Ում մահն է գուժում զանգը

Ոչ մի մարդ մեկուսացած, ինքն իրեն համար ապրող կղզի չէ։ Յուրաքանչյուր մարդ մի կտորն է Մայրցամաքի, մի մասն ամբողջ աշխարհի։ Եթե ծովը քշի տանի մերձափնյա ժայռը, Եվրոպան կփոքրանա, ինչպես կփոքրանար, եթե տաներ մի Հրվանդան, տաներ քո ընկերների կամ քո սեփական կալվածքը։ Յուրաքանչյուր մարդու մահը փոքրացնում է ինձ, որովհետև իմ իմ մեջ ամբողջ մարդկությունն է։ Եվ դրա համար էլ երբեք մի՛ հարցրու, թե ում մահն է գուժում զանգը։ Քո՛ մահն է գուժում։

— Ջոն Դոն

Իսպանիայում զոհված ամերիկացիների մասին

Մեռելները քնել են, այս գիշեր ցուրտ է Իսպանիայում։ Ձյունը թափվում է ձիթենիների պուրակների վրա, ծածկում ծառերի արմատները։ Ձյունը նստում է գերեզմանաթմբերին, գլխավերևների փոքրիկ անվանատախտակներին (եթե հասցրել են անվանատախտակներ դնել)։ Ձիթենիները կանգնել են սառնաշունչ քամու դիմաց, մերկ են ու նիհարիկ, որովհետև ներքևի ճյուղերը կտրել են ու դրանցով տանկերը քողարկել, իսկ մեռելները քնել են Խարամայի գետափնյա բլրալանջերին, պաղ հողում։ Ցուրտ էր և այն փետրվարին, երբ նրանք ընկան այդտեղ և դրանից հետո նրանք չեն նկատել տարվա եղանակների փոփոխությունները։

Երկու տարի է անցել այն օրերից, երբ Լինքոլնի անվան գումարտակը չորսևկես ամիս պահում էր Խարամայի երկայնքի բարձունքները, և այդտեղ ընկած առաջի ամերիկացիները վաղուց արդեն իսպանական հողի մասնիկներն են դարձել։

Մեռելները քնել են, այս գիշեր ցուրտ է։ Իսպանիայում նրանք կքնեն ամբողջ ձմեռը, քանի նրանց հետ միասին քնած կլինի և հողը։ Բայց գարնանն անձրև կգա, հողը վերստին կկենդանանա։ Հարավ քամին մեղմ կփչի սարի լանջին։ Սևաթույր ծառերը կյանք կառնեն, կերևան փոքրիկ կանաչ տերևները, կծաղկեն խնձորենիները Խարամայի ափին։ Գարնանը մեռելները կզգան հողի վերակենդանացումը։

Մեր մեռելները հիմա իսպանական հողի մասնիկներն են դարձել, իսկ իսպանական հողը երբեք չի մեռնի։ Ամեն ձմեռ կթվա, որ մեռնում է, և ամեն գարուն կվերակենդանանա։ Մեր մեռելները հավիտյան կապրեն նրա հետ։

Ինչպես որ հողը երբեք չի մեռնի, այնպես էլ նրանք, ովքեր երբևէ ազատ են եղել, ստրուկ չեն դառնա։ Գյուղացիները, որոնք մշակում են այն հողը, որտեղ թաղված են մեր մեռելները, գիտեն, թե հանուն ինչի ընկան նրանք։ Պատերազմի ընթացքում բավական ժամանակ կար, որ նրանք այս ամենը հասկանային, և այսուհետև միշտ կհիշեն։

Մեր մեռելներն ապրում են իսպանացի գյուղացիների, իսպանացի աշխատավորների սրտերի և հոգիների մեջ, բոլոր այն պարզ ու պարկեշտ մարդկանց, որոնք հավատում էին Հանրապետությանը և կռվում էին հանուն նրա։ Եվ քանի դեռ կապրեն մեր մեռելներն իսպանական հողում, իսկ նրանք կապրեն այնքան ժամանակ, ինչքան կապրի իսպանական հողը, ոչ մի բռնապետություն ծնկի չի բերի Իսպանիային։

Ֆաշիստները կարող են քայլել երկրի ճամփաներով՝ շաչեցնելով ուրիշ երկրներից բերված ծանր մետաղը։ Դավաճանների ու վախկոտների օժանդակությամբ նրանք կարող են առաջ շարժվել։ Նրանք կարող են քաղաքներ ու գյուղեր քանդել, նրանք կարող են փորձել ժողովրդին ստրկության մեջ պահել։ Բայց ստրկության մեջ չես կարող պահել ոչ մի ժողովրդի։

Իսպանական ժողովուրդը նորից ոտքի կկանգնի, ինչպես որ կանգնել է սրանից առաջ՝ բռնապետությունների դեմ։

Մեռելները կարիք չունեն կանգնելու։ Նրանք հիմա մասնիկներն են հողի, իսկ հողը երբեք չի նվաճվի։ Որովհետև հողը հավերժական է։ Նա կգերապրի բոլոր բռնապետությունները։

Նրանք, ովքեր պատվով մտան այդ հողը, իսկ ավելի պատվով ոչ ոք չի մտել այդ հողը, քան Իսպանիայում զոհվածները, նրանք անմահության հասան։

Փետրվարի 14․ 1939 թ․

Էռնեստ Հեմինգուեյ

Այս գիրքը նվիրված է
Մարթա Գելնորնին

Նա պառկել էր անտառում, շագանակագույն փշատերևով ծածկված գետնին և ծնոտը դրել խաչված թևերին։ Գլխավերևում քամին վազում էր սոճիների բարձր կատարների մեջ։ Սարալանջի այն մասը, որտեղ պառկած էր նա, համեմատաբար հարթ էր, ավելի ցածրում, սակայն, դառնում էր գահավեժ․ այդտեղից նա տեսնում էր կիրճի միջով գալարվելով անցնող սև ճանապարհը։ Ճանապարհի կողքով մի գետակ էր հոսում, կիրճի հեռավոր ծայրում երևում էին գետակի ափին կանգնած մի սղոցարան և ամառային արևի շողերի տակ սպիտակին տվող ջրվեժը։

― Դա՞ է սղոցարանը, ― հարցրեց նա։

― Այո։

― Չեմ հիշում։

― Քո այստեղ լինելուց հետո է կառուցվել։ Հին սղոցարանն ավելի հեռվում է։ Շատ ավելի ներքևում։

Զինվորական լուսատիպ քարտեզը նա փռեց գետնին և սկսեց ուշադիր նայել։ Ծերունին նրա ուսի վրայով նայում էր քարտեզին։ Կարճահասակ, պնդակազմ ծերուկ էր, հագին՝ գեղջկական սև շապիկ ու գորշ տաբատ, ոտներին՝ պարանե ներբանով կոշիկներ։ Դժվարին վերելքից հևում էր և ձեռքը դրել էր այն երկու ծանր ուսապարկերից մեկի վրա, որ շալակած բերել էին։

― Ուրեմն կամուրջն այստեղից չի երևում։

― Ոչ, ― ասաց ծերունին։ Այստեղ կիրճը հարթ է, գետը հանդարտ է հոսում։ Կամուրջը ներքևում է, որտեղ ճանապարհը թեքվում է և անհետանում ծառերի մեջ, այնտեղ միանգամից խոր անդունդ է․․․

― Հիշեցի։

― Այդտեղ է կամուրջը։

― Իսկ պահակակետե՞րը որտեղ են։

― Մի պահակակետը այդ սղոցարանում է, որը տեսնում ես։

Երիտասարդը, որը հետախուզում էր տեղանքը, խամրած խակի գույնի ֆլանելե շապիկի գրպանից հանեց հեռադիտակը, թաշկինակով սրբեց դիտապակիները և սկսեց պտտեցնել, մինչև որ պարզ երևացին սղոցարանը, սղոցարանի դռան կողքի փայտյա նստարանը, ծածկի տակ տեղադրված սկավառակաձև սղոցի դիմաց բարձրացած փայտաթեփի հսկա կույտը, փողրակը, որով գետակի վրայով սարալանջից գերան էին տեղափոխում։ Հեռադիտակի մեջ երևում էր գետակն իր ողջ ջինջությամբ ու հանդարտությամբ, երևում էին ամբարտակից թափվող ջրի գիսակների վերևում քամու հետ թռչկոտող շիթերը։

― Ժամապահ չկա։

― Սղոցարանից ծուխ էր բարձրանում, ― ասաց ծերունին։ ― Պարանին էլ շորեր են փռված։

― Դրանք տեսնում եմ, բայց ժամապահ չեմ տեսնում։

― Գուցե շվաքում է, ― բացատրեց ծերունին։ ― Այնտեղ հիմա շոգ է։ Սղոցարանի շվաքում կլինի, դրա համար չի երևում։

― Երևի։ Որտե՞ղ է մյուս պահակակետը։

― Կամրջից ներքև։ Ճանապարհաշինության վարպետի տնակում։ Սղոցարանից հինգ կիլոմետր։

― Քանի՞ հոգի են այնտեղ։ ― Նա մատով ցույց տվեց սղոցարանը։

― Երևի չորս, մեկ էլ կապրալը։

― Իսկ ներքևո՞ւմ։

― Ավելի շատ։ Կիմանամ։

― Իսկ կամրջի՞ վրա։

― Միշտ էլ երկու։ Մեկն այս ծայրին, մյուսը ՝ այն։

― Մարդկանց կարիք ենք ունենալու, ― ասաց նա։ ― Քանի՞ հոգի կարող ես բերել։

― Կարող եմ բերել ինչքան ցանկանաս։ Հիմա շատ մարդ կա սարերում։

― Ինչքա՞ն։

― Հարյուրից ավելի։ Բայց փոքր խմբերով են։ Քանի՞ հոգի է պետք։

― Կասեմ, երբ կամուրջը հետախուզենք։

― Հիմա՞ ես ուզում հետախուզել։

― Ոչ։ Հիմա ուզում եմ գնալ և այս պայթուցիկը մի ապահով տեղում պահել։ Կամրջից կես ժամվա հեռավորության վրա։ Ոտքով։ Եթե հնարավոր է։

― Դա հեշտ է, ― ասաց ծերունին։ ― Մեր գնացած տեղից կամուրջ տանող ճամփան զառիվայր է։ Իսկ հիմա պատրաստվիր, որովհետև մի քիչ դժվար վերելք է լինելու։ Քաղցա՞ծ ես։

― Այո, ― ասաց երիտասարդը։ ― Բայց դա հետո։ Անունդ ի՞նչ էր։ Մոռացել եմ։ ― Վատ նշան է, որ մոռացել եմ, ― մտածեց նա։

― Անսելմո, ― ասաց ծերունին։ ― Անունս Անսելմո է։ Բարկո դե Ավիլայից եմ։ Սպասիր օգնեմ, որ բարձրացնես ուսապարկը։

Երիտասարդը, որը բարձրահասակ էր ու նիհար, արևառ մազերով և հողմահար ու արևահար դեմքով, հագել էր արևից խամրած ֆլանելե շապիկ, գեղջկական տաբատ և ոտներին պարանե ներբանով կոշիկ, կռացավ, մի թևն անցկացրեց կաշվե ուսափոկի տակով, ծանր ուսապարկը գցեց թիկունքին, հետո մյուս թևն անցկացրեց երկրորդ ուսափոկի տակով և ուսապարկը տեղավորեց մեջքին։ Ուսապարկի տեղում շապիկը տակավին խոնավ էր։

― Ես պատրաստ եմ, ― ասաց։ ― Ո՞նց ենք գնում։

― Դեպի վեր, ― ասաց Անսելմոն։

Ուսապարկերի ծանրության տակ կռացած, քրտնաթոր, ծանրաքայլ բարձրանում էին սոճիների անտառով պատված սարալանջն ի վեր։ Արահետ չէր երևում, բայց նրանք բարձրանում էին ու բարձրանում սարի լանջով։ Կտրեցին֊անցան մի գետակ և ծերունին գետակի ապառաժոտ հունի երկայնքով հաստատուն քայլերով առաջ գնաց։ Ճանապարհը դառնում էր ուղղաբերձ ու դժվարամատույց։ Նրանց առջև ծառացավ գրանիտյա ուղղաձիգ մի ապառաժ, որի վրայից գահավիժում էր գետակը։ Ծերունին կանգ առավ ապառաժի մոտ և սպասեց երիտասարդին։

― Ո՞նց են գործերը։

― Լավ, ― ասաց երիտասարդը։ Նա քրտինքի մեջ կորել էր, և շեշտակի վերելքից ազդրերի մկանները ձգվել էին։

― Դու այստեղ սպասիր, ես գնամ նրանց զգուշացնելու։ Կարծում եմ, որ չէիր ուզենա նման բեռով կրակոցի տակ ընկնել։

― Երբեք, նույնիսկ եթե դա կատակ լիներ, ― ասաց երիտասարդը, ― իսկ հեռո՞ւ է։

― Չէ, շատ մոտ է։ Իսկ քո անունն ի՞նչ է։

― Ռոբերտո, ― պատասխանեց երիտասարդը։ Նա ուսապարկը իջեցրել էր և զգուշությամբ տեղավորել գետեզրի երկու խոշոր գլաքարերի արանքում։

― Ուրեմն, Ռոբերտո, սպասիր այստեղ, ես շուտով կվերադառնամ։

― Լավ, ― ասաց երիտասարդը։ ― Հենց այս ճանապարհո՞վ ենք իջնելու կամուրջ։

― Ոչ։ Կամուրջ կգնանք ուրիշ ճանապարհով։ Ավելի կարճ, վայրէջքն էլ ավելի դյուրին է։

― Այս բեռը կամրջից շատ հեռու պետք չէ տանել։

― Կտեսնես։ Եթե քեզ չգոհացնի, ուրիշ տեղ կընտրես։

― Կտեսնենք, ― ասաց երիտասարդը։

Նա նստեց ուսապարկերի կողքին և սկսեց նայել, թե ինչպես է ծերունին հեշտությամբ և առանց հենակետեր որոնելու մագլցում ապառաժն ի վեր։ Երիտասարդը կռահեց, որ նա այդ տեղով շատ է բարձրացել, իսկ վերևում ապրողներն այնպիսի զգուշությամբ են շարժվել, որ ոչ մի արահետ չի գոյացել։

Երիտասարդը, որի անունը Ռոբերտո Ջորդան էր, շատ էր քաղցած, միաժամանակ և շատ մտահոգ էր։ Քաղցած լինում էր հաճախ, բայց սովորաբար մտահոգ չէր լինում, որովհետև նշանակություն չէր տալիս, թե ինչ կարող է պատահել իրեն։ Փորձով գիտեր, որ թշնամու թիկունքում շրջագայելն հեշտ է այս երկրում, նույնքան հեշտ է ռազմաճակատի գիծը կտրել֊անցնելը, եթե լավ առաջնորդ ունես։ Գործը կդժվարանա, երբ կսկսես նշանակություն տալ այն բանին, թե ինչ կպատահի քեզ, եթե բռնվես։ Կա ևս մի դժվարություն․ պետք է կարողանաս որոշել, թե ում վստահես․ այն մարդկանց, որոնց հետ գործում ես, կամ պետք է լիովին վստահես, կամ բոլորովին չվստահես։ Պետք է ճիշտ որոշում ընդունես, թե ում վստահես։ Բայց սրանք չէին նրան անհանգստացնող մտքերը։ Մտահոգում էին այլ բաներ։

Անսելմոն լավ առաջնորդ է, լավ էլ քայլում է սար ու ձորով։ Ինքը՝ Ռոբերտ Ջորդանը, նույնպես լավ քայլող է, բայց լուսաբացին սկսված այս երթի ընթացքին նա համոզվեց, որ ծերունին կարող է իրեն ուժասպառ անել։ Ռոբերտ Ջորդանը լիովին վստահում էր Անսելմոյին։ Չգիտեր միայն, թե նա ինչ համոզմունքներ ունի։ Ստուգելու առիթ չէր եղել, բայց, վերջ ի վերջո, համոզմունքի համար ամեն մի մարդ միայն ինքն իր առաջ է պատասխանատու։ Ոչ, նրան մտահոգողը Անսելմոն չէր, ոչ էլ կամուրջն էր, և դա այնքան էլ դժվար խնդիր չէր։ Նա կարող էր պայթեցնել ուզածդ կամուրջը, ինչ տեսակի ասես, և պայթեցրել է բազում կամուրջներ, տարբեր մեծության և տարբեր կառուցվածքի։ Ուսապարկերի պայթուցիկն ու սարքավորումը բավական են, որ պայթեցնի երկու անգամ ավելի մեծ կամուրջ, քան սա, որը նկարագրեց Անսելմոն և որը իր հիշողության մեջ մնացել է դեռևս 1933 թվականից։ Այս կամրջի վրայով նա քայլել֊անցել է Լա Գրանխա գնալիս, երբ մի արշավախմբի հետ շրջում էր երկրում։ Նախանցյալ գիշեր էլ Էսկորիայի տակ գտնվող տան վերնահարկի սենյակներից մեկում Գոլցն էր այս նույն կամուրջը նկարագրում։

― Կամուրջը պայթեցնելը դատարկ բան է, ― ասել էր Գոլցը, որի սպիապատ ածիլված գլուխը պսպղում էր լամպի լույսի տակ։ Այնուհետև մատիտով ցույց էր տվել այն քարտեզի վրա և հարցրել, ― հասկանո՞ւմ եք։

― Այո, հասկանում եմ։

― Բոլորովին դատարկ բան։ Իսկ հենց այնպես պայթեցնելը նշանակում է ձախողում։

― Այո, ընկեր գեներալ։

― Կամուրջը պետք է պայթեցնել ճիշտ այն ժամին, որ նախատեսված է հարձակման համար։ Դուք, անշուշտ, հասկանում եք դա։ Դուք գիտեք, թե ինչ է հանձնարարվում ձեզ և գիտեք, թե ինչպես պիտի գործեք։

Գոլցը նայել էր մատիտին և սկսել էր դրանով տկտկացնել ատամները։

Ռոբերտ Ջորդանը ոչինչ չէր ասել։

― Դուք հասկացաք հանձնարարությունը և գիտեք, թե ինչպես պիտի գործեք, ― շարունակել էր Գոլցը, նայելով նրան և թափ տալով գլուխը։ Հիմա նա սկսել էր մատիտով տկտկացնել քարտեզին։ ― Իսկ ինչպե՞ս պիտի գործեմ ես, հնարավոր չէ իմանալ։

― Ինչո՞ւ, ընկեր գեներալ։

― Ինչո՞ւ, ― բարկացել էր Գոլցը։ ― Դուք, որ այնքան հարձակումներ եք տեսել, դեռ հարցնում եք ինչո՞ւ։ Ի՞նչ երաշխիք կա, որ իմ հրամանները չեն փոխվի։ Ի՞նչ երշախիկ, որ հարձակման որոշումը չեղյալ չի հայտարարվի կամ հարձակումը չի հետաձգվի։ Ի՞նչ երաշխիք կա, որ նախատեսվածից վեց ժամ ուշ չի սկսվի։ Եղե՞լ է գեթ մի հարձակում ըստ նախատեսված ծրագրի։

― Եթե հարձակումը ղեկավարում եք դուք, ապա կսկսվի ժամանակին, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ես երբեք չեմ ղեկավարում հարձակումները, ― ասել էր Գոլցը։ ― Ես հարձակվում եմ, բայց ես չեմ ղեկավարում։ Հրետանին իմը չէ։ Ես պետք է խնդրեմ նրա օժանդակությունը։ Ինձ երբեք չեն տալիս այն, ինչ խնդրում եմ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կարող են։ Բայց դա դեռ բոլորը չէ։ Ուրիշ բաներ էլ կան։ Դուք էլ գիտեք, թե սրանք ինչ մարդիկ են։ Խորանալու կարիք չկա։ Ինչ֊որ բան միշտ էլ կա։ Միշտ էլ մեկը կամ մյուսը պիտի միջամտի։ Հիմա, կարծում եմ, հասկացաք։

― Ուրեմն, ե՞րբ պետք է պայթեցվի կամուրջը, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Երբ որ սկսվի հարձակումը։ Հարձակման հետ, ոչ շուտ։ Որպեսզի այս ճանապարհով, ― մատիտով ցույց էր տվել քարտեզի վրա, ― համալրում չհասնի։ Ես պետք է համոզված լինեմ, որ ճանապարհը վնասազերծված է։

― Իսկ ե՞րբ է սկսվելու հարձակումը։

― Ասեմ։ Բայց իմացեք, որ դա կարող է լինել միայն մոտավոր օրն ու ժամը։ Կամուրջը դուք պետք է պայթեցնեք, երբ սկսվի հարձակումը։ Տեսեք, ― ցույց էր տվել մատիտով, ― սա միակ ճանապարհն է, որով նրանք համալրում կարող են ստանալ։ Սա միակ ճանապարհն է, որով տանկերը, հրետանին կամ ավտոմեքենաները կարող են շարժվել դեպի կիրճի այն մասը, որտեղից ես սկսելու եմ հարձակումը։ Ես պետք է վստահ լինեմ, որ կամուրջը շարքից հանված է։ Ժամանակից շուտ պետք չէ պայթեցնել, որովհետև եթե հարձակումը հետաձգվի, կարող են վերականգնել։ Ո՛չ։ Պետք է պայթեցվի, երբ հարձակումն սկսված լինի, և ես պետք է համոզված լինեմ, որ պայթեցված է։ Ընդամենը երկու ժամապահ կա այնտեղ։ Ձեզ ուղեկցողը հենց նոր է եկել այնտեղից։ Ասում են շատ վստահելի մարդ է։ Կտեսնեք։ Սարերում մարդիկ ունի։ Վերցրեք այնքան մարդ, ինչքան կարիք կլինի։ Վերցրեք ինչքան հնարավոր է քիչ, բայց այնքան, որ բավարար լինի։ Երևի կարիք չկար, որ այս ամենը ասեի ձեզ։

― Իսկ ինչպե՞ս պետք է իմանամ, որ հարձակումն սկսվել է։

― Հարձակմանը կմասնակցի ամբողջ մի դիվիզիա։ Կլինի օդային նախապատրաստական ռմբակոծում։ Խուլ չեք, չէ՞։

― Ուրեմն, եթե ինքնաթիռները ռումբերը թափեցին, հարձակումն սկսված է։

― Միշտ չէ, որ այդպես է լինում, ― ասել էր Գոլցը և տարուբերել գլուխը։ ― Այս պարագային, սակայն, կարող եք պայթեցնել։ Հարձակվելու եմ ես։

― Հասկանալի է, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Թեև չէի ասի, որ շատ հաճելի է։

― Ոչ էլ ինձ համար է հաճելի։ Եթե չեք ուզում ստանձնել, ասացեք։ Եթե կարծում եք, որ գլուխ չեք բերի, հենց հիմա էլ ասացեք։

― Ես դա կանեմ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կանեմ, ինչպս որ պետքն է։

― Ես պետք է վստահ լինեմ, ― ասել էր Գոլցը, ― որ կամրջի վրայով ոչ մի բան չի անցնելու։ Դա բացարձակ անհրաժեշտություն է։

― Հասկանում եմ։

― Ես չեմ սիրում այսպիսի հանձնարարություններ տալ մարդկանց, մանավանդ նման պայմաններով, ― շարունակել էր Գոլցը։ ― Հրամայել ես ձեզ չեմ կարող։ Հասկանում եմ, թե ինչ ծանր պայմաններ եմ դնում ձեր առջև։ Աշխատում եմ հանգամանորեն բացատրել ամեն ինչ, որպեսզի դուք հասկանաք և՛ հնարավոր բոլոր դժվարությունները, և՛ գործի կարևորությունը։

