Սույն գրքի հիմնական նպատակն է տալ այն հետաքրքրական կանոնի բացատրությունը, որը Արիտիայում Դիանայի քրմի պաշտոնի ժառանգման կարգն էր սահմանում։ Ավելի քան երեսուն տարի առաջ ձեռնարկելով այս խնդրի ուսումնասիրությունը, ենթադրում էի, թե լուծումը կարող է շատ շուտ գտնվել։ Մինչդեռ շուտով պարզվեց, որ ճշմարտանման (նույնիսկ պարզապես հասկանալի) լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է քննել մի շարք ավելի ընդհանուր հարցեր, որոնց մի մասը անցյալում փաստորեն չի արծարծվել։ Հետագա հրատարակություններում այդ և դրանց մոտ հարցերի քննարկումը հետզհետե ավելի շատ տեղ էր գրավում, և հետազոտությունը ծավալվում էր բազում ուղղություններով, մինչև որ նախկին երկու հատորը վերածվեց տասներկուսի։ Այդ ընթացքում ընթերցողները հաճախ էին ցանկություն հայտնում, որ «Ոսկե ճյուղը» ավելի սեղմ հրատարակվի։ Այս համառոտ հրատարակության լույս ընծայումը թելադրված է այդ ցանկությւնը բավարարելու և գիրքը ընթերցողների ավելի լայն շրջանների մատչելի դարձնելու ձգտումով։ Թեև գրքի ծավալը զգալիորեն կրճատվել է, բայց ես ջանացել եմ անձեռնմխելի պահել նրա հիմնական գաղափարները և դրանք պարզաբանելու համար բավականաչափ օրինակներ բերել։ Չնայած շարադրանքի սեղմությանը, մեծ մասամբ պահպանվել է նաև լիակատար հրատարակության լեզուն։ Հնարավորին չափ ծավալուն տեքստեր զետեղելու համար կրճատել եմ ծանոթագրություններն ու աղբյուրների ստույգ վկայությունները։ Այդ իսկ պատճառով որևէ ասույթի ստույգ աղբյուրը ստուգելու համար ընթերցողները պետք է դիմեն լիակատար հրատարակությանը, որը մատենագիտական մանրամասն տեղեկատու ունի։

Համառոտված հրատարակության մեջ նոր նյութեր չեմ բերել և չեմ փոխել վերջին՝ լիակատար հրատարակության մեջ արտահայտած տեսակետներս։ Այն տվյալները, որոնց այդ ժամանակամիջոցում ինձ հաջողվեց ծանոթանալ, ամբողջությամբ վերցված կամ հաստատում էին իմ եզրահանգումները, կամ նորովի բացատրում հին դրույթները․․․

Ճի՞շտ արդյոք իմ տեսությունը, թե՞ նրանից պետք է հրաժարվել՝ ապագան ցույց կտա։ Ես միշտ պատրաստ եմ հրաժարվել նրանից՝ հօգուտ ավելի լավ տեսության։ Հանրության դատին ներկայացնելով գրքի նոր փոփոխակը, կցանկանայի նախ զգուշացնել նրա խնդիրը սխալ հասկանալուց, որը շարունակում է առ այսօր չնայած որ անցյալում դրա դեմ արդեն ելույթ եմ ունեցել։ Եթե սույն աշխատության մեջ ես մանրամասն կանգ եմ առնում ծառերի պաշտամունքի վրա, ապա դրա պատճառը այն չէ, որ ես չափազանցնում եմ նրա նշանակությունը կրոնի պատմության մեջ, և առավել ևս ոչ այն պատճառով, որ ես ամբողջ դիցաբանությունը բխեցնում եմ նրանից։ Ցանկանալով բացատրել Անտառի արքա տիտղոսը կրող քրմի պաշտոնի իմաստը, ես պարզապես չէի կարող լռելյայն անցնել այդ պաշտամունքի կողքով։ Չէ որ այդ քրմի պարտականության մեջ էր մտնում սրբազան պուրակում գտնվող Ոսկե ճյուղը պոկելը։ Սակայն ես հեռու եմ կրոնական գիտակցության զարգացման մեջ ծառերի պաշտամունքին առաջնակարգ տեղ տալուց և մասնավորապես այն համարում եմ հանգուցյալների հանդեպ ունեցած վախի հետևանք, որը, ըստ իս, նախնադարյան կրոնի ձևավորման ամենահզոր գործոնն է։ Հուսով եմ, որ հիմա ինձ չեն մեղադրի այն բանում, թե ես կողմնակից եմ դիցաբանությանը, որը ես ոչ միայն պարզապես կեղծ, այլև անմիտ ու անհեթեթ եմ համարում։ Բայց ես այնքան լավ եմ ծանոթ մոլորության հիդրային, որ չեմ կարծում, թե նրա գլուխներից մեկը կտրելով, կկարողանամ կանխել մեկ այլ գլխի (կամ էլ հենց նույնի) աճը։ Այդուհանդերձ, ես հավատում եմ իմ ընթերցողների խելամտությանն ու անկեղծությանը, արդ թող նրանք էլ փարատեն այդ լուրջ մոլորությունը։

Լոնդոն, 1922 թ․, հունիս

«Ո՞վ չի տեսել Թյոռների «Ոսկե ճյուղը» նկարը։ Մի բնանկար՝ ողողված անրջանքի ոսկեհուռ ճառագումով, որի մեջ խորասուզվել է Թյոռների աստվածային ոգին՝ հրաշափոխելով բնապատկերներից սքանչելագույնը, ոգեղեն ներշնչանքի պահին տեսած Նեմիի փոքր անտառալճակը՝ «Դիանայի հայելին», ինչես այն անվանում էին հնում։ Անմոռանալի է ջրի անդորր հայելին, որը շրջերիզված է կանաչավետ Ալբանական լեռնապարով։ Տեղանքի մեկուսությունը չեն խաթարում լճի ափին նիրհող տիպիկ իտալական երկու գյուղակները և նույնպես իտալական ոճի դղյակը, որի այգիները կտրուկ սանդղակներով իջնում են դեպի լճակը։ Թվում է, թե Դիանան չի ցանկացել թողնել այդ մենավոր ափը և շարունակում է բնակվել անտառի թավուտում։

