Մերոնք

Մեր նախահայր Մովսեսը Սուխովո գյուղից էր։ Հրեա եւ գյուղացի. սա, պետք է ասել, բավական հազվադեպ համադրություն է։ Հեռավոր Արևելքում, սակայն, պատահում էր։ Մովսեսի որդի Իսահակն արդեն քաղաքում էր ապրում։ Ասել է թե՝ վերականգնել էր իրադարձությունների բնականոն ընթացքը։ Սկզբում Իսահակն ապրել է Խարբինում, որտեղ էլ ծնվել է հայրս։ Հետո բնակություն է հաստատել Վլադիվոստոկի կենտրոնական փողոցներից մեկում։ Սկզբում Իսահակ պապս զբաղվել է ժամացույցների ու կենցաղային այլ իրերի վերանորոգմամբ։ Հետո որոշ ժամանակ զբաղվել է տպագրական գործով։ Էջկապ էր, եթե չեմ սխալվում։ Իսկ երկու տարի հետո խորտկարան է գնում Սվետլանկա թաղամասում։ Խորտկարանի հարևանությամբ Զամարաևի «Նեկտար, բալզամ» գինու խանութն էր։ Պապս հաճախ էր լինում Զամարաևի մոտ։ Բարեկամաբար խմում ու փիլիսոփայական զրույցներ էին վարում։ Հետո գնում էին պապիս խորտկարանը՝ ուտելու։ Հետո նորից վերադառնում էին Զամարաևի մոտ...

― Մեծ հոգու տեր տղամարդ ես, ― սիրում էր կրկնել Զամարաեւը, ― չնայած որ ջհուդ ես։

― Հորս կողմից եմ միայն ջհուդ, ― ասում էր պապս, ― մորս կողմից նիդերլան եմ։

― Էլ ով դիմանա՞, ― գոհունակությամբ ասում էր Զամարաևը։ Մի տարում հաջողացնում են խմել գինու խանութն ու ուտել խորտկարանը։ Ծերացած Զամարաևը մեկնում է որդիների մոտ՝ Եկատերինբուրգ։ Իսկ պապս գնում է պատերազմ։ Ռուս-ճապոնական պատերազմն էր սկսվել։ Բանակային ստուգայցերից մեկի ժամանակ նրան նկատում է կայսրը։ Պապիս հասակը մոտ յոթ ոտնաչափ էր. խնձորը մի բերան էր անում, բեղերը հասնում էին ուսադիրներին։ Կայսրը մոտենում է պապիս ու, ժպտալով, մատը դնում է նրա կրծքին։ Պապիս անմիջապես փոխադրում են գվարդիա։ Այստեղ նա, երևի թե, միակ սեմիթն էր։ Նրան կցում են հրետանային մարտկոցին։ Երբ ձիերն ուժասպառ էին լինում, պապս էր ճահիճների միջից դուրս քաշում հրանոթը։ Մի անգամ մարտի ժամանակ պապս միանում է գրոհողներին։ Մարտկոցը պետք է կրակով օգներ սրանց։ Սակայն թնդանոթները լուռ էին։ Պարզվում է, պապիս թիկունքը փակել էր հրետանավորների տեսադաշտը, հետն էլ՝ հակառակորդի ամրությունները։

Ռազմաճակատից պապս վերադառնում է երեք գծանի հրացանով ու մի քանի մեդալով։ Ս․ Գեւորգի խաչ էլ, կարծես թե, կար։ Ուղիղ մեկ շաբաթ խմում է։ Հետո աշխատանքի է տեղավորվում «Էդեմ» հաստատությունում՝ որպես ավագ մատուցող։ Մի օր վիճաբանություն է սարքում մատուցողներից մեկի հետ։ Սա ինչ֊որ բան դանդաղ կամ փնթի էր արել։ Պապս սկսում է գոռալ։ Բռունցքը խփում է սեղանին։ Այն հայտնվում է սեղանի գզրոցում։ Պապս տանել չէր կարողանում անկարգությունները։ Այդ պատճառով էլ բացասաբար ընդունեց հեղափոխությունը։ Ավելին՝ ինչ֊որ չափով դանդաղեցրեց հեղափոխության ընթացքը։

Այդպես է եղել։ Ծայրամասերի ժողովրդական զանգվածները հեղեղում են քաղաքի կենտրոնը։ Պապս կարծում էր, թե հրեաների հերթական ջարդն է։ Վերցնում է հրացանն ու բարձրանում տանիք։ Երբ զանգվածները մոտենում են, պապս սկսում է կրակել։ Նա Վլադիվոստոկի միակ բնակիչն էր, որ դիմադրել էր հեղափոխությանը։ Հաղթանակը, այնուամենայնիվ, բաժին է հասնում հեղափոխությանը։ Ժողովրդական զանգվածներն արդեն անարգել գրավում են քաղաքի կենտրոնը։ Հեղափոխությունից հետո պապս ընկճվում֊խաղաղվում է։ Դառնում է նույն համեստ արհեստավորը։ Ժամանակ առ ժամանակ, սակայն, հիշեցնւոմ է իր մասին։ Մի անգամ, օրինակ, պապս ոտնահարում է ամերիկյան «Մերխեր, Մերխեր եւ Ընկ․» ընկերության հեղինակությունը։ Ամերիկյան այս ընկերությունը Խաղաղ օվկիանոսով Հեռավոր Արեւելք էր բերել ծալովի մահճակալներ։ Թեեւ այդ անվանումն ավելի ուշ է ծնվել։ Այն տարիներին դա արտառոց մի նորույթ էր։ Կոչվում էր «Մեջիք բեդ»։ Այն օրերի ծալովի մահճակալը գրեթե չէր տարբերվում իր ժամանակակից տարբերակից։ Գունավոր բրեզենտ, զսպանակներ, ալյումինե հնոց․․․ Առաջընթաց ջատագով պապս գնում է հանրախանութ։ Մահճակալը դրված է լինում հատուկ բարձրահարթակի վրա։

― Ամերիկյան ընկերությունը ներկայացնում է նորույթ, ― ձայնում է վաճառողը։ ― Ամուրիի երազանք։ Ճանապարհորդի անփոխարինելի ընկեր։ Հարմարավետություն ու գրգանք։ Ցանականո՞ւմ եք փորձել։

― Ցանկանում եմ, ― ասում է պապս։

Ու, կոշիկները՝ առանց քուդերն արձակելու, հանելով, պառկում է։ Ինչ-որ ճայթյուն է լսվում, վնգստում են զսպանակները։ Պապս հայտնվում է հատակին։ Վաճառողը, սիրալիր ժպիտը դեմքին, բացում է մեկ այլ մահճակալ։ Նույն ձայներն ու նույն արդյունքը։ Պապս, քթի տակ հայհոյելով, մեջքն է տրորում։ Վաճառողը բացում է երրորդ ծալովի մահճակալը։ Այս անգամ զսպանակները դիմանում են։ Անձայն ճկվում են, սակայն, ալյումինե ոտքերը։ Պապս կրկին հայտնվում է հատակին՝ այս անգամ դանդաղ ու անցավ։ Շուտով ամբողջ դահլիճը լցվում է խեղված հրաշք-մահճակալներով։ Անօգնական ճոճվում են բրեզենտի լաթերը։ Խեղճացած փայլում են ծռմռված ալյումինե խողովակները։ Պապս, այդ ընթացքում, սակարկելով գնում է մի բուտերբրոդ ու ծամելով հեռանում։ Ամերիկյան ընկերության հեղինակությունը ոտնահարված էր։ Այս դեպքից հետո «Մերխեր, Մերխեր և Ընկ.»–ը զբաղվել է զուտ բյուրեղապակյա ջահերի առևտրով...

Իսահակ պապս չափազանց շատ էր ուտում։ Բոքոն հացը ոչ թե լայնքով էր կտրում, այլ երկայնքով։ Հյուր գնալիս Ռայա տատս միշտ ամաչում էր նրա փոխարեն։ Հյուր գնալուց առաջ պապս կուշտ ճաշում էր։ Դա էլ չէր օգնում։ Հացը զույգ կտորներով էր ուտում։ Օղին կրեմ-սոդայի բաժակով էր խմում։ Երբ մատուցում էին անուշեղենը, խնդրում էր, որ չտանեն դոնդողածածկ ձուկը։ Տուն վերադառնալով, խոնջացած ընթրում էր...

