հեղինակ՝ Դանիել Դեֆո |
Առաջին գլուխ
- Ռոբինզոնի ընտանիքը։ Նրա փախուստը հայրենական տնից
- Ամենավաղ մանկությունից ես աշխարհում ամենից ավելի ծովն էի սիրում։ Նախանձում էի հեռավոր նավարկության գնացող ամեն մի նավաստու։ Ժամերով կանգնած էի ծովափին և հայացքս սևեռած՝ նայում անցնող նավերին։
- Իմ ծնողներին այդ բանը բոլորովին դուր չէր գալիս։ Հայրս, որ մի հիվանդ ծեր մարդ էր, ուզում էր, որ ես ծանրակշիռ աստիճանավոր դառնամ, ծառայեմ արքունական դատարանում և մեծ ռոճիկ ստանամ։ Բայց ես երազում էի ծովային ճանապարհորդությունների մասին։ Ինձ ամենամեծ երջանկությունն էր թվում ծովերի ու օվկիանոսների վրա թափառելը։
- Հայրս գլխի էր ընկնում, թե ինչ է իմ միտքը։ Մի անգամ ինձ կանչեց իր մոտ և բարկացած ասաց․
- ― Ես գիտեմ, դու ուզում ես փախչել տանից։ Դա հիմարություն է։ Դու պետք է մնաս։ Եթե մնաս, ես քեզ համար բարի հայր կլինեմ, բայց վա՜յ քեզ, եթե փախչես։
- Այստեղ նրա ձայնը դողաց, և նա կամացուկ ավելացրեց․
- ― Մտածիր հիվանդ մորդ մասին․․․ Նա չի դիմանա քեզանից անջատվելու վշտին։
- Նրա աչքերում արցունքներ շողացին։ Նա քնքշորեն սիրում էր ինձ և իմ բարին էր ցանկանում։
- Ես խղճացի ծերունուն, հաստատորեն որոշեցի մնալ հայրական տանը և այլևս չմտածել ծովային ճանապարհորդությունների մասին։
- Բայց, ավա՜ղ, չանցած մի քանի օր՝ իմ բարի մտադրություններից ոչինչ չմնաց։ Ծովի ափերը նորից քաշեցին ինձ։ Նորից սկսրցի երազել կայմեր, ալիքներ, առագաստներ, ճայեր, փարոսների լույսեր։
- Հորս հետ ունեցած իմ խոսակցությունից երկու֊երեք շաբաթ անց՝ ես, այնուամենայնիվ, որոշեցի փախչել։ Ընտրելով մի հարմար ժամանակ, երբ մայրս ուրախ էր ու հանգիստ, ես մոտեցա նրան և հարգանքով ասացի․
- ― Ես արդեն տասնութ տարեկան եմ, իսկ այս հասակում դատարանական գործեր սովորելն ուշ է։ Եթե նույնիսկ որևէ տեղ ծառայության մտնելու լինեմ, միևնույն է, մի քանի օրից հետո կփախչեմ։ Ես այնքան եմ ուզում տեսնել հեռու երկրներ, լինել և՛ Աֆրիկայում, և՛ Ասիայում, որ եթե նույնիսկ որևէ գործի մտնեմ, համբերություն չեմ ունենա մինչև վերջ հասցնելու։ Խնդրում եմ համոզեք հորս, որ ինձ թույլ տա ծով դուրս գալ, թեկուզ կարճ ժամանակով, փորձի համար։ Եթե նավորդի կյանքը ինձ դուր չգա, տուն կվերադառնամ և այլևս ոչ մի տեղ չեմ գնա։ Թող հայրս ինձ հոժարակամ բաց թողնի, թե չէ՝ ես ստիպված կլինեմ տանից հեռանալ առանց նրա թույլտվության։
- Մայրս խիստ բարկացավ ինձ վրա և ասաց․
- Զարմանու՜մ եմ, թե հորդ հետ ունեցած խոսակցությունից հետո դու ինչպե՜ս ես կարողանում մտածել այդպիսի բաների մասին։ Չէ՞ որ հայրդ պահանջեց, որ դու մի անգամ ընդմիշտ մոռանաս ծովային ճանապարհորդությունների մասին։ Նա քեզանից ավելի լավ է հասկանում, թե դու ինչ գործով պիտի զբաղվես, որ լավ լինի։ Իհարկե, եթե դու ուզում ես քեզ կործանել, գնա թեկուզ հենց այս րոպեիս, բայց կարող ես հավատացած լինել, որ ես ու հայրդ երբեք քո ճանապարհորդուցյանը համաաձայնություն չենք տա։ Եվ իզուր ես հույս դրել, որ քեզ կօգնեմ։ Ո՛չ, ես այսօրվա քո ասածների մասին ոչ մի խոսք չեմ ասի հորդ։ Ես չեմ ուզում, որ հետագայում, երբ կյանքը ծովի վրա քեզ հասցնի զրկանքների ու տանջանքների, դու կարողանաս երբևիցե կշտամբել մորդ, որ նա այդ վիճակին է մղել քեզ։
- Հետո, շատ տարիներ անց ես իմացա, որ մայրիկս, այնուամենայնիվ, մեր ամբողջ խոսակցությունը բառ առ բառ հաղորդել է հորս։ Հայրս վշտացել է և հառաչելով ասել նրան․
- ― Չեմ հասկանում, թե ինչ է հարկավոր նրան։ Հայրենիքում նա հեշտությամբ կարող էր հասնել հաջողության և բախտավոր կյանքի։ Մենք հարուստ մարդիկ չենք, բայց էլի որոշ միջոցներ ունենք։ Նա կարող է ապրել մեզ հետ առանց որևէ բանի կարիք զգալու։ Իսկ եթե սկսի ճանապարհորդել, այնպիսի դժվարություններ կկրի, որպիսին դեռ ոչ մի մարդ չի տեսել։ Ոչ, ես չեմ կարող նրան թույլ տալ, որ ծով դուրս գա։ Հայրենիքից հեռու նա միայնակ կլինի, և եթե նրան փորձանք պատահի, չի ունենա մի բարեկամ, որ մխիթարի նրան։ Եվ այն ժամանակ կզղջա իր արած անմտության համար, բայց ո՜ւշ կլինի։
- Այնուամենայնիվ, մի քանի ամսից հետո ես հայրական տանից փախա։ Պատահեց այնպես, որ որ իմ ընկերներից մեկը իր հոր նավով Լոնդոն էր մեկնում։ Նա ինձ համոզեց, որ միասին գնանք, հրապուրելով նրանով, որ ուղևորությունը ձրի կլինի։
- Եվ ահա, առանց հայտնելու ո՛չ հորս, ո՛չ մորս, մի չար ժամի, 1651 թվականի սեպտեմբերի 1֊ին ես բարձրացա Լոնդոն մեկնող նավը։
- Սա վատ արարք էր․ ես անխղճաբար լքեցի իմ զառամյալ ծնողներին, անտեսելով նրանց խորհուրդները և խախտելով որդիական պարտականությունս։ Եվ շատ շուտով ես զղջացի իմ արարքի համար։
Երկրորդ գլուխ
- Առաջին արկածները ծովում
- Դեռ նոր էր մեր նավը դուրս եկել Համբերի գետաբերանից, երբ հյուսիսից սկսեց պաղ քամի փչել։ Երկինքը ծածկվեց ամպերով։ Ամենաուժեղ օրորումներ սկսվեցին։
- Ես դեռ երբեք ծովի վրա չէի եղել և սկսեցի շատ վատ զգալ ինձ։ Գլուխս պտտվում էր, ոտքերս՝ դողում, քիչ էր մնում վայր ընկնեի։ Ամեն անգամ, երբ մի խոշոր ալիք էր գալլիս նավի վրա, ինձ թվում էր, թե հիմա պիտի խեղդվենք։ Ամեն անգամ, երբ նավը իջնում էր ալիքի բարձր կատարից, ես կարծում էի, թե այլևս երբեք նա չի բարձրանա։
- Հազար անգամ երդվեցի, որ եթե ողջ մնամ, եթե իմ ոտքը նորից ամուր գետնի վրա դնեմ, իսկույն կվերադառնամ տուն՝ հորս մոտ, և ամբողջ կյանքումս այլևս երբեք նավի տախտակամած չեմ բարձրանա։
- Բայց այս խելացի մտքերն ինձ պաշարել էին միայն այն ժամանակ, քանի դեռ փոթորիկը մոլեգնում էր։
- Քամին դադարեց, ալիքները հանդարտվեցին, և ես թեթևություն զգացի։ Կամաց֊կամաց սկսեցի ծովին վարժվել։ Ճիշտ է, ծովային հիվանդությունից դեռ բոլորովին չէի ազատվել, սակայն օրվա վերջում եղանակը պարզեց, քամին բոլորովին դադարեց և սկսվեց մի սքանչելի երեկո։ Արևը մայր մտնելիս ոչ մի կտոր ամպ չկար։ Լիակատար խաղաղ եղանակին հանդարտ ծովը արեգակի ճառագայթներով ոսկեզօծված այնպիսի մի հիասքանչ պատկեր էր ներկայացնում, որպիսին դեռ երբեք չէի տեսել։
- Ամբողջ գիշեր ես քնեցի խոր քնով։ Մյուս օրը արևը ծագեց նույնքան ջինջ ու պայծառ։ Իմ ծովային հիվանդությունից հետք անգամ չէր մնացել։ Ես իսկույն հանգստացա, տրամադրությունս բարձրացավ և զարմանքով դիտում էի ծովը, որը դեռ երեկ թվում էր դաժան ու ահեղ, իսկ այսօր այնքա՜ն հեզ էր ու սիրալիր։
- Մեկ էլ, կարծես դիտմամբ, ինձ է մոտենում ընկերս, որը հրապուրել էր իր հետ ճանապարհորդելու, մեջքիս խփում է ու ասում․
- Հը՛, ինչպե՞ս ես զգում քեզ, Բոբ։ Գրազ եմ գալիս, որ վախեցել ես։ Խոստովանիր․ երեկ շա՞տ վախեցար, երբ մի փոքրիկ քամի փչեց։
- ― Փոքրիկ քամի՞։ Լա՜վ փոքրիկ քամի էր։ Այդ հո կատաղի փոթորիկ էր։ Ես այդպիսի զարհուրելի փոթորիկ պատկերացնել անգամ չէի կարող։
- ― Փոթորի՞կ։ Ախ, դու հիմա՜ր։ Քո կարծիքով դա փոթորի՞կ էր։ Ո՛չ, դատարկ բան էր։ Դե, ասենք դու նորեկ ես ծովի վրա․ զարմանալի չէ, որ վախեցել ես․․․ Ավելի լավ է, գնանք ու հրամայենք մեզ համար փունջ եփեն, մի֊մի բաժակ գինի խմենք և փոթորիկը կմոռանանք։ Տես, ի՜նչ պարզ օր է։ Սքանչելի եղանակ է, չէ՞։
- Կարճ ասած՝ գործն այնպիսի գարշելի ընթացք ստացավ, ինչպես բոլոր ծովայինների համար․ փունջը եփեցին, ես այնքան խմեցի, որ հարբեցի և գինու մեջ խեղդեցի իմ բոլոր խոստումներն ու երդումները, իմ բոլոր մտքերը՝ անհապաղ տուն վերադառնալու մասին։ Հենց որ ծովը հանդարտվեց, ես դադարեցի վախենալ, թե ալիքները կուլ կտան ինձ, և իսկույն մոռացության տվի իմ բոլոր բարի մտադրությունները։
- Վեցերորդ օրը մենք հասանք Յարմուտի խարսխակայանը։ Փոթորկից հետո հանդիպակաց քամի էր փչում, այնպես որ մենք շատ դանդաղ էինք առաջ շարժվում։ Յարմուտում մենք ստիպված եղանք խարիսխ գցել։ Յոթ թե ութ օր մենք կանգնած սպասում էինք, որ համընթաց քամի փչի։
- Այդ ժամանակամիջոցում Նյուկասլից շատ նավեր եկան խարսխակայան։ Ասենք՝ մենք այդքան երկար չէինք կանգնի և մակընթացության հետ գետը կմտնեինք, բայց քամին ավելի ու ավելի էր սաստկանում, իսկ մի հինգ օրից հետո սկսեց փչել ամբողջ ուժով։
- Քանի որ մեր նավի խարիսխներն ու խարսխաճոպաններն ամուր էին, մեր նավաստիներն ամենփոքր անհանգստուցյուն անգամ չէին ցույց տալիս։ Նրանք հավատացած էին, որ իրենց նավին ոչ մի վտանգ չի սպառնում և, նավաստիների սովորության համաձայն, իրենց ամբողջ ազատ ժամանակը նվիրում էին զվարճությունների ու խաղերի։ Սակայն իններորդ օրը լուսադեմին քամին ավելի սաստկացավ և շուտով զարհուրելի փոթորիկ սկսվեց։ Նույնիսկ փորձված նավաստիները խիստ վախենում էին։ Ես մի քանի անգամ լսեցի, թե ինչպես մեր նավապետը նավախուց մտնելիս կամ այնտեղից դուրս գալիս իմ կողքով անցնելիս կիսաձայն մրմնջաց․ «Կորած ենք։ Մենք կորած ենք։ Վերջացավ»։ Բայց և այնպես նա գլուխը չէր կորցնում, ուշադիր հետևում էր նավաստիների աշխատանքին և բոլոր միջոցները ձեռք էր առնում իր նավը փրկելու համար։
- Հանկարծ մեկն աղաղակեց, որ մեզանից ոչ հեռու կանգնած նավն ընկղմվեց։
- Էլի երկու նավ խարիսխներից պոկվեցին ու քշվեցին բաց ծովը։ Ի՞նչ էր սպասում նրանց։ Մրրիկը պոկել էր նրանց բոլոր կայմերը։
- Երեկոյան ղեկապետը և բոցմանը եկան նավապետի մոտ և հայտարարեցին, որ նավը փրկելու համար անհրաժեշտ է առաջակայմը կտրել։
- ― Ոչ մի րոպե հապաղել չի կարելի, ― ասացին նրանք։ ― Հրամայեցեք, և մենք կկտրենք։
- ― Մի քիչ էլ սպասենք, ― ասաց նավապետը, ― գուցե փոթորիկը հանդարտվի։
- Նա բոլորովին չէր ուզում կայմը կտրել, բայց բոցմանն սկսեց ապացուցել, որ եթե կայմը չկտրվի, նավը ծովի հատակը կիջնի, և նավապետն ակամա համաձայնեց։
- Բայց երբ առաջակայմը կտրեցին, գլխավոր կայմն սկսեց այնպես ուժեղ օրորվել և նավը ճոճել, որ հարկ եղավ այն ևս կտրել։
- Վրա հասավ գիծերը, և հանկարծ նավաստիներից մեկը նավամբար իջնելով աղաղակեց, թե ջուրն սկսել է լցվել նավի մեջ։ Մի ուրիշ նավաստի ուղարկեցին նավամբար, և նա զեկուցեց, որ ջուրն արդեն չորս ոտնաչափ բարձրացել է։
- Այն ժամանակ նավապետը հրամայեց․
- ― Դու՛րս քաշել ջուրը։ Բոլորդ ջրհան պոմպերի մոտ։
- Երբ ես այդ հրամանը լսեցի, սիրտս սարսափից կծկվեց․ ինձ թվաց, թե մեռնում եմ, և մեջքիս վրա ընկա թախտին։ Բայց նավաստիները հրեցին ինձ և պահանջեցին, որ գլուխ չպահեմ։
- ― Բավական է ինչքան անգործ մնացիր, ժամանակն է, որ դու էլ աշխատես, ― ասացին նրանք։
- Ճար չկար․ ես մոտեցա ջրհան պոմպին և ջանասիրությամբ սկսեցի ջուր քաշել։
- Այդ ժամանակ մանր բեռնատար նավերը, չկարողանալով քամուն դիմադրել, խարիսխները քաշեցին և բաց ծով դուրս եկան։
- Նավապետը հրամայեց թնդանոթ կրակել և նրանց հասկացնել, որ մենք մահացու վտանգի մեջ ենք գտնվում։ Թնդանոթների համազարկը լսելով՝ ես կարծեցի, թե մեր նավը փշրվեց։ Այնպես վախեցա, որ անզգայացա։ Բայց այդ ժամանակ յուրաքանչյուրն իր սեփական կյանքի փրկության մասին էր հոգում, և ինձ վրա նույնիսկ ուշադրություն չդարձրին։ Ոչ ոք չհետաքրքրվեց իմանալու, թե ինչ է պատահել ինձ։ Նավաստիներից մեկը իմ տեղը կանգնեց ջրհան պոմպի մոտ և ինձ ոտքով մի կողմ հրեց։ Բոլորը հավատացած էին, թե ես արդեն մեռած եմ։ Այդպես ես շատ երկար պառկած մնացի։
- Ուշքի գալուց հետո ես նորից գործի անցա։ Նավաստիներն աշխատում էին անդադրում, բայց նավամբարում ջուրն ավելի ու ավելի էր բարձրանում։
- Ակներև էր, որ նավը խորտակվելու է։ Ճիշտ է, փոթորիկն սկսել էր քիչ֊քիչ մեղմանալ, սակայն մեզ համար ամենափոքր հնարավորություն անգամ չկար ջրի երեսին մնալու, մինչև որ նավահանգիստ կմտնեինք։ Դրա համար էլ նավապետը չէր դադարում թնդանոթները կրակել, հուսալով, թե մի որևէ նավ մեզ կփրկի կործանումից։
- Վերջապես մեզ ամենամոտիկ փոքրիկ նավը սիրտ արավ մակույկ իջեցնել, որպեսզի մեզ օգնության հասնի։ Մակույկն ամեն րոպե կարող էր շուռ գալ, բայց շարունակ մոտենում էր մեզ։ Ավա՜ղ, մենք մակույկ նստել չէինք կարող, որովհետև նա մեր նավին կառչելու ոչ մի հնարավորություն չուներ, թեև մարդիկ թիավարում էին ամբողջ ուժով, մեր փրկության համար վտանգելով իրենց կյանքը։ Մենք մի ճոպան նետեցինք նրանց։ Երկար ժամանակ նրանց չէր հաջողվում այդ ճոպանը բռնել, որովհետև փոթորիկը մի կողմ էր քշում։ Սակայն, բարեբախտաբար, խիզախներից մեկը ճարպկություն ցուցաբերեց և բազմաթիվ անհաջող փորձերից հետո վերջապես կարողացավ ճոպանի ծայրը բռնել։ Այդ ժամանակ մենք մակույկը քաշեցինք մեր նավախելի տակ և բոլորս, մինչև վերջին մարդը, իջանք դրա մեջ։ Այն է, ուզում էինք հասնել նրանց նավին, բայց ալիքներին դիմադրել չկարողացանք, իսկ ալիքները մեզ քշում էին դեպի ափ։ Բանից դուրս եկավ, որ հենց միայն այդ ուղղությամբ կարելի է թիավարել։
- Դեռ քառորդ ժամ էլ չանցած՝ մեր նավն սկսեց ընկղմվել։
- Մեր մակույկն այս ու այն կողմը նետող ալիքներն այնքան բարձր էին, որ նրանց պատճառով մենք ափերը չէինք տեսնում։ Միայն մի շատ կարճ ակնթարթ, երբ մեր մակույկը նետվում էր ալիքների կատարը, կարողանում էինք տեսնել, որ ափին մեծ բազմություն է հավաքվել, մարդիկ ետ ու առաջ էին վազվզում՝ պատրաստվելով օգնություն ցույց տալ մեզ, հենց որ կմոտենանաք ափին։ Բայց մենք շատ դանդաղ էինք շարժվում դեպի ափը։
- Միայն երեկոյան դեմ մեզ հաջողվեց ցամաք դուրս գալ, այն էլ մեծագույն դժվարությամբ։
- Մենք ստիպված եղանք Յարմուտ գնալ ոտքով։ Այնտեղ մեզ գրկաբաց ընդունելություն էր սպասում․ քաղաքի բնակիչները, որոնք արդեն գիտեին մեր դժբախտության մասին, մեզ լավ բնակարաններ հատկացրին, հյուրասիրեցին հիանալի ճաշով և փող տվին, որպեսզի մենք կարողանանք հասնել Լոնդոն կամ Գուլլ։
- Գուլլում ապրում էին իմ ծնողները, և իհարկե, ես պետք է վերադառնայի նրանց մոտ։ Նրանք կներեին իմ ինքնակամ փախուստը, և մենք բոլորս այնքա՜ն երջանիկ կլինեինք։
- Բայց չար բախտը ինձ մղում էր դեպի նոր ծովային արկածների, թեև առողջ դատողուցյան ձայնն ինձ ասում էր, որ ծովում ինձ սպասում են նոր փորձանքներ ու տառապանքներ։ Ճանապարհորդության իմ անմիտ կիրքը չէր մեղմացել, և ես նորից սկսեցի մտածել այն մասին, թե ինչպես ընկնեմ մի նավ և ծովով շրջեմ ամբողջ աշխարհը։
- Իմ ընկերը (որի հորը պատկանում էր խորտակված նավը) այժմ շատ տխուր էր ու մռայլ․ տեղի ունեցած աղետը ճնշում էր նրան։ Նա ինձ ծանոթացրեց իր հոր հետ, որը նույնպես չէր դադարում վշտանալ խորտակված նավի համար։ Ծերունին խստությամբ նայեց ինձ վրա և ասաց․
- ― Երիտասա՛րդ, դուք այլևս երբեք չպետք է ծով դուրս գաք։ Շուտ վերադարձեք տուն և հաշտվեք ձեր ծնողների հետ։ Նա, ով հոր կամքին հակառակ է ճանապարհորդում, բախտ ունենալ չի կարող։
- Ես զգում էի, որ նա իրավացի է, և առարկել չկարողացա։ Բայց և այնպես տուն չվերադարձա, որովհետև տանջալից չափով ամոթ էի համարում մերձավորներիս աչքին երևալ։ Ինձ թվում էր, թե մեր բոլոր հարևանները կսկսեն ծաղրել ինձ, որ իմ անհաջողությունները ծիծաղի առարկա կդարձնեն ինձ մեր բոլոր բարեկամների ու ծանոթների համար, ուստի երկար տատանումներից հետո ես գնացի ոչ թե Գուլլ, այլ՝ Լոնդոն։
Երրորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը գերի է ընկնում։ Փախուստ։
- Ճանապարհորդություն դեպի Բելգիա:
- Պատանի, կապը կտրած թափառաշրջիկները, ինչպիսին էի ես այն ժամանակ, սովորաբար վատ ընկերների շրջան են ընկնում և մեկ֊երկու տարուց հետո վերջնականապես ճամփից դուրս են գալիս։ Բարեբախտաբար ես այդպիսի վիճակ չունեցա։
- Լոնդոն հասնելով՝ ես առիթ ունեցա ծանոթանալու մի հարգարժան հասակավոր նավապետի հետ, որը մեծ մասնակցություն ունեցավ իմ հետագա ճակատագրի մեջ։ Դրանից քիչ առաջ նա իր նավով գնացել էր Աֆրիկայի ափերը, Գվինեա։ Այդ ճանապարհորդուցյունը նրան մեծ շահ էր բերել, և այժմ նա պատրաստվում էր նորից մեկնելու նույն երկրները։
- Ես նրան դուր եկա, որովհետև վատ զրուցակից չէի։ Նա հաճախ էր իր ազատ ժամանակն անցկացնում ինձ հետ, և իմանալով, որ ես ուզում եմ տեսնել անդրծովյան երկրները, ինձ առաջարկեց գնալ իր հետ։
- ― Դա ձեզ ոչ մի ծախս չի նստի, ― ասաց նա։ Ձեզանից ես ոչ ճանապարհի վարձ կվերցնեմ, ոչ էլ ուտելիքի վճար։ Դուք նավի վրա իմ հյուրը կլինեք։ Իսկ եթե հնարավորություն ունեք ձեր հետ որևէ բան վերցնելու, կարող եք շատ ձեռնտու գնով վաճառել Գվինեայում և ամբողջ շահը դուք ինքներդ կստանաք։ Փորձեք ձեր բախտը, գուցե կհաջողվի։
- Քանի որ այդ նավապետը ազնիվ, ուղղամիտ մարդ էր և ընդհանուրի վստահությունն էր վայելում, ես սիրով ընդունեցի նրա հրավերը։
- Գվինեա մեկնելիս վաճառելու համար ինձ հետ մի փոքրիկ բեռ վերցրի․ քառասուն ֆունտ ստեռլինգով գնեցի զանազան զիզի֊բիզի բաներ, որոնք վայրենիների մեջ լավ են վաճառվում։
- Այդ քառասուն ֆունտը ես ձեռք էի բերել իմ այն ազգականների օգնությամբ, որոնց հետ նամակագրություն ունեի։ Ես նրանց հաղորդել էի, թե ուզում եմ առևտրով զբաղվել, և նրանք համոզել էին մորս, գուցե և հորս, իմ առաջին ձեռնարկության մեջ օգնել ինձ գեթ մի աննշան գումարով։
- Դեպի Աֆրիկա կատարած այդ ուղևորությունը, կարելի է ասել, իմ միակ հաջող ճանապարհորդությունն էր։ Իհարկե, իմ այդ հաջողությունը ամբողջովին պարտական էի նավապետի բարեսրտությանն ու անշահախնդրությանը։ Ճանապարհին նա ինձ հետ մաթեմատիկա էր պարապում և սովորեցնում էր նավագնացության գործը։ Նրան բավականություն էր պատճառում իր փորձն ինձ հաղորդելը, իսկ ինձ՝ նրան լսելը և նրանից սովորելը։
- Ճանապարհորդությունն ինձ և՛ ծովագնաց դարձրեց և՛ վաճառական․ իմ մանրուքը ես փոխեցի հինգ ֆունտ և ինը ունցիա ոսկու ավազի հետ, որից, Լոնդոն վերադառնալուց հետո, ավելի քան երկու հարյուր վաթսուն ֆունտ զուտ շահ ստացա։
- Այսպես ուրեմն, ես կարող էի ինձ համարել հարուստ վաճառական, որը հաջող առևտուր է անում Գվինեայի հետ։ Բայց, իմ բախտից, Անգլիա վերադառնալուց հետո շատ չանցած՝ իմ բարեկամ նավապետը մեռավ, և ես ստիպված եղա երկրորդ ճանապարհորդությունը կատարել իմ նախաձեռնությամբ, առանց բարեկամական խորհուրդի ու օգնության։
- Անգլիայից ես մեկնեցի միևնույն նավով։ Դա ամենադժբախտ ճանապարհորդությունն էր , ինչպիսին երբևիցե ձեռնարկել է մարդը։
- Մի անգամ լուսաբացին, երբ մենք երկար նավարկումից հետո մոտենում էինք Կանարյան կղզիներին, մեզ վրա հարձակվեցին ծովահենները՝ ծովային ավազակները։ Դրանք սալեհցի թուրքեր էին։ Հեռվից նկատեցին մեզ և բոլոր առագաստները բացած՝ սկսեցին հետապնդել։
- Սկզբում հույս ունեինք, թե մեզ կհաջողվի նրանցից ազատվել փախուստով, և մենք ևս առագաստները բաց արինք։ Սակայն շուտով պարզվեց, որ հինգ, վեց ժամից հետո նրանք անպայման կհասնեն մեր հետևից։ Հասկացանք, որ հարկավոր է մարտի պատրաստվել։ Մենք ունեինք տասներկու թնդանոթ, իսկ թշնամին՝ տասնութ։
- Ցերեկվա ժամը երեքի մոտ ավազակների նավը մեր հետևից հասավ, բայց ծովահենները մի մեծ սխալ գործեցին․ նավախելից մոտենալու փոխարեն մեզ մոտեցան ձախ կողմից, որտեղ մենք ութ թնդանոթ ունեինք։ Օգտվելով սխալից՝ մենք այդ բոլոր թնդանոթները ուղղեցինք նրանց վրա և համազարկ տվինք։
- Թուրքերը երկու հարյուր մարդուց պակաս չէին, ուստի և մեր համազարկին պատասխանեցին ոչ միայն թնդանոթների, այլև երկու հարյուր հրացանների համազարկով։ Բարեբախտաբար մեզանից ոչ մեկին գնդակ չդիպավ․ բոլորս ողջ ու անվնաս մնացինք։ Այդ ընդհարումից հետո ծովահենների նավը կես մղոնաչափ հեռացավ և սկսեց նոր հարձակաման պատրաստվել։ Իսկ մենք էլ պատրաստվում էինք նոր պաշտպանության։
- Այս անգամ թշնամիները մեզ մոտեցան մյուս կողմից և աբորդաժի առան, այսինքն՝ կարթաձողերով կառչեցին մեր նավեզրին։ Մի հիսուն մարդ ներխուժեցին մեր տախտակամածը և առաջին հերթին սկսեցին կտրատել մեր կայմերն ու պարանները։
- Մենք նրանց դիմավորեցինք հրացանային համազարկով և երկու անգամ տախտակամածը մաքրեցինք նրանցից, բայց և այնպես ստիպված էինք անձնատուր լինել, որովհետև մեր նավն այլևս հեռավոր նավարկության համար պիտանի չէր։ Մեր մարդկանցից երեքն սպանվել էին, ութը՝ վիրավորվել։ Մեզ, որպես գերիների փոխադրեցին Սալեհ ծովային նավահանգիստը, որ պատկանում էր մավրերին։
- Մյուս անգլիացիներին ուղարկեցին երկրի խորքերը, դաժան սուլթանի արքունիքը, իսկ ինձ ավազակային նավի նավապետը պահեց իր մոտ և իր ստրուկը դարձրեց, որովհետև ես երիտասարդ էի և ժիր։
- Ես դառնորեն լաց եղա․ հիշեցի հորս գուշակությունը, որ վաղ թե ուշ ինձ դժբախտություն կպատահի, և ոչ ոք ինձ օգնության չի հասնի։ Կարծում էի, թե հենց հիմա է այդ դժբախտությունը պատահել։ Ավա՜ղ, ես չէի կասկածում, որ այժմ իմ բոլոր վշտերը սոսկ աղոտ ստվերներն են այն տառապանքների, որ դեռ սպասում էին ինձ։
- Քանի որ իմ նոր տերը՝ ավազակային նավի նավապետը, ինձ իր մոտ պահեց, հույս ունեի, որ երբ նա նորից գնա ծովային նավ կողոպտելու, ինձ էլ կվերցնի իր հետ։ Հաստատ համոզված էի, որ վերջ ի վերջո իսպանական կամ պորտուգալական որևէ ռազմանավ կբռնի նրան և այն ժամանակ կվերադառնա իմ ազատությունը։
- Բայց շուտով հասկացա, որ այդ հույսերն իզուր են, որովհետև առաջին իսկ անգամ, երբ մեր տերը ծով դուրս եկավ, ինձ տանը թողեց սև աշխատանք կատարելու, որպիսին սովորաբար կատարում են ստրուկները։
- Այդ օրվանից ես միայն փախուստի մասին էի մտածում։ Սակայն փախչելն անհնարին էր․ ես մենակ էի ու անզոր։ Գերիների մեջ չկար ոչ մի անգլիացի, որին կարողանայի վստահել։ Երկու տարի տառապեցի գերության մեջ՝ փրկության ամենափոքր հույս անգամ չունենալով։
- Բայց և այնպես երրորդ տարին ինձ հաջողվեց փախչել։
- Այդ բանը տեղի ունեցավ այսպես։ Իմ տերը սովորություն ուներ, շաբաթական մեկ֊երկու անգամ, վերցնում էր մակույկը և ծովեզր դուրս գալիս՝ ձուկ որսալու։ Ամեն անգամ այդպիսի ուղևորության ժամանակ իր հետ վերցնում էր ինձ և մի տղայի, որի անունն էր Քսուրի։ Մենք եռանդով թիավարում էինք և հնար եղածին չափ զվարճացնում մեր տիրոջը։ Բայց որովհետև ես, բացի դրանից, նաև լավ ձկնորս էի, երբեմն մեզ երկուսիս՝ ինձ ու այդ Քսուրիին էր ուղարկում ձուկ որսալու իր ազգական մի ծերունի մավրի հսկողության տակ։
- Մի անգամ իմ տերը երկու շատ անվանի մավրերի հրավիրեց իր հետ զբոսանքի դուրս գալու առագաստանավով։ Այդ ուղևորության համար նա ուտելեղենի մեծ պաշար էր պատրաստել, որ դեռ երեկոյան ուղարկել էր իր մակույկում տեղավորելու։ Այդ մակույկն ընդարձակ էր։ Մեր տերը դեռ երկու տարի առաջ իր նավի ատաղձագործին հրամայել էր նրա մեջ մի փոքրիկ նավախուց պատրաստել, իսկ նավախցում՝ ուտելեղենի պահեստ։ Ահա, հենց այդ պահեստում էլ տեղավորել էր ուտելիքը։
- ― Գուցե թե հյուրերը կցանկանան որս անել, ― ասաց իմ տերը։ ― Նավից երեք հրացան վերցրու և տար մակույկի մեջ դիր։
- Ես կատարեցի ամեն բան, ինչ հրամայված էր, տախտակամածը լվացի, կայմի դրոշակը բարձրացի և մյուս օրը առավոտվանից մակույկում նստած՝ հյուրերին էի սպասում։ Հանկարծ իմ տերը եկավ մենակ և ասաց, որ իր հյուրերը այսօր չեն գա, որովհետև գործերը թույլ չեն տվել։ Ապա մեզ երեքիս՝ ինձ, պատանի Քսուրիին և մավրին հրամայեց ծովեզր դուրս գալ ձուկ որսալու։
- ― Իմ բարեկամները գալու են ինձ մոտ ընթրելու, ― ասաց նա, ― ուստի, հենց որ դուք բավականաչափ ձուկ որսաք, բերեք տուն։
- Ահա հենց այդ ժամանակ իմ մեջ նորից արթնացավ ազատություն ձեռք բերելու վաղուցվա բաղձանքը։ Այժմ ես նավ ունեի, և հենց որ մեր տերը գնաց, ես սկսեցի պատրաստություն տեսնել, բայց ո՛չ ձկնորսության, այլ՝ հեռավոր նավարկության։ Ճիշտ է, ես չգիտեի, թե դեպի ուր եմ գնալու, բայց բոլոր ճանապարհներն էլ լավ էին թվում ինձ, միայն թե ազատություն ձեռք բերեի։
- ― Լավ կլիներ մեզ համար մի որևէ ուտելիք վերցնենք, ― ասացի ես մավրին։ ― Հո չենք կարող առանց թույլտվության ուտել այն պաշարը, որ մեր տերը պատրաստել է հյուրերի համար։
- Մավրը հավանություն տվեց իմ ասածին և քիչ հետո բերեց մի մեծ զամբյուղ լիքը փափուկ անուշահամ բլիթներ և երեք կուժ խմելու ջուր։
- Ես գիտեի, թե որտեղ է դրված մեր տիրոջ գինու արկղը, և երբ մավրը գնացել էր մթերքի, բոլոր շշերը փոխադրեցի մեր նավակը և տեղավորեցի մթերանոցում, որպես թե հենց առաջուց պատրաստված են եղել տիրոջ համար։ Բացի դրանից, բերի մի ահագին կտոր մեղրամոմ (մոտ հիսուն ֆունտ), վերցրի նաև մի կծիկ թել, մի կացին, սղոց ու մուրճ։ Այդ ամենը մեզ հետագայում պետք եկան, մանավանդ մեղրամոմը, որից մենք մոմեր էինք պատրաստում։
- Ես մի նոր խորամանկություն էլ արի, և ինձ նորից հաջողվեց խաբել պարզամիտ մավրին։ Նրա անունն Իզմայիլ էր, դրա համար էլ բոլորը նրան Մոլլի էին կոչում։ Եվ ահա, ես նրան ասացի․
- ― Մոլլի, նավակի վրա մեր տերը հրացաններ ունի։ Լավ կլիներ մի քիչ վառոդ ու մի քանի լիցք ճարեինք։ Գուցե մեզ կհաջողվեր ճաշի համար կտցարներ սպանել։ Մեր տերը վառոդն ու կոտորակը նավի մեջ է պահում, ես այդ գիտեմ։
- ― Լավ, ― ասաց նա, ― կբերեմ։
- Եվ նա բերեց մի մեծ կաշվե տոպրակ՝ վառոդով լի, մոտ մեկ ու կես ֆունտ, գուցե և ավելի։ Մի ուրիշ տոպրակ էլ բերեց, որի մեջ մի հինգ֊վեց ֆունտ կոտորակ կլիներ։ Նա բերեց նաև գնդակներ։ Այդ բոլորը տեղավորեցինք նավակում։
- Բացի դրանից, մեր տիրոջ մակույկում գտնվեց էլի մի քիչ վառոդ, որ ես լցրի մի մեծ շշի մեջ՝ նախապես նրա միջից թափելով գինու մնացորդը։
- Այսպես հեռավոր նավարկության համար ամեն անհրաժեշտ պատրաստություն տեսնելով՝ մենք նավահանգստից դուրս եկանք որպես թե ձկնորսության գնալու համար։
- Ես իմ կարթերը ջուրը գցեցի, բայց ոչինչ չբռնեցի (երբ ձուկը կարթն էր ընկնում, դիտմամբ դուրս չէի քաշում)։
- ― Այստեղ մենք ոչինչ չենք կարող բռնել, ― ասացի ես մավրին։ ― Եվ մեր տերը չի գովի մեզ, եթե դատարկաձեռն վերադառնանք։ Հարկավոր է ավելի խորանալ ծովում, գուցե ափից հեռու ձուկն ավելի հեշտ կբռնվի։
- Մավրն առանց կասկածելու համաձայնեց, և որովհետև նա նավակի քթին էր կանգնած, առագաստը բարձրացրեց։
- Իսկ ես նստած էի նավախելին, ղեկի մոտ, և երբ նավակը մի երեք մղոն խորացավ դեպի բաց ծովը, ես դրեյֆի նստեցի, իբր թե նորից ձկան որս անելու համար։ Ապա ղեկը տալով տղային՝ ես քայլեցի դեպի նավաքիթը, մոտեցա մավրին հետևի կողմից և հանկարծ նրա գոտկատեղից գրկելով բարձրացրի ու նետեցի ծովը։ Նա իսկույն դուրս եկավ ջրի տակից, որովհետև լող էր տալիս խցանի պես, և սկսեց կանչել ինձ, որ իրեն վերցնեմ նավակը, խոստանալով, որ ինձ հետ կգնա թեկուզ մինչև աշխարհի ծայրը։ Նա այնպես արագ էր լողում նավակի հետևից, որ շատ շուտով կհասներ մեզ (քամին թույլ էր և նավակը հազիվ էր շարժվում)։ Տեսնելով, որ մավրը շուտով կհասնի մեզ, ես վազեցի նավախուցը, հրացանը վերցրի, նշան բռնեցի մավրին և ասացի․
- ― Ես քեզ վատություն չեմ ուզում, բայց իսկույն հանգիստ թող ինձ և շուտով վերադարձիր տուն։ Դու լավ լողորդ ես, ծովն էլ խաղաղ է, հեշտությամբ ափ կհասնես։ Հետ դարձիր, քեզ վնաս չեմ տա, բայց եթե նավակից ձեռք չքաշես, կկրակեմ քո գլխին, որովհետև հաստատ որոշել եմ ազատություն ձեռք բերել։
- Նա շուռ եկավ դեպի ափը, և ես հավատացած եմ, որ հեշտությամբ հասած կլինի այնտեղ։
- Իհարկե, ես կարող էի ինձ հետ այդ մավրին վերցնել, իսկ տղային ծովը նետել, բայց ծերունու վրա հույս դնել չէր կարելի, գիտեի, որ նա նվիրված է իր տիրոջը։
- Երբ մավրը նավակից ձեռ քաշեց, ես դարձա տղային և ասացի․
