հեղինակ՝ Շերվուդ Անդերսոն |
ՄԱՅՐԸ
Ջորջ Ուիլլարդի մայրը՝ Էլիզաբեթ Ուիլլարդը, բարձրահասակ, նիհարավուն, ծաղկատար դեմքով կին էր: Ընդամենը քառասունհինգ տարեկան էր, բայց անհասկանալի հիվանդությունն արդեն մարել էր նրա կրակը: Անտարբեր շրջում էր հին ու անկարգ հյուրանոցով մեկ, նայելով խունացած պաստառներին ու հնամաշ գորգերին: Եվ երբ ի վիճակի էր լինում մի բան անելու, սպասուհու նման կարգի էր բերում գեր տղամարդկանց աղտոտած անկողիները: Նրա ամուսինը՝ Թոմ Ուիլլարդը, սև բեղերով, քառակուսի ուսերով, զինվորական արագ քայլվածքվ, կտրուկ շարժումներով, սլացիկ մարմնով բարետես տղամարդ էր: Նա ամեն կերպ աշխատում էր մոռանալ կնոջը: Սրահներով դանդաղոտ շարժվող գունատ, երկարավուն կերպարանքը կարծես կենդանի հանդիմանանք լիներ: Կնոջ մասին հիշելիս, նա զայրանում ու հայոյում էր: Եվ ուզում էր գլուխն ազատել այդ հյուրանոցից, որը եկամտաբեր չէր և մշտապես գտնվում էր սնանկացման եզրին: Նրա համար կինն ու այդ հին տունն վաղուց կորած ու իր կյանքից ջնջված բաներ են: Հյուրանոց, որտեղ մի ժամանակ այնպիսի հույսերով սկսել էր իր կյանքը, հիմա երազածի ստվերն էլ չէր: Ռայնսբուրգի փողոցներով, կոկիկ հագնված ու գործնական քայլելիս, նա մերթընդմերթ կանգնում ու արագ հետ էր շրջվում, կարծես վախենալով, որ հյուրանոցի և կնոջ ոգին կարող է հետապնդել նրան նույնիսկ փողոցում: «Անիծված լինի այսպիսի կյանքը, անիծված»,- փնչացրեց նա մտացրիվ: Թոմ Ուիլլարդը քաղաքական կյանքի կրքոտ սիրահար էր և տարիներ շարունակ թունդ հանրապետականների համայնքում դեմոկրատների առաջնորդն էր: Նա հույս էր տալիս իրեն, թե մի օր քաղաքական վիճակն իր օգտին կփոխվի, և կգա ժամանակը, երբ երկար տարիների անօգուտ ծառայությունը կբերի փոխհատուցման պարգևը: Նա երազում էր կոնգրես ընկնել, նույնիսկ նահանգապետ դառնալ: Մի անգամ, երբ քաղաքական մի խորհրդակցության ժամանակ կուսակցության երիտասրդ անդմաներից մեկը սկսեց պարծենալ, թե անձնվեր ծառայում է կուսակցությանը, Թոմ Ուիլլարդը զայրույթից գունատվեց: «Ձայնդ կտրիր»,- շուրջը նայելով մռնչաց նա: «Է՛յ, պատանի, դու ի՞նչ գիտես, ծառայությունն ինչ է: Իսկ ես, ես դեմոկրատ էի այստեղ, Ուայնսբուրգում դեռ այն ժամանակ, երբ դեմոկրատ լինելն հանցանք էր համարվում: Այո, այն օրերին մեզ անխնա հալածում էին»: Էլիզաբեթ Ուիլլարդն իր որդուն, Ջորջին կապված էր մի խորունկ սիրով, որը թաքնված էր նրա աղջկական վաղեմի երազանքի փլատակներում: Որդու ներկայությամբ երկչոտ ու ձգված էր, բայց երբ տղան իր լրագրական գործերով քաղաք էր գնում, երբեմն