Պապս երեք որդի ուներ։ Կրտսերը՝ Լեոպոլդը, դեռ պատանի էր, երբ մեկնեց Չինաստան։ Այնտեղից՝ Բելգիա։ Նրա մասին առանձին կպատմեմ։ Ավագներին՝ Միքայելին ու Դոնաթին, հրապուրում էր արվեստը։ Սրանք լքում են գավառական Վլադիվոստոկը։ Հիմնավորվում են Լենինգրադում։ Հետագայում այստեղ են գալիս նաև պապս ու տատս։ Որդիներն ամուսնանում են։ Պապիս կողքին նրանք նվազ ու անօգնական տեսք ունեին։ Երկու հարսներն էլ անտարբեր չէին պապիս նկատմամբ։

Աշխատում էր որպես բնակշահագործման գրասենյակի պետ, կամ նման մի բան։ Աշխատանքից հետո ժամացույցներ ու էլեկտրական սալիկներ էր վերանորոգում։ Առաջվա նման անսովոր ուժի տեր էր։ Մի անգամ Շչերբակովի նրբանցքում մի բեռնատարի վարորդ կոպտում է նրան։ Հայհոյանքը վիրավորում է պապիս ազգային արժանապատվությունը («ջհուդի մռութ», կամ դրա պես մի բան)։ Պապս բռնում է մեքենայի թափքից։ Կանգնեցնում է մեկուկես տոննայանոց բեռնատարը։ Վարորդին դուրս է շպրտում խցիկից։ Գետնից պոկում է բեռնատարը։ Շրջելով այն, կասգնեցնում է փողոցի լայնքով։ Բեռնատարի քիթը հպվում է բաղնիքի պատին։ Թափքի ետնամասը՝ Շչերբակովյան պուրակի ցանկապատին։ Վարորդը, գիտակցելով կատարվախը, արտասվում է։ Լացը ժամանակ առ ժամանակ ընդմիջվում է սպառնալիքներով։

― Գլուխդ թռցնելու եմ, ― ասում է վարորդը։

― Փորձի՛ր, ― պատասխանում է պապս։

Բեռնատարն այդպես կանգնած մնում է երկու օր։ Հետո վերամբար կռունկ են բերում․․․․

― Ինչո՞ւ պարզապես քիթ֊մռթին չհասցրիր, ― հարցրել էր հայրս։

Մի պահ մտածելուց հետո պապս ասել էր․

― Բա որ շատ ուժեղ ստացվե՞ր ․․․

Արդեն ասել եմ, որ պապիս կրտսեր որդին՝ Լեոպոլդը, հայտնվել էր Բելգիայում։ Մի անգամ նրա մոտից մարդ էր եկել։ Անունը Մոնյա։ Մոնյան պապիս համար սմոկինգ էր բերել ու փչովի ընձուղտ։ Պարզվեց, որ ընձուղտը գլխարկների կախիչ էր։ Մոնյան հայհոյեց կապիտալիզմը, հիացավ սոցիալիստական արդյունաբերությամբ, հետո վերադարձավ Բելգիա։ Պապիս շուտով ձերբակալեցին՝ որպես բելգիական լրտեսի։ Տասը տարի տվեցին։ Տասը տարի՝ առանց նամակագրության իրավունքի։ Դա նշանակում էր՝ գնդակահարություն․․․ Նա չէր էլ դիմանա այնտեղ։ Առողջ տղամարդիկ ծանր են տանում սովը։ Իսկ ավելի ծանր՝ կամայականությունն ու անպատկառությունը․․․

Քսան տարի անց հայրս սկսեց զբաղվել նրա արդարացման հարցով։ Պապիս արդարացրին, քանի որ բացակա էր հանցակազմը։ Հարց է առաջանում․ հապա ի՞նչն էր ներկա։ Ինչո՞ւ ընդհատեցին այդ անհեթեթ ու զվարճալի կյանքը։

Ես պապիս հաճախ եմ հիշում, թեեւ ծանոթ չեմ եղել։

Ընկերս, ասենք, զարմանում է․

― Ինչպե՞ս ես կարողանում ռոմը թեյի բաժակով խմել։

Անմիջապես պապիս եմ հիշում։

Կամ կինս է ասում․

― Երեկոյան հրավիրված ենք Դոմբրովսկիների մոտ՝ խնջույքի։ Դու պետք է նախապես ճաշես։

Եւ կրկին այդ մարդուն եմ հիշում։ Բանտում էլ նրան հիշել եմ․․․

Ես պահել եմ պապիս լուսանկարներից մի քանիսը։ Թոռներս շփոթելու են մեզ․․․

Մորական պապս շատ խիստ բնավորության տեր էր։ Նույնիսկ Կովկասում նրան դյուրաբորբոք մարդ էին համարում։ Նրա հայացքից կինն ու երեխաները սսկված դողում էին։ Երբ պապիս որևէ բան դուր չէր գալիս, նա խոժոռում էր հոնքերն ու բամբ ձայնով գոռում. ԱԲԱՆԱՄԱՏ։ Այս խորհրդավոր բառը տառացիորեն սահմռկեցնում էր շրջապատի մարդկանց։

Անմեկին մի սոսկում էր պատում բոլորին։

― ԱԲԱՆԱՄԱՏ, ― գոռում էր պապս։ Եվ տունը սսկվում էր քար լռության մեջ։

Մայրս այդպես էլ չիմացավ այդ բառի նշանակությունը։ Ես էլ երկար ժամանակ չէի հասկանում։ Բայց երբ ընդունվեցի համալսարան, անսպասելիորեն գուշակեցի։ Մորս, սակայն, ոչինչ չասացի։ Ինչո՞ւ ասեի...

Պապիս ծանր բնավորությունը, ինձ թվում է, յուրահատուկ դաստիարակության արդյունք էր։ Երբ երեխա էր, գյուղացի հայրը նրան ծղանով էր ծեծում։ Մի անգամ երկու ժամ պահել է լքված ջրհորում։ Հետո մի կտոր պանիր ու կես շիշ նապարեուլի է իջեցրել։ Եվ դրանից մի ժամ հետո միայն դուրս է քաշել պապիս՝ թրջված ու հարբած...

Գուցե այդ պատճառով էր պապս այդքան կոպիտ ու դյուրաբորբոք։ Բարձրահասակ էր, նրբագեղ ու հպարտ։ Գործակատար էր էպշտեյնի պատրաստի հագուստեղենի խանութում։ Իսկ ծերության տարիներին այդ խանութի համատերն էր։ Պապս, կրկնում եմ, գեղեցիկ տղամարդ էր։ Նրա տան դիմաց ապրում էր Չիկվաիձե իշխանների բազմանդամ ընտանիքը։ Երբ պապս անցնում էր փողոցով, դեռատի էթերի, Նանա և Գալաթեա Չիկվաիձեները կախվում էին լուսամուտներից։

Ամբողջ ընտանիքն անխոս ենթարկվում էր պապիս։ Ինքը ոչ ոքի չէր ենթարկվում։ Երկնային ուժերը ներառյալ։ Աստծո հետ պապիս մենամարտերից մեկն ավարտվել է ոչ ոքի։ Թիֆլիսում երկրաշարժ էր սպասվում։ Արդեն այն ժամանակ կային օդերևութաբանական կենտրոններ։ Բացի դրանից, կային ամենատարբեր ժողովրդական նախանշաններ։ Հոգևորականները շրջում էին տնետուն ու տեղեկացնում բնակչությանը։ Թիֆլիսի բնակիչները հեռանում էին իրենց բնակարաններից՝ հետները տանելով արժեքավոր իրերը։ Շատերն ընդհանրապես մեկնում էին քաղաքից։ Քաղաքում մնացածները խարույկ էին վառում հրապարակներում։ Հարուստ թաղամասերն ազատ ասպարեզ էին դարձել թալանչիների համար։ Տանում էին կահույքը, ամանեղենը, վառելափայտը։ Ամբողջ Թիֆլիսում միայն մի տան պատուհաններն էին վառ լուսավորված։ Ավելի ճիշտ՝ այդ տան սենյակներից մեկւ։ Դա պապիս առանձնասենյակն էր։ Նա չէր կամեցել հեռանալ իր տնից։ Ազգականները փորձել էին համոզել նրան, սակայն՝ ապարդյուն։

― Ստեփան, ախր կմեռնես, ― ասել էին ազգականները։

Պապս մռայլվել էր, ապա խոժոռ ու հանդիսավոր ձայնով ասել/

― Քաքել եմ դիփունքիդ գլխի՛ն։

Տատս երեխաներին տանում է տնից՝ վերցնելով արժեքավոր ու անհրաժեշտ ամեն բան։ Նույնիսկ շանն ու թութակին։ Երկրաշարժը սկսվում է վաղ առավոտյան։ Առաջին իսկ ցնցումից փլվում է ջրմուղ աշտարակը։ Հաջորդ տասը րոպեի ընթացքում խորտակվում են հարյուրավոր տներ։ Քաղաքը պարուրում են արեւից շիկնած փոշու ամպերը։ Վերջապես ցնցումները դադարում են։ Տատս գլխապատառ վազում է տուն։ Օլգինսկայա փողոցից սոսկ ծխացող փլատակներ են մնացած լինում։ Դրանց մոտ՝ ողբացող կանայք, կլանչող շներ։ Վաղորդյան գունար երկնքում չարագույժ կռկռոցով պտտելիս են լինում ագռավները։ Մեր տունը փլված է լինում։ Դրա տեղում տատս տեսնում է աղյուսների ու տախտակների փոշեծածկ մի կույտ։ Եվ այդ ավերակի կենտրոնում՝ պապիս, իր բազկաթոռում։ Պապս ննջելիս է լինում։ Գոգին՝ լրագիր, ոտքերի մոտ՝ մի շիշ գինի։

― Ստեփան, ― ասում է տատս, ― Աստված մեզ պատժել է մեր մեղքերի համար։ Նա ավերել է մեր տունը․․․

Պապս բացում է աչքերը, նայում ժամացույցին, ափերն իրար զարկում ու հրամայում․

― Նախաճա՛շը։

― Աստված անօթեւան է թողել մեզ, ― շարունակում է ողբալ տատս։

― Է֊էհ, ― ասում է պապս։ Հետո հաշվում է երեխաներին։

― Ի՞նչ ենք անելու, Ստեփան։ Ո՞վ է մեզ օթեւան տալու։

Պապս բարկանում է։

― Աստված մեզ տանիքից է զրկել, ― ասում է, ― իսկ դու զրկում ես ուտելիքից․․․ Կապրենք Բեգլար Ֆոմիչի տանը։ Ես նրա որդիների քավորն եմ։ Մեծն ավազակ դարձավ․․․ Բեգլարը լավ մարդ է։ Ափսոս, որ գինուն ջուր է խառնում։

― Աստված ողորմած է, ― շշնջում է տատս։ Պապս մռայլվում, հոնքերը խոժոռում է։ Հետո խրատական առոգանությամբ ու հատ-հատ արտասանում է.

― Ճիշտ չէ։ Բայց ողորմած է Բեգլար Ֆոմիչը։ Ափսոս, գինուն ջուր է խառնում...

― Աստված նորից կպատժի քեզ, Ստեփան, ― վախենում է տատս։

― Քաքել եմ դիփունքիդ գլխին...

Զառամելու հետ նրա բնավորությունն անտանելի է դառնում։ Ծանր մահակը ձեռքից բաց չէր թողնում։ Ազգականները նրան այլևս իրենց տները չէին հրավիրում, բոլորին ստորացնում էր։ Կոպտում էր նույնիսկ իրենից տարիքավորներին․ Արևելքում դա խիստ հազվադեպ է պատահում։ Նրա հայացքից կանայք վայր էին գցում ափսեները։

Վերջին տարիներին պապս տանից դուրս չէր գալիս։ Օրերով նստում էր լուսամուտի մոտ՝ իր բազկաթոռում։ Անցնող-դարձողի վրա գոռում էր.

― Ռադդ քաշի, գող-ավազակ։ ― Ու ամուր սեղմում էր ձեռնափայտի բրոնզե գլխիկը։ Պապիս շուրջը գոյացել էր մեկուկես մետր տրամագծով վտանգավոր գոտի։ Այդքան էր նրա մահակի երկարությունը...

Հաճախ եմ փորձել հասկանալ, թե ինչու էր պապս այդքան մռայլ։ Ի՞նչն էր նրան մարդատյաց դարձրել... Ապահովված մարդ էր։ Ներկայանալի արտաքին ու նախանձելի առողջություն ուներ։ Չորս զավակ ու սիրող, հավատարիմ կին։ Գուցե աշխարհի դրվա՞ծքը նրան դուր չէր գալիս որպես այդպիսին։ Ամբողջ դրվածքը կամ դրա առանձին դրսևորումնե՞րը։ Ասենք՝ տարվա եղանակների հերթականությունը։ Կամ կյանքի ու մահվան հերթափոխի անսասանությունը։ Կամ երկրի ձգողականությունը։ Կամ ծովի և ցամաքի հակադրությունը։ Չեմ կարող ասել...

Պապս մահացել է սոսկալի հանգամանքներում։ Աստծու հետ նրա երկրորդ մենամարտը ողբերգական վախճան ունեցավ։ Վերջին տասը տարին բազկաթոռից չէր ելնում։ Վերջում նույնիսկ մահակը ձեռքը չէր առնում։ Միայն խոժոռվում էր...Պապս դարձել էր բնապատկերի առանձնահատկություններից մեկը։ Տեղական ճարտարապետության նշանակալի ու տեսարժան մի մաս։ Երբեմն նրա ուսերին թառում էին սև ագռավները...

Մեր փողոցը վերջանում էր խորը հեղեղատով։ Հատակում փրփրում էր մռայլ գլաքարերը շրջանցող գետակը։ Վթարված սայլերի կտորտանքի միջից սպտիակին էին տալիս սատկած ձիերի ոսկորները։ Երեխաներին արգելված էր հեղեղատին մոտենալ։ Կանայք ասում էին լուսադեմին տուն վերադարձած գինով ամուսիններին․

― Փառք Աստծո։ Ես մտածում էի, թե հեղեղատն ես ընկել․․․

Ամառային միր առավոտ պապս հանկարծ ելնում է տեղից։ Ելնում ու վստահ քայլքով դուրս է գալիս տնից։ Երբ պապս անցնում է փողոցով, ծանրիրան տիկնայք Էթերի, Նանա եւ Գալաթեա Չիկվաիձեները կախվում են լուսամուտից։ Բարձրահասակ ու ձիգ, պապս քայլում է շուկայի ուղղությամբ։ Բարեւողներին պատասխանի չի արժանացնում։ Տանը նրա անհետանալը ուշացումով են նկատում։ Ինչպես ուշացումով կնկատեին բարդու, քարի, առվի անհետանալը․․․ Պապս կանգ է առնում հեղեղատի եզրին։ Մի կողմ է նետում ձեռնափայտը։ Տարածում է թեւերը։ Ու անում վերջին քայլը․․․ Վերջ։ Քիչ անց վազելով գալիս է տատս։ Հետո՝ հարեւանները։ Բարձրաձայն ճչում֊լալիս են։ Նրանց ողբը դադարում է միայն երեկոյան։ Եվ մռայլ գլաքարերը շրջանցող առվակի երբեք չդադարող խուլ աղմուկի միջից լսվում է պապիս ահարկու ու արհամարհական կանչը․

― ՔԱՔԵԼ ԵՄ ԴԻՓՈՒՆՔԻԴ ԳԼԽԻՆ։ ԱԲԱՆԱՄԱՏ

Ռոման Ստեփանովիչ քեռիս սիրում էր կրկնել.

― Առողջ մարմնում՝ համապատասխան ոգի...

Երիտասարդության տարիներին կինտո էր Թիֆլիսում։ Այս բառը թարգմանելը բավական դժվար է։ Կինտոն ո՛չ խուլիգան է, ո՛չ հարբեցող, ո՛չ էլ պորտաբույծ։ Թեև խմում է, խուլիգանություն է անում ու չի աշխատում...

Քեռիս հսկայական խանչալ ուներ։ Պատանեկությունից սիրում էր նապարեալի գինի ու մարմնեղ շիկահեր կանանց...

Ճշմարիտ կինտոյի գլխավոր արժանիքը, թերևս, սրամտությունն է։ Քեռուս հումորը աչքի էր ընկնում որոշ յուրօրինակությամբ։ Տասնչորսամյա քեռիս, օրինակ, քիչ էր մնացել խափանի վրացական խորհրդային հանրապետության հոբելյանը։

Տեղի էր ունեցել հետևյալը։ Թբիլիսիում լայնորեն նշվում էր նշանակալի տարելիցը՝ հանրապետության յոթնամյակը։ Լիբկնեխտի անվան մշակույթի պալատի հսկայական դահլիճը լեփ-լեցուն էր։ Բարձրաստիճան ղեկավարությունը ճառեր էր արտասանում։ Նրանցից հետո բեմ էին բարձրանում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները։ Հայերի կողմից ելույթ պիտի ունենար մորաքույրս։ Անունը Անելյա էր։ Անելյա մորաքույրս երկու շաբաթ պատրաստվել էր այդ ելույթին։

― Արդեն յոթ տարի է... ― սկսում է նա։ Դահլիճը սսկվում է։

― Արդեն յոթ տարի է... ― կրկնում է մորաքույրս։

Ինչ-որ չխկոց է լսվում։ Ինչ-որ մեկը փորձում է անձայն անցնել շարքերի միջով։

― Արդեն յոթ տարի է... ― փոքր-ինչ ավելի վստահ ձայնով ասում է Անելյա մորաքույրս։

Ետնաբեմի դիմանկարից խորամանկ ժպիտով հանդիսականներին է նայում գեներալիսիմուսը։ Լիակատար լռություն է։ Այս պահին լսվում է քեռուս առույգ ձայնը.

― Արդեն յոթ տարի է, ոչ ոք չի ուզում ամուսնանալ Անելյայի հետ։

Անելյա մորաքույրս հեկեկալով հեռանում է բեմից։ Ռոման քեռուս մի օր պահում են միլիցիայում...

Դեռ պատերազմից առաջ քեռիս որոշում է ընդունվել համալսարան ու դառնալ փիլիսոփա։ Որոշակի նպատակ չունեցող մարդու համար միանգամայն բնական որոշում։ Կյանքի անորոշ ու մշուշոտ զգացողությամբ բոլոր մարդիկ երազում են զբաղվել փիլիսոփայությամբ։

Ռոման քեռիս գործերը տալիս է համալսարան։ Ռուս գրականության քննությունն է։ Քեռիս կանգնեցնում է քննությունից դուրս եկող դիմորդներին ու հարցնում․

― Կներես, սիրելիս։ Քեզ ի՞նչ հարց ընկավ։

― Պուշկին, ― ասում է մեկը։

― Հիանալի է, ― բացականչում է քեռիս։ ― Հենց դա չէի սովորել։

― Լերմոնտով, ― ասում է երկրորդը։

― Հիանալի է, ― բացականչում է քեռիս։ ― Հենց դա չէի սովորել։

― Գոգոլ, ― ասում է երրորդը։

― Հիանալի է, ― բացականչում է քեռիս։ ― Հենց դա չէի սովորել։

Վերջապես կանչում են Ռոման քեռուս։ Մոտենում է սեղանին, քաշում տոմսը ու կարդում․ «Գրիբոյեդովի ստեղծագործական ուղին»։

― Վայ իմ բախտին, ― բացականչում է քեռիս։ ― Հենց սա չէի սովորել․․․

Երբ սկսվեց պատերազմը, քեռիս ուրախացավ։ Պատերազմում նրա պես մարդիկ գին ունեն։ Խաղաղ ժամանակ էլ քեռիս կռվել սիրում էր։

Վերադարձավ փոխգնդապետի կոչումով։ Պատերազմը նրան մարդ դարձրեց։

Մյուս բոլոր պաշտոնաթող փոխգնդապետների պես, քեռիս ղեկավարում էր անվտանգության տեխնիկայի բաժինը «Լուչ» ֆաբրիկայում։ (Գնդապետները ղեկավարում են կադրերի բաժինները։)

Հնարավոր է, որ գաղափար ուներ անվտանգության տեխնիկայի մասին․ չի բացառվում։ Իր ողջ եռանդը, սակայն, նվիրում էր ֆիզկուլտ-մասսայական աշխատանքներին։ Կազմակերպում է կոլեկտիվ մրցալողեր, դահուկավազքեր։ Անցկացնում է վոլեյբոլի մրցումներ։ Նրա մասին գրում են թերթերում։

Վաթսուներեք տարեկանում նա հիանալի դահուկորդ էր ու կարող էր հաջողությամբ կռվել փողոցում։

― Առողջ մարնում՝ համապատասխան ոգի, ― հաճախ կրկնում էր նա։

Իմ նկատմամբ Ռոման քեռիս տածում էր անկեղծ քամահրանք։ Առավոտյան մարզանք չէի անում։ Սառը ջրով մարմինս չէի շփում։ Առհասարակ՝ ատում էի կտրուկ շարժումները։ Իսկ եթե ինձ կոպտում էին, փորձում էի զիջումների գնալով հարթել։ Թեև ինձ հազվադեպ են վիրավորում։ Ամբողջ կյանքիս ընթացքում՝ ընդամենը երեք անգամ։ Երեք անգամն էլ՝ քեռիս։

― Ինտելիգե՛նտ, ― գոռում էր նա։ ― Կնիկարմա՛տ...