Հնադարում անտառային այդ համայնապատկերի վրա բազմիցս նույն տարօրինակ ու եղեռնական իրադարձությունն է տեղի ունեցել։ Լճի հյուսիսային ափին, հենց կախված ժայռերի տակ, որոնց վրա ծվարել էր Նեմի գյուղակը, գտնվում էր սուրբ պուրակը և Նեմիի կամ Անտառային Դիանայի սրբավայրը։ Այդ ժամանակ լիճը և պուրակը հայտնի էին Արիտիա անունով։ Բայց Արիտիա քաղաքը (այժմ կոչվում է Լա Ռիչա) գտնվում էր այստեղից գրեթե հինգ կիլոմետրի վրա՝ Ալբանական լեռան ստորոտին, և կտրուկ զառիթափով անջրպետված էր լեռան լանջին՝ փոքր ձագարանման գոգավորությունում ամփոփվող լճից։ Սրբազան պուրակում մի ծառ էր աճում, և ամբողջ օրը, մինչև խոր գիշեր նրա շուրջը գաղտագողի քայլում էր մարդկային մի մռայլ կերպարանք, նրա ձեռքին մերկացրած սուր կար, և նա ուշադիր նայում էր շուրջը, ասես ամեն վայրկյան սպասում էր թշնամու հարձակման։ Դա մարդասպան քուրմն էր, իսկ նա, որին սպասում էր քուրմը, վաղ թե ուշ պետք է սպաներ քրմին և գրավեր նրա տեղը։ Այսպիսին էր սրբավայրի օրենքը։ Քրմական տեղի հավակնորդը կարող էր իր նպատակին հասնել միայն մեկ միջոցով՝ իր նախորդին սպանելով, և նա այդ պաշտոնը պահում էր այնքան ժամանակ, քանի դեռ ավելի ուժեղ ու ճարպիկ մրցակիցը չէր սպանում նրան։ Այդ պաշտոնը, որին տիրանալը այնքան հեղհեղուկ էր, իր հետ արքայական տիտղոս էր բերում։ Սակայն թագադրված և ոչ մի անձնավորություն այնպիսի մռայլ մտքերով չի տառապել, որքան Նեմիի քուրմը։ Տարի առ տարի, ձմեռ թե ամառ, լավ թե վատ եղանակին նա միայնակ հսկում էր և միայն ընդհատումներով ընկղմվում անհանգիստ նիրհի մեջ, վտանգելով իր կյանքը։ Զգոնության դույզն ինչ թուլացումը, մարմնական անզորության դրսևորումը և սրին տիրապետելու արվեստը կորցնելը վտանգի տակ էին դնում նրա կյանքը։ Ալեհերությունը նրա համար մահվան դատավճիռ էր։ Հենց միայն նրա տեսքը բավական էր, որ աստվածավախ ու հեզ ուխտավորների աչքին խամրեր սքնչելի բնապատկերը։ Նեմիի քրմի դաժան ու չար կերպարանքի հետ վատ էին ներդաշնակում անրջանքով լի իտալական կապտաջինջ երկինքը, լույսի ու ստվերի խաղը ամառային անտառներում և ալիքների հրացոլքը արևոտ եղանակին։

Ավելի լավ է պատկերացնենք Նեմիի համայնապատկերը այնպես, ինչպես այն կարող էր հառնել ուշացած ճամփորդի աչքերի առջև աշնանային մի փոթորկահույզ գիշեր, երբ հորդառատ անձրևի նման թափվում են թառամած տերևները և քամին թաղման երգ է երգում անցնող տարուն։ Մելամաղձոտ երաժշտությամբ հնչող ի՜նչ մռայլ պատկեր։ Հեռվում կախված ամպերով ծածկված ցածր երկնքի համայնապատկերի վրա սևին տվող, բզկտված անտառն է՝ քամու հեծեծանքը ճյուղերում, թոշնած տերևների շրշյունը ոտքերի տակ և ափին բախվող սառը ջրի ճողփյունը։ Իսկ առջևում՝ մթնշաղում հետ ու առաջ քայլող մարդու սև կերպարանքն է։ Եվ երբ դալուկ լուսինը, սահող ամպերի տակից դուրս լողալով, միահյուսված ճյուղերի արանքից նայում է նրան, նրա ուսին վառ շողարձակում է պողպատը։

Նեմիի քրմի տիտղոսը ժառանգելու օրենքը իր նմանը չունի դասական անցյալում։ Դրա բացատրությունը գնելու համար անհրաժեշտ է նայել ավելի հեռուն, դարերի խորքը։ Հավանաբար ոչ ոք չի առարկի, որ նման սովորույթը բարբարոսական դարաշրջան է հիշեցնում, և ասես հարթ, հնձած մարգագետնի վրա նախաստեղծ քարաժայռ՝ կատարյալ միայնակ վեր է խոյանում ակսրության ժամանակների իտալիկ ընտիր հասարակության մեջ։ Բայց այդ սովորույթի բարբարոսական բիրտ բնույթն էլ հենց նրա բացատրությունը գնտելու հույս է ներշնչում մեզ։ Մարդկության հնագույն պատմության հետազոտությունները բացահայտել են, որ մարդկային բանականության մշակած իմաստասիրական առաջին խստաբարո համակարգերը, մակերեսային բազում տարբերություններով հանդերձ, էական գծերով նման են իրար։ Հետևաբար, եթե կարողանանք ապացուցել, որ բարբարոսական մի այնպիսի սովորույթ, ինչպիսին Նեմիի քրմի տիտղոսի ժառանգումն էր, գոյություն է ունեցել այլ հասարակություններում, եթե մեզ հաջողվի բացահայտել նման հաստատության գոյության պատճառները և ապացուցել, որ հար և նման պատճռաներ գործել են մարդկային հասարակությունների մեծ մասում (եթե ոչ բոլորում), տարբեր հանգամանքներում կյանքի կոչելով մանրամասներով իրարից տարբերվող, բայց ամբողջության մեջ համանման հաստատություններ, վերջապես, եթե մեզ հաջողվի ցույց տալ, որ նույնպիսի պատճառները դրանցից ածանցվող հաստատություններով հանդերձ, իրոք գործել են նաև դասական անցյալում, ապա այդ դեպքում իրավամբ կարող ենք եզրակացնել, որ ավելի հեռավոր դարաշրջանում նույն պատճառները ծնունդ են տվել Նեմիի քրմությունը ժառանգելու օրենքներին։ Քանի որ մենք այդ հաստատության ծագման մասին անհրաժեշտ քանակությամբ ուղղակի տվյալներ չունենք, մեր եզրահանգումները երբեմն չեն հասնի ապացույցի աստիճանի, բայց նայած թե մենք ինչքանով կկարողանանք կատարել վերոհիշյալ պայմանները, ըստ այդմ էլ դրանք քիչ թե շատ հավանական կլինեն։ Այս գրքի նպատակն է առաջարկել Նեմիի քրմերի հաստատության բավականաչափ հավանական բացատրությունը, որը բավարարեր այդ պայմաններին։

Սկսենք դրա հետ առնչվող այն սակավաթիվ փաստերի ու ավանդությունների շարադրանքից, որոնք հասել են մեզ։ Այդպիսի ավանդություններից մեկի համաձայն, Նեմիի Դիանայի պաշտամունքը սահմանել է Օրեստեսը, որը սպանելով Թաոսին Տավրիկիայի Խերսոնեսի թագավորին, քրոջ հետ փախել էր Իտալիա, ճյուղերի տրցակով բերելով Տավրիկյան Դիանայի^[1] պատկերը։ Մեռնելուց հետո նրա աճյունը Արիտիայից տեղափոխել էին Հռոմ և թաղել Կապիտոլիումի բլրի լանջին՝ Սատուռնի մեհյանի առաջ (Համաձայնության տաճարի կողքին)։ Հնադարյան գիտնականներին հայտնի է այն արյունալի ծիսակատարությունը, որը ավանդությունը կապում է Տավրիկյան Դիանայի հետ։ Այդ ավանդությունը ասում է, որ ափ իջնող ամեն մի օտարերկրացի զոհաբերվում է նրա զոհասեղանին։ Ի դեպ, այդ ծիսակատարությունը տեղափոխվելով իտալիկյան միջավայր՝ ավելի մեղմ ձև է ընդունել։ Նեմիի սրբավայրում ինչ֊որ ծառ էր աճում, որից մի ճյուղ անգամ չէր կարելի պոկել։ Միայն փախստական ստրուկին էր թույլ տրվում կտրել ճյուղերից մեկը՝ եթե նրան հաջողվեր։ Հաջողության դեպքում նրան իրավունք էր վերապահվում մենամարտել քրմի հետ և հաղթելով՝ գրավել նրա տեղը ու ժառանգել Անտառի արքայի (Rex Nemoresis) տիտղոսը։

