահում։ Չէի ասի, թե նեղվում է, որ գրող է։

Է՜հ, իսկ հետո չգիտեմ ինչ պատահեց, որովհետև լացս եկավ։ Ինձ ու ինձ, մտքումս չէի լաց լինում, էն որ արտասուքներդ կուլ ես տալիս, քեզ զսպում։ Էն որ ամեն ինչ ներս են գցում ու քիչ է մնում խեղդվես։ Չէ, լացս իսկականից դրի, բայց նախօրոք շենքից դուրս եկա ու գնացի դաշտ, ուր մի քանի ծառ կար, ու ինձ մարդ չէր տեսնի։

1. ↑ Կարլ Կլաուզևից (1780-1831) ֊ գերմանացի ռազմական տեսաբան և պատմաբան, պրուսական գեներալ, մի քանի հայտնի աշխատությունների հեղինակ։
2. ↑ Ուիլյամ Թեքումզե Շերման (1820-91) ֊ ամերիկացի գեներալ, ԱՄՆ֊ի Քաղաքացիական պատերազմում գլխավորել է հյուսիսցիների բանակը, 1869-83 թթ․՝ ամերիկյան բանակի հրամանատար։
3. ↑ «Ահա մանուկը» (լատ․)― ազգությամբ իռլանդացի անգլիացի գրող, 20-րդ դարի մոդեռնիստական արվեստի ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը՝ Ջեյմս Ջոյսի (1882-1941) վերջին բանաստեղծությունը (1932), որն իր խորիմաստ ու բազմանշանակ բովանդակությամբ առաջնակի տեղ է գրավում նրա բանաստեղծական ժառանգության մեջ։
4. ↑ Զբոսայգի Նյու Յորքի կենտրոնական շրջանի՝ Մանհեթըն կղզու, հարավային ծայրամասում։
5. ↑ Հոլիվուդյան խոշորագույն կինոարդյունաբերողներ, 20-40 թթ․ ամերիկյան կինեմատոգրաֆի ամենաազդեցիկ դեմքերից։
6. ↑ Հենրի Դեյվիդ Թորո (1817-62)― ամերիկացի գրող և մտածող։ 1845-47 թթ․, ի որոշումն «ողջախոհ կենսաձևի» առանձնացել է բնության գրկում՝ Ուոլդենյան լճի ափին։ Այդ ռոմանտիկ ռոբինզոնության արգասիքը «Ուոլդեն կամ կյանքն անտառում» գիրքն էր (1854), ուր արտացոլվել են Թորոյի բնապաշտական աշխարհըկալումն ու փիլիսոփայական կենսազգացողությունը։
7. ↑ «Նոր հանրապետություն»։
8. ↑ «Յեյլի պարբերական»։
9. ↑ «Հետևազորի հանդես»։
10. ↑ «Խորհրդավոր պատմություններ»
11. ↑ «Քաղաք և գյուղ»։
12. ↑ «Ատլանտյան ամսագիր»։
13. ↑ «Անկեղծ խոստովանություններ»։
14. ↑ «Թատերական արվեստ»
15. ↑ «Աշխարհագրական ազգային հանդես»։