մտնում էր նրա սենյակ, ծունկի գալիս պատուհանի մոտ՝ խոհանոցի սեղանից սարքած մի գրակալի առջև: Ու այստեղ, գրակալի մոտ, մի արարողություն էր սկսում, որը և աղոթք էր, և պահանջ ուղղված դեպի երկինք: Որդու պատանեկան կերպարի մեջ նա տենչում էր վերակենդանացած տեսնել, այն ինչ այժմ գրեթե մոռացված էր, իսկ մի ժամանակ իր էության անբաժան մասն էր: Այս էր նրա աղաչանքը. «Թեև ես մեռնում եմ, բայց վերջնականապես տանուլ չեմ տալիս»,- գոչում էր նա այնպիսի խոր վճռականությամբ, որ ամբողջ մարմնով դողում էր: Աչքերը փայլում էին ու սեղմում էր բռունցքները: «Եթե իմ մեռնելուց հետո նա ինձ նման մի գորշություն դառնա, ես ետ կգամ: Աղաչում եմ, աստված, տուր ինձ այդ արտոնությունը, ես պահանջում եմ: Ես կհատուցեմ դրա համար: Թող աստծո պատժին արժանանամ, ես կտանեմ ինձ բաժին ընկած հարվածները, միայն թե իմ որդին կարողանա մեր երկուսի փոխարեն աշխարհին ասել այն, ինչ իմ մեջ էլ կա»: Հետո տարակուսանքով լռում ու հայացքը սևեռում էր դեպի սենյակի խորքը: «Եվ թույլ մի տա, որ նա ճարպիկ ու ձեռներեց դառնա»,- ավելացնում էր տարտամորեն: Արտաքուստ Ջորջի և մոր միջև կապը ձևական էր թվում: Երբ մայրը հիվանդ էր լինում և օրը անցկացնում էր իր սենյակում՝ պատուհանի մոտ նստած, տղան երբեմն երեկոներն այցելում էր նրան: Երկուսով նստում էին այն պատուհանի մոտ, որը մի փայտաշեն տնակի վրայով նայում էր դեպի մայրուղի: Կողքի պատուհանից երևում էր մի նրբանցք, որը ձգվում էր մայրուղու խանութների հետևի կողմից և գալիս, հատում էր Աբներ Գրոֆի հրուշականոցին: Ու հաճախ նրանց աչքի առաջ գյուղական կյանքից մի պատկեր էր հանում: Իր խանութի ետնամուտքում մի փայտի կտոր կամ դատարկ կաթի շիշ ձեռքին հայտնվում էր Աբներ Գրոֆը: Հրուշակագործի և դեղագործ Սիլվեստր Վեստի մոխրագույն կատվի միջև վաղեմի թշնամություն կար: Մայր ու որդի նայում էին, թե ինչպես է կատուն սողոսկում հրուշականոցի դռնից ներս և շուտով կրկին հայտնվում էր, հետևից էլ՝ հրուշակագործը, հայհոյելով ու ձեռքերը թափահարելով: Նա մանր ու կարմրած աչքեր ուներ, իսկ սև մազերն ու մորուքը փաթափված էին լինում ալրափոշով: Երբեմն այնպես կատաղած էր լինում, որ կատվի չքանալուց հետո էլ շարունակում էր նետել փայտի, ապակու կտորներ և նույնիսկ իր ձեռքի տակ եղած գործիքները: Մի անգամ նա Սինինգի երկաթեղենի խանությի հետևի կողմում մի լուսամուտ կոտրեց: Նրբանցքում մոխրագույն կատուն սեղմվում էր պատռած թղթերով ու կոտրած շշերով լիքը տակառներին, որոնց վերևում սև ճանճերի մի պարս էր լինում: Մի անգամ, երբ Էլիզաբեթ Ուիլլարդը մենակ էր, հրուշակագործի երկարատև ու զուր կատաղությունը դիտելուց հետո գլուխը հակեց սպիտակ, երկարավուն ձեռքերին ու լաց եղավ: Դրանից հետո, ամեն անգամ դեպի նրբանցք նայելիս՝ աշխատում էր չհիշել մորուքավորի ու կատվի կռիվը: Դա կարծես իր սեփական կյանքի կենդանի, սարսռազդու կրկնությունը լիներ: Երեկոյան, երբ որդին մոր հետ նստում էր սենյակում, ճնշող լռություն էր տիրում: Օրը մթնում էր, և կայարան էր ժամանում երեկոյան գնացքը: Ավելի հեռվում՝ փողոցի փայտե տախտակամածը դոփելով, վեր ու վար էին անում անցորդները: Երեկոյան գնացքի մեկնելուց հետո կայարանամերձ հրապարակը ընկղմվում էր թանձր խավարի ու լռության մեջ: Թերևս միայն առևտրական շրջիկ գործակալ Սկիներ Լիզոնը կայարանի տախտակամածի լայնքով մեկ բեռնասայլ քաշեր: Փողոցով մեկ հնչում էր տղամարդու ծիծաղի ձայնը: Շրխկում էր առաքման գրասենյակի դուռը: Ջորջ Ուիլլարդը վեր էր կենում, անցնում էր սենյակով ու խարխափելով գտնում դռան բռնակը: Երբեմն նա դիպչում էր աթոռին, մի կողմ հրելով այն: Հիվանդ կինը մնում էր պատուհանի մոտ նստած՝ անշարժ ու հեղգ, երկար, սպիտակ ու անարյուն ձեռքերը կախ ընկած աթոռի հենակներին: «Լավ կլինի դուրս գնաս, տղաների մոտ: Շատ ես տանը մնում»,- ասում էր նա, փորձելով որդու հեռանալուց առաջ ցրել պահի անհարմարությունը: «Երևի մի քիչ զբոսնեմ»,- շփոթված պատասխանում էր Ջորջ Ուիլլարդը: Ահա թե ինչ պատահեց Էլիզաբեթ Ուիլլարդի հետ հուլիսյան մի երեկո, երբ Ուիլլարդների Նոր Տունն իրենց ժամանակավոր կացարանը դարձնող հյուրերը պակասել էին, և նավթի կանթեղներով թույլ լուսավորված միջանցքները թաղվել էին կիսախավարի մեջ: Նա մի քանի օր հիվանդ անկողնում պառկել էր, և որդին չէր այցելել իրեն: Հոգին խռովահույզ էր: Տագնապը բոցավառեց նրա մեջ մնացած կյանքի թույլ կայծը, և նա դուրս սողաց անկողնուց, հագնվեց ու չափազանցված երկյուղից դողալով, արագ անցավ միջանքով՝ դեպի որդու սենյակը: Քայլելիս ձեռքով պահում էր մարմինը, սահուն, հուշիկ անցնում էր նախասրահի պաստառած պատերի կողքով ու ծանր շնչում էր: Օդը սուլում էր նրա ատամների արանքում: Արագ առաջանալով, մտածում էր թե ինչ հիմար է ինքը: «Հիմա նա տարված է իր տղայական գործերով»,- ասաց ինքն իրեն,- «երևի սկսել է երեկոները զբոսնել աղջիկների հետ»: Էլիզաբեթ Ուիլլարդը միշտ վախենում էր, որ կենվորներն իրեն կտեսնեն հյուրանոցում. հյուրանոց, որը ժամանակին պատկանում էր իր հորը, և որի սեփականության իրավունքը մինչև հիմա էլ, ըստ շրջանային դատարանի արձանագրության, իրենն էր: Խարխուլ հյուրանոցը շարունակ կորցնում էր իր հաճախորդներին, և Էլիզաբեթը մտածեց, որ ինքն էլ է այդպես խղճուկ ու լքված: Նրա սենյակը տան մի մութ անկյունում էր, և երբ ի վիճակի էր աշխատել, ընտրում էր այն ժամանակը, երբ հյուրերը քաղաքում զբաղված են իրենց առևտրային գործարքներով: Որդու սենյակի մոտ մայրը ծունկի եկավ, փորձելով որսալ ներսից եկող ինչ-որ ձայներ: Լսելով, որ տղան այս ու այն կողմ գնալով՝ շշուկով խոսում է, թույլ ժպտաց: Ջորջ Ուիլլարդը ինքն իրեն բարձրաձայն խոսելու սովորություն ուներ, և ամեն անգամ, նրան ականջ դնելիս, մայրը մի յուրատեսակ հաճույք էր ստանում: Նա զգում էր, որ որդու այդ սովորությունը ավելի էր զորացնում իրենց երկուսի միջև եղած թաքուն կապը: Շատ ու շատ անգամներ մեկուսի շշնջացել էր այդ մասին: Ու հիմա էլ մտածեց. «Տղաս ջանում է ճանաչել, գտնել ինքն իրեն: Նա սովորական տաղտկալի, բթամիտ չէ՝ ճարպիկ ու պոռոտախոս: Նրա մեջ մի թաքուն բան կա, որն աճում է ու զորանում: Այդ նույն բանը ես թույլ տվեցի, որ մեռնեմ իմ մեջ»: Կինը վեր կացավ դռան մոտից և միջանցքի մթության մեջ ուղղվեց դեպի իր սենյակ: Նա վախենում էր, որ դուռը կբացվի, ու տղան կտեսնի իրեն: Երբ արդեն որոշ տարածություն անցել էր և երբ պիտի թեքվեր դեպի մյուս միջանցք, կանգ առավ և մարմինն առնելով թևերի մեջ, սպասեց, կամենալով թոթափել թուլության դողը: Իմանալով, որ տղան սենյակում է, նա երանության զգացումով համակվեց: Երկար ժամեր մենակ անկողնում պառկած մնալուց նրա անհանգստությունն ահագնացել էր: Հիմա նա նորից հանդարտվեց: «Գնամ սենյակ ու քնեմ»,-շշնջաց հաճույքով: Բայց Էլիզաբեթ Ուիլլարդը ոչ պառկելու էր, ոչ էլ քնելու: Մինչ նա մթության մեջ կանգնած դողում էր, որդու սենյակի դուռը բացվեց ու դուրս եկավ տղայի հայրը՝ Թոմ Ուիլլարդը: Վերջինս կանգնեց դռների վրա ընկնող լույսի տակ, ձեռքը՝ բռնակին ու խոսեց: Նրա ասածները կատաղեցրին կնոջը: Թոմ Ուիլլարդը փառասիրական ձգտումներով էր կապված որդու հետ: Նա միշտ իրեն հաջողակ էր համարել, թեև իր ձեռնարկած ոչ մի գործ բարեհաջող չի ավարտվել: Բայց և այնպես, երբ բավական հեռու էր լինում Ուիլլարդների Նոր Տնից և վստահ էր, որ չի հանդիպի կնոջը, իրեն ձևացնում էր քաղաքի ազդեցիկ մարդկանցից մեկը: Նա ուզում էր, որ որդին հաջողակ լինի: Այդ նա էր տղայի համար տեղ ապահովել «Ռայնսբուրգյան Արծիվ» խմբագրատանը: Ու հիմա, ձայնի լուրջ շեշտով կշտամբում էր որդուն նրա վարքագծի համար: «Լսիր, Ջորջ, դու պետք է սթափվես»,- ասաց նա խստորեն: «Ուիլլ Հենդեսոնը երեք անգամ այդ մասին խսել է ինձ հետ: Նա ասում է, թե դու անհաղորդ նստում ես, երբ հետդ խոսում են և քեզ մի անտաշ աղջնակի նման ես պահում: Ի՞նչ է պատահել»: Թոմ Ուիլլարդը բարեհոգաբար ծիծաղեց: «Դե ես հուսով եմ, որ կանցնի»,- ասաց նա: «Ես Ուիլլին էլ եմ ասել: Դու ոչ հիմար ես, ոլ էլ կինարմատ: Դու Թոմ Ուիլլարդի որդին ես և պետք է սթափվես: Ես վստահ եմ: Քո ասածնրից ամենը պարզ է դառնում: Վատ չէ, որ լրագրությունը քո մեջ գրող դառնալու միտք է ծնել: Բայց կարծում եմ, որ դրա համար էլ դու պետք է սթափվես չէ՞»: Թոմ Ուիլլարդն արագ անցավ միջանցքով սանդուղքաբաժին և ուղղվեց դեպի գրասենյակ: Մթության մեջ կանգնած կինը լսում էր, թե նա ինչպես էր խոսում ու ծիծաղում մի հյուրի հետ, որը կամենալով փարատել երեկոյի տաղտուկը՝ նստել էր գրասենյակի դռան մոտ մի աթոռի ու ննջում էր: Կինը հետ դարձավ որդու սենյակի դռան մոտ, կարծես հրաշքով նրա մարմնի թուլությունը վերացել էր ու քայլերն էլ համարձակ էին: Լսելով ներսից եկող աթոռի ճռռոցն ու թղթի վրայով սահող գրչի ձայնը, նա կրկին հետ շրջվեց ու միջանցքով անցավ դեպի իր սենյակը: Մի խիստ, որոշակի վճռականություն համակեց Ուայնսբուրգյան հյուրանոցի տնօրենի հուսաբեկ կնոջը: Այդ վճռականությունը երկար տարիների լուռ ու ապարդյուն մտորումների արգասիքն էր:
«Հիմա,- ասաց ինքն իրեն,- ես պետք է գործի անցնեմ: Իմ որդուն վտանգ է սպառնում և ես պետք է կանխեմ այն»: Նրան կատաղեցնում էր այն, որ Թոմ Ուիլլարդի և որդու միջև տեղի ունեցած խոսակցությունը բավական խաղաղ էր ու բնական, կարծես թե նրանք համամիտ էին: Թեև նա տարիներ շարունակ ատել էր ամուսնուն, բայց այդ ատելությունը տարտամ էր ու անկերպարանք: Նա եղել էր իր արած ամեն ինչի մի մասնիկը: Հիմա, դռան մոտ ասված մի քանի խոսքից այդ զգացմունքը կերպարանք ստացավ: Մթության մեջ կինը սեղմեց բռունցքները ու մոլեգնած շուրջը նայեց: Մոտենալով պատից կախված պահարանին՝ հանեց դերձակի իր երկար մկրատը ու պահեց դաշույնի պես: «Ես կսպանեմ նրան»,- ասաց բարձրաձայն: «Նա չարիքի մարմնացում է դարձել, ու ես պետք է սպանեմ նրան: Եվ երբ մեռնի, մի բան կփշրվի իմ մեջ ու ես էլ կմեռնեմ: Դա բոլորիս փրկությունը կլինի»:
Իր աղջկական տարիներին, ամուսնությունից առաջ, Էլիզաբեթը կասկածելի վարք ուներ Ուայնսբուրգում: Տարիներ շարունակ նա «թատրոնի գիժ» էր ու ճչան շորեր հագած նա ցուցադրաբար քայլում էր փողոցներում, հոր հյուրանոցի զբոսաշրջիկների հետ, ստիպելով նրանց պատմել իրենց քաղաքների կյանքի մասին: Մի անգամ Էլիզաբեթը ցնցեց քաղաքը. տղամարդու շորեր հագած, հեծանվով անցավ գլխավոր