Հների ընդհանուր կարծիքով, այդ ճակատագրական ճյուղը այն նույն Ոսկե ճյուղն էր որը, մեռյալների երկիր վտանգավոր ճանապարհորդությունը ձեռնարկելուց առաջ Սիբիլիայի դրդմամբ պոկել էր Էնիասը։ Ըստ ավանդության, ստրուկի փախուստը խորհրդանշում էր Օրեստեսի փախուստը, իսկ քրմի հետ նրա մենամարտը մարդկային այն զոհաբերությունների արձագանքն էր, որ մի ժամանակ մատուցում էին Տավրիկյան Դիանային։ Սրի իրավունքով ժառանգման օրենքը պահպանվել էր ընդհուպ մինչև կայսրության ժամանակները։ Կալիգուլայի^[2] արտառոց այլ արարքների թվում եղել էր և այս․ որոշելով, որ Նեմիի քուրմը բավականին երկար ժամանակ է մնացել իր պաշտոնում, նրան սպանելու համար նա մի աժդահա մարդասպան է վարձում։ Բացի դրանից, Անտոնիոսների դարաշրջանում (I֊II դար) Իտալիա այցելած մի հույն ճանապարհորդ գրել է, որ քրմի տիտղոսը առաջվա նման մենամարտում հաղթելով է ձեռք բերվում։

Նեմիի Դիանայի պաշտամունքի հիմնական գծերը դեռևս բացահայտման կարիք են զգում։ Այնտեղ հայտնաբերված զոհաբերությունների մնացորդներից երևում է, որ հին ժողովուրդները նրան համարել են նախ՝ որսորդուհի, երկրորդ՝ մարդկանց սերունդ պարգևող, երրորդ՝ կանանց թեթև ծննդաբերություն շնորհող։ Ըստ երևույթին, նրա պաշտամունքում կրակը չափզանց կարևոր դեր էր կատարում։ Դիանային նվիրված և տարվա ամենաշոգ եղանակին ընկնող (օգոստոսի 13֊ին) ամենամյա տոնակատարությունների ժամանակ նրա պուրակը լուսավորվում էր բազմաթիվ ջահերով, որոնց վառ կարմիր հրացոլքը սփռվում էր լճի մակերեսին։ Այդ օրը ամբողջ Իտալիայում ամեն մի օջախի մոտ սրբազան ծիսակատարություններ էին տեղի ունենում։ Ինքը՝ դիցուհին, պատկերված էր աջ ձեռքում ջահ բռնած բրոնզե արձանիկներով, որոնք գտնվել են սրբավայրի տարածքում։ Ուխտավոր կանայք, որոնց աղոթքները լսել էր Դիանան, սրբավայր էին գալիս պսակազարդ, վառված ջահերով։ Մի անհայտ հռոմեացի հանուն Կլավդիոս կայսեր և նրա ընտանիքի ողջության անշեջ կանթեղ էր վառել Նեմիի փոքր դամբարանում։ Պուրակում գտնված թրծակավե կանթեղները հավանաբար այդ նույն նպատակին են ծառայել հասարակ մահկանացուների համար։ Եթե դա այդպես է, ապա տվյալ սովորույթի և եկեղեցիներում օծված մոմեր դնելու կաթոլիկական սովորույթի նմանությունը ակնհայտ է։ Բացի դրանից, Նեմիի Դիանայի Վեստա տիտղոսը ակնհայտորեն վկայում է, որ նրա մեհյանում մշտապես վառ էր պահվում սրբազան հուրը։ Մեհյանի հյուսիսարևելյան սահմաններում երեք աստիճան բարձրացված և խճանկարի հետքերը պահպանած շրջանաձև մեծ հիմքը, հավանաբար, ծառայել է որպես Դիանա֊Վեստայի բոլորաձև մեհյանի հիմք, ինչպես որ Ֆորումի Վեստայի մեհյանները։ Ամենայն հավանականությամբ այստեղ սուրբ կրակը պահպանել են կույս վեստալուհիները։ Նեմիի տաճարի տեղում գտնվել է վեստալուհու թրծակավե արձանիկ։ Բացի դրանից, վեստալուհի կույսերի պահպանած անշեջ կրակը երկրպագելու սովորույթը հնագույն ժամանակներից ի վեր տարածված էր Լատիումում։ Ի պատիվ դիցուհու կատարվող ամենամյա տոների ժամանակ պսակներով զարդարում էին որսաշներին և ձեռք չէին տալիս վայրի գազաններին։ Երիտասարդները նրա պատվին կատարում էին մաքրագործման ծեսեր, գիտնի էր բերվում և այծի մսով, տերևների վրա մատուցվող տաք բլիթներով, ինչպես նաև ճյուղերով պոկված խնձորներով խրախճանք էր սկսվում։

Սակայն Նեմիի մոտակա պուրակում Դիանան միայնակ չէր թագավորում։ Նրա սրբավայրում համեմատաբար ցածր կարգի երկու դիցուհի էլ կար։ Դրանցից մեկը Եգերիան էր՝ լուսավոր գետակի հավերժահարսը, որը բազալտե ժայռերին բախվելով և ցայտերի վերածվելով՝ գեղեցիկ սանդղաջրվեժով մոտակա լիճն էր թափվում՝ Լե֊Մոլից ոչ հեռու։ (Այդպես է կոչվում, որովհետև հիմա այդտեղ են գտնվում Նեմի գյուղի ջրաղացները)։ Գլաքարերի վրա վազող առվակի խոխոջը հիշատակում է դեռ Օվիդիոսը, որը, իր իսկ վկայությամբ հաճապ է այդտեղից ջուր խմել։ Հղի կանայք զոհ էին մատուցում Եգերիային, որովհետև, Դիանայի նման, նա էլ էր հեշտ ծննդաբերություն պարգևելու ընդունակ դիցուհի համարվում։ Գոյություն ուներ մի ավանդություն, թե այդ հավերժահարսը Նումա իմաստուն թագավորի կինը կամ սիրուհին է եղել, և որ նրա այդ կապի արգասիքն էին համարվում հռոմեացիներին տրված օրենքները։ Պլուտարքոսը այդ ավանդությունը համեմատում է մահկանացուների հանդեպ դիցուհիների տածած սիրո այլ պատմությունների հետ, ինչպիսին է Կիբելեի և Լուսնի սերը առ սքանչելի պատանիներ Ատիսը և ՜նգիմոնը։