― Իսկ դուք ինչպե՞ս պիտի շարժվեք դեպի Լա Գրանխա, եթե կամուրջը պայթեցվի։

― Ամեն ինչ նախատեսել ենք, որպեսզի կիրճի գրավումից հետո կամուրջն արագ վերականգնենք։ Շատ բարդ և գեղեցիկ գործողություն է։ Նույնքան բարդ և նույնքան գեղեցիկ ինչպես միշտ։ Պլանը մշակվել է Մադրիդում։ Վիչենտե Ռոխոյի՝ այդ ձախողակ պրոֆեսորի, գլուխգործոցներից է։ Հարձակվելու եմ ես, և, ինչպես միշտ, անբավարար ուժերով։ Բայց հակառակ դրան, գործողության հաջող ելքը շատ հավանական է։ Այս անգամ սովորականից ավելի անխռով եմ։ Եթե կամուրջը վերացվի, ամեն ինչ հաջող կավարտվի։ Կկարողանանք գրավել Սեգովիան։ Նայե՛ք, տեսեք, թե ինչպես է ընթանալու հարձակումը։ Տեսնո՞ւմ եք։ Հարձակումն սկսում ենք ոչ թե կիրճի մուտքում ― դա մեր ձեռքն է արդեն, այլ շատ ավելի ներքևի մասում։ Նայե՛ք։ Այստե՛ղ։ Այսպե՛ս։

― Գերադասում եմ չիմանալ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։

― Լավ, ― ասել էր Գոլցը։ ― Թշնամական գծից այն կողմ բեռն ինչքան քիչ լինի, այնքան ավելի լավ։ Չէ՞։

― Միշտ էլ գերադասել եմ չիմանալ։ Ինչ ասես կարող է պատահել, իսկ եթե պատահի, ես չեմ լինի գաղտնիքը դուրս տվողը։

― Չիմանալն ավելի լավ է, ― ասել էր Գոլցը՝ մատիտը տանելով ճակատին։ ― Հաճախ ես ինքս էլ ցանկացել եմ անգետ լինել։ Բայց այն, ինչ վերաբերում է կամրջին և որը դուք պետք է իմանաք, գիտե՞ք։

― Այո, գիտեմ։

― Հավատում եմ, որ գիտեք, ― ասել էր Գոլցը։ ― Չեմ ուզում ճառ ասել։ Եկեք խմենք։ Անհագ ծարավ եմ զգում, երբ երկար եմ խոսում, ընկեր Հորդան։ Զվարճալի է հնչում ձեր անունը իսպաներեն, ընկեր Հորդան։

― Իսկ ինչպե՞ս է Գոլցը իսպաներեն, ընկեր գեներալ։

― Հոցե, ― ասել էր Գոլցը, քմծիծաղելով և կոկորդից արտաբերելով խորունկ, լավ մրսած մարդու հազի ձայն։ ― Հոցե, ― ասել էր կառանչաձայն։ ― Ընկեր հեներալ Հոցե։ Եթե իմանայի, թե ինչպես է հնչելու Գոլցը իսպաներեն, ավելի լավ անուն կընտրեի մինչև կռվի գալս։ Պատկերացնո՞ւմ եք, գալիս եմ հրամայելու մի ամբողջ դիվիզիայի և ընտրում եմ Հոցե անունը։ Հեներալ Հոցե։ Հիմա արդեն ուշ է փոխելը։ Իսկ պարտիզանական կռիվները դուր գալի՞ս են ձեզ։ Ռուսներն այդպես են կոչում թշնամու թիկունքում կատարվող գործողությունները։

― Շատ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը և շարունակե քմծիծաղելով, ― չափազանց առողջարար է բաց օդում։

― Ինձ էլ շատ էին դուր գալիս, երբ ձեր տարիքին էի, ― ասել էր Գոլցը։ ― Ինձ պատմել են, որ դուք շատ լավ եք կամուրջներ պայթեցնում։ Գիտականորեն։ Բայց դրանք ընդամենը լուրեր են։ Ինքս տակավին ձեր ոչ մի գործը չեմ տեսել։ Գուցե իրականում դուք նման գործեր չե՞ք էլ արել։ Դուք իսկապե՞ս կամուրջներ պայթեցրել եք։ ― Նա արդեն սկսել էր Ռոբերտ Ջորդանի հոգու հետ խաղալ։ Հետո մեկնել էր նրան իսպանական կոնյակով լեցուն բաժակը և ասել, ― խմեք։ Դե, իսկապե՞ս պայթեցրել եք։

― Պատահել է։

― Այս կամրջի հետ ոչ մի պատահականություն չպետք է լինի։ Ո՛չ։ Եվ եկեք այլևս կամրջի մասին չխոսենք։ Դուք արդեն հասկացաք նրա կարևորությունը։ Շատ լրջացանք, եկեք մի քիչ էլ կատակենք։ Լսեք։ Թշնամու թիկունքում աղջիկներ շա՞տ ունեք։

― Ո՛չ, աղջիկների համար ժամանակ չունենք։

― Համաձայն չեմ։ Ինչքան անկանոն է ծառայությունը, նույնքան էլ անկանոն է կյանքը։ Ձեր ծառայությունը շատ անկանոն է։ Այ, օրինակ, ձեր մազերը պետք է կարճ խուզեիք։

― Ինչպես պետք է, այնպես էլ կտրված են, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը և մտածել, թե միայն այդ էր պակաս, որ գլուխը Գոլցի նման ածիլեր։ ― Եվ առանց աղջիկների էլ մտածելու շատ բան կա, ― շարունակել էր մռայլված ու հարցրել․ ― Իսկ ինչպիսի՞ համազգեստ կրեմ։

― Ոչ մի տեսակ։ Մազերդ էլ շատ լավ են։ Ես ձեր հոգու հետ էի խաղում։ Մենք իրարից շատ ենք տարբեր, ― ասել էր Գոլցը և նորից էր լցրել բաժակները։

― Միայն թե աղջիկների մասին դուք բոլորովին էլ այդպե՛ս չեք մտածում։ Ոչ էլ ես եմ մտածում, ո՛չ։ Ինչո՞ւ պիտի մտածեմ։ Երբեք չեմ մտածում։ Մի՛ փորձեք ինձ ծուղակը գցել։

Շտաբի մի սպա, որ նստած աշխատում էր գծագրական տախտակին ամրացված քարտեզի վրա, նայել էր Ռոբերտ Ջորդանի կողմն ու մռլտացել նրան անհասկանալի մի լեզվով։

― Դե լռե՛ք, ― ասել էր Գոլցը անգլերեն։ ― Ուզում էի կատակել և կատակեցի։ Շատ եմ լրջացել, դրա համար եմ կատակում։ Իսկ հիմա խմե՛ք և մեկնեցե՛ք։ Ամեն ինչ պա՞րզ է։

― Այո՛, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Պարզ է։

Իրար ձեռք էին սեղմել, պատիվ էր տվել գեներալին և դուրս եկել ու բարձրացել շտաբի ավտոմեքենան, որի մեջ ծերունին քուն մտած իրեն էր սպասում։ Այդ մեքենայով նրանք անցել էին Գուագառամա տանող խճուղով, ծերունին շարունակել էր քնել, հետո, Նավասեռադայի խճուղով, հասել էին ալպինիստների ակումբի հյուղակը։ Այստեղ Ռոբերտ Ջորդանը երեք ժամ քնել էր։ Հետո արդեն ճանապարհն անցել էին ոտքով։

Վերջին անգամ Գոլցին տեսել էր այդպես՝ երբեք չարևահարվող մի տարօրինակ սպիտակ դեմքով, արծվաչ, խոշորաքիթ, բարակ շուրթերով և կնճիռներով ու սպիներով ակոսված ածիլված գլխով։ Վաղը գիշերը խավար խճուղով նրանք դուրս կգան Էսկորիալից։ Բեռնատարերի երկար շարասյուները մթության մեջ կտեղափոխեն հետևակը, ծանրաբեռն մարդիկ կբարձրանան մեքենաները, գնդացրորդները թափքերի վրա կտեղավորեն իրենց զենքերը, ավտոմեքենաները քարշ կտան ցիստեռնները։ Դիվիզիան գիշերով կշարժվի դեպի կիրճ՝ պատրաստվելով հարձակման։ Բայց նա այդ մասին պարտավոր չէ մտածել։ Այդ հոգսը իրենը չէ։ Դա Գոլցի հոգսն է։ Նա միայն մի բանի մասին պետք է մտածի և պետք է չափազանց հստակ պատկերացում ունենա, պարտավոր է հաշվի առնել բոլոր հնարավոր պատահականություննեըր և չանհանգստանալ։ Անհանգստանալը նույնքան վատ է, ինչքան վախը։ Դա պարզապես ավելի է դժվարացնում գործը։

Նա նստել էր գետակի եզրին և նայում էր, թե ինչպես ժայռերի արանքով հոսում է ջինջ ջուրը։ Մեկ էլ մյուս ափին ջրկոտեմի մի թավ ծածկույթ նկատեց։ Անցավ գետակը, պոկեց երկու բուռ, ցեխոտ արմատները լվաց ջրի հոսանքում, նորից նստեց ուսապարկի կողքին և կերավ մաքուր, սառը դալար տերևներն ու խշխշան կծվահամ ցողունները։ Չոքեց գետակի վրա, մեջքից կախված ատրճանակը տարավ ետ, որպեսզի չթրջվի, ձեռքերով հենվեց երկու քարի և խմեց գետակի ցավ պատճառելու աստիճան սառը ջուրը։

Ձեռքերով քարերին հենված նա ետ մղեց մարմինը, գլուխը շրջեց և այդ պահին տեսավ, որ ծերունին ժայռից ցած է իջնում։ Նրա հետ գալիս էր մի տղամարդ, նույնպես գեղջկական սև շապիկով ու գորշ տաբատով, որը համազգեստի նման հագնում են այս նահանգում, ոտներին պարանե ներբանով կոշիկներ էին, իսկ թիկունքից կախված էր կարաբինը։ Տղամարդը գլխաբաց էր։ Երկուսն էլ այնպես էին իջնում ապառաժների վրայով, կարծես քարայծեր լինեին։

Նրանք մոտեցան, և Ռոբերտ Ջորդանը կանգնեց։

― Salud, Camarada, ― ասաց կարաբինով մարդուն և ժպտաց։

― Salud, ― դժկամությամբ պատասխանեց տղամարդը։

Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրա թավ մազերով պատած համարյա կլոր դեմքին։ Գլուխը նույնպես կլոր էր և սերտաճած ուսերին։ Աչքերը փոքր էին և իրարից բավական հեռու, ականջները նույնպես փոքր էին և կարծես կպած լինեին գլխին։ Հաղթանդամ, շուրջ վեց ոտնաչափ հասակով և խոշոր ձեռներով ու խոշոր ոտներով մարդ էր։ Քիթը ջարդված էր, մազակալած դեմքի վրա կար մի սպի, որ բերանի անկյունը հատելով՝ վերին շրթունքից դեպի ստորին ծնոտն էր ձգվում։

Ծերունին գլխով ցույց տալով տղամարդուն ժպտաց ու ասաց․

― Այս սարերի տերն է, ― հետո քմծիծաղեց, մկանները ցուցադրելու ձևով ծալեց արմունկը և ինչ֊որ կիսածաղրական, կիսահիացական հայացք նետելով կարաբինով մարդու վրա՝ ավելացրեց, ― շատ ուժեղ մարդ է։

― Երևում է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և նորից ժպտաց։

Սակայն այդ մարդու տեսքը նրան դուր չէր եկել և ներքուստ նա բոլորովին չէր ժպտում։

― Քո ինքնությունն ինչո՞վ կարող ես հաստատել, ― հարցրեց կարաբինով մարդը։

Ռոբերտ Ջորդանը դուրս քաշեց ապահով գնդասեղը ֆլանելե շապիկի ձախ կիսագրպանի վրայից, ծալված մի թուղթ հանեց և մեկնեց տղամարդուն․ սա բացեց թուղը, կասկածանքով նայեց և շուռումուռ տվեց։ Նկատելով, որ կարդալ չգիտի, Ռոբերտ Ջորդանն ասաց․

― Նայի՛ր կնիքին։

Ծերունին մատնացույց արեց կնիքը, և կարաբինով մարդն սկսեց ուսումնասիրել այն՝ մատների արանքում շրջելով թուղթը։

― Իսկ ի՞նչ կնիք է սա։

― Դուք դա երբևէ չե՞ք տեսել։

― Ո՛չ։

― Այդտեղ երկու կնիք կա, մեկը ՌՀԾ՝ ռազմական հետախուզական ծառայության, իսկ մյուսը գլխավոր շտաբինն է։

― Այո, այս կնիքը ես տեսել եմ։ Բայց այստեղ հրամայում եմ միայն ես, ― ասաց նա խուլ ձայնով։ ― Ուսապարկում ի՞նչ կա։

― Պայթուցիկ, ― հպարտությամբ ասաց ծերունին։ ― Երեկ գիշեր անցել ենք թշնամու գիծը և ամբողջ օրը, ոտքով, սարերի վրայով շալակած բերել ենք այս պայթուցիկը։

― Պայթուցիկը ինձ պետք կգա, ― ասաց կարաբինով մարդը։ Նա թուղթը վերադարձրեց և ոտից գլուխ չափեց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Այո՛, պայթուցիկի կարիք ունեմ։ Ինձ ինչքա՞ն եք բերել։

― Ես քեզ պայթուցիկ չեմ բերել, ― հանգիստ ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Պայթուցիկը այլ նպատակի համար է։ Իսկ անունդ ի՞նչ է։

― Քեզ ի՞նչ։

― Պաբլո է, ― ասաց ծերունին։ Կարաբինով մարդը մռայլ նայում էր նրանց։

― Լավ է։ Ես քո մասին շատ լավ բաներ եմ լսել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ի՞նչ ես լսել իմ մասին, ― հարցրեց Պաբլոն։

― Լսել եմ, որ դու պարտիզանական հիանալի հրամանատար ես, որ դու հավատարիմ ես Հանրապետությանը, և քո հավատարմությունն ապացուցում ես քո արարքներով, որ դու միաժամանակ և՛ լուրջ, և՛ արի մարդ ես։ Ես քեզ ողջույն եմ բերել գլխավոր շտաբից։

― Որտե՞ղ ես լսել այդ բոլորը, ― հարցրեց Պաբլոն։ Ռոբերտ Ջորդանն համոզվեց, որ շողոքորթ խոսքերը ազդեցություն չեն գործում նրա վրա։

― Լսել եմ սկսած Բուիտրագոյից մինչև Էսկորիպ, ― ասաց նա՝ տալով ռազմագծից այն կողմ գտնվող ամբողջ երկրամասի անունը։

― Ես ոչ մեկին չեմ ճանաչում Բուիտրագոյում, ոչ էլ Էսկորիալում, ― ասաց Պաբլոն։

― Հիմա լեռների այն կողմը ապրում են շատ մարդիկ, որոնք առաջ բնակվել են այլ վայրերում։ Իսկ դու որտեղացի՞ ես։

― Ավիլայից։ Ի՞նչ ես անելու այդ պայթուցիկով։

― Մի կամուրջ եմ պայթեցնելու։

― Ի՞նչ կամուրջ։

― Դա արդեն իմ գործն է։

― Եթե այս շրջանում է, ապա իմ գործն է։ Սեփական բնակավայրի մոտակայքում չի կարելի կամուրջներ պայթեցնել։ Մի տեղ պիտի ապրես, մի այլ տեղ՝ գործես։ Ես իմ գործը գիտեմ։ Ով այս մի տարին կարողացել է կենդանի մնալ, նա իր գործը գիտի։

― Սա իմ գործն է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― թեև մենք կարող ենք նաև միասին քննարկել։ Կօգնե՞ս, որ ուսապարկերը տեղ հասցնենք։

― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն և թափ տվեց գլուխը։

Ծերունին հանկարծ շրջվեց նրա կողմն ու սկսեց արագ֊արագ և զայրացած խոսել իսպանական մի բարբառով, որ Ջորդանը հազիվ էր կռահում։ Կարծես ընթերցված լիներ Քևեդոյից։ Անսելմոն խոսում էր հին կաստիլիներով և այսպիսի բաներ էր, մոտավորապես ասում․ «Դու անասուն ե՞ս։ Այո՛։ Դու տավա՞ր ես։ Այո՛, և բազում անգամ այո։ Դու ուղեղ ունե՞ս։ Ո՛չ։ Բնավ։ Մենք եկել ենք մեծագույն կարևորության գործով, իսկ դու քո բնակավայրի հանգստության մասին ես հոգում, աղվեսի քո ծակուռը մարդկության շահերից բարձր ես դասում։ Ժողովրդի շահերից բարձր։ Ես քո հոր ըսենցն ու ընենցը։ Ես քո ըսենցն ու ընենցը»։

Պաբլոն հայացքն իջեցրեց։

― Ամեն մարդ պետք է անի այն, ինչ կարող է, բայց պետք է անի այնպես, որ ճիշտ լինի, ― ասաց նա։ ― Ես ապրում եմ այստեղ, իսկ գործում եմ Սեգովիայից անդին։ Եթե դու այստեղ խառնակություններ սկսես, մեզ այս լեռներից որսերի պես կհալածեն։ Մենք այս լեռներում կարող ենք շարունակել մեր կյանքը, եթե ոչինչ չձեռնարկենք այստեղ։ Սա աղվեսի սկզբունքն է։

― Այո՛, ― դառնությամբ ասաց Անսելմոն։ ― Դա աղվեսի սկզբունք է, այնինչ մեզ գայլ է հարկավոր։

― Ես ավելի գայլ եմ, քան դու, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանն արդեն համոզվեց, որ նա ուսապարկը կվերցնի։

― Հրի հոո․․․ ― ծիծաղեց Անսելմոն և նայեց նրան։ ― Դու ավելի գայլ ես, քան ես, ես, որ արդեն վաթսունութ տարեկան եմ։ ― Թքեց գետնին ու թափ տվեց գլուխը։

― Դու այդքան կա՞ս, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը, նկատելով, որ վեճը հարթվում է և իր կողմից նույնպես մեղմելու ինչ֊որ միջոց որոնելով։

― Հուլիսին վաթսունութս կլրանա։

― Եթե երբևէ տեսնենք այդ ամիսը, ― ասաց Պաբլոն, ― թույլ տուր օգնեմ, որ ուսապարկը հասցնենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Մյուսը թող ծերուկին։ ― Նա արդեն խոսում էր ոչ թե բարկացկոտ, այլ տխուր ձայնով։ ― Ուժեղ ծերուկ է։

― Ես կշալակեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ո՛չ, ― ասաց ծերունին։ ― Թո՛ղ այս մյուս ուժեղ տղամարդուն։

― Ես կվերցնեմ, ― ասաց Պաբլոն թախծախառն մի մռայլությամբ, որը խռովեց Ռոբերտ Ջորդանի հոգին։ Նրան ծանոթ էր այդ թախիծը և հիմա, երբ տեսավ, անհանգստացավ։

― Այդ դեպքում կարաբինը տուր ինձ, ― ասաց նա, և, երբ Պաբլոն կարաբինը մեկնեց, նա կախեց ուսից ու հետևեց նրանց, որ ծանրաբեռն մագլցում էին գրանիտյա ապառաժն ի վեր դեպի անտառի կանաչ բացատը։

Նրանք անցան մի փոքրիկ մարգագետնի եզրով, և Ռոբերտ Ջորդանը, որն արդեն ազատվել էր ուսապարկի քրտինք թորող ծանրությունից և ընդամենը մի կարաբին ուսին թեթևաքայլ հետևում էր նրանց, նկատեց, որ խոտը տեղ֊տեղ պոկոտած է և գետնին ցցերի տեղեր կան։ Խոտերի մեջ նա տեսավ մի արահետ, որով ձիերին ջրելու էին տարել, իսկ այս ու այնտեղ թարմ թրիք էր երևում։ Երևի գիշերը բերում են այստեղ արածեցնելու, իսկ ցերեկը թաքցնում են անտառում, մտածեց նա։ Տեսնես քանի՞ ձի ունի այս Պաբլոն։

Նա հիմա հիշեց, որ նկատել էր, բայց առանձնապես ուշադրություն չէր դարձրել այն բանին, որ Պաբլոյի տաբատի ծնկների ու ազդրերի մասերը մաշվածությունից փայլում էին։ Տեսնես կոշիկներ ունի՞, թե այդ ալպարգաթաներն են միայն, մտածեց նա։ Պետք է որ այլ հագ ու կապ էլ ունենա։ Բայց այդ թախիծն ինձ դուր չի գալիս, մտածեց նա։ Այդ թախիծը վատ նշան է։ Այդպիսի թախիծով համակվում են դասալքությունից կամ դավաճանությունից առաջ։ Այդ թախիծը համակում է մարդուն մատնության նախօրյակին։

Անտառում մի ձի խրխնջաց, և սոճիների շագանակագույն թավ կատարներից հազիվ թափանցող արևի շողերի տակ նա տեսավ ծառերի բներին կապկպած պարանե ցանկապատը։ Ձիերը գլուխները երկարել էին մոտեցող մարդկանց կողմը, մի ծառի տակ, ցանկապատից դուրս, իրար վրա դարսված էին բրեզենտով ծածկված թամբերը։

Երբ արդեն բոլորովին մոտիկ էին, ուսապարկերով մարդիկ կանգ առան, և Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ պետք է իր հիացմունքը արտահայտի ձիերի մասին։

― Այո, ― ասաց նա, ― գեղեցիկ են։ ― Դարձավ Պաբլոյին, ― սեփական հեծելազոր էլ ունես։

Պարանե ցանկապատի ներսում հինգ ձի կար, երեքը՝ աշխետ, մեկը՝ դեղձան, մյուսը խատուտիկ։ Բոլորի վրա մի ընդհանուր հայացք գցելուց հետո Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց զննել յուրաքանչյուրին առանձին֊առանձին։ Պաբլոն և Անսելմոն գիտեին նրանց արժեքը, և մինչ Պաբլոն, այժմ արդեն հպարտ ու անթախիծ, գուրգուրալից հայացքով նայում էր նրանց, ծերունին, որը կանգնած էր անակնկալ մատուցած մարդու տեսքով, հարցրեց․

― Ո՞նց են։

― Այս բոլորը ես եմ ձեռք բերել, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանը թեթևություն զգաց, լսելով նրա հպարտությամբ հնչած խոսքը։

― Ա՛յ, դա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և մատնացույց արեց աշխետներից մեկը՝ մի խոշորակազմ նժույգ, որի ճակատին սպիտակ նշան կար և առջևի ոտներից մեկը նույնպես սպիտակ էր։ ― Դա հզոր ձի է։

Գեղեցիկ ձի էր, կարծես Վելասկեսի կտավներից դուրս թռած լիներ։

― Բոլորն էլ լավն են, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու բան հասկանո՞ւմ ես ձիերից։

― Այո՛։

― Ավելի լավ, ― ասաց Պաբլոն, ― մեկնումեկի մոտ որևէ արատ տեսնո՞ւմ ես։

Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ հենց հիմա և հենց այսպես է անգրագետ մարդն ստուգելու իր ինքնության փաստաթղթերը։

Ձիերը գլուխները բարձր պահած դեռևս նայում էին մարդկանց։ Ռոբերտ Ջորդանն անցավ պարանե կրկնակ ցանկապատը և թփթփացրեց խատուտիկի գավակը, ապա հենվեց պարանե ցանկապատին և, երբ ձիերը հանդարտ կանգնեցին, մի րոպեից փոքր֊ինչ ավելի ուշադրությամբ նայեց նրանց, հետո կռացավ և պարանների արանքով դուրս եկավ։

― Դեղձանը ետևի աջ ոտից կաղում է, ― ասաց Պաբլոյին՝ առանց նրան նայելու։ ― Սմբակը ճաքել է, եթե շուտ պայտվի, ճաքը չի խորանա, այլապես շատ պինդ գետնով գնալիս կարող է ջարդվել։