փողոցով: Այն տարիների բարձրահասակ, թուխ աղջիկը մտովի նրա պատկերներում էր խռովահույզ ու մոլոր: Նրա մեջ մի անհատնում տագնապ կար, և դա արտահայտվում էր երկու ձևով: Նախ՝ նրան հանգիստ չէր տալիս փոփոխության, իր կյանքում որոշակի տեղաշարժ տեսնելու մի անդիմադրելի ձգտում: Այդ զգացումը Էլիզաբեթին մղեց դեպի թատրոն, դեպի բեմ: Նա երազում էր մտնել որևէ թատերախմբի մեջ և թափառել աշխարհով մեկ, միշտ տեսնել նոր մարդկանց և իր էությունից ինչ-որ բան տալ ամեքին: Երբեմն գիշերներն այդ ձգտումը խելագարեցնում էր նրան, բայց երբ փորձում էր այդ մասին խոսել Ուայնսբուրգ ժամանած և իրենց հյուրանոցում իջևանած թատերախմբի անդամների հետ, լրիվ թևաթափ էր լինում: Նրանք անհաղորդ էին մնում իր ասածին, իսկ եթե հաջողվում էլ էր ինչ-որ չափով արտահայտել էր իր տենչը, միայն ծիծաղում էին: «Այսպես չէ,- ասում էին,- ամեն տեղ էլ նույնքան տաղտկալի է ու անհետաքրքիր: Ոչինչ էլ մի սպասի դրանից»: Սակայն իր հետ զբողնող շրջիկ առևտրականներն ու Թոմ Ուիլլարդը բոլորովին այլ էին: Թվում էր, թե նրանք միշտ հասկանում ու կարեկցում էին իրեն: Գյուղի մայթերով քայլելիս, ծառերի տակ, մթան մեջ նրանք բռնում էին իր ձեռքը, և այդ պահերին նա մտածում էր, որ իրենց երկուսի միջև էլ խորունկ, թաքնված, չարտահայտված զգացմունքները դուրս են հորդում ու ձուլվում իրար: Նրա անհանգստությունը ուրիշ կերպ էլ էր արտահայտվում: Եվ դա պարգևում էր իրեն ազատության ու երջանկության պահեր: Նա չեր մեղադրում իր հետ ժամանակ անցկացնող տղամարդկանց, և ոչ էլ հետո՝ Թոմ Ուիլլարդին: Ամեն անգամ նույնն էր՝ սկզբում համբյուրներ, բուռն, հիասքանչ հույզեր, հետո անդորր, իսկ վերջում՝ զղջումի հեծկլտոցներ: Հեկեկալուց ձեռքը դնում էր տղամարդու դեմքին ու միշտ նույն բանն էր պատկերացնում: Եթե նույնիսկ մի խոշոր ու մորուքավոր տղամարդ էլ լիներ, միևնույն է, թվում էր թե նա հանկարծ փոքրիկ տղա էր դարձել: Ու զարմանում էր, թե ինչո՞ւ նա էլ չէր լալիս: Ուիլլարդների հին տան անկյուներից մեկում ծավարած իր սենյակում Էլիզաբեթը լամպ վառեց ու դրեց դռան մոտի զարդասեղանին: Նա մի բան էլ վճռեց. շարժվեց դեպի պատի պահարաններից մեկը, այնտեղից հանեց փոքր քառակուսի մի տուփ և դրեց սեղանին: Հարդարանքի պարագաներ պարոնակող տուփը որոշ իրերի հետ մի ժամանակ թողել էր Ուայնսբուրգ այցելած թատերաբեմերից մեկը: էլիզաբեթ Ուիլլարդը որոշել էր գեղեցիկ երևալ: Նրա մազերը դեռ սև էին ու մի առատ փունջ հյուսված ու ոլորած էր գլխի շուրջը: Մտքում աստիճամաբար գծագրվում էր այն տեսարանը, որ տեղի էր ունենալու