Ըստ այլ աղբյուրների, սիրահարների տեսակցության վայրը ոչ թե Նեմիի անտառներն էին, այլ Հռոմի մոտակայքում, Կապենյան դարպասից ոչ հեռու գտնվող պուրակը, որտեղ մութ քարանձավից Եգերիային ձոնված ևս մի սուրբ աղբյուր էր բխում։ Ամեն օր Հռոմի վեստալուհիները Վեստայի մեհյանը մաքրելու համար այդ աղբյուրից ջուր էին վերցնում, որը կրում էին գլխներին դրած կավե կժերով։ Յուվենալի օրոք քարանձավը սալարկվում է մարմարով, և այդ սրբագործված վայրը պղծում էին աղքատ հրեաների խմբերը, որոնք, գնչուների նման ստիպված էին գիշերել պուրակում։ Կարելի է ենթադրել, որ Նեմիի լճակը թափվող գետակը սկզբնապես եղել է ինքը՝ Եգերիան, և երբ Ալբանական բլուրներից առաջին բնակիչները եկել են Տիբերի ափերը, նրանք իրենց հետ բերել են այդ հավերժահարսի պաշտամունքը և Հռոմի պարիսպներից դուրս՝ պուրակում այդ հավերժահարսի համար նոր կացարան էին գտել։ Սրբավայրի տարածքում հայտնաբերված լողարանների մնացորդները, մարդկային մարմնի զանազան մասերի բազմաթիվ թրծակավե ծեփապատճենները հանգեցնում են այն մտքին, որ Եգերիայի աղբյուրի ջուրն օգտագործվել է հիվանդներին բուժելու նպատակով։ Եվրոպայի շատ մասերում մինչև վերջերս պահպանված սովորույթին համապատասխան, ի նշան առողջանալու հույսի կամ երախտագիտության՝ հիվանդները դիցուհուն էին նվիրում մարմնի հիվանդ մասերի ծեփապատճեններ։ Հավատացնում են, որ աղբյուրը մինչև օրս էլ պահպանել է իր բուժիչ հատկությունը։

Նեմիի մյուս՝ ավելի ստորակարգ աստվածությունը Վիրբիոսն էր։ Ավանդությունը ասում է, որ Վիրբիոսը ոչ այլ ոք էր, քան հույն պատանի հերոս, ողջամիտ ու գեղեցիկ Հիպոլիտը։ Որսորդական արվեստը նա սովորել էր Քիրոն մարդաձիուց (կենտավրոսից) և ամբողջ օրը անց էր կացնում անտառի թավուտում վայրի գազաններ որսալով։ Նրա միակ ուղեկցուհին կույս որսորդուհին էր դիցուհի Արտեմիսը, Դիանայի հունական կրկնակը։ Հպարտանալով իր աստվածային ուղկցուհով, նա արհամարհանքով մերժում էր մահկանացու կանանց սերը, և դա նրան կործանեց։ Սիրո հանդեպ նրա արհամարհանքից խոցված Աֆրոդիտեն Հիպոլիտի նկատմամբ սեր առաջացրեց նրա խորթ մոր՝ Փեդրայի մեջ։ Երբ Հիպոլիտը մերժեց խորթ մոր անբարո սիրահետումները, մայրը Հիպոլիտին ամբաստանեց նրա հոր՝ Թեսևի առաջ։ Հավատալով ղրպարտանքին, Թեսևը դիմեց իր հորը՝ Պոսեյդոնին, խնդրելով վրեժ լուծել։

Եվ երբ Հիպոլիտը մարտակառքով սլանում էր Սարոնիկյան ծովածոցի ափով, ծովի աստվածը ջրի երես հանեց կատաղի ցլին։ Խրտնած ձիերը սանձազերծ սլացան, և մարտակառքից դուրս նետված Հիպոլիտը իր մահը գտավ նրանց սմբակների տակ։ Բայց Հիպոլիտի հանդեպ տածած սիրուց մղված Դիանան էսկուլապիոս բժշկին խնդրեց բուժիչ խոտերի օգնությամբ վերակենդանացնել գեղադեմ պատանի որսորդին։ Զայրացած այն բանից, որ մահկանացու այրը դուրս է եկել մահվան դարպասից, Յուպիտերը բժշկին նետեց Հադես^[3]։ Այնուամենայնիվ, Դիանան կարողացավ թանձր ամպաշղարշով պարուրելով իր սիրեցյալին, նրան թաքցնել մոլեգնած աստծու աչքից․ փոխեց նրա դիմագծերը, ստիպեց ավելի մեծ երևալ, ապա տեղափոխեց Նեմիի անտառապատ ձորակները, նրա մասին հոգալը վստահելով Եգերիա ջրահարսին։ Անհայտ ու միայնակ, Վիրբիոս անունով ապրում էր նա իտալիկյան անտառի խորքում։ Նա թագավորում էր այնտեղ և պուրակը ձոնեց Դիանային։ Նա մի գեղեցիկ տղա ուներ, նույնպես Վիրբիոս, որը հոր ճակատագրից չսարսափելով՝ հրեղեն նժույգներ լծած կառքով սլացավ, որ Էնիասի և տրոյացիների դեմ մղվող պատերազմում միանա լատիններին։

Վիրբիոսին երկրպագում էին ոչ միայն Նեմիում, այլև ուրիշ վայրերում։ Տեղեկություններ կան, որ Վիրբիոսը նույնիսկ իր քուրմն է ունեցել Կամպանիայում։ Արիտիայի պուրակ ու սրբավայր ձիեր ներս չէին թողնում, որովհետև նրանք էին կործանել Հիպոլիտին։ Նրա արձանին արգելվում էր ձեռք տալ։ Ոմանք ենթադրում էին, թե Հիպոլիտը արևի մարմնացումն է։ «Բայց ճիշտ է այն,― պնդում է Սերևվիոսը,― որ նա աստվածություն էր և Դիանայի հետ կապված էր նույնքան սերտ կապերով, որքան Ատիսը՝ Աստվածների մոր, Էրիքտոնիոսը՝ Միներվայի, իսկ Ադոնիսը՝ Վեներայի հետ։ Ի՞նչ բնույթի կապեր էին դրանք։ Նախ նշենք, որ առասպելական այդ անձնավորությունը իր երկար ու ոլորապտույտ ուղու ամբողջ ընթացքում հանդես է բերել ապշեցուցիչ կենսունակություն։ Հազիվ թե կարելի է կասկածել, որ Հիպոլիտը՝ հռոմեական օրացույցի սուրբը, որին քշում֊տանում են ձիերը և որը իր մահկանացուն կնքում է օգոստոսի 13֊ին՝ Դիանայի տոնախմբության օրը, ոչ այլ ոք է, քան նույն հունական հերոսը։ Երկու անգամ իր մահը գտնելով որպես հեթանոս, նա երջանկորեն հարություն առավ որպես քրիստոնեական սրբի երրորդություն։