- ― Քսուրի, եթե դու ինձ հավատարիմ լինես, քեզ մեծ մարդ կդարձնեմ։ Երդվիր Մուհամմեդով և նրա հոր մորուքով, որ երբեք չես դավաճանի ինձ, հակառակ դեպքում քեզ էլ ծովը կնետեմ։
- Տղան ուղիղ աչքերիս նայելով ժպտաց և երդվեց, որ մինչև գերեզման ինձ հավատարիմ կլինի և կգնա ինձ հետ, ուր ինքս կամենամ։ Նրա ձայնն այնքան անկեղծ էր հնչում, որ ես չհավատալ չէի կարող։
- Քանի դեռ լող տվող մավրը աչքից չէր ծածկվել, ես ուղղություն էի բռնել դեպի բաց ծովը, թիավարելով քամու հակառակ ուղղությամբ, որպեսզի բոլորը կարծեն, թե մենք գնում ենք դեպի Ջիբրալթար։ Բայց հենց որ մութն սկսեց իջնել, սկսեցի շարժվել դեպի հարավ, շեղվելով մի փոքր դեպի արևելք, որովհետև ափից հեռանալ չէի ուզում։ Շատ լավ քամի էր փչում, ծովը հանդարտ էր ու խաղաղ, ուստի և մենք առաջ էինք շարժվում ուժեղ ընթացքով։
- Երբ մյուս օրը ժամը երեքին մոտ առաջին անգամ առջևում ցամաք երևաց, մենք արդեն գտնվում էինք մի հարյուր հիսուն մղոն Սալեհից հարավ, Մարոկկոյի սուլթանի և ընդհանրապես աֆրիկական թագավորների տիրապետուցյան սահմաններից շատ հեռու։ Այն ափը, որին մենք մոտենում էինք, բոլորովին անմարդաբնակ էր։
- Սակայն գերության մեջ ես միայն սարսափով էի լցվել, ուստի այնքան էի վախենում նորից գերի ընկնել մավրերի ձեռքը, որ օգտվելով բարենպաստ քամուց, որն իմ նավակը քշում էր դեպի հարավ, ես հինգ օր առաջ ու առաջ էի նավարկում առանց խարիսխ գցելու և առանց ափ դուրս գալու։
- Հինգ օրից հետո քամին փախվեց․սկսեց փչել հարավից և, որովհետև արդեն չէի վախենում հետապնդումից, որոշեցի մոտենալ ափին և խարիսխ գցեցի մի ինչ֊որ փոքրիկ գետաբերանում։ Չեմ կատող ասել, թե այդ ինչ գետակ էր, որտեղով է հոսում և ինչ մարդիկ են ապրում նրա ափերին։ Ասենք՝ նրա ափերն ամայի էին, և այդ բանն ինձ շատ ուրախացրեց, որովհետև ես մարդ տեսնելու ոչ մի ցանկություն չունեի։
- Միակ բանը, որ ինձ հարկավոր էր, խմելու ջուրն էր։ Մենք գետաբերանը մտանք իրիկնապահին և որոշեցինք, երբ մութն ընկնի, լողալով ցամաք հասնել և շրջակայքը դիտել։ Բայց հենց որ մթնեց, ափից զարհուրելի ձայներ լսեցինք․ այնտեղ գազաններ էին վխտում, որոնք այնպիսի կատաղությամբ էին ոռնում, գոռում, մռնչում ու հաչում, որ խեղճ Քսուրին քիչ մնաց վախից մեռներ և սկսեց խնդրել, որ մինչև առավոտ ափ դուրս չգամ։
- ― Լավ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― կսպասենք։ Բայց կարող է պատահել, որ ցերեկով մենք մարդիկ տեսնենք, որոնցից մեզ երևի ավելի մեծ վտանգ կհասնի, քան կատաղի վագրերից ու առյուծներից։
- ― Իսկ մենք հրացանից կկրակենք այդ մարդկանց վրա, ― ասաց նա ծիծաղելով, ― և նրանք կփախչեն։
- Ինձ համար հաճելի էր, որ տղան չի վհատվում։ Որպեսզի առաջիկայում էլ չընկճվի, նրան մի կում գինի տվի։
- Ես հետևեցի նրա խորհրդին․ ամբողջ գիշերը մենք կանգնեցինք խարիսխ գցած, դուրս չեկանք նավակից և սպասում էինք՝ հրացանները պատրաստ բռնած։ Մինչև առավոտ մենք աչք չփակեցինք։
- Խարիսխը գցելուց երկու֊երեք ժամ հետո մենք ափին տեսանք շատ տարօրինակ տիպի հսկայական գազաններ (թե ինչ գազաններ էին, ինքներս էլ չգիտեինք)։ Նրանք բոլորովին մոտենում էին ափին, մտնում էին գետակը, նրա մեջ չփչփացնում ու փնչացնում, երևի զովանալ էին ուզում, և միաժամանակ մռնչում էին, վնգվնգում, ոռնում։ Իմ օրում ես այդպիսի զզվելի ձայներ չէի լսել։
- Քսուրին վախից դողում էր։ Ճիշտն ասած՝ ես էլ էի վախենում։
- Բայց մենք երկուսս էլ ավելի շատ վախեցանք, երբ լսեցինք, որ այդ հրեշներից մեկը լողում է դեպի մեր նավակը։ Նրան տեսնել մենք չէինք կարող, միայն լսում էինք, թե ինչպես է նա փնչում ու ֆռթացնում, և հենց միայն այդ ձայներից գուշակում էինք, որ դա մի վիթխարի ու կատաղի հրեշ է։
- ― Երևի առյուծ է, ― ասաց Քսուրին։ ― Խարիսխը բարձրացնենք ու հեռանանք այստեղից։
- ― Ոչ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― խարիսխը քաշելու կարիք չկա։ Մենք միայն ավելի երկար պարան կկապենք և կքաշվենք դեպի ծով․ գազանները մեր հետևից հասնել չեն կարող։
- Բայց դեռ խոսքս բերանումս էր, երբ տեսա այն անհայտ գազանին մեր նավից երկու թիակ հեռավորության վրա։ Ես մի փոքր շփոթվեցի, բայց և այնպես իսկույն նավախցից հրացանը վերցրի ու կրակեցի։ Գազանը շուռ եկավ և լող տվեց դեպի ափ։
- Անհնարին է նկարագրել, թե ինչպիսի կատաղի ոռնոց ու մռնչոց բարձրացավ ափին, երբ որոտաց իմ հրացանը․ երևի այստեղի գազանները երբեք այդպիսի ձայն չէին լսել։ Այդ ժամանակ ես վերջնականապես համոզվեցի, որ գիշերն այդտեղ ափ դուրս գալ չի կարելի։ Բայց արդյոք կարելի՞ էր սիրտ անել ցերեկով ափ դուրս գալ, այդ ևս մենք չգիտեինք։ Որևէ վայրենու ավարն դառնալն ավելի լավ բան չէ, քան առյուծի կամ վագրի ճանկն ընկնելը։
- Բայց ինչ էլ լիներ, մենք պետք է այստեղ կամ որևէ մի այլ տեղ ափ ընկնեինք, որովհետև մեզ մոտ ոչ մի կաթիլ խմելու ջուր չէր մնացել։ Վաղուց արդեն ծարավը տանջում էր մեզ։ Վերջապես բացվեց բաղձալի առավոտը։ Քսուրին ասաց, որ եթե իրեն թույլ տամ, ծանծաղուտով կգնա ափը և կաշխատի խմելու ջուր ճարել։ Իսկ երբ հարցրի, թե ինչու ինքը գնա և ոչ թե ես, նա պատասխանեց․
- ― Եթե վայրենի մարդ պատահի, ինձ կուտի, իսկ դու ողջ կմնաս։
- Այդ պատասխանի մեջ այնպիսի սեր հնչեց իմ նկատմամբ, որ ես խորապես զգացվեցի։
- ― Այ թե ինչ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― եկ միասին գնանք, իսկ եթե վայրենի մարդ երևաց, կկրակենք նրա վրա և նա չի ուտի ոչ ինձ, ոչ էլ քեզ։
- Ես տղային պաքսիմատ ու մի քիչ գինի տվի։ Ապա մենք մոտեցանք ափին, ցատկեցինք ջրի մեջ և ծանծաղուտով ուղղվեցինք դեպի ափը, ոչինչ չվերցնելով մեզ հետ, բացի հրացաններից ու երկու դատարկ ջրամանից։
- Ես չէի ուզում ափից հեռանանք, որպեսզի մեր նավակն աչքից չկորցնենք։ Վախենում էի, թե գետի հոսանքով իրենց մակույկներով կարող են մեզ մոտ վայրենիներ գան։ Սակայն Քսուրին ափից մեկ մղոնաչափ հեռու մի հովիտ տեսնելով՝ կուժը վերցրած վազեց այնտեղ։
- Մեկ էլ տեսնում եմ՝ նա հետ է վազում։ «Չլինի՞ վայրենիներն են հետևից ընկել, ―վախեցած մտածեցի ես։ ― Կամ որևէ գիշատիչ գազանից է վախեցել»։
- Ես նետվեցի օգնության, բայց երբ մոտեցա, տեսա, որ նրա շալակին ինչ֊որ մի մեծ բան կա։ Պարզվեց, որ նա մի ինչ֊որ կենդանի է սպանել, նման մեր նապաստակին, միայն թե նրա բուրդն ուրիշ գույն էր, և ոտքերն էլ ավելի երկար էին։ Երկուսս էլ ուրախ էինք այդ որսի համար, բայց ավելի ես ուրախացա, երբ Քսուրին ինձ ասաց, որ ինքը հովտում խմելու առատ ջուր է գտել։
- Կժերը լցրինք, սպանած նապաստակն անուշ արինք և ճանապարհ ընկանք Այդպես էլ մենք այդ վայրերում մարդու ոչ մի հետք չգտանք։
- Գետաբերանից դուրս գալուց հետո մեր հետագա նավարկության ընթացքում ես էլի մի քանի անգամ ստիպված եղա ափ դուրս գալ խմելու ջրի համար։
- Մի անգամ վաղ առավոտյան մենք խարիսխ գցեցինք մի բարձր հրվանդանի մոտ։ Արդեն մակընթացուցյունն սկսվել էր։ Հանկարծ Քսուրին, որի աչքերն ըստ երևույթին ավելի սուր էին իմից, շշուկով ասաց․
- ― Հեռանանք այս ափից։ Տեսեք, այն թմբի վրա ի՜նչ հրեշ է պառկած։ Նա խոր քնած է, բայց վա՛յ մեզ, թե որ արթնացավ։
- Ես նայեցի Քսուրիի ցույց տված կողմը և իրոք, տեսա մի զարմանալի գազան։ Դա մի հսկայական առյուծ էր, որ պառկած էր լեռան ստորոտում, մի թմբի տակ։
- ― Լսիր, Քսուրի, ― ասացի ես, ― գնա ափ և սպանիր այդ առյուծին։
- Տղան վախեցավ։
- ― Նրան ապանե՜մ, ― բացականչեց նա։ ― Բայց այդ առյուծը ինձ կուլ կտա ճանճի պես։
- Ես նրան խնդրեցի տեղից չշարժվել և այլևս առանց մի խոսք ասելու, նավախցիկից բերի մեր բոլոր հրացանները (դրանք երեքն էին)։ Մեկը, որ ամենամեծն էր, մի ծանր հրացան, նախապես փողի մեջ շատ վառոդ լցրեցի և երկու կտոր կապար դրեցի։Մյուսի մեջ երկու խոշոր գնդակ գցեցի, իսկ երրորդը լցրի հինգ հատ ավելի փոքր գնդակով։
- Վերցնելով առաջին հրացանը և լավ նշան բռնելով՝ կրակեցի գազանի վրա։ Ես գլխին էի նշան բռնել, բայց նա պառկած էր այնպիսի դիրքով (գլուխը մինչև աչքը թաթով ծածկած), որ կապարները դիպան նրա ոտքին և ծնկի մոտ ոսկորը փշրեցին։ Առյուծը մռնչացծ ու վեր թռավ, բայց ցավ զգալով վայր ընկավ, հետո նորից վեր կացավ ու երեք թաթերի վրա հեռու վազեց ափից այնպիսի կատաղի մռնչոցով, որպիսին ես երբեք չէի լսել։
- Մի փոքր շվարեցի, որ գլխին խփել չէի կարողացել, բայց առանց րոպե կորցնելու վերցրի երկրորդ հրացանը, կրակեցի գազանի հետևից, և այս անգամ կպցրի ուղիղ նշանին։ Առյուծը վայր ընլավ՝ հազիվ լսելի խռպոտ ձայներ հանելով։
- Այժմ արդեն Քսուրին սրտապնդվեց և սկսեց խնդրել, որ ես իրեն թողնեմ ափ իջնել։
- ― Լավ, գնա, ― ասացի ես։
- Տղան նետվեց ջուրը և լող տվեց դեպի ափը, աշխատելով մի ձեռքով, որովհետև մյուս ձեռքով հրացանն էր բռնել։ Բոլորովին մոտենալով ընկած գազանին՝ նա հրացանի փողը դեմ արեց նրա ակնջին և վերջնականապես սպանեց նրան։
- Իհարկե, հաճելի բան էր առյուծ սպանելը, բայց նրա միսն ուտելու համար պիտանի չէր, և ես շատ էի ափսոսում, որ այդպիսի անպետք որսի համար երեք լիցք ծախսեցինք։ Բայց Քսուրին ասաց, որ ինքը կփորձի որևէ օգուտ քաղել սպանված առյուծից, և երբ մենք վերադարձանք նավակը, նա ինձանից խնդրեց կացինը։
- ― Ինչի՞ համար է, ― հարցրի ես։
- ― Գլուխը կտրելու համար, ― պատասխանեց նա։
- Բայց առյուծի գլուխը կտրել նա չկարողացավ, այդքան ուժ չուներ։ Նա կտրեց միայն թաթը, որ և բերեց նավակ։ Առյուծի թաթն արտասովոր մեծություն ուներ։ Այդ ժամանակ իմ մեջ միտք ծագեց, որ թերևս առյուծի մորթին մեզ պետք կգա, և որոշեցի փորձել մաշկել նրան։ Նորից գնացինք ափը, բայց ես չգիտեի, թե ինչպես պիտի սկսեմ այդ գործը։ Քսուրին ինձանից ավելի ճարպիկ դուրս եկավ։
- Մենք աշխատեցինք ամբողջ օրը։ Կաշին մաշկելը վերջացրինք միայն երեկոյան դեմ։ Փռեցինք մեր նավախցի տանիքին։ Երկու օրից հետո այն արդեն բոլորովին չորացել էր արևի տակ և հետո մեզ ծառայում էր որպես անկողին։
- Հեռանալով այդ ափից՝ մենք նավարկեցինք ուղիղ դեպի հարավ և տասը֊տասներկու օր շարունակ մեր ուղղությունը չէինք փոխում։ Մեր պաշարն սկսում էր նվազել, ուստի ամեն կերպ աշխատում էինք խնայողաբար ծախսել ուտելիքը։ Ափ էինք դուրս գալիս միայն խմելու ջրի համար։
- Ես ուզում էի հասնել մինչև Գամբի կամ Սենեգալ գետի գետաբերանը, այսինքն այն տեղերը, որոնք կից են Կանաչ հրվանդանին, որովհետև հույս ունեի այնտեղ հանդիպել որևէ եվրոպական նավի։ Գիտեի, որ եթե այդ վայրերում նավի չհանդիպեմ, ինձ կմնա կամ կղզիներ որոնելու համար բաց ծով դուրս գալ, կամ թե զոհվել սևամորթների մեջ, ուրիշ ելք չունեի։
- Գիտեի նաև, որ Եվրոպայից եկող բոլոր նավերը, ուր էլ գնալիս լինեն՝ Գվինեայի ափերը , Բրազիլիա թե Արևելյան Հնդկաստան, անցնում են Կանաչ հրվանդանի մոտով, ուստի և ինձ թվում էր, որ իմ ամբողջ բախտը կախված է միայն նրանից, թե Կանաչ հրվանդանի մոտ որևէ եվրոպական նավ կգտնե՞մ, թե չէ։
- «Եթե չհանդիպեմ, ― ասում էի ինքս ինձ, ― անխուսափելի մահ է սպառնում»։
- Անցավ էլի մի տասն օր։ Մենք շարունակում էինք անշեղորեն շարժվել դեպի հարավ։ Սկզբում ծովափն ամայի էր, հետո մի երկու֊երեք տեղ տեսանք մերկ֊մերկ սևամորթ մարդիկ, որոնք ափին կանգնած մեզ էին նայում։ Ես մտածեցի ափ դուրս գալ և խոսել նրանց հետ, բայց Քսուրին, իմ այդ իմաստուն խորհրդականն ասաց․
- ― Մի՛ գնա, մի՛ գնա։ Չի՛ հարկավոր։
- Այնուամենայնիվ, սկսեցի ափին մոտ նավարկել, որպեսզի հնարավորություն ունենամ այդ մարդկանց հետ խոսակցություն սկսել։
- Ըստ երևույթին վայրենիները հասկացել էին, թե ինչ եմ ուզում, և երկար ժամանակ ծովի ափով վազում էին մեր հետևից։
- Ես նկատեցի, որ նրանք անզեն են, միայն մեկի ձեռքին մի երկար, բարակ փայտ կար։ Քսուրին ինձ ասաց, որ դա նիզակ է և որ վայրենիները իրենց նիզակը նետում են շատ հեռու և զարմանալի դիպուկ։ Դրա համար էլ նրանցից որոշ հեռավորության վրա էի մնում և հետները խոսում էի նշանների օգնությամբ, աշխատելով հասկացնել, որ մենք քաղցած ենք և ուտելիքի կարիք ենք զգում։ Նրանք գլխի ընկան և սկսեցին իրենց հերթին նշաններ անել, որ ես կանգնեցնեմ իմ նավակը, որովհետև մտադիր են ուտելիք բերել մեզ համար։
- Ես առագաստն իջեցրի, նավակը կանգ առավ, երկու վայրենի վազեցին չգիտեմ ուր և մի կես ժամից հետո բերին երկու խոշոր կտոր չորացրած միս և երկու պարկ ինչ֊որ հացահատիկ, որ աճում է այդ կողմերում։ Մենք չգիտեինք, թե այդ ինչ միս էր և ինչ հացահատիկ, սակայն լիակատար պատրաստակամություն հայտնեցինք ընդունելու և՛ մեկը, և՛ մյուսը։
- Բայց ինչպե՞ս ստանալ առաջարկված ընծան։ Ափ իջնել չէինք կարող, մենք վախենում էինք վայրենիներից, իսկ նրանք՝ մեզանից։ Եվ ահա, որպեսզի երկու կողմերն էլ իրենց անվտանգ զգան, վայրենիներն այսպես արին․ բերած ամբողջ մթերքը դրին ափին և իրենք հեռու քաշվեցին, որպեսզի մեզ ժամանակ տան նավակ փոխադրել մթերքը, ապա վերադարձան նախկին տեղը։
- Մենք նրանց շնորհակալություն հայտնեցինք նշաններով, որովհետև փոխարենը ոչ մի նվեր առաջարկել չէինք կարող։
- Ի դեպ, հենց նույն րոպեին մի հիանալի առիթ եղավ նրանց մեծ ծառայություն ցույց տալու։
- Դեռ նոր էինք մենք ափից հեռացել, մեկ էլ հանկարծ տեսանք, որ լեռների հետևից դուրս են վազում երկու ուժեղ ու զարհուրելի գազան։ Նրանք ամբողջ թափով սլանում էին դեպի ծովը։ Մեզ թվաց, թե նրանցից մեկը մյուսի հետևից է ընկել։ Ափին եղած մարդիկ, մանավանդ կանայք, խիստ վախեցան։ Միայն նիզակավոր վայրենին մնաց տեղում, մյուսներն այս ու այն կողմ փախան։ Բայց գազանները վազում էին ուղիղ դեպի ծովը և սևամորթներից ոչ մեկին չդիպան։ Նրանք թափով նետվեցին ջրի մեջ և սկսեցին մերթ սուզվել, մերթ լող տալ, այնպես որ կարելի էր կարծել, թե նրանք այստեղ են եկել միայն ծովում լողանալու համար։
- Հանկարծ նրանցից մեկը բավական մոտեցավ մեր նավակին։ Այդ բանը ես չէի սպասում, բայց և այնպես անակնկալի չեկա, հրացանն շտապ լցնելով՝ պատրաստվեցի դիմավորել թշնամուն։ Հենց որ նա հրացանի կրակոցի չափ մեզ մոտեցավ, ես ձգանը քաշեցի և կրակեցի նրա գլխին։ Նույն վարկյանին գազանը սուզվեց ջրի մեջ, հետո ջրի տակից դուրս եկավ և մերթ կորչելով, մեկ նորից մակերեսին երևալով լող տվեց դեպի ափը։ Ջուր կուլ տալով և արնաքամ լինելով՝ նա պայքարում էր մահվան դեմ։ Բայց դեռ ափ չհասած սատկեց։
- Անկարելի է ասել, թե ինչ աստիճանի շշմեցին վայրենիները, երբ լսեցին իմ կրակոցի որոտը և տեսան նրա հուրը։ Շատերը քիչ մնաց վախից սրտաճաք լինեն և մեռածի պես գետին ընկան։ Բայց տեսնելով, որ գազանը սպանված է, և որ ես իրենց նշաններ եմ անում ափին մոտենալու, նրանք սիրտ առան և հավաքվեցին ջրի մոտ։ Երևում էր, որ շատ էին ուզում գտնել ջրի տակ սպանված գազանին։ Այնտեղ, ուր գազանը սուզվել էր, ջուրը կարմրին էր տալիս, ուստի և հեշտությամբ գտա նրան։ Մի պարանով կապելով գազանին՝ պարանի ծայրը նետեցի նեգրերին, , և նրանք սպանված գազանին ափ քաշեցին։ Պարզվեց, որ դա մի մեծ ընձառյուծ էր՝ չտեսնված գեղեցիկ բծավոր մորթով։ Նեգրերը գազանի գլխին կանգնած ձեռքերը երկինք էին բարձրացնում՝ ի նշան հիացմունքի․ նրանք չէին կարողանում հասկանալ, թե ես ինչով սպանեցի։
- Մյուս գազանն իմ կրակոցից վախեցած՝ լողաց դեպի ափը և նորից փախավ լեռները։
- Ես նկատեցի, որ նեգրերը շատ են ուզում վայելել սպանված ընձառյուծի միսը, և իմ մտքով անցավ, որ լավ կլինի, եթե նրանք այն ընծա ստանան ինձանից։ Ես նշաններով նրանց հասկացրի, որ կարող են գազանը վերցնել իրենց։ Նրանք ջերմ շնորհակալություն հայտնեցին և նույն ակնթարթին գործի անցան։ Դանակներ չունեին, բայց գործելով սրածայր կարճ փայտերով՝ նրանք սպանված գազանի մորթին քերթեցին այնպես արագ ու ճարպկորեն, ինչպես մենք չէինք կարող մաշկել դանակներով։
- Նրանք ինձ միս առաջարկեցին, բայց ես հրաժարվեցի, նշաններով հասկացնելով, որ ամբողջն իրենց եմ ընծայում։ Ես խնդրեցի միայն մորթին, որ նրանք մեծ սիրով տվին մեզ։ Բացի դրանից ինձ համար մթերքի նոր պաշար բերեցին, և ես սիրով ընդունեցի նրանց ընծան։ Հետո ջուր խնդրեցի, վերցրի մեր կժերից մեկը և շուռ տվի, որպեսզի ցույց տամ, թե դատարկ է և ուզում եմ լցնել։ Նրանք ինչ֊որ բան գոռացին։ Մի քիչ հետո երևացին երկու կին, որոնք բերին կավից շինված ու թրծված մի մեծ աման (երևի վայրենիները կավը թրծում են արևի տակ)։ Կանայք այդ ամանը դրին ափին և իրենք առաջվա պես հեռացան։ Ես Քսուրիին մեր երեք կժերով ուղարկեցի ափ, և նա երեքն էլ բերնեբերան լցրեց ջրով։
- Այսպիսով, ջուր, արմատեղեն ու հացահատիկ ստանալով ես հրաժեշտ տվի խաղաղասեր նեգրերին և տասնմեկ օր անընդհատ նորից շարունակեցի իմ ուղին նախկին ուղղությամբ։ Վերջապես, մեր առջևում մի տասնհինգ մղոնի վրա տեսա մի հողաշերտ, որ խոր կերպով մտնում էր ծովը։ Խաղաղ եղանակ էր և ես գնացի դեպի բաց ծովը, որպեսզի այդ ցամաքալեզուն շրջանցեմ։ Այն պահին, երբ հասել էինք ցամաքալեզվի ծայրին, ես օվկիանոսի կողմում, ափից մի վեղ մղոն հեռավորության վրա պարզ նկատեցի մի ուրիշ ցամաք և միանգամայն ճիշտ եզրակացրի, որ այդ նեղ ցամաքալեզուն Կանաչ հրվանդանն է, իսկ հեռվում շողացող ցամաքը Կանաչ հրվանդանի կղզիներից մեկն է։ Բայց կղզիները շատ հեռու էին, և ես սիրտ չարի գնալ այդ կողմը։
- Հանկարծ լսեցի տղայի ճիչը։
- ― Պարո՛ն, պարո՛ն․ նա՜վ, առագա՜ստ։
- Միամիտ Քսուրին այնքան էր վախեցել, որ քիչ էր մնում խելքը կորցներ․ նա կարծել էր, թե այդ մեր տիրոջ նավերից մեկն է, որ ուղարկել են մեր հետևից։ Բայց ես գիտեի, թե որքան հեռու ենք գնացել մավրերից և հավատացած էի, որ այլևս նրանք մեզ համար սարսափելի չեն։
- Ես դուրս թռա նավախցից և իսկույն տեսա նավը։ Ինձ նույնիսկ հաջողվեց նշմարել, որ դա պորտուգալական նավ է։ «Երևի ստրկավաճառի նավ է, ― մտածեցի ես։ ― Երևի եկել են Գվինեայի ափերը՝ նեգրեր վերցնելու»։ Սակայն ուշի ուշով դիտելով, համոզվեցի, որ նավը գնում է ուրիշ ուղղությամբ և դեպի ափը շուռ գալու մտադրություն չունի։ Այն ժամանակ ես բոլոր առագաստները բարձրացրի և դեպի բաց ծով սլացա, որոշելով, ինչ գնով էլ լինի խոսակցության մեջ մտնել նավի հետ։
- Շուտով ինձ համար պարզվեց, որ նույնիսկ լիակատար թափով գնալու դեպքում էլ ես չեմ հասցնի այնքան մոտենալ, որ նավից կարողանան նկատել իմ ազդանշանները։ Բայց հենց այն րոպեին, երբ ես արդեն սկսել էի հուսահատվել, տաղտակամածից մեզ տեսան երևի դիտափողով։ Ինչպես հետո իմացա, նավի վրա մտածել են, թե սա եվրոպական որևէ խորտակված նավից մնացած նավակ է։ Նավն իր առագաստները նվազեցրեց, որպեսզի ինձ հնարավորություն տա մոտենալու, և ես մի երեք ժամից հետո հասա։
- Ինձ հարցրին, թե ո՛վ եմ․ հարցրին նախ պորտուգալերեն, հետո իսպաներեն, հետո ֆրանսերեն, բայց այդ լեզուներից ոչ մեկը չգիտեի։
- Վերջապես մի նավաստի, որ շոտլանդացի էր, ինձ հետ խոսեց անգլերեն, և ես նրան ասացի, որ գերությունից փախած անգլիացի եմ։ Այն ժամանակ ինձ և իմ ուղեկցին շատ սիրալիր հրավիրեցին նավ։ Շուտով մենք մեր նավակի հետ միասին տախտակամածի վրա էինք։
- Անհնարին է բառերով արտահայտել, թե ինչպիսի ցնծություն էի ապրում ես, երբ ինձ ազատության մեջ զգացի։ Ազատ էի և՛ ստրկությունից, և՛ ինձ սպառնացող մահից։ Իմ երջանկությունն անսահման էր։ Այդ ուրախության մեջ ես իմ ամբողջ գույքն առաջարկեցի իմ փրկարար նավապետին, որպես հատուցում իմ ազատության համար։ Բայց նավապետը հրաժարվեց։
- ― Ես ձեզանից ոչինչ չեմ վերցնի, ― ասաց նա։ ― Հենց որ Բրազիլիա հասնենք, ձեր բոլոր իրերն ամբողջությամբ ձեզ կվերադարձվեն։ Չէ՞ որ Բրազիլիան հեռու է Անգլիայից, և դուք այնտեղ սովամահ կլինեք, եթե ձեր ունեցած չունեցածը վերցնեմ։ Հո նրա համար չեմ փրկել ձեզ, որ հետո կործանեմ։ Ո՛չ, ո՛չ, սինյոր անգլիացի, ես ձեզ մինչև Բրազիլիա կտանեմ ձրի, իսկ ձեր իրերը ձեզ այնտեղ հնարավորություն կտան ապրելու ինչքան հարկավոր կլինի և վճարելու հայրենիք վերադառնալու համար։
Չորրորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը հաստատվում է Բրազիլիայում։
- Նա նորից ծով է դուրս գալիս։ Նրա նավը խորտակվում է։
- Նավապետը հիանալի մարդ էր և առատաձեռն ոչ միայն խոսքով, այլև գործով։ Նա բարեխղճությամբ կատարեց իր յուրաքանչյուր խոստումը։ Հրամայեց, որ նավաստիներից ոչ մեկը չհամարձակվի դիպչել իմ իրերին, ապա կազմեց դրանց մանրամասն ցուցակը, հրամայեց տեղավորել իր իրերի հետ, իսկ ցուցակը հանձնեց ինձ, որ Բրազիլիա հասնելուց հետո ես կարողանամ բոլորը լրիվ ստանալ։
- Նա ուզեց գնել իմ նավակը։ Այդ նավակն իրոք որ լավն էր։ Նավապետն ասաց, որ այն կգնի իր նավի համար և հարցրեց, թե որքան կգնահատեմ։
- ― Դուք, ― պատասխանեցի ես, ― ինձ այնքան շատ բարություն եք արել, որ ես ոչ մի դեպքում ինձ իրավունք չեմ համարում մակույկի գինը նշանակելու։ Ոեքան կտաք, այնքան էլ կվերցնեմ։
- Այն ժամանակ նավապետը ինձ ասաց, որ պարտավորագիր կտա Բրազիլիա հասնելուն պես վճարելու ութսուն ոսկի, բայց եթե այնտեղ կգտնվի մի ուրիշ գնորդ, որն ավելի շատ կառաջարկի, նավապետն ինքը կվճարի այդ գումարը։
- Մինչև Բրազիլիա մեր ուղևորությունը միանգամայն հաջող անցավ, և քսաներկու օրվա նավարկությունից հետո մենք մտանք Բոլոր Սրբերի ծովախորշը։
- Այդտեղ ես վերջնականապես զգացի, որ իմ բոլոր թշվառությունները հետևում են մնացել, որ իմ կյանքը նորից է սկսվում։
- Երբեք ես չեմ կարող մոռանալ, թե ինչպիսի մեծահոգի վերաբերմունք ցույց տվեց ինձ պորտուգալական նավի նավապետը։
- Նա ինձանից ոչ մի գրոշ չվերցրեց ուղևորության համար, լիովին ինձ վերադարձրեց իմ բոլոր իրերը, մինչև իսկ երեք հատ կավի կժերը, ինձ քառասուն դուկատ վճարեց առյուծի մորթու համար և քսան դուկատ՝ ընձառյուծի մորթու համար, ընդհանրապես գնեց այն ամենը, ինչ ինձ համար ավելորդ էր և ինչ ինձ համար հարմար էր վաճառել, այդ թվում նաև գինու շշերով լի արկղը, երկու հրացան ու մնացած մեղրամոմը (որի մի մասից մենք մոմ էինք պատրաստել)։ Մի խոսքով, երբ ես իմ գույքի մեծ մասը վաճառեցի նրան և իջա բրազիլական ափը, իմ գրպանում երկու հարյուր քսան ոսկի կար։
- Ես չէի ուզում բաժանվել իմ ուղեկից Քսուրիից։ Բայց նա ինձ մոտ անելիք չուներ․ բացի այդ, ես վստահ չէի, թե ինձ կհաջողվի կերակրել նրան։ Դրա համար էլ շատ ուրախացա, երբ նավապետն ինձ ասաց, որ սիրով տղային կվերցնի իր նավը, նրան կդարձնի յունգ, իսկ հետո նավաստի։ Մեր նավագնացուցյան ժամանակ Քսուրին արդեն կապվել էր նավապետի հետ և ուրախ էր, որ աշխատելու է նրա հրամանատարությամբ, նրա նավի վրա։
- Բրազիլիա հասնելուց հետո շուտով իմ բարեկամ նավապետն ինձ տարավ իր մի ծանոթի տունը, որ իր նման մի բարեսիրտ ու ազնիվ մարդ էր։ Դա շաքարի պլանտացիայի ու գործարանի տեր էր։ Ես բավական երկար ժամանակ ապրեցի նրա մոտ և դրա շնորհիվ լավ ծանոթացա շաքարի արտադրությանը։
- Տեսնելով, թե որքան լավ են ապրում այստեղ մարդիկ, և որքան արագ են հարստանում՝ ես որոշեցի տեղավորվել Բրազիլիայում և նույնպես զբաղվել շաքարի արտադրությամբ։ Իմ ամբողջ կանխիկ գումարով ես կապալով վերցրի մի հողամաս և սկսեցի իմ ապագա պլանտացիայի ու դաստակերտի ծրագիրը կազմել։ Լոնդոնում ես մի քիչ փող էի թողել։ Որոշեցի այն էլ այդ գործի մեջ դնել։
- Իմ պլանտացիային հարևան կար մի մարդ, որ եկել էր Լիսաբոնից։ Նրա անունն Ուելս էր։ Ծագումով անգլիացի էր, բայց վաղուց արդեն պորտուգալահպատակ էր դարձել։ Շուտով ես ու նա մտերմացանք և ամենաբարեկամական հարաբերությունների մեջ էինք։ Թե նրա և թե իմ շրջանառու կապիտալները փոքր էին, այնպես որ առաջին տարիներին մենք երկուսս էլ հազիվ էինք կարողանում մեզ պահել մեր բերքով։ Բայց քանի հողը մշակվում էր, այնքան մենք հարստանում էինք։
- Մի չորս տարի Բրազիլիայում ապրելով և աստիճանաբար իմ գործն ընդարձակելով՝ ես, հասկանալի է, ոչ միայն սովորեցի իսպաներեն, այլև ծանոթացա իմ հարեևանների, ինչպես նաև մեր մերձակա ծովափնյա քաղաքի՝ Սան֊Սալվադորի վաճառականների հետ։ Նրանցից շատերն իմ բարեկամները դարձան։ Մենք հաճախ հանդիպում էինք և, իհարկե, ես պատմում էի Գվինեական ափերին կատարած իմ երկու ուղևորությունների մասին, այն մասին, թե ինչպես էի առևտուր անում այնտեղի նեգրերի հետ, ինչպես հեշտ է այնտեղ զանազան մանրուքներով, ուլունքներով, դանակներով, մկրատներով, կացիններով կամ հայելիներով ձեռք բերել ոսկու ավազ և փղոսկր։
- Նրանք միշտ ինձ լսում էին շատ ուշադիր և երկար քննության նյութ էին դարձնում իմ պատմածները։
- Մի անգամ նրանցից երեքը եկան ինձ մոտ և ինձանից խոստում առնելով, որ մեր ամբողջ խոսակցությունը գաղտնի կմնա, ասացին․
- ― Մենք բոլորս էլ պլանտացիաներ ունենք, բայց մեր գործը շատ դանդաղ է ընթանում, որովհետև հող մշակող չունենք։ Դուք ասում եք, որ այնտեղ, ուր եղել եք, հեշտությամբ կարելի է ոսկու ավազի կույտեր և այլ թանկագին բաներ ձեռք բերել։ Մենք ուզում ենք մի նավ ուղարկել Գվինեա՝ ոսկի բերելու։ Մենք ուզւում ենք սևամորթ ստրուկներ գնել մեզ համար։ Եթե մենք ոսկի ունենանք, ստրուկներ ունենանք, մեր ագարակները մեծ բերք կտան։ Դուք համաձա՞յն եք գնալ Գվինեա։ Այդ գործի մեջ դուք ոչ մի գրոշ չեք դնի․ մենք ամեն բան կտանք, ինչ հարկավոր է փոխանակության համար։ Աշխատանքի համար դուք կստանաք շահույթի ձեր բաժինը այնքան, որքան մեզանից յուրաքանչյուրը։
- Լավ կլիներ, որ հրաժարվեի և երկար մնայի արգավանդ Բրազիլիայում, բայց, կրկնում եմ, ես միշտ էլ իմ սեփական դժբախտությունների պատճառն եմ եղել։ Ես շատ ուզեցի ծովային նոր արկածների հանդիպել, և գլուխս պտտվեց ուրախությունից։
- Ինչպես սկզբում ես չկարողացա հաղթահարել ճանապարհորդուցյունների սերս և չլսեցի իմ հոր բարի խորհուրդները, այնպես էլ այժմ չկարողացա հակառակել իմ բրազիլական բարեկամների գայթակղեցուցիչ առաջարկությանը։
- Ես պատասխանեցի, որ սիրով կգնամ Գվինեա, միայն այն պայմանով, որ նրանք համաձայնեն իմ բացակայության ժամանակ պահել իմ գույքը, և եթե չվերադառնամ, տնօրինեն իմ ցուցումների համաձայն։
- Նրանք հանդիսավոր կերպով խոստացան կատարել իմ ցանկությունները և մեր պայմանագիրը հաստատեցին գրավոր պարտավորությամբ։ Իսկ ես իմ կողմից ձևական կտակ արի մահվան դեպքի համար․ իմ բոլոր շարժական ու անշարժ գույքը կտակեցի այն պորտուգալացի նավապետին, որը փրկեց իմ կյանքը։ Բայց, միաժամանակ ես վերապահում արի, որ իմ կապիտալի մի մասը նա ուղարկի Անգլիա, իմ զառամյալ ծնողներին։
- Նավը պատրաստվեց և իմ ընկերները պայմանի համաձայն նավամբարը ապրանքով լցրին։
- Եվ ահա, նորից մի թարս ժամի, 1659 թ․ սեպտեմբերի 1֊ին ես բարձրացա նավի տախտակամածը։ Այդ այն նույն օրն էր, երբ ութ տարի առաջ ես փախա հորիցս ու մորիցս, որի հետևանքով այնպես անիմաստ կործանեցի իմ երիտասարդությունը։
- Մեր նավարկության տասներկուերորդ օրը հասարակածը կտրեցինք անցանք և գտնվում էինք հյուսիսային լայնության 7 °42' վրա, երբ հանկարծ մեզ վրա տվեց մրրիկը կամ, ավելի ճիշտ՝ փոթորիկը։ Քամին փչում էր հարավ֊արևելքից, հետո սկսեց փչել հակառակ կողմը և, վերջապես, սկսեց փչել հյուսիս֊արևելքից և անընդհատ փչում էր այնպես զարհուրելի ուժով, որ տասներկու օր շարունակ մենք տարերքի կամքին հանձնված՝ ստիպված էինք լողալ, ուր ալիքները քշում էին։
- Հարկ չկա ասելու, որ այդ տասներկու օրն անընդհատ ես մահվան էի սպասում, ասենք մեզանից ոչ ոք էլ չէր կարծում, թե ինքը ողջ կմնա։
- Մի անգամ վաղ առավոտյան (երբ քամին դեռ փչում էր նախկին ուժով) նավաստիներից մեկը գոչեց․
- ― Ցամա՜ք, ցամա՜ք։
- Բայց դեռ մենք չէինք հասցրել դուրս վազել նավախցից, իմանալու համար, թե ինչ ափերի մոտով է անցնում մեր խեղճ նավը, երբ զգացինք, որ նավը նստել է ծանծաղուտի վրա։ Նույն վայրկյանին անակնկալ կանգ առնելուց մեր ամբողջ տախտակամածը ծածկվեց այնպիսի մի կատաղի ու հզոր ալիքով, որ մենք ստիպված էինք իսկույն ևեթ թաքնվել նավախցի մեջ։
- Նավն այնպես խորն էր նստել ավազի մեջ, որ ծանծաղուտից հանելու մասին մտածելն էլ ավերոդ էր։ Մեզ մնում էր մեկ բան․ հոգալ սեփական կյանքի փրկության մասին։ Մենք երկու մակույկ ունեինք։ Մեկը կախված էր նավախելում։ Փոթորկի ժամանակ նա ղեկին դիպչելով փշրվել էր, իսկ հետո կամ ջրասույզ էր եղել, կամ քամին քշել տարել էր ծովի խորքերը։ Մնացել էր մյուս մակույկը, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե մեզ կհաջողվի՞ արդյոք ջուրն իջեցնել այն։ Իսկ մտածելու ժամանակ չկար։ Ամեն րոպե նավը կարող էր երկու կտոր լինել։
- Նավապետի օգնականը նետվեց դեպի այդ մակույկը և նավաստիների օգնությամբ ջուրն իջեցրեց։ Մենք բոլորս, տասնմեկ մարդ, մտանք այդ մակույկը և անձնատուր եղանք կատաղի ալիքների կամքին, որովհետև թեև փոթորիկն սկսել էր մեղմանալ, բայց և այնպես դեպի ափն էին թռչում վիթխարի ալիքներ և ծովը իրավացիորեն կարելի էր անվանել կատաղի։
- Մեր դրությունն ավելի զարհուրելի դարձավ․ պարզ տեսնում էինք, որ մակույկը որտեղ որ է շուռ է գալու, և մենք փրկվելու ոչ մի միջոց չունենք։ Առագաստ չունեինք, իսկ եթե ունենայինք էլ, բոլորովին անօգուտ բան կլիներ մեզ համար։ Մենք թիավարում էինք դեպի ափ՝ հուսահատությունը սրտներումս, ինչպես այն մարդիկ, որոնց տանում են մահապատժի։ Բոլորս էլ հասկանում էինք, որ բավական է մակույկը մոտենա ափին, ալեբախությունն իսկույն փշուր֊փշուր կանի։ Քամուց առաջ քշվելով՝ մենք հենվում էինք թիերի վրա, մեր սեփական ձեռքով մոտեցնելով մեր մահը։
- Այսպես առաջ քշվեցինք մի չորս մղոնաչափ, մեկ էլ հանկարծ լեռան չափ բարձր մի կատաղի ալիք հետևի կողմից հարձակվեց մեր մակույկի վրա։ Դա վերջին, մահացու հարվածն էր։ Մեր մակույկը շուռ եկավ։ Դեռ շունչ չառած՝ մենք արդեն ջրի տակ էինք։ Փոթորիկն իսկույն մեզ զանազան կողմեր նետեց։
- Անկարելի է նկարագրել, թե ինչ տագնապի մեջ ընկա, երբ սուզվեցի ջրի տակ։ Եա լողալ լավ գիտեմ, բայց միանգամից ջրի երեսը դուրս գալու ուժ չունեի, որպեսզի շունչ առնեմ, ուստի քիչ մնաց խեղդվեի։ Ալիքն ինձ առավ, քշեց դեպի ափ, ապա փշրվեց ու հետ քաշվեց, ինձ թողնելով կիսամեռ վիճակում, որովհետև շատ ջուր էի կուլ տվել։ Ես շունչ քաշեցի և մի փոքր ուշքի եկա։ Տեսնելով, որ ցամաքը մոտիկ է (շատ ավելի մոտիկ, քան ես սպասում էի), ոտքի թռա և ամենայն արագությամբ վազեցի դեպի ափը։ Հույս ունեի, թե կհասնեմ ափին, նախքան մյուս ալիքը կգա իմ հետևից ու կբռնի, բայց շուտով հասկացա, որ նրանից փրկվել չեմ կարող․ ծովն ինձ վրա էր գալիս բարձր լեռան պես և հասնում էր իմ հետևից ինչպես մի կատաղի գազան, որի դեմ կռվելն անկարելի է։ Ես սկսեցի չդիմադրել այն ալիքներին, որոնք ինձ քշում էին դեպի ափը, բայց հենց որ նրանք սկսում էին ցամաքից հետ քաշվել, ես ամեն կերպ թպրտում էի ու չարչարվում, որ ալիքներն ինձ հետ չտանեն դեպի ծովը։
- Հաջորդ ալիքը ինձ իր տակ թաղեց մի քսան֊երեսուն ոտնաչափ խորությամբ։ Հետո վերցրեց ու անասելի արագությամբ նետեց դեպի ցամաք։ Երկար ժամանակ ես լողում էի հոսանքի ուղղությամբ, իմ բոլոր ուժերով օգնելով նրան, և քիչ էր մնում խեղդվեի ջրի մեջ, երբ մեկ էլ հանկարծ զգացի, որ բարձրանում եմ վեր։ Բարեբախտաբար, շուտով իմ գլուխն ու ձեռքերը դուրս եկան ջրի երես և, թեև մի երկու վայրկյան անց մի նոր ալիք ծառացավ ինձ վրա, բայց և այնպես այդ կարճ դադարը ուժ ու եռանդ էր տվել ինձ։ Նոր ալիքը կրկին ծածկեց ինձ, բայց այս անգամ ես երկար չմնացի ջրի տակ։ Երբ ալիքը փշրվեց ու հետ քաշվեց, ես նրա ճնշմանը չենթարկվեցի, այլ լող տվի դեպի ափը և շուտով զգացի, որ իմ ոտքերի տակ ցամաք է արդեն։ Մի երկու֊երեք վայրկյան կանգնելով՝ խոր շունչ առա և ամբողջ ուժով վազեցի դեպի ափը։
- Բայց այժմ էլ ես դեռ ազատված չէի կատաղի ծովից․ նա նորից ընկավ իմ հետևից։ Էլի երկու անգամ ալիքները հասան ինձ ու քշեցին դեպի ափը, ուր այդտեղ շատ զառիվայր էր։
- Վերջին ալիքը ինձ այնպիսի ուժով խփեց ժայռին, որ ես գիտակցությունս կորցրի։ Միառժամանակ բոլորովին անօգնական էի, և եթե այդ րոպեին ծովը նորից բռներ ինձ, անպայման կխեղդվեի։
- Բարեբախտաբար, գիտակցությունս նորից տեղը եկավ․ տեսնելով, որ շուտով ալիքը դարձյալ ծածկելու է ինձ, ես ամուր կառչեցի ժայռի ցցվածքներին և շունչս պահած՝ աշխատեցի դիմանալ, մինչև ալիքը հետ կքաշվի։
- Այստեղ, ցամաքին մոտիկ, ալիքներն այնքան վիթխարի չէին։ Երբ ջուրը հետ քաշվեց, ես նորից առաջ վազեցի և այնքան մոտեցա ափին, որ հետևյալ ալիքը թեպետև ամբողջովին ծածկեց ինձ, բայց այլևս չկարողացավ հետ տանել ծովը։ Ես վազեցի էլի մի քանի քայլ և ուրախությամբ զգացի, որ արդեն կանգնած եմ ամուր գետնի վրա։ Սկսեցի մագլցել առափնյա ժայռերի վրայով և հասնելով մի թմբի՝ ընկա կանաչ խոտերի մեջ։ Այստեղ արդեն ես ապահով էի․ ջուրը ինձ հասնել չէր կարող։
- Կարծում եմ չկան այնպիսի բառեր, որոնցով կարելի լինի արտահայտել այսպես ասած՝ գերեզմանից հարություն առած մարդու ուրախության զգացմունքները։ Սկսեցի ցատկոտել ու վազվզել, ձեռքերս թափահարել, նույնիսկ երգում էի ու պարում։ Իմ ամբողջ էությունը, եթե կարելի այսպես արտահայտել, համակված էր իմ փրկության մտքերով։
- Սակայն ես թախիծով էի մտածում իմ խեղդված ընկերների մասին։ Ափսոսում էի նրանց, որովհետև նավարկության ժամանակ արդեն կապվել էի նրանցից շատերի հետ։ Հիշում էի նրանց դեմքերը, անունները։ Ավա՜ղ, նրանցից ոչ մեկին այլևս չտեսա․ նրանց հետքն էլ չէր մնացել, բացի երեք գլխարկից, մեկ թասակից և երկու կոշիկից, որ ցամաք էին նետել ծովի ալիքները։
- Նայելով այն կողմը, ուր մեր նավն էր կանգնած, ես հազիվ նշմարեցի կայմը բարձր ալիքների շարքի հետևը, այնքան էր հեռու ափից։ Եվ ինքս ինձ ասացի․ «Չէ, սա հրաշք է, մեծ հրաշք, որ այսպիսի փոթորկին այսքան հեռավոր ափ հասա»։
- Մահացու վտանգից ազատվելուս առթիվ այսպիսի խոսքերով իմ ջերմ ուրախությունն արտահայտելուց հետո հիշեցի, որ ցամաքը նույնպես կարող է վտանգավոր լինել, որքան և ծովը, որ ես բոլորովին չգիտեմ, թե որտեղ եմ ընկել, և որ ինձ անհրաժեշտ է ամենակարճ ժամանակամիջոցում ուշի ուշով հետախուզել այս անծանոթ վայրը։
- Հենց որ սրա մասին մտածեցի, իմ ցնծությունը անմիջապես չքացավ․ ես հասկացա, որ թեև կյանքս փրկվել է, բայց դեռ չեմ փրկվել աղետներից, զրկանքներից ու սարսափներից։ Իմ ամբողջ հագուստը շատ էր թրջվել, իսկ փոխելու բան չունեի։ Ուժերս վերականգնելու համար ոչ ուտելիք ունեի, ոչ խմելու ջուր։ Ի՞նչ ապագա էր սպասում ինձ։ Կամ պիտի քաղցից մեռնեմ, կամ գիշատիչ գազաններն են ինձ հոշոտելու, և, որ ամենատխուր բանն էր, ես չէի կարող որս անել, չէի կարող գազաններից պաշտպանվել, որովհետև ոչ մի զենք չունեի։ Ընդհանրապես, ինձ մոտ ոչինչ չէր մնացել, բացի մի դանակից, ծխամորճից ու մի տուփ ծխախոտից։
- Այս մտքերն ինձ այնպիսի հուսահատության հասցրին, որ խելագարի պես սկսեցի ափի երկարությամբ հետ ու առաջ վազել։
- Գիշերը վրա էր հասնում, և ես ահաբեկ հարցնում էի ինքս ինձ․ «Ի՞նչ է լինելու իմ օրը, եթե այս վայրերում գիշատիչ գազաններ լինեն։ Չէ՞ որ նրանք միշտ գիշերներն են որսի դուրս գալիս»։
- Ինձանից ոչ հեռու եղևնու նման մի լայնաճյուղ ծառ կար։ Որոշեցի բարձրանալ այդ ծառը և մինչև առավոտ նստել նրա փշփշոտ ճյուղերին։ Գազաններից փրկվելու համար ուրիշ ոչ մի բան մտածել չէի կարող։ «Իսկ երբ կլուսանա, ― ասացի ինքս ինձ, ― կտեսնեմ, որ ավելի լավ էր մեռնել, որովհետև այստեղ ապրել չի կարելի»։
- Ծարավը տանջում էր ինձ։ Գնացի շրջակայքը դիտելու, թե արդյոք խմելու ջուր չկա՞։ Իմ բախտից, մի քառորդ մղոնաչափ ափից հեռանալով մի գետակ գտա։
- Ջուր խմելուց հետո մի քիչ ծխախոտ դրի բերանս, որպեսզի քաղցս խեղդեմ, ապա վերադարձա, բարձրացա լայնաճյուղ ծառը և այնպես տեղավորվեցի, որ քնած ժամանակ վայր չընկնեմ։ Ապա կտրեցի մի կարճ փայտ և ինձ համար մահակ պատրաստեցի, որպեսզի թշնամիների հարձակումից պաշտպանվեմ, տեղս մի լավ հարմարեցրեցի և ծանր հոգնածությունից անմիջապես խոր քուն մտա։
- Քնեցի այնպես քաղցր, ինչպես քչերը կարող էին քնել այդպիսի անհարմար անկողնում, և դժվար թե որևէ մեկը այդպես գիշերելուց հետո արթնանար այնպես թարմ ու առույգ, ինչպես ես։
Հինգերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնն անմարդաբնակ կղզում։
- Նա իրեր է բերում նավից և իր համար բնակարան շինում։
- Առավոտյան շատ ուշ արթնացա։ Պարզ եղանակ էր, քամին հանդարտվել էր և ծովը դադարել էր մոլեգնել։
- Նայեցի մեր նավին և զարմանքով տեսա, որ նա այլևս իր նախկին տեղում չէ, այլ ավելի է մոտեցել ափին։ Այժմ նա հեռու չէր այն ժայռից, որին զարկեց ինձ ալիքը։ Երևի գիշերը մակընթացությունը նրան բարձրացրել էր ծանծաղուտից և այս կողմը քշել։
- Հիմա մեկ մղոնից հեռու չէր այն տեղից, որ ես գիշերել էի։ Ալիքներն, ըստ երևույթին, չէին փշրել նավը․ համարյա ուղիղ էր կանգնած ջրի երեսին։
- Որոշեցի անհապաղ գնալ, բարձրանալ նավը, որպեսզի ուտելիք և զանազան ուրիշ իրերի պաշար վերցնեմ։
- Ծառից ցած իջնելով՝ ես մի անգամ էլ շուրջս նայեցի։ Առաջին բանը, որ տեսա, մեր մակույկն էր, որ ընկած էր աջ կողմը, ծովափին, իմ կանգնած տեղից երկու մղոն հեռավորության վրա, այնտեղ, ուր նրան շպրտել էր փոթորիկը։ Ուզեցի այն կողմը գնալ, սակայն պարզվեց, որ ուղիղ ճանապարհով այնտեղ գնալ չի լինի․ կես մղոնաչափ լայնությամբ մի փոքրիկ ծովախորշ խրվում էր ցամաքի մեջ և ճանապարհը փակում։ Հետ դարձա, որովհետև ինձ համար շատ ավելի կարևոր էր նավն ընկնել․ հույս ունեի, որ այնտեղ ուտելիք կգտնեմ։
- Կեսօրից հետո ծովի ալիքները բոլորովին հանդարտվեցին, և տեղատվությունն այնքան ուժեղ էր, որ մինչև նավը քառորդ մղոնաչափ ես գնացի ծովի ցամաքած հատակով։
- Այստեղ իմ սիրտը նորից ճմլվեց, ինձ համար պարզվեց, որ եթե մենք փոթորիկից չվախենայինք և մեր նավից չհեռանայինք, բոլորս էլ հիմա ողջ կլինեինք։ Հարկավոր էր միայն սպասել մինչև փոթորիկն անցներ, և մենք բոլորս էլ բարեհաջող կերպով ափ դուրս կգայինք ու ես այժմ ստիպված չէի լինի մենակ թափառել այս անմարդաբնակ անապատում։
- Իմ մանկությունը պատկերացնելով՝ ես լաց եղա, բայց հիշելով, որ արցունքները երբեք դժբախտությունից չեն ազատում, որոշեցի շարունակել իմ ուղին և ինչ գնով էլ լինի՝ հասնել ճեղքված նավին։ Շորերս հանելով մտա ջուրը և սկսեցի լող տալ։
- Բայց ամենադժվարը դեռ առջևումն էր․ նավը բարձրանալ չկարողացա։ Նավն այդտեղ կանգնած էր ծանծաղուտում, այնպես որ համարյա ամբողջովին ջրից դուրս էր, իսկ բռնելու, կառչելու ոչ մի բան չկար։ Երկար ժամանակ լող էի տալիս նրա շուրջը, մեկ էլ հանկարծ նկատեցի նավի ճոպանը (զարմանում եմ, թե ինչպես միանգամից աչքովս չէր ընկել): Ճոպանը կախված էր դռնակից, և նրա ծայրը այնքան բարձր էր մնացել ջրից, որ ես շատ մեծ դժվարությամբ կարողացա բռնել։ Այդ ճոպանով բարձրացա ու մտա նավաստիների խուցը, որ գտնվում էր նավաքթի կողմը։ Նավի ստորջրյա մասը ծածկված էր, ուստի նավամբարը լիքն էր ջրով։ Նավը կանգնած էր պինդ, ավազոտ ծանծաղուտի մեջ, նավախելը խիստ վեր էր ցցվել, իսկ քիթը համարյա դիպչում էր ջրին։ Այսպիսով ջուրը նավախելին չէր հասել, և այնտեղ գտնվող իրերից ոչ մեկը չէր թրջվել։ Ես շտապեցի այնտեղ, որովհետև ամենից առաջ ուզում էի իմանալ, թե ինչ իրեր են փչացել և ինչ է անվնաս մնացել։
- Պարզվեց, որ նավի ամբողջ պաշարը բոլորովին չոր է մնացել, և որովհետև քաղցն ինձ տանջում էր, ես առաջին հերթին գնացի մառան, գրպաններս լցրի պաքսիմատով և, որպեսզի ժամանակ չկորցնեմ, ուտելով շարունակեցի նավի զննումը։ Ընդհանուր նավասենյակում մի շիշ ռոմ գտա և մի քանի կում խմեցի, որովհետև հետագա աշխատանքներիս համար ուժերս վերականգնելու խիստ կարիք էի զգում։
- Ամենից առաջ ինձ մակույկ էր հարկավոր, որպեսզի ափ փոխադրեմ այն իրերը, որոնք կարող էին պետք գալ ինձ։ Բայց մակույկ որտեղի՞ց պիտի գտնեի, իսկ անհնարինը ցանկանալն անօգուտ բան է։ Կարիքի մեջ մարդն հնարագետ է դառնում, և ես եռանդով գործի անցա։ Նավի վրա կային պահեստի կայմեր, ստինգներ ու ռեաներ։ Ես որոշեցի այդ ամենից մի լաստ պատրաստել։
- Ընտրեցի մի քանի թեթև գերան, նախապես ամեն մեկը պարանով կապեցի, որպեսզի ջուրը չտանի և նավից ցած գցեցի։ Հետո իջա ցած, գերանները քաշեցի ինձ մոտ, երկու կողմերից ծայրերն ամուր կապեցի իրար, վրայից էլ երկու֊երեք տախտակ ամրացրի, որոնք դրել էի խաչաձև, և ստացվեց լաստի նման մի բան։
- Այդ լաստը ինձ հիանալի պահում էր ջրի երեսին, բայց ավելի մեծ բեռի համար շատ թեթև էր ու փոքր։ Ստիպված եղա նորից նավ բարձրանալ։ Այնտեղ գտա մեր նավի ատաղձագործի սղոցը և պահեստի կայմը սղոցով դարձրի երեք գերան, որոնց օգնությամբ էլ մեծացրի իմ լաստը։ Այդ աշխատանքն ինձանից մեծ ջանքեր պահանջեց, բայց ապրելու համար ամեն անհրաժեշտ բանի պաշար վերցնելու ցանկությունն ուժ էր տալիս ինձ, և ես արի այն, ինչի համար սովորական պայմաններում ուժերս չէին բավականացնի։
- Այժմ իմ լաստն ընդարձակ էր ու պինդ և բավականին բեռ կարող էր վերցնել։
- Բայց ի՞նչ բարձել այդ լաստին և ի՛նչ անել, որ ալիքները չսրբեն տանեն։
- Երկար մտածելու ժամանակ չկար, հարկավոր էր շտապել։ Ամենից առաջ ես լաստի վրա դարսեցի նավում գտնված բոլոր տախտակները, հետո վերցրի երեք սնդուկ, որոնք պատկանում էին մեր նավաստիներին, փակեերը կոտրեցի և պարունակությունը դուրս թափեցի։ Ընտրեցի այն իրերը, որոնք ինձ ամենից ավելի շատ կարող էին պետք գալ, և արագ լցրի երեք սնդուկները։ Դրանցից մեկում դարսեցի ուտելիքը՝ բրինձ, պաքսիմատ, երեք գլուխ հոլանդական պանիր, երեք խոշոր կտոր այծի ապխտած միս, որ նավի վրա մեր հիմնական սնունդն էր, և գարու մնացորդը, որ մենք Եվրոպայից տանում էինք նավում եղած հավերի համար․ հավերը մենք վաղուց էինք կերել, իսկ գարուց մի քիչ մնացել էր։ Այդ գարին խառնված էր ցորենի հետ․ նա շատ պետք կգար ինձ, բայց, դժբախտաբար, ինչպես հետո պարզվեց, մկները փչացրել էին։ Բացի դրանից, գտա մի քանի արկղ գինի և մոտ վեց գալոն բրնձի օղի, որ պատկանում էր մեր նավապետին։
- Այդ արկղերն էլ դրի լաստի վրա՝ սնդուկների կողքին։
- Մինչ այդ, երբ ես լաստը բարձելով էի զբաղված, մակընթացություն սկսվեց, և սրտի ցավով տեսա, որ ջուրը դեպի ծովը քշեց իմ բաճկոնը, շապիկն ու ժիլետը, որոնք թողել էի ափին։
- Այժմ ինձ վրա մնացին միայն գուլպաներս ու վարտիքս (քաթանից, կարճ՝ մինչև ծնկներս), որոնք չէի հանել դեպի նավը լողալիս։ Այս բանն ինձ ստիպեց մտածել ոչ միայն ուտելիքի, այլև հագուստի պաշարի մասին։ Նավի վրա բավականին քանակությամբ ամեն տեսակի հագուստ կար, բայց ես առայժմ վերցրի միայն մեկ ձեռք, որովհետև ինձ ավելի շատ հրապուրում էին ուրիշ շատ բաներ, ամենից առաջ՝ աշխատանքի գործիքները։
- Երկար որոնումներից հետո ես գտա մեր ատաղձագործի արկղը, և դա իսկապես մի թանկարժեք գյուտ էր, որը ես այն ժամանակ չէի տա ոսկով լի մի ամբողջ նավի։ Այդ արկղը լաստի վրա տեղավորեցի նույնիսկ առանց նրա մեջը նայելու, որովհետև ինձ շատ լավ հայտնի էր, թե ինչ գործիքներ կան այնտեղ։
- Այժմ մնում էր, որ զենքի և զինամթերքի պաշար վերցնեմ։ Նավախցում գտա երկու հիանալի որսորդական հրացան և երկու ատրճանակ, որոնք տեղավորեցի լաստի վրա վառոդամանի, մի պարկ կոտորակի և երկու հին, ժանգոտ սրերի հետ միասին։ Գիտեի, որ մեր նավի վրա երեք տակառ վառոդ կար, բայց չէի իմանում, թե որտեղ են պահված դրանք։ Այնուամենայնիվ, երկար որոնումներից հետո երեք տակառն էլ գտնվեցին։ Մեկը թրջվել էր, բայց երկուսը բոլորովին չոր էին, և ես դրանք հրացանների ու թրերի հետ միասին իջեցրի լաստի վրա։ Այժմ արդեն իմ լաստը բավականին բարձված էր, և հարկավոր էր ճանապարհ ընկնել։ Լաստով, առանց առագաստի, առանց ղեկի մինչև ափ հասնելը հեշտ բան չէր․ բավական էր ամենաթույլ հանդիպակաց քամի, որպեսզի իմ ամբողջ գույքը շուռ գար, ջուրը թափվեր։
- Բարեբախտաբար ծովը խաղաղ էր։ Սկսվեց մակընթացությունը, որը պետք է իմ լաստը քշեր դեպի ափ։ Բացի դրանից սկսվեց համընթաց թեթև քամի։ Դրա համար էլ հետս վերցնելով նավի մակույկի երկու֊երեք կոտրած թիերը, ես շտապեցի հետ դառնալ։ Շուտով ինձ հաջողվեց մոտենալ մի փոքրիկ ծովախորշի, դեպի ուր և ողղեցի իմ լաստը։ Մեծ դժվարությամբ առաջացա հոսանքին հակառակ և, վերջապես, մտա այդ ծովախորշը, թիակով հենվելով հատակին, որովհետև այստեղ ջուրը ծանծաղ էր։ Հենց որ տեղատվությունը սկսվեց, իմ լաստը իր բոլոր բեռներով արդեն ցամաք ափին էր։
- Այժմ ինձ մնում էր շրջակայքը դիտել և բնակության համար տեղ գտնել ինձ համար, այնպիսի տեղ, ուր կարողանայի դասավորել իմ ունեցվածքը, չվախենալով, թե կփչանա։ Դեռևս չգիտեյի, թե որտե՛ղ եմ ընկել, մայր ցամա՞ք, թե՛ կղզի։ Արդյոք մարդիկ կա՞ն այստեղ։ Գիշատիչ գազաններ կա՞ն, թե՝ ոչ։ Ինձանից մի կես մղոն կամ քիչ ավելի հեռու երևում էր մի բարձր բլուր։ Որոշեցի բարձրանալ այդ բլրի գագաթը, որպեսզի շուրջս դիտեմ։ Վերցնելով մի հրացան, ատրճանակ ու վառոդաման՝ ես ճանապարհ ընկա հետախուզության։
- Բլրի գագաթը բարձրանալը դժվար էր։
- Երբ բարձրացա, տեսա, թե ինչպիսի դառն բախտ էր բաժին ընկել ինձ․ ես կղզու վրա էի։ Շուրջս բոլոր կողմերում փռված էր ծովը, և ոչ մի տեղ ցամաք չէր երևում, եթե չհաշվենք հեռվում ջրից դուրս ցցված մի քանի ժայռերը և երկու փոքրիկ կղզի, որոնք մոտ ինը մղոն դեպի արևմուտք էին գտնվում։ Այդ կղզիները փոքրիկ էին, շատ ավելի փոքր, քան իմ կղզին։
- Ես պարզեցի մի բան ևս․ շրջակայքի բուսականությունն ամբողջովին վայրի էր, ոչ մի տեղ մշակված հողի մի կտոր էլ չէր երևում․ նշանակում է՝ այստեղ իրոք որ մարդիկ չկային։
- Գիշատիչ գազաններ նույնպես կարծես չկային․ համենայն դեպս ես ոչ մի գազան չտեսա։ Բայց թռչուններ շատ կային, բոլորն էլ ինձ անծանոթ տեսակի թռչուններ, այնպես որ հետո, երբ ես թռչուն էի սպանում, արտաքինից չէի կարողանում որոշել, ուտելի՞ է, թե ոչ։
- Բլուրից իջնելիս ես սպանեցի մի շատ խոշոր թռչուն, որ նստած էր անտառի եզրին, ծառի վրա։
- Կարծում եմ, այդ առաջին կրակոցն էր, որ որոտաց այստեղ աշխարհի ստեղծագործությունից հետո։ Հենց որ կրակեցի, անտառի վրա թռչունների մի ամբողջ ամպ բարձրացավ։ Յուրաքանչյուրը ճչում էր իր ձևով, բայց այդ ճիչերից ոչ մեկը նման չէր ինձ ծանոթ թռչունների ճիչերին։
- Ինչ վերաբերում է իմ սպանած թռչունին, կարծում եմ, դա բազեի մի տեսակն էր․ այդ թռչունը բազեին շատ էր նման և՛ փետուրների գույնով, և՛ կտուցի ձևով, միայն նրա մագիլները շատ ավելի կարճ էին։ Նրա մսից լեշի հոտ էր գալիս, և ես ուտել չկարողացա։
- Սրանք էին առաջին օրը կատարած իմ հայտնագործությունները։ Հետո վերադարձա լաստի մոտ և սկսեցի իրերն ափ հանել։ Օրվա ամբողջ մնացած մասը դրանով էի զբաղված։
- Իրիկնապահին նորից սկսեցի մտածել, թե որտե՛ղ և ինչպե՛ս տեղավորվեմ գիշերը։
- Ուղղակի գետնին պառկելուց վախենում էի։ Չէ՞ որ կարող էր հանկարծ մի որևէ գիշատիչ գազան հարձակվել ինձ վրա։ Դրա համար էլ ծովի ափին գիշերելու մի հարմար տեղ ընտրելով՝ ես այն բոլոր կողմերից շրջապատեցի սնդուկներով ու արկղներով, իսկ այդ ցանկապատի ներսում տախտակներից քաղտիկի նման մի բան շինեցի։
- Ինձ անհանգստացնում էր նաև այն հարցը, թե ինչպե՛ս պիտի ուտելիք ճարեմ ինձ համար, երբ բոլոր պաշարներս սպառվեն․ բացի թռչուններից և նապաստակի նման երկու փոքրիկ գազաններից, որոնք իմ կրակոցի վրա դուրս թռան անտառից, ուրիշ կենդանի էակ ես այստեղ չտեսա։
- Ասենք՝ այժմ ինձ շատ ավելի զբաղեցնում էր մի ուրիշ բան։ Նավից չէի բերել այն ամենը, ինչ կարելի էր․ այնտեղ շատ բաներ էին մնացել, որոնք ինձ կարող էին պետք գալ, և ամենից առաջ՝ առագաստն ու ճոպանները։ Ուստի որոշեցի, եթե որևէ բան չխանգարի, նորից գնալ նավը։ Ես հավատացած էի, որ առաջին իսկ փոթորիկը նրան փշուր֊փշուր կանի։ Հարկավոր էր մյուս բոլոր գործերը հետաձգել և շտապ զբաղվել նավի բեռնաթափումով։ Չէր կարելի հանգստանալ, մինչև որ ափ չհանեի բոլոր իրերը, մինչև վերջին մեխը։
- Այսպիսի որոշման հանգելով՝ ես սկսեցի մտածել, թե լաստո՞վ գնամ նավի մոտ, թե՞ լող տալով, ինչպես առաջին անգամ։ Որոշեցի, որ ավելի լավ է լող տալով գնամ։ Միայն թե այս անգամ ես հանվեցի քողտիկում, մնացի միայն վանդակավոր կտորից կարված շապիկով, քաթանե վարտիքով և բոբիկ ոտքերիս հագած կաշվե մաշիկներով։
- Առաջին անգամվա պես նավը բարձրացա ճոպանով, ապա նոր լաստ շինեցի և նրա վրա շատ օգտակար իրեր փոխադրեցի։ Նախ՝ վերցրի այն ամենը, ինչ գտնվեց մեր ատաղձագործի խորդանոցում, այն է՝ երկու֊երեք պարկ մեխ (խոշոր ու մանր), մի պտուտակիչ, մի երկու գյուժին կացին, իսկ գլխավորը՝ այնպիսի օգտակար առարկա, ինչպիսին է սրոցը։ Հետո վերցրի մի քանի ուրիշ իրեր, որ գտել էի մեր թնդանոթաձիգի մոտ, այն է՝ երեք հատ երկաթե նիգ, հրացանի գնդակով լի երկու տակառ և շատ վառոդ։ Հետո նավում գտա ամեն տեսակ հագուստների մի ամբողջ հակ, բացի այդ, վերցրի նաև պահեստի առագաստը, գամակը, մի քանի ներքնակ ու բարձ։ Այս ամենը դարսեցի լաստի վրա և ի մեծ գոհունակություն՝ ամբողջությամբ ափ հանեցի։
- Նավ գնալիս վախենում էի, թե իմ բացակայության ժամանակ զանազան գազաններ կհարձակվեն իմ մթերքի վրա։ Բարեբախտաբար այդպիսի բան չէր եղել։ Միայն մի փոքրիկ գազան իմ բացակայության ժամանակ անտառից եկել ու նստել էր իմ սնդուկներից մեկի վրա։ Ինձ տեսնելով՝ նա մի փոքր հեռու փախավ, ապա իսկույն կանգ առավ, կանգնեց հետևի թաթերի վրա և անվրդով հանգստությամբ, առանց որևէ վախի, սկսեց նայել ուղիղ իմ աչքերին, կարծես ուզում էր ծանոթոանալ ինձ հետ։
- Դա կարմրամաշկ, վայրի կատվի նման մի փոքրիկ գազան էր։ Ես հրացանս նշան բռնեցի, բայց նա, չհասկանալով, թե ինչ վտանգ է սպառնում իրեն, նույնիսկ տեղից չշարժվեց։ Այն ժամանակ նրան նետեցի մի կտոր պաքսիմատ, թեև դա իմ կողմից անխելքություն էր, որովհետև պաքսիմատ քիչ ունեի և հարկավոր էր խնայել։ Բայց փոքրիկ գազանն այնքան էր դուր եկել ինձ, որ ես պաքսիմատի այդ կտորը նրան բաժին հանեցի։ Նա մոտ վազեց, պաքսիմատը հոտոտեց, կերավ և մեծ բավականությամբ սկսեց բերանը լիզել։ Երևում էր, որ նա էլի էր ուզում։ Բայց այլևս նրան ոչինչ չտվի։ Նա մի քիչ էլ նստեց ու գնաց։
- Դրանից հետո ես սկսեցի ինձ համար վրան պատրաստել։ Վրանը պատրաստեցի առագաստից և անտառում կտրած ձողերից։ Ամեն ինչ, որ կարող էր արևից ու անձրևից փչանալ, փոխադրեցի վրանը, իսկ շուրջը դասավորեցի դատարկ արկղներն ու սնդուկները, որպեսզի մարդկանց և գազանների անակնկալ հարձակումից պաշտպանված լինեմ։
- Վրանի մուտքը դրսից փակեցի մի մեծ սնդուկով, որ դրի կողքի վրա, իսկ ներսից փակեցի տախտակներով։ Այնուհետև գետնին անկողին փռեցի, գլխատակիս երկու ատրճանակ դրի, կողքիս՝ մի հրացան և պառկեցի։
- Նավի խորտակումից հետո այդ առաջին գիշերն էր, որ անց էի կացնում անկողնու մեջ։ Մինչև առավոտ պինդ քնեցի, որովհետև նախորդ գիշերը շատ քիչ էի քնել, իսկ ամբողջ օրը աշխատել էի առանց հանգստանալու․ նախ իրերը բարձել էի լաստին, հետո էլ լաստից փոխադրել էի ափը։
- Կարծում եմ ոչ ոք իրերի այնպիսի մեծ պահեստ չի ունեցել, ինչպիսին ունեի այժմ։ Բայց էլի ինձ քիչ էր թվում։ Նավը դեռ ողջ էր, և քանի ալիքները նրան հեռու չէին քշել, քանի դեռ նրա վրա մնում էր գեթ մեկ իր, որ ես կարող էի օգտագործել, անհարաժեշտ էի համարում՝ ինչ հնարավոր է այնտեղից փոխադրել ափ։ Դրա համար էլ ամեն օր տեղատվության ժամանակ գնում էի այնտեղ և հետս նորանոր իրեր էի բերում։
- Առանձնապես հաջող եղավ իմ երրորդ ճանապարհորդությունը։ Ես նավի վրա եղած բոլոր պարանները քանդեցի ու հետս բերի։ Այդ անգամ բերի նաև պահեստի առագաստի մի մեծ կտոր, որ մենք օգտագործում էինք առագաստները կարկատելու համար, բերի մի տակառ թրջված վառոդ, որ քիչ էր մնում պիտի թողնեի նավում։ Վերջ ի վերջո ես բոլոր առագաստներն ափ հանեցի, միայն թե ստիպված էի կտոր֊կտոր անել և մաս֊մաս փոխադրել։ Ասենք դա ինձ ցավ չէր պատճառում․ առագաստներն ինձ նավագնացության համար հարկավոր չէին, նրանց արժեքն ինձ համար հենց այն կտորն էր, որից կարված էին։
- Այժմ նավից արդեն փոխադրել էի ամեն բան, ինչ մեկ մարդ կարող էր տեղից վերցնել։ Մնացել էին ծանր իրերը, որոնց փոխադրությանը ձեռնամուխ եղա հետևյալ անգամ։ Սկսեցի ճոպաններից։ Յուրաքանչյուր ճոպանը կտրտում էի այնպիսի մեծությամբ, որ ինձ համար շատ դժվար չլինի տեղից շարժելը, և այնպես կտոր֊կտոր արած փոխադրեցի երեք ճոպան։ Բացի դրանից նավից վերցրի այն բոլոր երկաթե մասերը, որոնք կարող էի պոկել կացնի օգնությամբ։ Այնուհետև կտրտելով մնացած բոլոր գերանները, ես դրանցից մի ավելի մեծ լաստ շինեցի, բոլոր ծանր իրերը բարձեցի վրան ու ճանապարհ ընկա։
- Բայց այս անգամ բախտն ինձ դավաճանեց․ լաստն այնքան շատ էր ծանրաբեռնված, որ թիավարելը շատ էր դժվար։ Երբ ծովախորշը մտնելով ես մոտենում էի ափին, որտեղ դարսված էր իմ գույքը, լաստը շուռ եկավ, և ես իմ անբողջ բեռան հետ միասին ջուրն ընկա։ Խեղդվելը չէի խեղդվի, որովհետև այս բանը տեղի ունեցավ հենց ափի մոտ, բայց իմ ամբողջ բեռը ջրի տակ անցավ․ գլխավորը՝ երկաթը։ Այնինչ դա կարող էր ինձ շատ պետք գալ։ Ճիշտ է, երբ տեղատվությունն սկսվեց, ես ափ հանեցի ճոպանի համարյա բոլոր կտորները և մի քանի կտոր երկաթ, բայց դրա համար ստիպված էի ամեն անգամ սուզվել ջրի տակ , և այդ շատ հոգնեցրեց։
- Այսպես ես շարունակում էի ամեն օր գնալ նավը և ամեն անգամ մի որևէ նոր բան էի բերում։
- Արդեն տասներեք օր էր, որ ես ապրում էի կղզում և այդ ժամանակամիջոցում տասնմեկ անգամ եղել էի նավի վրա, ափ փոխադրելով վճռականապես ամեն բան, ինչ֊որ կարող են բարձրացնել մարդու մեկ զույգ ձեռքերը։ Չեմ տարակուսում, որ եթե խաղաղ եղանակը երկար տևեր, ես մաս֊մաս կփոխադրեի ամբողջ նավը։
- Տասներկուերորդ անգամ նավ բարձրանալու պատրաստություն տեսնելիս նկատեցի, որ քամի է բարձրանում։ Չնայած դրան, սպասեցի մինչև տեղատվություն սկսվեց և նորից նավ գնացի։ Իմ նախորդ այցելությունների ժամանակ այնպես հիմնովին էի տնտղել մեր նավախուցը, որ կարծում էի, թե այնտեղ այլևս ոչինչ չի կարելի գտնել։ Բայց հանկարծ աչքովս ընկավ երկուդռնանի մի պահարան։ Դրանցից մեկի մեջ ես գտա երեք ածելի, մի մեծ մկրատ և մի դյուժին դանակ֊պատառաքաղ։ Մյուս արկղում փող գտա, երվրոպական ու բրազիլական ոսկե և արծաթե դրամներ, ընդամենը երեսունվեց ստերլինգ արժողությամբ։
- ― Անպետք աղբ, ― ասացի ես, ― ինչի՞ս ես հարկավոր հիմա։ Ոսկու մի ամբողջ կույտ ես սիրով կտայի այս գրոշանոց դանակներից յուրաքանչյուրի համար։ Ինչ պիտի անեմ քեզ։ Ավելի լավ է ծովի հատակը գնա։ Եթե գետնին ընկած լիներ, կռանալ վերցնելն էլ չարժեր։
- Բայց հետո, երբ մի քիչ մտածեցի, այդ փողը փաթաթեցի մի կտոր քաթանի մեջ և դրի գրպանս։
- Ամբողջ գիշեր ծովը փոթորկվում էր, և առավոտյան, երբ իմ վրանից դուրս նայեցի, նավի հետքն էլ չէր մնացել։
- Այժմ ես կարող էի ամբողջովին զբաղվել այն հարցով, որ ինձ անհանգստացնում էր առաջին իսկ օրվանից․ ի՞նչ անեմ, որ ինձ վրա չհարձակվեն ոչ գիշատիչ գազաններ, ոչ վայրենի մարդիկ։ Ինչպիսի՞ բնակարան շինեմ ինձ համար։ Քարանձավ փնտրե՞մ, թե՞ վրան խփեմ։
- Վերջ ի վերջո, որոշեցի շինել թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը։
- Մինչ այդ ինձ համար արդեն պարզ էր, որ ծովափին իմ ընտրած տեղը բնակարան կառուցելու համար հարմար չէ։ Դա մի ցածրադիր, ճահճոտ տեղ էր, ուղիղ ծովափին։ Այդպիսի տեղ ապրելը շատ վնասակար է։ Բացի դրանից, մոտերքում խմելու ջուր չկար։ Որոշեցի բնակության համար մի ավելի հարմար տեղ գտնել։
- Ամենից առաջ ինձ հարկավոր էր, որ իմ բնակարանը պաշտպանված լինի թեժ արևից և գիշատիչներից, որ լինի այնպիսի տեղ, որտեղ խոնավություն չկա, որ մոտերքում խմելու ջուր լինի։ Բացի դրանից ես անպայման ուզում էի, որ իմ տանից ծովը երևա։
- «Գուցե թե բախտը իմ փրկության համար մի նավ կուղարկի, ― ասում էի ինքս ինձ, ― բայց եթե ծովն աչքիս առաջ չլինի, կարող եմ փրկության առիթը փախցնել»։
- Ինչպես տեսնում եք, ես դեռ հույսս կտրել չէի ուզում։
- Երկար որոնումներից հետո, վերջապես, բնակարան կառուցելու համար հարմար մի տեղ գտա։ Դա մի փոքրիկ տափարակ էր բարձր բլրի լանջին։ Գագաթից մինչև այդ տափարակը բլուրն իջնում էր զառիթափի պատի պես, այնպես, որ վերևի կողմից հարձակման երկյուղ կարող էի չունենալ։ Հենց տափարակի եզրին այդ պատի մեջ կար մի խորություն, կարծես քարանձավի մուտք լիներ, բայց ոչ մի քարանձավ չկար։
- Որոշեցի իմ վրանը խփել հենց այդտեղ, այդ խորության առաջ, կանաչ տափարակի վրա։
- Այդ տեղը գտնվում էր բլրի հյուսիս֊արևմտյան լանջին, այնպես որ համարյա մինչև երեկո ստվերի մեջ էր լինում։ Իսկ իրիկնապահին լուսավորում էր մայր մտնող արևը։
- Նախքան վրան խփելը վերցրի մի սրածայր փայտ և ուղիղ պատի խորության առաջ տասը յարդ տրամագծով մի կիսաշրջան քաշեցի։ Հետո այդ ամբողջ կիսաշրջանով երկու շարք ամուր, բարձր ցցեր տնկեցի, որոնց վերևի ծայրերը ես սրել էի։ Ցցերի երկու շարքերի միջև ես մի փոքրիկ տարածություն էի թողել, որը մինչև վերև լցրի նավից վերցրած ճոպանների կտորներով։ Դրանք ես շարք֊շարք դարսեցի իրար վրա, իսկ ներսի կողմից ցանկապատն ամրացրի նեցուկներով։ Հիանալի ցանկապատ ստացվեց․ ոչ մարդ, ոչ գազան չէր կարող անցնել ոչ նրա միջով, ոչ էլ վրայով։ Այս գործը ինձանից շատ ժամանակ և աշխատանք պահանջեց։ Առանձնապես դժվար էր անտառում ձողեր կտրելը, դրանք կառուցման վայրը փոխադրելը, սրելը, տաշելը և գետնին ցցելը։
- Ցանկապատը դուռ չուներ։ Իմ բնակարանը մտնելու համար սանդուղք էի օգտագործում։ Ամեն անգամ, երբ ուզում էի ներս մտնեմ կամ դուրս գամ, սանդուղքը դեմ էի անում ցանկապատին։
Վեցերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնն իր նոր բնակարանում։
- Այծը և ուլիկը
- Հեշտ բան չէր ամրոց փոխադրել իմ ամբողջ հարստությունը՝ մթերքը, զենքը և մյուս իրերը։ Հազիվ կարողացա գլուխ բերել այդ գործը։ Եվ ապա՝ իսկույն ձեռնամուխ եղա մի նոր աշխատանքի․ հարկավոր էր մի մեծ և ամուր վրան պատրաստել։
- Արևադարձային երկրներում, ինչպես գիտենք, չափազանց հորդ անձրևներ են լինում, որոնք տարվա որոշ ժամանակ տևում են օրեր շարունակ։ Խոնավությունից պաշտպանվելու համար ես պատրաստեցի կրկնակի վրան, այսինքն սկզբում խփեցի մի փոքր վրան, ապա՝ դրա վրա մի ուրիշ ավելի մեծը։ Արտաքին վրանը ծածկեցի նավից բերած բրեզենտով։
- Այժմ արդեն ես քնում էի ոչ թե ուղղակի գետնին դրած անկողնում, այլ մի շատ հարմար ցանցաճոճում, որ պատկանում էր մեր նավապետի օգնականին։
- Ես վրան փոխադրեցի ուտելեղենի ամբողջ պաշարը և այն իրերը, որոնք կարող էին անձրևներից փչանալ։ Երբ այդ ամենը ցանկապատի ներսն էի փոխադրել, պինդ փակեցի այն անցքը, որ ժամանակավորապես դռան տեղ էր ծառայում, և սկսեցի ներս ու դուրս անել շարժական սանդուխքով, որի մասին վերը խոսեցի։ Այդպիսով, ես ապրում էի բոլոր վտանգներից պաշտպանված ամուր բերդում և կարող էի միանգամայն հանգիստ քնել։
- Ցանկապատն ավարտելուց հետո սկսեցի քարանձավ պատրաստել, որի համար խորացնում էի ժայռի մեջ եղած բնական փոսը։ Քարանձավը գտնվում էր ուղիղ իմ վրանի հետևը և ինձ պետք է ծառայեր որպես մառան։ Հանած քարերը վրանի միջով տանում էի իմ փոքրիկ բակը և դարսում ցանկապատի ներսի կողմում։ Այդտեղ էի թափում նաև հողը, այնպես որ իմ բակում գետինը մոտ մեկ ու կես ոտնաչափ բարձրացավ։
- Այս աշխատանքը քիչ ժամանակ չխլեց ինձանից։ Այդ ընթացքում իմ միտքը շատ բաներ էին զբաղեցնում, և տեղի ունեցան մի քանի այնպիսի դեպքեր, որոնց մասին ուզում եմ պատմել։
- Մի անգամ, երբ դեռ նոր էի պատրաստվում վրան խփելու և քարանձավ փորելու, հանկարծ երկինքը սև ամպով ծածկվեց և հորդ անձրև տեղաց։ Հետո կայծակը փայլատակեց և շանթի սոսկալի որոտ լսվեց։
- Այդտեղ, իհարկե, ոչ մի արտասովոր բան չկար, և ինձ վախեցրեց ոչ այնքան կայծակը, որքան մի միտք, որ կայծակից էլ արագ անցավ իմ գլխով․ «վառո՜դը»։
- Սիրտս կծկվեց։ Ես սարսափով մտածում էի․ «Կայծակի մեկ հարվածը կարող է ոչնչացնել իմ ամբողջ վառոդը։ Իսկ առանց վառոդի ես գիշատիչ գազաններից պաշտպանվելու և ինձ համար սնունդ ճարելու հնարավորությունից զուրկ կլինեմ»։ Զարմանալի բանէ․ այն ժամանակ մտքովս չանցավ, որ պայթյունի դեպքում ամենից առաջ հենց ես կարող եմ զոհվել։
- Այս դեպքն ինձ վրա այնպիսի ուժեղ տպավորություն գործեց, որ հենց ամպրոպն անցավ թե չէ՝ ես ժամանակավորապես հետաձգեցի բնակարանիս կառուցման ու ամրացման բոլոր աշխատանքները և ձեռնամուխ եղա ատաղձագործական արհեստին ու կարին․ սկսեցի վառոդի համար պարկեր կարել և արկղեր շինել։ Հարկավոր էր վառոդը բաժանել մի քանի մասի և ամեն մի մասն առանձին պահել, որպեսզի բոլորը միանգամից չբռնկի։
- Այս աշխատանքով ես համարյա երկու շաբաթ զբաղվեցի։ Ընդամենը մոտ երկու հարյուր քառասուն ֆունտ վառոդ ունեի։ Այդ ամբողջ վառոդը լցրի պարկերի մեջ, բաժանելով մոտ հարյուր մասի։
- Պարկերն ու արկղերը թաքցրի ժայռի ծերպերում, այնպիսի տեղեր, ուր խոնավություն թափանցել չէր կարող, և յուրաքանչյուր տեղը խնամքով նշան արի։ Թրջված վառոդով լի տակառից չէի վախենում, այդ վառոդն առանց այդ էլ վատն էր, ուստի ինչպես որ կար, այնպես էլ դրի քարանձավում, կամ իմ «խոհանոցում», ինչպես մտքումս անվանում էի այդ տեղը։
- Այս ամբողջ ժամանակամիջոցում ես օրական մեկ անգամ, իսկ երբեմն էլ ավելի հաճախ, հրացանս առած տանից դուրս էի գալիս զբոսանքի, ինչպես նաև տեղի բնությանը ծանոթանալու և, եթե հաջողվեր, որևէ որս խփելու։
- Առաջին իսկ օրը դուրս գալով այդպիսի զբոսանքի՝ ես հայտնաբերեցի, որ կղզու վրա այծեր են ապրում։ Այդ ինձ շատ ուրախացրեց, բայց շուտով պարզվեց, որ այդ այծերն արտասովոր չափով զգայուն են ու ժիր, այնպես որ գաղտագողի նրանց մոտենալու ոչ մի հնարավորություն չկար։ Ասենք, այդ չմտահոգեց ինձ․ ես չէի կասկածում, որ վաղ թե ուշ կսովորեմ նրանց որսալու ձևը։
- Շուտով ես նկատեցի մի հետաքրքիր երևույթ․ երբ այծերը լինում էին լեռան գագաթին, իսկ ես երևում էի հովտում, ամբողջ հոտը իսկույն հեռու էր փախչում ինձանից։ Բայց եթե պատահում էր, որ այծերը հովտումն էին լինում, իսկ ես՝ լեռան վրա, այդ դեպքում նրանք ինձ չէին նկատում։ Դրանից եզրակացրի, որ նրանց աչքերը յուրահատուկ կառուցվածք ունեն․ չեն տեսնում այն, ինչ վերևումն է գտնվում։ Դրանից հետո սկսեցի որսալ այսպես․ բարձրանում էի որևէ թմբի վրա և այծերին կրակում վերևից։
- Առաջին իսկ կրակոցով սպանեցի մի ջահել այծ, որի մոտ մի ծծկեր ուլիկ կար։ Ես սրտանց խղճացի ուլիկին։ Երբ մայրն ընկավ, ուլիկը շարունակեց անշարժ կանգնել նրա մոտ և հանգիստ նայում էր ինձ։ Դեռ ավելին․ երբ մոտեցա սպանված այծին, շալակեցի ու սկսեցի տուն տանել, ուլիկը վազեց իմ հետևից։ Այսպես մենք հասանք իմ տունը։ Ցանկապատի մոտ ես այծը դրի գետնին, վերցրի ուլիկին և ցանկապատի վրայով իջեցրի բակը։ Ես կարծում էի, թե ինձ կհաջողվի նրան մեծացնել ու ընտելացնել, բայց նա դեռևս ուտել չէր կարողանում, և ես ստիպված եղա մորթել։ Այդ երկու կենդանիների միսը երկար ժամանակ բավականացավ ինձ։ Ընդհանրապես ես քիչ էի ուտում, աշխատում էի հնարավորին չափ խնայել իմ պաշարը, մանավանդ հացը։
- Իմ նոր բնակարանում վերջնականպես տեղավորվելուց հետո հարկ եղավ մտածել, թե ինչպես անեմ, որ շուտով մի վառարան, կամ ընդհանրապես մի որևէ օջախ պատրաստեմ։ Անհրաժեշտ էր նաև փայտի պաշար պատրաստել։
- Թե ինչպես գլուխ բերի այդ խնդիրը, ինչպես ընդարձակեցի իմ քարանձավը, ինչպես աստիճանաբար ինձ շրջապատեցի կյանքի որոշ հարմարություններով, այդ ամենի մասին ես կպատմեմ հետագա էջերում։
Յոթերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնի օրացույցը։
- Ռոբինզոնը կարգավորում է իր բնակարանը
- Կղզում տեղավորվելուց հետո շատ չանցած՝ հանկարծ մտքովս անցավ, որ կարող եմ կորցնել ժամանակի հաշիվը և նույնիսկ կդադարեմ կիրակին տարբերել լի օրերից, եթե ինձ համար օրացույց չսարքեմ։
- Օրացույցը սարքեցի այսպես․ կացնով տաշեցի մի մեծ գերան և ցցեցի ծովափին, ճիշտ այնտեղ, ուր ինձ ափն էր գցել փոթորիկը, այդ գերանին ամրացրի մի տախտակ, որի վրա խոշոր տառերով գրեցի այսպիսի խոսքեր․
- «Այստեղ առաջին անգամ ես
- այս կղզին իջա 1659 թվականի
- սեպտեմբերի 30֊ին»։
- Դրանից հետո ամեն օր ես իմ այդ սյան վրա դանակով մի կարճ գիծ էի քաշում։ Վեղ գծից հետո քաշում էի ավելի երկար գիծ, որ ցույց էր տալիս կիրակին։ Իսկ յուրաքանչյուր ամսի առաջին օրը ցույց տվող գիծը ավելի երկար էի քաշում։ Այդ ձևով իմ օրացույցն էի սարքում, նշելով օրերը, շաբաթները, ամիսները և տարիները։
- Երբ թվում էի այն իրերը, որոնք, ինչպես արդեն ասել եմ, նավից փոխադրեցի տասնմեկ անգամից, ես չհիշատակեցի բազմաթիվ մանր բաներ, որոնք թեև առանձնապես արժեքավոր չէին, բայց և այնպես ինձ մեծ ծառայություն էին մատուցում։ Այսպես օրինակ, նավապետի ու նրա օգնականի խցիկներում ես գտա թանաք, գրիչ ու թուղթ, երեք թե չորս կողմնացույց, աստղաբաշխական որոշ սարքեր, դիտափողեր, աշխարհագրական քարտեզներ և նավի մատյանը։ Այս ամենը համենայնդեպս ես դարսեցի մի սնդուկի մեջ, չիմանալով նույնիսկ, թե այդ իրերից որևէ մեկը պետք կգա՞ ինձ։ Ապա իմ ձեռքն ընկան պորտուգալերեն լեզվով մի քանի գիրք։ Ես դրանք էլ վերցրի։ Նավի վրա մենք ունեինք երկու կատու և մի շուն։ Կատուներին ես ափ փոխադրեցի լաստով, իսկ շունը դեռ իմ առաջին այցելության ժամանակ ինքը նետվեց ջուրը և լողալով եկավ իմ հետևից։ Երկար տարիներ նա իմ հուսալի օգնականն էր, ինձ ծառայում էր մեծ հավատարմությամբ։ Նա ինձ համար համարյա փոխարինում էր մարդու ընկերությանը, միայն թե խոսել չէր իմանում։ Օ՜, որքան թանկ կվճարեի ես, միայն թե նա կարողանար խոսել։
- Թանաքը, գրիչներն ու թուղթը ես ամեն կերպ աշխատում էի խնայել։ Քանի դեռ թանաք ունեի, մանրամասն գրի էի առնում ամեն բան, ինչ որ պատահում էր ինձ հետ։ Բայց երբ վերջացավ, ես դադարեցրի իմ գրանցումները, որովհետև թանաք շինել չէի կարող և չէի իմանում, թե ինչով կարելի է փոխարինել այն։
- Ընդհանրապես, թեև ես ամենաբազմապիսի իրերի այդպիսի մեծ պահեստ ունեի, այնուամենայնիվ, բացի թանաքից, ինձ ուրիշ շատ ու շատ բաներ էին պակասում․ ես չունեի ոչ թի, ոչ բահ, ոչ քլունգ, հողային աշխատանքներ կատարելու ոչ մի գործիք։ Չկար ոչ ասեղ, ոչ թել։ Իմ սպիտակեղենը բոլորովին մաշվել էր, բայց շուտով ես սկսեցի յոլա գնալ առանց սպիտակեղենի, առանձին նեղություն չքաշելով դրա համար։
- Քանի որ անհրաժեշտ գործիքներ չունեի, իմ ամեն մի աշխատանքը շատ դանդաղ էր ընթանում և մեծ դժվարությամբ էր գլուխ գալիս։ Այն ցցապատնեշը, որով ես շրջապատեցի իմ բնակարանը, պատրաստեցի համարյա մեկ ամբողջ տարվա ընթացքում։ Անտառում հաստ ձողեր կտրել, նրանցից ցցեր տաշել, այդ ցցերը քաշ տալ իմ վրանի մոտ, այս ամենի համար շատ ժամանակ էր պահանջվում։ Ցցերը շատ ծանր էին, այնպես որ կարող էի ամեն անգամ բարձրացնել միայն մեկը, և երբեմն երկու օր էր տևում հենց միայն ցիցը տաշելը և տուն բերելը, իսկ երրորդ օրը ես այն տնկում էի գետնի մեջ։
- Ցցերը գետնի մեջ տնկելիս սկզբում ծանր մահակ էի օգտագործում, բայց հետո հիշեցի, որ նավից բերած երկաթե նիգեր ունեմ։ Սկսեցի աշխատել նիգերով, թեև չեմ կարսղ ասել, թե դա շատ հեշտացրեց իմ աշխատանքը։ Ընդհանրապես ցցերը գետնի մեջ տնկելն ինձ համար ամենահոգնեցուցիչ ու անհաճո աշխատանքներից մեկն էր։ Բայց մի՞թե դա կարող էր ինձ վրդովել․ Չէ՞ որ ես չգիտեի, թե ինչի՛ վրա անցկացնեմ իմ ժամանակը և ուրիշ գործ էլ չունեի, բացի կղզում թափառելուց և ուտելիք որոնելուց․ այդ գործով կանոնավոր կերպով զբաղվում էի ամեն օր։
- Երբեմն հուսահատության մեջ էի ընկնում և ծանր թախիծ էի ապրում։ Այդ տանջող զգացմունքները հաղթահարելու համար վերցրի գրիչը և փորձեցի ինքս ինձ ապացուցել, որ իմ ողբալի դրության մեջ, այնուամենայնիվ, շատ լավ բան կա։
- Ես թղթի էջը բաժանեցի երկու մասի, ձախ կողմը գրեցի «վատը», իսկ աջ կողմը՝ «լավը», և ահա թե ինչ ստացվեց։
- Վատը
- 1
- Ես ընկել եմ այս ամայի անմարդաբնակ կղզին և փրկության ոչ մի հույս չունեմ։
- 2
- Ես կտրված եմ ամբողջ մարդկությունից․ մարդկանց աշխարհից արտաքսված անապատական եմ։
- 3
- Ես հագուստ շատ չունեմ և շուտով իմ մերկությունը ծածկելու համար ոչինչ չեմ ունենա։
- 4
- Ես չեմ կարող ինձ պաշտպանել, եթե ինձ վրա մարդիկ կամ գազաններ հարձակվեն։
- 5
- Չկա մեկը, որի հետ ես մի խոսք փոխանակեմ, չկա մեկը, որ ինձ սիրտ տա ու մխիթարի։
- Լավը
- 1
- Բայց ես ողջ մնացի, թեև կարող էի խեղդվել, ինչպես իմ բոլոր ընկերները։
- 2
- Բայց ես քաղցից չմեռա և չզոհվեցի այս անապատում։
- 3
- Բայց այստեղ կլիման տաք է, և կարելի է առանց հագուստի յոլա գնալ։
- 4
- Բայց այստեղ, այս կղզու վրա ոչ մարդիկ կան, ոչ գազաններ։ Եվ ես կարող եմ ինձ երջանիկ համարել, որ փոթորիկն ինձ չի գցել Աֆրիկայի ափերը, որտեղ այնքան կատաղի գիշատիչ գազաններ կան։
- 5
- Բայց ես կարողացա ապրուստի ամեն անհրաժեշտ բաների պաշար տեսնել և ապահովեցի իմ սնունդը մինչև կյանքիս վերջը։
- Այս խոհերը ինձ մեծ օգնություն ցույց տվին։ Ես տեսա, որ հուսահատվելու և վհատվելու հարկ չկա, որովհետև ամենածանր վշտերի մեջ էլ կարելի է և պետք է մխիթարություն գտնել։
- Ես արդեն նկարագրել եմ իմ բնակարանը։ Դա մի վրան էր՝ խփված լեռան լանջին և շրջապատված երկտակ ամուր ցցապատնեշով։ Բայց հիմա իմ ցանկապատը կարելի էր անվանել պարիսպ, որովհետև դրսի կողմից նրա տակ ես մի երկու ոտնաչափ հաստությամբ հողաթումբ էլ էի շինել։ Իսկ էլի մի որոշ ժամանակ անցնելուց հետո (որքան հիշում եմ՝ մեկ ու կես տարի) ես իմ հողաթմբի վրա ձողեր դրի, որոնք հենվում էին լեռան թեքությանը, իսկ վերևում ճյուղերից և երկար տերևներից ծածկ պատրաստեցի։ Այսպիսով իմ փոքրիկ բակն արդեն տանիքի տակ էր և ես կարող էի չվախենալ անձրևներից, որոնք, ինչպես արդեն ասել եմ, տարվա որոշ ժամանակին անխնա հեղեղում էին իմ կղզին։
- Ընթեցողն արդեն գիտի, որ իմ ամբողջ գույքը ես փոխադրեցի իմ ամրոցը, սկզբում միայն ցանկապատի ներսը, իսկ հետո՝ քարանձավ, որ փորել էի վրանի հետևը, ժայռի մեջ։ Բայց պետք է խոստովանեմ, որ սկզբնական շրջանում իմ իրերն իրար վրա էին թափված ինչպես պատահեր, և լցրել էին ամբողջ բակը։ Ես շարունակ դիպչում էի դրանց ու սայթաքում և ուղղակի շարժվելու տեղ չունեի։ Ամեն ինչ կանոնավոր դարսելու համար հարկ եղավ քարանձավն ընդարձակել։
- Երբ ցանկապատի մուտքը փակեցի և, հետևապես կարող էի ինձ ապահով համարել գիշատիչ գազանների հարձակումից, սկսեցի ընդարձակել և երկարացնել իմ նկուղը։ Բարեբախտաբար լեռը փխրուն ավազաքարից էր։ Գետինը դեպի աջ փորելուց հետո, որքան հարկավոր էր իմ հաշվով, ես քանդելով աջ գնացի և ցանկապատի այն կողմը անցքը դուրս բերի լույս աշխարհ։
- Այդ միջանցիկ ստորերկրյա անցքը, իմ բնակարանի հասարակ մուտքը, ոչ միայն ինձ հնարավորություն էր տալիս ազատորեն դուրս գալու բակից և տուն վերադառնալու, այլև զգալի չափով մեծացրեց իմ մառանի տարածությունը։
- Այս աշխատանքն ավարտելուղ հետո, ես ձեռնամուխ եղա ինձ համար կահույք պատրաստելուն։ Ամենից ավելին ինձ հարկավոր էին սեղան և աթոռ․ առանց սեղանի ու աթոռի ես չէի կարողանում լիովին վայելել նույնիսկ այն աղքատիկ հաճույքները, որոնք մատչելի էին ինձ իմ միայնության մեջ, չէի կարողանում ոչ մարդավարի ուտել, ոչ գրել և ոչ կարդալ։
- Եվ ահա ես հյուսն դարձա։
- Մինչ այդ կյանքումս ոչ մի անգամ ես ատաղձագործական գործիքներ ձեռքս չէի առել, բայց և այնպես, բնական խելամտությանս և աշխատանքի մեջ համառությանս շնորհիվ ես քիչ֊քիչ այնպիսի փորձ ձեռք բերեցի, որ եթե անհրաժեշտ գործիքներ ունենայի, ամեն տեսակ կահ֊կարասի կարող էի պատրաստել։
- Բայց նույնիսկ առանց գործիքների, կամ համարյա առանց գործիքների, միմիայն կացնով ու ռանդայով ես բազմաթիվ իրեր պատրաստեցի, թեև, հավանորեն, ոչ ոք դեռ այդպիսի իրեր չի պատրաստել այնպիսի նախնադարյան եղանակով և այնքան շատ աշխատանք չի թափել դրանց վրա։ Հենց միայն մի տախտակ շինելու համար ես պետք է կտրեի մի ծառ, նրա բունը մաքրեի ճյուղերից, և երկու կողմերից այնքան տաշեի, որ նա տախտականման մի բան դառնար։ Դա շատ անհարմար ու անձեռնտու եղանակ էր, որովհետև ամբողջ ծառից դուրս էր գալիս միայն մեկ տախտակ։ Բայց ի՞նչ կարող ես անել․ ստիպված էի համբերել։ Բացի այդ իմ ժամանակն ու աշխատանքը շատ էժան էին, ուրեմն միևնույն չէ՞ր թե որտեղ և ինչի վրա կգործադրեի դրանք։
- Այսպես ուրեմն, ես ամենից առաջ ինձ համար սեղան և աթոռ պատրաստեցի։ Դրա համար ես օգտագործեցի նավից վերցրած կարճ տախտակները։ Հետո իմ նախնադարյան եղանակով երկար տախտակներ տաշեցի և իմ մառանում մեկը մյուսի վրա մի քանի դարակ պատրաստեցի, յուրաքանչյուրը մեկ ու կես ոտնաչափ լայնությամբ։ Դրանց վրա ես դարսեցի գործիքներս, մեխը, երկաթի կտորները և այլ մանր֊մունր բաներ, մի խոսքով ամեն ինչ իր տեղը դրի, որպեսզի պետք եղած դեպքում յուրաքանչյուր առարկան հեշտությամբ գտնեմ։ Բացի դրանից իմ մառանի պատին բզեր խփեցի և նրանցից կախեցի հրացաններս, ատրճանակներս և այլ իրեր։
- Դրանից հետո ով իմ քարանձավը տեսներ, երևի կկարծեր, թե դա ամեն տեսակ տնտեսական պիտույքների մի խոշոր պահեստ է։ Ինձ համար էլ մեծ բավականություն էր նայել այդ պահեստին, այնքան շատ ամեն տեսակի բարիք կար այնտեղ և այնքան կարգին էին դարսված ու կախված բոլոր իրերը, որ յուրաքանչյուր մանրունք անմիջապես կարող էի գտնել։
- Ահա այդ ժամանակից էլ ես սկսեցի օրագիր կազմել, գրի առնելով այն ամենը, ինչ անում էի օրվա ընթացքում։ Սկզբի շրջանում գրանցումներ անելու ժամանակ չունեի, աշխատանքս խիստ շատ էր, բացի դրանից այն ժամանակ ինձ այնպիսի մռայլ մտքեր էին պաշարում, որ ես վախենում էի, թե դրանք կարող են անդրադառնալ իմ օրագրի վրա։
- Բայց այժմ, երբ վերջապես, ինձ հաջողվեց հաղթահարել իմ թախիծը, երբ դադարեցի ինքս ինձ օրոր ասել անպտուղ երազանքներով ու հույսերով և իմ բնակարանի կարգավորմամբ զբաղվեցի, կարգի բերի ամբողջ տնտեսությունս, ինձ համար սեղան ու աթոռ պատրաստեցի և ընդհանրապես հնարավորին չափ կոկիկ հարմարություններ ստեղծեցի, այժմ արդեն ես ձեռնամուխ եղա իմ օրագրին։ Այդ օրագիրը բերում եմ այստեղ լրիվ, թեև այնտեղ նկարագրած դեպքերի մեծ մասն արդեն ընթերցողին ծանոթ է նախորդ գլուխներից։ Կրկնում եմ, իմ օրագիրը կանոնավոր էի վարում, քանի դեռ թանաք ունեի։ Իսկ երբ թանաքը վերջացավ, ակամայից ստիպված եղա օրագիրս դադարեցնել։
Ութերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնի օրագիրը։ Երկրաշարժ
- 1659 թ․ սեպտեմբերի 30։ Մեր նավը բաց ծովում սոսկալի փոթորկի հանդիպելով՝ խորտակվեց։ Ամբողջ անձնակազմը, բացի ինձանից խեղդվեց։ Իսկ ես, դժբախտ Ռոբինզոն Կրուզոս, կիսամեռ վիճակում հայտնվեցի այս անիծյալ կղզում, որը անվանեցի Հուսահատության կղզի։
- Երբ գիշերը վրա հասավ, բարձրացա ծառը, որովհետև գիշատիչ գազաններից վախենում էի։ Չնայած անձրև էր գալիս, ամբողջ գիշերը քնեցի խոր քնով։
- 1 հոկտեմբերի։ Առավոտյան արթնանալով տեսա, որ մեր նավը ծանծաղուտից պոկվել է, և մակընթացությունը նրան քշել է ափին ավելի մոտիկ։ Այդ բանն ինձ հույս տվեց, որ երբ քամին մեղմանա, ինձ կհաջողվի գնալ նավը և ուտելիքի և այլ անհրաժեշտ իրերի պաշար վերցնել։ Հենց որ տեղատվությունն սկսվեց, գնացի նավը։ Սկզբում քայլում էի ծովի բացված հատակի վրայով, իսկ հետո սկսեցի լող տալ։ Այդ ամբողջ օրը անձրևը չդադարեց, բայց քամին բոլորովին կտրվել էր։
- 1―24 հոկտեմբերի։ Ես զբաղված էի նավի իրերը ափ տեղափոխելով։ Նավն էի գնում տեղատվությունն սկսելուն պես և վերադառնում էի, երբ սկսվում էր մակընթացությունը։ Իրերը փոխադրում էի լաստով։ Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում անձրևներ էին գալիս։ Երբեմն եղանակը պարզում էր, բայց կարճ ժամանակով․ երևի այս լայնության վրա սա անձրևների ժամանակաշրջանն է։
- 25 հոկտեմբերի։ Ամբողջ գիշերը և ցերեկը անձրև էր գալիս և ուժեղ քամի էր փչում։ Գիշերվա ընթացքում նավը փշուր֊փշուր էր եղել։ Այնտեղ, ուր նա կանգնած էր, ինչ որ ողորմելի բեկորներ են ցցված, այն էլ երևում են միայն տեղատվության ժամանակ։ Այդ ամբողջ օրը ես աշխատում էի իմ իրերի մոտ, ծածկում ու փաթաթում էի, որպեսզի անձրևից չփչանան։
- 26 հոկտեմբերի։ Կարծում եմ բնակարան կառուցելու համար հարմար տեղ եմ գտել։ Հարկավոր է այս տեղը շրջապատել ցցապատնեշով։
- 27―30 հոկտեմբերի։ Աշխատում էի ուժեղ թափով, ամբողջ ունեցվածքս փոխադրում էի նոր բնակարանս, թեև շարունակ անձրև էր գալիս։
- 31 հոկտեմբերի։ Առավոտյան հրացանս վերցրած շրջում էի կղզում, հուսալով մի որևէ որս խփել և միաժամանակ դիտել շրջակայքը։ Սպանեցի մի այծ։ Նրա ուլը վազեց իմ հետևից մինչև տուն, բայց շուտով ստիպված եղա նրան մորթել, որովհետև այնքան փոքր էր, որ դեռ ուտել չէր կարողանում։
- 1 նոյեմբերի։ Նոր տեղում, ուղիղ ժայռի կողքին մի մեծ վրան խփեցի և ցցերից կախեցի իմ ցանցաճոճը։
- 4 նոյեմբերի։ Իմ ժամանակը դասավորել եմ, որոշակի ժամեր նշանակելով որսի համար։ Առավոտը, եթե անձրև չի լինում, երկու֊երեք ժամ հրացանը ձեռքիս թափառում եմ կղզում, այնուհետև մինչև ժամը տասնմեկն աշխատում եմ, տասնմեկին նախաճաշ եմ անում, տասներկուսից մինչև երկուսը հանգստանում եմ (որովհետև դա օրվա ամենաշոգ ժամանակն է), ժամը երկուսից նորից անցնում եմ աշխատանքի։ Վերջին երկու օրը աշխատանքի ժամերին ես մի սեղան պատրաստեցի։ Այն ժամանակ ես դեռ վատ հյուսն էի։ Բայց կարիքն ի՜նչ ասես, որ չի սովորեցնում։ Ես ամեն բանի վարպետ եմ դառնում։ Անտարակույս նույնպիսի վարպետության կհասներ ամեն ոք, ով իմ դրության մեջ ընկներ։
- 13 նոյեմբերի։ Անձրև էր գալիս։ Օդն ու ցամաքը նկատելիորեն թարմացել էին և շնչելը հեշտացել էր, բայց շարունակ ամպրոպը վորոտում էր ու կայծակը փայլատակում, այնպես որ վախեցա, թե իմ վառոդը կարող է բռնկել։ Երբ որոտն անցավ, որոշեցի իմ վառոդի պաշարը բաժանել ամենամանր մասերի և պահել տարբեր տեղերում, որպեսզի բոլորը միասին չբռնկի։
- 14, 15 և 16 նոյեմբերի։ Այս բոլոր օրերին արկղներ էի շինում վառոդի համար, յուրաքանչյուր արկղի մեջ պիտի տեղավորվի մեկ երկու ֆունտ վառոդ։ Այսօր ամբողջ վառոդը լցրի արկղները և թաքցրի ժայռի ծերպերում, որքան կարելի իրաից հեռու։ Երեկ սպանեցի մի խոշոր թռչուն։ Թե ի՛նչ թռչուն է՝ չգիտեմ։ Միսը համեղ էր։
- 17 նոյեմբերի։ Այսօր ուզում էի մի քարանձավ փորել իմ վրանի հետևի ավազաքարե ժայռում, որպեսզի ավելի հարմար դասավորեմ իմ ունցվածքը։ Բայց այդ աշխատանքի համար ինձ անհրաժեշտ են երեք բան․ քլունգ, բահ և ձեռնասայլակ կամ մի զամբյուղ՝ փորված հողը դուրս տանելու համար, այնինչ ես դրանցից ոչ մեկը չունեմ։ Ստիպված եղա աշխատանքս դադարեցնել։ Երկար ժամանակ մտածում էի, թե ինչո՛վ փոխարինեմ այդ գործիքները, կամ ինչպես պատրաստեմ դրանցից։ Քլունգի փոխարեն փորձեցի երկար լինգը գործածել․ դա հարմար է, միայն թե շատ է ծանր։ Մնում են բահն ու սալյակը։ Առանց բահի ամենևին չի կարելի յոլա գնալ, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հնար գտնել, թե ինչպես բահ պատրաստեմ, կամ ինչո՛վ փոխարինեմ այն։
- 18 նոյեմբերի։ Անտառում գտա այն ծառը (կամ նույն ցեղի), որին Բրազիլիայում «երկաթե ծառ» են անվանում, որովհետև փայտը արտասովոր պինդ է։ Մեծ դժվարությամբ մի ծառ կտրեցի։ Կացինս բոլորովին բթացավ։ Ծառի բնից մի մեծ կոճղ կտրելով՝ հազիվ կարողացա քաշ տալ տուն, որովհետև շատ ծանր էր։ Որոշեցի նրամից թի շինել։ Փայտն այնքան պինդ էր, որ այդ գործը ինձանից մեծ աշխատանք ու շատ ժամանակ խլեց։ Բայց և այնպես թին պատրաստեցի։ Կոթը մեզ մոտ՝ Անգլիայում պատրաստածներից վատը չէր, բայց ինքը թիակն այնքան էլ լավը չէր։ Հարկավոր էր այն երկաթով պատել, սակայն երկաթաթերթ չունեի, դրա համար էլ այդ թին ինձ երկար չծառայեց։ Ասենք՝ սկզբնական շրջանում ես լավ օգտագործեցի հողային աշխատանքներում, թեև կարծում եմ, աշխարհում ոչ մի թի այնպիսի հնարամիտ միջոցներով չի շինվել և ոչ մեկի վրա այդքան շատ աշխատանք չի գործադրվել։
- Տաշտակ շինելն ավելի հեշտ էր, քան թին։ Բայց բոլորը միասին՝ տաշտակը, թին և սալյակը շինելու ապարդյուն փորձերը ինձանից առնվազն չորս օր ժամանակ խլեցին, բացառությամբ առավոտյան այն ժամերի, երբ ես հրացանը վերցրած որսի էի գնում։ Ընդհանրապես քիչ էր պատահում, որ ես որսի չգնամ, և համարյա չեղավ մի դեպք, որ մի որևէ որս չբերեմ։
- 23 նոյեմբերի։ Թի և տաշտակ շինելու գործը վերջացրի։ Հենց որ այդ իրերը պատրաստ էին, նորից սկսեցի քարանձավս փորել։ Փորում էի ամբողջ օրը, որքան ուժերս ներում էին։ Ինձ հարկավոր էր շատ ընդարձակ տարածություն, որը միաժամանակ կարողանար ծառայեր և՛ որպես նկուղ, իրերի պահեստ, մառան, խոհանոց, և որպես սեղանատուն։
- 10 դեկտեմբերի։ Այդպես աշխատեցի ուղիղ տասնութ օր և իմ աշխատանքն ավարտված էի համարում բայց հանկարծ այսօր մի ծայրում հողը փլվեց։ Երևի քարանձավը չափից ավելի լայն էի շինել։ Փլվածքն այնքան մեծ էր, որ ես վախեցա․ եթե այդ ժամանակ քարանձավում լինեի, երևի այլևս գերեզմանափորի կարիք չէի ունենա։ Այս ցավալի դեպքը ինձ մեծ գլխացավանք պատճառեց․ հարկավոր էր փշրված ամբողջ հողը դուրս հանել քարանձավից, իսկ գլխավորը՝ հարկավոր էր այժմ կամար պատրաստել, հակառակ դեպքում երբեք չէր կարելի վստահ լինել, թե նորից չի փլի։
- 11 դեկտեմբերի։ Այսօրվանից ձեռնամուխ եղա այդ աշխատանքին։ Առայժմ տնկել եմ երկու սյուն, յուրաքանչյուրի վրա՝ երկու տախտակ խաչաձև դրված։
- 17 դեկտեմբերի։ Վերջնականապես ամրացրի առաջին երկու սյուները և տնկեցի էլի մի քանի հատ, դարձյալ վերևից տախտակներ դնելով, ինչպես առաջին երկուսը։ Այժմ արդեն ոչ մի փլվածք սարսափելի չէ։ Սյուները ես շարքով տնկել եմ այնպես, որ նրանք միաժամանակ իմ նկուղում կծառայեն որպես միջնապատ։ Այս գործով զբաղվեցի ամբողջ շաբաթը։ Այդ օրվանից մինչև դեկտեմբերի 20֊ը նկուղում դարակներ էի շինում, միջնապատին մեխեր էի խփում և կախում էի այն բոլոր իրերը, որոնք կարելի էր կախել։
- 20 դեկտեմբերի։ Իմ ամբողջ ունեցած֊չունեցածը փոխադրեցի քարանձավ և դասավորեցի իրենց տեղերը։ Այժմ իմ տնտեսությունը լիովին կարգին վիճակում է։ Էլի մի աթոռ շինեցի և մի քանի փոքրիկ դարակ խփեցի մթերքի համար․ բուֆետի նման մի բան դուրս եկավ։ Տախտակներ արդեն շատ քիչ են մնացել։
- 24 դեկտեմբերի։ Ամբողջ գիշերը և ցերեկը հորդ անձրև էր տեղում։ Տանից դուրս չեկա։
- 26 դեկտեմբերի։ Անձրևը դադարեց։ Պարզ եղանակ սկսվեց։ Հիմա բավական զով է։
- 27 դեկտեմբերի։ Երկու ուլ խփեցի։ Մեկն սպանվեց, մյուսը վիրավորվեց ոտքից, այնպես որ փախչել չէր կարող։ Բռնեցի նրան և պարանով կապած տուն բերի։ Տանը նրա ոտքը զննեցի․ ոսկորը կոտրվել էր, փաթաթեցի։
- Ծանոթություն։ Ես այդ ուլին խնամեցի, կոտրված ոտքն առողջացավ, և նա սկսեց հիանալի վազվզել։ Բայց ինձանից չէր հեռանում․ ես այնքան երկար էի խնամել նրան, որ վարժվել էր ինձ և հեռանալ չէր ուզում։ Նա արածում էր իմ վրանից ոչ հեռու մարգագետնում։ Նայելով նրա վրա՝ մտածեցի, թե լավ կլինի ունենամ իմ ընտանի կենդանիները, որպեսզի սննդի պաշար ապահովեմ այն ժամանակի համար, երբ կսպառվեն իմ վառոդն ու գնդակները։
- 28, 29, 30 և31 դեկտեմբերի։ Ուժեղ շոգ է և լիակատար անհողմություն։ Միայն երեկոները տանից դուրս էի գալիս որսի։ Իմ ամբողջ տնտեսությունը վերջնականապես կարգի բերի։
- 1 հունվարի 1660 թ․։ Շոգը չի մեղմանում։ Չնայած դրան, այսօր ես երկու անգամ որսի գնացի, վաղ առավոտյան և երեկոյան։ Կեսօրին հանգստանում էի։ Երեկոյան հովիտն անցնելով գնացի կղզու խորքը և շատ այծեր տեսա, բայց նրանք այնպես վախկոտ են, որ մոտենալ չի լինում։ Ուզում եմ շան օգնությամբ նրանց որսալու փորձ անել։
- 2 հունվարի։ Այսօր շունը հետս վերցրի և նրան բաց թողեցի այծերի վրա, բայց փորձս չհաջողվեց․ ամբողջ հոտը շուռ եկավ դեպի շունը։ Շունս երևի լավ հասկացավ, թե ինչ վտանգ է սպառնում իրեն, որովհետև հեռու փախավ և ոչ մի կերպ չէր ուզում մոտենալ այծերին։
- 3 հունվարի։ Որոշեցի ցանկապատ շինել և նրա շուրջը հողապատնեշ կանգնեցնել, որովհետև դեռ վախենում եմ թշնամիների անակնկալ հարձակումներից։ Կփորձեմ այդ պատնեշը հնարավորին չափ հաստ ու ամուր շինել։
- Իմ ցանկապատն արեն նկարագրել եմ նախորդ էջերում, դրա համար էլ բաց եմ թողնում այն ամենը, ինչ ասել եմ նրա մասին օրագրում։
- Դրա հետ միասին շարունակում էի իմ գործի հետ ամեն օր շրջել կղզում՝ որս անելով, իհարկե, եթե եղանակը խիստ վատ չէր լինում։
- Այդ թափառումների ժամանակ շատ օգտակար հայտնագործություններ արեցի։ Օրինակ, ինձ հանդիպեցին մի առանձին ցեղի աղավնիներ, որոնք իրենց բները հյուսում են ոչ թե ծառերի վրա, ինչպես մեր վայրի աղավնիները, այլ՝ ժայռերի ծերպերում, այնպես որ մարդու համար ավելի հեշտ է նրանց հասնելը։
- Մի անգամ բնից ձագուկներ հանեցի ու բերի տուն, որպեսզի կերակրեմ ու ընտելացնեմ, ընտանի դարձնեմ։ Շատ չարչարվեցի նրանց հետ, բայց հենց որ մեծացան ու թևերն ամրացան, իրար հետևից թռան ու գնացին։ Ասենք՝ երևի այդ նրանից էր, որ նրանց համար հարմար կեր չունեի։
- Այդ դեպքից հետո հաճախ էի բներից ձագուկներ հանում, որովհետև նրանք շատ համեղ էին և նրանցից կարելի էր հիանալի ճաշ պատրաստել։
- Այդ ժամանակ արդեն ես մեծ հաջողություն էի ձեռք բերել ատաղձագործական արվեստի մեջ և վարժ հյուսնից վատ չէի գործածում կացինն ու ռանդան։ Բայց և այնպես կային իրեր, որ ես այդպես էլ չկարողացա պատրաստել։ Օրինակ՝ տակառը։ Ես, ինչպես ասել եմ, նավից բերած երկու֊երեք տակառ ունեի, որոնք կարող էին ինձ օրինակ ծառայել։ Բայց որքան էլ չարչարվեցի, ոչինչ չստացվեց, թեև այդ փորձերի վրա մի քանի շաբաթ ծախսեցի։ Ես չկարողացա ոչ հատակը դնել, ոչ տախտակները միացնել այնքան ամուր, որ ջուր պահեն։ Այդպես էլ ես հրաժարվեցի տակառ շինելու մտքից։
- Շատ դժվար էր յոլա գնալ առանց մոմերի։ Պատահում էր, հենց որ մութն ընկնում էր (իսկ այդտեղ մութն ընկնում էր մոտավորապես ժամը յոթին), ստիպվածէի լինում անկողին մտնել։ Հաճախ էի հիշում մեղրամոմի այն կտորը, որից ես ու Քսուրին մոմեր էինք շինում Աֆրիկայի ափերին մեր թափառումների ժամանակ։ Բայց այստեղ մեղրամոմ չունեի, և միակ բանը, որ կարող էի մտածել, որսի ժամանակ իմ սպանած այծերի ճարպն օգտագործելն էր։ Եվ իրոք, այծի ճարպից ճրագ շինեցի ինձ համար։ Ճրագաթասը պատրաստեցի կավից և լավ թրծեցի արևի տակ, իսկ պատրույգի համար թելեր վերցրի մի հին պարանից։ Ճրագը վառվում էր շատ վատ, շատ ավելի վատ, քան մոմը։ Բացի այդ, հաճախ քթթում էր ու հանգչում։
- Մի անգամ, երբ զբաղված էի իմ տնտեսությունը կարգավորելու այս գործերով, ինչ֊որ բան որոնելիս իմ նկուղում ձեռքս ընկավ մի պարկ, որի մեջ գարի կար։ Այդ այն գարին էր, որ մենք վերցրել էինք նավ՝ սագերի ու հավերի համար։ Պարկում մնացած ամբողջ հատիկը մկները կրծմրծել էին․ համենայն դեպս, երբ նայեցի, ինձ թվաց, որ այնտեղ մնացել է միայն թեփը։ Քանի որ պարկն ինձ հարկավոր էր վառոդի համար, ես դուրս բերի բակը և քարանձավից ոչ հեռու թափ տվի։
- Այս բանը տեղի էր ունեցել հորդ անձրևները սկսվելուց քիչ առաջ։ Ես վաղուց էի մոռացել այս դեպքը, նույնիսկ չէի հիշում, թե որտեղ էի թափ տվել պարկը։
- Բայց ահա, անցավ մոտ մեկ ամիս, և ես լեռան տակ ուղիղ քարանձավի մոտ տեսա մի քանի կանաչ ծիլ, որոնք հենց նոր էին դուրս եկել գետնից։ Սկզբում կարծեցի, թե դա մի սովորական խոտ է, որ առաջ չեմ նկատել։ Բայց անցավ էլի մի քանի օր, և ես զարմանքով տեսա, որ կանաչ ցողունները (մի տասը հատից ավել չէր լինի) հասկ են տվել, և շուտով պարզվեց, որ դրանք սովորական գարու հասկեր են, որպիսիսն աճում է Անգլիայում։ Անկարելի է նկարագրել, թե որքան ուրախացրեց ինձ այդ հայտնագործությունը։ Ինքս ինձ ասում էի․ «Հրաշք է կատարվել․ գարին աճել է ինքն իրեն, առանց սերմերի, որպեսզի իմ կյանքը պահի այս սոսկալի անապատում»։
- Այս միտքն ինձ հուզեց և լաց եղա։ Ես երջանիկ էի, որ ինձ համար այդպիսի բացահայտ հրաշք է կատարվել։ Եվ հրաշքը դրանով չվերջացավ․ շուտով գարու հասկերի մեջ երևացին բրնձի ցողուններ․ ես հեշտությամբ ճանաչեցի դրանք, որովհետև Աֆրիկայում ապրելիս հաճախ էի բրնձի դաշտեր տեսել։
- Ես ոչ միայն հավատացած էի, որ այդ բրինձն ու գարին ինձ ուղարկել է ինքը աստվածը, որը հոգում է իմ սննդի մասին, այլև չէի կասկածում, որ կղզում ինձ համար նույնպիսի շատ հասկեր են լինում։ Ես որոնեցի կղզու բոլոր անկյուններում, նայեցի յուրաքանչյուր թմբի տակ, բայց ոչ մի տեղ ոչ բրինձ գտա, ոչ գարի։
- Միայն այդ ժամանակ, վերջապես, հիշեցի թչչունների կերի տոպրակը, որ թափ էի տվել գետնին, քարանձավից ոչ հեռու։
- Հրաշքը բացատրվեց շատ հասարակ կերպով։
- Դուք կարող եք երևակայել, թե ինչպիսի խնամքով ես հավաքեցի այդ հասկերը, երբ նրանք հասունացան (այդ տեցի ունեցավ հուլիսի վերջին)։ Գետնից հավաքեցի բոլոր հատիկները, մինչև վերջինը, և պահեցի չոր, հուսալի տեղում։ Որոշեցի առաջին տարվա ամբողջ բերքը պահել որպես սերմացու։ Հույս ունեի, որ ժամանակի ընթացքում հատիկի այնպիսի պաշար կհավաքեմ, որ ինձ կբավարարի և՛ սերմացվի, և՛ հացի համար։
- Սակայն միայն չորրորդ տարին ես կարողացա մի քիչ հացահատիկ հատկացնել ուտելուն, այն էլ ամենափոքր մասը։ Բանն այն է, որ իմ առաջին ցանքի համարյա ամբողջ բերքը փչացավ․ ժամանակը սխալ էի հաշվել․ ցանել էի երաշտից քիչ առաջ, և սերմերից շատերը չծլեցին։ Բայց դրա մասին կպատմեմ իր տեղում։
- Բացի գարուց, ինչպես ասացի, բուսել էր նաև քսան թե երեսուն ցողուն բրինձ։ Բրինձը նույնպես մեծ խնամքով հավաքեցի և ամբողջ առաջին բերքը պահեցի որպես սերմացու։ Հետո, երբ արդեն բավականին բրինձ էի հավաքել, պատրաստում էի ոչ թե հաց (որտե՞ղ պիտի թխեի խմորը), այլ, ավելի շուտ՝ բլիթներ, որոնք փոխարինում էին հացին։ Ասենք որոշ ժամանակ անց ես իսկական հաց թխելու միջոց էլ հնարեցի։
- Բայց վերադառնանք իմ օրագրին։
- 14 ապրիլի։ Ցանկապատը բոլորովին ավարտել եմ և դրսից հողաթմբով ծածկել։ Ես մուտքը բոլորովին փակեցի, որովհետև որոշեցի ապահով լինելու համար ելումուտ անել շարժական սանդուխքով, որպեսզի դրսից կարելի չլինի գլխի ընկնել, թե ցանկապատի հետևը մարդկային բնակարան կա։
- 16 ապրիլի։ Սանդուխքը վերջացրի։ Անցնում եմ պատի վրայով և ամեն անգամ սանդուխքը վերցնում եմ իմ հետևից։ Այժմ բոլոր կողմերից պաշտպանված եմ։ Իմ ամրոցը բավական ընդարձակ է, և կարելի է ներս մտնել միայն պատի վրայով։
- Սակայն ցանկապատի կառուցումն ավարտելու հենց երկրորդ օրը պատահեց մի դեպք, որը խիստ վախեցրեց ինձ․ քիչ մնաց իմ ամբողջ աշխատանքը ջուրն ընկներ և հենց ես ինքս հազիվ փրկվեցի։
- Ահա թե ինչ եղավ։
- Ցանկապատի ներսում, վրանի հետևը, ուղիղ քարանձավի մուտքի մոտ գործ էի անում, երբ հանկարծ քարանձավի առաստաղից, եզերքին մոտ, հենց իմ գլխավերևը հող թափվեց և սոսկալի ճայթյունով կոտրվեցին այն սյուները, որ խփել էի կամարն ամրացնելու համար։
- Ես շատ վախեցա, բայց չհասկացա, թե ինչ է պատահել։ Կարծեցի, թե կամարը փլվել է հողի փխրունության պատճառով, ինչպես առաջին անգամ եղավ։
- «Եթե մնամ այստեղ, ցանկապատի ներսում, ― մտածեցի ես, ― այս նոր փլվածքը կծածկի ինձ։ Հարկավոր է այստեղից փախչել, որպեսզի լեռը ինձ վրա չփլչի»։
- Շտապ վերցրի սանդուխքը և պատի վրայով դուրս եկա։
- Բայց դեռ գետին չիջած՝ ինձ համար պարզվեց, որ այս անգամ փլվածքի պատճառը երկրաշարժն է եղել։ Գետինն օրորվում էր իմ ոտքերի տակ, և մի քանի րոպեի ընթացքում երեք այնպիսի ուժեղ հարված եղավ, որ ամենաամուր շենքն էլ քարուքանդ կլիներ։ Ես տեսա, ինչպես ծովի մոտ գտնվող ժայռի գագաթը պոկվեց և գլորվեց այնպիսի դղրդոցով, որպիսին իմ կյանքում չէի լսել։
- Ամբողջ ծովը սոսկալի փոթորկվում էր ու փրփրում․ ինձ թվում էր, որ ծովում ստորերկրյա հարվածներն ավելի ուժեղ են, քան կղզում։
- Այդպիսի բան ես առաջներում չէի տեսել ու չէի լսել և այժմ մնացել էի զարմանքից քարացած։ Այդ տատանումներից ես ծովային հիվանդություն ստացա, ինչպես նավի ճոճումներից։ Սկսեց սրտխառնություն։ Ինձ թվում էր, թե մեռնում եմ։
- Փլված ժայռի դղրդոցը ինձ հանեց շշմած վիճակից։ Գիտակցությունս տեղը եկավ և իմ գլխով մի սոսկալի միտք անցավ․ ինչ կլինի ինձ հետ, եթե լեռը փլվի իմ վրանի վրա և ընդմիշտ թաղի իմ իրերը, իմ պաշարը, ամեն ինչ, առանց որի ես այստեղ ապրել չեմ կարող։ Եվ նորից սիրտս ճմլվեց։
- Երրորդ հարվածից հետո շուրջը խաղաղվեց։ Ես սկսեցի ուշքի գալ, ինձ ավելի առույգ էի զգում, բայց և այնպես տուն վերադառնալու քաջություն չունեցա։ Երկար ժամանակ վհատության մեջ ընկած նստել էի գետնին և չգիտեի ինչ անեմ, ինչ նախաձեռնեմ։
- Մինչ այդ երկինքը ծածկվեց ամպերով և մթնեց ինչպես անձրևից առաջ։ Սկսեց քամի փչել, սկզբում մեղմ, համարյա աննկատելի, հետո ավելի ու ավելի ուժեղ, և կես ժամ չանցած՝ սկսվեց փոթորիկը։ Ծովը փրփրեց, ալեկոծվեց, և սկսեց կատաղի ոռնոցով ափերին հարվածել։ Ծառերն արմատախիլ էին լինում։ Այսպես շարունակվեց երեք ժամ։ Այդպիսի կատաղի փոթորիկ ես երբեք չէի տեսել։ Հետո կամաց֊կամաց սկսեց մեղմանալ, մի երեք ժամից հետո բոլորովին խաղաղվեց, և անմիջապես հորդ անձրև սկսվեց։
- Հետևյալ ամբողջ օրը, ապրիլի 18֊ին նստած էի տանը, որովհետև անդադար անձրև էր գալիս։ Ես քիչ֊քիչ հանգստացա և սկսեցի լուրջ խորհել իմ վիճակի մասին։ Դատում էի այսպես․ քարանձավում ապրել այլևս չեմ կարող, շատ վտանգավոր է․ քանի որ կղզու վրա երկրաշարժներ են լինում, վաղ թե ուշ այս լեռը կփլի, և ես ողջ֊ողջ կթաղվեմ դրա տակ։ Ուրեմն, հարկավոր է վրանը փոխադրել մի բաց տեղ, բայց վայրենիների ու գազանների հարձակումներից ինձ ապահովելու համար պետք է նորից մի բարձր պատնեշ շինեմ։
- Հաջորդ երկու օրերին, 19֊ին և 20֊ին ես առավոտից մինչև երեկո բնակարանի նոր տեղ էի որոնում։
- Ինձ համար քիչ֊քիչ պարզվեց, որ տեղափոխվելու համար շատ ժամանակ կպահանջվի, ուստի, միևնույն է, առայժմ պետք է հաշտվեմ փլվելու վտանգի հետ, որովհետև չցանկապատված տեղում ապրելն ավելի է վտանգավոր։ Այնուամենայնիվ որոշեցի առանց ժամանակ կորցնելու նոր տեղում ձեռնամուխ լինել ցանկապատ կառուցելուն, որպեսզի հետագայում, երբ ցանկապատը պատրաստ կլինի, վրանը փոխադրեմ այնտեղ։ Ապրելի 21֊ին ես վերջնականապես որոշեցի գործն սկսել։
- 22֊ից 27 ապրիլի։ 22֊ի ամբողջ առավոտյան մտածում էի այն մասին, թե ինչպես իրականացնեմ իմ պլանը։ Գլխավոր դժվարությունը գործիքների պակասությունն էր։ Ես ունեի երեք խոշոր և բազմաթիվ մանր կացիններ (դրանք մենք տանում էինք սևամորթների հետ փոխանակելու համար), բայց բոլորն էլ վաղուց արդեն բթացել էին, որովհետև շարունակ շատ ամուր ծառեր էի կտրում։ Ճիշտ է, սրոց ունեի, բայց մի մարդը այդ սրոցը գործածել չէր կարող, որովհետև պետք է լիներ մեկը, որ սրոցաքարը պտտեցներ։ Կարծում եմ ոչ մի պետական գործիչ կարևոր քաղաքական հարցի վրա գլուխ կոտրելիս անքան մտավոր էներգիա չի ծախսել, որքան ծախսեցի ես, երբ մտածում էի, թե ինչպես պտտեցնեմ իմ սրոցաքարը՝ առանց ձեռքերի մասնակցության։
- Վերջ ի վերջո պատրաստեցի մի այնպիսի անիվ, որը փոկի օգնությամբ, ոտքի միջոցով, շարժման մեջ էր դրվում և պտտեցնում սրոցաքարը, ազատ թողնելով իմ երկու ձեռքերը։ Այս հարմարանքը շինելու համար աշխատեցի մի ամբողջ շաբաթ։
- Ծանոթություն։ Մինչ այդ ես երբեք չէի տեսել ոտքով պտտեցվող սրոցաքար, իսկ եթե տեսել էլ էի, չէի դիտել, թե ինչպես է շինված։ Բայց հետագայում համոզվեցի, որ Անգլիայում այդպիսի սրոցաքարերը շատ են տարածված, միայն թե այնտեղ սովորաբար սրոցաքարը ավելի փոքր է լինում, քան իմն էր։ Իմ սրոցաքարը շատ մեծ էր ու ծանր։
- 28 և29 ապրիլի։ Ե՛վ այսօր, և՛ երեկ ամբողջ օրը գործիքներս էի սրում։ Սրոցաքարը պտտեցնող իմ գործիքը շատ լավ է աշխատում։
- 30 ապրիլի։ Այսօր նկատեցի, որ պաքսիմատ շատ քիչ է մնացել։ Հարկավոր է խիստ խնայողություն անել։ Հաշվեցի բոլոր պարկերը և որոշեցի օրական մեկ պաքսիմատից ավելի չուտել։ Սա շատ ցավալի բան է, բայց ինչ արած։
Իններորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը իրեր է հանում խորտակված նավից։
- Հիվանդություն և թախիծ
- 1 մայիսի։ Այսօր առավոտյան տեղատվության ժամանակ ծովափին նկատեցի մի ինչ֊որ մեծ առարկա, որ հեռվից նման էր տակառի։ Գնացի նայելու, և իրոք, պարզվեց, որ տակառ է։
- Այդտեղ թափված էին նաև նավի բեկորներ։ Երևի, այդ ամենը փոթորիկն էր ափ նետել։ Ես նայեցի այն կողմը, ուր ցցված էր նավի կմախքը, և ինձ թվաց, որ նա սովորականից ավելի է բարձրացել ջրի երեսը։
- Տակառում վառոդ կար, որը, սակայն, ամբողջովին թրջվել էր ու պնդացել։ Այնուամենայնիվ, ես տակառը գլորեցի վերև, որպեսզի ալիքը նորից չքաշի դեպի ծովը, իսկ ինքս ափով գնացի դիտելու նավի կմախքը, թե արդյոք այնտեղ ինձ պետքական որևէ բան չե՞մ գտնի։
- Որոշ տարածություն անցնելով՝ նկատեցի, որ նավի դիրքը տարօրինակ ձևով փոխվել է։ Նավախելը վաղուց արդեն պոկվել էր, հետո փոթորիկը մի կողմ է շպրտել, և ալիքները կտոր֊կտոր էին արել։ Իսկ նավի քթի մասը, որ առաջ համարյա խրված էր ավազի մեջ, բարձրացել էր ամենաքիչը վեց ոտնաչափ։ Բացի դրանից տախտակամածի կողմից նավախելը ծածկվել էր ավազով և այդ կողմից դեպի ափը առաջացել էր մի ավազոտ ծանծաղուտ, այնպես որ այժմ կարող էի բոլորովին մոտ գնալ նավին։ Առաջ դեռ քառորդ մղոն նավից հեռու ջուրն էր սկսվում և, ինչպես ընթեցողը հիշում է, ես ստիպված էի լինում լողալով մոտենալ։ Երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչի՛ց է այդպես փոխվել նավի դիրքը, բայց հետո գլխի ընկա, որ այդ տեղի է ունեցել երկրաշարժի հետևանքով։
- Երկրաշարժը այնպես էր փշրել ու ճեղքել նավը, որ ամեն օր քամին ու ալիքները զանազան իրեր էին բերում դեպի ափը, որոնք ջուրը քշում էր բացված նավամբարից։
- Նավի հետ տեղի ունեցած դեպքը կլանեց իմ ամբողջ միտքը։ Ես նույնիսկ մոռացա մտածել նոր տեղ փոխադրվելու մասին։ Հետևյալ ամբողջ օրը մտածում էի, թե ինչպես մտնեմ նավի ներքին մասերը։ Սա այնքան էլ հեշտ խնդիր չէր, որովհետև բոլոր ներքին մասերը փակված էին ավազով։ Բայց դա ինձ չէր կարող շփոթեցնել․ ես արդեն սովորել էի երբեք չնահանջել դժվարությունների առաջ և ոչ մի բանից չհուսահատվել։ Սկսեցի նավը մաս առ մաս քաշել֊տանել, որովհետև լավ էի հասկանում, որ իմ դրության մեջ ամեն մի բան կարող է օգտակար լինել ինձ։
- 3 մայիսի։ Սղոցը վերցրի հետս և փորձեցի սղոցել նավախելի ողջ մնացած մասերը, բայց ստիպված եղա աշխատանքը դադարեցնել, որովհետև մակընթացություն սկսվեց։
- 4 մայիսի։ Ձուկ էի որսում, բայց անհաջող․ շարունակ բռնում էի այնպիսի ձկներ, որոնք սննդի համար պիտանի չեն։ Ձանձրացա և ուզւում էի գնալ, բայց կարթը վերջին անգամ գցելով՝ բռնեցի մի փոքրիկ դելֆին։ Այդ ինձ շատ ուրախացրեց։ Կարթը ինքս էի շինել․ կարթաթելը անտառում պատրաստել էի հին պարանի մազաթելից, իսկ կեռիկըէ երկաթալարից։ Այնուամենայնիվ, իմ կարթը երբեմն այնքան ձուկ էր բռնում, որ ես կուշտ ուտում էի։ Ձուկը ուտում էի չորացրած վիճակում․ չորացնում էի արևի տակ։
- 5 մայիսի։ Աշխատում էի նավի վրա։ Սղոցեցի բիմսը, տախտակամածից պոկեցի եղևնու երեք խոշոր տախտակ, կապեցի միմյանց և երբ մակընթացությունն սկսվեց, լաստով ափ գնացի։
- 24 մայիսի։ Դեռևս նավի վրա եմ աշխատում։ Նավամբարում շատ իրեր իրար են կպել։ Այժմ ես դրանք նիգով բաժանում եմ միմյանցից և առաջին իսկ մակընթացուցյանը բոլորն էլ վեր են բարձրանում․ մի քանի տակառ են և նավաստիական երկու սնդուկ։ Դժբախտաբար դրանք լող տվին դեպի ծովը, որովհետև քամին ափից էր փչում։ Բայց այսօր քամին փոխվեց, և ալիքները ափ նետեցին մի մեծ տակառ, լի բրազիլական խոզապուխտով, որը սակայն ուտելի չէ, որովհետև տակառի մեջ շատ աղի ջուր և ավազ է լցվել։
- 16 հունիսի։ Ծովի ափին մի մեծ կրիա գտա։ Առաջներում ես այստեղ երբեք կրիա չեմ տեսել։
- 17 հունիսի։ Կրիան կրակի վրա խորովեցի։ Փորի մեջ վաթսուն ձու գտա։ Կյանքումս, կարծեմ, երբեք այդպիսի համեղ միս չեմ կերել։ Զարմանալի չէ․ մինչև այսօր կղզու վրա իմ մսե ուտելիքը եղել է միայն այծի ու թռչունի միսը։
- 18 հունիսի։ Առվոտից մինչև երեկո անձրև է տեղում։ Տանից դուրս չեմ գալիս։ Ամբողջ օրը խիստ մրսում եմ, թեև, որքան ինձ հայտնի է, այս վայրերում ցուրտ անձրևներ չեն լինում։
- 19 հունիսի։ Թերևս վատառողջ եմ։ Դողում եմ ցրտից, կարծես ձմեռ լինի։
- 20 հունիսի։ Ամբողջ գիշերը աչք չփակեցի․ գլուխս ցավում էր և տենդում եմ։
- 21 հունիսի։ Բոլորովին վատ եմ։ Վախենում եմ, թե կհիվանդանամ և ուժասպառ կլինեմ։ Այդ դեպքում ի՞նչ կլինի իմ վիճակը։
- 22 հունիսի։ Այսօր կարծես մի փոքր լավ եմ, բայց չգիտեմ երկա՞ր կտևի։
- 24 հունիսի։ Հիմա ավելի լավ եմ։
- 25 հունիսի։ Ուժեղ դող ունեմ։ Յոթ ժամ շարունակ մերթ դողացնում էի, մերթ տաքության մեջ այրվում։ Քրտնեցի և կիսաուշաթափ վիճակի մեջ ընկա։
- 26 հունիսի։ Այսօր ինձ թեթև եմ զգում։ Քանի որ մսի ամբողջ պաշարը սպառվել է, ստիպված գնացի որսի, թեպետև սոսկալի թուլություն էի զգում։ Սպանեցի մի այծ, մեծ դժվարությամբ քաշ տվի տուն, կրակի վրա մի կտոր միս խորովեցի և կերա։ Շատ կուզեի սուպ եփել ինձ համար, սակայն ոչ կաթսա ունեմ, ոչ կճուճ։
- 27 հունիսի։ Նորից տենդում եմ, այնպես ուժեղ, որ ամբողջ օրը պառկեցի առանց ուտելիքի ու խմելիքի։ Ծարավից մեռնում էի, բայց չէի կարող վեր կենալ ու գնալ ջրի։
- 28 հունիսի։ Գիշերը ծարավից տանջվում էի, բայց ոչ վրանում, ոչ էլ քարանձավում ոչ մի կաթիլ ջուր չկար, և ստիպված եղա տառապել մինչև առավոտ։ Միայն լուսադեմին հաջողվեց քնել։ Ինձ համար դեղ պատրաստեցի․ ծխախոտի հյութաջուր և ռոմ։ Դեղը ընդունեցի և սիրտս խառնել սկսեց։ Բայցևայնպես մի փոքր թեթևացա։
- 30 հունիսի։ Ամբողջ օրն ինձ առողջ էի զգում։ Չդողացրի։ Հրացանս առած դուրս եկա, բայց կարճ ժամանակով․ վախենում էի հեռու գնալ։ Ճաշին կերա կրիայի ձվերը, որոնք շատ համեղ էին։
- Երեկոյան նորից ընդունեցի այն դեղից, որ երեկ օգնել էր ինձ։
- Բայց և այնպես մյուս օրը, հուլիսի մեկին, նորից վատացա․ էլի եմ դողացնում, թեև այս անգամ ավելի քիչ, քան առաջ։
- Հուլիսի 3֊ից իմ տենդն այլևս չկրկնվեց։ Սակայն վերջնականապես կազդուրվեցի միայն երկու֊երեք շաբաթ հետո։
- Ես հաստատ համոզված էի, որ ինձանից առաջ երբեք մարդկային ոտք չի կոխել այս ամայի ափը, ուստի և վաղուց արդեն կորցրել էի փրկության ամեն մի հույս։
- Այժմ, երբ իմ բնակարանը ապահովված էր ամուր ցանկապատով, որոշեցի ուշի ուշով հետազոտել կղզին, որպեսզի պարզեմ, թե արդյոք չկա՞ն որևէ նոր կենդանիներ ու բույսեր, որոնք օգտակար լինեն ինձ։
- Հուլիսի 15֊ից հետազոտությունն սկսեցի։ Ամենից առաջ գնացի դեպի այն փոքրիկ ծովախորշը, որտեղ ափ էի հանում իմ լաստերը։ Այդ ծովախորշի մեջ մի գետակ էր թափվում։ Գետակի հոսանքն ի վեր մի երկու մղոն անցնելով՝ ես համոզվեցի, որ մակընթացությունն այդտեղ չի հասնում, որովհետև այդտեղից սկսած դեպի վերև գետակի ջուրը թափանցիկ էր, մաքուր և անուշահամ։ Տեղ֊տեղ գետակը ցամաքել էր, որովհետև տարվա այդ ժամանակին այստեղ երաշտ էլինում։
- Գետակի ափերը ցածր էին․ նա հոսում էր գեղեցիկ մարգագետիններով։ Շուրջը կանաչին էր տալիս բարձր ու խիտ խոտը, իսկ այնտեղ, ուր ցածրավայրը մի փոքր բարձրանում էր դեպի լեռը, առատ ծխախոտ էր աճում։ Հեղեղումը մինչև այս բարձր տեղերը չէր հասնում, դրա համար էլ այստեղ ծխախոտն աճում էր շատ փարթամորեն։ Այնտեղ կային ուրիշ բույսեր ևս, որպիսիք ես առաջ չէի տեսել․ երևի, եթե նրանց հատկություններն ինձ ծանոթ լինեին, ես կարող էի մեծ օգուտ քաղել նրանցից։
- Ես կասավա էի որոնում, որի արմատից տաք երկրների հնդկացիները հաց են պատրաստում, բայց չգտա։ Դրա փոխարեն տեսա հալվե ու շաքարեղեգնի սքանչելի բույսեր։ Բայց ես չգիտեի, թե կարելի՞ է արդյոք որևէ ուտելիք պատրաստել հալվեից, իսկ շաքարեղեգն անպետք էր շաքար ստանալու համար, որովհետև աճում էր վայրի վիճակում։
- Մյուս օրը, ամսի 10֊ին ես կրկին եղա այդ վայրերում և գնացի մի փոքր ավելի հեռու, այնտեղ, ուր մարգագետինը վերջանում էր։ Այնտեղ շատ պես֊պես պտուղներ գտա։ Ամենից շատ սեխ կար։ Ծառերի բներին փաթաթված վեր էին բարձրացել խաղողի վազեր, և իմ գլխավերևում կախված էին հիանալի, հասուն ողկույզներ։ Այս հայտնագործությունը և՛ զարմացրեց, և՛ ուրախացրեց ինձ։ Բայց լավ է, ժամանակին հիշեցի, որ երբ ես ապրում էի Բերբերիում, այնտեղ դիզենտերիայից մեռան մի քանի գերի անգլիացի, որոնք շատ խաղող էին կերել։ Դրա համար էլ ես միայն խաղողի համը տեսա և այլևս չկերա։ Ի դեպ, ես որոշեցի խաղողն օգտագործել ուրիշ եղանակով․ արևի տակ չորացնել և գործածել որպես չամիչ․ Չամիչը շատ համեղ բան է և, որ գլխավորն է, առողջության համար անվնաս է։
- Այդ օրը ես գիշերելու համար տուն չվերադարձա։ Ուզեցի մնալ անտառում։ Վախենալով, թե գիշերը որևէ գիշատիչ կհարձակվի ինձ վրա, ինչպես կղզին ընկնելու առաջին օրը, բարձրացա մի ծառ և ամբողջ գիշերն այնտեղ մնացի։ Լավ քնեցի, իսկ առավոտյան ճանապարհս շարունակեցի։ Էլի մի չորս մղոն անցա նախկին ուղղությամբ, դեպի հյուսիս։ Շարունակ քայլում էի երկու շարք բլուրների միջև ընկած հովտով։ Դա մի չքնաղ հովիտ էր։ Ամեն ինչ այնտեղ կանաչ էր, ծաղկափթիթ ու բուրումնավետ։ Կարծես թե ես մարդու ձեռքով մշակված այգու մեջ լինեի։ Յուրաքանչյուր թուփ, յուրաքանչյուր ծառ, յուրաքանչյուր ծաղիկ գարնանային շքեղ տեսք էր ստացել։ Կոկոսի արմավենիները, նարնջի ու կիտրոնի ծառերն այստեղ աճում էին առատորեն, սակայն դրանք վայրի էին և միայն մի քանիսի վրա պտուղ կար։ Ես խակ կիտրոններ քաղեցի և հետո կիտրոնահյութով ջուր էի խմում։ Այդ խմիչքն ինձ շատ թարմացրեց և շատ օգտակար էր առողջությանս համար։
- Երեք օրից հետո միայն վերադարձա իմ տունը (այժմ ես այդպես եմ անվանում իմ վրանն ու քարանձավը)։ Հիացմունքով էի հիշում իմ հայտնագործած սքանչելի հովիտը, պատկերացնելով նրա գեղատեսիլ դիրքը, նրա պուրակները, որոնք հարուստ էին պտղատու ծառերով։ Մտածում էի, թե որքան լավ է պաշտպանված նա քամիներից, որքան աղբյուրի զուլալ ջուր կա այնտեղ, և եկա այն եզրակացության, որ ես անհաջող եմ ընտրել այն տեղը, որ կառուցել եմ իմ տունը․ դա կղզու ամենավատ տեղերից մեկն էր։ Այսպիսի եզրակացության գալով՝ բնականաբար սկսեցի երազել, թե ինչպես փոխադրվեմ այնտեղ, այդ ծաղկափթիթ, փարթամ հովիտը, որտեղ պտուղների այնպիսի առատություն կա։ Հարկավոր էր հովտում մի հարմար տեղ գտնել և այն ցանկապատել գիշատիչներից պաշտպանված լինելու համար։
- Այս միտքը երկար ժամանակ հուզում էր ինձ, չքնաղ հովտի թարմ կանաչը շարունակ հրապուրում էր։ Տեղափոխման հեռանկարը մեծ բավականություն էր տալիս ինձ։ Բայց երբ մանրամասն քննարկեցի այդ պլանը, երբ հաշվի առա, որ այժմ իմ վրանից շարունակ տեսնում եմ ծովը, հետևապես, գեթ մի փոքրիկ հույս ունեմ իմ բախտի բարենպաստ փոփոխության նկատմամբ, ինքս ինձ ասացի, որ ոչ մի դեպքում չպետք է տեղափոխվեմ այն հովիտը, որը բոլոր կողմերից շրջապատված է բլուրներով։ Այն չար ճակատագիրը, որ ինձ գցեց այս կղզին, կարող է ինձ նման մի ուրիշ թշվառի էլ այստեղ գցել, և ով էլ լինի այդ տարաբախտը, ես ուրախ կլինեմ տեսնելու նրան, որպես լավագույն բարեկամի։ Իհարկե, այդպիսի պատահականության հույս քիչ կար, բայց թաքնվել լեռների ու անտառների մեջ, կղզու խորքում, ծովից հեռու, այդ կնշանակեր հավիտենապես փակվել այս բանտում և մինչև մահ մոռանալ փրկության որևէ հույս։
- Բայց և այնպես հովիտն այնքան էր դուր եկել ինձ, որ հուլիսի վերջին կեսը մնացի այնտեղ և ինձ համար մի ուրիշ կացարան կառուցեցի։ Հովտում շինեցի մի քողտիկ, ցանկապատեցի մարդու հասակից բարձր, ամուր, կրկնակի ցցապատնեշով, ցցերի միջև ցախուչոփ դրեցի, իսկ ներս ու դուրս էի անում շարժական սանդուխքով, ինչպես իմ հին տանը։ Այսպիսով, ես այստեղ էլ կարող էի չվախենալ գազանների հարձակումից։ Այդ նոր վայրերն ինձ այնքան էին դուր եկել, որ երբեմն մի քանի օր շարունակ մնում էի այնտեղ․ երկու֊երեք գիշեր քնեցի իմ քողտիկում, որտեղ ավելի հեշտ էր շնչելը։
- «Հիմա ես ծովի ափին տուն ունեմ, իսկ անտառում՝ ամառանոց», ― ասում էի ինքս ինձ։ Այդ «ամառանոցը» կառուցելու գործով զբաղված էի մինչև օգոստոսի սկիզբը։
- Օգոստոսի երեքին տեսա, որ իմ կախած խաղողի ողկույզները բոլորովին չորացել ու հիանալի չամիչ են դարձել։ Ես իսկույն սկսեցի դրանք հավաքել ծառերից։ Հարկավոր էր շտապել, թե չէ անձրևը կփչացներ և ես կզրկվեյի իմ ձմեռային պաշարից, իսկ այդ պաշարը քիչ չէր․ առնվազն երկու հարյուր խոշոր ողկույզ։ Նոր էի վերջին ողկույզը քաղել ծառից, երբ սև ամպեր կուտակվեցին և հորդ անձրև տեղաց։ Եվ երկու ամիս շարունակ, օգոստոսի 14֊ից մինչև հոկտեմբերի կեսը անձրև էր գալիս։ Երբեմն ուղղակի հեղեղ էր լինում, և ես մի քանի օր շարունակ քարանձավից դուրս գալ չէի կարողանում։
- Այդ ժամանակ բախտը ինձ մի հաճելի անակնկալի արժանացրեց․ իմ ընտանիքը մեծացավ։ Բանն այն է, որ իմ կատուներից մեկը վաղուց գնացել էր տանից ու կորել։ Ես կարծում էի, թե սատկած կլինի և շատ էի ափսոսում, բայց մեկ էլ օգոստոսի վերջին տուն վերադարձավ երեք ձագուկներով։