― Սմբակը դեռ այն ժամանակ, երբ մենք նրան բերեցինք, այդպես էր, ― ասաց Պաբլոն։

― Քո լավագույն ձիու՝ սպիտակաճակատ աշխետ նժույգի ոլոքի վերին մասում ուռուցք կա։ Դա ինձ դուր չի գալիս։

― Դատարկ բան է, ― ասաց Պաբլոն։ ― Արդեն երեք օր է, որ առաջացել է, և եթե մի բան լինելու էր, եղած կլիներ։

Նա վերցրեց բրեզենտը և ցույց տվեց թամբերը։ Երկուսը վաքերոյի կամ հովվի ձիու սովորական թամբեր էին, նման ամերիկացի նախրորդների ձիաթամբերին, մեկը՝ նույնպես վաքերոյի, բայց չափազանց զարդարուն, ձեռագործ փոկերով և ծանր ու ծածկովի ասպանդակներով թամբ էր, մյուս երկուսը զինվորական էին, սև կաշվից։

― Մի երկու guardia civil^[1] ենք սպանել, ― ասաց նա որպես բացատրություն զինվորական թամբերի առկայության։

― Դա լուրջ խաղ է։

― Նրանք իջել էին ձիերից Սեգովիայից Սանտա Մարիա դել Ռեալ տանող ճանապարհի վրա։ Իջել էին, որպեսզի ստուգեն մի սայլապանի փաստաթղթերը։ Մենք նրանց սպանեցինք առանց ձիերին վնաս պատճառելու։

― Շա՞տ եք գվարդիական սպանել։

― Մի քանի, ― ասաց Պաբլոն, ― բայց միայն այս երկուսի ձիերն են անվնաս մեր ձեռքն ընկել։

― Պաբլոն է պայթեցրել գնացքը Արևալոում, ― ասաց Անսելմոն, ― Պաբլոն։

― Մեզ հետ մի օտարական կար, նա պայթեցրեց, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու նրան ճանաչո՞ւմ ես։

― Անունն ի՞նչ էր։

― Չեմ հիշում։ Հազվադեպ անուն էր։

― Իսկ ինչպիսի՞ն էր ինքը։

― Խարտյաշ էր, քեզ պես, բայց այդքան բարձրահասակ չէր, ձեռները մեծ էին, քիթը՝ ջարդված։

― Կաշկին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― դա պետք է Կաշկինը եղած լինի։

― Այո, ― ասաց Պաբլոն։ ― Շատ հազվադեպ անուն էր։ Դրա նման ինչ֊որ բան։ Նրանից ի՞նչ լուր կա։

― Ապրիլին սպանվեց։

― Հենց դա է, որ պատահում է հիմա բոլորին, ― ասաց մռայլված Պեդրոն։ ― Այդպես ենք ավարտելու բոլորս։

― Բոլոր մարդիկ այդպես են ավարտում, ― ասաց Անսելմոն։ Մարդիկ միշտ էլ այդպես են ավարտել։ Ի՞նչ է պատահել քեզ, մարդ, ի՞նչ կա փորումդ։

― Նրանք շատ հզոր են, ― ասաց Պաբլոն։ Նա խոսում էր կարծես ինքն իր հետ։ Մռայլված նայում էր ձիերին։ ― Դուք պատկերացնել իսկ չեք կարող, թե ինչքան են հզոր։ Ես տեսնում եմ, թե ինչպես են օրեցօր ավելի հզորանում ու ավելի լավ սպառազինվում, զինամթերքն էլ է ավելանում։ Իսկ ես՝ ահա, ունեցածս էլ ընդամենն այս ձիերը։ Ի՞նչ կբերի ինձ գալիք օրը։ Հետապնդում որսի պես և հետո մահ։ Ուրիշ ոչինչ։

― Ոնց որ քեզ կարող են որսալ, այնպես էլ դու կարող ես նրանց որսալ, ― ասաց Անսելմոն։

― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Հիմա արդեն ոչ։ Եթե մենք հիմա հեռանանք այս լեռներից, որտե՞ղ կարող ենք պատսպարվել։ Պատասխանի՛ր։ Որտե՞ղ։

― Իսպանիայում լեռներ շատ կան։ Եթե անհրաժեշտ լինի այստեղից հեռանալ, կարելի է գնալ Սիեռա դե Գրեդոս։

― Ես այդ բանը չեմ անի, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ես հոգնել եմ որսի պես հալածվելուց։ Մենք այստեղ լավ ենք ապրում։ Հիմա որ կամուրջը պայթեցվի, պիտի սկսեն հետապնդել։ Եթե իմանան այստեղ ենք, ինքնաթիռներով կորոնեն ու կգտնեն։ Կուղարկեն մարոկցիներին, և մենք ստիպված կլինենք հեռանալու։ Ես հոգնել եմ այս ամենից։ Լսո՞ւմ ես։ ― Դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին․ ― Դու ի՞նչ իրավունք ունես, օտարական, գալու և ասելու, թե ես ինչ պետք է անեմ։

― Ես քեզ ոչինչ չեմ ասել, որ անես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Շուտով կասես, ― ասաց Պաբլոն։ ― Այդտեղ է, դրա մեջ է պատուհասը։ ― Նա մատնացույց արեց երկու ծանր ուսապարկերը, որ ձիերին դիտելու միջոցին դրել էին հատակին։ Ձիերը տեսնելուց հետո Պաբլոյի ուղեղը տակնուվրա էր եղել, իսկ երբ Ռոբերտ Ջորդանը տվել էր նրանց գնահատականը, լեզվի կապերը արձակվել էին։ Հիմա կանգնել էին ցանկապատի պարանի կողքին, արևի տարտղնված շողը փայլփլում էր աշխետ նժույգի ստևների վրա։ Պաբլոն նայում էր նժույգին, հետո ոտով հրեց ծանր ուսապարկը։ ― Դրա մեջ է պատուհասը։

― Ես եկել եմ իմ պարտականությունը կատարելու, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես եկել եմ այն մարդկանց հրամանով, ովքեր ղեկավարում են այս մարտերը։ Եթե քեզնից օգնություն խնդրեմ, դու կարող ես մերժել, ես կգտնեմ ուրիշ մարդկանց, որոնք կօգնեն ինձ։ Ես դեռ քեզնից օգնություն չեմ խնդրել։ Ես պետք է կատարեմ այն, ինչ հրամայված է ինձ կատարել, կարող եմ հավաստել, որ դա շատ կարևոր է, իսկ այն, որ ես օտարական եմ, դա իմ մեղքը չէ։ Պիտի նախընտրեի այստեղ ծնված լինել։

― Ինձ համար հիմա ամենակարևորն այն է, որ այստեղ անդորր լինի, ― ասաց Պաբլոն, ― իմ պարտականությունն է հոգալ ինձ հետ եղողների մասին, իմ մասին։

― Քո՛ մասին։ Այո՛, ― ասաց Անսելմոն, ― քո՛ մասին, և արդեն երկար ժամանակ ի վեր։ Քո և քո ձիերի։ Քանի դեռ ձիեր չունեիր, մեզ հետ էիր։ Հիմա դու արդեն կապիտալիստ ես։

― Դա ճիշտ չէ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ընդհանուր գործի համար ես միշտ էլ վտանգի ենթարկել եմ ձիերին։

― Շատ քիչ, ― ասաց Անսելմոն արհամարհանքով։ ― Ինչքան ես եմ հասկանում՝ շատ քիչ։ Գողացե՞լ ես։ Այո՛։ Լավ կերե՞լ ես։ Այո՛։ Սպանե՞լ ես։ Այո՛։ Կռվե՞լ ես։ Ո՛չ։

― Ծերո՛ւկ, դու քո այդ լեզվով փորձանք կբերես գլխիդ։

― Ես ծեր եմ և ոչ ոքից չեմ վախենում, ― ասաց նրան Անսելմոն։ ― Միևնույն ժամանակ ես մի ծերունի եմ, որը ձիեր չունի։

― Դու ծեր ես և կարող ես արդեն երկար չապրել։

― Ես մի ծերունի եմ, որ կապրեմ մինչև իմ մահը, ― ասաց Անսելմոն։ ― Եվ աղվեսներից չեմ վախենում։

Պաբլոն ոչինչ չասաց և վերցրեց ուսապարկը։

― Ոչ էլ գայլերից, ― ասաց Անսելմոն՝ վերցնելով մյուս ուսապարկը։ ― Եթե դու գայլ ես։

― Դե բերանդ փակի՛ր, ― ասաց նրան Պաբլոն։ ― Դու միշտ էլ չափից ավելի շատ ես խոսում։

― Եվ միշտ էլ արել եմ այն, ինչ ասել եմ, ― ասաց ուսապարկի ծանրության տակ կռացած Անսելմոն։ ― Իսկ հիմա քաղցած եմ, և ծարավ։ Դե, գնա՛, քայլի՛ր, պարտիզանների տխրադեմ հրամանատար։ Տար մեզ, որ մի բան ուտենք։

Սկիզբը բավական վատ է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց Անսելմոն տղամարդ մարդ է։ Սրանց լավը հրաշալի է, մտածեց նա։ Սրանց լավի նմանը ուրիշ ոչ մի տեղ չես գտնի, իսկ վատից էլ ոչ մի տեղ ավելի վատը չկա։ Անսելմոն հավանաբար գիտեր, թե ինչ է անում, երբ ինձ առաջնորդում էր այստեղ։ Բայց սա ինձ դուր չի գալիս։ Բոլորովին դուր չի գալիս։

Միակ լուսավոր կետը, առայժմ, այն է, որ Պաբլոն շալակած տանում է ուսապարկը և կարաբինն էլ հանձնել է իրեն։ Գուցե միշտ էլ այդպիսին է նա, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Գուցե այսպես կոչված հավերժ մռայլ տիպերից է։

Չէ, ասաց ինքն իրեն, քեզ հիմարի տեղ մի՛ դնիր։ Նախ դու չգիտես, թե առաջ նա ինչպիսին է եղել։ Բայց որ հիմա նա շատ որոշակիորեն վատ է, դու դա գիտես, և էինքն էլ չի թաքցնում։ Եթե փորձի թաքցնել, ուրեմն արդեն որոշումը կայացրել է։ Հիշի՛ր դա, ասաց ինքն իրեն։ Հենց որ բարեկամական վերաբերմունք նկատես, իմացիր, որ որոշումը կայացրել է։ Ձիերն իսկապես հոյակապ են, մտածեց, շատ գեղեցիկ ձիեր են։ Տեսնես ի՞նչը կարող է ինձ այնպիսին դարձնել, ինչպիսին այս ձիերը դարձրել են Պաբլոյին։ Ծերունին իրավացի էր։ Ձիերը նրան հարստացրել են, և հիմա, որ հարստացել է, ուզում է վայելել կյանքը։ Շուտով կսկսի տառապել, որ Jokey Club֊ի անդամ չի կարող լինել։ Կռահում եմ, մտածեց նա։ Pouvre^[2]Պաբլո։ Il a manque son Jokey^[3]։

Այդ մտքի վրա տրամադրությունը բարձրացավ։ Ժպտաց, նայելով խոշոր ուսապարկերի տակ կռացած մարդկանց, որոնք ծառերի արանքներով առաջ էին գնում։ Ամբողջ օրվա ընթացքում ոչ մի զվարճալի բան չէր անցել մտքովը, հիմա, երբ անցավ, տրամադրությունը լավացավ։ Դու էլ ես դառնում այնպիսին, ինչպիսին նրանք են։ Դու էլ ես մռայլ մարդ դառնում։ Երեկ գիշեր, Գոլցի սենյակում, ինքն էլ, անշուշտ, և՛ շատ լուրջ էր, և՛ շատ մռայլ։ Հանձնարարությունը ցնցել էր նրան։ Հիմնիվեր ցնցել։ Գուցե ուրախ էր և ուզում էր, որ բաժանումից առաջ ինքն էլ ուրախ լինի։ Բայց նա չէր կարողացել։

Երբ քրքրում ես հիշողությունդ, տեսնում ես, որ քո ճանաչած մարդկանցից լավագույնները ուրախ մարդիկ էին։ Անհամեմատ ավելի լավ է ուրախ լինելը, դրա մեջ նաև ինչ֊որ խորհուրդ կա։ Կարծես անմահացած լինես դեռևս կենդանության ժամանակ։ Ինչ֊որ բարդ զգացողություն է։

Այդ մարդիկ այժմ շատ չեն։ Չէ՛, այդ ուրախ մարդիկ հիմա քիչ են։ Անեծք էր թափվել գլխներին, քչերը մնացին։ Եվ եթե շարունակես խոհերիդ հանձնվել, տղաս, դու ևս չես մնա։ Խոհերդ դիր մի կողմ, ծերո՛ւկ, հին ընկեր։ Դու հիմա կամուրջ պայթեցնող ես։ Ոչ թե մտածող։ Աստված իմ, այնպես եմ քաղցած։ Հույս ունեմ, որ Պաբլոն ուտելու լավ բաներ կունենա։

Անտառի թավուտից դուրս եկան ձորակի վերին պնակաձև հատվածը, և նա կռահեց, որ ճամբարը պետք է տեղավորված լինի այդտեղ, ծառերի ետևը, բնական սահմանագիծ հանդիսացող քարափի ստորոտին։

Կարգին ճամբար էր, լավ ճամբար։ Մինչև ընդհուպ չմոտենայիր, չէր երևում։ Օդից էլ չեն կարողանա հայտնաբերել սա, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Վերևից ոչինչ չի երևա։ Լավ էր քողարկված, ինչպես արջի որջը։ Բայց պահակային գործը կարիք ուներ ավելի լավ կազմակերպման։ Նա դրան ուշադրություն էր դարձրել դեռ այն պահից, երբ սկսել էին բարձրանալ։

Քարափի ընդերքում ընդարձակ մի քարայր էր բացված։ Մուտքի մոտ նստել էր մի մարդ։ Նա թիկունքը դեմ էր տվել ժայռին, ոտքերը երկարել էր ու հրացանը հենել պատին։ Դանակով փայտ էր տաշում։ Երբ մոտեցան, մարդը նայեց նրանց, հետո շարունակեց իր փայտը տաշել։

― Hola,^[4] ― ասաց նստած մարդը։ ― Այդ ո՞վ է գալիս։

― Ծերունին ու դինամիտավորը, ― ասաց Պաբլոն և ուսապարկը ցած դրեց քարայրի մուտքի ներքնամասում։ Անսելմոն նույնպես ցած դրեց ուսապարկը։ Ռոբերտ Ջորդանը հանեց հրացանը և հենեց ժայռին։

― Քարայրին այդքան մոտիկ մի դրեք դրանք, ― ասաց կապուտաչյա, ապխտած կաշվի մուգ գույնով և գնչուի սիրուն ու ալարկոտ դեմքով մարդը, որ փայտ էր դաշում։ ― Ներսում կրակ կա։

― Վեր կաց և դիր, ա՛յ, այն ծառի տակ, ― ասաց Պաբլոն։

Գնչուն տեղից չշարժվեց, բայց այնպիսի մի բան ասաց, որ հնարավոր չէ թղթին հանձնել։

― Թող մնա, դու էլ հետը պայթիր։ Հիվանդություններդ միանգամից կբուժես, ― ասաց ծույլ֊ծույլ։

― Այդ ի՞նչ ես շինում, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ նստելով գնչուի կողքին։ Գնչուն ցույց տվեց չորս թվանշանը հիշեցնող մի թակարդ, որի առանցքակալն էր հիմա տաշում։

― Աղվեսի թակարդ է, ― ասաց նա, ― գերանն ընկնում է, մեջքը ջարդում ու սպանում։ ― Նա ժպտաց Ջորդանին։ ― Ա՛յ, այսպե՛ս, ― ասաց և ցույց տվեց, թե ինչպես է թակարդը գործում, ինչպես է ընկնում գերանը, հետո թափ տվեց գլուխը, ձեռքերը կծկեց, թևերը տարածեց՝ մեջքը ջարդած աղվես պատկերելով։ ― Շատ հարմար է, ― ասաց որպես բացատրություն։

― Դրա բռնածը նապաստակ է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Գնչու է, չէ՞։ Գնչուն եթե նապաստակ է որսում, ասում է աղվես է որսացել, իսկ եթե աղվես է որսացել, ապա ուրեմն ասելու է փիղ էր։

― Իսկ եթե փիղ որսա՞մ, ― հարցրեց գնչուն և ցույց տալով սպիտակ ատամներն՝ աչքով արեց Ռոբերտ Ջորդանին։

― Կասես տանկ էր, ― ասաց Անսելմոն։

― Ես տանկ էլ գերի կվերցնեմ, ― ասաց գնչուն։ ― Տանկը կվերցնեմ, իսկ դու այն ժամանակ, ինչ սիրտդ ցանկանա, այն էլ անվանիր։

― Գնչուները շատ խոսում են, քիչ սպանում, ― ասաց Անսելմոն։

Գնչուն նորից աչքով արեց Ռոբերտ Ջորդանին և շարունակեց տաշել։

Պաբլոն քարանձավ էր մտել ու չէր երևում։ Ռոբերտ Ջորդանը մտածեց, որ գնացել է ճաշի կարգադրություններ անելու։ Նա նստեց գետնին գնչուի կողքին, և հետմիջօրեի արևի ճառագայթները ծառերի կատարների արանքով ընկան նրա ձգված սրունքներին ու սկսեցին տաքացնել։ Քարանձավից ճաշի բույր եկավ, ձեթի, սոխի և տապակած մսի բույր, և Ռոբերտ Ջորդանն զգաց, թե ինչպես է քաղցածությունից կծկվում ստամոքսը։

Մենք կարող ենք տանկ գերի վերցնել, ― ասաց նա գնչուին։ Դա այնքան էլ դժվար չէ։

― Դրանո՞վ, ― գնչուն ցույց տվեց երկու ուսապարկերը։

― Այո, ― ասաց Ռաբերտ Ջորդանը։ ― Ես քեզ կսովորեցնեմ։ Դու թակարդ սարքում ես։ Դա ավելի հեշտ է, քան թակարդ սարքելը։

― Դու և ե՞ս։

― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինչո՞ւ չէ։

― Հե՛յ, ― ասաց գնչուն Անսելմոյին։ ― Վերցրո՛ւ, ապահով մի տեղ դիր այդ ուսապարկերը, հասկացա՞ր։ Թանկարժեք բաներ են։

Անսելմոն քրթմնջաց, հետո դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին և ասաց․

― Գնամ տեսնեմ որտեղ գինի կա։

Ռոբերտ Ջորդանը վեր կացավ, ուսապարկերը վերցրեց քարայրի մուտքից, տարավ և հենեց մի ծառաբնի երկու հակադիր կողքերին։ Նա գիտեր դրանց պարունակությունը, այդ պատճառով էլ երբեք իրար չէր հենում։

― Ինձ համար էլ բաժակ բեր, ― ասաց գնչուն Անսելմոյին։

― Գինի կա՞, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ նորից նստելով գնչուի կողքին։

― Գինի՞։ Ինչո՞ւ չէ։ Ամբողջ մի տիկ։ Կես տիկ։ Կես տիկ, հաստատ։

― Իսկ ուտելու ի՞նչ կա։

― Ամեն ինչ, բարեկամս, ― ասաց գնչուն։ ― Գեներալների պես ենք սնվում։

― Իսկ ի՞նչ են անում գնչուները պատերազմի ժամանակ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Շարունակում են իրենց գնչուությունը։

― Լավ գործ է։

― Շատ լավ, ― ասաց գնչուն։ ― Անունդ ի՞նչ է։

― Ռոբերտո։ Իսկ քո՞նը։

― Ռաֆայել։ Իսկ այն, ինչ ասացիր տանկի մասին, լո՞ւրջ էր։

― Իհարկե։ Ինչո՞ւ չէ։

Քարայրի բերանին երևաց Անսելմոն՝ ձեռքներին կարմիր գինով լեցուն քարե խորունկ մի թաս, մատներին՝ կանթերից կախված երեք բաժակ։

― Մի տես, է՜, ― ասաց ծերուկը, ― բաժակներ էլ ունեն։ ― Նրա ետևից դուրս եկավ Պաբլոն։

― Շուտով ճաշը կբերեն, ― ասաց նա։ ― Ծխախոտ ունե՞ս։

Ռոբերտ Ջորդանը մոտեցավ ուսապարկին, բացեց մեկի բերանը, շոշափելով ներքնագրպանից հանեց ռուսական սիգարետների մի տուփ, որ տվել էին իրեն Գոլցի գլխավոր շտաբում։ Բթամատի եղունգով գիծ քաշեց տուփի կողերին և բացելով կափարիչը մեկնեց Պաբլոյին։ Սա մի կես դյուժին վերցրեց, պահեց իր հսկա ափի մեջ, հետո մեկն առավ մյուս ձեռքը և լույսի դիմաց ուշադիր նայեց։ Երկարավուն, բարակ սիգարեթներ էին, բերանի կողմը գլանաձև խավաքարտից էր։

― Օդը շատ, ծխախոտը քիչ, ― ասաց նա։ ― Ծանոթ են։ Սրանցից այն հազվադեպ անունով մարդն էր ծխում։

― Կաշկինը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և հյուրասիրեց գնչուին ու Անսելմոյին, որոնք մեկական հատ վերցրեցին։

― Էլի վերցրեց, ― ասաց նա, և նրանք մեկական հատ էլ վերցրեցին։ Նա նրանց չորսական հատ էլ տվեց և նրանք, սիգարետները ձեռքին պահած, գլխով երկու անգամ շնորհակալություն հայտնեցին, իսկ սիգարետների ցցված ծայրերը մեկ իջնում էին և մեկ էլ բարձրանում՝ ինչպես լինում է սրերով պատիվ տալիս։

― Այո, հազվադեպ անուն էր, ― ասաց Պաբլոն։

― Խմենք, ― ասաց Անսելմոն ու լցրեց բաժակներից մեկը և մեկնեց Ռոբերտ Ջորդանին, հետո լցրեց իր և գնչուի բաժակները։

― Իսկ ինձ գինի չի՞ հասնում, ― հարցրեց Պաբլոն։ Բոլորը նստել էին քարայրի մուտքում։

Անսելմոն իր բաժակը տվեց նրան և գնաց ևս մեկ բաժակ բերելու քարայրից։ Վերադարձավ, սուզեց բաժակը թասի մեջ, լցրեց բերնեբերան, և բաժակները շխկացրին։

Լավ գինի էր։ Թեև տիկը պատած խեժի համը զգացվում էր մի քիչ, բայց հիանալի գինի էր, ջինջ, թեթև։ Ռոբերտ Ջորդանը խմեց դանդաղ՝ ըմբոշխնելով հոգնած մարմնի մեջ տարածվող ջերմությունը։

― Ճաշը շուտով կլինի, ― ասաց Պաբլոն։ ― Իսկ այդ հազվադեպ անունով օտարականն ինչպե՞ս մեռավ։

― Շրջապատման մեջ է ընկել և անձնասպան է եղել։

― Իսկ ինչպե՞ս է պատահել։

― Վիրավորված է եղել և չի ուզեցել գերի ընկնել։

― Իսկ ավելի մանրամա՞սն։

― Չգիտեմ։ ― Ստեց։ Մանրամասնությունները շատ լավ գիտեր, բայց գիտեր նաև, որ այս պահին դրա մասին պետք չէ խոսել։

― Գնացքի պայթեցման ժամանակ նա մեզ ստիպում էր, որպեսզի խոստանանք սպանել իրեն, եթե վիրավորվի ու անկարող լինի հեռանալու, ― ասաց Պաբլոն։ ― Մի ուրիշ ձևով էր խոսում, տարօրինակ էր։

Ուրեմն դեռևս այն ժամանակ նա ջղագրգիռ վիճակում է եղել, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Խեղճ Կաշկին։

― Դեմ էր ինքնասպանության, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ինքն է ասել ինձ դրա մասին։ Բայց շատ էր սարսափում տանջանքներից։

― Ա՞յդ էլ է ասել, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Այո, ― ասաց գնչուն։ ― Բոլորիս էլ ասում էր։

― Դո՞ւ էլ ես մասնակցել գնացքի պայթեցմանը։

― Այո։ Մենք բոլորս էլ մասնակցել ենք։

― Տարօրինակ ձևով էր խոսում, ― ասաց Պաբլոն։ ― Բայց շատ քաջ մարդ էր։

Խեղճ Կաշկին, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա այստեղ, երևի, ավելի շատ վնաս է հասցրել, քան օգուտ։ Եթե իմանայի՜, որ նա դեռևս այն ժամանակ այդպիսի ջղագրգիռ վիճակում է եղել։ Նման խոսակցություններ վարող մարդկանց այսպիսի գործեր պետք չէ հանձնարարել։ Այդպես չի կարելի խոսել։ Այդպիսի դատարկ խոսակցություններ վարող մարդկանց պատճառած վնասը ավելի մեծ է, քան տված օգուտը, նույնիսկ եթե իրենց առաքելությունը գլուխ են բերում։

― Մի քիչ տարօրինակ մարդ էր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Երևի մի փոքր խանգարված էր։

― Բայց շատ վարպետ էր պայթեցման գործում, ― ասաց գնչուն։ ― Եվ շատ քաջ էր։

― Բայց խանգարված, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այս գործում խելք ունենալը քիչ է, պետք է նաև սառը գլուխ ունենալ։ Այդ տիպի խոսակցություններ չի կարելի վարել։

― Իսկ եթե դու վիրավորվես այդ կամրջի պայթեցման ժամանակ, պիտի ուզե՞ս, որ քեզ թողնեն այնտեղ, ― ասաց Պաբլոն։

― Լսի՛ր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և ձգվեց առաջ ու գինի լցրեց բաժակը։ ― Ուշադիր լսիր։ Եթե երբևէ որևէ խնդիրքով որևիցե մեկին դիմելու լինեմ, ապա կդիմեմ անհրաժեշտ պահին։

― Լավ է, ― հավանություն տվեց գնչուն։ ― Խելացի մարդու խոսք է։ Օհո՜, բերեցին։

― Դու արդեն ճաշել ես, ― ասաց Պաբլոն։

― Ես կարող եմ երկու այդքան էլ ուտել, ― ասաց գնչուն։ ― Մի նայի՛ր, տե՛ս, թե ով է բերում։

Քարայրի բերանից դուրս գալիս աղջիկը կռացավ, նրա ձեռներին երկաթյա մի մեծ տապակ կար։ Ռոբերտ Ջորդանը նրա դեմքը տեսավ քովնտի և հենց այդ ժամանակ էլ նկատեց այն, ինչն աղջկան արտասովոր էր դարձնում։ Աղջիկը ժպտաց և ասաց․

― Hola, ընկեր։

― Salud, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և ճիգ գործադրեց, որպեսզի շեշտակի չնայի, ոչ էլ հայացքը փախցնի։

Աղջիկը երկաթյա տապակը դրեց նրա առջև և Ջորդանի հայացքն ընկավ աղջկա գեղեցիկ թուխ ձեռքերին։ Նա հիմա ուղիղ իր դեմքին էր նայում և ժպտում։ Ատամներն սպիտակ էին, դեմքը՝ շագանակագույն, այդ նույն շիկաշագանակագույն ոսկերանգն ունեին և՛ մաշկը, և՛ աչքերը։ Այտոսկրերը ցցված էին, աչքերը՝ ուրախ, բերանը՝ ուղղագիծ, շրթները՝ հուռթի։ Մազերը ցորենի արտի արևավառ ոսկեշագանակագույն էին, սակայն՝ կարճ, փոքր֊ինչ ավելի երկար քան կուղբի մուշտակի մազերը։ Նա ժպտում էր Ռոբերտ Ջորդանին և թուխ ձեռքը սահեցնում մազերի վրայով, որոնք անմիջապես ցցվում էին, երբ հեռացնում էր ձեռքը։ Դեմքը գեղեցիկ է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Շատ ավելի գեղեցիկ կլիներ, եթե մազերը խուզված չլինեին։

― Այսպես եմ սանրվում, ― ասաց նա Ռոբերտ Ջորդանին և ծիծաղեց։ ― Դե կերե՛ք։ Այդպես մի նայեք։ Վալլադոլիդում եմ այս սանրվածքով օժտել ինձ։ Հիմա արդեն երկարել են։

Նստեց գետնին, ուղիղ իր դիմաց և սկսեց նայել իրեն։ Ինքն էլ նայեց նրան, և աղջիկը ժպտաց ու ձեռքերն իրար կանթեց ծնկների վրա։ Սռնազգեստը ձգվեց վերև և երևացին մաքուր, երկար սրունքները։ Ռոբերտ Ջորդանը տեսնում էր աղջկա գորշ շապկի տակ ցցված փոքրիկ կրծքերը։ Ամեն անգամ, երբ հայացքը ընկնում էր աղջկա վրա, զգում էր, որ ինչ֊որ բան սեղմում է կոկորդը։

― Պնակ չկա, ― ասաց Անսելմոն, ― ոչ էլ դանակ։ Օգտագործիր քոնը։

Աղջիկը ընդամենը չորս պատառաքաղ էր բերել և ատամները դեպի ներքև՝ դրել երկաթյա տապակի կողքերին։

Բոլորն ուտում էին տապակից և ըստ իսպանական սովորության՝ լռելյայն։ Սոխով և կանաչ տաքդեղով եփված նապաստակի միս էր, կողքին՝ գինուց պատրաստած սոուսով կանաչ ոլոռ։ Լավ էր եփած, նապաստակի միսը ինքնիրեն պոկվում էր ոսկրից, իսկ սոուսն անչափ համեղ էր։ Ուտելիս Ռոբերտ Ջորդանը ևս մի բաժակ գինի խմեց։ Ճաշի ամբողջ ընթացքին աղջիկը նայում էր նրան։ Բոլորն զբաղված էին ուտելով։ Ռոբերտ Ջորդանը հացի կտորով սրբեց տապակի իր առջև գտնվող մասի սոուսը, նապաստակի ոսկորները հավաքեց մի կողմի վրա, նրանց տեղում եղած սոուսն էլ սրբեց, հետո նույն հացի կտորով սրբեց պատառաքաղը, ապա իր դանակը, որը դրեց մի կողմ և հացը տարավ բերանը։ Կռացավ, բաժակը բերնեբերան գինի լցրեց։ Աղջիկը շարունակում էր նայել նրան։

Ռոբերտ Ջորդանը բաժակի գինու կեսը խմեց, և երբ խոսեց աղջկա հետ, զգոց, որ կոկորդը նորից սեղմվեց։

― Անունդ ի՞նչ է, ― հարցրեց աղջկան։

Պաբլոն միանգամից շրջվեց Ռոբերտ Ջորդանի կողմը, երբ լսեց նրա ձայնի նոր երանգը։ Հետո վեր կացավ ու գնաց։

― Մարիա։ Իսկ ձե՞րը։

― Ռոբերտո։ Վաղո՞ւց ես այս լեռներում։

― Երեք ամիս է։

― Երեք ամի՞ս, ― և նայեց նրա խիտ ու կարճ մազերին, որ հիմա ալիքվում էին շփոթված աղջկա ետ ու առաջ վազող ձեռքի տակ, ինչպես բլրալանջին փռված ցորենի արտերը քամու ժամանակ։

― Ածիլել էին, ― ասաց աղջիկը։ ― Վալլադոլիդի բանտում կանոնավոր հաճախականությամբ ածիլում էին։ Երեք ամսում այսքան աճեցին։ Ես գնացքում էի։ Ինձ հարավ էին տեղափոխում։ Գնացքի պայթեցումից հետո բանտարկյալներից շատերին նորից բռնեցին, բայց ես չբռնվեցի։ Ես սրանց հետ եկա։

― Թաքնվել էր ժայռերի արանքում, ես գտա, երբ նահանջում էինք, ― ասաց գնչուն։ ― Այ թե տգեղ էր։ Վերցրինք, բայց ամբողջ ճանապարհին մտածում էի, որ պետք է թողած լինեինք։

― Իսկ այս մեկը, որ գնացքի ժամանակ սրանց հետ էր, այն խարտյաշ օտարականը, որտե՞ղ է, ― հարցրեց Մարիան։

― Մեռավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ապրիլին։

― Ապրիլի՞ն։ Գնացքն էր ապրիլին։

― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Նա մեռավ գնացքի պայթեցումից տասն օր հետո։

― Խեղճ մարդ, ― ասաց աղջիկը։ ― Շատ քաջ մարդ էր։ Դո՞ւք էլ եք նույն գործն անում։

― Այո։

― Գնացնքե՞ր էլ եք պայթեցրել։

― Այո։ Երեք գնացք։

― Այստե՞ղ։

― Էսթրեմադուրայում, ― ասաց նա։ ― Մինչև այստեղ գալս այնտեղ էի։ Լավ գործեր էինք անում։ Մերոնցից շատերն են Էսթրեմադուրայում։

― Իսկ հիմա ինչո՞ւ եք այս սարերն եկել։

― Խարտյաշին փոխարինելու։ Եվ, բացի այդ, ես այս կողմերին ծանոթ եմ դեռ խաղաղության օրերից։

― Եվ լա՞վ գիտեք այս վայրերը։

― Ոչ, իհարկե ոչ այնքան լավ։ Բայց ես շատ արագ եմ կողմնորոշվում։ Բացի այդ, լավ քարտեզ ունեմ և լավ առաջնորդ։

― Ծերունին, ― գլխի շարժումով հաստատեց աղջիկը։ ― Ծերունին լավն է։

― Շնորհակալություն, ― ասաց Անսելմոն աղջկան, և Ռոբերտ Ջորդանն հանկարծ զգաց, որ ինքը ու աղջիկը մենակ չեն, զգաց նաև, որ աղջկան նայելիս նույնիսկ ձայնն է փոխվում։ Նա խախտում էր իսպանախոս մարդկանց հետ խաղաղ համակեցության երկու պարտադիր կանոններից մեկը, այն է՝ տղամարդկանց ծխախոտ հյուրասիրել, կանանց հանգիստ թողնել։ Եվ նա զգաց, հանկարծ, որ ինքը հաշվի չէր նստել երկրորդ կանոնի հետ։ Բայց աշխարհում այնքան բաներ կան, որոնց հետ նա հաշվի չի նստում, ինչո՞ւ այս մեկի հետ պետք է հաշվի նստի։

― Շատ գեղեցիկ դեմք ունես, ― ասաց նա Մարիային։ ― Այ բախտս բերած կլիներ, եթե քեզ հանդիպեի մինչև մազերդ սափրելը։

― Կաճեն, ― ասաց աղջիկը։ ― Վեց ամսից հետո լավ կերկարեն։

― Դու նրան պետք է տեսնեիր, երբ գնացքից բերեցինք։ Այնքան տգեղ էր, ուղղակի զզվանք։

― Ո՞ւմ մտերիմն ես, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը, ջանալով արդեն ազատվել նրանից։ ― Պաբլոյի՞։

― Պաբլոյի՞։ Իսկ դու Պաբլոյին չտեսա՞ր։

― Դե լավ։ Ռաֆայելի։ Ռաֆայելին տեսնում եմ։

― Ոչ մեկի, ― ասաց գնչուն։ ― Շատ տարօրինակ կին է։ Ոչ մեկինը չէ։ Բայց լավ խոհարար է։

― Իսկապե՞ս ոչ մեկինը, ― հարցրեց աղջկան Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ոչ մեկինը։ Ոչ մեկի։ Ոչ կատակով, ոչ էլ լրջորեն։ Ոչ էլ ձերը կլինեմ։

― Ո՞չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և զգաց, որ կոկորդը նորից սեղմվում է։ ― Լավ։ Ասենք կանանց համար ես ոչ էլ ժամանակ ունեմ։ Իսկապես չունեմ։

― Ոչ իսկ տասնհի՞նգ րոպե, ― հարցրեց գնչուն ձեռ առնելով։ Քառորդ ժամ էլ չունե՞ս։

Ռոբերտ Ջորդանը չպատասխանեց։ Նա նայեց աղջկան՝ Մարիային, կոկորդը այնպես էր սեղմվել, որ չփորձեց խոսել։ Մարիան նայում էր նրան ու ծիծաղում, հետո հանկարծ շիկնեց, բայց շարունակեց նայել։

― Դու շիկնում ես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը աղջկան։ ― Հաճա՞խ ես շիկնում։

― Երբեք։

― Հիմա շիկնում ես։

― Դե ուրեմն գնամ քարայր։

― Մնա՛, Մարիա։

― Ո՛չ, ― ասաց աղջիկը և այլևս չժպտաց։ ― Արդեն պետք է քարայր գնամ։ ― Վերցրեց երկաթյա տապակը, որով ճաշն էր բերել և որի միջից կերել էին, վերցրեց չորս պատառաքաղները։ Շարժումները ձախավեր էին, բայց՝ նրբագեղ, ինչպես մտրուկինը։

― Բաժակները թողնե՞մ, ― հարցրեց աղջիկը։

Ռոբերտ Ջորդանը շարունակում էր նայել նրան, և աղջիկը նորից շիկնեց։

― Մի՛ նայեք այդպես, ― ասաց նա։ ― Ինձ դուր չի գալիս դա։

― Բաժակները թո՛ղ, ― ասաց գնչուն աղջկան։ ― Վերցրո՛ւ, ― և գինով լի բաժակը մեկնեց Ռոբերտ Ջորդանին, որը հայացքով հետևում էր երկաթյա ծանր տապակը ձեռքին քարայրի մուտքով կռացած ներս անցնող աղջկան։

― Շնորհակալություն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Հիմա, երբ աղջիկը գնացել էր, ձայնը նորից խաղաղվել էր։ ― Սա վերջին բաժակն է։ Բավական է արդեն ինչքան խմեցինք։

― Թասը պետք է վերջացնենք, ― ասաց գնչուն։ ― Դեռ կես տիկ էլ կա։ Մի ձիաբեռ բերել ենք։

― Պաբլոյի վերջին ասպատակությունն էր, ― ասաց Անսելմոն։ ― Դրանից հետո ոչինչ չի արել։

― Քանի՞ հոգի եք այստեղ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Յոթը հոգի և երկու կին։

― Երկո՞ւ։

― Այո։ Պաբլոյի mujer֊ը:^[5]

― Իսկ որտե՞ղ է։

― Քարայրում։ Աղջիկը ճաշ եփել չգիտի։ Ես նրան գովեցի հաճոյանալու համար։ Նրա գործը Պաբլոյի mujer֊ին օգնելն է։

― Իսկ ինչպիսի՞ն է նա, Պաբլոյի mujer֊ը։

― Մի վայրենի, ― ծիծաղելով ասաց գնչուն։ ― Չտեսնված վայրենի։ Պաբլոն տգեղ է, չէ՞, բայց եթե տեսնես կնոջը, նոր կիմանաս տգեղն ինչ է։ Բայց քաջ է։ Պաբլոյից հարյուր անգամ քաջ։ Բայց վայրենի է։

― Մի ժամանակ Պաբլոն էլ քաջ էր, ― ասաց Անսելմոն։ ― Մի ժամանակ Պաբլոն կարգին մարդ էր։

― Նա ավելի շատ է մարդ սպանել, քան խոլերան, ― ասաց գնչուն։ ― Պատերազմի առաջին օրերին նա ավելի շատ մարդ է սպանել, քան տիֆը։

― Բայց ահա արդեն երկար ժամանակ է, որ muy flojo^[6] է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Շատ է թուլացել։ Սարսափում է, որ կմեռնի։

― Դա հավանաբար նրանից է, որ մի ժամանակ շատ է մարդ սպանել, ― փիլիսոփայեց գնչուն։ ― Պաբլոն ավելի շատ մարդ է սպանել, քան բուբոնային ժանտախտը։

― Դա և հարստությունը, ― ասաց Անսելմոն։ ― Մեկ էլ, որ չափից շատ է խմում։ Հիմա նա միայն մի բան է ուզում՝ matador de toros-ի նման գնա ու հանգստանա, ոնց որ ցլամարտիկ։ Բայց ո՞նց գնա։ Չի կարող։

― Եթե ռազմաճակատային գիծն անցնի, ձիերը կվերցնեն, իրեն էլ բանակ կտանեն, ― ասաց գնչուն։ ― Իսկ նա բանակում ծառայելու ոչ մի ձգտում չունի, ոնց որ ես։

― Ոնց որ բոլոր գնչուները, ― ասաց Անսելմոն։

― Իսկ ինչո՞ւ ձգտենք, ― հարցրեց գնչուն։ ― Ո՞ւմ է դուր գալիս բանակում ծառայելը։ Ի՞նչ է, հեղափոխություն ենք անում, որպեսզի բանակո՞ւմ ծառայենք։ Ես կկռվեմ, բայց բանակում ծառայել չեմ ուզում։

― Որտե՞ղ են մյուսները, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա զգում էր, որ գինին սկսել է թուլացնել մարմինը և քունը տանում է։ Մեջքի վրա գետնին պառկած նա ծառերի կատարների արանքներից տեսնում էր հետմիջօրեի ամպի ծվենները, որ շարժվում էին սարերի վրայով իսպանական երկնքում։

― Երկուսը քարայրում քնած են, ― ասաց գնչուն։ ― Երկուսը վերևում գնդացրի մոտ են, մեկն էլ ներքևում է։ Բոլորն էլ, հավանաբար, քնած են։

Ռոբերտ Ջորդանը շուռ եկավ ու կողքի պառկեց։

― Ի՞նչ գնդացիր է։

― Շատ տարօրինակ անուն ունի, ― ասաց գնչուն։ ― Հիմա չեմ հիշում։ Գնդացիր է։

Հավանաբար ձեռքի գնդացիր է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը և հարցրեց․

― Իսկ քաշն ինչքա՞ն է։

― Մի հոգին թեև կարող է տանել, բայց ծանր է։ Երեք ծալովի ոտք ունի։ Վերջին լուրջ հարձակման ժամանակ ձեռք գցեցինք։ Գինուն նախորդած հարձակման։

― Ինչքա՞ն փամփուշտ ունեք։

― Անսահման, ― ասաց գնչուն։ ― Լեփլեցուն արկղ՝ այնքան ծանր, խելքից դուրս։

― Երևի հինգ հարյուր տուփ, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Իսկ ինչպե՞ս է լիցքավորվում, սկավառակի՞ց թե՝ ժապավենից։

― Թեթեղյա շրջանակներ են, դրված են գնդացրի վերևում։

Պարզ է, «Լյուիս» է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Գնդացիրներից գլուխ հանո՞ւմ ես, ― հարցրեց ծերունուն։

― Nada, ― ասաց Ամսելմոն։ ― Բոլորովին։

― Իսկ դո՞ւ, ― դարձավ գնչուին։

― Գիտեմ, որ շատ արագ են կրակում, և փողն այնքան է տաքանում, որ եթե ձեռքդ կպավ, կայրվի, ― հպարտ֊հպարտ ասաց գնչուն։

― Այդքանը բոլորը գիտեն, ― ասաց Անսելմոն արհամարհանքով։

― Գուցե, ― ասաց գնչուն։ ― Բայց քանի որ նա ինձ հարցրեց, թե ինչ գիտեմ maquina^[7]֊յի մասին, ես էլ ասացի։ ― Հետո ավելացրեց, ― ի տարբերություն սովորական հրացանից, գնդացիրը կրակում է այնքան ժամանակ, քանի ձգանը սեղմած է։

― Եթե չլռվի, փամփուշտը չհատնի կամ տաքանալուց չհալվի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը անգլերեն։

― Ի՞նչ ասացիր, ― հարցրեց Անսելմոն։

― Ոչինչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ապագան էի գուշակում անգլերեն։

― Իսկապես տարօրինակ է, ապագան ingles գուշակել, ― ասաց գնչուն։ ― Իսկ ձեռքի ափին նայելով կարո՞ս ես գուշակություններ անել։

― Ո՛չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և գինի լցրեց բաժակը։ ― Եթե դու կարող ես, նայիր ափիս մեջ և ասա, թե այս երեք օրն ինչ է լինելու։

― Պաբլոյի mujer֊ը կարող է կարդալ ձեռքի ափի մեջ, ― ասաց գնչուն։ ― Բայց նա այնպիսի կատաղած վայրենի է, որ չգիտեմ՝ կանի թե ոչ։

Ռոբերտ Ջորդանը, հիմա արդեն նստած, մի կում գինի առավ բերանը։

― Դե բերեք տեսնենք Պաբլոյի այդ mujer֊ին, ― ասաց նա։ ― Եթե իսկապես այդքան գեշ է, տեսնենք՝ վերջանա։

― Ես նրան չեմ անհանգստացնի, ― ասաց Ռաֆայելը։ ― Նա ինձ ատելով ատում է։

― Ինչո՞ւ։

― Ինձ համարում է ժամանակ մսխող։

― Ինչպիսի՜ անարդարություն, ― խայթեց Անսելմոն։

― Տանել չի կարող գնչուներին։

― Ինչպիսի՜ սխալ, ― ասաց Անսելմոն։

― Իր մեջ էլ գնչուի արյուն է հոսում, ― ասաց Ռաֆայելը։ ― Գիտի, թե ինչ է խոսում։ ― Քմծիծաղեց։ ― Բայց այնպիսի լեզու ունի, այնպես է դաղում, ոնց որ մտրակ։ Նա իր լեզվով ուզածդ մարդու կաշին կպոկի։ Շերտ առ շերտ։ Աներևակայելի վայրենի է։

― Իսկ ինչպե՞ս է աղջկա՝ Մարիայի հետ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Լավ։ Աղջկան սիրում է։ Թող փորձի մեկն ու մեկը մոտիկ գալ նրան, ― ասաց գնչուն, թափ տվեց գլուխը և չփփացրեց լեզուն։

― Աղջկա հետ շատ լավ է վարվում, ― ասաց Անսելմոն։ ― Նրա նկատմամբ շատ հոգատար է։

― Դու աղջկան պիտի տեսնեիր, երբ վերցրինք, գնացքի պայթեցման ժամանակ, ― ասաց Ռաֆայելը, ― շատ տարօրինակ էր, չէր խոսում, անընդհատ լալիս էր, իսկ երբ որևէ մեկը դիպչում էր, սկսում էր թրջված շան նման դողալ։ Երկար ժամանակ անցավ, մինչև որ սկսեց տեսքի գալ։ Հետո արդեն լավ սիրունացավ։ Այսօր հրաշալի էր։ Քիչ առաջ, քեզ հետ խոսելիս, հիանալի էր։ Պատկերացնո՞ւմ ես, ուզում էինք թողնել գնացքից հետո։ Է, արժե՞ր արդյոք ինչ֊որ տխուր, տգեղ և բացահայտ անպետք մի բանի համար ճամփից ետ ընկնել։ Բայց պառավը նրան պարանով կապեց, և հենց որ աղջիկը հոգնությունից կանգ էր առնում, պառավը խփում էր պարանի ծայրով՝ ստիպելով նրան, որ քայլի։ Հետո, երբ աղջիկն արդեն իսկապես չէր կարողանում քայլել, պառավը նրան շալակն առավ։ Երբ պառավը հոգնում էր, ես էի շալակում։ Բարձրանում էինք սարն ի վեր մինչև կրծքներս հասնող որոճի ու հավամրգիի մացառուտների միջով։ Երբ ես էլ արդեն հոգնեցի, Պաբլոն շալակեց աղջկան։ Բայց ինչեր էր ասում մեզ պառավը, երբ այլևս չէինք ուզում շալակել աղջկան։ ― Գնչուն թափ տվեց գլուխը, հիշելով պառավի խոսքերը։ ― Ճիշտ է, աղջիկը բարձրահասակ է, բայց ծանր չէր։ Բայց երբ շալակած քայլում ես, հետո կանգ առնում ու կրակում և նորից շալակում, ծանրությունն զգացվում է։ Իսկ պառավը գալիս էր մեր ետևից՝ Պաբլոյի հրացանը ուսին գցած, մի կողմից էլ պարանի ծայրով մտրակելով նրան, հետո նորից ստիպում էր շալակել, մի կողմից հայհոյում էր, մյուս կողմից՝ լցնում հրացանը, պայուսակից հանում էր փամփուշտները, լցնում հրացանի պահեստատուփը և հայհոյում։ Լավ էր, որ սկսեց մթնել, իսկ երբ գիշերը վրա հասավ, ամեն ինչ տեղն ընկավ, մեր բախտից էր, որ հեծելազոր չունեին։

― Երևի շատ դժվար է եղել այդ գնացքի կռվին, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ես այստեղ չեմ եղել, ― ավելացրեց որպես բացատրություն Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Պաբլոյի խումբն է եղել, Էլ Սորդոյինը, որին այս գիշեր կտեսնեք, և այս սարերը քաշված երկու այլ խմբեր։ Ես գնացել էի ռազմաճակատի մյուս կողմը։

― Դրանց գումարած այն հազվադեպ անունով խարտյաշը, ― ասաց գնչուն։

― Կաշկինը։

― Այո։ Դա մի անուն է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում սովորել։ Երկու հոգի էլ կային, գնդացրով։ Նրանց էլ բանակից էին ուղարկել։ Չկարողացան գնդացիրը քարշ տալ և թողեցին։ Իհարկե այն ավելի ծանր չէր, քան աղջիկը, և եթե պառավը գլխներին կանգնած լիներ, կստիպեր, որ տանեին։ ― Գլուխը թափ տվեց հիշելով այդ բոլորը և շարունակեց։ ― Ես կյանքումս այնպիսի բան չէի տեսել, ինչ տեսա այդ պայթեցման ժամանակ։ Գնացքը հանգիստ գալիս էր։ Մենք հեռվից տեսնում էինք։ Այնքան էի հուզված, ասելու չի։ Տեսնում էինք գոլորշին, հետո լսեցինք սուլոցը։ Հետո գնացքը չու֊չու֊չու֊չու֊չու֊չու անելով հանգիստ մոտեցավ, ավելի, էլ ավելի և հետո, պայթյունի պահին, շոգեքարշի անիվները ծառս եղան, ամբողջ երկիրը կարծես ծառս եղավ, սև ամպերով պատեց չորսբոլորը, մի դղրդյուն լսվեց, շոգեքարշը օդ բարձրացավ փոշու ամպերի և փայտակոճերի հետ, ոնց որ երազում, հետո ընկավ կողի վրա՝ վիրավորված մի գազանի նման և մեկ էլ, երբ դեռ թափվում էին մեզ վրա պայթյունից բարձրացած հողակույտերը, մի սպիտակ գոլորշի ժայթքեց և maquina֊ն սկսեց կրակել՝ տա֊տատ֊տա֊տատ, ― շարունակեց գնչուն՝ ցցված բթամատերը և բռունցքները վերև ներքև անելով երևակայական գնդացրի վրա։ ― Տա, տա, տատ։ Տատ, տատ, տա։ Ես կյանքումս չէի տեսել, թե ինչպես են գնացքից զինվորները փախչում և ինչպես է maquina֊ն կրակում նրանց վրա, ինչպես են մարդիկ ընկնում։ Այդ ժամանակ էր, որ ես, գլուխս կորցրած, ձեռքս դրի maquina֊յի վրա և զգացի, որ փողը կրակ է դարձել, հենց այդ պահին էլ պառավը մի ապտակ հասցրեց ու գոռաց՝ կրակի՛ր, ապո՛ւշ, կրակի՛ր, թե չէ ուղեղդ կթափեմ։ Հետո ես սկսեցի կրակել, բայց շատ դժվար էր հրացանը ամուր պահել, իսկ զինվորները փախչում էին դեպի դեպի հեռավոր բլուրի կողն ի վեր։ Ավելի ուշ, երբ մենք իջել էինք գնացքի մոտ տեսնելու, թե ինչ կա տանելու, մի սպա, ատրճանակը պահած զինվորների վրա, ստիպում էր նրանց վերադառնալ։ Ատրճանակը թափ էր տալիս ու գոռում էր զինվորների վրա, մենք անընդհատ կրակում էինք, բայց չէինք կարողանում խփել նրան։ Հետո մի քանի զինվոր պառկեցին և սկսեցին կրակել, իսկ սպան նրանց ետևում, ատրճանակը ձեռքին, ետ ու առաջ էր գնում֊գալիս, մենք չէինք կարողանում խփել նրան, իսկ գնդացրից չէր լինի նրա վրա կրակել, որովհետև գնացքը խանգարում էր։ Սպան երկու հոգու գնդակահարեց, որովհետև պառկել էին ու չէին ուզում վեր կենալ, հայհոյում էր նրանց, վերջապես վեր կացան․ նախ մեկը, հետո երկուսը, երեքը և սկսեցին վազելով գալ դեպի մեզ, դեպի գնացքը։ Հետո նորից պառկեցին ու կրակեցին։ Մենք նահանջեցինք, իսկ maquina֊ն կրակում էր մեր գլուխների վերևով։ Այդ ժամանակ էր, որ ես ժայռերի մեջ գտա աղջկան, գնացքից էր փախել, նրան էլ մեզ հետ տարանք։ Այդ զինվորները մինչև ուշ գիշեր հետապնդեցին մեզ։

― Երևում է շատ ծանր է եղել, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ինչպիսի՜ ապրումներ եք ունեցել։

― Դա է եղել մեր միակ լավ գործը, ― լսվեց մեկի ցածր ձայնը։ ― Հիմա ի՞նչ ես անում․ դո՛ւ, ծույլ ու կեղտոտ հարբեցող, անմարդ ու անամոթ գնչուհու կեղտոտ վիժվածք։ Ի՞նչ ես անում։

― Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ հիսունի մոտ մի կնոջ․ համարյա Պաբլոյի խոշորության, լայնքն ու երկայնքը գրեթե հավասար, հագին գեղջկական սև փեշ ու բաճկոնակ, հաստ ոտներին հաստ գուլպաներ և պարանե ներբանով կոշիկներ։ Թուխ դեմքը գրանիտյա քանդակի բնօրինակի էր նման։ Ձեռքերը մեծ էին, բայց վայելչատես, թավ, գանգուր սև մազերը հյուսված ու հավաքված էին ծոծրակի վրա։

― Պատասխանի՛ր, ― ասաց գնչուին՝ անտես անելով մյուս նստածներին։

― Խոսում էի ընկերների հետ։ Այս մեկը եկել է որպես դինամիտավոր։

― Ես դա գիտեմ, ― ասաց Պաբլոյի mujer֊ը։ ― Իսկ հիմա վեր կաց ու գնա փոխարինելու բարձրունքում պահնորդության կանգնած Անդրեսին։

― Me voy, գնում եմ, ― ասաց գնչուն և դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Ճաշին կհանդիպենք։

― Կատակներիդ վերջ տուր, ― ասաց կինը։ ― Իմ հաշվումներով դու այսօր արդեն երեք անգամ կերել ես։ Հիմա գնա ու Անդրեսին ուղարկիր։

― Hola, ― ասաց կինը և ժպտալով ձեռքը մեկնեց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Ինչպե՞ս ես, ինչպե՞ս են Հանրապետության գործերը։

― Լավ են, ― ասաց նա և փոխադարձեց նրա ջերմ գուրգուրանքը, ― և՛ իմ, և՛ Հանրապետության գործերը։

― Ուրախ եմ, ― ասաց կինը, որ նայում էր իր դեմքին և ժպտում։ Ռաբերտ Ջորդանը նկատեց, որ նա մոխրագույն գեղեցիկ աչքեր ունի։ ― Եկել ես մի նոր գնա՞ցք էլ պայթեցնելու։

― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և միանգամից վստահելով այդ կնոջը՝ շարունակեց․ ― կամուրջ։

― No es nada, ― ասաց կինը, ― կամուրջը մի բան չէ։ Դու այն ասա, հիմա որ ձիեր ունենք, ե՞րբ ենք մի նոր գնացք պայթեցնելու։

― Ավելի ուշ։ Այս կամուրջը շատ կարևոր է։

― Աղջիկն ինձ ասաց, որ քո ընկերը, նա, որ մեզ հետ էր գնացքի ժամանակ, մահացել է։

― Այո։

― Ափսոս։ Ես երբեք այդպիսի պայթեցում չէի տեսել։ Ընկերդ տաղանդավոր մարդ էր։ Ինձ շատ դուր եկավ։ Հնարավոր չէ՞ մի գնացք էլ պայթեցնել։ Այս սարերում հիմա շատ մարդիկ կան։ Շատ։ Սննդի գործը դժվարացել է։ Լավ կլիներ այստեղից գնայինք։ Ձիեր էլ ունենք։

― Պետք է այս կամուրջը պայթեցնենք։

― Որտե՞ղ է դա։

― Շատ մոտիկ։

― Ավելի լավ, ― ասաց Պաբլոյի mujer֊ը։ ― Պայթեցնենք ինչքան կամուրջ կա և հեռանանք այստեղից։ Ձանձրացել եմ այս վայրից։ Շատ մարդ է կուտակվել։ Սրա վերջը վատ կլինի։ Ճահիճ է դարձել։

Ծառերի արանքից տեսավ Պաբլոյին։

― Borracho, ― կանչեց կինը։ ― Հարբեցո՛ղ։ Փտած հարբեցող։ ― Ուրախ շուռ եկավ դեպի Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կաշվե ամանի մեջ գինի է թաքցրել անտառում և մեն֊մենակ խմում է, ― ասաց։ ― Մի գլուխ խմում է։ Դա կյանք չի, կործանվելու է։ Ես շատ գոհ եմ, որ եկել ես, երիտասարդ։ ― Ձեռքով խփեց Ռոբերտ Ջորդանի թիկունքին։ ― Օ՜հ, ― ասաց, ― ավելի լիքն ես, քան թվում է, ― և ձեռքը տարավ նրա ուսով՝ շապիկի վրայից շոշափելով մկանները։ ― Դե լավ։ Ես գոհ եմ, որ եկել ես։

― Ես նույնպես։

― Մենք իրար կհասկանանք, ― ասաց կինը։ ― Մի բաժակ գինի խմիր։

― Մենք հենց նոր խմեցինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց գուցե դո՞ւ կկամենայիր։

― Չէ, մինչև ճաշը չեմ խմում, ― ասաց կինը, ― այրոց եմ ունենում։ ― Հետո նորից նկատեց Պաբլոյին։ ― Borracho: Հարբեցո՛ղ, ― գոռաց կինը և դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին ու թափահարեց գլուխը։ ― Շատ լավ մարդ էր, ― ասաց։ Բայց հիմա արդեն վերջացած մարդ է։ Հիմա ուրիշ բան եմ ասելու, լսի՛ր։ Աղջկա հետ բարի եղիր, հոգատար։ Մարիայի։ Նա ծանր օրեր է ապրել։ Հասկանո՞ւմ ես։

― Այո։ Բայց ինչո՞ւ ես ասում։

― Ես տեսա, թե նա ինչպես քարայր վերադարձավ քեզ հանդիպելուց հետո։ Ես տեսա, թե ինչպես էր նայում քեզ մինչև քարայրից դուրս գալը։

― Մի քիչ կատակեցի հետը։

― Նա շատ վատ վիճակում էր, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Հիմա համեմատաբար լավ է, նա այստեղից պետք է հեռանա։

― Անկասկած, նրան կարելի է Անսելմոյի հետ ռազմաճակատից այն կողմ ուղարկել։

― Դու և Անսելմոն կտանեք նրան, երբ այս ամենը ավարտվի։

Ռոբերտ Ջորդանը կոկորդում ցավ զգաց, զգաց նաև, որ ձայնը խռպոտվում է։

― Կարելի է, ― ասաց նա։

Պաբլոյի mujer֊ը նայեց նրան և տարուբերեց գլուխը։

― Ա՜խ, ա՜խ, ― ասաց նա, ― բոլո՞ր տղամարդիկ այդպես են։

― Ես ոչ մի բան չեմ ասել։ Նա գեղեցիկ է։ Ինքդ էլ գիտես։

― Ոչ, նա գեղեցիկ չէ։ Բայց սկսել է գեղեցկանալ։ Երևի ա՞յդ ես ուզում ասել, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Տղամարդի՞կ։ Ամո՛թ մեզ, կանանց, որ ձեզ աշխարհ ենք բերում։ Սակայն արի լուրջ խոսենք։ Հանրապետությունը այս աղջկա նմանների համար ապաստարաններ չունի՞։

― Ունի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Լավ ապաստարաններ ունի։ Ծովափին, Վալենսիայի մոտ։ Ուրիշ տեղերում էլ։ Այնտեղ նրան հոգ կտանեն ինչպես հարկն է, իսկ ինքը երեխաներին կխնամի, էվակուացված գյուղերից բերված երեխաներին։ Այնպես կանեն, որ աղջիկը գործը սովորի։

― Ես հենց դա եմ ուզում, ― ասաց Պաբլոյի mujer֊ը։ ― Պաբլոն արդեն սկսել է գլուխը կորցնել աղջկա պատճառով։ Նրան խորտակող մյուս պատճառն էլ դա է։ Հենց որ տեսնում է աղջկան, կարծես հիվանդ լինի։ Լավագույն ելքն այն կլինի, որ աղջիկը հեռանա այստեղից։

― Կարող ենք տանել, երբ սա ավարտվի։

― Հիմա ի՞նչ ես ասում, վստահե՞մ քեզ, դու նրա նկատմամբ հոգատար կլինե՞ս։ Այնպես եմ խոսում հետդ, կարծես հին ծանոթներ լինենք։

― Այդպես է, երբ մարդիկ հասկանում են իրար, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Նստի՛ր, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Ես քեզանից ոչ մի խոստում չեմ վերցնելու, որովհետև ինչ լինելու է, կլինի։ Բայց եթե նրան այստեղից չես տանելու, ապա խոստացիր։

― Այսինքն ինչո՞ւ, ի՞նչ կլինի, եթե չտանեմ այստեղից։

― Լսիր, ես չեմ ուզում տեսնել, թե նա ոնց է խելագարվում քո մեկնելուց հետո։ Ես արդեն տեսել եմ նրա խելագարությունը և կուշտ֊կուշտ եմ։

― Կամրջից հետո կտանենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Եթե կամրջից հետո կենդանի մնացինք, կտանենք։

― Այդ ձևի խոսակցությունն ինձ դուր չի գալիս։ Խոսելու նման ձևը երբեք բախտավոր վախճանի չի հասցնում։

― Այդ ձևով եմ խոսում, որովհետև խոստում եմ տալիս, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես քո ասած ժանգերը կախողներից չեմ։

― Տո՛ւր տեսնեմ ափդ, ― ասաց կինը։ Ռոբերտ Ջորդանը մեկնեց ձեռքը, կինը բաց արեց ափը, առավ իր խոշոր ձեռքի մեջ, բթամատով շփեց և նայեց, նայեց ուշադիր, հետո բաց թողեց ու կանգնեց։ Նա էլ կանգնեց, և կինը նայեց նրան առանց ժպիտի։

― Ի՞նչ տեսար ափիս մեջ, ― հարցրեց նրան Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես դրան չեմ հավատում։ Ասա՛, ահուդողի մեջ չեմ ընկնի։

― Ոչինչ, ― ասաց նրան կինը։ ― Ոչ մի բան չտեսա։

― Տեսար։ Ինձ համար պարզապես հետաքրքրական է։ Ես այդպիսի բաների չեմ հավատում։

― Իսկ ի՞նչ բանի ես հավատում։

― Շատ բաների, բայց ոչ դրան։

― Ինչի՞ն։

― Իմ գործին։

― Այո, ես դա տեսա։

― Ասա՛, ուրիշ ի՞նչ տեսար։

― Ուրիշ ոչ մի բան, ― ասաց կինը կտրուկ։ ― Ասացիր կամրջի գործը շա՞տ դժվար է։

― Ոչ։ Ասացի շատ կարևոր է։

― Բայց կարո՞ղ է դժվար լինել։

― Այո։ Հիմա պետք է գնամ հետախուզելու։ Քանի՞ հոգի ունեք այստեղ։

― Պիտանի՝ հինգ։ Գնչուն բանի պետք չէ, թեև վատ մարդ չէ։ Բարի սիրտ ունի։ Պաբլոյին հիմա արդեն չեմ վստահում։

― Քանի՞ վստահելի մարդ ունի Էլ Սորդոն։

― Երևի ութ։ Այս գիշեր կիմանանք։ Նա միշտ գալիս է մեզ մոտ։ Շատ գործնական մարդ է։ Նա էլ պայթուցիկ ունի։ Իհարկե, ոչ շատ։ Կխոսես հետը։

― Մա՞րդ ես ուղարկել մոտը։

― Նա ամեն գիշեր գալիս է։ Մեր հարևանն է։ Ոչ միայն ընկեր է, այլև բարեկամ։

― Ի՞նչ կարծիք ունես նրա մասին։

― Շատ լավ մարդ է։ Շատ էլ գործնական։ Գնացքի ժամանակ ահռելի էր։

― Իսկ մյուս խմբերո՞ւմ։

― Եթե ժամանակին հայտնենք, կարող ենք հավաքել մի հիսուն հրացանավոր, որոնց կարելի լինի ինչ֊որ չափով վստահել։

― Ինչպե՞ս թե ինչ֊որ չափով վստահել։

― Վստահելիությունը կախված է իրադրության ծանրությունից։

― Իսկ յուրաքանչյուր հրացանավոր քանի՞ փամփուշտ կունենա։

― Երևի քսան։ Նայած թե ինչպես կմոտենան այս գործին։ Կարող են և չմասնակցել։ Նկատի ունեցիր, որ այս կամրջի գործում ոչ փող կա, ոչ ավար, իսկ վտանգը մեծ է, դա կարելի է կռահել քո լռությունից։ Եվ վերջապես, այս բոլորից հետո, մարդիկ ստիպված են լինելու հեռանալու այս լեռներից։ Կամրջի պայթեցմանը շատերն են ընդդիմանալու։

― Պարզ է։

― Ուրեմն այսպես, ավելի լավ է դրա մասին լռես, եթե խոսելն անհրաժեշտ չլինի։

― Համաձայն եմ։

― Դե վեր կաց, գնա հետախուզիր կամուրջդ և հենց այս գիշեր էլ կզրուցենք Սորդոյի հետ։

― Հիմա, Անսելմոյի հետ կգնամ։

― Ուրեմն զարթեցրո՛ւ նրան, ― ասաց կինը։ ― Իսկ հրացան ոզո՞ւմ ես։

― Շնորհակալ եմ։ Ունենալը լավ է, բայց չեմ օգտագործելու։ Գնում եմ հետախուզելու և ոչ թե տագնապ ազդանշելու։ Շնորհակալություն այն ամենի համար, ինչ ասացիր։ Խոսելու քո այդ եղանակը ինձ շատ է դուր գալիս։

― Ջանում եմ խոսել անկեղծորեն։

― Դե ուրեմն ասա, թե ինչ տեսար ափիս մեջ։

― Ոչ, ― ասաց կինը և թափ տվեց գլուխը։ ― Ոչ մի բան չտեսա։ Գնա հետախուզիր քո կամուրջը։ Ես կհսկեմ սարքերդ։

― Ծածկի՛ր և մի՛ թող, որ որևէ մեկը ձեռք տա։ Ավելի լավ է այդտեղ մնան, քան քարայրում։

― Կծածկեմ, և ոչ ոք էլ ձեռք չի տա, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Իսկ հիմա գնա քո կամուրջը։

― Անսլեմո՛, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ձեռքը դնելով ծերունու ուսին, որ պառկած քնել էր՝ գլուխը դրած արմունկին։

Ծերունին վերև նայեց․

― Այո, ― ասաց։ ― Այո, իհարկե։ Գնանք։

Վերջին երկու հարյուր յարդն իջան մեծագույն զգուշությամբ՝ զառիթափի վերջին սոճինեերի ստվերներով, թաքնվելով ծառերի ետևում։ Ընդամենը հիսուն յարդ էր իրենց բաժանում կամրջից։ Լեռների շագանակագույն ուսերի վրայով իրիկնադեմի արևի դեռևս ընկնող շողերի տակ երևում էր դատարկության դեմ֊հանդիման կանգնած պողպատյա սև, միաթռիչ կամուրջը, որի յուրաքանչյուր ծայրին մի պահակախցիկ էր զետեղված։ Երկու ավտոմեքենա կողք֊կողքի կարող էին անցնել վրայով։ Ամրակուռ մետաղը միացնում էր խորունկ անդունդի երկու եզրերը, իսկ ներքևում մի փոքրիկ առվակ, զարկվելով ժայռերին ու գլաքարերին, ցատկոտում էր ու սպիտակին տալով գնում միանում կիրճի միջով հոսող մայր գետակին։

Արևն ընկել էր Ռոբերտ Ջորդանի աչքերին, և նա միայն կամրջի ուրվագիծն էր կարողանում տեսնել։ Հետո արևն իջավ, մայր մտավ և երբ Ռոբերտ Ջորդանը նայեց վերև՝ շագանակագույն, կլորավուն բարձունքին, որի թիկունքն էր անցել կուրացող արևը, նկատեց, որ լեռնալանջը պատված է հաճելի դալար կանաչով, իսկ կատարի մոտ հին ձյան կղզյակներ են մնացել։

Այնուհետև, օգտվելով լույսի ընձեռած վերջին փոքր հնարավորությունից, սկսեց ուշադիր զննել կամրջի կառուցվածքը։ Կրծքագրպանից հանեց նոթատետրը և արագ մի քանի գծանկար արեց։ Գծանկարների վրա պայթուցիկները չպատկերեց։ Դա հետո կանի։ Առայժմ նշեց միայն կետերը, որտեղ տեղադրվելու են պայթուցիկները, արեց այն հաշվարկով, որ պայթեցումից հետո հենասյունը պոկվի և թռիչքի մի հատվածն ընկնի անդունդը։ Դա կարելի է անել առանց ավելորդ շտապողականության, անել վարպետորեն, առանց վարանելու, պետք է ընդամենը կես դյուժին պայթուցիկ տեղադրել և կցել իրար այնպես, որ պայթյունները տեղի ունենան միաժամանակ։ Կարելի է ավելի կոպիտ ձևով էր անել, երկու շատ մեծ պայթուցիկ տեղադրել կամրջի հակադիր կողմերում և պայթեցնել միևնույն պահին։ Գծանկարներն արեց արագ, հաճույքով։ Ուրախ էր, որ վերջապես պարզել էր խնդիրը։ Ուրախ էր, որ վերջապես անցել է խնդրի կատարմանը։ Նա փակեց նոթատետրը, մատիտն անցկացրեց տետրի կազմի կաշվե օղակի մեջ, նոթատետրը դրեց գրպանը և գրպանը կոճկեց։

Այն միջոցին, երբ նա գծանկարներ անելով էր զբաղված, Անսելմոն զննում էր ճանապարհը, կամուրջն ու պահակախցիկները։ Նրան թվում էր, որ չափից ավելի են մոտեցել կամրջին և մոռացել են զգուշությունը։ Անսելմոն թեթևություն զգաց, երբ տեսավ, որ գծանկարներն արված են։

Ռոբերտ Ջորդանը կոճկեց գրպանը, պառկեց սոճու բնի ետևում ու շարունակեց իր դիտումները։ Անսելմոն ձեռքը դրեց նրա արմունկին և մատով ցույց տվեց դիմացը։

Դիմացի պահակախցիկում նստած էր ժամապահը։ Նա սվինը հագցրել էր ու հրացանն առել ծնկների արանքը։ Սիգարետ էր ծխում, գլխին գործած գլխարկ էր, հագին՝ բրդյա ծածկոցի տիպի թիկնոց։ Հիսուն յարդ հեռավորությունից դեմքը պարզ չէր երևում։ Ռոբերտ Ջորդանը հանեց հեռադիտակը, ձեռքով զգուշությամբ ծածկեց դիտապակիները, որպեսզի չփայլեն, թեև դա ավելորդ էր, քանի որ արևը մայր էր մտել։ Հեռադիտակի միջից կամուրջն այնքան մոտիկ երևաց, որ թվում էր, թե կարող է ձեռքով դիպչել բազիրքին, նա տեսնում էր ժամապահի նույնիսկ փոս ընկած այտերը, սիգարետի մոխիրը, սվինի յուղափայլը։ Իր դիմաց ցցուն այտոսկրերով ու փոս ընկած թշերով, մազակալած երեսով ու թավ հոնքերի տակ թաքնված աչքերով մի գեղջուկ էր՝ հրացանը խոշոր ձեռքերի մեջ պահած, հագին ծանր կոշիկներ, որ երևում էին թիկնոցի ծալերի տակից։ Պահակախցիկում մաշված ու սևացած կաշվով պատված գինու մի տափաշիշ էր պատից կախված և մի քանի լրագիր կար։ Հեռախոս չկար։ Կարող էր, անշուշտ, լինել այն մասում, որն իրեն չէր երևում։ Համենայն դեպս պահակախցիկից դուրս եկող լարեր չէին երևում, թեև ճանապարհի երկայնքին էլ հեռխոսագիծ կար, կամրջի վրայով էլ լարեր էին անցնում։ Պահակախցիկի կողքին երկու քարի վրա հանգչում էր փայտածխի մի կրակարան՝ սարքված նավթի թիթեղյա անոթից, որի վերևի մասը կտրել էին, իսկ կողերին ծակեր բացել։ Մեջը կրակ չկար, միայն մոխիր էր ու մի քանի սևացած թիթեղյա տուփեր։

Ռոբերտ Ջորդանը հեռադիտակը մեկնեց իր կողքին պառկած Անսելմոյին։ Ծերունին քմծիծաղեց և գլուխը բացասաբար շարժեց՝ մատով տկտկացնելով քունքին, հենց աչքի կողքը։

― Ya lo veo, տեսնում եմ, ― ասաց իսպանացին, առանց շրթունքները շարժելու, և այնպիսի մի ձևով, որ շշուկից ավելի ցածր հնչեց։ Նա նայեց ժամապահին, և, երբ Ռոբերտ Ջորդանը ժպտում էր իրեն, մի մատն ուղղեց դեպի կամուրջը, իսկ մյուսը տարավ կոկորդին և գիծ քաշեց։ Ռոբերտ Ջորդանը գլխով արեց, բայց այլևս չժպտաց։

Կամրջի հեռադիր ծայրի պահակախցիկը դիմային կողմով ուղղված էր դեպի ճանապարհը, և նրանք չէին կարող տեսնել ներսի մասը։ Ասֆալտապատ, լայն ու բարեկարգ ճանապարհը կամրջի հեռադիր ծայրում թեքվում էր դեպի ձախ ու հետո կորագծով թաքնվում էր հայացքից։ Հին ճանապարհը լայնացրել էին՝ տաշելով ապառաժյա ամրակուռ քարափը։ Կիրճի և կամրջի ձախ կամ արևմտյան կողմում մեծ, տաշած քարաբեկորներ էին շարել ճանապարհի եզրին։ Այդտեղ՝ անդունդի խորքում, կամրջի տակով անցնող առվակը խառնվում էր կիրճով հոսող գետակին։

― Իսկ մյուս պահակակետը որտե՞ղ է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ոլորանից հինգ հարյուր մետր ներքև։ Ճանապարհաշինության վարպետի հյուղակում, քարափի տակ։

― Այնտեղ քանի՞ հոգի են, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

Նա նորից էր հեռադիտակով նայում ժամապահին, որը պահակախցիկի փայտյա պատի վրա հանգցրել էր սիգարետը, թուղթը պատռել և ծխախոտի մնացուկը դատարկում էր գրպանից հանած կաշվե քիսիկի մեջ։ Ժամապահը վեր կացավ, հրացանը հենեց պատին, ձգվեց, հետո նորից վերցրեց հրացանը, առավ ուսին և դուրս եկավ։ Անսելմոն կպավ գետնին, Ռոբերտ Ջորդանը հեռադիտակը սահեցրեց վերնաշապիկի գրպանը և գլուխը թաքցրեց սոճու բնի ետևը։

― Այնտեղ յոթը հոգի են, մեկ էլ կապրալը, ― ասաց Անսելմոն՝ հպվելով Ռոբերտ Ջորդանի ականջին։ ― Գնչուից իմացա։

― Թող ժամապահը հեռանա, գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Չափից շատ ենք մոտեցել։

― Ինչ որ պետք էր տեսա՞ր։

― Այո։ Ինչ պետք էր տեսա։

Մայրամուտից հետո, երբ արևի վերջին ճառագայթներն էլ անհետացան լեռների թիկունքում, միանգամից ցրտեց ու սկսեց արագ մթնել։

― Քեզ ի՞նչ է թվում, ո՞նց է, ― ցածրաձայն ասաց Անսելմոն, երբ ակնդետ հետևում էին կամրջի երկայնքով դեպի մյուս պահակախցիկը շարժվող թիկնոց հագած անբարետես մարմնով ժամապահին, որի սվինը փայլփլում էր աղջամուղջի վերջին շողերի տակ։

― Շատ լավ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ, շատ լավ է։

― Ուրախ եմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Գնա՞նք։ Հիմա արդեն չի նկատի մեզ։

Ժամապահը կանգնած էր կամրջի հեռադիր ծայրին՝ թիկունքն արած նրանց։ Անդունդից լսվում էր գլաքարերին զարկվող առվակի ջրերի աղմուկը։ Հետո մի ուրիշ աղմուկ լսվեց, հետզհետե ուժեղացող մի թնդյուն, և նրանք տեսան, որ ժամապահը նայում է վերև, նրա գործված գլխարկը սահել էր ետ։ Իրենք նույնպես վերև նայեցին։ Իրիկնային երկնքով անհավատալի արագությամբ, միալար թնդյունով ու անկյուն կազմած թռչում էին միշարժիչանի երեք ինքնաթիռ, որ արծաթին էին տալիս բարձրում՝ արևի տակավին հածող ճառագայթների տակ, և թվում էր, թե շատ փոքր են։

― Մերո՞նք են, ― հարցրեց Անսելմոն։

― Կարծես թե, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, թեև նա գիտեր, որ այդպիսի բարձրության վրա երբեք էլ հաստատ չես կարող ասել, թե ումն են։ Կարող են ինչպես մեկ, այնպես էլ մյուս կողմի իրիկնային պարեկներ լինել։ Բայց մարդկանց միշտ էլ պետք է ասել, որ մերն են, եթե կործանիչներ են երևացել, դա նրանց վստահություն է ներշնչում, լավ են զգում։ Այլ բան է, երբ ռմբակոծիչներ են։

Հավանաբար Անսելմոն նույնպես լավ էր զգում։

― Մերոնք են, ― ասաց նա։ ― Moscas^[8] են։ Ծանոթ եմ դրանց։

― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինձ էլ է թվում, որ Moscas են։

Ռոբերտ Ջորդանը կարող էր հեռադիտակը վերցնել և տեղնուտեղը որոշել, թե ինչ ինքնաթիռներ են, բայց գերադասեց չանել այդ բանը։ Իր համար ոչ մի նշանակություն չուներ, թե այս գիշերով թռչող ինքնաթիռները ումը կլինեն, բայց եթե ծերուկին հաճելի է, որ մերը լինեն, ինչո՞ւ նրանից խլի այդ բավականությունը։ Հիմա, երբ ինքնաթիռներն հեռանում էին Սեգովիայի ուղղությամբ, նա նկատեց, որ դրանք նման չեն ցածրադիր թևերի վրա կարմիր տարբերանշաններ ունեցող և «Բոինգ֊23»֊ին նմանվող ռուսական կանաչագույն ինքնաթիռներին, որոնց իսպանացիները Moscas անունով էին կնքել։ Գույները տարբերել հնարավոր չէր, բայց ուրվագծերն ուրիշ էին։ Ո՛չ։ Ֆաշիստական ինքնաթիռներ էին, որ պարեկությունից տուն էին դառնում։

Ժամապահը դեռ կանգնել էր կամրջի հեռադիր ծայրի պահակախցիկի մոտ՝ թիկունքն արած իրենց։

― Գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա զգուշությամբ, ջանալով որ չնկատվի, սկսեց բարձրանալ զառիթափով, մինչև որ ժամապահի տեսադաշտից դուրս եկավ։ Անսելմոն հարյուր յարդ հեռավորության վրա հետևում էր նրան։ Ռոբերտ Ջորդանը կանգ առավ, ծերունին մոտեցավ, առաջ անցավ և մթության մեջ հաստատ քայլերով սկսեց բարձրանալ կիրճի զառիթափ լանջով։

― Ահռելի ավիացիա ունենք, ― երջանիկ ասաց ծերունին։

― Այո։

― Եվ կհաղթենք։

― Պետք է հաղթենք։

― Այո՛։ Եվ այն ժամանակ, հաղթանակից հետո, արի մեզ մոտ որսի։

― Ի՞նչ որսալու։

― Վարազ, արջ, գայլ, քարայծ։

― Որսորդություն սիրո՞ւմ ես։

― Այո՛, բարեկամս։ Ամեն ինչից ավելի։ Մեր գյուղում բոլորս էլ որսորդ ենք։ Դու չե՞ս սիրում։

― Ո՛չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Չեմ սիրում կենդանիներին սպանել։

― Իսկ ես ընհակառակը, ― ասաց ծերունին։ ― Չեմ սիրում մարդկանց սպանել։

― Ոչ ոք չի սիրում, բացի նրանցից, ում ուղեղը պղտորված է։ ― Բայց չեմ խորշում, եթե դա անհրաժեշտ է։ Եթե դա հանուն արդար դատի է։

― Դե դա ուրիշ բան է, ― ասաց Անսլեմոն։ ― Իմ տանը, երբ ես տուն ունեի, հիմա ես տուն չունեմ, վարազների ժանիքներ կային, ես նրանց որսացել էի լեռան ստորոտի անտառներում։ Գայլի մորթիներ կային։ Այդ գայլերին ես որսացել էի ձմեռը, ձյան մեջ։ Մեկը շատ մեծ էր, դրան սպանեցի մթնշաղին, գյուղի մոտակայքում, նոյեմբերին, երեկոյան տունդարձի ճանապարհին։ Իմ տան հատակին գայլի չորս մորթի էր փռված։ Դրանք մաշվել էին ոտների տակ, բայց դրանք գայլի մորթիներ էին։ Իմ տանը քարայծի եղջյուրներ կային, ես այդ քարայծին սպանել էի Սիեռայի բարձունքներում, արծվի մի խրտվիլակ կար, թևերը բացած, աչքերն այնպես դեղին էին, այնպես իրական, կարծես կենդանի արծիվ լիներ։ Ավիլացի մի վարպետ էր սարքել։ Շատ գեղեցիկ էր։ Ես նայում էի այդ բոլորին և մեծ հաճույք էի զգում։

― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Իմ գյուղի եկեղեցու դռանը արջի թաթ էր մեխված։ Ես էի այդ արջին խփել, գարնանը, բլրի լանջին, ձյան մեջ, նա այդ թաթով մի գերան էր շուռումուռ տալիս։

― Ե՞րբ ես խփել։

― Վեց տարի առաջ։ Եվ ամեն անգամ, երբ տեսնում էի եկեղեցու դռանը մեխված այդ չորացած թաթը, որ նման էր մարդու ձեռքին, բայց երկար ճիրաններ ուներ, հաճույք էի զգում։

― Հպարտանո՞ւմ էիր։

― Հպարտանում էլ էի, հիշում էլ, թե ոնց բլրի լանջին, վաղ գարնանը արջի հետ մենամարտի բռնվեցի։ Երբ մարդ ես սպանում, մեզ նման մարդ, ի՞նչ ես հիշելու, ոչ մի բան չի մնա հիշողությանդ մեջ։

― Թաթը եկեղեցու դռանը չես մեխի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Չէ՛։ Դա խելքից դուրս վայրենություն է։ Չնայած որ մարդու ձեռքը նման է արջի թաթին։

― Մարդու իրանն էլ նման է արջի իրանին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Արջի մորթին որ հանես, կտեսնես, թե ինչքան նման են մարդու և արջի մկանները։

― Ճիշտ է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Գնչուներն ասում են, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են։ Նրանք հավատում են դրան։

― Նույնն էլ Ամերիկայի հնդկացիները, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դրա համար էլ, երբ արջ են սպանում, սկսում են արդարանալ նրա առաջ, աղաչում են, որ ների իրենց։ Գանգը դնում են մի ծառի վրա և հեռանալուց առաջ խնդրում են, որ ների։

― Ինչո՞ւ են, գիտե՞ք, գնչուներն հավատում, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են, որովհետև, ասում են նրանք, եթե արջի մորթին, հանես, մարմինները նույնն են, որովհետև արջն էլ է գարեջուր խմում, արջին էլ է երաժշտությունը դուր գալիս, արջն էլ է սիրում պարել։

― Նույնն էլ հնդկացիները։

― Ուրեմն հնդկացինե՞րն էլ գնչու են։

― Ոչ։ Բայց արջի մասին նրանց պատկերացումը նույնն է։

― Պարզ է։ Մեկ էլ՝ ահա ինչու են գնչուներն հավատում, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են, որովհետև նա էլ է սիրում գողությունը։

― Քո երակներում գնչուի արյուն կա՞։

― Ոչ։ Բայց շատ ծանոթներ եմ ունեցել, մանավանդ այս պատերազմի ընթացքում։ Սարերում շատ գնչուներ կան։ Ուրիշ ցեղախմբերի անդամներին սպանելը նրանց մոտ մեղք չի համարվում։ Թեև նրանք այդ բանը ժխտում են, բայց այդպես է։

― Ոնց որ մարոկցիները։

― Այո։ Բայց գնչուները շատ օրենքներ ունեն, որ վիզ չեն առնում։ Այս պատերազմի ընթացքում գնչուներից շատերը նորից սկսեցին ստորություններ անել, ոնց որ հին օրերին։

― Նրանք չեն հասկանում, թե ինչու է այս պատերազմը մղվում։ Նրանք չգիտեն, թե ինչի համար ենք մենք կռվում։

― Չգիտեն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Նրանք գիտեն միայն, որ պատերազմ է և մարդիկ կարող են անպատիժ իրար սպանել, ոնց որ հին օրերին։

― Դու մարդ սպանե՞լ ես, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ քաջալերված մթությունից ու իրար հետ անցկացրած մի օրվա ընթացքում առաջացած մտերմությունից։

― Այո։ Մի քանի անգամ։ Բայց տհաճությամբ։ Մարդ սպանելը ես մեղք եմ համարում։ Նույնիսկ ֆաշիստներին, որոնց մենք պարտավոր ենք սպանել։ Արջի և մարդու մեջ մեծ տարբերություն կա, ես այդ գնչուական զրույցներին չեմ հավատում, մարդու և կենդանու եղբայրությունս ո՞րն է։ Ո՛չ։ Ես դեմ եմ մարդու սպանության, ինչ մարդ էլ լինի։

― Չնայած դրան սպանել ես։

― Այո։ Եվ էլի եմ սպանելու։ Բայց եթե ողջ մնամ, այնպես կապրեմ, որ ոչ մեկին չվնասեմ, այն ժամանակ ևս թողություն կստանամ։

― Ումի՞ց կստանաս։

― Ի՞նչ իմանամ։ Հիմա ոչ աստված կա, ոչ որդի, ոչ էլ սուրբ հոգի, ո՞վ է թողություն շնորհելու։ Չգիտեմ։

― Դո՞ւ էլ չես հավատում, որ աստված կա։

― Չեմ հավատում, բարեկամս։ Չկա։ Եթե աստված լիներ, մի՞թե թույլ կտար, որ այս ամենը կատարվեր։ Ինչե՜ր տեսա ես իմ այս աչքերով։ Թող նրանք հավատան աստծուն։

― Նրանք հավատում են։

― Ինձ համար, ինչ խոսք, ծանր է, որ հրաժարվել եմ նրանից, որովհետև ամբողջ կյանքս հավատացյալ եմ եղել։ Բայց հիմա ամեն մարդ պետք է միայն ինքն իր խղճի առաջ պատասխանատու լինի։

― Ուրեմն ինքդ ես քեզ թողություն շնորհելու սպանություններիդ համար։

― Կարծում եմ այո, ― ասաց Անսելմոն։ ― Եթե այդպես հասկացար, թող այդպես լինի։ Բայց մարդ սպանելը մեղք է, ուզում ես հավատա աստծուն, ուզում ես մի հավատա։ Ինձ համար շատ ծանր է ուրիշի կայնքը խլելը։ Կանեմ, եթե երբևէ անհրաժեշտ լինի, բայց ես Պաբլոյի ցեղից չեմ։

― Պատերազմում հաղթելու համար թշնամիներին պետք է սպանել։ Դա հին ճշմարտություն է։

― Անշուշտ։ Պատերազմ է, պետք է սպանենք։ Բայց ես տարօրինակ մտքեր ունեմ, ― ասաց Անսելմոն։ Հիմա մթության մեջ նրանք քայլում էին իրար հպված, և Անսելմոն բարձրանալիս գլուխը մերթ ընդ մերթ շրջում էր ու ցածրաձայն խոսում։

― Ես նույնիսկ եպիսկոպոսներին չէի սպանի։ Նույնիսկ կալվածատերերին։ Ես նրանց կաշխատեցնեի, ամեն օր, մինչև կյանքի վերջը, հանդերում, սարերում, անտառներում, ոնց որ մենք ենք աշխատել, որպեսզի նրանք հասկանան, թե մարդն ինչու է ծնվել։ Ես նրանց կստիպեի, որ քնեն որտեղ մենք ենք քնում, ուտեմ ինչ մենք ենք ուտում։ Բայց գլխավորը՝ կստիպեի, որ աշխատեն։ Այդ ձևով նրանք խելքի կգան։

― Եվ կփրկեն իրենց կյանքն ու քեզ նորից կստրկացնեն։

― Սպանելով ինչի՞ կհասնես, ի՞նչ կսովորեն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բոլորին չես կարող ոչնչացնել, նրանց սերունդներն ավելի մեծ ատելությամբ կլցվեն։ Բանտն էլ անօգուտ բան է։ Բանտը ավելի կուժեղացնի ատելությունը։ Միայն այդքան։ Ո՛չ, մենք պետք է մեր թշնամիներին սովորեցնենք, հասկացնենք։

― Բայց, այնուամենայնիվ, դու մարդ սպանել ես։

― Այո, ― ասաց Անսելմոն։ ― Շատ անգամ, և էլի եմ սպանելու։ Բայց տհաճությամբ, և սպանությունը մեղք եմ համարում։

― Իսկ ժամապահի՞ն։ Թե՞ կատակում էիր, երբ ասում էիր ժամապահին սպանելու մասին։

― Կատակում էի։ Բայց կսպանեի ժամապահին։ Այո՛։ Անպայման, և հանգիստ խղճով, քանի որ դա մեր գործի համար է։ Բայց տյաճությամբ։

― Դա կթողնենք նրանց, ում հաճելի է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ութ և հինգ։ Տասներեք հոգի, որոնց համար դա հաճելի է։

― Այդ բանն հաճույքով անողներ շատ կան, ― ասաց Անսելմոն մթության մեջ։ ― Մենք այդպիսի մարդիկ շատ ունենք։ Ավելի շատ, քան մարտի համար պիտանիները։

― Մասնակցե՞լ ես մարտերի։

― Ոչ, ― ասաց ծերունին։ ― Պատերազմի առաջին օրերին Սոգվիայում, երբ կռիվն սկսվեց, պարտվեցինք ու փախանք։ Ես էլ փախա բոլորի հետ։ Չէինք էլ հասկանում, թե ինչ պետք է անենք, ինչպես անենք։ Կոտորակի մի հրացան ունեի, խոշոր կոտորակի, իսկ guardia civil֊ը մազուզեր ուներ, ես նրան հարյուր յարդից չէի կարող խփել, նրանք մեզ երեք հարյուր յարդի վրա էին կրակում։ Ոչխարի հոտի նման գցել էին առաջները։ ― Լռեց։ Հետո հարցրեց․ ― Ի՞նչ ես կարծում, կամրջի համար մարտ կլինի՞։

― Կարող է։

― Ես դեռ կարգին մարտ չեմ տեսել, միայն փախել եմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Չգիտեմ, թե ինչպես կվարվեմ։ Ծեր մարդ եմ, շփոթված։

― Ես քո կողքին կլինեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Դու շա՞տ ես մասնակցել մարտերի։

― Մի քանի անգամ։

― Իսկ այս կամրջի մասին ի՞նչ ես մտածում։

― Նախ և առաջ մտածում եմ, թե ինչպես պայթեցնեմ։ Դա է իմ գործը։ Կպայթեցնենք, դժվար չէ։ Հետո էլ մյուս հարցերը կկարգավորենք։ Կնախապատրաստվենք։ Ամեն ինչ գրած կլինի։

― Այստեղ շատ քչերը կարդալ գիտեն, ― ասաց Անսելմոն։

― Գրավոր կտամ, բացի այդ էլ կբացատրեմ, որպեսզի պարզ դառնա։

― Ինձ ինչ հանձնարարես, կանեմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բայց որ հիշում եմ Սեգովայի կռիվը, ուզում եմ պարզ իմանալ, թե ես ինչ պիտի անեմ, երբ մարտն սկսվի կամ էլ ասենք կրակոցներ սկսեցինք փոխանակել։ Իմանամ ինչ պիտի անեմ, որպեսզի ինչ վիճակի մեջ էլ ընկնենք՝ չփախչեմ։ Թե չէ հիշում եմ՝ Սեգովիայում հա փախչել էի ուզում։

― Իրար հետ կլինենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես քեզ կասեմ, թե ինչ անես։

― Որ այդպես է, էլ հարց չունեմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ինչ հրամայես, այն էլ կանեմ։

― Մեր գործը կամուրջն է, նաև մարտը, եթե տեղի ունենա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և զգաց, որ մթության մեջ իր խոսքը փոքր֊ինչ թատերական դդուրս եկավ, բայց իսպաներեն լավ հնչեց։

― Դա շատ հետաքրքիր գործ կլինի, ― ասաց Անսելմոն։

Լսելով, թե ինչքան պարզ, համեստ ու բնական ձևով հնչեցին այդ խոսքերը, որոնց մեջ ոչ անգլիացիների երևույթները թերագնահատող, ոչ էլ ռոմանական ժողովուրդների հոխորտացող խոսքի երանգը կար, Ռոբերտ Ջորդանը մտածեց, որ ինքը շատ բախտավոր է։ Բախտավոր է, քանի որ այս ծերունին է իր կողքին, քանի որ տեսել էր կամուրջը և պարզել էր, թե ինչպես կարելի է պայթեցնել, որ այս անգամ անհրաժեշտություն չկա սովորականի պես պահակակետերը ոչնչացնելու, ինչպես հրամայել էր անել Գոլցը։ Նա համաձայն չէր Գոլցի հրամանի հետ։ Համաձայն չէր, որովհետև հասկանում էր, թե դրա կատարումից հետո ինչ կպատահի իրեն, ինչ կպատահի ծերունուն։ Շատ վատ բաներ են սպասում նրանց, ովքեր կատարելու են այդ հրամանները։

Այդ ձևով մտածելը քեզ վայել չէ, ասաց ինքն իրեն, ոչ դու, ոչ էլ որևէ մեկը թող չմտածի, թե այդ բանն իրեն չպետք է պատահի։ Ի՞նչ ես դու, ի՞նչ է ծերունին։ Ոչինչ։ Դուք գործիք եք և պետք է ձեր պարտականությունը կատարեք։ Տրված է հրամանը, անհրաժեշտ է կատարել, դու կատարող ես, հրամայված է պայթեցնել կամուրջը, պայթեցրո՛ւ, դա կարող է շրջադարձային նշանակություն ունենալ մարդկային ցեղի ճակատագրի համար։ Ինչպես որ ամեն մի բան կարող է շրջադարձային լինել այս պատերազմում։ Քեզ միայն մի բան է հանձնարարված, և դու դա պետք է կատարես։ Միայն մի բան։ Չէ մի։ Եթե մի բան լիներ, շատ հեշտ էր։ Լավ։ Բավական է նվնվաս, շաղակրատ շնորդի, ասաց ինքն իրեն։ Ուրիշ բանի մասին մտածիր։

Եվ մտածեց Մարիայի մասին, մտաբերեց նրա մաշկը, մազերը, աչքերը, բոլորն էլ ոսկու նման շիկաշագանակագույն, ճիշտ է, մազերը մի քիչ ավելի մուգ են, բայց հետագայում կթվա, թե ավելի բաց գույնի են, երբ արևը կխփի և մաշկի ողորկ երեսը կդառնա թույլ ոսկեգույն ու մի մուգ երանգ խորքերից դեպի դուրս կթափանցի։ Երևի ամբողջ մարմնի մաշկը այդպես ողորկ է, իսկ շարժումները ձախավեր են, կարծես ինչ֊որ բանից շփոթված է, ինչ֊որ ներքին, իրեն միայն հայտնի բանից, նրան թվում է, թե դա բոլորը տեսնում են, այնինչ այդպիսի բան չկա, դա միայն նրա երևակայության մեջ է։ Հիշեց, թե ինչպես էր աղջիկը շիկնել, երբ ինքը նայել էր նրան, ինչպես էր նա նստել՝ ձեռները կանթած ծնկների վրա, օձիքը բաց, կրծքերը սեղմված վերնաշապիկի տակ։ Հիշեց և զգաց, որ կոկորդը սեղմվեց, քայլելը դժվարացավ։ Հիմա Անսելմոյի հետ կողք֊կողքի լուռ առաջ էին շարժվում։ Հետ ծերունին խոսեց․

― Այս ժայռերը կանցնենք ու դուրս կգանք ճամբար։

Ժայռերի վրայով անցնելիս մթության մեջ մեկը ձայն տվեց․

― Կանգնե՛ք։ Ո՞վ է։

Լսվեց հրացանի ետ քաշվոց փակաղակի շխկոցը, հետո կոթին խփվելու ձայնը։

― Ընկերներ ենք, ― ասաց Անսելմոն։

― Ի՞նչ ընկերներ։

― Պաբլոյի ընկերները, ― ասաց ծերունին։ ― Ի՞նչ է, չե՞ս ճանաչում մեզ։

― Ճանաչում եմ, բայց կա հրաման։ Նշանաբանն ասեք։

― Չգիտենք։ Մենք ներքևից ենք գալիս։

― Գիտեմ, ― ասաց մարդը խավարի մեջ։ ― Գալիս եք կամրջից։ Ամեն ինչ գիտեմ։ Բայց հրաման տվողը ես չեմ։ Դուք պետք է նշանաբանի երկրորդ կեսն ասեք։

― Իսկ առաջին կեսը ո՞րն է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Մոռացել եմ, ― մթության մեջ ասաց մարդն ու ծիծաղեց։ ― Լավ, ես քո ըսենցն ու ընենցը, գնա՛ ճամբար, գնա՛, քո էլ, քո պայթուցիկների էլ։

― Սա էլ քեզ պարտիզանական կարգապահություն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Քաշի՛ր հրացանիդ շնիկը։

― Քաշված է, ― ասաց մարդը մթության մեջ։ ― Քաշել եմ բութովս ու ցուցամատով։

― Եթե մաուզերի հետ այդպես վարվես, կարող է կրակել, որովհետև փակաղակի վրա փոսորակ չունի։

― Սա հենց մաուզեր է որ կա, ― ասաց մարդը։ ― Բայց ես այնպիսի ուժեղ բութ ու ցուցամատ ունեմ, որ ասել չի լինի։ Միշտ էլ այդպես եմ ետ քաշել։

― Հրացանն ո՞ւր ես ուղղել, ― հարցրեց Անսելմոն մթության մեջ։

― Քո վրա, ― ասաց մարդը, ― հենց այն պահից, երբ փակաղակը ետ էի քաշում։ Ճամբար որ հասնես, կասես փոխարինող ուղարկեն, այնպես եմ սովածացել՝ ասելու չէ։ Ես դրա։ Նշանաբանն էլ եմ մոռացել։

― Անունդ ի՞նչ է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Ագուստին, ― ասաց տղամարդը։ ― Անունս Ագուստին է, և տաղտուկից մեռնում եմ այս կեղտոտ տեղում։

― Կհայտնենք պատգամդ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և մտածեց․ տեսնես արդյոք aburmiento բառը, որ տաղտուկ է նշանակում իսպաներեն և որը բոլորովին էլ ռամկական բառ չէ, ուրիշ երկրներում էլ գործածո՞ւմ են գյուղացիները։ Այստեղ յուրաքանչյուր իսպանացու բերանում, ինչ դասակարգից էլ լինի, դա ամենասովորական բառերից է։

― Լսի՛ր, ― ասաց Ագուստինը և մոտեցավ ու ձեռքը դրեց Ռոբերտ Ջորդանի ուսին։ Հետո հրահանը խփեց կայծքարին, աբեթը վառեց, փչեց, որպեսզի բորբոքվի կրակը, մոտեցրեց երիտասարդի դեմքին։ ― Մյուսին նման ես, ― ասաց։ ― Բայց ինչ֊որ բանով տարբերվում ես։ Լսի՛ր, ― ասաց, իջեցրեց հրահանը և կանգնեց հրացանը ձեռքին։ ― Այն, որ կամրջի մասին ասում են, ճի՞շտ է։

― Ի՞նչ կամրջի։

― Այն կեղտոտ կամուրջը, որ պայթեցնելու ենք ու հետո էլ ռադ ենք լինելու այստեղից։

― Չգիտեմ։

― Դո՞ւ չգիտես, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ա՛յ քեզ բան։ Հապա այդ պայթուցիկը ո՞ւմն է։

― Իմը։

― Եվ դու չգիտես, թե դա ինչի համար է։ Լսի՛ր, հեքիաթներ մի՛ պատմիր։

― Ես գիտեմ, թե ինչի համար է, դու էլ կիմանաս, երբ որ ժամանակը գա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկ հիմա գնացինք ճամբար։

― Գնա, գիտե՞ս ուր, ― ասաց Ագուստինը։ ― Քո ըսենցն ու ընենցը։ Բայց սպասիր, քեզ մի բան ասեմ, պետք կգա։ Ուզո՞ւմ ես։

― Ուզում եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― եթե ուշունց չէ, ― կրկնեց Ագուստինի գործածած ամենակեղտոտ հայհոյական խոսքերից մեկը։

Ագուստինը խոսում էր միայն հայհոյանքներով, նույն հայհոյանքը նա մեկ որպես ածական էր օգտագործում, մեկ որպես բայ, և դժվար էր հավատալ, թե նա առհասարակ կարող է մի նախադասություն ասել առանց հայհոյանքի։

Ագուստինը ծիծաղեց, երբ լսեց Ռոբերտ Ջորդանի հայհոյական խոսքը։

― Ես էլ այդպես եմ խոսում։ Գուցե տգեղ է։ Ի՞նչ իմանաս։ Ամեն մեկն իր ձևով է խոսում։ Լսի՛ր։ Ես այդ կամրջի դարդը չեմ։ Ոչ մի բանի էլ դարդը չեմ։ Ես տաղտուկից մեռնում եմ այս սարերում։ Թե պետք է գնանք այստեղից, գնանք։ Ի՞նչ ունեմ այստեղ։ Թողնենք֊հեռանանք։ Բայց քեզ մի բան եմ ուզում ասել։ Պայթուցիկդ լավ պահիր։

― Շնորհակալություն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Քեզանի՞ց։

― Ոչ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Նրանցից, ովքեր ուշունցով չեն խոսում, ոնց որ ես։

― Այսինքն, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Իսպաներեն հասկանո՞ւմ ես, ― ասաց արդեն լրջացած Ագուստինը։ ― Լավ պահիր քո այդ ըսենց ու ընենց պայթուցիկը։

― Շնորհակալություն։

― Ինձ շնորհակալություն պետք չէ։ Պայթուցիկդ լավ պահիր։

― Բա՞ն է պատահել պայթուցիկին։

― Ոչ։ Եթե պատահած լիներ, այսքան երկար լեզու չէի ծեծի հետդ։

― Այնուամենայնիվ շնորհակալություն։ Դե մենք գնացինք ճամբար։

― Գնացե՛ք, ― ասաց Ագուստինը։ ― Չմոռանաք, թող մեկին ուղարկեն, ասեք նշանաբանն իմանա։

― Ճամբարում կհանդիպե՞նք քեզ հետ։

― Անպայման, բարեկամս։ Հենց քիչ հետո։

― Գնացինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Անսելմոյին։

Նրանք քայլում էին մարգագետնի եզրով։ Շուրջ բոլորը գորշ մառախուղ էր։ Սոճու փշատերևով ծածկված անտառի չոր հատակից հետո այժմ ոտների տակ փափուկ ու շաղոտ խոտ էր և կոշիկների պարանե ներբաններից խոնավությունը ներս էր թափանցում։

Ծառերի արանքից մի լույս երևաց, Ռոբերտ Ջորդանը կռահեց, որ դա քարայրի մուտքն է։

― Շատ լավ մարդ է Ագուստինը, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ճիշտ է, ուշունց շատ է տալիս և միշտ էլ կատակում է, բայց կարգին մարդ է։

― Լա՞ց ես ճանաչում։

― Այո։ Վաղուց։ Լրիվ վստահում եմ նրան։

― Իսկ այն ասա՞ծը։

― Ճիշտ է, բարեկամս։ Պաբլոյից հետո պետք է զգուշանալ, դե դու էլ տեսար։

― Իսկ ի՞նչ պետք է անենք։

― Միշտ մեկն ու մեկը պիտի պահակ կանգնի։

― Ո՞վ։

― Դու։ Ես։ Կինը և Ագուստինը։ Քանի որ նա վտանգ է զգում։

― Մինչև մեր այստեղ գալը դու գիտեի՞ր, որ վիճակն այսքան վատ է։

― Ոչ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Նոր է այսպես դարձել։ Բայց միևնույն է, պիտի այստեղ գայինք։ Այս տեղերի տերն ու տիրակալն էլ Պաբլոն ու Էլ Սորդոն են։ Ուզենք֊չուզենք իրենց պիտի դիմենք, քանի որ մենակ չենք կարող այս գործը գլուխ բերել։

― Իսկ Էլ Սորդո՞ն։

― Լավն է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ինչքան որ մյուսը վատն է, այնքան էլ սա լավն է։

― Դու հիմա համոզվա՞ծ ես, որ նա բոլորովին անպետք է։

― Կեսօրից հետո անընդհատ այդ մասին եմ մտածել, քիչ առաջ էլ նորից լսեցիք։ Կարծում եմ, որ այո, իսկապես անպետք է։

― Ի՞նչ ես կարծում, ավելի ճիշտ չի՞ լինի, եթե ասենք, թե ուրիշ կամուրջ ենք պայթեցնելու և գնանք ուրիշներից օգնություն խնդրենք։

― Չի լինի։ Այստեղ դու ոչ մի բան չես կարող անել, որ նա չիմանա։ Մնում է, որ զգուշությամբ գործենք։

Մոտեցան քարայրի մուտքին, որի առաջ կախված ծածկոցի կողքից լույսի շող էր երևում։ Ուսապարկերը ծառի բնի մոտ էին և ծածկված էին բրեզենտով։ Ռոբերտ Ջորդանը չոքեց, ձեռքը մտցրեց խոնավացած կոպիտ բրեզենտի տակ, ուսապարկի արտաքին գրպանից կաշեպատ մի տափաշիշ հանեց և սահեցրեց շալվարի գրպանը։ Հետո օղակների մեջ անցկացված սողնակները քաշեց, ուսապարկերի կապերը քանդեց, ձեռքը տարավ ու սկսեց շոշափելով ստուգել միջի իրերը։ Ուսապարկերից մեկի խորքում, տոպրակների մեջ, քառակողիկներ էին դրված, վրան՝ ծալված ննջապարկը։ Այս ուսապարկի կողպեքի սողնակը նա նորից անցկացրեց օղակի մեջ և ձեռքերը մտցրեց ու սկսեց ստուգել մյուս ուսապարկը։ Ձեռքերը կպան պայթուցիչի հնացած, փայտյա արկղի սուր կողերին, հետո սիգարի տուփին, որի մեջ զույգ լարերով փաթափված գլանաձև հրապատիճներ էին լցված (այս բոլորը նա այնպիսի բծախնդրությամբ էր փաթեթավորել ու դասավորել, ինչպես մանկության օրերին թռչունների ձվերն էր դասավորում)։ Նա շոշափեց փողից անջատված և կաշվե բաճկոնի մեջ ծրարված ավտոմատի կոթը, ուսապարկի ներքնագրպաններից մեկում դրված երկու սկավառակներն ու հինգ պահեստատուփերը, մի ուրիշ գրպանում տեղավորված պղնձալարի երկու կարժերը, մեկը՝ փոքր, մյուսն՝ ավելի մեծ և էլեկտրամեկուսիչով պատված, ապա տափակ բերանով իր աքցանն ու քառակողիկները ծակելու նպատակով վերցված հերունը։ Այդ գրպանից ռուսական սիգարետների մի մեծ տուփ հանեց, դա տվել էին Գոլցի շտաբում, ուսապարկի բերանը կապեց, կողպեքի սողնակը մտցրեց իր տեղը, կափույրներն իջեցրեց, կոճկեց և բրեզենտը նորից քաշեց ուսապարկերի վրա։ Անսելմոն քարայր էր մտել։

Ռոբերտ Ջորդանը վեր կացավ, ուզում էր հետևել Անսելմոյին, բայց հետո միտքը փոխեց, բրեզենտը գցեց մի կողմ, վերցրեց ուսապարկերը, յուրաքանչյուրը մի ձեռքով և, մի կերպ քարշ տալով, շարժվեց դեպի քարայրի մուտքը։ Մուտքի մոտ մի ուսապարկը ցած դրեց, ծածկոցը քաշեց, բռնեց կաշվե ուսափոկերը ու ծանրության տակ կռացած մտավ քարայրը։

Քարայրում տաք էր ու ծխոտ։ Մի պատի տակ սեղանն էր տեղավորված, վրան դրված էր մի շիշ, որի բերանին ճարպամոմ էին անցկացրել։ Սեղանի շուրջը նստել էին Պաբլոն, երեք տղամարդ, որոնց ծանոթ չէր, և գնչուն՝ Ռաֆայելը։ Մոմի լուսը նստածների ստվերներն էր գծում պատի վրա, Անսելմոն եկել ու կանգնել էր սեղանի մոտ։ Պաբլոյի կինը քարայրի անկյունում օջախի առաջ կանգնած փուքսով հրահրում էր փայտածխի կրակը։ Աղջիկը չոքել էր նրա կողքին և ինչ֊որ բան էր խառնում երկաթյա կաթսայում։ Երբ Ռոբերտ Ջորդանը ներս եկավ, աղջիկը կաթսայի միջից հանեց փայտյա գդալը և հայացքը հառեց նրա վրա, կրակի լույսի տակ Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ աղջկա դեմքը, թևերը, գդալի վրայով գլորվող ու երկաթյա կաթսայի մեջ ընկնող կաթիլները։

― Այդ ի՞նչ ես քարշ տվել, ― հարցրեց Պաբոն։

― Իրերս, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և ուսապարկերը հենեց պատին՝ դռան և սեղանի արանքում։

― Դրսում ավելի լավ չէ՞ր, ― հարցրեց Պաբլոն։

― Կրակը հեռու է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Սիգարետ վերցրու։ ― Հանեց գունավոր, բանվորի մեծ պատկերով խավաքարտե տուփը, կողերին բութ մատի եղունգով գիծ քաշեց և հրեց Պաբլոյի կողմը։

Անսելմոն հումամշակ կաշվով պատած մի աթոռ բերեց նրան, և նա տեղավորվեց սեղանի շուրջը։ Պաբլոն նայեց նրան, թվում էր, թե ուզում է շարունակել խոսակցությունը, հետո շրջվեց և ձեռքը գցեց սիգարետներին։

Ռոբերտ Ջորդանը տուփը հրեց մյուսների կողմը։ Նա նրանց դեռ չէր նայում, բայց նկատեց, որ միայն մեկը սիգարետներ վերցրեց։ Ամբողջ ուշադրությունը լարել էր Պաբլոյի վրա։

― Ո՞նց են գործերդ, գնչու, ― հարցրեց Ռաֆայելին։

― Լավ են, ― ասաց գնչուն։ Ռոբերտ Ջորդանի համար արդեն պարզ էր, որ մինչև ներս գալը իր մասին են խոսել։ Նույնիսկ քնչուն էր շփոթված։

― Կինը թողնո՞ւմ է, որ նորից ուտես, ― հարցրեց Ռաբերտ Ջորդանը գնչուին։

― Այո։ Անպայման, ― ասաց գնչուն։ Հիմա նա արդեն կեսօրվա ուրախ, սրտաբաց ու կատակախոս մարդը չէր։

Պաբլոյի կինը լուռ փչում էր ածուխի կրակը։

― Ագուստին անունով մարդն ասում էր, որ տաղտուկից մեռնում է վերևում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Տաղտուկը չի սպանի, ― ասաց Պաբլոն։ ― Թող մի քիչ էլ մեռնի։

― Գինի կա՞, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ դիմելով բոլորին և ձեռներով սեղանին հենված ձգվեց առաջ։

― Քիչ է մնացել, ― սրտնեղած ասաց Պաբլոն։

Ռոբերտ Ջորդանը սկսեց նայել երեք անծանոթներին, որոշեց շոշափել տիրոջ տրամադրությունը։

― Որ այդպես է, մի բաժակ ջուր տվեք։ Լսի՛ր, ― ձայն տվեց աղջկան, ― ինձ մի բաժակ ջուր բեր։

Աղջիկը նայեց կնոջը, որ լուռ կանգնել էր և բոլորովին ցույց չէր տալիս, թե լսում է, բաժակը վերցրեց, գնաց կաթսայից ջուր լցրեց ու բերեց դրեց սեղանին՝ Ռոբերտ Ջորդանի դիմաց։ Նա ժպտաց աղջկան։ Հետո որովայնի մկանները պրկեց, մի փոքր ձախ թեքվեց և ատրճանակը մեջքի վրայից սահեցրեց ազդրի կողմը։ Ձեռքը մտցրեց ետևի գրպանը, իսկ Պաբլոն անթարթ հետևում էր նրան։ Նա գիտեր, որ բոլորն են հետևում իրեն, բայց նրա ուշադրությունը միայն Պաբլոյի կողմն էր։ Գրպանից հանեց կաշեպատ տափաշիշը, վերցրեց բաժակը, ջրի կեսը խմեց և տափաշշից սկսեց դանդաղ լցնել բաժակը։

― Քեզ համար սա շատ է թունդ, թե չէ կտայի, որ խմես, ― ասաց աղջկան և նորից ժպտաց։

― Քիչ է մնացել, թե չէ քեզ էլ կտայի, ― ասաց Պաբլոյին։

― Անիսոնն ինձ դուր չի գալիս, ― ասաց Պաբլոն՝ առնելով շուրջը տարածված իրեն ծանոթ սուր հոտը։

― Ավելի լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― թե չէ շատ քիչ է մնացել։

― Այդ ի՞նչ խմիչք է, ― հարցրեց գնչուն։

― Դեղ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ուզո՞ւմ ես փորձել։

― Ինչի՞ համար է։

― Ամեն ինչի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ամեն ինչ բուժում է։ Եթե որևէ հիվանդություն ունես, կբուժի։

― Տուր փորձեմ, ― ասաց գնչուն։

Ռոբերտ Ջորդանը բաժակը հրեց նրա կողմը։ Հույս ուներ, որ գնչուն մի կումից ավելի չի խմի այդ կաթնադեղնագույն հեղուկից։ Շատ քիչ էր մնացել։ Իսկ դրա մի բաժակը այնքան բաների էր փոխարինում հիմա։ Փոխարինում էր երեկոյան թերթերին, գիշերային սրճարաններին, շագանակենիներին, որոնք ծաղկում են այս ամսին, քաղաքի ծայրամասերի ծառուղիներով դանդաղ շարժվող ծանրաքարշ ձիերին, գրախանութներին, կրպակներին, պատկերասրահներին, Մոնսուրի զբոսայգուն, Բուֆալո մարզահրապարակին ու Բյուտ Շոմոնին, «Գարանտի տրաստ կոմպանիին» և Իլ դը լա Սիտեին, հնամենի Ֆոյոտ պանդոկին, երեկոյան ընթերցանություններին ու հանգստին։ Փոխարինում էր այն ամենին, որ եղել էին վայելք ու բավականություն մի ժամանակ, բայց հետո մոռացվել, և հիմա նորից էին հառնում հիշողության մեջ՝ այդ պղտոր, դառնահամ, լեզուն ընդարմացնող, ուղեղը տաքացնող, ստամոքսը ջերմացնող, մտքերը վերափոխող կախարդական հեղուկի ամեն մի կումի հետ։

Գնչուն դեմքը ծամածռեց ու վերադարձրեց բաժակը։

― Հոտը անիսոնի է, բայց դառն է, ոնց որ լեղի, ― ասաց նա։ ― Լավ է հիվանդ էլ մնաս, քան թե այդ դեղը խմես։

― Դա օշինդրից է այդպես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկական աբսենթի մեջ օշինդր է լինում։ Ոմանք ասում են, որ սա ուղեղը ցամաքեցնում է։ Ես դրան չեմ հավատում։ Մտքերդ են միայն վերափոխվում։ Սա պիտի լցնես բաժակի մեջ ու հետո շատ դանդաղ, կաթիլ֊կաթիլ ջուր ավելացնես վրան, իսկ ես ջրի վրա լցրեցի աբսենթը։

― Դու այդ ի՞նչ ես պատմում, ― բարկացած ասաց Պաբլոն՝ նրա խոսքերի մեջ ծաղր զգալով։

― Բացատրում եմ, թե ինչ դեղ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և քմծիծաղեց։ ― Մադրիդում եմ գնել։ Վերջին շիշն էր, երեք շաբաթ է արդեն։ ― Նա մի մեծ կում արեց և մի հաճելի թմրություն զգաց լեզի վրա։ Նայեց Պաբլոյին ու նորից քմծիծաղեց։

― Հետո՞, ասա տեսնենք, ո՞նց են գործերդ, ― հարցրեց Պաբլոյին։

Պաբլոն չպատասխանեց։ Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց ուշադրությամբ նայել երեք անծանոթ սեղանակիցներին։ Մեկի դեմքը լայն էր ու տափակ, տափակ ու դարչնագույն, ոնց որ սեռանոյան ապուխտ, քիթը նույնպես տափակ էր ու ջարդված, բերանի անկյունում դրված ռուսական սիգարետը էլ ավելի էր ընդգծում դեմքի տափակությունը։ Մազերը կարճ էին ու մոխրագույն, մորուքը նույնպես, հագել էր, ինչպես գրեթե բոլորն այդ վայրերում, սև բաճկոն և օձիքը կոճկել էր։ Այն պահին, երբ Ռոբերտ Ջորդանը նայում էր նրան, տղամարդը աչքերն իջեցրել էր ու անթարթ հայացքը գցել էր սեղանին։ Մյուս երկուսը հավանաբար եղբայրներ էին։ Շատ էին նման, երկուսն էլ կարճահասակ, պնդակազմ, սևահեր, մազերը թափված ճակատին, աչքերը մուգ, մաշկը թուխ։ Մեկի ճակատին, ձախ աչքի վերևում, սպի կար։ Նա նայում էր նրանց, նրանք էլ իր վրա էին հառել անթարթ հայացքները։ Մեկը քսանվեց֊քսանութ տարեկան կլիներ, մյուսը՝ երևի մի երկու տարով մեծ։

― Այդ ինչի՞ վրա ես այդպես նայում, ― հարցրեց սպիավոր եղբայրը։

― Քո վրա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։

― Եվ ի՞նչ արտակարգ բան տեսար։

― Ոչ մի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Սիգարետ վերցրու, չե՞ս ուզում։

― Ինչո՞ւ չեմ ուզում, ― ասաց եղբայրը։ Նա դեռ չէր վերցրել։ ― Այն մեկն էլ էր այս սիգարետներից ծխում։ Գնացքինը։

― Դու է՞լ ես մասնակցել գնացքի պայթեցմանը։

― Մենք բոլորս էլ մասնակցել ենք, ― հանգիստ ասաց եղբայրը։ ― Բոլորս, բացի ծերուկից։

― Մեզ հիմա հենց այդպիսի բան է պետք, ― ասաց Պաբլոն։ ― Մի նոր գնացք։

― Կարող ենք անել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կամրջից հետո։

Նա նկատեց, որ Պաբլոյի կինը շրջվել է ու ականջ է դնում։ Կամուրջ բառից հետո լռություն տիրեց։

― Կամրջից հետո, ― վճռականապես կրկնեց Ռոբերտ Ջորդանն ու մի կում աբսենթ առավ բերանը։ Պիտի խոսես, մտածեց նա, ուզես թե չուզես։ Մեկ է, այս խոսակցությունից խուսափել չես կարող։

― Կամրջի պայթեցմանը ես չեմ մասնակցի, ― ասաց Պաբլոն ու հայացքն իջեցրեց։ ― Ոչ ես կմասնակցեմ, ոչ էլ իմ մարդիկ։

Ռոբերտ Ջորդանը ոչ մի խոսք չասաց։ Նա նայեց Անսելմոյին, բարձրացրեց բաժակն ու ասաց․

― Ուրեմն, ծերուկ, երկուսով ենք պայթեցնելու։

― Առանց այս թուլամորթի, ― ասաց Անսելմոն։

― Ի՞նչ ասացիր, ― հարցրեց Պաբլոն ծերունուն։

― Քեզ ինչ։ Քեզ հետ չեմ խոսում, ― ասաց Անսելմոն։

Ռոբերտ Ջորդանը հայացքը շրջեց Պաբլոյի կնոջ կողմը։ Սա դեռ լսում էր և խոսակցությանը խառնվելու նշաններ ցույց չէր տալիս։ Կինը ցածրաձայն մի բան ասաց աղջկան, սա վեր կացավ կրակի առջևից, սահեց պատի կողքով, մի կողմ քաշեց քարայրի ծածկոցն ու դուրս եկավ։ Կարծես թե ուզում է խառնվել խոսակցությանը, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Այո, այդպես է երևում։ Չէի ուզի, որ այսպես ստացվեր, բայց եթե ուրիշ հնար չկա՞։

― Ուրեմն առանց քո օգնության կպայթեցնենք կամուրջը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Պաբլոյին։

― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ, թե ինչպես նրա երեսը քրտինքով պատվեց։ ― Այստեղ դու կամուրջ չես պայթեցնի։

― Չէ՞։

― Դու կամուրջ չես պայթեցնի, ― ծանր֊ծանր ասաց Պաբլոն։

― Իսկ դու ի՞նչ կասեիր, ― դիմեց Ռոբերտ Ջորդանը Պաբլոյի կնոջը, որը հանգիստ և հսկայամարմին կանգնել էր օջախի կողքին։ Կինը շրջվեց նրանց կողմն ու ասաց․

― Ես կողմ եմ կամրջի պայթեցմանը։ ― Կրակի լույսն ընկել էր նրա դեմքին, նա կարմրել էր, ավելի թխացել, մի տաք փայլ էր ստացել ու գեղեցկացել։ Այդպես էլ պետք է լիներ։

― Ի՞նչ ասացիր, ― հարցրեց Պաբլոն ու շրջվեց կնոջ կողմը։ Ռոբերտ Ջորդանը նրա հայացքում նկատեց դավաճանության զոհ դարձած մարդու արտահայտություն, տեսավ, թե ինչպես է քրտնակալել նրա ճակատը։

― Ես կողմ եմ կամրջի պայթեցմանը և դեմ եմ քեզ, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Ուրիշ ոչինչ։

― Ես էլ եմ կողմ կամրջին, ― ասաց տափակ դեմքով ու ջարդված քթով մարդը և ծխախոտի մնացուկը հանգցրեց սեղանին։

― Ես կամրջի հետ գործ չունեմ, ― ասաց եղբայրներից մեկը։ ― Ես կողմ եմ Պաբլոյի mujer֊ին։

― Ես էլ, ― ասաց մյուս եղբայրը։

― Ես էլ, ― ասաց գնչուն։

Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքն իջեցրել էր ցած, դրել ատրճանակին ու հետևում էր Պաբլոյին։ Նա պատրաստ էր ամեն րոպե սեղմելու բլթակը, եթե անհրաժեշտ լիներ, բայց մտածում էր, որ լավ կլինի, եթե դրա կարիքը չզգացվի, թեև հարցը լուծելու ամենապարզ ու ամենահեշտ եղանակը դա է։ Հիմա արդեն ինչ֊որ լավ բան էր նկատվում, պետք չէ գործը փչացնել, մանավանդ որ գիտի, թե ինչպես կարող է միանգամից ամեն ինչ շուռ գալ, երբ գործը հասնի կռվի․ ողջ ընտանիքը, տոհմը, ողջ խումբը կարող են դուրս գալ օտարականի դեմ, բայց այնուամենայնիվ, մտածում էր նա, եթե գործն այդպիսի ընթացք է ստացել, ամենապարզ, ամենալավ և հարցի ամենաճիշտ վիրաբուժական լուծումը բլթակը սեղմելն է։ Նա հետևում էր նաև Պաբլոյի կնոջը, որը հպարտ, ամուր ու առողջ կանգնել էր և շիկնած լսում էր երդումի նման արտասանվող խոսքերը։

― Ես Հանրապետության հետ եմ, ― երջանկությամբ ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Իսկ Հանրապետությունը կամրջի պայթեցումն է։ Հետագայում ժամանակ կունենանք ուրիշ ծրագրեր էլ գլուխ բերելու։

― Այդպես ես կարծում, հա՞մ ― դառնացած ասաց Պաբլոն։ ― Դո՛ւ, ցուլի քո այդ ուղեղով ու պոռնիկի քո այդ սրտով։ Դու կարծում ես, որ կամրջից հետո դեռ հետագա է լինելու, հա՞։ Դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ է լինելու։

― Այն, ինչ որ պիտի լինի, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Ինչ֊որ պիտի լինի, այն էլ կլինի։

― Եվ քեզ համար ոչ մի նշանակություն չունի՞, որ այս անօգուտ գործից հետո մեզ որսերի պես կհետապնդեն։ Որ կմեռնենք։

― Ոչ մի, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Եվ չփորձես ինձ վախեցնել, թուլամո՛րթ։

― Թուլամորթ, ― դառնացած ասաց Պաբլոն։ ― Թուլամորթ եմ, որովհետև գիտեմ, թե ինչ բան է տակտիկա ասվածը։ Որովհետև գիտեմ, թե ինչ է լինելու այս խելագարության արդյունքը։ Եթե մեկը գիտի, թե ինչ բան է հիմարությունը, չի նշանակում, որ նա թուլամորթ է։

― Իսկ եթե գիտի, թե ինչ բան է թուլամորթությունը, դա նույնպես չի նշանակում, որ նա հիմար է, ― ասաց Անսելմոն, որն արդեն չէր կարողացել խոսքն եկած տեղը լռել։

― Դու մեռնել ուզո՞ւմ ես, ― լրջորեն հարցրեց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանը նկատեց, որ դա հռետորական հարց չէ։

― Ո՛չ։

― Ուրեմն բերանիդ չափն իմացիր։ Շատ ես խոսում, հասկանում ես, չես հասկանում, մեկ է։ Չե՞ս տեսնում, որ սա լուրջ բան է, ― ասաց համարյա ողբագին։ ― Ի՞նչ է, միայն ե՞ս եմ այստեղ, որ տեսնում եմ, թե սա ինչ լուրջ բան է։

― Երևի այո, միայն դու, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Այո՛, Պաբլո՛, այո՛, ծերո՛ւկ։ Միայն դու։ Մեկ էլ ես։ Դու ես տեսնում, մեկ էլ ես, կինը չի տեսնում, նա կարդաց ափիս մեջ, բայց տակավին չի տեսնում։ Տակավին չի տեսնում։

― Ի՞նչ է, հենց այնպե՞ս եմ դարձել ձեր առաջնորդը, ― հարցրեց Պաբլոն։ ― Ես գիտեմ, թե ինչ եմ խոսում։ Դուք չգիտեք։ Այս ծերուկը հիմարություններ է դուրս տալիս։ Ո՞վ է սա, ընդամենը սուրհանդակ, մեկ էլ օտարականների ուղեկցորդ։ Այս օտարականը այս գործն անում է օտարականների օգուտի համար։ Իր օգուտի համար մենք պետք է զոհվենք։ Ես մեր լավն եմ ուզում, մեր ապահովությունը։

― Ապահովություն, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Այդպիսի բան չկա։ Այնքան մարդ է հիմա այստեղ ապահովություն փնտրում, որ վտանգը գնալով մեծանում է։ Ապահովության ետևից որ ընկնենք, ունեցածներս էլ կկորցնենք։

― Նա եկել և շերեփը ձեռքին կանգնել էր սեղանի կողքին։

― Ապահովություն կա, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ապահով լինելու համար պետք է իմանաս, թե ինչպես շարժվես, որ վտանգը կողքովդ անցնի։ Ոնց որ ցլամարտիկներն են անում, վտանգն անցնում է կողքներով, իսկ իրենք մնում են անվնաս։

― Մինչև կոտոշահարվելը, ― դառնությամբ ասաց կինը։ ― Այդ խոսքերը ինչքան ասես լսել եմ մատադորներից, բայց մեկ է, մի օր կոտոշահարվել են։ Այնքան էր Ֆինիտոն ասում, որ ամեն ինչ գործն իմանալուց է կախված, որ ցուլը երբեք չի կարող կոտոշահարել մարդուն, եթե մարդն ինքը չնետի իրեն նրա կոտոշների վրա։ Նրանք միշտ էլ այդպես պարծենկոտ֊պարծենկոտ խոսում են, բայց մեկ է, մի օր կոտոշահարվում են։ Մենք էլ վեր ենք կենում ու հիվանդանոց այցելության ենք գնում։ ― Նա սկսեց այցելության ժամանակ տեղի ունեցած խոսակցության տնազն անել ու որոտաց․ ― Ողջույն երկարակյաց։ Ողջույն։ ― Հետո հիվանդ ցլամարտիկի նվաղուն ձայնը նմանակելով ասաց․ ― Buenas, compadre։^[9]Մանչուկ։</ref> ո՞նց պատահեց այս կեղտոտ փորձանքը։ ― Եվ նորից հոգնած ու ցածրաձայն ասաց։ ― Դատարկ բան է, կին։ Դատարկ բան է, Պիլար։ Չպիտի պատահեր։ Ախր լավ էի խփել, հասկացիր։ Ավելի լավ հնարավոր էլ չի խփել։ Խփել էի տեղը տեղին, արդեն ծնկները երերում էին, հենց այն էր ծալվելու էին մարմնի ծանրության տակ, ես էլ սկսեցի հպարտ֊հպարտ հեռանալ, մեկ էր ետևիցս փափուկ տեղիս միջով կոտոշը խրեց մինչև լյադրս։ ― Կինը ծիծաղեց և դադարելով ցլամարտիկի կանացի ձայնը նմանակելուց, նորից որոտաց։ ― Այդ էլ քեզ ապահովություն։ Ի՞նչ է, իզո՞ւր եմ ինը տարի աշխարհի ամենաձախողակ մատադորների հետ ապրել։ Վախն էլ գիտեմ, ապահով լինելն էլ։ Ինչ խոսում ես խոսիր, ապահովության մասին չխոսես։ Հիմա դառնամ քեզ։ Ինչպիսի՜ երազներով կապվեցի քեզ հետ։ Հետո ի՞նչ դուրս եկավ, ընդամենը մեկ տարի է անցել պատերազմն սկսվելու օրից, և տես, թե ինչ ես դարձել։ Անբան, հարբեցող, թուլամորթ։

― Դու իրավունք չունես ինձ հետ այդ ձևով խոսելու, ― ասաց Պաբլոն։ ― Մանավանդ ուրիշների մոտ, օտարականի մոտ։

― Միայն այդ ձևով եմ խոսելու, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Չլսեցի՞ր, թե ինչ ասացին մարդիկ։ Կարծում ես, թե տակավին դո՞ւ ես հրամանատարը։

― Այո, ― ասաց Պաբլոն։ ― Հրամանատարը ես եմ։

― Վերջ տուր կատակներիդ, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Հրամանատարը ես եմ։ Լսեցիր չէ՞, la gente, մարդկանց կարծիքը։ Միակ հրամանատարը ես եմ։ Եթե ցանկանում ես, կարող ես մնալ այստեղ, կարող ես ուտել մեզ հետ, գինի խմել, բայց չափը չանցնել, կարող ես մասնակցել մեր գործերին, եթե ցանկանաս։ Բայց իմացիր, հրամանատարը ես եմ։

― Ես քեզ կգնդակահարեմ, քեզ էլ, օտարականին էլ, ― մռայլված ասաց Պաբլոն։

― Փորձի՛ր, ― ասաց կինը։ ― Կտեսնես, թե ինչ կգա գլուխդ։

― Մի բաժակ ջուր տվեք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը՝ հայացքը չկտրելով մռայլված, ծանրախոհ տղամարդուց, միաժամանակ հետևելով կնոջը, որը հպարտ ու ինքնավստահ կանգնել էր սեղանի կողքին և բարձր ու տիրականորեն պահել էր շերեփը ձեռքի մեջ, որպես գայիսոն։

― Մարիա՛, ― ձայն տվեց Պաբլոյի կինը, և երբ աղջիկն երևաց, ասաց․ ― ընկերոջը ջուր բեր։

Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքը տարավ գրպանը տափաշիշը հանելու և այդ միջոցին էլ ատրճանակի պատյանը բացեց և դրեց ազդրի վրա։ Հետո իր դատարկված բաժակի մեջ աբսենթ լցրեց և սկսեց աղջկա բերած ջուրը կաթիլ֊կաթիլ լցնել աբսենթի վրա։ Աղջիկը կանգնել էր կողքին ու դիտում էր։

― Դուրս արի, ― ասաց Պաբլոյի կինը աղջկան և գդալով ցույց տվեց քարայրի մուտքը։

― Ցուրտ է դրսում, ― ասաց աղջիկը և, այտը հպած Ռոբերտ Ջորդանին, շարունակեց նայել պղտորվող հեղուկին։

― Գուցեև այդպես է, ― ասաց Պաբլոյի կինը։ ― Բայց այստեղ էլ չափից ավելի շոգ է։ ― Հետո մեղմ ձայնով ավելացրեց․ ― Քիչ մնաց։

Աղջիկը գլուխը կախեց ու գնաց։

Երևի այլևս չի կարողանա համբերել, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Մի ձեռքով պահեց բաժակը, մյուսը, արդեն բացահայտորեն, տարավ ատրճանակին, ապահովիչն իջեցրեց և, երբ առավ ափի մեջ, զգաց, թե ինչպիսի հանգստությամբ համակվեց ողորկ ու մաշված փոսորակի և ձգանի սառն կեռիկի մտերմիկ հպումից։ Պաբլոն հիմա իրեն չէր նայում։ Նայում էր միայն կնոջը։ Կինը շարունակեց։

― Լսի՛ր, հարբեցող։ Հիմա հասկացա՞ր, թե ով է այստեղ հրամանատարը։

― Ես եմ հրամանատարը։

― Ո՛չ, մազակալած ականջիդ կեղտը մաքրի՛ր ու լսի՛ր։ Լավ լսիր։ Այստեղ հրամայում եմ ես։

Պաբլոն նայում էր նրան, բայց դեմքի արտահայտությունից հնարավոր չէր կռահել, թե ինչ էր մտածում։ Նայում էր կնոջը բավական ինքնավստահ, հետո շրջվեց և զննող ու երկարատև հայացքով նայեց սեղանի մյուս ծայրին նստած Ռոբերտ Ջորդանին, հետո նորից դարձավ կնոջ կողմը։

― Լավ։ Դու հրամայիր, ― ասաց նա։ ― Եթե ուզում ես, նա էլ կարող է հրամայել։ Եվ երկուսդ էլ կարող եք գնալ գրողի ծոցը։ ― Նայում էր ուղիղ կնոջ դեմքին և հայացքի մեջ ոչ նվաստացման նշույլ կար, ոչ էլ վախի։ ― Գուցև ճիշտ է, որ ծույլ եմ։ Գուցեև շատ եմ խմում։ Հնարավոր է։ Կարող ես նաև ինձ թուլամորթ համարել, կարող ես, բայց իմացիր, դա ճիշտ չէ։ Ես հիմար չեմ։ ― Լռեց։ ― Հրամայիր, եթե դա քեզ համար հաճելի է։ Իսկ հիմա, եթե դու կին ես և ոչ թե միայն հրամանատար, մի բան տուր ուտենք։

― Մարի՛ա, ― ձայն տվեց Պաբլոյի կինը։ Քարայրի մուտքի ծածկոցը քաշվեց և երևաց աղջկա գլուխը։ ― Արի ընթրիքը մատուցիր։

Աղջիկը ներս եկավ, գնաց օջախի կողքի ցածրիկ սեղանի վրայից վերցրեց էմալապատ ամաններն ու բերեց դրեց սեղանին։

― Գինի կա, բոլորին կհերիքի, ― ասաց Պաբլոյի կինը Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Ուշադրություն մի՛ դարձրու այդ հարբեցողի ասածներին։ Սա էլ որ վերջանա, նորը կճարենք։ Վերջացրո՛ւ քո այդ տարօրինակ խմիչքն ու գինի լցրու բաժակդ։

Ռոբերտ Ջորդանը մի շնչով կուլ տվեց մնացած աբսենթը և զգաց, որ մի ներքին, աննկատելի, խոնավ գոլորշու նման թեթև ջերմություն տարածվեց մարմնում, քիմիական ռեակցիաներից առաջացող ջերմություն։ Դատարկ բաժակը տվեց աղջկան, նա թասից գինի լցրեց և ժպտաց իրեն։

― Հետո՞, տեսա՞ր կամուրջը, ― հարցրեց գնչուն։ Մյուսները, որ հպատակությունները փոխելուց հետո բերանները փակ նստել էին, ձգվեցին առաջ, որպեսզի լսեն խոսակցությունը։

― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հեշտ գործ է։ Ուզո՞ւմ եք ցույց տամ։

― Այո, բարեկամ։ Հետաքրքիր է։

Ռոբերտ Ջորդանը կրծքագրպանից հանեց նոթատետրը և ցույց տվեց գծանկարները։

― Տես, ինչքան նման է, ― ասաց տափակադեմ մարդը, որի անունը Պրիմիտիվո էր։ ― Կամուրջն է, որ կա։

Ռոբերտ Ջորդանը մատիտի ծայրով ցույց էր տալիս, թե որտեղ են դրվելու պայթագլանիկները, բացատրում էր, թե ինչու են դրվելու այդ տեղերում և ինչպես է պայթեցվելու կամուրջը։

― Ինչքա՜ն պարզ է, ― ասաց սպիավոր եղբայրը, որի անունը Անդրես էր։ ― Իսկ ինչպե՞ս ես դրանք պայթեցնելու։

Ռոբերտ Ջորդանը դա էլ բացատրեց, և այն պահին, երբ ցույց էր տալիս, թե ինչպես է արվում այդ ամենը, զգաց, որ աղջկա թևն իր ուսին է։ Պաբլոյի կինը նույնպես լսում էր բացատրությունները։ Միայն Պաբլոն էր, որ ոչ մի հետաքրքրություն չէր ցուցաբերում։ Նստել էր և մերթ ընդ մերթ սուզում էր բաժակը կողքի գինու թասի մեջ, որ քարայրի մուտքի ձախ կողմում կախված տիկից լցրել էր Մարիան, և խմում էր։

― Այսպիսի բաներ շա՞տ ես արել, ― ցածրաձայն հարցրեց աղջիկը։

― Այո։

― Իսկ մենք կտեսնե՞նք, թե ոնց է լինելու։

― Այո։ Ինչո՞ւ չէ։

― Կտեսնեք, ― ասաց սեղանի ծայրից Պաբլոն։ ― Ես համոզված եմ, որ կտեսնեք։

― Լռի՛ր, ― ասաց Պաբլոյի կինը և հանկարծ, երբ հիշեց, թե ինչ էր տեսել կեսօրին Ռոբերտ Ջորդանի ափը նայելիս, գոռաց՝ վայրի, խելահեղ զայրույթով․ ― լռի՛ր, թուլամորթ։ Չկռռաս, ագռավ։ Լռի՛ր, մարդասպան։

― Լավ, ― ասաց Պաբլոն։ Լռում եմ։ Դու հրամանատար ես և պետք է նայես այդ սիրուն պատկերներին։ Բայց հիշիր, ես հիմար չեմ։

Պաբլոյի կինն զգաց, որ կատաղությունը փոխվում է ցավի, հույսերի ու խոստումների խորտակման մի հին զգացողության, որը ծանոթ էր իրեն դեռ այն օրերից, երբ փոքրիկ աղջիկ էր, և գիտեր, թե իր ամբողջ կյանքի ընթացքում ինչեր են հետևել դրան։ Հիմա նորից հանկարծակի հայտնվել է այդ զգացողությունը, և կինը փորձեց հեռացնել այն իրենից, չթողնել, որ դիպչի իրեն, դիպչի Հանրապետությանը, ու ասաց․

― Հացի նստենք։ Մարի՛ա, ամանները լցրո՛ւ։

1. ↑ Գվարդիական, ժանդարմ(իսպ․)։
2. ↑ խեղճ (ֆր․)։
3. ↑ Զրկվեց ձիավարական ակումբի անդամությունից (ֆր․)։
4. ↑ Ողջույն (իսպ․)։
5. ↑ Կին (իսպ․)։
6. ↑ Շատ թույլ (իսպ․)։
7. ↑ Մեքենա։ Այստեղ՝ գնդացիր (իսպ․)։
8. ↑ Ճանճեր (իսպ․)։
9. ↑ Ողջույն, կնքամայր(իսպ․)։ Դո՞ւ ոնց ես, Պիլար։ ― հետո նորից որոտաց․ ― Ախր ո՞նց պատահեց, Ֆինիտո, Chico,