Մանրակրկիտ ապացուցման կարիք չկա համոզվելու, որ Նեմիի Դիանայի պաշտամունքի ծագումը բացատրող ավանդությունները պատմական չեն։ Դրանք ակնհայտորեն պատկանում են տարածված այն առասպելների շարքին, որոնք կորանական այս կան այն պաշտամունքի ծագումը բացատրելու համար են հորինվում։ Ըստ որում դա արվում է իրական կամ երևակայական նմանության միջոցով, որը հնարավոր է դարձնում նրան օտարերկրյա մի որևէ պաշտամունքի աստիճանի բարձրացնելը։ Իրոք, Նեմիի առասպելները ակնհայտորեն չեն կապվում իրար հետ, որովհետև պաշտամունքի հաստատումը մերթ կապվում է Օրեստեսի, մերթ՝ Հիպոլիտի հետ (նայած, թե նրա ո՛ր գիծն է բացատրվում)։ Այդ ավանդությունների իսկական արժեքն այն է, որ դրանք ակնառու կերպով պարզաբանում են տվյալ պաշամունքի էությունը։ Բացի այդ, դրանք անուղղակիորեն վկայում են պաշտամունքի պատկառելի հնության օգտին, ցույց տալով, որ նրա արմատները խորանում հասնում են մինչև առասպելական, հին, մշուշապատ ժամանակները։ Այս առումով, Նեմիի առասպելները ավելի են արժանի վստահության, քան Կատոն Ավագի հեղինակությամբ ամրապնդված կեղծ պատական այն ավանդությունը, համաձայն որի սրբազան պուրակը Տուսկուլումի, Արիտիայի, Լանուվրումի, Լաուրենտումի, Կորայի, Տիբուրի, Պոմեցիայի և Արդեայի ժողովուրդների անունից Դիանային է ձոնել տուսկուլումցի ոմն լատին բռնակալ Բեբիոսը (կամ Լևիուսը)։

Այս ավանդությունը վկայում է սրբավայրի խոր վաղեմությունը, քանի որ նրա հիմնադրման ժամանակը թվագրվում է մինչև 495 թիվը մեր թվարկությունից առաջ, այսինքն այն տարին, երբ Պոմեցիան կողոպտվել էր հռոմեացիների կողմից ու անհետացել աշխարհի երեսից։ Բայց մենք չենք կարող հնարավոր համարել, որ այդչափ բարբարոս մի սահմանակարգ, ինչպիսին Արիտիայի քրմությունը ժառանգելն էր, դիտավորյալ սհմանված լլիներ այնպիսի քաղաքակիրթ քաղաքների միության կողմից, ինչպիսիք էին, անտարակույս, Լատիումի քաղաքները։ Այն պետք է որ ժառանգաբար փոխանցվեր անհիշելի ժամանակներից ի վեր, երբ նախապատմական Իտալիան դեռևս վայրենության վիճակում էր։ Այն պետք է որ ժառանգաբար փոխանցվեր անհիշելի ժամանակներից ի վեր, երբ նախապատմական Իտալիան դեռևս վայրենության վիճակում էր։ Այս ավանդության ճշմարտացիությունը կասկածի տակ է դնում մի այլ ավանդություն, որը սրբավայրի հիմնադրման ծառայությունը վերագրում է Մանիա Եգերիային, որին իր գոյությամբ պարտական է «Արիտիայում շատ Մանիաներ կան» ասացվածքը։ Որոշ հեղինակներ այս ասացվածքը բացատրում են հենվելով այն բանի վրա, որ Մանիա Եգերիան եղել է հին ու փառավոր ցեղի նախահայրը, մինչդեռ, ուրիշների կարծիքով, ասացվածքի իմաստն այն է, որ Արիտիայում շատ են mania բառից, որը նշանակում է «բոբո» կամ երեխաներին վախեցնելու խրտվիլակ։ Հռոմեացի մի երգիծաբան Մանիա անունը օգտագործում է որպես Արիտիայի բլուրների լանջերին պարապ֊սարապ վեր ընկած, ուխտավորների սպասող աղքատների հոմանիշ։ Կասկած են հարուցում թե կարծիքների այս տարբերությունը, թե՛ Մանիա Եգերիայի և Տուսկուլումի Մանիա Լևիայի միջև եղած հակասությունները, թե՛ առասպելական Եգերիայի հետ այս երկու անունների նմանությունը։ Սակայն Կատոնի հաղորդած ավանդությունը բավականին հանգամանալից է, իսկ նրա երաշխավորը բավականին հարգարժան մարդ, ուստի հնարավոր չէ ժխտել այն՝ որպես սին հորինվածք։ Ավելի լավ է ենթադրել, որ այն վերաբերում է հին ժամանակներում սրբավայրի վերակառուցմանն ու վերանորոգմանը, որը կատարվել էր դաշնակից պետությունների կողմից։ Ամեն դեպքում դա վկայում է հոգուտ այն բանի, որ Դիանայի պուրակը վաղուց ի վեր Լատիումի հնագույն շատ քաղաքների, եթե ոչ ամբողջ Լատինական դաշնապետության ընդհանուր պաշտամունքի վայր է եղել։

Արտեմիսը և Հիպոլիտը

Ինչպես տեսնում ենք, Օրեստեսի և Հիպոլիտի ավանդությունները, զուրկ լինելով պատմական արժեքից, այնուամենայնիվ, բոլորովին անիմաստ չեն, քանի որ օգնում են ավելի լավ հասկանալ Նեմիական պաշտամունքի ծագումը։ Այլ սրբավայրերի պաշտամունքի ու առասպելների հետ համեմատելու միջոցով հարց է ծագում, թե Վիրբիոսի և Անտառի արքայի բացատրությունը տալու համար այդ առասպելների հեղինակները ինչո՞ւ են դիմում Օրեստեսին ու Հիպոլիտին։ Օրեստեսի հարցում ամեն ինչ պարզ է։ Տավրիկյան Դիանայի հետ մեկտեղ, որի գութը միայն մարդկային արյունով կարելի էր շարժել, դա, անհրաժեշտ էր, որպեսզի բացատրվեր Արիտիայում քրմությունը ժառանգելու արյունոտ կարգը։ Հիպոլիտի դեպքում ամեն ինչ չէ, որ պարզ է։ Նրա զոհվելու պատմության մեջ առանց դժվարության կարելի է տեսնել Դիանայի սրբազան պուրակ ձիերի մուտքը արգելելու պատճառը։ Բայց ինքնըստինքյան դա հաիզվ թե բավարար լինի Հիպոլիտին Վիրբիոսի հետ նույնացնելը բացատրելու համար։ Այդ պատճառով էլ պետք է ավելի խորը քննության առնել Հիպոլիտի պաշտամունքն ու նրա մասին առասպելը։

Տրեզենում Հիպոլիտին էր ձոնված գեղեցիկ, գրեթե փակ ծովախորշի ափին գտնվող նշանավոր տաճարը, որտեղ խորշոմավոր լեռների ստորոտի մերձափնյա, բարեբեր գոտին այժմ պատված է նարնջի ու կիտրոնի պուրակներով, ինչպես նաև բարձրաբերձ սոճիներով, որ մուգ սայրերի նման վեր են խոյանում Հեսպերիսների այգիների վրա։ Երկնագույն, թափանցիկ ծովախորշի հանդիպակաց կողմում բարձրանում է Պոսեյդոնի սրբազան կղզին, և նրա բլուրների գագաթները պատված են մուգ֊կանաչավուն սճիներով։ Այսպիսին է Հիպոլիտի սրբավայրի տեղանքը։ Ներսում մեհյանն էր հերոսի անդրիով։ Կրոնական արարողությունը կատարելու պարտականությունը դրված էր քրմի վրա, որը ցմահ մնում էր այդ պաշտոնում։ Ամեն տարի հերոսի պատվին զոհաբերություններով տոնախմբություն էր կատարվում, և աղջիկները վշտալի, թախծոտ երգերով ողբում էին նրա վաղաժամ մահը։ Պատանիներն ու աղջիկները ամուսնանալուց առաջ տաճարում թողնում էին իրենց մազերից մի փունջ։ Տիեզենում էր գտնվում նաև Հիպոլիտի դամբարանը, բայց բնակիչները ձեզ ցույց չէին տա այն։ Մեծ հավանականությամբ կարելի է ենթադրել, որ ի դեմս գեղեցիկ Հիպոլիտի՝ Արտեմիսի սիրեցյալի, որը զոհվել էր ծաղկուն հասակում և որի մահը ամեն տարի ողբում էին երիտասարդ աղջիկները, հանդես է գալիս դիցուհու մահկանացու սիրեցյալներից մեկը, որոնք նկատելի դեր են կատարել հին ժամանակների կրոններում (դրանց ամենաբնորոշ ներկայացուցիչը Ադոնիսն է)։ Հիպոլիտի մտերմության պատճառով Արտեմիսի ու Փեդրայի մրցակցությունը, ինչպես ասվեց, կրկնում է Աֆրոդիտեի և Պերսեփոնեի մրցակցությունը՝ հանուն Ադոնիսի սիրո։ Չէ որ Փեդրան Աֆրոդիտեի նմանակն է։ Այս տեսությունը արդարն է հատուցում ինչպես Հիպոլիտին, այնպես էլ Արտեմիսին։ Սկզբնապես Արտեմիսը պտղաբերության մեծագույն դիցուհին էր, իսկ վաղ շրջանի կրոնների օրեսնքով՝ բնությունը բեղմնավորողը ինքը ևս պետք է բեղուն լինի, իսկ դրա համարչ իր կողքին պետք է ամուսին ունենա։

Մեր վարկածի համաձայն, Տրեզենում Հիպոլիտը Արտեմիսի ամուսինն էր համարվում։ Ամուսնանալուց առաջ Տրեզենի պատանիների ու աղջիկների կողմից Հիպոլիտին կտրած մազափնտեր նվիրելը կոչված էր նպաստելու դիցուհու հետ կապի ամրապնդմանը, ավելացնելու հողի, անասունների ու մարդկանց արգասաբերությունը։ Այս կարծիքը հիմք ունի․ Հիպոլիտի՝ Տրեզենի սրբավայրում երկրպագում էին իգական սեռի երկու աստածություն՝ Դիանայի և Աուկոեզիային, որոնց կապը արգասաբերության հետ անառարկելի է։ Երբ Էպիդավրոսը սովից տառապում էր, նրա բնակիչները, հետևելով պատգամախոսի ցուցումին, ձիթապտղի սուրբ ծառից կերտում և կանգնեցնում էին Դամիայի ու Աուկսեզիայի արձաններ, որից հետո հողը նորից էր պտղաբերում։ Ավելին, հենց Տրեզենում, գուցեև Հիպոլիտի սրբավայրում, ի պատիվ այդ աղջիկների, ինչպես նրանց անվանում էին տրեզենցիները, քարանետմամբ հետաքրքրական տոնախմբություն էր կատարվում։ Դյուրին է ցույց տալ, որ լավ բերք ստանալու նպատակ հետապնդող նման սովորույթներ եղել են շատ այլ երկրներում։ Ինչ վերաբերում է պատանի Հիպոլիտի ողբերգական մահվանը, ապա մենք կարող ենք տեսնել նրա բազմաթիվ զուգահեռները՝ գեղեցիկ մահկանացու պատանիների մասին պատմություններում, որոնք կյանքով են հատուցել անմահ դիցուհիների կարճատև սիրո վայելքի համար։ Այդ դժբախտները, հավանաբար, միշտ չէ, որ առասպելական հերոսներ են եղել, և ավանդությունները, որոնք մանուշակի հուրհրան ծաղկի, հողմածաղկի ալ պտերի և վարդի մորեգույն շիկնանքի մեջ նրանց հեղված արյունն էին խորհրդանշում, լոկ ամռան ծաղկի պես վաղանցուկ պատանության ու գեղեցկության բանաստեղծական այլաբանություններ չէին։ Դրանք ներառում էին բնության կյանքի ու մարդու կյանքի հարաբերակցության ավելի խորը փիլիսոփայություն, մի մռայլ փիլիսոփայություն, որը ծնունդ էր տվել ոչ պակաս մռայլ իրականության։ Հետագայում մենք կիմանանք, թե ինչպիսիք էին այդ փիլիսոփայությունն ու այդ իրականությունը։

Ամփոփում

Այժմ մեզ համար պարզ է, թե հնում ինչու էին Արտեմիսի ամուսնուն՝ Հիպոլիտին նույնացրել Վիրբիոսի հետ, որը Սերվիոսի կարծիքով Դիանայի հետ նույնպիսի հարաբերւթյան մեջ էր, ինչպես Ադոնիսը՝ Վեներայի և Ատիսը՝ Աստվածների մոր հետ։ Չէ որ Արտեմիսի նման Դիանան էլ էր ընդհանրապես պտղաբերության, մասնավորապես՝ որդեծնության դիցուհի և որպես այդպիսին, նա, ինչպես և նրա հունական նմանակը, արական սեռի ընկերակցի կարիք ուներ։ Եթե հավատանք Սերվիոսին, հենց այդպիսի ընկերակից էր Վիրբիոսը՝ սրբազան պուրակի հիմնադիրը և Նեմիի առաջին արքան։ Վիրբիոսը հանդիսացել է այն քրմերի առասպելական նախատիպը կամ նախորդը, որոնք անտառի արքաների անվան տակ ծառայում էին Դիանային, և, ինչպես նա, զոհ էին դառնում բռնի մահվան։ Ուստի բնական է ենթադրել, որ նրանք պուրակի դիցուհու հետ նույնպիսի հարաբերությունների մեջ են եղել, ինչ որ Վիրբիոսը․ կարճ ասած, մահկանացու Անտառի արքայի Թագուհին հենց Անտառային Դիանան էր։ Եթե կյանքի գնով նրա պահպանած ծառը Դիանայի մարմնավորումն էր (ինչը հավանական է թվում), ապա քուրմը կարող էր դրան ոչ միայն երկրպագել որպես դիցուհու, այլև փարվել իբրև ամուսին։ Համենայն դեպս, նման ենթադրության մեջ ոչ մի անհեթեթ բան չկա։ Նույնիսկ Պլինիոսի դարաշրջանում մի պատվարժան հռոմեացի հենց այդպես էր վարվում գեղուղեշ կեչու հետ՝ Դիանայի մեկ այլ սրբազան պուրակում, որը գտնվում էր Ալբանական բլուրներում։ Նա գրկում և համբուրում էր կեչին, պառկում նրա ստվերում և գինով հեղում էր նրա բունը։ Այդ հռոմեացին, ակնհայտորեն, ծառը դիցուհու տեղ էր ընդունում։ Ծառերի հետ ամուսնանալու սովորույթը մինչև այսօր կանանց ու տղամարդկանց կողմից կիրառվում է Հնդկաստանում և արևելյան այլ երկրներում։ Այդ ինչո՞ւ այն չէր կարող գոյություն ունենալ հին Լատիումում։

Բերված օրինակներից կարելի է եզրակացնել, որ Նեմիի սրբազան պուրակում Դիանայի պաշտամունքը մեծ նշանակություն է ունեցել և իր արմատներով հասել է անհիշելի ժամանակների խորքը, որ Դիանան մեծարվել է որպես անտառների ու վայրի գազանների, հնարավոր է նաև՝ ընտանի կենդանիների ու պտուղների դիցուհի, որ հին մարդիկ հավատում էին, թե նա տղամարդկանց ու կանանց սերունդ է պարգևում և մայրերին օգնում է ծննդաբերել, որ Դիանայի սրբազան հուրը, որը պահպանում էին ողջախոհ վեստալուհիները, մշտապես վառվել է սրբավայրի բոլորաձև տաճարում, որ նրա հետ զուգակցվում էր Եգերիա ջհահարսը, որը կատարում էր Դիանայի պարտականություններից մեկը (երկունքի ցավերի ժամանակ կանանց օգնելը) և որը, ըստ ժողովրդական առասպելի, սրբազան պուրակում ամուսնանում էր հռոմեական թագավորի հետ, որ Անտառային Դիանան Վիրբիոս անունով արական սեռի ընկերակից ուներ, որը նրան վերաբերում էր այնպես, ինչպես սեռի Ադոնիսը՝ Վեներային և Ատիսը՝ Կիբելեին, և վերջապես, որ պատմական ժամանակներում առասպելական Վիրբիոսին ներկայացնում էին քրմերը՝ Անտառի արքաները։ Նրանք ընկնում էին իրենց հաջորդների սրերից, և նրանց կյանքը կապված էր պուրակի սրբազան ծառի հետ։ Քուրմը հարձակումից ապահովված էր միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ ծառը անձեռնմխելի էր մնում։

Այս հետևությունը, իհարկե, ինքնըստինքյան բավարար չէ Արիտիայի քրմի կոչման հաջորդականության կարգը բացատրելու համար։ Բայց, թերևս, տվյալների ավելի լայն շրջանակի ընդգրկումը մեզ համոզի, որ դրանք պարունակում են խնդրի լուծումը՝ սաղմնային վիճակում։ Ուրեմն սկսենք ճանապարհորդությունը փաստերի ծովով։ Այն երկարատև ու հոգնեցուցիչ կլինի, բայց, դրա հետ մեկտեղ իր մեջ կկրի ճանաչողական ճամփորդության հմայքը, որի ընթացքում մենք կայցելենք բազմաթիվ տարաշխարհիկ ժողովուրդների՝ է՛լ ավելի տարօրինակ սովորույթներով։ Բարձրացնենք խարիսխը, առագաստները պարզենք քամուն և առժամանակ հեռանանք Իտալիայի ափերից։

Պետք է պատասխանել երկու հարցի․ նախ՝ Նեմիի Դիանայի քուրմը՝ Անտառի արքան, ինչո՞ւ պետք է սպաներ իր նախորդին։ Երկրորդ՝ նախքան այդ նա ինչո՞ւ պետք է ծառից պոկեր ճյուղը, որը հների ընդհանուր կարծիքով ոչ այլ ինչ էր, քան Վերգիլիոսի Ոսկե ճյուղը։

Ամենից առաջ կանգ առնենք քրմի տիտղոսի վրա։ Ինչո՞ւ էր նա Անտառի արքա կոչվում։ Ինչո՞ւ էր նրա վարած պաշտոնը կոչվում թագավորություն։

Թագավորական տիտղոսը քրմական պարտականությունների կատարման հետ զուգակցելը սովորական բան էր հին Իտալիայում և Հունաստանում։ Հռոմում և Լատիումի այլ քաղաքներում կար մի քուրմ, որին անվանում էին Զոհաբերությունների թագավոր կամ Սրբազան ծեսերի թագավոր, իսկ նրա կինը կրում էր Սրբազան ծեսերի թագուհու տիտղոսը։ Աթենքի հանրապետությունում ամեն տարի ընտրվող պաշտոնատար անձանցից երկրորդը (իր նշանակությամբ) կոչվում էր Թագավոր, իսկ նրա կինը՝ Թագուհի։ Նրանք երկուսն էլ կրոնական պարտականություններ էին կատարում։ Հունական մյուս դեմոկրատիաներն էլ ունեին տիտղոսավոր թագավորներ, որոնք, որքան էլ մեզ հայտնի է, քրմական պարտականությոններ էին կատարում կենտրոնական Պետական օջախում։ Հունական որոշ պետություններում այդպիսի մի քանի թագավոր կար, և նրանք միաժամանակ էին գրավում թագավորի պաշտոնը։ Ըստ ավանդության, Հռոմում Զոհաբերությունների թագավորի տիտղոսը սահմանվել էր թագավորական իշխանության վերացումից հետո՝ զոհեր մատուցելու համար, որ մինչ այդ կատարում էին թագավորները։ Քուրմ֊արքաների հաստատության ծագման վերաբերյալ համանման ավանդություն, ըստ երևույթին, գոյություն ուներ նաև Հունաստանում։ Դա հաստատվում է պատմական ժամանակաշրջանում իշխանության միապետական ձևը պահպանած գրեթե միակ զուտ հունական պետության՝ Սպարտայի օրինակով։ Սպարտայում պետական բոլոր զոհերը մատուցում էին թագավորները՝ աստծո ժառանգները։ Սպարտայի երկու թագավորներից մեկը Լակեդեմոնյան Զևսի, իսկ մյուսը ՈՒրանյան Զևսի քուրմն էր։

Թագավորական իշխանության հետ քրմական պարտականությունների այս զուգակցումը հայտնի է ամենուրեք։ Օրինակ․ բազմաթիվ կրոնական մեծ մայրաքաղաքների վայր էր Փոքր Ասիան։ Դրանք բնակեցված էին հազարավոր սրբազան ստրուկներով և ղեկավարվում էին քահանայապետների կողմից, որոնք, միջնադարյան Հռոմի պապերի նման, իրենց ձեռքում էին պահում և՛ աշխարհիկ, և՛ հոգևոր իշխանությունը։ Հոգևոր իշխանության տակ գտնվող այլ քաղաքներից էին Ցելան և Պեսինուսը։ Ամենայն հավանականությամբ, տևտոն առաջնորդներն էլ են հեթանոսական դարաշրջանում մեծ քրմերի պարտականություններ կատարել։ Չինաստանում հրապարակային զոհաբերությունները կատարել են կայսրերը՝ ծիսական գրքերով նախատեսված կարգով։ Մադագասկար կղզու տիրակալը միաժամանակ գերագույն քուրմն էր։ Նոր տարվա մեծ տոնախմբության ժամանակ, երբ՝ ի բարօրություն թագավորության եզ էր զոհաբերվում, տիրակալը ներկա էր լինում զոհաբերությանը՝ գոհաբանական աղոթք հղելով այն պահին, երբ սպասավորները մորթում էին կենդանուն։ Արևելյան Աֆրիկայի գալաների միապետություններում, որոնք դեռևս պահպանում են իրենց անկապությունը, թագավորը զոհ է մատուցում լեռների գագաթներին և կանոնակարգում է մարդկային զոհաբերությունները։ Աշխարհիկ ու հոգևոր իշխանության, թագավորական ու քրմական պարտականության նման միացումը վկայված է Կենտրոնական Ամերիկայի այն չքնաղ երկրի արքաների մասին մշուշապատ ավանդություններով, որի հինավուրց մայրաքաղաքը՝ Պալենկեն, իր վեհաշուք, խորհրդավոր ավերակներով ներկայումս թաղված է արևադարձային անտառի փթթուն ծաղկունքի տակ։