Երբ հարցնում էին, թե ով է իր սիրած գրողը, քեռիս անվարան պատասխանում էր.

― Մարտին Իդենը։

Փողոցային կռիվներում իր սխրանքների մասին պատմում էր ժամերով։ Ընդ որում՝ շատը հորինում էր։ Իսկ երբ հարցնում էի պատերազմի մասին, քեռիս համառորեն լռում էր։ Չէր սիրում այդ մասին խոսել։ Չեմ կարող ասել, թե ինչու...

Քեռիս երեխաներ ուներ Սուխանովա Աննա Գրիգորևնայից։ Տղա և աղջիկ։ Պարբերաբար այցելում էր նրանց։ Թերթում էր դպրոցական տետրերը, ստորագրում օրագրերը։ Եվ անփոփոխ կրկնում.

― Առողջ մարմնում՝ համապատասխան ոգի։

Մի անգամ Աննա Գրիգորևնան խոհանոցում գործ անելիս է լինում։ Երեխաները սենյակում խաղալիս են լինում հոր հետ։ Քեռիս անսպասելիորեն բաց է թողնում։ Երեխաները սկսում են հռհռալ։

Լսելով աղմուկը՝ գալիս է Աննա Գրիգորևնան։ Կանգնում է շեմին, ձեռքերը խաչում կրծքին ու խորիմաստ ասում.

― Երեխաներին, այնուամենայնիվ, հայր պետք է։ Ինչ լավ խաղում են, կատակում, ծիծաղում...

Քեռիս կին էլ ուներ՝ Գալինա Պավլովնան։ Ինչպես ինքն էր ասում՝ բուժաշխատող։ Քեռիս սիրում ու հարգում էր նրան։ Քանզի Գալինա Պավլովնան կիսում էր նրա փիլիսոփայական կրեդոն՝ «Առողջ մարմնում՝ համապատասխան ոգի»։

Մի օր նրանց բնակարանի զանգը տալիս են։ Քեռիս աշխատանքի է լինում։ Իսկ Գալինան ընդմիջմանը եկել էր ճաշելու։ Եվ ահա հնչում է դռան զանգը։

― Ո՞վ է, ― հարցնում է Գալինան։

Տղամարդու ձայնն ասում է.

― Մի բաժակ ջուր կտա՞ք հղի կնոջս։

Բացվող դռնից ներս է մտնում մի հաղթանդամ տղամարդ ու առանց որևէ բառ արտասանելու սրած խարտոցը խրում տանտիրուհու փորը։ Գալինան նետվում է դեպի հեռախոսը։ Գիտակցությունը կորցնելով ճչում․

― Ռոմա՛։ Փրկի՛ր։ Սպանում են․․․

Քեռիս տեղ է հասնում կես ժամ հետո՝ բեռնատարով։ Գալինային «Շտապ օգնությունն» արդեն տարած է լինում։ Բանդիտին բռնել էին հարեւանները։ Ձեռքերը ոլորելիս, նա ծիծաղում էր։ Նրա արարքի շարժառիթները այդպես էլ անհայտ մնացին։ Հնարավոր է, որ մոլագար էր․․․

Այդ օրը քեռիս ամբողջ երեկո լավ է եղել։ Իսկ երբ Գալինային դուրս գրեցին հիվանդանոցից, գամփռ շուն առավ։

Անունը Գոլդա էին դրել։ Դա քեռուս սրամտության ու հազիվ նկատելի հակասեմիթիզմի դրեւորումն էր։

Հայերից շատերը (հատկապես Վրաստանի հայերը) չեն սիրում հրեաներին։ Չնայած շատ ավելի տրամաբանական կլիներ, եթե չսիրեին ռուսներին, վրացիներին կամ թուրքերին։ Հրեաներն էլ առանձին ջերմությամբ չեն վերաբերում հայերին։ Երեւի հալածվածները հակված չեն սիրելու այլ հալածականներին։ Գերադասում են սիրել տերերին։ Ծայրահեղ դեպքում՝ իրենց․․․

Գամփռի անունը Գոլդա էր։ Սկզբում հմայիչ ծուռթաթ քոթոթ էր։ Հետո մեծացավ, մասնակցում էր ցուցահանդեսների։ Ինչ֊որ երկրորդական մեդալ էլ կարծեմ ստացավ։ Բայց մի օր առանց որեւէ պատճառի դաժանորեն կծեց Գալինային։

Քեռիս ուզում էր սպանել շանը, բայց կինը համոզեց չանել այդ բանը։ Հանձնեցին շնաբուծարան։ Ռոման քեռիս շարունակում էր առավոտները մարզանք անել, ձիգ ու բարեկազմ տեսք ուներ։ Կարող էր ցատկել ընթացող տրամվայի ոտնակին ու կարգի հրավիրել ցանկացած խուլիգանի։ Սակայն խուլիգանների գրեթե չէր հանդիպում, տրամվայներն էլ քաղաքում շատ չէին․․․

Ու հանկարծ ինձ հաղորդեցին, որ քեռիս հոգեբուժարանում է։ Գալինա Պավլովնան ասաց՝ «նյարդաբանական կլինիկայում»։ Բայց դա հոգեբուժարան էր։ Գնացի այնտեղ։ Մի քանի անշուք, գորշ շինություններ՝ շրջապատված անխնամ ծառերով ու ցանցառ թփերով։ Փոշոտ ծառուղիներում ճմում էին հիվանդները՝ միատեսակ գործ խալաթներով։ Խալաթները կամ շատ մեծ էին, կամ շատ փոքր։ Կարծես բարձրահասակներին դիտմամբ տալիս էին փոքր չափսերը։ Իսկ վտիտ ցածրահասակներին՝ ամենամեծերը։ Հիվանդները հիմանակում միայնակ էին զբոսնում։ Ոմանք զուսպ ու վերացած շարժումներ էին անում՝ անձայն բացուխուփ անելով բերանները։ Վախ չէի զգում, միայն խղճահարություն։

Վերջապես կանչեցին քեռուս։ Զարմանալիորեն աշխույժ ու առույգ տեսք ուներ։ Դեմքը նույնիսկ փոքր-ինչ թխացել էր արևից։ Ասաց, որ լավ են կերակրում։ Իսկ գլխավորը՝ թույլ են տալիս երկար ժամանակ անցկացնել մաքուր օդում։

Հետո քեռիս տագնապած նայեց շուրջը ու շշուկով ասաց.

― Ուշադիր լսիր ինձ։ Ակնոցավորները վիթխարի ավանտյուրա են ձեռնարկել...

― Ովքե՞ր, ― չհասկացա ես։

Հարցիս չպատասխանեց։ Մի տեսակ զվարթ ոգևորությամբ շարունակեց.

― Բարդուղիմեոսյան գիշերվան փառք ենք տալու...

Ինձ կորցրի։ Դրան պարտաստ չէի։ Չգիտեի ինչպես պահեմ ինձ։ Առարկեմ թե համաձայնեմ։

Մի պատանի անցավ մեր կողքով՝ հրելով սայլակի վրա ամրացված խմելու ջրի տակառը։ Ծորակի տակ սև տառերով գրված էր՝ «Ջուր»։

Քեռիս անսպասելիորեն սկսեց սուլել։ Պատանին անհետացավ ծառերի հետևում։

― Արյան գետեր են հոսելու, ― գլուխը տարուբերեց քեռիս։ Սարսափից մտա տարօրինակ մի դերի մեջ։

― Գուցե մի կերպ դո՞ւրս պրծնենք, ― ասացի։

― Ոչ մեկի չեն խնայելու, ― ցածրաձայն ասաց քեռիս։ ― Մի մասին կոչնչացնեն, մյուսներին կստիպեն ստորագրել։ Բայց ես մի բան եմ մտածել։ Ուշադիր լսիր։

Գլուխը մոտեցրեց գլխիս ու խորամանկ ժպիտով ասաց.

― Ամենահանճարեղ պլանն անգամ խոցելի է։ Եվ շղթան, որպես կանոն, կտրվում է ամենաանսպասելի տեղում։ Աննշմար մի շարժում՝ և խաղաթղթերն իրար են խառնվում... Խախտված են, ինչպես ասում են, խաղի կանոնները... Գաղտնիքն այն է, որ դա պետք է բացարձակապես անկանխատեսելի քայլ լինի... Ես գտել եմ։ Ուշադիր լսիր։

Քեռուս ժպիտը չքացավ, նա խոսեց սպայի պես՝ հակիրճ ու հատու.

― Առաջին քայլը հիմնականն է։ Երկրորդը՝ ապահովության համար։ Եթե ձախողվենք։ Գրառումներ մի՛ արա, ― կտրեց քեռիս։

― Եղավ, ― ասացի։

― Ու հիշի՛ր։ Նախեւառաջ՝ ծխել սիգարետներ առանց ֆիլտրի եւ մի՛միայն առանց ֆիլտրի։ Երկրորդը, հագնել միաժամանակ երկու անդրավարտիք․․․

Հաղթականորեն հռհռաց, շփելով ձեռքերը։

― Հասկացա՞ր, ― հարցրեց։

― Այո, ― ասացի։

― Պլանը գատնի է։ Ոչ մի բառ՝ անգամ մոտիկ մարդկանց։ Այլապես ամեն բան կորած է։ Սպասեք իմ հետագա ցուցումներին։ Իսկ հիմա ես պետք է գնամ։ Բարով մնաս։ Շնորհակալ եմ մրքերի համար․․․ Թեեւ դրանք բացարձակ ֆիկցիա են․․․

Եվ հեռացավ՝ անհեթեթ խալաթը հագին, թեթեւ֊սպորտային քայլքով․․․

Մեկ ամսից քեռիս առողջացավ։ Հանդիպում էինք ընտանեկան խնջույքներին։ Քեռիս զուսպ քմծիծաղում էր։

Պատմում էր, որ ամեն օր վազում է Անտառատեխնիկական ակադեմիայի շուրջը։ Իրեն արտակարգ առողջ ու առույգ է զգում։

Հատուկ նրա համար միշտ պատրաստում էին թարմ բանջարեղեն։ Կողքին անփոփոխ նստում էր Գալինա Պավլովնան։ Վերջինիս ձեռքերին երեւում էին շան ատամների թողած սպիները։

Պատկերացրի, թե ինչպես է քեռիս վաղ առավոտյան վազում Անտառատեխնիկական ակադեմիայի ցանկապատի երկայնքով։

Աստված իմ, ո՞ւր․․․

Լեոպոլդ հորեղբորս կյանքը ծածկված էր տարաշխարհիկ մշուշով։ Նրանում ինչ-որ բան կար Մայն Րիդի և Կապերի հերոսներից։ Նրա ճակատագիրը երկար տարիներ հանգիստ չէր տալիս երևակայությանս։ Հիմա դա անցել է։

Եկեք, սակայն, առաջ չընկնենք։

Հրեա պապս երեք որդի ուներ։ (Թող չշփոթեցնի ձեզ այդ բիլինայական երանգը)։ Նրանց կոչում էին Լեոպոլդ, Դոնաթ և Միխայիլ։

Կրտսերին՝ Լեոպոլդին, կարծես դիտմամբ էին անդրծովյան անուն տվել։ Հաշվի առնելով իր՝ ապագա կոսմոպոլիտի կենսագրությունը։

Դոնաթ անվան ծագումը անորոշ բալթյան-լիտվական է։ (Ինչը համապատասխանում է հորս անորոշ դրությանը։ Յոթանասուներկու տարեկան հասակում նա արտագաղթեց Ռուսաստանից)։

Զուտ ուղղափառ անուն կրող Միխայիլը թոքախտից մահացել է շրջափակված Լենինգրադում։

Անունը, համաձայնեք, նկատելիորեն կանխորոշում է մարդու բնավորությունն ու անգամ կենսագրությունը։

Անատոլին գրեթե միշտ լկտի ու կռվարար է լինում։

Բորիսը՝ գիրանալու հակում ունեցող խոլերիկ։

Գալինան՝ ճղճղան ու գռեհիկ բանսարկու։

Զոյան՝ միայնակ մայր։

Ալեքսեյը թուլակամ ու բարեհոգի։

Գրիգորի անվան մեջ ես նյութական բարեկեցության հնչերանգներ եմ լսում։

Միխայիլ անվան մեջ՝ վաղաժամ ողբերգական մահվան խուլ նախագույժ։ (Հիշեք Լերմոնտովին, Կոլցովին, Բուլգակովին...)։ Եվ այլն։

Միխայիլը ինքնամփոփ ու անմարդամոտ երեխա էր։ Բանաստեղծություններ էր գրում։ Հեռավոր Արևելքում ֆուտուրիստական խմբակ էր ստեղծել։ Նրան չափավոր լկտի, բարեկամական նամակ էր գրել անձամբ Մայակովսկին։

Հայրս պահում է ավագ եղբոր գրած երկու գրքերը։ Մեկը կոչվում է «Մ-ու-ու»։ Երկրորդի վերնադիրը մոռացել եմ։ Վերնագրի մի մասը հանրահաշվական բարդ բանաձեւ է։

Բանաստեղծությունները բավական անհեթեթ են։ Լիրիկական բանաստեղծությունների մեկը վերջանում է այսպես․

Գրքի վերաբերյալ պահպանված մի գրախոսությունից հիշողությանս մեջ մնացել է գռեհիկ այս արտահայտությունը՝ «Ապուշին ուղարկիր Աստծուն աղոթելու, նա ճակատն էլ կջարդի»․․․

Միխայիլը արտասովոր ինքնամփոփ մարդ էր։ Ազգականները պատկերացում իսկ չունեին, թե նա ինչով է զբաղվում։ Մի անգամ, արդեն հասուն տարիքում, Դոնաթն ու Միխայիլը միմյանց անսպասելիորեն հանդիպում են Բրյանսկի ամառային թատրոնի հետնաբեմում։ Պարզվում է, որ եղբայրները մասնակցում են նույն էստրադային ծրագրում։ Դոնաթը երգիծական քառյակներ էր երգում։ Միխայիլը հանդես էր գալիս ասմունքով։

Ավագ եղբայրները հակում ունեին դեպի գրականությունը, արվեստը։ Կրտսերը՝ Լեոպոլդը, փոքրուց ընտրել էր այլ՝ ավելի ապահով ուղի։

Լեոպոլդը աֆերիստ էր մեծանում։

Տասնչորս տարեկանում ծխախոտ էր վերավաճառում նավահանգստում։ Արտսահմանցի նավաստիներից սիգարներ էր գնում Ուրին եղբայրների գիշերային ռեստորանի համար։ Հետո անցավ կանացի գուլպաներին ու կոսմետիկային։ Հարկ եղած դեպքում արտասահմանցիներին ուղեկցում էր Կոստյա փողոցի հասարակաց տունը։ Զուգահեռաբար բռնցքամարդ էր պարապում «Իկար» մարզական ակումբում։ Իսկ կիրակի օրերին շեփոր էր նվագում քաղաքային այգում։

Տասնութ տարեկանում Լեոպոլդը իրականացրեց իր առաջին մեծ խարդախությունը։ Այսպես եղավ։

Քաղաքի կենտրոնական խանութներից մեկն է մտնում մի վտիտ, համեստ պատանի՝ ձեռքին ճմրթված թերթերի մեջ փաթաթված ջութակ։ Պատանին դիմում է խանութի տիրոջը՝ Տանակիսին․

― Անձրեւը շատ հորդ է։ Վախենում եմ ջութակս թրջվի։ Կարո՞ղ եմ ժամանակավորապես այստեղ թողնել։

― Կարող ես, ինչո՞ւ չէ, ― անտարբեր ասում է Տանակիսը։

Մեկ ժամ անց խանութում հայտնվում է շքեղ հագնված մի օտարերկրացի՝ կասկածելիորեն շիկավառ բեղերով։ Երկար շրջում է ցուցադարակների արանքում՝ անշտապ դիտելով ապրանքը։ Հետո պարզում է ձեռքը, մի կողմ քաշում ճմրթված թերթն ու բացականչում.

― Չի՛ կարող պատահել։ Չե՛մ հավատում։ Երա՛զ է սա։ Արթնացրե՛ք ինձ։ Այս ի՜նչ բախտավորություն է իսկական Ստրադիվարի։ Ես գնում եմ այս ջութակը։

― Ջութակը չի վաճառվում, ― ասում է Տանակիսը։

― Պատրաստ եմ վճարել ցանկացած գումար։

― Ցավում եմ...

― Տասնհինգ հագար՝ կանխիկ։

― Խիստ ցավում եմ, պարոն...

― Քսան հազար, ― բացականչում է օտարերկրացին։

Տանակիսը շառագունում է.

― Ես կխոսեմ տիրոջ հետ։

― Դուք շռայլ միջնորդավճար կստանաք։ Ախր իսկական Ստրադիվարի է։ Ո՛չ, մի՛ արթնացրեք ինձ, մի՛ արթնացրեք... Քիչ անց վերադառնում է գունատ պատանին։

― Եկել եմ ջութակս տանելու։

― Ես ուզում եմ գնել ձեր ջութակը, ― ասում է Տանակիսը։

― Չեմ կարող վաճառել, ― տխուր ասում է պատանին։ ― Ցավոք, չեմ կարող։ Դա պապիկիս նվերն է։ Ունեցածս միակ արժեքավոր իրը։

― Երկու հազար ռուբլի կտամ։ Պատանու աչքերը լցվում են։

― Ես, իրոք, փողի կարիք ունեմ։ Կմեկնեի բուժվելու։ Բժիշկ Շվարցն ասում է, որ դա պարտադիր է առողջությանս համար։ Եվ այնուամենայնիվ՝ չեմ կարող... Նվեր է...

― Երեք հազար, ― ասում է խանութպանը։

― Ավաղ, չեմ կարող։

― Հինգ, ― վրա է տալիս Տանակիսը։

Մտքում արագ հաշվում է. «Հինգ հազար կտամ այս լակոտին։ Օտարերկրացին կվճարի քսան հազար՝ գումարած միջնորդավճարը։ Կստացվի...»

― Ներիր, պապիկ, ― լացակումած ասում է պատանին, ― Ներիր ու մի բարկացիր։ Հանգամանքներն են ստիպում դիմել այս քայլին ․․․

Տանակիսը արդեն հաշվում էր թղթադրամները։

Պատանին համբուրում է ջութակը։ Հեռանում է՝ հազիվ զսպելով լացը։

Տանակիսը գոհունակությամբ շփում է ափերը․․․ Հասնելով շենքի անկյունին, պատանին կանգ է առնում։ Հաշվում է թղթադրամները։ Հետո գրպանից հանում է հսկայական շեկ բեղերը, գցում աղբարկղն ու հեռանում ․․․

Մի քանի ամիս անց Լեոպոլդը փախչում է տնից։ Օվկիանոսային շոգենավի նավանբարում հասնում է Չինաստան։ Ճանապարհին առնետը կծում է նրան։

Չինաստանից ուղեւորվում է Եվրոպա։ Հիմնավորվում է, չգիտես ինչու, Բելգիայում։

Իսահակ պապս նրա բացիկները չէր կարդում։

― Մալխամովես, ― ասում էր պապս, ― պերե օդոմ։

Ու կարծես մոռանում էր Լեոպոլդի գոյության մասին։ Տատս թաքուն լալիս ու աղոթում էր։

Անցնում է մի քանի տարի։ Իջնում է երկաթե վարագույրը։ Լեոպոլդից լուրեր չեն գալիս։

Հետո գալիս է ինչ֊որ Մոնյա։ Պապիս ու տատիս տանը ապրում մեկ շաբաթ։ Ասում է, թե Լեոպոլդը առեւտրի գծով է։

Մոնյան հիանում է հնգամյակների թափով։ Երգում է՝ «Մեր շոգեքարշ, սուրա առաջ․․․»․․․ Հետն էլ խիստ անկիրթ մարդ է լինում։ Զուգարանից բնակարանով մեկ գոռում է․

― Պապի՛ռ, պապի՛ռ։

Ու տատս կիսաբաց դռան ճեղքից նրան թերթ է տալիս։

Հետո Մոնյան մեկնում է։ Դրանից քիչ անց պապիս գնդակահարում են որպես բելգիական լրտեսի։

Լեոպոլդին քսան տարով մոռանում են։

Վաթսունմեկ թվականին հայր պատահաբար մտնում է կենտրոնական հեռագրատուն։ Աշծատակցուհիներից մեկի հետ զրուցելիս իմանում է, որ այդտեղ կան եվրոպական բոլոր մայրաքաղաքների հասցեներն ու հեռախոսները։ Բացում է Բրյուսելի հեռախոսագիրքը։ Ու անմիջապես գտնում իր բավական հազվադեպ ազգանունը․․․

― Խոսակցություն կարո՞ղ եմ պատվիրել։

― Իհարկե։

Երեք րոպեից միացնում են Բրյուսել։ Հստակ լսվում է ծանոթ ձայնը.

― Հելլոու։

― Լեոպոլդ, ― բացականչում է հայրս։

― Սպասիր, Դոդիկ,– ասում է Լեոպոլդը, ― տելեվիզիոնն անջատեմ.. ․

Եղբայրներն սկսում են գրել միմյանց։ Լեոպոլդը գրում է, որ կին ունի՝ Հելենա, որդի՝ Ռոմանո, և դուստր՝ Մոնիկ։ Ինչպես նաև պուդել՝ Իգոր անունով։ Որ «իր գործն» ունի։ Որ գրամեքենաներ ու թուղթ է վաճառում։ Որ թուղթը թանկանում է, ինչը միանգամայն ձեռնտու է իրեն։ Որ սղաճը, այդուհանդերձ, գրեթե սնանկացրել է իրեն։

Իր աղքատությունը Լեոպոլդը նկարագրում էր այսպես. «Տներս վերանորոգման կարիք ունեն։ Մեքենաներս չորս տարի չեն թարմացվել...»։

Հորս նամակները անհամեմատ ավելի լավատեսական էին. «... Ես գրող եմ ու ռեժիսոր։ Ապրում եմ փոքրիկ, հարմարավետ բնակարանում։ (Նկատի ուներ ֆաներայի միջնապատով առանձնացված իր խուցը)։ Կինս մեքենայով մեկնել էր Մերձբալթիկա։ (Իրոք, հորս կինը պրոֆմիության ավտոբուսով գնացել էր Ռիգա գուգագուլպաներ գնելու)։ Իսկ թե ինչ բան է սղաճը, գաղափար անգամ չունեմ...»։

Հայրս բազմաթիվ հուշանվերներ ուղարկեց Լեոպոլդին։ Փայտե գդալների ու ափսեների մի ամբողջ նավատորմ։ Լև Տոլստոյի ինքնաեռի մելքիորե կրկնօրինակը։ Ուրալյան կիսաթանկարժեք քարերից պատրաստված մի քանի արձանիկ։ Շևչենկոյի «Կոբգարի» հոբելյանական հրատարակությունը, որ միջին տապանաքարի չափ էր։ Ինչպես նաև «Տապան զրահապատ» անունը կրող հուշանվերային արտադրանքը։

Լեոպոլդն արձագանքեց ձյունաճերմակ թաշկինակով՝ շատ գեղեցիկ տուփի մեջ։ Հետո հորս համար տրիկոտաժե մայկա ուղարկեց «Էդդի Շապիրո։ Անիվներ և անվադողեր» մակագրությամբ։ Հայրս չէր հանձնվում։ Զանգեց քաղկոմի իր ծանոթ հրահանգչին։ Վերջինիս միջոցով հայթայթեց մի եզակի հուշանվեր։ Դա շաքարի ութ կիլոգրամանոց ամբողջական կտոր էր։ Դա շաքարի ութ կիլոգրամանոց ամբողջական կտոր էր։ Երկնագույն սատինի փայլող թղթում փաթաթած։ Վեցդյույմանոց տրամաչափի մի արկ։ Մակագրությունն էլ հին ուղղագրությամբ՝ «Առաջին գիլդիայի վաճառական էլպիֆիդոր Ֆոմինի առեւտրային տուն»։

Ծանոթ հրահանգչին հայրս պարտավորված կոնյակ հյուրասիրեց։ Եզակի հուշանվերը ուղարկեց Լեոպոլդին։

Երկու ամիս հետո ծանրոցի ծանուցագիր ստացանք։ Քաշը՝ տասներկու կիլոգրամ։ Մքսատուրքը՝ վաթսունյոթ ռուբլի։

Հայրս խիստ ոգեւորության մեջ էր։ Փոստատուն գնալիս երազում էր․

«Մագնիտոֆոն․․․ Դուբլյոնկա․․․ Վիսկի»։

― Քո կարծիքով, դուբլյոնկան քանի՞ կիլոգրամ կլինի։

― Մոտ երեք, ― պատասխանեցի։

― Ուրեմն երեք հատ դուբլյոնկա է ուղարկել։

Փոստատան ծառայողը մե հանձնեց ծանր արկղը։

― Տաքսիով գնանք, ― ասաց հայրս։

Վերջապես հասանք տուն։ Նյարդային ծիծաղով հայրս բերեց դուրը։ Ֆաներայե կափարիչը ճռռոցով մի կողմ թռավ։

― Ապո՜ւշ, ― տնքաց հայրս։

Արկղում տասը կիլոգրամ դեղնավուն շաքարավազ էր․․․

Դրանից ութ տարի հետո ես ու մայրս ստիպված էին արտագաղթել։ Հայտնվեցինք Ավստրիայում։ Հյուրանոցի տերը՝ Ռեյնհարտը շատ սիրալիր էր մեր նկատմամբ։ Ամեն առավոտ մեզ մատուցում էին թեյ՝ դեռեւս տաք թխվածքով ու ջեմով։ Ամեն առավոտ Ռեյնհարտը անպայման հարցնում էր ․

― Մի բաժակ օղի ուզո՞ւմ ես․․․

Հավելումն՝ մեզ ռադիոընդունիչ էր տվել ու էլեկտրական տոստեր։

Երեկոները հաճախ զրուցում էր հետը։

Իմացա, որ Ռեյնհարտը Արեւելյան սեկտորից էր փախել Արեւմուտք։ Որ ինժեներ֊շինարար է։ Որ նեղվում է հյուրանոցում աշխատելուց, թեեւ լավ եկամուտ ունի․․․

― Ամուսնացա՞ծ ես, ― հարցրի։

― Էրիկան ապրում է Զալցբուրգում։

― Ասում են, ամենակայուն ամուսնությունը ապահարզանի եզրին գտնվողն է։

― Ես այդ եզրն արդեն հատել եմ։ Այնուհանդերձ՝ ամուսնացած եմ․․․ Զարմանո՞ւմ ես։

― Ոչ, ― ասացի։

― Կուսակցության անդամ եղե՞լ ես։

― Ոչ։

― Իսկ երիտասարդական միությունո՞ւմ։

― Այո։ Դա մեխանիկորեն է լինում։

― Հասկանում եմ։ Արևմուտքը հավանո՞ւմ ես։

― Բանտից հետո ամեն ինչ էլ հավանում եմ։ Հորս ձերբակալել էին քառասուն թվականին։ Նա Հիտլերին անվանում էր «բրաուն շվայնե»։

― Կոմունի՞ստ էր։

― Ոչ։ Հայրս կոմմի չէր։ Նույիսկ կարմիր էլ չէր։ Պարզապես կրթված մարդ էր։ Լատիներեն գիտեր... Դու լատիներեն գիտե՞ս։

― Ոչ։

― Ես էլ չգիտեմ։ Երեխաներս էլ չեն իմանա։ Ափսոս... Լատիներենն ու Ռոդ Սթյուարտը, իմ կարծիքով, անհամատեղելի են։

― Ո՞վ է Ոոդ Սթյուարտը։

― Կիթառով գիժ։ Օղի ուզո՞ւմ ես։

― Այո։

― Սենդվիչներ բերեմ։

― Պետք չէ։

― Ճիշտ ես ասում...

Վիեննայից գրեցի Լեոպոլդին։ Հորեղբայրս զանգեց հյուրանոց։ Ասաց, որ ինքնաթիռով կգա շաբաթավերջին՝ շաբաթ օրը։ Կիջևանի «Կոլիզեումում»։ Խնդրեց, որ շաբաթ օրը չնախաճաշեմ։

― Քեզ կհյուրասիրեմ լավ ռեստորանում, ― ասաց...

Վաղ առավոտյան նստած էի «Կոլիզեումի» նախասրահում։ Այդ հյուրանոցը մերից շատ ավելի շքեղ էր երևում։ Կողքովս անցնում էին ընտրագույն շներ։ Հանդերձապահը նման էր կինոդերասանի։

Ուղիղ ժամը տասնմեկին իջավ հորեղբայրս։ Անմիջապես ճանաչեցի նրան։ Լեոպոլդը նման էր հորս՝ բարձրահասակ, բարեկազմ, գեղեցիկ արհեստական ատամներով։ Հետը երիտասարդ մի կին էր։

Գիտեի, որ հարկավոր է գրկել այդ, ըստ էության, անծանոթ մարդուն։

Գրկախառնվեցինք։ Համբուրեցի Հելենայի ձեռքը։

― Այս ինչ հսկա ես, ― բացականչեց Լեոպոլդը։ ― Իսկ ո՞ւր է մայրդ։

― Նա վատառողջ է։

― Շատ ափսոս։ Ես տեսել եմ նրա լուսանկարները։ Դու շատ նման ես մորդ։

Նրան մեկնեցի բերածս փաթեթը։ Խավիար էր, փայտե մատրյոշկաներ, քաթանե սփռոց։

― Շնորհակալություն։ Սրանք կթողնենք դռնապանի մոտ։ Ես նույնպես նվերներ ունեմ ձեզ համար․․․ Իսկ հիմա կգնանք ռեստորան։ Դու սիրո՞ւմ ես ռեստորան գնալ։

― Այդ մասին չեմ մտածել։

― Այնտեղ հաճելի երաժշտություն է լինում, գեղեցիկ կանայք․․․

Քայլում էինք կենտրոնի ուղղությամբ։ Լեոպոլդը անդադար խոսում էր։

Հելենան լուռ ժպտում էր։

― Տեսնում ես, ինչքան մեքենա կա։ Դու երբեւէ արտասահմանյան մեքենաներ տեսե՞լ էիր։

― Լենինգրադ շատ զբոսաշրջիկներ են գալիս․․․

― Վիեննան փոքր քաղաք է։ Ասենք՝ Բրյուսելն էլ։ Ամերիկայում մեքենաներն անհամեմատ ավելի շատ են։ Եվ ի՜նչ մեքենաներ։ Լենինգրադում մեծ խանութներ կա՞ն։

― Խանութներ կան, ― ասում եմ։

― Այս ինչ հսկա ես։ Քեզ, երեւի,կանայք սիրում են, չէ՞

― Շուտով կերեւա։

― Հասկանում եմ։ Կինդ Ամերիկայում է։ Մենք այցելեցինք նրան Հռոմում։ Պայուսակի փոխարեն պլաստիկե տոպրակ էր ձեռքին։ Ես նրան լավ պայուսակ նվիրեցի՝ վաթսուն դոլարանոց․․․ Հասանք։ Հենց այստեղ էլ կնախաճաշենք։ Իմ կարծիքով, սա լավ ռեստորան է։

Ներ մտանք, հանվեցինք, նստեցինք լուսամուտի մոտ։

Մեղմ հնչող երաժշտության մեջ արտառոց ոչինչ չկար։ Գեղեցիկ կանայք էլ ինչ֊որ չէին երեւում։

― Պատվիրիր ինչ ուզում ես, ― առաջարկեց Լեոպոլդը, ― գուցե տավարի կամ թռչնի մի՞ս։

― Ինձ համար մինչեւնույն է։ Ձեր հայեցողությամբ։

― Ինձ հետ «դու»֊ով խոսիր, խնդրում եմ։ Չէ՞ որ հորեղբայրդ եմ։

― Քո հայեցողությամբ։

― Գուցե համադա՞մ ինչ-որ բան։ Դու սիրո՞ւմ ես համադամ ուտելիք։

― Չգիտեմ։

― Ես շատ եմ սիրում համադամ ուտելիք։ Բայց լյարդս հիվանդ է։ Քեզ համար կպատվիրեմ ձկան պաշտետ ու մի քիչ ծնեբակ։

― Հիանալի է։

― Ի՞նչ ես խմելու։

― Գուցե օղի՞։ ― Դեռ վաղ է։ Կարծում եմ՝ սպիտակ գինի կամ թեյ։

― Թեյ, ― ասացի։

― Եվ պիստակի պաղպաղակ։

― Հիանալի է։

― Ի՞նչ ես խմելու, ― կնոջը դիմեց Լեոպոլդը։

― Օղի, ― ասաց Հելենան։

― Ի՞նչ, ― ապշեց Լեոպոլդը։ ― Օղի, օղի, ― կրկնեց կինը։

Մոտեցավ մատուցողը՝ սևահեր, կոճղանման, երևի հարավսլավացի կամ հունգարացի։

― Սա իմ զարմիկն է Ռուսաստանից, ― ասաց Լեոպոլդը։

― Մոմենտ, ― ասաց մատուցողը։

Արագ հեռացավ։ Հանկարծ երաժշտությունը դադարեց։ Թեթև խշշոցից հետո լսվեցին «Պոդմոսկովնիյե վեչեռայի» վաղուց ձանձրացրած առաջին ակորդները։

Հայտնվեց մատուցողը։ Նրա դեմքին փայլում էր ինքնագոհ ու հիմար ժպիտը։

― Շնորհակալ եմ, ― ասացի։

― Նա լավ թեյադրամ կստանա, ― ականջիս շշնջաց Լեոպոլդը։ Մատուցողն ընդունեց պատվերը։

― Հա, քիչ մնաց մոռանայի, ― բացականչեց Լեոպոլդը, ― ծնողներս ինչպե՞ս են մահացել։

― Պապին ձերբակալել էին պատերազմից առաջ։ Ռայա տատը մահացավ քառասունվեց թվին։ Ես նրան աղոտ եմ հիշում։

― Ձերբակալե՞լ էին։ Ինչի՞ համար։ Նա կոմունիստներին դե՞մ էր։

― Չեմ կարծում։

― Հապա ինչո՞ւ ձերբակալեցին։

― Հենց այնպես։

― Տեր Աստված, ինչ վայրենի երկիր է, ― խուլ տնքաց Լեոպոլդը։ ― Ախր, գոնե ինչ֊որ բացատրություն կարո՞ղ ես տալ։

― Թերեւս չեմ կարող։ Այդ մասին տասնյակ գրքեր են գրվել։

Լեոպոլդը թաշկինակով սրբեց աչքերը։

― Ես գրքեր կարդալու ժամանակ չունեմ։ Ես չափազանց շատ եմ աշխատում․․․ Նա մահացել է բանտո՞ւմ։

Չէի ուզում ասել, որ պապին գնդակահարել են։ Մոնյայի անունն էլ չէի ուզում տալ։ Որ ի՞նչ․․․

― Ի՜նչ վայրենի երկիր է։ Ես եղել եմ Ամերիկայում, Իսրայելում, շրջել ամբողջ Եվրոպայում․․․ Իսկ Ռուսաստան չեմ գնա։

Այնտեղ համատարած շախմատ է, բալետ ու «սեւ ագռավ»․․․ Դու շախմատ սիրո՞ւմ ես։

― Այնքան էլ չէ։

― Իսկ բալե՞տ։

― Դրանով առանձնապես չեմ հետաքրքրվում։

― Ինչ֊որ հիմարություն է՝ ուրվականներով, ― ասաց հորեղբայրս։

Հետո հարցրեց․

― Հայրդ ուզո՞ւմ է գալ այստեղ։

― Հուսով եմ։

― Ի՞նչ է անելու այստեղ։

― Ծերանալու է։ Ամերիկայում նրան ոչ մեկ թոշակ կնշանակեն։

― Այդ թոշակով դժվար է առանց նեղվելու ապրել։

― Մի կերպ կապրենք, ― ասացի։

― Քո հայրը ռոմանտիկ է։ Երեխա ժամանակ շատ էր կարդում։ Իսկ ես, ընդհակառակը՝ միայնգամայն առողջ եմ մեծացել․․․ Լավ է, որ դու մորդ նման ես։ Ես նրա լուսանկարները տեսել եմ։ Դու շատ նման եք իրար․․․

― Մեզ հաճախ նույնիսկ շփոթում են, ― ասացի։

Մատուցողը բերեց պաղպաղակը։ Հորեղբայրս ձայնն իջեցրեց․

― Եթե փողի կարիք ունես, ասա։

― Մեր ունեցածը բավարար է։

― Այնուամենայնիվ, եթե փող պետք լինի, հայտնիր ինձ։

― Կհայտնեմ։

― Իսկ հիմա եկեք շրջենք քաղաքում։ Ես տաքսի կանչեմ․․․

Հորեղբորս բնավորության մեջ հավանում էի տեղաշարժման սրընթացությունը։ Ուր էլ հայտնվեինք, անդադար կրկնում էր.

― Շուտով ճաշելու ենք։

Ճաշեցինք քաղաքի կենտրոնում, բացօդյա ռեստորանում։ Հունգարական քառյակ էր նվագում։ Հորեղբայրս արժանապատվությամբ պարեց կնոջ հետ։ Հետո նկատեցինք, որ Հելենան հոգնել է։

― Գնանք հյուրանոց, ― ասաց Լեոպոլդը։ ― Քեզ համար նվերներ ունեմ։

Հյուրանոցում, հարմարեցնելով պահը, Հելենան շշնջաց ականջիս.