ներքևի սենյակում: Թոմ Ուիլլարդին դեմառդեմ կելնի ոչ թե գունատ ու տանջահար կերպարանք, այլ կհայտնվի անսպասելի սահմեռկեցնող մի կերպար: Բարձրահասակ, ուսերից իջնող առատ վարսերով, մռայլադեմ կերպարանքով մեկը խոշոր քայլերով կիջնի աստիճաններով և կկանգնի հյուրանոցի գրասենյակում թրև եկող ապշահար դատարկապորտների առաջ: Նա կանցնի լուռ, սրընթաց և սարսռազդու տեսքով: Կհայտնվի վագրի նման, որի ձագին վտանգ է սպառնում: Երկար, սրածայր մկրատը ձեռքին՝ նա կելնի ստվերների միջից ու անաղմուկ առաջ կընթանա: Հեծկլտոցը կոկորդում խեղդելով, Էլիզաբեթ Ուիլլարդը մարեց սեղանին դրված լամպի լույսը և մնաց խավարի մեջ կանգնած՝ թույլ ու դողահար: Այն ուժը, որը հայտնվել էր հրաշքի պես, չքացավ: Նա թեթևակի օրորվեց, առաջ թեքվեց և բռնեց այն աթոռի հենակից, որին նստած այնքան օրեր էր անցկացրել, նայելով դուրս, թիթեղյա տանիքների վրայով՝ դեպի Ուայնսբուրգյան գլխավոր փողոցը: Նախասենյակում ոտնաձայներ լսվեցին, և դռների մեջ հայտնվեց Ջորջ Ուիլլարդը: Նա նստեց մոր կողքին ու սկսեց խոսել. «Ես պետք է հեռանամ այստեղից: Չգիտեմ, թե ուր եմ գնալու, ինչ եմ անելու, միայն մի բան գիտեմ, որ պետք է գնամ»: Մայրը, լուռ լսեց ու սարսռեց: Հետո մի ճիգով կարողացավ ասել. «Այո, լավ կլինի, որ սթափվես: Դու էլ ես այդ ուզում, չէ՞: Ուզում ես գնալ քաղաք ու փող աշխատել, հա՞: Կարծում ես՝ ավելի լավ կլինի՝ գործամոլ դառնաս, լինես ձեռներեց, խորամանկ ու եռանգո՞ւն»: Մայրն նորից լռեց ու դողաց: Որդին տարուբերեց գլուխը. «Գիտեմ, որ չեմ կարողանա բացատրել քեզ, բայց ա՜խ, որքան կուզենայի, որ հասկանաս»,- լրջախոհ ասաց նա: «Նույնիսկ հորս չեմ կարող ասել այդ մաին: Չեմ էլ փորձում, անօգուտ է: Ես չգիտեմ, թե ինչ պետք է անեմ: Ես պարզապես ուզում եմ հեռանալ այստեղից, դիտել շուրջս, մարդկանց ու մտածել»: Սենյակում լռություն տիրեց, որը նախորդ երեկոների նման ճնշող էր: Որոշ ժամանակ անց տղան փորձեց նորից խոսել. «Մեկ, թե երկու տարի կլինի, ինչ մտածում եմ այդ մասին»: Այս ասելով, ելավ տեղից ու շարժվեց դեպի դուռը: «Հայրիկն ինձ մի բան ասաց, և ինձ համար պարձ դարձավ, որ պետք է հեռանամ»: Նա ձեռքը տարավ դռան բռնակին: Սենյակի լռությունը անտանելի դարձավ կնոջ համար: Որդու շուրթերից այդ խոսքերը լսելով, նա հրճվանքից ուզում էր ճչալ, բայց ուրախության զգացում արտահայտել վաղուց արդեն անկարող էր դարձել: «Լավ կլինի դուրս գնաս, տղաների մոտ»,- ասաց ան: «Գնամ մի քիչ զբոսնեմ»,- պատասխանեց որդին, շփոթված շարժումով դուրս եկավ սենյակից ու հետևից ծածկեց դուռը: