Ում մահն է գուժում զանգը

Ոչ մի մարդ մեկուսացած, ինքն իրեն համար

ապրող կղզի չէ։ Յուրաքանչյուր մարդ մի կտորն

է Մայրցամաքի, մի մասն ամբողջ աշխարհի։

Եթե ծովը քշի տանի մերձափնյա ժայռը,

Եվրոպան կփոքրանա, ինչպես կփոքրանար, եթե

տաներ մի Հրվանդան, տաներ քո ընկերների

կամ քո սեփական կալվածքը։ Յուրաքանչյուր

մարդու մահը փոքրացնում է ինձ, որովհետև իմ

իմ մեջ ամբողջ մարդկությունն է։ Եվ դրա

համար էլ երբեք մի՛ հարցրու, թե ում մահն է

գուժում զանգը։ Քո՛ մահն է գուժում։

Ջոն Դոն

Իսպանիայում զոհված ամերիկացիների մասին

Մեռելները քնել են, այս գիշեր ցուրտ է Իսպանիայում։ Ձյունը թափվում է ձիթենիների պուրակների վրա, ծածկում ծառերի արմատները։ Ձյունը նստում է գերեզմանաթմբերին, գլխավերևների փոքրիկ անվանատախտակներին (եթե հասցրել են անվանատախտակներ դնել)։ Ձիթենիները կանգնել են սառնաշունչ քամու դիմաց, մերկ են ու նիհարիկ, որովհետև ներքևի ճյուղերը կտրել են ու դրանցով տանկերը քողարկել, իսկ մեռելները քնել են Խարամայի գետափնյա բլրալանջերին, պաղ հողում։ Ցուրտ էր և այն փետրվարին, երբ նրանք ընկան այդտեղ և դրանից հետո նրանք չեն նկատել տարվա եղանակների փոփոխությունները։

Երկու տարի է անցել այն օրերից, երբ Լինքոլնի անվան գումարտակը չորսևկես ամիս պահում էր Խարամայի երկայնքի բարձունքները, և այդտեղ ընկած առաջի ամերիկացիները վաղուց արդեն իսպանական հողի մասնիկներն են դարձել։

Մեռելները քնել են, այս գիշեր ցուրտ է։ Իսպանիայում նրանք կքնեն ամբողջ ձմեռը, քանի նրանց հետ միասին քնած կլինի և հողը։ Բայց գարնանն անձրև կգա, հողը վերստին կկենդանանա։ Հարավ քամին մեղմ կփչի սարի լանջին։ Սևաթույր ծառերը կյանք կառնեն, կերևան փոքրիկ կանաչ տերևները, կծաղկեն խնձորենիները Խարամայի ափին։ Գարնանը մեռելները կզգան հողի վերակենդանացումը։

Մեր մեռելները հիմա իսպանական հողի մասնիկներն են դարձել, իսկ իսպանական հողը երբեք չի մեռնի։ Ամեն ձմեռ կթվա, որ մեռնում է, և ամեն գարուն կվերակենդանանա։ Մեր մեռելները հավիտյան կապրեն նրա հետ։

Ինչպես որ հողը երբեք չի մեռնի, այնպես էլ նրանք, ովքեր երբևէ ազատ են եղել, ստրուկ չեն դառնա։ Գյուղացիները, որոնք մշակում են այն հողը, որտեղ թաղված են մեր մեռելները, գիտեն, թե հանուն ինչի ընկան նրանք։ Պատերազմի ընթացքում բավական ժամանակ կար, որ նրանք այս ամենը հասկանային, և այսուհետև միշտ կհիշեն։

Մեր մեռելներն ապրում են իսպանացի գյուղացիների, իսպանացի աշխատավորների սրտերի և հոգիների մեջ, բոլոր այն պարզ ու պարկեշտ մարդկանց, որոնք հավատում էին Հանրապետությանը և կռվում էին հանուն նրա։ Եվ քանի դեռ կապրեն մեր մեռելներն իսպանական հողում, իսկ նրանք կապրեն այնքան ժամանակ, ինչքան կապրի իսպանական հողը, ոչ մի բռնապետություն ծնկի չի բերի Իսպանիային։

Ֆաշիստները կարող են քայլել երկրի ճամփաներով՝ շաչեցնելով ուրիշ երկրներից բերված ծանր մետաղը։ Դավաճանների ու վախկոտների օժանդակությամբ նրանք կարող են առաջ շարժվել։ Նրանք կարող են քաղաքներ ու գյուղեր քանդել, նրանք կարող են փորձել ժողովրդին ստրկության մեջ պահել։ Բայց ստրկության մեջ չես կարող պահել ոչ մի ժողովրդի։

Իսպանական ժողովուրդը նորից ոտքի կկանգնի, ինչպես որ կանգնել է սրանից առաջ՝ բռնապետությունների դեմ։

Մեռելները կարիք չունեն կանգնելու։ Նրանք հիմա մասնիկներն են հողի, իսկ հողը երբեք չի նվաճվի։ Որովհետև հողը հավերժական է։ Նա կգերապրի բոլոր բռնապետությունները։

Նրանք, ովքեր պատվով մտան այդ հողը, իսկ ավելի պատվով ոչ ոք չի մտել այդ հողը, քան Իսպանիայում զոհվածները, նրանք անմահության հասան։

Փետրվարի 14․ 1939 թ․

Էռնեստ Հեմինգուեյ

Այս գիրքը նվիրված է

Մարթա Գելնորնին

Նա պառկել էր անտառում, շագանակագույն փշատերևով ծածկված գետնին և ծնոտը դրել խաչված թևերին։ Գլխավերևում քամին վազում էր սոճիների բարձր կատարների մեջ։ Սարալանջի այն մասը, որտեղ պառկած էր նա, համեմատաբար հարթ էր, ավելի ցածրում, սակայն, դառնում էր գահավեժ․ այդտեղից նա տեսնում էր կիրճի միջով գալարվելով անցնող սև ճանապարհը։ Ճանապարհի կողքով մի գետակ էր հոսում, կիրճի հեռավոր ծայրում երևում էին գետակի ափին կանգնած մի սղոցարան և ամառային արևի շողերի տակ սպիտակին տվող ջրվեժը։

― Դա՞ է սղոցարանը, ― հարցրեց նա։

― Այո։

― Չեմ հիշում։

― Քո այստեղ լինելուց հետո է կառուցվել։ Հին սղոցարանն ավելի հեռվում է։ Շատ ավելի ներքևում։

Զինվորական լուսատիպ քարտեզը նա փռեց գետնին և սկսեց ուշադիր նայել։ Ծերունին նրա ուսի վրայով նայում էր քարտեզին։ Կարճահասակ, պնդակազմ ծերուկ էր, հագին՝ գեղջկական սև շապիկ ու գորշ տաբատ, ոտներին՝ պարանե ներբանով կոշիկներ։ Դժվարին վերելքից հևում էր և ձեռքը դրել էր այն երկու ծանր ուսապարկերից մեկի վրա, որ շալակած բերել էին։

― Ուրեմն կամուրջն այստեղից չի երևում։

― Ոչ, ― ասաց ծերունին։ Այստեղ կիրճը հարթ է, գետը հանդարտ է հոսում։ Կամուրջը ներքևում է, որտեղ ճանապարհը թեքվում է և անհետանում ծառերի մեջ, այնտեղ միանգամից խոր անդունդ է․․․

― Հիշեցի։

― Այդտեղ է կամուրջը։

― Իսկ պահակակետե՞րը որտեղ են։

― Մի պահակակետը այդ սղոցարանում է, որը տեսնում ես։

Երիտասարդը, որը հետախուզում էր տեղանքը, խամրած խակի գույնի ֆլանելե շապիկի գրպանից հանեց հեռադիտակը, թաշկինակով սրբեց դիտապակիները և սկսեց պտտեցնել, մինչև որ պարզ երևացին սղոցարանը, սղոցարանի դռան կողքի փայտյա նստարանը, ծածկի տակ տեղադրված սկավառակաձև սղոցի դիմաց բարձրացած փայտաթեփի հսկա կույտը, փողրակը, որով գետակի վրայով սարալանջից գերան էին տեղափոխում։ Հեռադիտակի մեջ երևում էր գետակն իր ողջ ջինջությամբ ու հանդարտությամբ, երևում էին ամբարտակից թափվող ջրի գիսակների վերևում քամու հետ թռչկոտող շիթերը։

― Ժամապահ չկա։

― Սղոցարանից ծուխ էր բարձրանում, ― ասաց ծերունին։ ― Պարանին էլ շորեր են փռված։

― Դրանք տեսնում եմ, բայց ժամապահ չեմ տեսնում։

― Գուցե շվաքում է, ― բացատրեց ծերունին։ ― Այնտեղ հիմա շոգ է։ Սղոցարանի շվաքում կլինի, դրա համար չի երևում։

― Երևի։ Որտե՞ղ է մյուս պահակակետը։

― Կամրջից ներքև։ Ճանապարհաշինության վարպետի տնակում։ Սղոցարանից հինգ կիլոմետր։

― Քանի՞ հոգի են այնտեղ։ ― Նա մատով ցույց տվեց սղոցարանը։

― Երևի չորս, մեկ էլ կապրալը։

― Իսկ ներքևո՞ւմ։

― Ավելի շատ։ Կիմանամ։

― Իսկ կամրջի՞ վրա։

― Միշտ էլ երկու։ Մեկն այս ծայրին, մյուսը ՝ այն։

― Մարդկանց կարիք ենք ունենալու, ― ասաց նա։ ― Քանի՞ հոգի կարող ես բերել։

― Կարող եմ բերել ինչքան ցանկանաս։ Հիմա շատ մարդ կա սարերում։

― Ինչքա՞ն։

― Հարյուրից ավելի։ Բայց փոքր խմբերով են։ Քանի՞ հոգի է պետք։

― Կասեմ, երբ կամուրջը հետախուզենք։

― Հիմա՞ ես ուզում հետախուզել։

― Ոչ։ Հիմա ուզում եմ գնալ և այս պայթուցիկը մի ապահով տեղում պահել։ Կամրջից կես ժամվա հեռավորության վրա։ Ոտքով։ Եթե հնարավոր է։

― Դա հեշտ է, ― ասաց ծերունին։ ― Մեր գնացած տեղից կամուրջ տանող ճամփան զառիվայր է։ Իսկ հիմա պատրաստվիր, որովհետև մի քիչ դժվար վերելք է լինելու։ Քաղցա՞ծ ես։

― Այո, ― ասաց երիտասարդը։ ― Բայց դա հետո։ Անունդ ի՞նչ էր։ Մոռացել եմ։ ― Վատ նշան է, որ մոռացել եմ, ― մտածեց նա։

― Անսելմո, ― ասաց ծերունին։ ― Անունս Անսելմո է։ Բարկո դե Ավիլայից եմ։ Սպասիր օգնեմ, որ բարձրացնես ուսապարկը։

Երիտասարդը, որը բարձրահասակ էր ու նիհար, արևառ մազերով և հողմահար ու արևահար դեմքով, հագել էր արևից խամրած ֆլանելե շապիկ, գեղջկական տաբատ և ոտներին պարանե ներբանով կոշիկ, կռացավ, մի թևն անցկացրեց կաշվե ուսափոկի տակով, ծանր ուսապարկը գցեց թիկունքին, հետո մյուս թևն անցկացրեց երկրորդ ուսափոկի տակով և ուսապարկը տեղավորեց մեջքին։ Ուսապարկի տեղում շապիկը տակավին խոնավ էր։

― Ես պատրաստ եմ, ― ասաց։ ― Ո՞նց ենք գնում։

― Դեպի վեր, ― ասաց Անսելմոն։

Ուսապարկերի ծանրության տակ կռացած, քրտնաթոր, ծանրաքայլ բարձրանում էին սոճիների անտառով պատված սարալանջն ի վեր։ Արահետ չէր երևում, բայց նրանք բարձրանում էին ու բարձրանում սարի լանջով։ Կտրեցին֊անցան մի գետակ և ծերունին գետակի ապառաժոտ հունի երկայնքով հաստատուն քայլերով առաջ գնաց։ Ճանապարհը դառնում էր ուղղաբերձ ու դժվարամատույց։ Նրանց առջև ծառացավ գրանիտյա ուղղաձիգ մի ապառաժ, որի վրայից գահավիժում էր գետակը։ Ծերունին կանգ առավ ապառաժի մոտ և սպասեց երիտասարդին։

― Ո՞նց են գործերը։

― Լավ, ― ասաց երիտասարդը։ Նա քրտինքի մեջ կորել էր, և շեշտակի վերելքից ազդրերի մկանները ձգվել էին։

― Դու այստեղ սպասիր, ես գնամ նրանց զգուշացնելու։ Կարծում եմ, որ չէիր ուզենա նման բեռով կրակոցի տակ ընկնել։

― Երբեք, նույնիսկ եթե դա կատակ լիներ, ― ասաց երիտասարդը, ― իսկ հեռո՞ւ է։

― Չէ, շատ մոտ է։ Իսկ քո անունն ի՞նչ է։

― Ռոբերտո, ― պատասխանեց երիտասարդը։ Նա ուսապարկը իջեցրել էր և զգուշությամբ տեղավորել գետեզրի երկու խոշոր գլաքարերի արանքում։

― Ուրեմն, Ռոբերտո, սպասիր այստեղ, ես շուտով կվերադառնամ։

― Լավ, ― ասաց երիտասարդը։ ― Հենց այս ճանապարհո՞վ ենք իջնելու կամուրջ։

― Ոչ։ Կամուրջ կգնանք ուրիշ ճանապարհով։ Ավելի կարճ, վայրէջքն էլ ավելի դյուրին է։

― Այս բեռը կամրջից շատ հեռու պետք չէ տանել։

― Կտեսնես։ Եթե քեզ չգոհացնի, ուրիշ տեղ կընտրես։

― Կտեսնենք, ― ասաց երիտասարդը։

Նա նստեց ուսապարկերի կողքին և սկսեց նայել, թե ինչպես է ծերունին հեշտությամբ և առանց հենակետեր որոնելու մագլցում ապառաժն ի վեր։ Երիտասարդը կռահեց, որ նա այդ տեղով շատ է բարձրացել, իսկ վերևում ապրողներն այնպիսի զգուշությամբ են շարժվել, որ ոչ մի արահետ չի գոյացել։

Երիտասարդը, որի անունը Ռոբերտո Ջորդան էր, շատ էր քաղցած, միաժամանակ և շատ մտահոգ էր։ Քաղցած լինում էր հաճախ, բայց սովորաբար մտահոգ չէր լինում, որովհետև նշանակություն չէր տալիս, թե ինչ կարող է պատահել իրեն։ Փորձով գիտեր, որ թշնամու թիկունքում շրջագայելն հեշտ է այս երկրում, նույնքան հեշտ է ռազմաճակատի գիծը կտրել֊անցնելը, եթե լավ առաջնորդ ունես։ Գործը կդժվարանա, երբ կսկսես նշանակություն տալ այն բանին, թե ինչ կպատահի քեզ, եթե բռնվես։ Կա ևս մի դժվարություն․ պետք է կարողանաս որոշել, թե ում վստահես․ այն մարդկանց, որոնց հետ գործում ես, կամ պետք է լիովին վստահես, կամ բոլորովին չվստահես։ Պետք է ճիշտ որոշում ընդունես, թե ում վստահես։ Բայց սրանք չէին նրան անհանգստացնող մտքերը։ Մտահոգում էին այլ բաներ։

Անսելմոն լավ առաջնորդ է, լավ էլ քայլում է սար ու ձորով։ Ինքը՝ Ռոբերտ Ջորդանը, նույնպես լավ քայլող է, բայց լուսաբացին սկսված այս երթի ընթացքին նա համոզվեց, որ ծերունին կարող է իրեն ուժասպառ անել։ Ռոբերտ Ջորդանը լիովին վստահում էր Անսելմոյին։ Չգիտեր միայն, թե նա ինչ համոզմունքներ ունի։ Ստուգելու առիթ չէր եղել, բայց, վերջ ի վերջո, համոզմունքի համար ամեն մի մարդ միայն ինքն իր առաջ է պատասխանատու։ Ոչ, նրան մտահոգողը Անսելմոն չէր, ոչ էլ կամուրջն էր, և դա այնքան էլ դժվար խնդիր չէր։ Նա կարող էր պայթեցնել ուզածդ կամուրջը, ինչ տեսակի ասես, և պայթեցրել է բազում կամուրջներ, տարբեր մեծության և տարբեր կառուցվածքի։ Ուսապարկերի պայթուցիկն ու սարքավորումը բավական են, որ պայթեցնի երկու անգամ ավելի մեծ կամուրջ, քան սա, որը նկարագրեց Անսելմոն և որը իր հիշողության մեջ մնացել է դեռևս 1933 թվականից։ Այս կամրջի վրայով նա քայլել֊անցել է Լա Գրանխա գնալիս, երբ մի արշավախմբի հետ շրջում էր երկրում։ Նախանցյալ գիշեր էլ Էսկորիայի տակ գտնվող տան վերնահարկի սենյակներից մեկում Գոլցն էր այս նույն կամուրջը նկարագրում։

― Կամուրջը պայթեցնելը դատարկ բան է, ― ասել էր Գոլցը, որի սպիապատ ածիլված գլուխը պսպղում էր լամպի լույսի տակ։ Այնուհետև մատիտով ցույց էր տվել այն քարտեզի վրա և հարցրել, ― հասկանո՞ւմ եք։

― Այո, հասկանում եմ։

― Բոլորովին դատարկ բան։ Իսկ հենց այնպես պայթեցնելը նշանակում է ձախողում։

― Այո, ընկեր գեներալ։

― Կամուրջը պետք է պայթեցնել ճիշտ այն ժամին, որ նախատեսված է հարձակման համար։ Դուք, անշուշտ, հասկանում եք դա։ Դուք գիտեք, թե ինչ է հանձնարարվում ձեզ և գիտեք, թե ինչպես պիտի գործեք։

Գոլցը նայել էր մատիտին և սկսել էր դրանով տկտկացնել ատամները։

Ռոբերտ Ջորդանը ոչինչ չէր ասել։

― Դուք հասկացաք հանձնարարությունը և գիտեք, թե ինչպես պիտի գործեք, ― շարունակել էր Գոլցը, նայելով նրան և թափ տալով գլուխը։ Հիմա նա սկսել էր մատիտով տկտկացնել քարտեզին։ ― Իսկ ինչպե՞ս պիտի գործեմ ես, հնարավոր չէ իմանալ։

― Ինչո՞ւ, ընկեր գեներալ։

― Ինչո՞ւ, ― բարկացել էր Գոլցը։ ― Դուք, որ այնքան հարձակումներ եք տեսել, դեռ հարցնում եք ինչո՞ւ։ Ի՞նչ երաշխիք կա, որ իմ հրամանները չեն փոխվի։ Ի՞նչ երշախիկ, որ հարձակման որոշումը չեղյալ չի հայտարարվի կամ հարձակումը չի հետաձգվի։ Ի՞նչ երաշխիք կա, որ նախատեսվածից վեց ժամ ուշ չի սկսվի։ Եղե՞լ է գեթ մի հարձակում ըստ նախատեսված ծրագրի։

― Եթե հարձակումը ղեկավարում եք դուք, ապա կսկսվի ժամանակին, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ես երբեք չեմ ղեկավարում հարձակումները, ― ասել էր Գոլցը։ ― Ես հարձակվում եմ, բայց ես չեմ ղեկավարում։ Հրետանին իմը չէ։ Ես պետք է խնդրեմ նրա օժանդակությունը։ Ինձ երբեք չեն տալիս այն, ինչ խնդրում եմ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կարող են։ Բայց դա դեռ բոլորը չէ։ Ուրիշ բաներ էլ կան։ Դուք էլ գիտեք, թե սրանք ինչ մարդիկ են։ Խորանալու կարիք չկա։ Ինչ֊որ բան միշտ էլ կա։ Միշտ էլ մեկը կամ մյուսը պիտի միջամտի։ Հիմա, կարծում եմ, հասկացաք։

― Ուրեմն, ե՞րբ պետք է պայթեցվի կամուրջը, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Երբ որ սկսվի հարձակումը։ Հարձակման հետ, ոչ շուտ։ Որպեսզի այս ճանապարհով, ― մատիտով ցույց էր տվել քարտեզի վրա, ― համալրում չհասնի։ Ես պետք է համոզված լինեմ, որ ճանապարհը վնասազերծված է։

― Իսկ ե՞րբ է սկսվելու հարձակումը։

― Ասեմ։ Բայց իմացեք, որ դա կարող է լինել միայն մոտավոր օրն ու ժամը։ Կամուրջը դուք պետք է պայթեցնեք, երբ սկսվի հարձակումը։ Տեսեք, ― ցույց էր տվել մատիտով, ― սա միակ ճանապարհն է, որով նրանք համալրում կարող են ստանալ։ Սա միակ ճանապարհն է, որով տանկերը, հրետանին կամ ավտոմեքենաները կարող են շարժվել դեպի կիրճի այն մասը, որտեղից ես սկսելու եմ հարձակումը։ Ես պետք է վստահ լինեմ, որ կամուրջը շարքից հանված է։ Ժամանակից շուտ պետք չէ պայթեցնել, որովհետև եթե հարձակումը հետաձգվի, կարող են վերականգնել։ Ո՛չ։ Պետք է պայթեցվի, երբ հարձակումն սկսված լինի, և ես պետք է համոզված լինեմ, որ պայթեցված է։ Ընդամենը երկու ժամապահ կա այնտեղ։ Ձեզ ուղեկցողը հենց նոր է եկել այնտեղից։ Ասում են շատ վստահելի մարդ է։ Կտեսնեք։ Սարերում մարդիկ ունի։ Վերցրեք այնքան մարդ, ինչքան կարիք կլինի։ Վերցրեք ինչքան հնարավոր է քիչ, բայց այնքան, որ բավարար լինի։ Երևի կարիք չկար, որ այս ամենը ասեի ձեզ։

― Իսկ ինչպե՞ս պետք է իմանամ, որ հարձակումն սկսվել է։

― Հարձակմանը կմասնակցի ամբողջ մի դիվիզիա։ Կլինի օդային նախապատրաստական ռմբակոծում։ Խուլ չեք, չէ՞։

― Ուրեմն, եթե ինքնաթիռները ռումբերը թափեցին, հարձակումն սկսված է։

― Միշտ չէ, որ այդպես է լինում, ― ասել էր Գոլցը և տարուբերել գլուխը։ ― Այս պարագային, սակայն, կարող եք պայթեցնել։ Հարձակվելու եմ ես։

― Հասկանալի է, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Թեև չէի ասի, որ շատ հաճելի է։

― Ոչ էլ ինձ համար է հաճելի։ Եթե չեք ուզում ստանձնել, ասացեք։ Եթե կարծում եք, որ գլուխ չեք բերի, հենց հիմա էլ ասացեք։

― Ես դա կանեմ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կանեմ, ինչպս որ պետքն է։

― Ես պետք է վստահ լինեմ, ― ասել էր Գոլցը, ― որ կամրջի վրայով ոչ մի բան չի անցնելու։ Դա բացարձակ անհրաժեշտություն է։

― Հասկանում եմ։

― Ես չեմ սիրում այսպիսի հանձնարարություններ տալ մարդկանց, մանավանդ նման պայմաններով, ― շարունակել էր Գոլցը։ ― Հրամայել ես ձեզ չեմ կարող։ Հասկանում եմ, թե ինչ ծանր պայմաններ եմ դնում ձեր առջև։ Աշխատում եմ հանգամանորեն բացատրել ամեն ինչ, որպեսզի դուք հասկանաք և՛ հնարավոր բոլոր դժվարությունները, և՛ գործի կարևորությունը։

― Իսկ դուք ինչպե՞ս պիտի շարժվեք դեպի Լա Գրանխա, եթե կամուրջը պայթեցվի։

― Ամեն ինչ նախատեսել ենք, որպեսզի կիրճի գրավումից հետո կամուրջն արագ վերականգնենք։ Շատ բարդ և գեղեցիկ գործողություն է։ Նույնքան բարդ և նույնքան գեղեցիկ ինչպես միշտ։ Պլանը մշակվել է Մադրիդում։ Վիչենտե Ռոխոյի՝ այդ ձախողակ պրոֆեսորի, գլուխգործոցներից է։ Հարձակվելու եմ ես, և, ինչպես միշտ, անբավարար ուժերով։ Բայց հակառակ դրան, գործողության հաջող ելքը շատ հավանական է։ Այս անգամ սովորականից ավելի անխռով եմ։ Եթե կամուրջը վերացվի, ամեն ինչ հաջող կավարտվի։ Կկարողանանք գրավել Սեգովիան։ Նայե՛ք, տեսեք, թե ինչպես է ընթանալու հարձակումը։ Տեսնո՞ւմ եք։ Հարձակումն սկսում ենք ոչ թե կիրճի մուտքում ― դա մեր ձեռքն է արդեն, այլ շատ ավելի ներքևի մասում։ Նայե՛ք։ Այստե՛ղ։ Այսպե՛ս։

― Գերադասում եմ չիմանալ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Լավ, ― ասել էր Գոլցը։ ― Թշնամական գծից այն կողմ բեռն ինչքան քիչ լինի, այնքան ավելի լավ։ Չէ՞։

― Միշտ էլ գերադասել եմ չիմանալ։ Ինչ ասես կարող է պատահել, իսկ եթե պատահի, ես չեմ լինի գաղտնիքը դուրս տվողը։

― Չիմանալն ավելի լավ է, ― ասել էր Գոլցը՝ մատիտը տանելով ճակատին։ ― Հաճախ ես ինքս էլ ցանկացել եմ անգետ լինել։ Բայց այն, ինչ վերաբերում է կամրջին և որը դուք պետք է իմանաք, գիտե՞ք։

― Այո, գիտեմ։

― Հավատում եմ, որ գիտեք, ― ասել էր Գոլցը։ ― Չեմ ուզում ճառ ասել։ Եկեք խմենք։ Անհագ ծարավ եմ զգում, երբ երկար եմ խոսում, ընկեր Հորդան։ Զվարճալի է հնչում ձեր անունը իսպաներեն, ընկեր Հորդան։

― Իսկ ինչպե՞ս է Գոլցը իսպաներեն, ընկեր գեներալ։

― Հոցե, ― ասել էր Գոլցը, քմծիծաղելով և կոկորդից արտաբերելով խորունկ, լավ մրսած մարդու հազի ձայն։ ― Հոցե, ― ասել էր կառանչաձայն։ ― Ընկեր հեներալ Հոցե։ Եթե իմանայի, թե ինչպես է հնչելու Գոլցը իսպաներեն, ավելի լավ անուն կընտրեի մինչև կռվի գալս։ Պատկերացնո՞ւմ եք, գալիս եմ հրամայելու մի ամբողջ դիվիզիայի և ընտրում եմ Հոցե անունը։ Հեներալ Հոցե։ Հիմա արդեն ուշ է փոխելը։ Իսկ պարտիզանական կռիվները դուր գալի՞ս են ձեզ։ Ռուսներն այդպես են կոչում թշնամու թիկունքում կատարվող գործողությունները։

― Շատ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը և շարունակե քմծիծաղելով, ― չափազանց առողջարար է բաց օդում։

― Ինձ էլ շատ էին դուր գալիս, երբ ձեր տարիքին էի, ― ասել էր Գոլցը։ ― Ինձ պատմել են, որ դուք շատ լավ եք կամուրջներ պայթեցնում։ Գիտականորեն։ Բայց դրանք ընդամենը լուրեր են։ Ինքս տակավին ձեր ոչ մի գործը չեմ տեսել։ Գուցե իրականում դուք նման գործեր չե՞ք էլ արել։ Դուք իսկապե՞ս կամուրջներ պայթեցրել եք։ ― Նա արդեն սկսել էր Ռոբերտ Ջորդանի հոգու հետ խաղալ։ Հետո մեկնել էր նրան իսպանական կոնյակով լեցուն բաժակը և ասել, ― խմեք։ Դե, իսկապե՞ս պայթեցրել եք։

― Պատահել է։

― Այս կամրջի հետ ոչ մի պատահականություն չպետք է լինի։ Ո՛չ։ Եվ եկեք այլևս կամրջի մասին չխոսենք։ Դուք արդեն հասկացաք նրա կարևորությունը։ Շատ լրջացանք, եկեք մի քիչ էլ կատակենք։ Լսեք։ Թշնամու թիկունքում աղջիկներ շա՞տ ունեք։

― Ո՛չ, աղջիկների համար ժամանակ չունենք։

― Համաձայն չեմ։ Ինչքան անկանոն է ծառայությունը, նույնքան էլ անկանոն է կյանքը։ Ձեր ծառայությունը շատ անկանոն է։ Այ, օրինակ, ձեր մազերը պետք է կարճ խուզեիք։

― Ինչպես պետք է, այնպես էլ կտրված են, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը և մտածել, թե միայն այդ էր պակաս, որ գլուխը Գոլցի նման ածիլեր։ ― Եվ առանց աղջիկների էլ մտածելու շատ բան կա, ― շարունակել էր մռայլված ու հարցրել․ ― Իսկ ինչպիսի՞ համազգեստ կրեմ։

― Ոչ մի տեսակ։ Մազերդ էլ շատ լավ են։ Ես ձեր հոգու հետ էի խաղում։ Մենք իրարից շատ ենք տարբեր, ― ասել էր Գոլցը և նորից էր լցրել բաժակները։

― Միայն թե աղջիկների մասին դուք բոլորովին էլ այդպե՛ս չեք մտածում։ Ոչ էլ ես եմ մտածում, ո՛չ։ Ինչո՞ւ պիտի մտածեմ։ Երբեք չեմ մտածում։ Մի՛ փորձեք ինձ ծուղակը գցել։

Շտաբի մի սպա, որ նստած աշխատում էր գծագրական տախտակին ամրացված քարտեզի վրա, նայել էր Ռոբերտ Ջորդանի կողմն ու մռլտացել նրան անհասկանալի մի լեզվով։

― Դե լռե՛ք, ― ասել էր Գոլցը անգլերեն։ ― Ուզում էի կատակել և կատակեցի։ Շատ եմ լրջացել, դրա համար եմ կատակում։ Իսկ հիմա խմե՛ք և մեկնեցե՛ք։ Ամեն ինչ պա՞րզ է։

― Այո՛, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Պարզ է։

Իրար ձեռք էին սեղմել, պատիվ էր տվել գեներալին և դուրս եկել ու բարձրացել շտաբի ավտոմեքենան, որի մեջ ծերունին քուն մտած իրեն էր սպասում։ Այդ մեքենայով նրանք անցել էին Գուագառամա տանող խճուղով, ծերունին շարունակել էր քնել, հետո, Նավասեռադայի խճուղով, հասել էին ալպինիստների ակումբի հյուղակը։ Այստեղ Ռոբերտ Ջորդանը երեք ժամ քնել էր։ Հետո արդեն ճանապարհն անցել էին ոտքով։

Վերջին անգամ Գոլցին տեսել էր այդպես՝ երբեք չարևահարվող մի տարօրինակ սպիտակ դեմքով, արծվաչ, խոշորաքիթ, բարակ շուրթերով և կնճիռներով ու սպիներով ակոսված ածիլված գլխով։ Վաղը գիշերը խավար խճուղով նրանք դուրս կգան Էսկորիալից։ Բեռնատարերի երկար շարասյուները մթության մեջ կտեղափոխեն հետևակը, ծանրաբեռն մարդիկ կբարձրանան մեքենաները, գնդացրորդները թափքերի վրա կտեղավորեն իրենց զենքերը, ավտոմեքենաները քարշ կտան ցիստեռնները։ Դիվիզիան գիշերով կշարժվի դեպի կիրճ՝ պատրաստվելով հարձակման։ Բայց նա այդ մասին պարտավոր չէ մտածել։ Այդ հոգսը իրենը չէ։ Դա Գոլցի հոգսն է։ Նա միայն մի բանի մասին պետք է մտածի և պետք է չափազանց հստակ պատկերացում ունենա, պարտավոր է հաշվի առնել բոլոր հնարավոր պատահականություննեըր և չանհանգստանալ։ Անհանգստանալը նույնքան վատ է, ինչքան վախը։ Դա պարզապես ավելի է դժվարացնում գործը։

Նա նստել էր գետակի եզրին և նայում էր, թե ինչպես ժայռերի արանքով հոսում է ջինջ ջուրը։ Մեկ էլ մյուս ափին ջրկոտեմի մի թավ ծածկույթ նկատեց։ Անցավ գետակը, պոկեց երկու բուռ, ցեխոտ արմատները լվաց ջրի հոսանքում, նորից նստեց ուսապարկի կողքին և կերավ մաքուր, սառը դալար տերևներն ու խշխշան կծվահամ ցողունները։ Չոքեց գետակի վրա, մեջքից կախված ատրճանակը տարավ ետ, որպեսզի չթրջվի, ձեռքերով հենվեց երկու քարի և խմեց գետակի ցավ պատճառելու աստիճան սառը ջուրը։

Ձեռքերով քարերին հենված նա ետ մղեց մարմինը, գլուխը շրջեց և այդ պահին տեսավ, որ ծերունին ժայռից ցած է իջնում։ Նրա հետ գալիս էր մի տղամարդ, նույնպես գեղջկական սև շապիկով ու գորշ տաբատով, որը համազգեստի նման հագնում են այս նահանգում, ոտներին պարանե ներբանով կոշիկներ էին, իսկ թիկունքից կախված էր կարաբինը։ Տղամարդը գլխաբաց էր։ Երկուսն էլ այնպես էին իջնում ապառաժների վրայով, կարծես քարայծեր լինեին։

Նրանք մոտեցան, և Ռոբերտ Ջորդանը կանգնեց։

― Salud, Camarada, ― ասաց կարաբինով մարդուն և ժպտաց։

― Salud, ― դժկամությամբ պատասխանեց տղամարդը։

Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրա թավ մազերով պատած համարյա կլոր դեմքին։ Գլուխը նույնպես կլոր էր և սերտաճած ուսերին։ Աչքերը փոքր էին և իրարից բավական հեռու, ականջները նույնպես փոքր էին և կարծես կպած լինեին գլխին։ Հաղթանդամ, շուրջ վեց ոտնաչափ հասակով և խոշոր ձեռներով ու խոշոր ոտներով մարդ էր։ Քիթը ջարդված էր, մազակալած դեմքի վրա կար մի սպի, որ բերանի անկյունը հատելով՝ վերին շրթունքից դեպի ստորին ծնոտն էր ձգվում։

Ծերունին գլխով ցույց տալով տղամարդուն ժպտաց ու ասաց․

― Այս սարերի տերն է, ― հետո քմծիծաղեց, մկանները ցուցադրելու ձևով ծալեց արմունկը և ինչ֊որ կիսածաղրական, կիսահիացական հայացք նետելով կարաբինով մարդու վրա՝ ավելացրեց, ― շատ ուժեղ մարդ է։

― Երևում է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և նորից ժպտաց։

Սակայն այդ մարդու տեսքը նրան դուր չէր եկել և ներքուստ նա բոլորովին չէր ժպտում։

― Քո ինքնությունն ինչո՞վ կարող ես հաստատել, ― հարցրեց կարաբինով մարդը։

Ռոբերտ Ջորդանը դուրս քաշեց ապահով գնդասեղը ֆլանելե շապիկի ձախ կիսագրպանի վրայից, ծալված մի թուղթ հանեց և մեկնեց տղամարդուն․ սա բացեց թուղը, կասկածանքով նայեց և շուռումուռ տվեց։ Նկատելով, որ կարդալ չգիտի, Ռոբերտ Ջորդանն ասաց․

― Նայի՛ր կնիքին։

Ծերունին մատնացույց արեց կնիքը, և կարաբինով մարդն սկսեց ուսումնասիրել այն՝ մատների արանքում շրջելով թուղթը։

― Իսկ ի՞նչ կնիք է սա։

― Դուք դա երբևէ չե՞ք տեսել։

― Ո՛չ։

― Այդտեղ երկու կնիք կա, մեկը ՌՀԾ՝ ռազմական հետախուզական ծառայության, իսկ մյուսը գլխավոր շտաբինն է։

― Այո, այս կնիքը ես տեսել եմ։ Բայց այստեղ հրամայում եմ միայն ես, ― ասաց նա խուլ ձայնով։ ― Ուսապարկում ի՞նչ կա։

― Պայթուցիկ, ― հպարտությամբ ասաց ծերունին։ ― Երեկ գիշեր անցել ենք թշնամու գիծը և ամբողջ օրը, ոտքով, սարերի վրայով շալակած բերել ենք այս պայթուցիկը։

― Պայթուցիկը ինձ պետք կգա, ― ասաց կարաբինով մարդը։ Նա թուղթը վերադարձրեց և ոտից գլուխ չափեց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Այո՛, պայթուցիկի կարիք ունեմ։ Ինձ ինչքա՞ն եք բերել։

― Ես քեզ պայթուցիկ չեմ բերել, ― հանգիստ ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Պայթուցիկը այլ նպատակի համար է։ Իսկ անունդ ի՞նչ է։

― Քեզ ի՞նչ։

― Պաբլո է, ― ասաց ծերունին։ Կարաբինով մարդը մռայլ նայում էր նրանց։

― Լավ է։ Ես քո մասին շատ լավ բաներ եմ լսել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ի՞նչ ես լսել իմ մասին, ― հարցրեց Պաբլոն։

― Լսել եմ, որ դու պարտիզանական հիանալի հրամանատար ես, որ դու հավատարիմ ես Հանրապետությանը, և քո հավատարմությունն ապացուցում ես քո արարքներով, որ դու միաժամանակ և՛ լուրջ, և՛ արի մարդ ես։ Ես քեզ ողջույն եմ բերել գլխավոր շտաբից։

― Որտե՞ղ ես լսել այդ բոլորը, ― հարցրեց Պաբլոն։ Ռոբերտ Ջորդանն համոզվեց, որ շողոքորթ խոսքերը ազդեցություն չեն գործում նրա վրա։

― Լսել եմ սկսած Բուիտրագոյից մինչև Էսկորիպ, ― ասաց նա՝ տալով ռազմագծից այն կողմ գտնվող ամբողջ երկրամասի անունը։

― Ես ոչ մեկին չեմ ճանաչում Բուիտրագոյում, ոչ էլ Էսկորիալում, ― ասաց Պաբլոն։

― Հիմա լեռների այն կողմը ապրում են շատ մարդիկ, որոնք առաջ բնակվել են այլ վայրերում։ Իսկ դու որտեղացի՞ ես։

― Ավիլայից։ Ի՞նչ ես անելու այդ պայթուցիկով։

― Մի կամուրջ եմ պայթեցնելու։

― Ի՞նչ կամուրջ։

― Դա արդեն իմ գործն է։

― Եթե այս շրջանում է, ապա իմ գործն է։ Սեփական բնակավայրի մոտակայքում չի կարելի կամուրջներ պայթեցնել։ Մի տեղ պիտի ապրես, մի այլ տեղ՝ գործես։ Ես իմ գործը գիտեմ։ Ով այս մի տարին կարողացել է կենդանի մնալ, նա իր գործը գիտի։

― Սա իմ գործն է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― թեև մենք կարող ենք նաև միասին քննարկել։ Կօգնե՞ս, որ ուսապարկերը տեղ հասցնենք։

― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն և թափ տվեց գլուխը։

Ծերունին հանկարծ շրջվեց նրա կողմն ու սկսեց արագ֊արագ և զայրացած խոսել իսպանական մի բարբառով, որ Ջորդանը հազիվ էր կռահում։ Կարծես ընթերցված լիներ Քևեդոյից։ Անսելմոն խոսում էր հին կաստիլիներով և այսպիսի բաներ էր, մոտավորապես ասում․ «Դու անասուն ե՞ս։ Այո՛։ Դու տավա՞ր ես։ Այո՛, և բազում անգամ այո։ Դու ուղեղ ունե՞ս։ Ո՛չ։ Բնավ։ Մենք եկել ենք մեծագույն կարևորության գործով, իսկ դու քո բնակավայրի հանգստության մասին ես հոգում, աղվեսի քո ծակուռը մարդկության շահերից բարձր ես դասում։ Ժողովրդի շահերից բարձր։ Ես քո հոր ըսենցն ու ընենցը։ Ես քո ըսենցն ու ընենցը»։

Պաբլոն հայացքն իջեցրեց։

― Ամեն մարդ պետք է անի այն, ինչ կարող է, բայց պետք է անի այնպես, որ ճիշտ լինի, ― ասաց նա։ ― Ես ապրում եմ այստեղ, իսկ գործում եմ Սեգովիայից անդին։ Եթե դու այստեղ խառնակություններ սկսես, մեզ այս լեռներից որսերի պես կհալածեն։ Մենք այս լեռներում կարող ենք շարունակել մեր կյանքը, եթե ոչինչ չձեռնարկենք այստեղ։ Սա աղվեսի սկզբունքն է։

― Այո՛, ― դառնությամբ ասաց Անսելմոն։ ― Դա աղվեսի սկզբունք է, այնինչ մեզ գայլ է հարկավոր։

― Ես ավելի գայլ եմ, քան դու, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանն արդեն համոզվեց, որ նա ուսապարկը կվերցնի։

― Հրի հոո․․․ ― ծիծաղեց Անսելմոն և նայեց նրան։ ― Դու ավելի գայլ ես, քան ես, ես, որ արդեն վաթսունութ տարեկան եմ։ ― Թքեց գետնին ու թափ տվեց գլուխը։

― Դու այդքան կա՞ս, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը, նկատելով, որ վեճը հարթվում է և իր կողմից նույնպես մեղմելու ինչ֊որ միջոց որոնելով։

― Հուլիսին վաթսունութս կլրանա։

― Եթե երբևէ տեսնենք այդ ամիսը, ― ասաց Պաբլոն, ― թույլ տուր օգնեմ, որ ուսապարկը հասցնենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Մյուսը թող ծերուկին։ ― Նա արդեն խոսում էր ոչ թե բարկացկոտ, այլ տխուր ձայնով։ ― Ուժեղ ծերուկ է։

― Ես կշալակեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ո՛չ, ― ասաց ծերունին։ ― Թո՛ղ այս մյուս ուժեղ տղամարդուն։

― Ես կվերցնեմ, ― ասաց Պաբլոն թախծախառն մի մռայլությամբ, որը խռովեց Ռոբերտ Ջորդանի հոգին։ Նրան ծանոթ էր այդ թախիծը և հիմա, երբ տեսավ, անհանգստացավ։

― Այդ դեպքում կարաբինը տուր ինձ, ― ասաց նա, և, երբ Պաբլոն կարաբինը մեկնեց, նա կախեց ուսից ու հետևեց նրանց, որ ծանրաբեռն մագլցում էին գրանիտյա ապառաժն ի վեր դեպի անտառի կանաչ բացատը։

Նրանք անցան մի փոքրիկ մարգագետնի եզրով, և Ռոբերտ Ջորդանը, որն արդեն ազատվել էր ուսապարկի քրտինք թորող ծանրությունից և ընդամենը մի կարաբին ուսին թեթևաքայլ հետևում էր նրանց, նկատեց, որ խոտը տեղ֊տեղ պոկոտած է և գետնին ցցերի տեղեր կան։ Խոտերի մեջ նա տեսավ մի արահետ, որով ձիերին ջրելու էին տարել, իսկ այս ու այնտեղ թարմ թրիք էր երևում։ Երևի գիշերը բերում են այստեղ արածեցնելու, իսկ ցերեկը թաքցնում են անտառում, մտածեց նա։ Տեսնես քանի՞ ձի ունի այս Պաբլոն։

Նա հիմա հիշեց, որ նկատել էր, բայց առանձնապես ուշադրություն չէր դարձրել այն բանին, որ Պաբլոյի տաբատի ծնկների ու ազդրերի մասերը մաշվածությունից փայլում էին։ Տեսնես կոշիկներ ունի՞, թե այդ ալպարգաթաներն են միայն, մտածեց նա։ Պետք է որ այլ հագ ու կապ էլ ունենա։ Բայց այդ թախիծն ինձ դուր չի գալիս, մտածեց նա։ Այդ թախիծը վատ նշան է։ Այդպիսի թախիծով համակվում են դասալքությունից կամ դավաճանությունից առաջ։ Այդ թախիծը համակում է մարդուն մատնության նախօրյակին։

Անտառում մի ձի խրխնջաց, և սոճիների շագանակագույն թավ կատարներից հազիվ թափանցող արևի շողերի տակ նա տեսավ ծառերի բներին կապկպած պարանե ցանկապատը։ Ձիերը գլուխները երկարել էին մոտեցող մարդկանց կողմը, մի ծառի տակ, ցանկապատից դուրս, իրար վրա դարսված էին բրեզենտով ծածկված թամբերը։

Երբ արդեն բոլորովին մոտիկ էին, ուսապարկերով մարդիկ կանգ առան, և Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ պետք է իր հիացմունքը արտահայտի ձիերի մասին։

― Այո, ― ասաց նա, ― գեղեցիկ են։ ― Դարձավ Պաբլոյին, ― սեփական հեծելազոր էլ ունես։

Պարանե ցանկապատի ներսում հինգ ձի կար, երեքը՝ աշխետ, մեկը՝ դեղձան, մյուսը խատուտիկ։ Բոլորի վրա մի ընդհանուր հայացք գցելուց հետո Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց զննել յուրաքանչյուրին առանձին֊առանձին։ Պաբլոն և Անսելմոն գիտեին նրանց արժեքը, և մինչ Պաբլոն, այժմ արդեն հպարտ ու անթախիծ, գուրգուրալից հայացքով նայում էր նրանց, ծերունին, որը կանգնած էր անակնկալ մատուցած մարդու տեսքով, հարցրեց․

― Ո՞նց են։

― Այս բոլորը ես եմ ձեռք բերել, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանը թեթևություն զգաց, լսելով նրա հպարտությամբ հնչած խոսքը։

― Ա՛յ, դա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և մատնացույց արեց աշխետներից մեկը՝ մի խոշորակազմ նժույգ, որի ճակատին սպիտակ նշան կար և առջևի ոտներից մեկը նույնպես սպիտակ էր։ ― Դա հզոր ձի է։

Գեղեցիկ ձի էր, կարծես Վելասկեսի կտավներից դուրս թռած լիներ։

― Բոլորն էլ լավն են, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու բան հասկանո՞ւմ ես ձիերից։

― Այո՛։

― Ավելի լավ, ― ասաց Պաբլոն, ― մեկնումեկի մոտ որևէ արատ տեսնո՞ւմ ես։

Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ հենց հիմա և հենց այսպես է անգրագետ մարդն ստուգելու իր ինքնության փաստաթղթերը։

Ձիերը գլուխները բարձր պահած դեռևս նայում էին մարդկանց։ Ռոբերտ Ջորդանն անցավ պարանե կրկնակ ցանկապատը և թփթփացրեց խատուտիկի գավակը, ապա հենվեց պարանե ցանկապատին և, երբ ձիերը հանդարտ կանգնեցին, մի րոպեից փոքր֊ինչ ավելի ուշադրությամբ նայեց նրանց, հետո կռացավ և պարանների արանքով դուրս եկավ։

― Դեղձանը ետևի աջ ոտից կաղում է, ― ասաց Պաբլոյին՝ առանց նրան նայելու։ ― Սմբակը ճաքել է, եթե շուտ պայտվի, ճաքը չի խորանա, այլապես շատ պինդ գետնով գնալիս կարող է ջարդվել։

― Սմբակը դեռ այն ժամանակ, երբ մենք նրան բերեցինք, այդպես էր, ― ասաց Պաբլոն։

― Քո լավագույն ձիու՝ սպիտակաճակատ աշխետ նժույգի ոլոքի վերին մասում ուռուցք կա։ Դա ինձ դուր չի գալիս։

― Դատարկ բան է, ― ասաց Պաբլոն։ ― Արդեն երեք օր է, որ առաջացել է, և եթե մի բան լինելու էր, եղած կլիներ։

Նա վերցրեց բրեզենտը և ցույց տվեց թամբերը։ Երկուսը վաքերոյի կամ հովվի ձիու սովորական թամբեր էին, նման ամերիկացի նախրորդների ձիաթամբերին, մեկը՝ նույնպես վաքերոյի, բայց չափազանց զարդարուն, ձեռագործ փոկերով և ծանր ու ծածկովի ասպանդակներով թամբ էր, մյուս երկուսը զինվորական էին, սև կաշվից։

― Մի երկու guardia civil^[1] ենք սպանել, ― ասաց նա որպես բացատրություն զինվորական թամբերի առկայության։

― Դա լուրջ խաղ է։

― Նրանք իջել էին ձիերից Սեգովիայից Սանտա Մարիա դել Ռեալ տանող ճանապարհի վրա։ Իջել էին, որպեսզի ստուգեն մի սայլապանի փաստաթղթերը։ Մենք նրանց սպանեցինք առանց ձիերին վնաս պատճառելու։

― Շա՞տ եք գվարդիական սպանել։

― Մի քանի, ― ասաց Պաբլոն, ― բայց միայն այս երկուսի ձիերն են անվնաս մեր ձեռքն ընկել։

― Պաբլոն է պայթեցրել գնացքը Արևալոում, ― ասաց Անսելմոն, ― Պաբլոն։

― Մեզ հետ մի օտարական կար, նա պայթեցրեց, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու նրան ճանաչո՞ւմ ես։

― Անունն ի՞նչ էր։

― Չեմ հիշում։ Հազվադեպ անուն էր։

― Իսկ ինչպիսի՞ն էր ինքը։

― Խարտյաշ էր, քեզ պես, բայց այդքան բարձրահասակ չէր, ձեռները մեծ էին, քիթը՝ ջարդված։

― Կաշկին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― դա պետք է Կաշկինը եղած լինի։

― Այո, ― ասաց Պաբլոն։ ― Շատ հազվադեպ անուն էր։ Դրա նման ինչ֊որ բան։ Նրանից ի՞նչ լուր կա։

― Ապրիլին սպանվեց։

― Հենց դա է, որ պատահում է հիմա բոլորին, ― ասաց մռայլված Պեդրոն։ ― Այդպես ենք ավարտելու բոլորս։

― Բոլոր մարդիկ այդպես են ավարտում, ― ասաց Անսելմոն։ Մարդիկ միշտ էլ այդպես են ավարտել։ Ի՞նչ է պատահել քեզ, մարդ, ի՞նչ կա փորումդ։

― Նրանք շատ հզոր են, ― ասաց Պաբլոն։ Նա խոսում էր կարծես ինքն իր հետ։ Մռայլված նայում էր ձիերին։ ― Դուք պատկերացնել իսկ չեք կարող, թե ինչքան են հզոր։ Ես տեսնում եմ, թե ինչպես են օրեցօր ավելի հզորանում ու ավելի լավ սպառազինվում, զինամթերքն էլ է ավելանում։ Իսկ ես՝ ահա, ունեցածս էլ ընդամենն այս ձիերը։ Ի՞նչ կբերի ինձ գալիք օրը։ Հետապնդում որսի պես և հետո մահ։ Ուրիշ ոչինչ։

― Ոնց որ քեզ կարող են որսալ, այնպես էլ դու կարող ես նրանց որսալ, ― ասաց Անսելմոն։

― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Հիմա արդեն ոչ։ Եթե մենք հիմա հեռանանք այս լեռներից, որտե՞ղ կարող ենք պատսպարվել։ Պատասխանի՛ր։ Որտե՞ղ։

― Իսպանիայում լեռներ շատ կան։ Եթե անհրաժեշտ լինի այստեղից հեռանալ, կարելի է գնալ Սիեռա դե Գրեդոս։

― Ես այդ բանը չեմ անի, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ես հոգնել եմ որսի պես հալածվելուց։ Մենք այստեղ լավ ենք ապրում։ Հիմա որ կամուրջը պայթեցվի, պիտի սկսեն հետապնդել։ Եթե իմանան այստեղ ենք, ինքնաթիռներով կորոնեն ու կգտնեն։ Կուղարկեն մարոկցիներին, և մենք ստիպված կլինենք հեռանալու։ Ես հոգնել եմ այս ամենից։ Լսո՞ւմ ես։ ― Դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին․ ― Դու ի՞նչ իրավունք ունես, օտարական, գալու և ասելու, թե ես ինչ պետք է անեմ։

― Ես քեզ ոչինչ չեմ ասել, որ անես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Շուտով կասես, ― ասաց Պաբլոն։ ― Այդտեղ է, դրա մեջ է պատուհասը։ ― Նա մատնացույց արեց երկու ծանր ուսապարկերը, որ ձիերին դիտելու միջոցին դրել էին հատակին։ Ձիերը տեսնելուց հետո Պաբլոյի ուղեղը տակնուվրա էր եղել, իսկ երբ Ռոբերտ Ջորդանը տվել էր նրանց գնահատականը, լեզվի կապերը արձակվել էին։ Հիմա կանգնել էին ցանկապատի պարանի կողքին, արևի տարտղնված շողը փայլփլում էր աշխետ նժույգի ստևների վրա։ Պաբլոն նայում էր նժույգին, հետո ոտով հրեց ծանր ուսապարկը։ ― Դրա մեջ է պատուհասը։

― Ես եկել եմ իմ պարտականությունը կատարելու, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես եկել եմ այն մարդկանց հրամանով, ովքեր ղեկավարում են այս մարտերը։ Եթե քեզնից օգնություն խնդրեմ, դու կարող ես մերժել, ես կգտնեմ ուրիշ մարդկանց, որոնք կօգնեն ինձ։ Ես դեռ քեզնից օգնություն չեմ խնդրել։ Ես պետք է կատարեմ այն, ինչ հրամայված է ինձ կատարել, կարող եմ հավաստել, որ դա շատ կարևոր է, իսկ այն, որ ես օտարական եմ, դա իմ մեղքը չէ։ Պիտի նախընտրեի այստեղ ծնված լինել։

― Ինձ համար հիմա ամենակարևորն այն է, որ այստեղ անդորր լինի, ― ասաց Պաբլոն, ― իմ պարտականությունն է հոգալ ինձ հետ եղողների մասին, իմ մասին։

― Քո՛ մասին։ Այո՛, ― ասաց Անսելմոն, ― քո՛ մասին, և արդեն երկար ժամանակ ի վեր։ Քո և քո ձիերի։ Քանի դեռ ձիեր չունեիր, մեզ հետ էիր։ Հիմա դու արդեն կապիտալիստ ես։

― Դա ճիշտ չէ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ընդհանուր գործի համար ես միշտ էլ վտանգի ենթարկել եմ ձիերին։

― Շատ քիչ, ― ասաց Անսելմոն արհամարհանքով։ ― Ինչքան ես եմ հասկանում՝ շատ քիչ։ Գողացե՞լ ես։ Այո՛։ Լավ կերե՞լ ես։ Այո՛։ Սպանե՞լ ես։ Այո՛։ Կռվե՞լ ես։ Ո՛չ։

― Ծերո՛ւկ, դու քո այդ լեզվով փորձանք կբերես գլխիդ։

― Ես ծեր եմ և ոչ ոքից չեմ վախենում, ― ասաց նրան Անսելմոն։ ― Միևնույն ժամանակ ես մի ծերունի եմ, որը ձիեր չունի։

― Դու ծեր ես և կարող ես արդեն երկար չապրել։

― Ես մի ծերունի եմ, որ կապրեմ մինչև իմ մահը, ― ասաց Անսելմոն։ ― Եվ աղվեսներից չեմ վախենում։

Պաբլոն ոչինչ չասաց և վերցրեց ուսապարկը։

― Ոչ էլ գայլերից, ― ասաց Անսելմոն՝ վերցնելով մյուս ուսապարկը։ ― Եթե դու գայլ ես։

― Դե բերանդ փակի՛ր, ― ասաց նրան Պաբլոն։ ― Դու միշտ էլ չափից ավելի շատ ես խոսում։

― Եվ միշտ էլ արել եմ այն, ինչ ասել եմ, ― ասաց ուսապարկի ծանրության տակ կռացած Անսելմոն։ ― Իսկ հիմա քաղցած եմ, և ծարավ։ Դե, գնա՛, քայլի՛ր, պարտիզանների տխրադեմ հրամանատար։ Տար մեզ, որ մի բան ուտենք։

Սկիզբը բավական վատ է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց Անսելմոն տղամարդ մարդ է։ Սրանց լավը հրաշալի է, մտածեց նա։ Սրանց լավի նմանը ուրիշ ոչ մի տեղ չես գտնի, իսկ վատից էլ ոչ մի տեղ ավելի վատը չկա։ Անսելմոն հավանաբար գիտեր, թե ինչ է անում, երբ ինձ առաջնորդում էր այստեղ։ Բայց սա ինձ դուր չի գալիս։ Բոլորովին դուր չի գալիս։

Միակ լուսավոր կետը, առայժմ, այն է, որ Պաբլոն շալակած տանում է ուսապարկը և կարաբինն էլ հանձնել է իրեն։ Գուցե միշտ էլ այդպիսին է նա, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Գուցե այսպես կոչված հավերժ մռայլ տիպերից է։

Չէ, ասաց ինքն իրեն, քեզ հիմարի տեղ մի՛ դնիր։ Նախ դու չգիտես, թե առաջ նա ինչպիսին է եղել։ Բայց որ հիմա նա շատ որոշակիորեն վատ է, դու դա գիտես, և էինքն էլ չի թաքցնում։ Եթե փորձի թաքցնել, ուրեմն արդեն որոշումը կայացրել է։ Հիշի՛ր դա, ասաց ինքն իրեն։ Հենց որ բարեկամական վերաբերմունք նկատես, իմացիր, որ որոշումը կայացրել է։ Ձիերն իսկապես հոյակապ են, մտածեց, շատ գեղեցիկ ձիեր են։ Տեսնես ի՞նչը կարող է ինձ այնպիսին դարձնել, ինչպիսին այս ձիերը դարձրել են Պաբլոյին։ Ծերունին իրավացի էր։ Ձիերը նրան հարստացրել են, և հիմա, որ հարստացել է, ուզում է վայելել կյանքը։ Շուտով կսկսի տառապել, որ Jokey Club֊ի անդամ չի կարող լինել։ Կռահում եմ, մտածեց նա։ Pouvre^[2]Պաբլո։ Il a manque son Jokey^[3]։

Այդ մտքի վրա տրամադրությունը բարձրացավ։ Ժպտաց, նայելով խոշոր ուսապարկերի տակ կռացած մարդկանց, որոնք ծառերի արանքներով առաջ էին գնում։ Ամբողջ օրվա ընթացքում ոչ մի զվարճալի բան չէր անցել մտքովը, հիմա, երբ անցավ, տրամադրությունը լավացավ։ Դու էլ ես դառնում այնպիսին, ինչպիսին նրանք են։ Դու էլ ես մռայլ մարդ դառնում։ Երեկ գիշեր, Գոլցի սենյակում, ինքն էլ, անշուշտ, և՛ շատ լուրջ էր, և՛ շատ մռայլ։ Հանձնարարությունը ցնցել էր նրան։ Հիմնիվեր ցնցել։ Գուցե ուրախ էր և ուզում էր, որ բաժանումից առաջ ինքն էլ ուրախ լինի։ Բայց նա չէր կարողացել։

Երբ քրքրում ես հիշողությունդ, տեսնում ես, որ քո ճանաչած մարդկանցից լավագույնները ուրախ մարդիկ էին։ Անհամեմատ ավելի լավ է ուրախ լինելը, դրա մեջ նաև ինչ֊որ խորհուրդ կա։ Կարծես անմահացած լինես դեռևս կենդանության ժամանակ։ Ինչ֊որ բարդ զգացողություն է։

Այդ մարդիկ այժմ շատ չեն։ Չէ՛, այդ ուրախ մարդիկ հիմա քիչ են։ Անեծք էր թափվել գլխներին, քչերը մնացին։ Եվ եթե շարունակես խոհերիդ հանձնվել, տղաս, դու ևս չես մնա։ Խոհերդ դիր մի կողմ, ծերո՛ւկ, հին ընկեր։ Դու հիմա կամուրջ պայթեցնող ես։ Ոչ թե մտածող։ Աստված իմ, այնպես եմ քաղցած։ Հույս ունեմ, որ Պաբլոն ուտելու լավ բաներ կունենա։

1. ↑ Գվարդիական, ժանդարմ(իսպ․)։
2. ↑ խեղճ (ֆր․)։
3. ↑ Զրկվեց ձիավարական ակումբի անդամությունից (ֆր․)։