- Օգոստոսի 14֊ից մինչև 26֊ը անձրևները չէին դադարում, և ես համարյա տանից դուրս չէի գալիս, որովհետև հիվանդությունիցս հետո մրսելուց վախենալով՝ զգուշանում էի անձրևի տակ ընկնելուց։ Բայց երբ ես քարանձավում նստած լավ եղանակի էի սպասում, իմ մթերքի պաշարները սպառվելուն մոտ էին, այնպես որ երկու անգամ ես նույնիսկ սիրտ արի որսի գնալու։ Առաջին անգամ սպանեցի մի այծ, իսկ երկրորդ անգամ, 26 ֊ին, բռնեցի մի ահագին կրիա և ինձ համար մի լավ ճաշ պատրաստեցի։ Ընդհանրապես իմ սնունդը այդ ժամանակ հետևյալն էր․ նախաճաշին մի ողկույզ չամիչ, ճաշին՝ մի կտոր այծի միս կամ կրիայի միս (կրակի վրա խորոված, որովհետև, դժբախտաբար, եփելու աման չունեի), ընթրիքին կրիայի երկու կամ երեք ձու։
- Այդ ամբողջ տասներկու օրը, երբ անձրևից թաքնվել էի քարանձավում, օրական երկու֊երեք ժամ զբաղվում էի հողային աշխատանքներով, որովհետև վաղուց արդեն որոշել էի ընդարձակել իմ նկուղը։ Շարունակ փորում ու փորում էի միևնույն ուղղությամբ և, վերջապես, ցանկապատից դուրս տանող ելք բաց արի։
- Այժմ ես միջանցիկ մուտք ունեի։ Այստեղ գաղտնի դուռ շինեցի, որով կարող էի ազատորեն ելումուտ անել՝ առանց շարժական սանդուխքի օգնությանը դիմելու։ Այդ, իհարկե, հարմար էր, բայց այնքան ապահով չէր, որքան առաջ։ Այդ ժամանակ իմ բնակարանը բոլոր կողմերից ցանկապատված էր, և ես կարող էի հանգիստ քնել՝ առանց թշնամիներից վախենալու։ Իսկ այժմ դժվար բան չէր քարանձավ մտնելը․ նրա մուտքը բաց էր։ Ի դեպ, չեմ հասկանում, թե ինչու այն ժամանակ չէի մտածում, թե վախենալու ոչ մի բան չկա, քանի որ այդ ամբողջ ընթացքում կղզում այծից խոշոր ոչ մի կենդանի չէի տեսել։
- 30 սեպտեմբերի։ Այսօր իմ կղզում գտնվելու տխուր տարեդարձն է։ Հաշվեցի սյունի վրա քաշած գծերս և պարզվեց, որ այստեղ ապրում եմ ուղիղ երեք հարյուր վաթսունհինգ օր։
- Արդյոք երբևիցե բախտ կունենա՞մ դուրս գալու այս բանտից։
- Վերջերս նկատեցի, որ ինձ շատ քիչ թանաք է մնացել։ Հարկավոր է խնայողաբար ծախսել․ մինչև այժմ գրանցումներ էի անում ամեն օր և գրում էի ամեն մի մանրուք, բայց այժմ պետք է գրի առնեմ միայն իմ կյանքի աչքի ընկնող դեպքերը։
- Մինչև այժմ ես կարողացել եմ նկատել, որ անձրևային ժամանակաշրջանին այստեղ շատ կանոնավոր կերպով հաջորդում է երաշտը, ուրեմն կարող եմ ժամանակին նախապատրաստվել անձրևներին կամ երաշտին։
- Սակայն իմ այս փորձը թանկ ձևով ձեռք բերի։ Դրա մասին վկայում է թեկուզ հետևյալ դեպքը, որ պատահեց ինձ այն ժամանակ։ Անձրևներից անմիջապես հետո, երբ արեգակը փոխադրվեց հարավային կիսագունդ, ես որոշեցի, թե ամենահարմար ժամանակն է ցանելու բրնձի ու գարու աղքատիկ պաշարները, որոնց մասին խոսել եմ վերը։ Ցանեցի և սկսեցի անհամբեր սպասել բերքին։ Սակայն սկսվեցին չորային ամիսները, հողի մեջ ոչ մի կաթիլ խոնավություն չմնաց, և ոչ մի հատիկ չբուսավ։ Դեռ լավ է, որ ես մի֊մի բուռ գարու և բրնձի պաշար էի պահել։ Հենց այդպես էլ ինքս ինձ ասել էի․ «Ավելի լավ է ամբողջ սերմացուն չցանել․ չէ՞ որ այստեղ կլիման դեռ լավ չեմ ուսումնասիրել և հաստատ չգիտեմ, թե երբ պետք է ցանել և երբ հավաքել բերքը»։ Ես ինքս ինձ շատ էի գովում այս զգուշության համար, քանի որ հավատացած էի, թե իմ ամբողջ ցանքը փչացել է երաշտից։ Բայց մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ մի քանի ամիս հետո, հենց որ անձրևներն սկսվեցին, իմ ամբողջ հացահատիկը բուսավ, կարծես հենց նոր էի ցանել։
- Մինչ իմ հացն աճում ու հասնում էր, ես մի հայտնագործություն արեցի, որը հետագայում ինձ մեծ օգուտ բերեց։
- Հենց որ անձրևները դադրեցին և եղանակը լավացավ, այսինքն մոտավորապես նոյեմբեր ամսին, գնացի իմ անտառային ամառանոցը։ Մի քանի ամիս այնտեղ չէի եղել և ուրախությամբ համոզվեցի, որ ամեն ինչ մնացել է այնպես, ինչպես թողել եմ։ Փոփոխվել էր միայն իմ քողտիկը շրջապատող ցանկապատը։ Այդ ցանկապատը, ինչպես հայտնի է, շինել էի կրկնակի խփած ցցերից։ Ցանկապատը նույն էր մնացել, բայց նրա ցցերը, որ կտրել էի մոտակայքի ինձ անհայտ տեսակի երիտասարդ ծառերից, այժմ երկար շիվեր էին արձակել , ճիշտ այնպես, ինչպես արձակում է ուռենին, երբ կտրում ենք նրա գագաթը։ Այդ թարմ ճյուղերը տեսնելով՝ զարմացա, բայց ինձ համար շատ հաճելի էր, որ իմ ամբողջ ցանկապատը թաղված է կանաչի մեջ։ Ես մատղաշ ծառի ճյուղերը խուզեցի, որպեսզի հնարավորին չափ միանման ձև տամ դրանց։ Եվ նրանք հիանալի աճեցին։
- Թեև իմ ամառանոցի շրջանաձև բակը մինչև քսանհինգ յարդ տրամագիծ ուներ, Բայց և այնպես, շուտով իմ ծառերը (այժմ այդպես կարող եմ անվանել ցանկապատի ցցերը), ամբողջ բակը ծածկեցին ճյուղերով և այնպիսի թանձր ստվեր էին արձակում, որ այնտեղ կարելի էր արևից պաշտպանվել օրվա բոլոր ժամերին։ Դրա համար էլ ես որոշեցի էլի մի տասնյակ այդպիսի ցցեր կտրել և կիսաշրջանի նման ձևով տնկել իմ հին տան ցանկապատի երկարությամբ։ Այդպես էլ արեցի։ Ցցերը տնկեցի երկու շարքով, պատից մի ութ յարդ հեռավորության վրա։ Նրանք բոլորն էլ կպան, և շուտով ունեցա մի կենդանի ցանկապատ, որն սկսզբից ինձ շոգից էր պաշտպանում, իսկ հետո մի ուրիշ կարևոր ծառայություն էլ արեց։
Տասներորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը հետախուզում է իր կղզին
- Ես շատ անգամ փորձեցի կողով հյուսել ինձ համար, բայց այն շիվերը, որ կարողանում էի ճարել, այնպես շատ էին կոտրվում, որ բան դուրս չէր գալիս։
- Դեռ երեխա ժամանակ շատ էի սիրում գնալ մի զամբյուղագործի մոտ, որ ապրում էր մեր քաղաքում, և դիտել, թե ինչպես է աշխատում։ Եվ այժմ այդ ինձ պետք եկավ։ Բոլոր երեխաները սիրում էին դիտել և մեծերին օգնել։ Զամբյուղագործի աշխատանքը դիտելով՝ ես շուտով հասկացա, թե ինչպես են հյուսում և իմ ուժերի չափ օգնում էի իմ բարեկամ զամբյուղագործին։ Քիչ֊քիչ սովորեցի զամբյուղ հյուսել նրանից ոչ վատ։ Այնպես որ, այժմ ինձ պակասում էր միայն նյութը։ Վերջապես մի օր միտքս եկավ, թե արդյոք այս գործի համար պիտանի չե՞ն լինի այն ծառերի շիվերը, որոնցից ցանկապատի ցցերն էի շինել։ Երևի նրանց շյուղերը ճկուն կլինեն մեր ուռենու ճյուղերի նման։ Եվ որոշեցի փորձել։
- Հենց մյուս օրը գնացի իմ ամառանոցը, կտրեցի մի քանի ճյուղ, ընտրելով ամենաբարակները, համոզզվեցի, որ նրանք շատ հարմար են զամբյուղ հյուսելու համար։ Հետևյալ անգամ ես կացինը բերի, որպեսզի միանգամից շատ ճյուղեր կտրեմ։ Երկար որոնելու կարիք չունեի, քանի որ այդ ծառից այստեղ շատ կար։ Կտրատած ճյուղերը տարա իմ քողտիկի ցանկապատի ներսը և պահեցի։
- Հենց որ անձրևների ժամանակաշրջանն սկսվեց, նստեցի աշխատանքի և շատ զամբյուղներ հյուսեցի։ Դրանք ինձ ծառայում էին զանազան կարիքների համար․ Դրանցով հող էի կրում, մի քանիսի մեջ զանազան իրեր դարսեցի և այլն։ Ճիշտ է, մի փոքր կոպիտ զամբյուղներ էին ստացվում, չէի կարողանում գեղեցիկ տեսք տալ, բայց և այնպես դրանք իրենց դերը լավ էին կատարում, իսկ ինձ հենց միայն այդ էր հարկավոր։
- Դրանից հետո հաճախ էի զամբյուղներ գործում․ հները կոտրվում էին կամ մաշվում և հարկավոր էին լինում նորերը։ Պատրաստում էի զանազան տեսակի զամբյուղներ, և՛ խոշորներ, և՛ մանրեր, բայց գլխավորապես պատրաստում էի խոր ու ամուր զամբյուղներ՝ հացահատիկ պահելու համար։ Ուզում էի, որ նրանք ինձ ծառայեն պարկերի տեղ։ Ճիշտ է, այժմ դեռ հացահատիկ չունեի, բայց չէ՞ որ մտածել էի մի քանի տարվա ընթացքում մեծ պաշար ստեղծել։
- Արդեն ասել եմ, որ շատ էի ուզում շրջել ամբողջ կղզին և մի քանի անգամ հասել էի գետակին ու դեռ ավելի վերև, որտեղ շինել էի իմ քողտիկը։
- Այստեղից ազատորեն կարելի էր գնալ կղզու հակադիր ափը, որը դեռ երբեք չէի տեսել։ Վերցրի մի հրացան, մի կացին, վառոդի, կոտորակի և գնդակի մեծ պաշար, վերցրի նաև երկու կտոր պաքսիմատ ու մի մեծ ողկույզ չամիչ և ճանապարհ ընկա։ Ինչպես միշտ ինձ հետ եկավ նաև շունը։
- Իմ քողտիկին հասնելուց հետո առանց կանգ առնելու քայլեցի դեպի արևմուտք։ Եվ հանկարծ, մի կես ժամ գնալուց հետո իմ առաջ տեսա ծովը, իսկ ծովում ցամաքի մի շերտ, որ ինձ շատ զարմացրեց։
- Պայծառ, արևոտ օր էր։ Ցամաքը լավ էի տեսնում, բայց չկարողացա որոշել, կղզի է, թե մայր ցամաք։ Դա մի բարձր սարահարթ էր, ձգված արևմուտքից հարավ և գտնվում էր կղզուց շատ հեռու, իմ հաշվով մոտ քառասուն մղոն, եթե ոչ ավելի։
- Ես չգիտեի, թե դա ինչ երկիր է։ Մի բան հաստատ էր․ անտարակույս դա Հարավային Ամերիկայի մի մասն է, որն ամենայն հավանականությամբ գտնվում է իսպանական տիրապետություններից ոչ հեռու։ Շատ հնարավոր է, որ այնտեղ մարդակեր վայրենիներ են ապրում, և եթե այնտեղ ընկած լինեի, իմ դրությունը շատ ավելի վատ կլիներ, քան հիմա է։
- Այս միտքը ինձ շատ ուրախացրեց։ Նշանակում է՝ իզուր եմ անիծել իմ բախտը։ Նա կարող էր շատ ավելի տխուր լինել։ Նշանակում է՝ բոլորովին իզուր եմ ինձ տանջել ապարդյուն ափսոսանքով, թե ինչու փոթորիկն ինձ գցեց հատկապես այս կղզին և ոչ թե մի որևէ ուրիշ տեղ։ Նշանակում է, ես պետք է շնորհակալ լինեի իմ բախտից, որ այդպես ողորմածաբար է վարվել ինձ հետ։
- Այսպես խորհելով դանդաղորեն առաջ էի գնում և ամեն մի քայլափոխի համողվում էի, որ կղզու այս մասը շատ ավելի լավն է, ավելի հրապուրիչ, քան այն, որտեղ ես կառուցել էի իմ առաջին բնակարանը։ Այստեղ ամենուրեք կանաչ մարգագետիններ էին՝ զարդարված սքանչելի ծաղիկներով, փարթամ պուրակներ էին, որտեղ գեղգեղում, դայլայլում էին թռչունները։
- Ես նկատեցի, որ այստեղ շատ թութակներ կան, և ուզեցի մեկը բռնել․ հույս ունեի ընտելացնել և խոսել սովորեցնել։ Մի քանի անհաջող փորձից հետո վերջապես ինձ հաջողվեց բռնել մի ջահել թութակ․ փայտով խփել էի նրա թևին, այնպես որ թռչել չէր կարող։ Իմ հարվածից շշմել էր, բայց ես ուշքի բերի նրան և տարա տուն։ Հետագայում ինձ հաջողվեց սովորեցնել նրան կանչել իմ անունը։
- Ծովի ափը հասնելով նորից համոզվեցի, որ բախտը ինձ գցել է կղզու ամենավատ մասը։
- Այստեղ ափը լիքն էր կրիաներով, իսկ այնտեղ, ուր ես էի ապրում, մեկ ու կես տարվա ընթացքում միայն երեք կրիա էի գտել։ Այստեղ ամեն տեսակի անթիվ անհամար թռչուններ կային։ Կային և այնպիսիները, որպիսիք երբեք չէի տեսել։ Մի քանիսի միսը շատ համեղ դուրս եկավ, թեև չգիտեի, թե ինչպես են կոչվում դրանք։ Ինձ հայտնի թռչունների մեջ ամենալավը պինգվիններն էին։
- Եվ այսպես, կրկնում եմ, կղզու այս ափն ամեն տեսակետներից ավելի հրապուրիչ էր իմ ափից։ Չնայած դրան, այստեղ փոխադրվելու ոչ մի ցանկություն չունեի։ Մոտ երկու տարի ապրելով իմ վրանում՝ արդեն վարժվել էի այն տեղերին իսկ այստեղ ինձ զգում էի որպես մի ճանապարհորդ, մի հյուր, ամեն ինչ մի տեսակ խորթ էր և ձգտում էի տուն։
- Ափ հասնելուց հետո շուռ եկա դեպի արևելք և անցա մոտ տասներկու մղոն։ Այդտեղ մի բարձր ձող խրեցի գետնի մեջ, որպեսզի նշան անեմ, որովհետև որոշեցի հաջորդ անգամ այստեղ գալ մյուս կողմից, և ճանապարհ ընկա դեպի տուն։
- Ուզեցի վերադառնալ ուրիշ ճանապարհով։
- «Կղզին այնքան փոքր է, որ այտեղ մոլորվել չի լինի, ― մտածում էի ես։ Ծայրահեղ դեպքում կբարձրանամ մի լեռան գլուխ, կնայեմ շուրջս և կտեսնեմ, թե որտեղ է գտնվում իմ հին տունը»։
- Սակայն ես մեծ սխալ գործեցի։ Ծովափից երկու֊երեք մղոն հեռանալով՝ աննկատելիորեն մտա մի ընդարձակ հովիտ, որի երկու կողմերից նեղ ձգաված էին խիտ անտառապատ բլուրներ և ոչ մի հնարավորություն չկար որոշելու, թե որտեղ եմ գտնվում։ Ես կարող էի առաջնորդվել արեգակով, բայց դրա համար հարկավոր էր ճշգրիտ իմանալ, թե այդ ժամերին որտեղ է գտնվում արեգակը։
- Ամենից վատն այն էր, որ այն երեք֊չորս օրվա ընթացքում, երբ թափառում էի հովտում, ամպամած եղանակ էր և արեգակը բոլորովին չէր երևում։ Վերջ ի վերջո ստիպված եղա նորից իջնել ծովափ, այնտեղ, ուր գտնվում էր իմ տնկած ձողը։ Այնտեղից տուն վերադարձա նախկին ճանապարհով։
- Քայլում էի առանց շտապելու և հաճախ նստում էի հանգստանալու, որովհետև շատ շոգ եղանակ էր, իսկ ես ծանր իրեր էի կրում՝ հրացանը, լիցքը, կացինը։
Գլուխ տասնմեկերորդ
- Ռոբինզոնը վերադառնում է քարանձավ։
- Նրա դաշտային աշխատանքները
- Այս ճանապարհորոդուցյան ժամանակ իմ շունը մի ուլ բռնեց, բայց նրան վնասել չհասցրեց, որովհետև վազեցի և ուլը խլեցի նրանից։ Ես շատ էի ուզում ուլ տանել ինձ հետ։ Երազում էի մի զույգ այծ ձեռք բերել, որպեսզի ինձ համար այծերի հոտ աճեցնեմ և մսե սնունդ ապահովեմ, երբ վառոդս սպառված կլինի։
- Բռնաված ուլի համար վզնոց շինեցի և պարան կապելով հետս տարա․ պարանը պատրաստել էի հին ճոպանների թելերից և միշտ գրպանումս էի պահում։ Ուլիկը համառում էր, բայց և այնպես եկավ ինձ մոտ։ Երբ հասա իմ ամառանոցը, ուլը թողեցի ցանկապատի ներսում, ինքս առաջ գնացի․ ուզում էի շուտ տուն հասնել, որովհետև մի ամսից ավելի ճանապարհորդում էի։
- Չեմ կարող ասել, թե ինչպիսի բավականությամբ վերադարձա իմ հին հարկի տակ և նորից պառկեցի գամակում։ Կղզում կատարած երկար թափառումները, որի ժամանակ ես գլուխ դնելու տեղ չունեի, այնպես էին հոգնեցրել ինձ, որ իմ սեփական տունը (հիմա ես այդպես էի անվանում իմ բնակարանը) ինձ արտակարգ չափով կոկիկ թվաց։
- Մի շաբաթ ես հանգստանում էի և վայելում տնական ուտելեղեններ։ Այդ ժամանակի մեծ մասը զբաղված էի մի կարևոր գործով․ վանդակ էի շինում իմ թութակի համար, որը միանգամից դարձավ ընտանի թռչուն և շատ կապվեց ինձ հետ։
- Հետո հիշեցի խեղճ ուլիկին, որ գերի էի թողել իմ ամառանոցում։ «Երևի հիմա նա կերած կլինի ամբողջ խոտը, ― մտածում էի ես, ― և խմած կլինի իմ թողած ջուրը ու հիմա քաղցած է մնացել»։ Հարկավոր էր գնալ նրա մոտ։
- Հասնելով ամառանոց՝ ես ուլիկին գտա այնտեղ, որտեղ թողել էի․ ասենք չէր էլ կարող հեռանալ, քանի որ քաղցից սատկում էր։ Ես մոտակա ծառերից ճյուղեր կտրեցի և ցանկապատից ներս գցեցի։
- Երբ կուշտ կերավ, նրա վզից պարան կապեցի և ուզում էի առաջվա պես հետևիցս քաշել, բայց քաղցից նա այնպես էր ընտելացել ինձ, որ պարանը պետք էլ չեկավ․ նա շնիկի պես վազում էր իմ հետևից։
- Եկավ դեկտեմբեր ամիսը, երբ պետք է բուսնեին գարին ու բրինձը։ Իմ մշակած հողամասը մեծ չէր, որովհետև, ինչպես արդեն ասել եմ, երաշտը փչացրեց առաջին տարվա իմ բերքը և հատիկի յուրաքանչյուր տեսակից մեկ ութերորդ բուշելից ավելի չմնաց։
- Այս անգամ հիանալի բերք էր սպասվում, բայց հանկարծ պարզվեց, որ իմ ամբողջ ցանքը նորից կորստի վտանգի տակ է, որովհետև իմ դաշտը ավերում էին զանազան թշնամիների ամբողջ ոհմակներ, որոնցից դժվար թե կարելի լիներ պաշտպանվել։ Այդ թշնամիներն էին նախ՝ այծերը, երկրորդ՝ այն վայրի կենդանիները, որոնց ես նապաստակ անվանեցի։ Բրնձի ու գարու անուշ ցողունները նրանց շատ էր դուր եկել։ Գիշեր֊ցերեկ նրանք մնում էին դաշտում և ուտում մատղաշ, դեռ չհասկակալած ցողունները։
- Այդ թշնամիների արշավանքի դեմ կար միայն մի միջոց․ ցանկապատել ամբողջ դաշտը։ Այդպես էլ արի։ Բայց դա շատ դժվար աշխատանք էր, գլխավորապես այն պատճառով, որ հարկավոր էր շտապել, թե չէ՝ գազաններն անխնա ոչնչացնում էին հասկերը։ Ասենք դաշտն այնքան փոքրիկ էր, որ երեք շաբաթից հետո ցանկապատն արդեն պատրաստ էր։
- Վատ ցանկապատ չստացվեց։ Քանի դեռ գործը չէի ավարտել, թշնամիներին վախեցնում էի կրակոցներով, իսկ գիշերը ցանկապատից էի կապում շանը, որը հաչում էր մինչև առավոտ։ Այդ բոլոր նախազգուշությունների շնորհիվ թշնամիներն ինձ հանգիստ թողին, և իմ հասկերն սկսեցին հատիկակալել։
- Սակայն հենց որ հացաբույսերս հասկակալեցին, երևան եկան նոր թշնամիներ․ վրա տվին շատակեր թռչունները և սկսեցին պտտվել իմ դաշտի գլխին, սպասելով, թե ես երբ կհեռանամ, որ հարձակվեն հասկերի վրա։ Անմիջապես կոտորակի մի լիցք արձակեցի նրանց վրա (որովհետև հրացանս միշտ մոտս էր լինում), բայց հենց որ կրակեցի, դաշտից վեր թռավ թռչունների մի ուրիշ երամ, որոնց առաջ չէի նկատել։
- Ես լրջորեն անհանգստացա։
- «Էլի մի քանի օր այսպիսի կողոպուտ և կկորցնեմ իմ բոլոր հույսերը, ― մտածում էի ես։ Այլևս սերմ չեմ ունենա և կմնամ առանց հացի»։
- Ի՞նչ անեի։ Ինչպե՞ս ազատվեի այս նոր վտանգից։ Ոչ մի միջոց չգտա, բայց հաստատ որոշեցի՝ ինչ գնով էլ լինի պաշտպանել իմ հացը, թեկուզ և ստիպված լինեմ գիշեր֊ցերեկ պահակ կանգնել։
- Նախ և առաջ շրջեցի ամբողջ դաշտը, որպեսզի պարզեմ, թե որքան վնաս են հասցրել թռչունները։ Պարզվվեց, որ հացի կեսից ավելին ոչնչացրել են, սակայն այդ կորստի հետ կարելի էր հաշտվել, եթե հաջողվեր մնացածը պաշտպանել։ Թռչունները թաքնվեցին մոտակա ծառերի վրա․ նրանք սպասում էին, որ հեռանամ։
- Ես հրացանս լցրի և ձևացրի, թե գնում եմ։ Գողերն ուրախացան և սկսեցին իրար հետևից իջնել իմ արտերի վրա։ Այդ բանն ինձ խիստ զայրացրեց։ Սկզբում ուզեցի սպասել, մինչև ամբողջ երամն իջնի, բայց համբերությունս չտվեց։
- «Ախր յուրաքանչյուր հատիկի համար, որ հիմա ուտում են նրանք, ես թերևս զրկվում եմ ապագայի մի ամբողջ տարվա հացից», ― ասացի ինքս ինձ։
- Վազեցի դեպի ցանկապատը և սկսեցի կրակել։ Երեք թռչուն խփեցի։ Վերցրի դրանք և կախեցի մի բարձր սյան վրա, որպեսզի մյուսներին վախեցնեմ։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչ զարմանալի ազդեցություն ունեցավ այս միջոցը․ դրանից հետո ոչ մի թռչուն չմոտեցավ իմ հացին։ Բոլորը թռան գնացին կղզու այդ մասից։ Համենայն դեպս, քանի դեռ իմ կախած խրտվիլակը իր տեղումն էր, ես ոչ մի թռչուն չտեսա այդտեղ։ Կարող եք համոզված լինել, որ թռչունների դեմ տարած իմ այդ հաղթանակը մեծ բավականություն պատճառեց ինձ։
- Դեկտեմբերի վերջերին մոտ իմ արտը հասունացավ, և ես այդ նույն տարին երկրորդ հունձն արեցի։
- Դժբախտաբար ոչ մանգաղ ունեի, ոչ գերանդի և երկար մտածելուց հետո որոշեցի հնձի համար օգտագործել այն լայնաբերան թուրը, որ վերցրել էի նավից մյուս զենքերի հետ։ Ասենք իմ արտն այնքան փոքր էր, որ հնձելը մեծ դժվարություն չէր ներկայացնում։ Բացի այդ, ես հնձում էի ուրիշ ձևով․ կտրտում էի միայն հասկերը և զամբյուղով փոխադրում դաշտից։ Երբ հունձն ավարտված էր, ես հասկերը տրորեցի ձեռքով, որպեսզի թեփը բաժանեմ հատիկներից և յուրաքանչյուր տեսակի մեջ ութերորդ բուշել սերմից ստացա մոտ երկու բուշել բրինձ և երկուս ու կես բուշել գարի (իհարկե, մոտավոր հաշիվներով, որովհետև ես չափ չունեի)։
- Բերքը շատ հաջող էր, և այդ ինձ թև տվեց։ Այժմ կարող էի հույս ունենալ, որ մի քանի տարուց հետո հացի մշտական պաշար կունենամ։ Սակայն դրա հետ միասին իմ առաջ ծառանում էին նորանոր դժվարություններ։ Առանց ջրաղացի, առանց երկանքի ես ինչպե՞ս պետք է ալյուր անեի իմ հացահատիկը։ Ինչպե՞ս պիտի մաղեի ալյուրը։ Ինչպե՞ս պիտի խմոր հունցեի ալյուրից և, վերջապես, ինչպե՛ս պիտի հաց թխեի։ Այդ հարցերի պատասխանները ես չգիտեի։
- Այս դժվարությունների հետևանքով որոշեցի բերքին ձեռք չտալ, ամբողջը թողնել սերմացու, իսկ մինչև նոր բերքի ստանալը բոլոր ջանքերը գործադրել, որպեսզի լուծեմ գլխավոր խնդիրը, այսինքն հացահատիկը թխած հաց դարձնելու միջոց գտնեմ։
Տասներկուերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը ամաններ է պատրաստում
- Երբ անձրև էր գալիս և տանից դուրս գալ չէր կարելի, գործիս հետ միաժամանակ ես իմ թութակին խոսել սովորեցրի։ Այդ ինձ շատ էր զվարճացնում։
- Մի քանի դասից հետո նա արդեն գիտեր իր անունը, իսկ հետո, թեպետ և ո՛չ շուտ, սովորեց բավական ուժեղ և պարզ արտասանել այն։
- «Պոլի» այս առաջին բառն էր, որ ես կղզու վրա լսեցի ուրիշի շուրթերից։
- Սակայն Պոլիի հետ խոսելն ինձ համար աշխատանք չէր, այլ օժանդակ միջոց։ Այդ ժամանակ շատ կարևոր գործ ունեի։ Վաղուց արդեն գլուխ էի կոտրում այն հարցի վրա, թե ինչպես պատրաստեմ կավե աման, որի կարիքը խիստ զգում էի, բայց ոչ մի հնար չէի գտնում․ համապատասխան կավ չկար։
- «Միայն թե կավ գտնեմ, ― մտածում էի ես, ― և ինձ համար դժավար չի լինի կճուճի կամ ամանի նման մի բան պատրաստել։ Ճիշտ է, և՛ կճուճը և՛ ամանը հարկավոր կլինի թրծել, բայց չէ՞ որ ես ապրում եմ տաք կլիմայում, որտեղ արեգակն ավելի թեժ է, քան որևէ հնոց։ Համենայն դեպս իմ ամանեղենը արևի տակ չորանալով բավականին ամուր կստացվի։ Կարելի կլինի ձեռքն առնել, կարելի կլինի մեջը հացահատիկ պահել, ալյուր և ընդհանրապես չոր մթերքներ, որոնք հարկավոր է խոնավությունից ապահովել»։
- Եվ որոշեցի, որ հենց որ համապատասխան կավ գտնեմ, հացահատիկի համար մի քանի հատ խոշոր կճուճ կշինեմ։ Առայժմ չէի էլ մտածում այնպիսի կավե ամանի մասին, որի մեջ կարելի լինի մի բան եփել։
- Անտարակույս ընթերցողը կխճար ինձ, կամ գուցե և կծիծաղեր ինձ վրա, եթե նրան պատմեի, թե ինչպիսի անճարակությամբ ձեռնամուխ եղա այդ աշխատանքին, ինչպիսի անշնորհք, անճոռնի, այլանդակ իրեր էին ստացվում սկզբնական շրջանում, քանի֊քանի աման փուլ էր գալիս նրանից, որ կավը լավ հունցաց չէր լինում և չէր դիմանում իր սեփական ծանրությանը։ Կճուճներից մի քանիսը ճաքում էին նրանից, որ շտապում էի արևի տակ դնել դրանք, երբ արևը շատ թեժ էր լինում, ուրիշները փշրվում էին առաջին իսկ անգամ ձեռք տալուց։
- Երկու ամիս անդուլ աշխատում էի։ Շատ ջանքեր թափեցի բրուտագործական լավ կավ գտնելու, հավաքելու, տուն փոխադրելու և մշակելու համար, բայց և այնպես երկար չարչարանքներից հետո միայն երկու հատ անճոռնի կավե աման ստացա, որովհետև դրանց կճուճ անվանել ոչ մի կերպ չէր կարելի։
- Բայց և այնպես դրանք իմ համար շատ օգտակար իրեր էին։ Շիվերից երկու խոշոր կողով հյուսեցի, և երբ իմ կճուճները լավ չորացան ու պնդացան արևի տակ, զգուշությամբ վերցրի ու դրի կողովների մեջ։ Ամանի ու կողովի միջև եղած ամբողջ դատարկ տարածությունը լցրի գարու և բրնձի ծղոտով, որպեսզի իմ կավե ամաններն ավելի ապահով լինեն կոտրվելուց։ Այդ երկու կճուճներն էլ առայժմ հացահատիկ պահելու համար էին։ Վախենում էի, որ եթե կճուճների մեջ խոնավ մթերք պահեմ, նրանք էլ կխոնավանան ու կփչանան։ Հետագայում, երբ իմ հացահատիկն աղալու միջոց կգտնեմ, կճուճների մեջ ալյուր կպահեմ։
- Կավից պատրաստված խոշոր ամաններն անհաջող էին ստացվում։ Ինձ ավելի հաջողվում էր մանր ամաններ պատրաստել․ փոքրիկ կլոր ամաններ, ափսեներ, փարչեր, գավաթներ և նման բաներ։ Մանր իրերն պատրաստել ավելի հեշտ է, բացի դրանից, նրանք ավելի համաչափ էին թրծվում արևի տակ, ուստի և ավելի ամուր էին ստացվում։
- Բայց և այնպես իմ գլխավոր խնդիրը մնում էր անկատար․ ինձ հարկավոր էր այնպիսի աման, որի մեջ կարելի լիներ բան եփել, նա պետք է կրակին դիմանար և ջուրը պահեր, իսկ դրա համար իմ շինած կճուճները պիտանի չէին։
- Բայց ահա, մի անգամ մի մեծ խարույկ վառեցի, որպեսզի շեղջի վրա միս խորովեմ։ Երբ միսը խորովվեց, ուզում էի շեղջը հանգցել և նրա մեջ գտա պատահաբար այնտեղ ընկած կոտրված կճուճի մի կտոր։ Այդ կտորը շիկացել, կարմրել էր կղմինդրի պես և ամրացել էր քարի նման։ Այդ հայտնագործությունը մեծ հաճույք ու զարմանք պատճառեց ինձ։
- «Եթե կավե ամանի կտորն այսպես ամրացել է կրակի մեջ, ապա ուրեմն նույնպիսի հաջողությամբ կրակի վրա կարելի է թրծել նաև կավե ամանը», ― որոշեցի ես։
- Կարծում եմ աշխարհում ոչ մի մարդ այսպիսի չնչին առիթով նման ուրախություն չի ապրել, ինչպիսին զգացի ես, երբ համոզվեցի, որ ինձ հաջողվել է ջրից ու կրակից չվախեցող կճուճներ պատրաստել։
- Ես հազիվ կարողացա սպասել, մինչև իմ կճուճները կպաղեին, ապա իսկույն նրանցից մեկի մեջ ջուր լցրի ու նորից դրի կրակին, որպեսզի միս եփեմ։ Կճուճը շատ լավը դուրս եկավ։ Ես այծի մսից հիանալի արգանակ եփեցի, թեև իհարկե, եթե նրա մեջ կաղամբ ու սոխ և աղ ու այլ համեմունք գցեի, ավելի լավը պիտի լիներ։
- Հիմա էլ սկսեցի մտածել, թե ինչպես քարե սանդ շինեմ, որպեսզի նրա մեջ հատիկ մանրեմ, կամ, ավելի ճիշտ՝ աղամ։ Չէ՞ որ արվեստի այնպիսի հիանալի ստեղծագործության մասին, ինչպիսին է ջրաղացը, ես մտածել անգամ չէի կարող․ մարդկային մի զույգ ձեռքերն այդպիսի բան շինել անկարող էին։
- Բայց սանդ շինելը ևս այնքան էլ հեշտ բան չէր․ քարտաշի աշխատանքից ես նույնքան քիչ բան էի հասկանում, որքան մյուս բոլոր աշխատանքներից, և բացի դրանից, գործիքներ չունեի։ Քանի՜֊քանի օր կորցրի համապատասխան քար որոնելով, բայց ոչինչ դուրս չեկավ։ Հարկավոր էր շատ ամուր քար, այն էլ բավական մեծ, որպեսզի կարելի լիներ մեջը փոս բացել։
- Իմ կղզում ժայռեր կային, բայց, չնայած իմ բոլոր ջանքերին, նրանցից ոչ մեկից չկարողացա համապատասխան չափի բեկոր պոկել։ Բացի դրանից, ավազաքարի այդ փխրուն տեսակը, միևնույն է, պետք չէր գա․ ծանր սանդակոթի տակ նա կփշրվեր և ալյուրին ավազ կխառնվեր։
- Այսպիսով, ապարդյուն որոնումների վրա երկար ժամանակ կորցնելով՝ հրաժարվեցի քարե սանդ պատրաստելու մտքից և որոշեցի փայտե սանդ շինել, որի համար շատ ավելի հեշտ էր համապատասխան նյութեր գտնել։
- Եվ իրոք, շուտով անտառում գտա շատ ամուր մի կոճղ, այնքան մեծ, որ հազիվ կարողացա տեղից շարժել։ Կացնով տաշեցի այդ կոճղը, որպեսզի հնարավորին չափ ինձ հարկավոր ձև տամ, ապա մասամբ փորելով, մասամբ այրելով մի փոս բաց արի մեջը։ Այդպես են վարվում Բրազիլիայի կարմրամորթները, երբ ուզում են մակույկ շինել։ Հարկ չկա ասելու, որ այս աշխատանքն ինձանից մեծ ջանքեր պահանջեց։
- Սանդը պատրաստելուց հետո մի ծանր, խոշոր սանդակոթ պատրաստեցի այսպես կոչված երկաթածառից։ Ե՛վ սանդը, և՛ սանդակոթը պահեցի մինչև հաջորդ բերքը։ Իմ հաշիվներով այն ժամանակ ես բավականաչափ հացահատիկ պիտի ունենայի և կարելի կլիներ մի մասն ալյուր անել։
- Այժմ հարկավոր էր մտածել այն մասին, թե ինչպես պիտի խմոր հունցեմ, երբ ալյուր կունենամ։
- Ամենից առաջ ես թթխմոր չունեի։ Ասենք այս պակասը ոչ մի կերպ լրացնել չէր կարելի, ուստի թթխմորի մասին չէի հոգում։ Բայց ինչ պիտի անեի առանց փռի։ Սա իսկապես որ դժվարին հարց էր։ Բայց և այնպես հնարը գտա․ մտածեցի, թե ինչով կարելի է փոխարինել փուռը։ Կավից պատրաստեցի սկուտեղի նման մի քանի խոշոր ու լայն աման և լավ թրծեցի կրակի մեջ։ Դրանք պատրաստեցի հնձից շատ առաջ և դարսեցի իմ պահեստում։ Դրանից էլ առաջ գետնի վրա օջախ էի պատրաստել, այսինքն մի հարթ տեղ էի շինել քառակուսի (Ճիշտն ասած, այնքան էլ քառակուսի չէր) աղյուսներից, որոնք լավ թրծված էին կրակի մեջ և նույնպես իմ սեփական արտադրությունն էին։
- Երբ հաց թխելու ժամանակը եկավ, ես այդ օջախում մի մեծ խարույկ վառեցի։ Հենց որ փայտն այրվեց, ես շեղջը հավաքեցի իմ օջախում և մի կես ժամ սպասեցի, մինչև որ օջախը շիկանա։ Ապա ամբողջ շեղջը քաշեցի մի կողմ և օջախում դասավորեցի իմ հացերը։ Հետո հացերը ծածկեցի իմ պատրաստած կավե սկուտեղներով և վրայից շեղջ լցրի։
- Եվ ի՞նչ եք կարծում․ հացերս թխվեցին ինչպես ամենալավ փռի մեջ։
- Որքա՜ն հաճելի էր ինձ համար ուտել նոր թխված, թարմ հացը։ Ինձ թվում էր, թե իմ կյանքում երբեք այդպիսի համով բան չեմ կերել։
- Ընդհանրապես կարճ ժամանակում ես շատ լավ հացթուխ դարձա․ չխոսելով արդեն հասարակ հացի մասին՝ սովորեցի պուդինգներ ու բլիթներ թխել բրնձից։ Միայն կարկանդակ չէի թխում և պատճառն այն էր, որ բացի այծի ու թռչնի մսից՝ ուրիշ համեմունքներ չունեի։
- Այս տնտեսական աշխատանքների մեջ անցավ իմ կղզում գտնվելու ամբողջ երրորդ տարին։
Տասներեքերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը նավակ է շինում և իր համար նոր զգեստ կարում
- Դուք կարող եք չկասկածել, որ այս ամբողջ ժամանակամիջոցում իմ մտքից դուրս չէր գալիս այն ցամաքը, որ երևում էր կղզում մյուս ափից։ Հոգուս խորքում չէի դադարում ափսոսալ, որ այն ափին բնակություն չեմ հաստատել․ ինձ թվում էր, որ եթե այդ ցամաքը միշտ իմ աչքի առաջ լիներ, այնտեղ գնալու մի որևէ հնարավորություն կստեղծեի։ Իսկ եթե հասնեի այնտեղ, գուցե թե կհաջողվեր այնտեղից էլ ազատության հասնել։
- Ահա թե ինչու հաճախ հիշում էի իմ փոքրիկ բարեկամ Քսուրիին և իմ երկար մակույկը, իր կողային առագաստով, որով ես աֆրիկական ափերով նավարկեցի ավելի քան հազար մղոն։
- Բայց ի՛նչ օգուտ այս ամենը մտաբերելուց։
- Որոշեցի գնալ, տեսնել ինչ վիճակում է մակույկը, որ դեռ մեր նավի խորտակման ժամանակ փոթորիկն ափ էր նետել իմ բնակարանից մի քանի մղոն հեռու։ Այդ մակույկն ընկած էր մի քիչ հեռու այն տեղից, որտեղ ափ էր նետվել։ Ալեբախությունը մակույկը շուռ էր տվել հատակը դեպի վեր և քշել էր մի քիչ դեպի վեր, ավազի վրա։ Մակույքն ընկած էր ցամաքի վրա, և շուրջը ջուր չկար։
- Եթե ինձ հաջողվեր այդ մակույկը նորոգել և ջուրն իջեցնել, ես առանց մեծ դժվարության կարող էի մինչև Բրազիլիա գնալ։ Բայց այդպիսի աշխատանքի համար մի զույգ ձեռքեր բավական չէին։ Դժվար չէր հասկանալ, որ այդ մակույկը տեղից շարժելն ինձ համար նույնքան դժվար էր, որքան իմ կղզին տեղից շարժելը։ Բայց և այնպես որոշեցի փորձել․ գնացի անտառ, կտրեցի հաստ ձողեր, որոնք պիտի ծառայեին լծակների տեղ, կոճղերից տաշեցի երկու թավալուկ և այդ ամենը քաշ տվի մակույկի մոտ։
- «Միայն թե ինձ հաջողվեր շուռ տալ հատակի վրա, ― ասում էի ինքս ինձ, ― իսկ նորոգելը դժվար բան չէ։ Այնպիսի հիանալի նավակ կստացվի, որ համարձակորեն կարող եմ ծով դուրս գալ»։
- Եվ ես ջանքեր չխնայեցի այդ անօգուտ աշխատանքի համար։
- Երեք թե չորս շաբաթ զբաղվեցի դրանով։ Դեռ ավելին․ երբ վերջապես, հասկացա, որ իմ թույլ ուժերով չեմ կարողանալու տեղից շարժել այդ վիթխարին, մտածեցի նոր պլան։ Սկսեցի նավակի մի կողմից ավազը փորել ու հեռու թափել, հուսալով, թե հենակետից զրկվելով՝ նավակը շուռ կգա և կկանգնի հատակի վրա։ Միաժամանակ նրա տակ փայտի կտորտանք էի դնում, որպեսզի շուռ գալուց հետո կանգներ այնտեղ, որտեղ հարկավոր է ինձ։
- Նավակը, իրոք որ շուռ եկավ հատակի վրա, սակայն դա ամենևին էլ ինձ չմոտեցրեց իմ նպատակին․ միևնույն է, ջուրն իջեցնել չէի կարող։ Ես նույնիսկ լծակները նրա տակը մտցնել չկարողացա և վերջ ի վերջո ստիպված եղա հրաժարվել իմ մտքից։ Սակայն այս անհաջողությունը իմ մեջ չմեռցրեց որևէ մայր ցամաք հասնելու փորձեր անելու միտքը։ Ընդհակառակն, երբ տեսա, որ այս զզվելի ափից հեռանալու ոչ մի հնարավորություն չունեմ, օվկիանոս դուրս գալու ին ցանկությունը ոչ միայն չթուլացավ, այլ էլ ավելի ուժեղացավ։
- Վերջապես իմ գլխում մի միտք ծագեց․ արդյոք չփորձե՞մ ինքս պատրաստել մի նավակ կամ ավելի լավ է, մի պիրոգա (կարիբյան մակույկ, ինչպիսին այս լայնությունների վրա շինում են կարմրամորթերը)։
- «Պիրոգա շինելու համար համարյա թե գործիքներ հարկավոր չեն, ― մտածում էի ես, ― որովհետև այդ մակույկը փորվում է ամբողջական ծառի բնից․ այդպիսի աշխատանքը կարող է գլուխ բերել նաև մեկ մարդ»։
- Մի խոսքով պիրոգա շինելն ինձ թվում էր ոչ միայն հնարավոր, այլև ամենահեշտ գործը, և դրա մասին մտածելն ինձ համար շատ հաճելի բան էր։ Մեծ գոհունակությամբ մտածում էի, որ այդ խնդիրը գլուխ բերելն ինձ համար նույնիսկ ավելի դյուրին է լինելու, քան նեգրերի կամ հնդիկների համար։
- Ինքս ինձ հարց չէի տալիս, թե ինչպես եմ ջուրն իջեցնելու իմ մակույկը, երբ այն պատրաստ կլինի, մինչդեռ այդ դժվարությունը շատ ավելի լուրջ էր, քան գործիքների պակասությունը։
- Ես այնպես էի տարվել իմ ապագա ճանապարհորդության երազանքներով, որ մի վարկյան անգամ կանգ չէի առնում այդ հարցի առաջ, թեև միանգամայն ակներև էր, որ մակույկը ծովի վրայով քառասունհինգ մղոն առաջ տանելը շատ ավելի դյուրին գործ էր, քան ցամաքի վրայով քառասունհինգ սաժեն մինչև ջուրը քաշելը։
- Մի խոսքով պիրոգայի պատմության մեջ ինձ պահեցի այնպես հիմար, ինչպես կարող է պահել միայն առողջ դատողություն չունեցող մարդը։
- Ես մխիթարվում էի իմ մտադրությամբ, առանց հաշիվ տալու, թե արդյոք ուժերս կներե՞ն այդ խնդիրը գլուխ բերելու համար։
- Եվ չկարծեք, թե մակույկը ջուրն իջեցնելու միտքը բոլորովին չէր ծագում իմ մեջ։ Ո՛չ, այդ խնդիրն անցնում էր իմ մտքով, բայց ես նրան ընթացք չէի տալիս, ամեն անգամ խեղդում էի՝ ասելով․ «Նախ մակույկը կշինենք, իսկ հետո կմտածենք ջուրն իջեցնելու մասին։ Չի կարող պատահել, որ ես մի հնար չգտնեմ»։
- Իհարկե, այս ամենն անմտություն էր։ Բայց իմ բորբոքված երազանքն ամեն մի դատողությունից ավելի ուժեղ եղավ և ես առանց երկար մտածելու կացինը ձեռքս առա։ Կտրեցի մի հիանալի եղևնի, որի բնի հաստությունը մոտ հինգ ոտնաչափ և տասը մատնաչափ էր, իսկ վերևում, քսաներկու ոտնաչափ բարձրության վրա՝ չորս ոտնաչափ և տասնմեկ մատնաչափ տրամագիծ ուներ։ Դրանից հետո ծառի բունն աստիճանաբար ավելի էր բարակում և վերջապես սկսում էր ճյուղավորվել։
- Դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչքան ջանք պահանջվեց ինձանից այդ վիթխարի ծառը տապալելու համար։
- Քսան օր կտրում էի այդ ծառի բունը, անցնելով մերթ մի, մերթ մյուս կողմը, ապա տասնչորս օր էլ նրա ճյուղերն ու գագաթը կտրելու համար։ Մի ամբողջ ամիս այդ կոճղը տաշում էի դրսի կողմից, աշխատելով նավախելի ձև տալ նրան, որովհետև առանց նավախելի մակույկը ջրի երեսին ուղիղ կանգնել չէր կարող։ Երեք ամիս էլ հարկավոր եղավ մեջը փորելու համար, այս անգամ գլուխ բերի առանց կրակի․ այդ ամբողջ հսկայական աշխատանքը կատարեցի կացնով ու դուրով։ Վերջապես ստացվեց մի հիանալի մակույկ, այնքան մեծ, որ հեշտությամբ կարող էր վերցնել քսանհինգ մարդ, հետևապես՝ կարող էր վերցնել ինձ ու իմ ամբողջ բեռը։
- Ես ցնծության մեջ էի իմ աշխատանքից, կյանքումս երբեք չէի տեսել այդպիսի խոշոր մակույկ, որ պատրաստված լիներ ամբողջական փայտից։ Բայց և թանկ նստեց ինձ վրա։ Քանի՜֊քանի անգամ հոգնածությունից ուժասպառ՝ ես ստիպված եղա այդ փայտին հարվածել կացնով։
- Այսպես թե այնպես, գործի կեսն արված էր։ Մնում էր միայն մակույկը ջուրն իջեցնել, և չեմ կասկածում, որ եթե դա ինձ հաջողվեր, ես պիտի ձեռնարկեի ամենացնորամիտ ու ամենաանհուսալի ծովային ճանապարհորդությունը՝ երկագնդում երբևիցե տեղի ունեցած ճանապարհորդուցյուններից։
- Սակայն, մակույկը ջուրն իջեցնելու ուղղությամբ իմ թափված բոլոր ջանքերն ապարդյուն անցան՝ իմ պիրոգան մնաց այնտեղ, որտեղ գտնվում էր։
- Այն անտառից, որտեղ ես կառուցել էի մակույկս, մինչև ջուրը հիսուն սաժենից ավել չէր լինի, սակայն անտառը գտնվում էր մի հովտում, իսկ ափը բարձր էր ու դարափուլ։ Դա առաջին խոչընդոտն էր։ Ասենք՝ ես համարձակորեն որոշեցի վերցնել այդ խոչընդոտը․ հարկավոր էր ամբողջ ավելորդ հողը հանել այնպես, որ անտառից մինչև ծովափը մի թեք վայրէջք գոյանար։ Զարհուրելի է հիշել, թե որքան քրտինք թափեցի այդ աշխատանքի վրա, սակայն ո՞վ իր վերջին ուժերը չի գործադրի, երբ խնդիրը վերաբերում է ազատություն ձեռք բերելուն։
- Եվ այսպես, առաջին խոչընդոտը հաղթահարված էր․ մակույկի ճանապարհը պատրաստ էր։ Սակայն դա ոչ մի արդյունք չտվեց․ որքան էլ չարչարվեցի, տեղից շարժել չկարողացա իմ մակույքկը, ինչպես առաջ շարժել չէի կարողացել նավից մնացած մակույկը։
- Այն ժամանակ չափեցի ծովը մակույկից բաժանող տարածությունը և որոշեցի առու փորել նրա համար․ եթե չէր կարելի մակույկը մոտեցնել ջրին, ապա մնում էր ջուրը մոտեցնել մակույկին։ Եվ արդեն սկսեցի փորելը, բայց հանկարծ մտքումս հաշվեցի ապագա առվի խորությունն ու երկարությունը և երբ հաշվեցի, թե մեկ մարդը մոտավորապես որքան ժամանակում կարող է կատարել այդ աշխատանքը, պարզվեց, որ գործն ավարտեու համար ինձ հարկավոր կլինի տասը֊ տասներկու տարի։
- Ճար չկար․ սրտի ցավով ստիպված եղա այդ մտքից հրաժարվել։
- Ես վշտացած էի մինչև հոգուս խորքը, և միայն այդ ժամանակ գլխի ընկա, թե որքան անմտություն է գործը ձեռնարկել, առանց նախօրոք հաշվելու, թե որքան ժամանակ ու աշխատանք կպահանջի և արդյոք ուժերս կբավականացնե՞ն գործը մինչև վերջ հասցնելու համար։
- Այս անիմաստ աշխատանքը կատարելիս բոլորեց իմ կղզում գտնվելու չորրորդ տարին։
- Մինչ այդ նավից վերցրած իմ իրերից շատերը կամ բոլորովին մաշվել էին, կամ իրենց դարն ապրել, իսկ պարենամթերքներն արդեն սպառվելու վրա էին։
- Թանաքից հետո սպառվեց իմ հացի ամբողջ պաշարը, այսինքն՝ ոչ թե հացի, այլ՝ նավից վերցրած պաքսիմատի։ Որքան հնարավոր էր ես խնայում էի այն։ Վերջին մեկ ու կես տարվա ընթացքում ես օրական մեկ պաքսիմատից ավելի չէի ուտում։ Բայց և այնպես համարյա մի տարի մնացի առանց հացի փշրանքի, մինչև որ իմ դաշտից այնքան հացահատիկ հավաքեցի, որ կարելի էր սկսել գործածել որպես սնունդ։
- Մինչ այդ իմ հագուստը բոլորովին անպետքացել էր։ Ես ունեի միայն վանդակավոր կտորից կարված վերնաշապիկներ (մոտ երեք դյուժին), որ գտել էի նավաստիների սնդուկներում։ Այդ վերնաշապիկները առանձին խնամքով էի պահում․ իմ կղզում հաճախ այնպիսի շոգ էր լինում, որ ստիպված էի լինում շրջել միայն վերնաշապկով, և չգիտեմ, ինչ պետք է անեի, եթե չլինեին այդ վերնաշապիկները։
- Իհարկե, այդ կլիմայում ես կարող էի նաև մերկ ման գալ։ Սակայն արեգակի ջերմությանն ավելի հեշտ էի դիմանում, եթե հագիս շոր էր լինում։ Արևադարձային արևի կիզիչ ճառագայթները վառում էին իմ մաշկն ու բշտիկներ առաջացնում, մինչդեռ վերնաշապիկը ինձ պաշտպանում էր արևից և, բացի դրանից, ինց զովեցնում էր վերնաշապկի ու մարմնի միջև եղած տարածության օդի շարժումը։ Արևի տակ գլխաբաց շրջելուն նույնպես չէի կարողանում վարժվել․ ամեն անգամ, երբ գլխաբաց էի դուրս գալիս, գլուխս սկսում էր ցավել։
- Հարկավոր էր կարգի բերել գեթ այն փալաս֊փուլուսը, որ դեռ մնացել էր։
- Ամենից առաջ ինձ մի բաճկոն էր հարկավոր․ իմ բոլոր ունեցածները մաշվել էին։ Դրա համար էլ որոշեցի, բաճկոնի վերափոխել նավաստիական բուշլատները, որոնք ընկած էին անօգտագործելի։ Նավաստիները ձմեռ ժամանակ այդ բուշլատները հագնում ու հերթապահ են կանգնում։ Եվ ահա սկսեցի դերձակություն անել, ավելի ճիշտ՝ ասեղն առած սկսեցի կարել, կցել֊կցմցել, որովհրտև խղճով ասած՝ բավական անշնորհք դերձակ էի։
- Այսպես թե այնպես, մի կերպ դուրս բերի երկու բաճկոն, որոնք, իմ հաշվով, երկար ժամանակ պետք է բավականացնեին ինձ։ Վարտիկ կարելու իմ առաջին փորձի մասին ավելի լավ է չխոսել, որովհետև այդ փորձը խայտառակ անհաջողությամբ վերջացավ։
- Բայց դրանից հետո հագուստ կարելու նոր միջոց գտա և այնուհետև հագուստի պակասաուցյուն չէի քաշում։
- Բանն այն է, որ ինձ մոտ մնացել էին իմ սպանած բոլոր կենդանիների մորթիները։ Յուրաքանչյուր մորթին ձողիկի վրա ձգելով չորացնում էի արևի տակ։ Միայն սկզբում իմ անփորձության պատճառով մորթիները խիստ շատ էի պահել արևի տակ, ուստի առաջին մորթիներն այնպես էին կոշտացել, որ հազիվ թե որևէ բանի պետք գային։ Բայց մնացածները շատ լավն էին։ Ահա հենց դրանցից էլ առաջին հերթին մի մեծ փափախ կարեցի բուրդը դրսի կողմն արած, որպեսզի անձրևից չվնասվի։ Մորթե փափախն այնքան հաջող դուրս եկավ, որ որոշեցի միևնույն նյութից ինձ համար լրիվ հագուստ պատրաստել, այսինքն՝ բաճկոն և շալվար։ Շալվարը կարեցի կարճ, մինչև ծնկներս, և շատ լայն։ Բաճկոնը ես ընդարձակ պատրաստեցի, որովհետև և՛ շալվարը և՛ բաճկոնը, ինձ հարկավոր էին ոչ այնքան տաքության, որքան արևից պաշտպանելու համար։
- Ձևը և աշխատանքը, պետք է խոստովանել, բանի պետք չէին․ ես վատ հյուսն էի, բայց որպես դերձակ՝ ավելի վատն էի։ Այսպես թե այնպես, իմ կարած հագուստը հիանալի էր ծառայում ինձ, մանավանդ, երբ տանից դուրս էի գալիս անձրևոտ օրերին․ ամբողջ ջուրը հոսում էր երկար մազերի վրայով և բոլորովին չոր էր մնում։
- Բաճկոնից ու շալվարից հետո մտածեցի հովանոց պատրաստել ինձ համար։
- Ես տեսել էի, թե Բրազիլիայում ինչպես են հովանոց պատրաստում։ Այնտեղ այնպիսի ուժեղ շոգ է լինում, որ առանց հովանոցի յոլա գնալ դժվար է, իսկ իմ կղզում ավելի հով չէր, թերևս նույնիսկ ավելի շոգ էր, որովհետև հասարակածին ավելի էր մոտիկ։ Շոգից ազատվել չէի կարող, քանի որ օրվա մեծ մասը բաց երկնքի տակ էի լինում։ Կարիքն ինձ ստիպում էր տանից դուրս գալ ամեն եղանակի, իսկ երբեմն էլ երկար ժամանակ ստիպված էի լինում թափառել և՛ արևի, և՛ անձրևի տակ։ Մի խոսքով հովանոցն ինձ անհրաժեշտ էր։
- Շատ չարչարվեցի և շատ ժամանակ կորցրի, մինչև որ ինձ հաջողվեց հովանոցի նման մի բան շինել։ Երկու֊երեք անգամ, երբ արդեն կարծում էի, որ հասել եմ նպատակիս, ստացվում էին այնպիսի անպետք բաներ, որ ստիպված էի լինում ամեն ինչ նորից սկսել։ Բայց վերջ ի վերջո իմ նպատակին հասա և բավականին տանելի հովանոց պատրաստեցի։ Բանն այն է, որ ես ուզում էի, որ հովանոցը բացվի ու փակվի, և հենց այդ էլ ամենամեծ դժվարությունն էր։ Իհարկե, անշարժ հովանոց սարքելը շատ հեշտ գործ էր, բայց այդ դեպքում ստիպված պիտի լինեի շարունակ բացված պահել, որը մեծ անհարմարություն էր։ Ինչպես արդեն ասացի, այդ դժվարությունը հաղթահարեցի, և իմ հովանոցը կարող էր բացվել և փակվել։ Հովանոցի վրա այծի մորթի քաշեցի, մազը դեպի վեր։ Անձրևաջուրը մորթու վրայով հոսում էր ինչպես թեք տանիքի վրայով, և ամենաթեժ արեգակի ճառագայթները չէին կարող անցնել նրա միջով։
- Այդ հովանոցն ունենալով՝ չէի վախենում ոչ մի անձրևից և արեգակն ինձ վրա չէր ազդում նույնիսկ ամենաշոգ օրերին։ Իսկ երբ հովանոցն ինձ հարկավոր չէր լինում, այն փակում էի և դնում թևիս տակ։
- Այսպես ապրում էի իմ կղզում հանգիստ, խաղաղ ու գոհ։
Տասնչորսերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը պատրաստում է ավելի փոքր չափսի մի ուրիշ մակույկ և փորձում է նավարկել կղզու շուրջը
- Անցավ էլի հինգ տարի, և այդ ժամանակամիջոցում, որքան հիշում եմ, ոչ մի արտակարգ դեպք չպատահեց։
- Իմ կյանքը ընթանում էր առաջվա պես մեղմ ու խաղաղ։ Ապրում էի իմ հին տեղը և առաջվա պես ամբողջ ժամանակս նվիրում էի աշխատանքի ու որսի։
- Այժմ արդեն այնքան հացահատիկ ունեի, որ իմ ցանքն ինձ կբավականացներ անբողջ տարին։ Խաղող նույնպես շատ ունեի։ Դրա շմորհիվ ես անտառում ու դաշտում ավելի շատ էի աշխատում, քան առաջ։
- Բայց իմ գլխավոր զբաղմունքը մի նոր մակույկ կառուցելն էր։ Այս անգամ ոչ միայն մակույկ շինեցի, այլև ջուրն իջեցրի։ Այդ մակույկը ծովախորշը հասցրի մի նեղլիկ ջրանցքով, որ ստիպված եղա փորել կես մղոն երկարությամբ։
- Իմ առաջին մակույկը, ինչպես արդեն ընթերցողը գիտի, պատրաստել էի այնպիսի մեծ չափսերով, որ ստիպված էի թողնել իր տեղում որպես իմ հիմարության հուշարձան։ Այդ մակույկն ինձ շարունակ հիշեցնում էր, որ առաջիկայում ավելի խելացի պետք է լինել։
- Բայց այժմ շատ ավելի փորձված էի։ Ճիշտ է, այս անգամ մակույկը շինեցի ջրից մոտ կես մղոն հեռու, բայց այժմ, համենայն դեպս, վստահ էի, որ ինձ կհաջողվի ջուրն իջեցնել։ Տեսնում էի, որ այս անգամ սկսածս գործը իմ ուժերից վեր չէ, և հաստատորեն որոշեցի մինչև վերջ հասցնել այդ գործը։ Համարյա երկու տարի զբաղվեցի մակույկի կառուցումով։ Այնքան շատ էի ուզում ծովում նավարկելու հնարավորություն ստանալ, որ ոչ մի ճիգ ոը ջանք չէի խնայում։
- Սակայն, պետք է նկատել, որ այդ նոր մակույկը շինել էի ամենևին ոչ այն նպատակով, որ հեռանամ իմ կղզուց։ Այդ մտքին ես վաղուց էի հրաժեշտ տվել։ Մակույկն այնքան փոքրիկ էր, որ չէր էլ կարելի մտածել, թե նրանով հնարավոր է նավարկել այն քառասուն կամ գուցե և ավելի մղոնը, որ իմ կղզին բաժանում էր մայր ցամաքից։
- Հիմա ավելի համեստ նպատակ ունեի․ պտտել կղզու շուրջը, ուրիշ ոչինչ։ Արդեն մի անգամ եղել էի կղզու հակադիր ափում և իմ կատարած հայտնագործություններն այնպես էին հետաքրքրել ինձ, որ դեռ այն ժամանակ ցանկանում էի դիտել ինձ շրջապատող բոլոր ափերը։
- Եվ ահա այժմ, երբ արդեն մակույկ ունեի, որոշեցի ինչ գնով էլ լինի՝ ծովով պտտել իմ կղզու շուրջը։ Ճանապարհ ընկնելուց առաջ խնամքով նախապատրաստվեցի առաջիկա նավարկությանը։ Մակույկիս համար մի փոքրիկ կայմ շինեցի և նույնպիսի փոքրիկ առագաստ կտրեցի իմ ունեցած պարուսինի առատ պաշարից։
- Երբ մակույկը պատրաստ էր, փորձեցի ինչպես է գնում և համոզվեցի, որ առագաստով միանգամայն գոհացուցիչ ընթացք ունի։ Հետո սկսեցի նավախելին ու նավաքթին փոքրիկ արկղներ շինել, որպեսզի անձրևից ու ալիքներից պաշտպանեմ ուտելիքի պաշարը, վառոդը և մյուս կարևոր բաները, որ պիտի վերցնեի ինձ հետ։ Հրացանի համար մակույկի հատակում մի նեղ, երկար փոս փորեցի։
- Այնուհետև նավախելին ամրացրի բացված հովանոցը, այնպիսի դիրք տալով նրան, որ ուղիղ իմ գլխավերևում լինի և ինձ պաշտպանի արևի ճառագայթներից։
- Նոյեմբերի 6֊ին, իմ թագավորության կամ իմ գերության, ― ինչպես կուզեք անվանեցեք, ― վեցերորդ տարում ես ճանապարհ ընկա։
- Նավարկեցի շատ ավելի երկար, քան սպասում էի։ Բանն այն է, որ թեև իմ կղզին մեծ չէր, սակայն երբ գնացի դեպի նրա արևելյան ափերը, իմ առաջ ծառացավ մի անսպասելի խոչընդոտ։ Այդտեղ ափից անջատվում էր ժայռերի մի նեղ շարք։ Ժայռերից մի քանիսը ջրի երեսն էին դուրս եկել, շատերն էլ ջրի տակ թաքնված էին։ Այդ ժայռերի շարքը վեց մղոնաչափ ձգվում էր դեպի բաց ծովը, իսկ այնուհետև, ժայռերից դենը էլի մեկ ու կես մղոնաչափ փռված էր ավազոտ ծանծաղուտը։ Այսպիսով, այս ցամաքալեզուն շրջանցելու համար ստիպված էի բավական հեռանալ ափից։ Դա շատ վտանգավոր բան էր։ Ես նույնիսկ ուզում էի վերադառնալ, որովհետև չէի կարող ճշտորեն որոշել, թե ստորջրյա ժայռերը շրջանցրլու համար որքան պիտի նավարկեմ բաց ծովով և վախենում էի վտանգի ենթարկվելուց։ Բացի դրամից, չգիտեի, թե կհաջողվի՞ ինձ հետ դառնալ։ Դրա համար էլ խարիսխ գցեցի (ճանապարհ ընկնելուց առաջ ես նավից վերցրած երկաթից խարսխի նման մի բան էի շինել), հրացանը ձեռքս առա և ափ դուրս եկա։ Ոչ հեռու մի բավական բարձր սար տեսնելով՝ բարձրացա նրա գագաթը, աչքով չափեցի ժայռերի շարքի երկարությունը, որ այստեղից հիանալի երևում էր, և որոշեցի սիրտ անել առաջ գնալ։
- Բայց դեռ ժայռերի շարքին չհասած՝ ընկա մի սոսկալի խորության մեջ, որից հետո էլ ծովային մի զորեղ հոսանք նավակս առաջ քշեց։ Հոսանքը պտտեցնում էր ջրաղացի ջրի պես, ապա առավ իր մեջ ու քշեց տարավ։ Դեպի ափ շուռ գալու կամ մի կողմի վրա թեքվելու մասին մտածելն անգամ ավելորդ էր։ Միակ բանը, որ կարող էի անել, այդ այն էր, որ ինձ պահում էի հոսանքի եզրին և աշխատում էի մեջտեղը չընկնել։
- Իսկ հոսանքն ինձ ավելի ու ավելի հեռու էր քշում։ Եթե գեթ մի թեթև քամի լիներ, կարող էի առագաստը բարձրացնել, բայց ծովի վրա լիակատար հանդարտություն էր։ Բոլոր ուժերս լարած աշխատում էի թիակներով, սակայն հոսանքին հաղթահարել չէի կարողանում և արդեն հրաժեշտ էի տալիս կյանքին։ Գիտեի, որ մի քանի մղոնից հետո այն հոսանքը, որի մեջ ընկել եմ ես, միանալու է կղզին շրջանցող մի ուրիշ հոսանքի հետ, և եթե մինչ այդ ինձ չհաջողվի մի կողմի վրա թեքվել, կորած եմ։ Իսկ թեքվելու որևէ հնարավորություն չէի տեսնում։ Փրկություն չկար․ ինձ անխուսափելի մահ էր սպառնում, այն էլ ոչ թե ծովի ալիքների մեջ, որովհետև ծովը խաղաղ էր, այլ սովից։
- Ճիշտ է, ծովի ափին գտել էի մի կրիա, այնքան խոշոր, որ հազիվ բարձրացրի ու գցեցի մակույկի մեջ, ունեի նաև խմելու ջրի բավականին պաշար (վերվրել էի իմ կավե կճուճներից ամենամեծը)։ Բայց դա ի՜նչ նշանակություն ունի այն ողորմելի էակի համար, որը կորել է անծայրածիր օվկիանոսում, որտեղ հազարավոր մղոններ կարելի է լողալ և ցամաքի նշան անգամ չտեսնել։
- Իմ ամայի կղզին այժմ ինձ թվում էր երկրային դրախտ, և իմ միակ ցանկությունն էր վերադառնալ այդ դրախտը։ Բուռն կարոտով ձեռքերս մեկնում էի դեպի կղզին ու բացականչում։
- ― Օ՜, ինձ երջանկություն պարգևող անապատ։ Ես այլևս չեմ տեսնի քեզ։ Օ՜, ի՞նչ է լինելու իմ վերջը։ Ո՞ւր են քշում ինձ անողոք ալիքները։ Որքա՜ն անշնորհակալ էի ես, երբ տրտնջում էի իմ մենակությունից և անիծում այն չքնաղ կղզին, որտեղ ապաստան էր տվել ինձ իմ բարի բախտը։
- Այո, այժմ իմ կղզին ինձ համար թանկ էր ու սիրելի, և տանջալի էր մտածել, որ հավիտենապես պետք է հրաժեշտ տամ այդ կղզին տեսնելու հույսին։
- Հոսանքը քշում ու քշում էր ինձ դեպի ջրային անծայրածիր հեռուները։ Եվ թեպետ ես մահացու վախ ու հուսահատություն էի ապրում, բայց և այնպես այդ զգացմունքներին չէի ենթարկվում, այլ անդադար շարունակում էի թիավարել, աշխատելով մակույկն ուղղել դեպի հյուսիս, որպեսզի հոսանքը կտրեմ և շրջանցեմ ծովախութերը։
- Հանկարծ կեսօրին մոտ թեթև քամի սկսվեց։ Դա ինձ սիրտ տվեց։ Բայց պատկերացրեք իմ ուրախությունը, երբ քամին սկսեց արագորեն ուժեղանալ և կես ժամից հետո արդեն բավական ուժեղ էր փչում։
- Մինչ այդ արդեն իմ կղզուց շատ հեռու էի քշվել։ Եթե այդ ժամանակ մառախուղ բարձրանար, իմ վերջն էր։ Մոտս կողմնացույց չկար, և եթե իմ կղզին տեսողությունից կորցնեի, չէի իմանա, թե որ ուղղությամբ պիտի գնալ, այնտեղ հասնելու համար։ Բայց իմ բախտից արևոտ օր էր և մառախուղի նշան չկար։ Ես կայմը կանգնեցրի, առագաստը բարձրացրի և սկսեցի թիավարել դեպի հյուսիս, աշխատելով դուրս գալ հոսանքից։
- Հենց որ իմ մակույկը քամու ուղղությունը բռնեց և գնաց հոսանքին հակառակ, այդ հոսանքի մեջ փոփոխություն նկատեցի․ ջուրն ավելի սպիտակավուն դարձավ։ Հասկացա, որ հոսանքն ինչ֊որ պատճառով սկսում է թուլանալ, որովհետև առաջ, երբ այն ավելի ուժեղ էր, ջուրը շարունակ պղտոր էր։ Եվ իրոք, շուտով իմ աջ թևի վրա, դեպի արևելք նկատեցի ժայռեր (նրանց կարելի էր հեռվից տարբերել այն ճերմակ ալիքներից, որոնք ալեկոծում էին յուրաքանչյուրի շուրջը)։ Ահա հենց այդ ժայռերն էլ փակում էին հոսանքի ուղին և դանդաղեցնում նրա ընթացքը։
- Շուտով համոզվեցի, որ այդ ժայռերը ոչ միայն դանդաղեցնում են հոսանքը, այլև բաժանում են այն երկու մասի, որոնցից գլխավորը ժայռերը ձախ կողմը թողնելով, միայն թեթևակի թեքվում է դեպի հարավ, իսկ մյուսը կտրուկ կերպով հետ է դառնում և ուղղվում հյուսիս֊արևմուտք։
- Թե ինչպիսի ցնծության մեջ էի այս հայտնագործությունից, հասկանալ կարող են միայն նրանք, ովքեր փորձից գիտեն, թե ինչ է նշանակում ներում ստանալ կառափնարանի վրա կանգնած րոպեին, կամ ավազակներից փրկվել վերջին րոպեին, երբ արդեն դանակը սեղմում էր կոկորդը։
- Ուրախությունից թպրտացող սրտով իմ մակույկը թեքեցի դեպի հետ դարձող հոսանքը, առագաստը հարմարեցրի համընթաց քամուն, որն ավելի էր ուժեղացել և ուրախ֊ուրախ սլացա դեպի կղզին։
- Երեկոյան ժամը հինգի կողմը ես մոտեցա ափին և մի հարմար տեղ ընտրելով՝ մակույկս կանգնեցրի։
- Դժվար է նկարագրել այն ուրախությունը, որ ապրեցի, երբ իմ ոտքերի տակ ամուր գետին զգացի։
- Որքա՜ն սիրելի թվաց ինձ իմ բարեբեր կղզու յուրաքանչյուր ծառը։ Ջերմ զգացմունքով էի նայում այն բլուրներին ու հովիտներին, որոնք դեռ երեկ թախիծ էին առաջացնում իմ սրտում։ Որքա՜ն ուրախ էի ես, որ նորից կտեսնեմ իմ դաշտերը, իմ պուրակները, իմ քարանձավը, իմ հավատարիմ շանը, իմ այծերին։ Որքա՜ն գեղեցիկ էր երևում ինձ ծովի ափից դեպի իմ տաղավարը տանող ճանապարհը։
- Արդեն երեկո էր, երբ հասա իմ անտառային ամառանոցը։ Ցանկապատի վրայով ներս մտա, ստվերում պառկեցի և սոսկալի հոգնած լինելով՝ շուտով քուն մտա։
- Բայց որքան մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ ինձ արթնացրեց ինչ֊որ մեկի ձայնը։ Այո, այդ մարդկային ձայն էր։ Այստեղ կղզու վրա մարդ կար և նա գիշերվա կեսին բարձրաձայն կանչում էր․
- ― Ռոբին, Ռոբին, Ռոբին Կրուզո։ Խե՜ղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։ Ինչպե՞ս ընկար այստեղ։
- Երկար թիավարելուց հոգնած լինելով՝ այնպես խորն էի քնել, որ միանգամից արթնանալ չկարողացա, և երկար ժամանակ ինձ թվում էր, թե այդ ձայնը երազում եմ լսում։
- Բայց ձայնը կրկնվում էր․
- ― Ռոբին Կրուզո, Ռոբին Կրուզո։
- Վերջապես ես ուշքի եկա և հասկացա, թե որտեղ եմ գտնվում։ Իմ առաջին զգացմունքը եղավ սոսկալի վախը։ Վեր թռա սարսափահար շուրջս նայելով և հանկարծ գլուխս բարձրացնելով, ցանկապատի վրա տեսա իմ թութակին։
- Իհարկե, իսկույն հասկացա, որ հենց նա էր կրկնում այդ խոսքերը։ Ճիշտ այդպիսի ողբալի ձայնով հաճախ նրան ասում էի այդ նախադասությունը, և նա հիանալի կրկնում էր իմ բառերը։ Հաճախ նստում էր իմ մատի վրա, կտուցը բոլորովին մոտեցնում էր իմ երեսին և կրկնում․ «Խեղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։ Ինչպե՞ս ընկար այստեղ»։
- Սակայն նույնիսկ համոզվելով, որ ինձ կանչողը թութակն է եղել, և հասկանալով, որ ուրիշ ոչ ոք չի կարող լինել, ես էլի երկար ժամանակ չէի կարողանում հանգստանամ։
- Բոլորովին չէի հասկանում, թե նախ, ինչպես է նա ընկել իմ ամառանոցը, երկրորդ, ինչու՞ նա թռել֊եկել է հատկապես այստեղ և ոչ թե մի ուրիշ տեղ։
- Բայց քանի որ ես ոչ մի կասկած չունեի, որ ինձ կանչողը թութակն է եղել, իմ հավատարիմ Պոլին, ապա առանց այդ հարցերի վրա գլուխ կոտրելու ես տվեցի նրա անունը և ձեռքս մեկնեցի։ Ընտելացած թռչունն իսկույն նստեց իմ մատին և և կրկնեց․
- ― Խե՜ղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։
- Կարծես Պոլին ուրախացել էր, որ նորից տեսնում է ինձ։ Ինքնին հասկանալի է, որ տաղավարից հեռանալիս նրան նստեցրի իմ ուսին և հետս տարա։
- Իմ ծովային ճանապարհորդության անհաճո արկածները մտքիցս հանեցին ծովի վրա նավարկելու սերը, և երկար ժամանակ մտածում էի, թե ինչպիսի վտանգների էի ենթարկվել ես, երբ հոսանքն ինձ քշում էր դեպի օվկիանոս։
- Իհարկե, լավ կլիներ, եթե մի մակույկ ունենայի կղզու այս ափին, իմ տանը մոտիկ, բայց ինչպես բերեի մակույկն այնտեղից, ուր թողել էի։ Նույնիսկ չէի փորձի իմ կղզին շրջանցել արևելքի կողմից․ հենց միայն այդ մտքից սիրտս կծկվում էր և արյունս պաղում։ Ես ոչ մի հասկացողություն չունեի, թե ինչ կա կղզու մյուս կողմում։ Ի՞նչ կլինի, եթե այն կողմի հոսանքն այնքան արագ է, որքան այս կողմինը։ Այն ժամանակ նա ինձ առափնյա ժայռերին կխփի նույնպիսի ուժով, ինչպիսի ուժով հոսանքն ինձ քշում էր բաց ծովը։
- Մի խոսքով, թեև այդ մակույկի կառուցումը և ջուրն իջեցնելը բավական մեծ աշխատանք պահանջեցին, այնուամենայնիվ որոշեցի, որ ավելի լավ է մնալ առանց մակույկի, քան գլուխս վտանգի տակ դնել։
- Պետք է ասել, որ այժմ շատ ավելի հմուտ էի այն բոլոր ձեռքի աշխատանքներում, որ պահանջում էին իմ կյանքի պայմանները։ Երբ ես կղզին ընկա, կացին գործածել բոլորովին չգիտեի, իսկ այժմ կարող էի համեմատվել լավ ատաղձագործի հետ, մանավանդ, եթե հաշվի առնենք, թե որքան քիչ գործիքներ ունեի ես։
- Բրուտագործության մեջ ես (բոլորովին անսպասելիորեն) մեծ առաջադիմություն ունեցա․ սարքեցի պտտվող շրջանով մի դազգահ, որից իմ աշխատանքը և՛ արագացավ, և՛ լավացավ։ Այժմ ծուռումուռ ամանների փոխարեն, որոնց վրա մարդ անգամ նայել չէր ուզում, ստացվում էին կանոնոավոր ձևի ամանեղեն, որոնք շատ կարգին տեսք էին ունենում։