Նշելով, որ հին թագավորները սովորաբար եղել են նաև քրմեր, մենք դեռևս բնավ չսպառեցինք նրանց պարտականությունների կրոնական կողմը։ Այն ժամանակներում թագավորին պարուրող աստվածայնությունը սին արտահայտություն չէր, այլ հաստատ հավատի վկայություն։ Շատ դեպքերում թագավորներին մեծարում էին պարզապես ոչ թե որպես հոգևորականների, մարդու և աստծո միջնորդների, այլև՝ որպես աստվածների, որոնք ընդունակ էին իրենց հպատակներին ու երկրպագուներին շնորհել այնպիսի բարիքներ, որոնք, որպես կանոն համարվում են մահկանացուների իրավասությունից դուրս և աղոթքների ու զոհաբերությունների միջոցով հայցվում են գերբնական, անտեսանելի էակներից։ Այսպես, թագավորից հաճախ սպասում էին, որ նա ըստ հարկի ներգործի եղանակի վրա, որպեսզի ցանքները հասունանան և այլն։ Ինչքան էլ մեզ հակաբնական թվան այդ ակնկալիքները, դրանք լիովին համապատասխանում են վայրենու մտածելակերպին։ Ի տարբերություն քաղաքակրթված մարդու, վայրենին բնականը գերբնականից գրեթե չի տարբերում։ Նրա համար աշխարհը գերբնական, մարդակերպ էակների արարչագործությունն է, որոնք գործում են նույնիսկ մղումներով, ինչպիսիք որ իրենն են, և որոնց վրա կարելի է ազդել կարեկցանքի կոչերով։ Նման աշխարհայեցողության դեպքում վայրենին բնության երևույթների ընթացքի վրա ազդելու և դրանք իր օգտին փոխելու իր ընդունակությունը անսահման է համարում։ Աղոթքների, խոստումների ու սպառնալիքների դիմաց աստվածները լավ եղանակ ու առատ բերք են ուղարկում վայրենուն։ Իսկ եթե աստված հենց իր մեջ է մարմնավորում (ինչպես որ երբեմն թվում է վայրենուն), ապա բարձրագույն էակին դիմելու անհրաժեշտությունն ընդհանրապես վերանում է։ Նման դեպքում վայրենին ինքն է տիրապետում այն բոլոր ունակություններին, որոնք անհրաժեշտ են իր բարօրությանը և ընկերների բարեբախտությանը նպաստելու համար։

Այսպիսին է աստվածամարդու գաղափարի ձևավորման առաջին ուղին։ Բայց կա նաև երկրորդը։ Աշխարհը որպես զանազան ոգիների գտնվելու վայր պատկերացնելու հետ մեկտեղ, վայրենին ունի մեկ այլ, հնարավոր է՝ էլ ավելի հնադարյան պատկերացում, որի մեջ մենք կարող ենք ի հայտ բերել բնական օրենքի ժամանակակից ըմբռնման կամ որպես բնության՝ առանց մարդակերպ էակների միջամտության, անփոփոխ կարգով կատարվող իրադարձությունների ամբողջականության մասին եղած տեսակետի սաղմը։ Հասկացությունը, որը մենք նշեցինք, իր մարմնավորումն է գտնում համակրական մոգության մեջ (այսպես կարելի է անվանել այն), որը կարևոր դեր է կատարել վաղ ժամանակների կրոնական համակարգերի մեծ մասում։ Նախնադարյան հասարակարգում թագավորը հաճախ միաժամանակ մոգ էր և քուրմ։ Շատ դեպքերում նրան հաջողվում էր իշխանության հասնել սև ու սպիտակ մոգության մեջ իր «ունեցած» հմտության շնորհիվ։ Այսպիսով, թագավորական իշխանության հաստատության զարգացումը և սրբազան բնույթը հասկանալու համար, որով նա օժտված էր վայրի ու բարբարոս ժողովուրդների աչքում, անհրաժեշտ է մոտիկից ծանոթանալ մոգության սկզբունքներին և որոշ պատկերացում կազմել այն արտասովոր ազդեցության մասին, ինչը նախապաշարմունքների այդ հինավուրց համակարգը իր գոյության բոլոր ժամանակներում և բոլոր ժողովուրդների մոտ ներգործում էր մարդկային մտքի վրա։ Ավելի հանգամանորեն անդրադառնանք այդ խնդրին։

Մոգության սկզբունքները

Մոգական մտածողությունը հենվում է երկու սկզբունքի վրա։ Դրանցից առաջինը ասում է․ նմանը ծնում է նմանին, կամ՝ հետևանքը նման է պատճառին։ Համաձայն երկրորդ սկզբունքի, այն իրերը, որոնք մեկ անգամ շփվել են իրար հետ, անմիջական շփման դադարեցումից հետո էլ շարունակում են հեռավորությունից փոխազդել։

Առաջին սկզբունքը կարելի է կոչել նմանակման օրենք, իսկ երկրորդը՝ շփման կամ վարակման օրենք։ Առաջին սկզբունքից, այն է՝ նմանակման օրենքից, մոգը այն հետևությունն է անում, թե պարզ նմանակման միջոցով ինքը կարող է ցանկացած գործողությունը կատարել։ Երկրորդ սկզբունքի հիման վրա նա հանգում է այն հետևությանը, թե այն ամենը, ինչ կատարվում է առարկայի հետ, ազդեցություն կգործի և այն անձնավորության վրա, որը մեկ անգամ (որպես նրա մարմնի մի մաս կամ այլ կերպ) շփվել է այդ առարկայի հետ։ Հոմեոպաթիկ կամ նմանակման մոգություն կարելի է անվանել նմանության օրենքի վրա հիմնված կախարդական հնարքները։ Շփածին մոգություն կարող են կոչվել շփման կամ վարակման օրենքի վրա հիմնված կախարդական հնարքները։

Մոգության առաջին տեսակը ավելի լավ է հոմեոպաթիկ տերմինով կոչել, քանի որ այլընտրական տերմինը՝ նմանակման մոգությունը, չի բացառում կամ նույնիսկ ենթադրում է գիտակցված ընդօրինակման ազդակը, որը խիստ նեղացնում է մոգության գործողության ոլորտը։

1. ↑ Տավրիկիայում կար Արտեմիսի հունական մեհյան։ Բայց հռոմեացիք հունական Արտեմիսին նույնացնում էին իտալիկյան Դիանայի հետ, և այդ անվանափոխությունը հաճախ է հանդիպում եվրոպական գրականության մեջ։
2. ↑ Կալիգուլա Գայոս Հուլիոս Կեսար (12-14) հռոմեական կայսր (37-ից)։
3. ↑ Այստեղ հեղինակը դարձյալ շփոթում է հունական և հռոմեական աստվածների անունները․ Դիանան պետք է լինի Արտեմիս, Էսկուլապիոսը՝ Ասկլեպոս, Յուպիտերը՝ Զևս։