- Սակայն, ինձ թվում է, որ իմ գյուտարարությունները երբեք ինձ այնպես չէին ուրախացրել, որքան այն օրը, երբ ինձ հաջողվեց ծխամորճ շինել։ Իհարկե, իմ ծխամորճը նախապատմական տեսք ուներ․ նա շինած էր հասարակ թրծած կավից, ինչպես իմ բոլոր կավե ամանները, և հեռու էր գեղեցիկ լինելուց։ Բայց և այնպես բավական ամուր էր և ծուխը լավ էր անցկացնում, իսկ գլխավորը, այնուամենայնիվ ծխամորճ էր, որի մասին այնքան շատ երազել էի, որովհետև ծխել սովորել էի շատ վաղուց։ Մեր նավի վրա ծխամորճներ կային, բայց երբ այնտեղից իրեր էի փոխադրում, չգիտեի, որ կղզու վրա ծխախոտ է աճում, ուստի մտածեցի, թե չարժե դրանք վերցնել։
- Այն ժամանակ էր, երբ նկատեցի, որ իմ վառոդի պաշարներն սկսել են նվազել։ Այս բանն ինձ շատ անհանգստացրեց ու վշտացրեց, որովհետև նոր վառոդ որտեղի՞ց կարող էի ձեռք բերել։ Իսկ ի՞նչ պիտի անեմ, երբ ամբողջ վառոդն սպառվի։ Էլ ինչպե՞ս կարող եմ այծեր ու թռչուններ որսալ։ Մի՞թե մինչև իմ կյանքի վերջը պետք է մնամ առանց մսի։
Տասնհինգերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը ընտելացնում է վայրի այծերին
- Կղզում գտնվելուս տասնմեկերորդ տարին, երբ իմ վառոդն սկսեց նվազել, սկսեցի լրջորեն մտածել, թե ի՛նչ միջոցով կենդանի այծեր բռնեմ։ Ամենից ավելի ցանկանում էի բռնել մայր այծ՝ իր ուլիկներով։
- Սկզբում ծուղակներ էի սարքում, և հաճախ այծերն ընկնում էին դրանց մեջ։ Բայց դրանից օգուտ չէր լինում, այծերը դրված խայծը ուտում էին, ապա պարանները կտրտում էին և հանգիստ հեռանում։ Դժբախտաբար երկաթալար չունեի և ստիպված էի լինում ծուղակներ շինել պարաններից։
- Երբ որսի այս ձևը չհաջողվեց, որոշեցի փորձել փոսերը։ Իմանալով, թե այծերը ամենից ավելի հաճախ որտեղ են արածում՝ այնտեղ երեք խոր֊խոր փոսեր փորեցի, ծածկեցի իմ պատրաստած հյուսվածքով և յուրաքանչյուրի վրա մի խտիտ բրնձի ու գարու հասկեր դրի։ Շուտով համոզվեցի, որ այծերն այցելում են այդտեղ․ հասկերը անհետանում էին, և շուրջը այծերի ոտնահետքեր էին երևում։ Այն ժամանակ իսկական թակարդ սարքեցի և հենց հետևյալ օրը փոսերից մեկում գտա մի խոշոր պառավ այծ, իսկ մյուսում՝ երեք ուլ, մեկը արու, երկուսը՝ էգ։
- Պառավ այծին ազատ արձակեցի, որովհետև չգիտեի ինչ անեմ։ Նա այնպես վայրենի էր ու չար, որ ողջ֊ողջ նրան բռնել չէր կարելի (վախենում էի փոսը մտնել), իսկ սպանելու կարիք չկար։ Հենց որ փոսի բերանը բաց արի, նա դուրս նետվեց և ամբողջ ուժով սկսեց փախչել։
- Հետագայում ես առիթ ունեցա համոզվելու, որ քաղցը հնազանդեցնում է նույնիսկ առյուծներին։ Բայց այն ժամանակ այդ բանը չգիտեի։ Եթե այծին երեք֊չորս օր քաղցած պահեի, իսկ հետո նրան ջուր ու մի քիչ հասկ բերեի, ուլիկների պես կհնազանդվեր ինձ։
- Ընդհանրապես այծերը շատ խելացի են ու հնազանդ։ Եթե նրանց հետ լավ վարվես, ընտելացնելը դժվար չի լինի։
- Սակայն, կրկնում եմ, այն ժամանակ այդ բանը չգիտեի։ Այծը բաց թողնելուց հետո մոտեցա այն փոսին, որտեղ ուլիկներն էին նստած։ Երեքին էլ մեկ֊մեկ դուրս բերի, պարանով կապեցի և մեծ դժվարությամբ քարշ տվի տուն։
- Բավական երկար ժամանակ չէի կարողանում նրանց ստիպել, որ բան ուտեն։ Բացի մոր կաթից նրանք ուրիշ ուտելիք չգիտեին։ Բայց երբ կարգին քաղցածացան, մի քանի հյութալի հասկ դրեցի նրանց առաջ և քիչ֊քիչ սկսեցին ուտել։ Շուտով այս ուլիկները բոլորովին ընտելացան ինձ և ձեռնասուն դարձան։
- Դրանից հետո սկսեցի այծեր բազմացնել։ Ուզում էի, որ մի ամբողջ հոտ ունենամ, որովհետև դա միակ միջոցն էր ինձ մսով ապահովելու այն ժամանակ, երբ իմ վառոդն ու կոտորակը սպառված կլինեն։
- Մեկ ու կես տարուց հետո արդեն ունեի տասներկու այծ, հաշված նաև ուլերը, իսկ էլի մի երկու տարուց հետո իմ այծերի թիվը հասավ քառասուներեքի։ Ժամանակի ընթացքում հինգ տեղ արոտ ցանկապատեցի, բայց այդ բոլոր արոտներն էլ դարպասով կապված էին միմյանց, որպեսզի կարելի լինի այծերի հոտը մի արոտից քշել մյուսը։
- Այժմ արդեն այծի մսի ու կաթի անսպառ պաշար ունեի։ Ճիշտն ասած՝ երբ սկսեցի այծեր պահել, կաթի մասին չէի էլ մտածում։ Հետագայում միայն սկսեցի կթել դրանց։
- Կարծում եմ ամենամռայլ մարդն էլ չէր կարող ժպիտը պահել, եթե տեսներ ինձ իմ ընտանիքի հետ ճաշի սեղան նստած։ Սեղանի գխին նստում էի ես, որ կղզու թագավորն ու տիրականն էի, իմ բոլոր հպատակների կյանքի լիիշխան տերն ու տնօրենը․ ես կարող էի մահապատիժ տալ ու ներում շնորհել, ազատություն տալ և ազատազրկել, և իմ հպատակների մեջ ոչ մի խռովարար չկար։
- Պետք էր տեսնել, թե ինչպիսի արքայական շքեղությամբ էի ճաշում ես՝ շրջապատված իմ մերձավորներով։ Միայն Պոլին, որպես սիրելի անձ, իրավունք ուներ ինձ հետ խոսելու։ Շունը, որ վաղուց արդեն ծերացել էր և զառամությունից ապուշ կտրել, միշտ նստում էր իր տիրակալի աջ կողմը, իսկ երկու կողմերը նստում էին կատուները և ուտելիք սպասում իմ սեփական ձեռքից։ Իմ ձեռքով ուտելիք տալը համարվում էր արքայական հատուկ ողորմության նշան։
- Դրանք այն կատուները չէին, որ բերել էի նավից։ Մի քանիսը վաղուց էին սատկել, և ես իմ ձեռքով թաղել էի տանից ոչ հեռու։ Բայց դրանցից մեկը կղզում եղած ժամանակ ծնել էր։ Ձագերից մի զույգ պահել էի ինձ մոտ, և դրանք ընտանի էին դարձել, իսկ մյուսները փախել էին անտառ և վայրենացել։ Վերջ ի վերջո կղզու վրա այդ կատուներն այնքան բազմացան, որ դրանցից ազատվել չէր լինում․ մտնում էին իմ պահեստը և ուտելիքներս փախցնում։ Դրանք ինձանից ձեռ քաշեցին միայն այն ժամանակ, երբ մի երկու֊երեքի գնդակահարեցի։
- Կրկնում եմ, ես ապրում էի իսկական թագավորի պես, ոչ մի բանի կարիք չունեի։ Իմ շուրջը միշտ էլ հնազանդ պալատականների մի ամբողջ խումբ կար, միայն մարդիկ էին պակասում։ Իդեպ, ինչպես ընթերցողը կտեսնի, շուտով հասավ այն ժամանակը, երբ իմ տիրապետության մեջ նույնիսկ չափից ավելի շատ մարդիկ երևան եկան։
- Թեպետ հաստատ որոշել էի այլևս երբեք վտանգավոր ծովային ճանապարհորդություն չկատարել, բայց և այնպես շատ էի ուզում մակույկ ունենալ, թեկուզ ափի մոտերքը նավարկելու համար։ Ես հաճախ էի մտածում, թե ինչպես իմ նավակը փոխադրեմ կղզու այն ափը, որտեղ իմ քարանձավն էր։ Բայց հասկանալով, որ դա դժվար իրագործելի մտադրություն է, ամեն անգամ ինձ հանգստացնում էի նրանով, որ առանց մակույկի էլ լավ է ինձ համար։
- Սակայն, ինքս էլ չգիտեմ ինչու, շարունակ ձգտում էի դեպի այն սարը, որի գագաթը ես բարձրացա իմ վերջին ուղևորության ժամանակ։ Ուզում էի մի անգամ էլ այնտեղից նայել, թե ինչպիսի գծագրություն ունեն կղզու ափերը և դեպի ուր է ուղղվում ծովային հոսանքը։ Վերջ ի վերջո չդիմացա և ճանապարհ ընկա, այս անգամ ոտքով, ափի երկարությամբ։
- Եթե մեզ մոտ, Անգլիայում մի մարդ լույս ընկներ այնպիսի հագուստով, որպիսին ես ունեի այն ժամանակ, հավատացնում եմ, բոլոր անցորդները սարսափով դես ու դեն կփախչեին, կամ ծիծաղից կթուլանային։ Ասենք հաճախ ինքս էլ ինձ վրա նայելով ակամայից ժպտում էի, երևակայելով, թե ինչպես կքայլեի հայրենի Յորքշիրում, ունենալով այդպիսի շքախումբ և այդպիսի արտաքին։
- Իմ գլխին տնկված էր այծի մորթուց կարված մի սրածայր, տձև փափախ՝ մինչև մեջքս իջնող ծոծրակակալով, որն իմ վիզը ծածկում էր արևից, իսկ անձրևի ժամանակ չէր թողնում, որ ջուրը լցվի օձիքիս մեջ։ Տաք կլիմայում չկա ավելի վնասակար բան, քան հագուստի տակից մերկ մարմնի վրա թափվող անձրևը։
- Այնուհետև իմ հագին կար նույնպես այծի մորթուց կարված երկար բաճկոն, որ իջնում էր համարյա մինչև ծնկներս։ Շալվարս կարված էր շատ պառավ այծի մորթուց, որի մազերն այնքան երկար էին, որ ոտքերս ծածկում էին մինչև սրունքներս։ Գուլպաներ բոլորովին չունեի, կոշիկների փոխարեն պատրաստել էի, ― չգիտեմ ինչպես անվանեմ, ― երկարաճիտ կոշիկների նման մի բան, որոնց կապերը ամրացվում էին կողքից։ Այդ ոտնամանը, իդեպ, նաև իմ ամբողջ հագուստը, ամենաբարբարոսական տեսքն ուներ։
- Բաճկոնիս վրայից կապում էի այծի մորթուց շինված, մազերը մաքրած գոտի, որի երկու կողմերից օղեր էի արել ոչ թե թրի ու դաշյունի, այլ սղոցի ու կացնի համար։
- Բացի դրանից ուսիս էլ կաշվե փոկեր ունեի կապած, որոնցից նույնպես օղեր էի ամրացրել, սակայն մի քիչ ավելի նեղ։ Դրանցից ես կապում էի երկու պայուսակ, այնպես որ ձախ ձեռքիս տակ լինի։ Այդ պայուսակներից մեկի մեջ վառոդ էի պահում, մյուսում՝ կոտորակ։ Իմ մեջքին կախված էր մի զամբյուղ, ուսիս՝ հրացանը, իսկ գլխավերևս՝ մորթե ահագին հովանոցը։ Այդ հովանոցը շատ անճոռնի էր, սակայն, թերևս իմ ճանապարհորդական իրերից ամենաանհրաժեշտն էր։ Հովանոցից ավելի կարևորն ինձ համար միայն հրացանն էր։
- Դեմքի գույնով ես նեգրի ավելի քիչ էի նման, քան կարելի էր սպասել, նկատի ունենալով, որ ապրում էի հասարակածից ոչ հեռու և արևայրուքից չէի վախենում։ Սկզբում մորուք թողի։ Շատ երկար մորուք աճեց։ Հետո մորուքս խուզեցի, թողնելով միայն բեղեր, որոնք շատ երկար էին, նման թուրքական բեղերի։ Դրանք այնքան սարսափելի երկարել էին, որ Անգլիայում անցորդներին կվախեցնեին։
- Բայց այս ամենը հիշատակում եմ ի միջի այլոց․ կղզում ո՛վ պիտի հիանար իմ դեմքով կամ կազմվածքով․ միևնույն չէ՞ր թե ինչպիսի արտաքին ունեի։ Այս ամենի մասին պատմեցի միայն նրա համար, որ խոսք բացվեց, և այլևս չեմ երկարացնի։
Տասնվեցերորդ գլուխ
- Անսպասելի տագնապ։
- Ռոբինզոնն ամրացնում է իր բնակարանը։
- Շուտով պատահեց մի դեպք, որը բոլորովին խանգարեց իմ կյանքի խաղաղ ընթացքը։
- Կեսօրվա մոտ էր։ Ծովափով գնում էի դեպի իմ մակույկը, մեկ էլ հանկարծ ավազի վրա պարզ նկատեցի բոբիկ մարդու ոտնահետքեր, որն ինձ շատ զարմացրեց և սարսափեցրեց։
- Կանգ առա և այլևս տեղիցս շարժվել չէի կարողանում, կարծես շանթահար էի եղել, կարծես ուրվական էի տեսել։
- Սկսեցի ականջ դնել և շուրջս նայել, բայց կասկածելի բան չտեսա և ձայն չլսեցի։
- Ես վերև վազեցի դեպի ափի բարձունքը, որպեսզի շրջապատն ավելի լավ տեսնեմ, նորից ցած իջա, անցա ծովափի երկարությամբ, բայց ոչ մի տեղ ոչինչ չգտա․ բացի այդ միակ հետքից, ուրիշ ոչ մի նշան չկար, որ այդտեղ նորերս մարդ է եղել։
- Ես նորից վերադարձա միևնույն տեղը։ Ուզում էի իմանալ, թե ուրիշ հետքեր չկա՞ն։ Բայց ուրիշ հետքեր չկային։ Գուցե աչքի՞ս է երևացել։ Գուցե սա մարդու՞ հետք չէ։ Բայց ո՛չ․ չեմ սխալվել։
- Դա, անկասկած, մարդու ոտնահետքեր էին․ պարզ երևում էին կրունկի, մատների, ներբանի տեղերը։ Ինչպե՞ս էր այստեղ ընկել։ Որտեղի՞ց էր ելել։ Ես խճճվել էի ենթադրությունների մեջ, որոնցից ոչ մեկի վրա կանգ առնել չէի կարողանում։
- Սոսկալի տագնապի մեջ, ոտքիս տակ գետինը չզգալով շտապեցի տուն, դեպի իմ ամրոցը։ Մտքերը խռնվում էին գլխիս մեջ։ Ես ահ ու սարսափի մեջ էի։
- Ամեն մի երկու֊երեք քայլափոխում հետ֊հետ էի նայում, վախենում էի ամեն մի թփից, ամեն մի ծառից։ Ամեն մի կոճղ հեռվից ինձ մարդ էր թվում։
- Անկարելի է նկարագրել, թե իմ բորբոքված երևակայության մեջ ինչպիսի զարհուրելի ձևեր էին ստանում բոլոր առարկաները, ինչպիսի հրեշավոր մտքեր էին անցնում գլխովս և ինչպիսի անհեթեթ որոշումներ էի կայացնում ճանապարհին։
- Հասնելով իմ ամրոցը (ինչպես այդ օրվանից սկսեցի կոչել իմ բնակարանը), մի ակնթարթում ներս ընկա ցանկապատից, կարծես ինձ հալածում էին։
- Ես նույնիսկ չեմ կարողանում հիշել, թե ես սովորականի պես շարժական սանդուխքո՞վ ներս մտա, թե՞ դռնով, այսինքն այն մուտքով, որ ես փորել էի լեռան մեջ։ Նույնիսկ մյուս օրը չկարողացա հիշել այդ։
- Ոչ մի նապաստակ, ոչ մի աղվես շների ոհմակից փրկվելիս այնքան չի շտապել դեպի իր բունը, ինչպես ես։
- Ամբողջ գիշերը քնել չկարողացա, և հազար անգամ ինքս ինձ միևնույն հարցն էի տալիս, թե ինչպե՞ս կարող էր մարդ ընկնել այստեղ։
- Երևի դա պատահաբար կղզին ընկած վայրենի մարդու ոտքի հետք է։ Կամ գուցե վայրենիներ շատ են եղել։ Գուցե նրանք իրենց պիրոգայով ծով են դուրս եկել, և հոսանքը կամ քամին նրանց այստեղ է քշել։ Շատ հնարավոր է, որ նրանք եղել են այն ափին, բայց հետո նորից ծովն են գնացել, որովհետև ըստ երևույթին, նրանք նույնպես քիչ ցանկություն են ունեցել մնալու այս ամայի կղզում, ինչպես ես ցանկություն չունեի նրանց հարևանությամբ ապրելու։
- Իհարկե, նրանք իմ մակույկը չեն նկատել, հակառակ դեպքում գլխի կընկնեին, որ կղզում մարդիկ են ապրում, և կսկսեին որոնել ու անկասկած, կգտնեին ինձ։
- Բայց այստեղ ինձ ցնցեց մի զարհուրելի միտք․ «Իսկ եթե նրանք մակույկը տեսած լինե՞ն»։ Այս միտքը տանջում ու մորմոքում էր ինձ։
- «Ճիշտ է, ― ասում էի ինքս ինձ, ― նրանք նորից ծովն են գնացել, բայց այդ դեռ ոչինչ չի ասում․ նրանք կվերադառնան, անպայման կգան ուրիշ վայրենիների ամբողջ հրոսակախմբով և ինձ կգտնեն ու կուտեն։ Իսկ եթե ինձ գտնել չհաջողվի էլ, միևնույն է, կտեսնեն իմ դաշտերը, իմ ցանկապատը, կոչնչացնեն իմ ամբողջ հացը, կքշեն իմ այծերի հոտը, և ես ստիպված կլինեմ սովից մեռնել։
- Իմ այս զարհուրելի հայտնագործությունից հետո առաջին երեք օրը քիթս էլ չէի հանում ամրոցից, այնպես որ նույնիսկ սկսեցի սոված մնալ։ Տանը մթերքի մեծ պաշարներ չէի պահում, և երրորդ օրը ինձ մոտ մնացել էին միայն գարու բլիթներ ու ջուր։
- Ինձ տանջում էր նաև այն միտքը, որ հիմա առանց կթելու են մնացել իմ այծերը, որոնց սովորաբար կթում էի ամեն երեկո (դա իմ ամենօրյա հաճելի զբաղմունքն էր)։ Ես գիտեի, որ դրանից խեղճ կենդանիները շատ են տանջվելու։ Բացի դրանից, վախենում էի, որ նրանք կարող են կաթից կտրվել։ Եվ իմ երկյուղն արդարացավ․ այծերից շատերը հիվանդացան և համարյա դադարեցին կաթ տալ։
- Չորրորդ օրը սիրտ արի դուրս գալ։ Այդ ժամանակ իմ մեջ ծագեց մի միտք, որը վերջնականապես վերադարձրեց իմ նախկին արիությունը։ Իմ երկյուղի ամենաբուռն պահին, երբ ենթադրությունից ենթադրության էի անցնում և ոչ մեկի վրա կանգ առնել չէի կարողանում, հանկարծ մտքովս անցավ, թե արդյոք ինքս չե՞մ հնարել մարդու հետքի այդ ամբողջ պատմությունը, և իմ սեփական հետքը չէ՞ր արդյոք իմ տեսածը։ Չէ՞ որ այդ հետքը ավազի վրա կարող էր մնացած լինել այն ժամանակից, երբ ես նախավերջին անգամ գնացել էի իմ մակույկը տեսնելու։ Ճիշտ է, սովորաբար ուրիշ ճանապարհով էի վերադառնում, բայց այդ վաղուց էր եղել և ես կարո՞ղ էի վստահությամբ պնդել, թե այն ժամանակ անցել եմ այսինչ ճանապարհով և ոչ թե մյուսով։
- Ես աշխատում էի ինքս ինձ համոզել, որ հենց այդպես էլ եղել է, որ տեսածս իմ սեփական հետքն է եղել և նմանվել եմ այն հիմարին, որը զարհուրելի պատմություններ է հնարել դագաղից վեր կացող մեռելի մասին և հենց ինքն էլ վախեցել է իր պատմածից։
- Այո, անտարակույս այդ իմ հետքն է եղել։
- Այս համոզմունքից սիրտ առած՝ սկսեցի զանազան տնտեսական գործերով դուրս գալ տանից։ Նորից ամեն օր լինում էի իմ ամառանոցում, կթում էի այծերին և խաղող էի հավաքում։ Բայց եթե դուք տեսնեիք, թե ինչպես վախվխելով էի գնում այնտեղ, ինչպես էի շարունակ շուրջս նայում՝ պատրաստ ամեն րոպե նետելու իմ զամբյուղը և փախչելու, անպայման կմտածեիք, թե սա մի մեծ վճրագործ է, որին հալածում է խղճի խայթը։
- Սակայն անցավ էլի երկու օր, և ես ավելի սրտապնդվեցի։ Վերջնականապես համոզվեցի, որ իմ բոլոր տառապանքները անհեթեթ սխալի արդյունք են եղել, սակայն, որևէ կասկած չմնալու համար, որոշեցի մի անգամ էլ գնալ այն ափը և խորհրդավոր հետքը համեմատել իմ ոտքի հետքի հետ։ Եթե երկու հետքերն իրար չափ լինեն, կարող եմ համոզված լինել, որ ինձ վախեցրել է իմ սեփական հետքը, որ վախեցել եմ հենց ինձանից։
- Այս որոշումով էլ ճանապարհ ընկա։ Բայց երբ հասա այնտեղ, ուր խորհրդավոր հետքն էր, ինձ համար, նախ, պարզվեց, որ այն անգամ նավակից դուրս գալուց հետո տուն վերադառնալիս, ես ոչ մի կերպ այդտեղ ընկնել չէի կարող և, երկրորդ, երբ համեմատության համար ոտքս դրի հետքի վրա, տեսա, որ իմ ոտքը բավական փոքր է։
- Սիրտս նոր վախով լցվեց․ դողում էի տենդ ունեցողի պես։ Նորանոր ենթադրությունների փոթորիկ սկսվեց իմ գլխում։ Տուն վերադարձա լիովին համոզված, որ այնտեղ, ծովափին մարդ է եղել և գուցե ո՛չ մեկը, այլ՝ հինգը կամ վեցը։
- Ես նույնիսկ պատրաստ էի ենթադրելու, որ դրանք ամենևին էլ եկվորներ չեն, այլ կղզու բնակիչներ են։ Ճիշտ է, մինչև այժմ կղզում ոչ մի մարդ չէի նկատել, բայց հնարավոր է, որ նրանք վաղուց արդեն թաքնվում են այստեղ և, ուրեմն, ամեն րոպե կարող են անակնկալի բերել ինձ։
- Երկար ժամանակ գլուխ էի կոտրում այն հարցի մասին, թե ինչպե՛ս պաշտպանեմ ինձ այդ վտանգից, բայց և այնպես ոչ մի բան հնարել չկարողացա։
- «Եթե վայրենիները գտնեն իմ այծերին ու տեսնեն իմ հասկակալած արտերը, ― մտածում էի ես, ― միշտ էլ կգան կղզին՝ նոր ավար տանելու, իսկ եթե նկատեն իմ տունը, անպայման կսկսեն որոնել նրա բնակչին և վերջ ի վերջո կգտնեն ինձ»։
- Դրա համար էլ մտածեցի քանդել իմ արոտների ցանկապատը և արձակել անասունները, ապա երկու դաշտերս փորփրելով ոչնչացնել բրնձի ու գարու ծիլերը, քանդել իմ քողտիկը, որպեսզի թշնամին մարդկային ոչ մի հետք չնկատի։
- Այս ծրագիրն իմ մեջ ծագեց այն զարհուրելի հետքը տեսնելուն պես։ Վտանգ սպասելը միշտ էլ ավելի սարսափելի է, քան վտանգը, և չարիք սպասելը տասն հազար անգամ ավելի վատ է, քան չարիքը։
- Ամբողջ գիշեր քնել չկարողացա։ Բայց լուսադեմին, երբ անքնությունից թուլացել էի, քնեցի խոր քնով և արթնացա այնպես թարմ ու առույգ, ինչպես վաղուց ի վեր չէի զգացել ինձ։
- Այժմ սկսեցի ավելի հանգիստ դատել և ահա թե ինչ որոշման հանգա։ Իմ կղզին աշխարհիս ամենասքանչելի տեղերից մեկն է։ Այստեղ հիանալի կլիմա կա, շատ որս և հարուստ բուսականություն։ Եվ քանի որ այդ կղզին մայրցամաքից հեռու չէ, զարմանալի բան չէ, որ այնտեղ ապրող վայրենիներն իրենց մակույկներով մոտենում են կղզու ափերին։ Ասենք հնարավոր է նաև, որ նրանց այստեղ են քշում հոսանքը կամ քամիները։ Իհարկե, մշտական բնակիչներ այստեղ չկան, բայց եկվոր վայրենիներ, անտարակույս, լինում են։ Սակայն տասնհինգ տարի այստեղ ապրելով՝ ես երբեք, մինչև այժմ, մարդկային հետքեր այստեղ չեմ տեսել։ Հետևապես, եթե վայրենիները գալիս էլ են, երբեք այստեղ երկար չեն մնում։ Իսկ եթե մինչև այժմ նրանք ձեռնտու ու հարմար չեն համարել շատ թե քիչ երկար մնալու այստեղ, ապա պետք է կարծել, որ առաջիկայում էլ այդպես կլինի։
- Հետևապես ինձ կարող է սպառնալ միայն մեկ վտանգ․ հանկարծ հանդիպել վայրենիներին, երբ նրանք հյուր են լինում իմ կղզում։ Բայց եթե նույնիսկ նրանք գալու լինեն, հազիվ թե մենք հանդիպենք միմյանց, որովհետև, նախ, վայրենիներն այստեղ անելիք չունեն, և ամեն անգամ այստեղ գալուց հետո շտապում են տուն վերադառնալ, երկրորդ, կարելի է վստահությամբ ասել, որ նրանք միշտ իջնում են կղզու այն կողմում, որը հեռու է իմ բնակարանից։
- Եվ, քանի որ շատ հազվադեպ եմ գնում այն կողմերը, ուրեմն առանձնապես առիթ չունեմ վայրենիներից վախենալու, թեև, իհարկե, հարկավոր է մտածել ապահով ապաստանի մասին, որտեղ կարողանայի թաքնվել, եթե նրանք նորից երևան կղզու վրա։
- Այժմ արդեն ես դառնորեն զղջացի, որ իմ քարանձավն ընդարձակելիս նրա ելքը ցանկապատից դուրս եմ բաց արել։ Հարկավոր էր մի կերպ ուղղել այդ սխալը։ Երկար մտածելուց հետո որոշեցի իմ տան շուրջը մի նոր ցանկապատ էլ կառուցել այնպիսի հեռավորությամբ, որ քարանձավի ելքը մնա ցանկապատի ներսը։
- Ասենք նոր պատ դնելու կարիք էլ չեղավ, որովհետև ծառերի այն երկտակ շարքը, որ մի տասներկու տարի առաջ կիսաշրջանաձև տնկել էի հին ցանկապատի երկարությամբ, այնքան էր խիտ և այնպես փարթամորեն էին աճել այդ ծառերը, որ արդեն ինքնըստինքյան հուսալի պաշտպանություն էր հանդիսանում։ Մնում էր միայն ցցեր տնկել ծառերի միջև, որպեսզի այդ ամբողջ կիսաշրջանը ամուր պատ դառնա։ Եվ այդպես էլ արի։
- Այժմ իմ ամրոցը շրջապատված էր կրկնակի պարիսպով։ Բայց դրանով իմ գործը չվերջացավ։ Արտաքին պարսպից դուրս ամբողջ տարածության վրա տնկեցի այն նույն ծառերից, որոնք նման էին ուռենու։ Դրանք շատ լավ էին կպչում և աճում էին խիստ արագ։ Կարծում եմ առնվազն քսան հազար ծառ տնկեցի։ Բայց այդ պուրակի և պարսպի միջև բավական մեծ տարածություն թողեցի, որպեսզի կարելի լինի հեռվից նկատել թշնամիներին, հակառակ դեպքում նրանք կարող էին ծառերի տակ թաքնված՝ գաղտագողի մոտենալ իմ պարսպին։
- Երկու տարի հետո իմ տան շուրջը աճեց մի ջահել պուրակ, իսկ հինգ֊վեց տարուց հետո էլ ինձ բոլոր կողմերից շրջապատեց բոլորովին անանցանելի, խիտ անտառը․ ի՜նչ զարմանալի չտեսնված արագությամբ էին աճում այդ ծառերը։ Ոչ մի մարդ, վայրենի լիներ թե սպիտակամորթ, այժմ չէր կարող գլխի ընկնել, որ այդ անտառի հետևը տուն է թաքնված։
- Իմ ամրոցը մտնելու և այնտեղից դուրս գալու համար օգտվում էի շարժական սանդուղքից, որը դեմ էի տալիս լեռանը (քանի որ անտառում ծառուղիներ չէի թողել)։ Երբ սանդուղքը վերցված էր, ոչ մի կենդանի մարդ չէր կարող իմ ամրոցը մտնել՝ առանց իր վիզը կոտրելու։
- Ահա թե ինչպիսի ծանր աշխատանք էի դրել իմ ուսերին հենց միայն նրա համար, որ ինձ թվում էր, թե ինձ վտանգ է սպառնում։ Մարդկային հասարակությունից հեռու այսքան տարի ճգնավորի պես ապրելով՝ ես քիչ֊քիչ խորթացել էի մարդկանցից, և մարդիկ սկսել էին ինձ բոլոր վագրերից ու ընձառյուծներից ավելի սարսափելի թվալ։
Տասնյոթերորդ գլուխ
- Ռոբինզոնը համոզվում է, որ իր կղզու վրա մարդակերներ են լինում
- Երկու տարի անցավ այն օրից, երբ ես ավազի վրա տեսա մարդու ոտնահետք, բայց իմ հոգեկան խաղաղությունն այնպես էլ չվերադարձավ։ Վերջացավ իմ անխռով կյանքը։ Նա, ով երկար տարիներ շարունակ տանջալից ահ ու երկյուղ է ապրել, կհասկանա, թե որքան տխուր ու մռայլ էր դարձել իմ կյանքը։
- Մի անգամ կղզում թափառելու ժամանակ հասա նրա արևմտյան ծայրը, որտեղ երբեք չէի եղել։ Դեռ ափին չհասած՝ բարձրացա մի թմբի գլուխ։ Եվ հանկարծ ինձ թվաց, թե հեռվում, բաց ծովում մի նավակ է երևում։
- «Երևի տեսողությունս է խաբում ինձ, ― մտածեցի ես։ ― Չէ՞ որ այս երկար տարիների ընթացքում, երբ ամեն օր նայում էի ծովային տարածություններին, ոչ մի անգամ այստեղ նավակ չեմ տեսել»։
- Ափսոս, որ դիտափողն ինձ հետ չէի վերցրել։ Ես մի քանի հատ դիտափող ունեի, որոնք գտել էի նավից փոխադրված սնդուկներից մեկում։ Բայց, դժբախտաբար, դրանք մնացել էին տանը։ Ես չկարողացա որոշել, թե արդյոք դա իրո՞ք նավակ էր, թեև այնքան երկար նայեցի ծովին, որ աչքերս ցավեցին։ Բլուրից դեպի ափն իջնելով այլևս ոչինչ չտեսա․ և այդպես մինչև հիմա էլ չգիտեմ, թե այդ ինչ էր։ Ստիպված եղա հրաժարվել հետագա դիտումներից։ Բայց այդ ժամանակից ինքս ինձ խոսք տվի՝ երբեք առանց դիտափողի տանից դուրս չգալ։
- Հասնելով ափը, ― իսկ այդ ափին, ինչպես ասացի, երբեք չէի եղել, ― համոզվեցի, որ մարդու ոտնահետքերն այնքան էլ հազվագյուտ բաներ չեն իմ կղզում, ինչպես ինձ թվացել է այս տարիների ընթացքում։ Այո, համոզվեցի, որ եթե ապրելիս լինեի ո՛չ արևելյան ափին, որտեղ չէին գալիս վայրենիների մակույկները, վաղուց արդեն կիմանայի, որ վայրենիներն այստեղ հաճախ են լինում, և որ կղզու արևմտյան ափերը նրանց ծառայում են ոչ միայն որպես մշտական նավահանգիստ, այլև մի տեղ, ուր նրանք իրենց անողոք խնջույքների ժամանակ սպանում և ուտում են մարդկանց։
- Այն, ինչ ես տեսա բլուրից իջնելով ու ափը հասնելով, ցնցեց ու շշմեցրեց ինձ։ Ծովափին ամենուրեք թափված էին մարդկանց ոսկորներ՝ գանգեր, կմախքներ, ձեռքի ու ոտքի ոսկորներ։
- Ես գիտեի, որ վայրենի ցեղերը միշտ կռվում են իրար հետ։ Նրանք հաճախ ծովային ճակատամարտեր են ունենում․ մի մակույկը հարձակվում է մյուսի վրա։
- «Երևի, ― մտածում էի ես, ― ամեն անգամ կռվից հետո հաղթողները բոլոր ռազմագերիներին բերում են այստեղ և իրենց անմարդկային սովորության համաձայն սպանում և ուտում են, որովհետև նրանք բոլորն էլ մարդակերներ են»։
- Քիչ հեռու նկատեցի մի կլոր հրապարակ, որի մեջտեղը խարույկի մնացորդներ էին երևում։ Հավանորեն այստեղ են նստում այդ անողոք արարածները, երբ իրենց գարշելի խնջույքի ժամանակ խժռում են իրենց նմանների միսը։
- Այս զարհուրելի տեսարանն այնքան ապշեցրեց ինձ, որ առաջին րոպեներին մոռացա այն վտանգը, որին ենթարկվում էի մնալով այդ ափին։ Այդ խայտառակ գազանությունների առաջացրած վրդովմունքը իմ հոգուց դուրս էր մղել ամեն մի երկյուղ։
- Վայրենիների այսպիսի դաժանությունների մասին հաճախ էի լսել, սակայն երբեք ինքս չէի տեսել։ Զզվանքով երես դարձրի այդ տեսարանից։ Սիրտս խառնում էր։ Քիչ մնաց պիտի ուշաթափվեի։ Թվում էր, թե ահա, կընկնեմ։ Իսկ երբ ուշքի եկա, զգացի, որ ոչ մի րոպե այստեղ մնալ չի կարելի։ Բարձրացա բլուրը և վազեցի հետ, դեպի իմ տունը։
- Արևմտյան ափը շատ հեռու էր մնացել, բայց դեռ չէի կարողանում վերջնականապես ուշքի գալ։ Վերջապես կանգ առա, մի փոքր ուշքի եկա և սկսեցի մտքերս ժողովել։ Այդ արհամարհելի մարդիկ, որքան համոզվեցի, երբեք չէին գալիս կղզի՝ ավար ձեռք բերելու նպատակով։ Երևի նրանք ոչ մի բանի կարիք չունեին կամ գուցե հավատացած էին, որ այստեղ որևէ արժեքավոր բան գտնել չի լինի։
- Ոչ մի կասկած չէր կարող լինել, որ նրանք շատ անգամ են եղել իմ կղզու անտառապատ մասում, սակայն, հավանորեն, այնտեղ այնպիսի բան չեն գտել, որ իրենց պետք գար։
- Նշանակում է, հարկավոր է միայն զգուշություն պահպանել։ Եթե մոտ տասնութ տարի կղզում ապրելով, մինչև վերջին ժամանակներս այստեղ ոչ մի անգամ մարդկային հետք չեմ գտել, ապա թերևս էլի մի տասնութ տարի կապրեմ և վայրենիների աչքին չեմ երևա, եթե միայն պատահաբար չհանդիպեմ նրանց։ Բայց այդպիսի պատահականությունից վախենալու հարկ չկա, որովհետև սրանից հետո իմ միակ հոգսը պետք է լինի՝ որքան կարելի է լավ թաքցնել իմ հետքերը կղզում։
- Ուրիշ բան է, եթե կղզում երևան եվրոպացիներ, բայրացակամ, իսկական քաղաքակիրթ մարդիկ, որոնք միշտ պատրաստ են օգնել թշվառության մեջ ընկած իրենց նման մարդկանց։ Բայց այդպիսի բախտի մասին երազել անգամ չէի համարձակվում։
- Ես, եթե ցանկանայի, կարող էի մի որևէ տեղ թաքնվել ու տեսնել վայրենիներին, բայց նույնիսկ նայել չէի ուզում նրանց վրա, այնքան զզվելի էին ինձ համար այդ արյունարբու գիշատիչները, որոնք գազանների պես հոշոտում են միմյանց։ Հենց միայն այն միտքը, որ մարդիկ կարող են այդքան անմարդկային բարքեր ունենալ, ճնշող ազդեցություն էր գործում ինձ վրա։
- Էլի մոտ երկու տարի ապրեցի կղզու այն մասում, որտեղ գտնվում էին իմ տիրապետությունները՝ լեռան ստորոտի ամրոցը, անտառի քողտիկը և այն անտառային բացատը, որտեղ ցանկապատած արոտներ էի պատրաստել իմ այծերի համար։ Այդ երկու տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ չգնացի իմ մակույկը տեսնելու։
- «Ավելի լավ է ինձ համար նոր նավ կառուցեմ, ― մտածում էի ես, ― իսկ նախկին մակույկը թող մնա այնտեղ, որտեղ գտնվում է այժմ։ Նրա հետևից գնալը վտանգավոր է։ Ծովի այն ափերին մարդակեր վայրենիները կարող են հարձակվել ինձ վրա և անկասկած, կհոշոտեն ինձ, ինչպես իրենց գերիներին են հոշոտում»։
- Բայց անցավ էլի մոտ մեկ տարի, և ես վերջ ի վերջո որոշեցի այնտեղից դուրս բերել իմ մակույկը։ Չէ՞ որ նորը շինելը շատ դժվար էր։ Բացի այդ, նոր մակույկը կարող էր պատրաստ լինել միայն երկու֊երեք տարուց հետո, իսկ մինչ այդ առաջվա պես զրկված պետք է լինեի ծովում նավարկելու հնարավորոյթյունից։