―Մի բարկացիր։ Նա բարի մարդ է, թեև շատ հասարակ է։ Անասելի շփոթվեցի։ Ես չգիտեի, որ նա ռուսերեն գիտի։ Հետը զրուցելու ցանկություն ունեցա։ Բայց արդեն ուշ էր...

Տուն վերադարձա յոթին մոտ։ Ձեռքիս փաթեթում քլթքլթում էր մորս օծանելիքը։ Փողկապն ու ճարմանդները դրել էի գրպանս։

Նախասրահում Ռեյնհարտից բացի ոչ ոք չկար։ Նա ինչ-որ հաշվարկներ էր անում կալկուլյատորով։

―Ուզում եմ լինոլեումը փոխել, ― ասաց։

― Վատ գաղափար չէ։

― Չխմե՞նք։

― Հաճույքով։

― Բաժակները տարել են չեխ հայրենակցական միության տղաները։ Թղթե բաժակով կխմե՞ս։

― Ես ակնոցի տուփով էլ եմ խմել։ Ռեյնհարտը հարգալի բարձրացրեց հոնքերը։ Մի-մի բաժակ բրենդի խմեցինք։

― Կարող ենք հենց այստեղ էլ գիշերել, ― ասաց Ռեյնհարտը, ― ափսոս բազմոցները նեղ են։

― Ես գինեկոլոգիական աթոռին էլ եմ քնել։ Ռեյնհարտը ինձ նայեց էլ ավելի մեծ հարգանքով։ Մի-մի բաժակ էլ խմեցինք։

― Լինոլեումը չեմ փոխի, ― ասաց նա։ ― Այդպես որոշեցի, քանի որ աշխարհը դատապարտված է։

― Ճիշտ է, ― ասացի։

― Յոթ փող ունեցող յոթ հրեշտակները արդեն պատրաստ են։ Դուռը թակեցին։

― Մի բացիր, ― ասաց Ռեյնհայտը, ― դա գունատ ձին է... Եվ ձիավորը, որին կոչում են մահ․․․

Էլի խմեցինք․․․

― Գնամ, ― ասացի, ― մայրս անհանգստանում է։

― Բարով գնաս, ― դժվարությամբ արտաբերեց Ռեյնհարտը։ ― Չաո։ Եվ կեցցե՜ քունը։ Քանի քունը անգործությունից է։ Իսկ անգործությունը միակ բարոյական վիճակն է։ Ցանկացած գործություն՝ քայքայում է․․․ Չաո․․․

― Մնաս բարով, ― ասացի, ― կյանքն անհեթեթ է։ Անհեթեթ է թեկուզ այնքանով, որ գերմանացին ինձ ավելի մոտ է, քան հարազատ հորեղբայրս․․․

Ռեյնհարտին դրանից հետո տեսնում էի ամեն օր։ Ճիշտն ասած, ինքս էլ չհասկացա, թե նա ինչպես մտավ այս պատմվածքի մեջ։ Չէ՞ ր խոսքը միանգամայն այլ մարդու մասին էր։ Իմ հորեղբայր Լեոյի մասին․․․․

Իսկ լինոլեումը, այնուամենայնիվ, փոխեց․․․

Լեոպոլդին այլեւս չեմ տեսել։ Որոշ ժամանակ նամակագրական կապի մեջ էինք։ Հետո մեկնեցի Միացյալ Նահանգներ։ Նամակագրությունը ընդհատվեց։ Հարկավոր է նրան բացիկ ուղարկել Ծննդյան տոնին․․․

Սկզբում Մառա մորաքույրս առաքման բաժնի տեսուչ էր։ Այնուհետև՝ ավելի բարձր որակավորում պահանջող տպագրական աշխատող, եթե չեմ սխալվում՝ լինոտիպիստ։ էլի որոշ ժամանակ անց՝ սրբագրիչ։ Դրանից հետո արդեն՝ խմբագրության քարտուղար։ Եվ ամբողջ կյանքում խմբագրել է ուրիշների գրքերը։

Մորաքույրս խմբագրել է բազմաթիվ հիանալի գրողների։ Օրինակ, Տինյանովին, Զոշչենկոյին, Ֆորշին...

Դատելով ընծայագրերից, Զոշչենկոն լավ էր վերաբերվում նրան։ Անընդհատ շնորհակալություն է հայտնում համատեղ աշխատանքի համար...

Մորաքույրս առինքնող արտաքինով կին էր։ Նրա հայկական, կրքալի գեղեցկության մեջ կեղծ երանգներ կային։ Ինչպես լեռնային բնապատկերում կամ Լերմոնտովի ռոմանտիկ բանաստեղծություններում։

Մորաքույրս սուր աչք ուներ ու սուր միտք։ Գերազանց հիշողության տեր էր։ Նրա պատմածներից շատ բան ընդմիշտ մնացել է հիշողությանս մեջ։ Հիշում եմ, օրինակ, իր կյանքի հետևյալ դրվագը։

Մի անգամ փողոցում հանդիպում է Միխայիլ Զոշչենկոյին։ Գրողի կյանքում արդեն ծանր ժամանակներ էին։ Զոշչենկոն, շրջվելով, արագ հեռանում է։

Մորաքույրս հասնում է հետևից ու հարցնում.

― Ինչո՞ւ ինձ չեք բարևում։

Զոշչենկոն քմծիծաղում ու ասում է.

― Ներող եղեք։ Բարեկամներիս օգնում եմ ինձ չբարևել...

Մորաքույրս խմբագրել է Յուրի Գերմանին, Կոռնիլովին, Սեյֆուլինային։ Նույնիսկ Ալեքսեյ Տոլստոյին։ Եվ յուրաքանչյուրի մասին որևէ զավեշտական պատմություն ուներ։

...Հանգստյան տանը Ֆորշը թերթել է բողոքի գիրքը։ Հայտնաբերել է հետևյալ գրառումը. «Շիլայի մեջ շատ հաճախ լինում են ամենատարբեր անտառային միջատներ։ Վերջին ընթրիքի ժամանակ կեղևակեր բզեզ գտա...»

― Ինչ եք կարծում, ― հարցրել է Ֆորշը, ― սա բողո՞ք է, թե՞ գովասանք։

Բորիս Կոռնիլովի մասին էլ է ծիծաղելի դեպք պատմել։

․․․ Նիկոլայ Տրիխոնովը նյութեր էր հավաքում ժողովածուի համար։ Մորաքույրս այդ հրատարակության քարտուղարն էր։ Տրիխոնովը խնդրում է մորաքրոջս Կոռնիլովից վերցնել բանաստեղծությունները։ Կոռնիլովը հրաժարվում է տալ դրանք։

― Թող սիկտիրը քաշի ձեր Տրիխոնովը, ― հայտարարում է նա։

Մորաքույրս վերադառնում է ու ասում գլխավոր խմբագրին․

― Կոռնիլովը բանաստեղծությունները չի տալիս։ Ասում է՝ թող ՍԱՆՁԵՐԸ քաշի ձեր Տրիխոնովը․․․

― Սիկտի՛րը, ― նյարդայնացած ուղղում է Տրիխոնովը, ― սիկտիրը քաշի։ Մի՞թե այդքան դժվար է հիշել․․․

Ալեքսեյ Տոլստոյի մասին էլ ուշագրավ պատմություններ ուներ։

․․․ Մի անգամ բարձրահասակ ու մարմնեղ Ալեքսեյ Տոլստոյը գնալիս է լինում խմբագրության միջանցքով։ Դիմացից, ոտքերի տակ նայելով, վազելով գալիս է մորաքույրս։ Ցածրահասակ ու վտիտ՝ նա ընթացքից թափով գլխով հարվածում է Տոլստոյի փորին։

― Այ քեզ բան, ― հարվածի տեղը շփելով ասում է Տոլստոյը։ ― Բա որ այստեղ աչքս լիներ․․․

Մորաքույրս անթիվ զավեշտական պատմություններ գիտեր։

Հետագայում արդեն՝ ինքնուրույն, իմացա, որ Կոռնիլովին գնդակահարել էին։

Որ Զոշչենկոն փառաբանել է ճամբարային ստրկական աշխատանքը։

Որ Ալեքսեյ Տոլստոյը սրիկա էր ու երեսպաշտ։

Որ Օլգա Ֆորշը առաջարկում էր սկսել նոր թվարկություն՝ ոմն Ջուղաշվիլու (Ստալինի) ծննդից ի վեր։

Որ Լեոնովը էվակուացիայում գորգեր էր վերավաճառում։

Որ Վերա Ինբերը պահանջում էր մահապատժի ենթարկել իր զարմիկին (Տրոցկուն)։

Որ հետաքրքրասեր Պավլենկոն գնում էր նայելու, թե ինչպես են հարցաքննում Մանդելշտամին։

Որ Յուրի Օլեշան դավաճանել է իր ընկեր Շոստակովիչին․․․

Եւ այլն։

Մորաքույրս, մինչդեռ, հիշում էր միայն ծիծաղաշարժ պատմությունները։ Ես նրան չեմ մեղադրում։ Մեր հիշողությունը ընտրական է, ինչպես քվեատուփը։

Իմ կարծիքով, մորաքույրս լավ խմբագիր է եղել։ Ինձ այդ մասին ասել են այն գրողները, ում գործերը նա խմբագրել է։

Թեև ես ամենևին չեմ հասկանում, թե ինչի է պետք խմբագիրը առհասարակ։

Եթե գրողը լավն է, խմբագրի կարիք, կարծես թե, չկա։ Եթե վատն է, ապա խմբագիրն էլ չի փրկի։ Կարծում եմ՝ պարզից էլ պարզ է։

Ես գիտեմ, թե ինչպես էր մորաքույրս աշխատում հեղինակների հետ։ Երբեմն ներկա եմ եղել։ Նա, օրինակ, ասում էր.

― Յուրա, այստեղ չորս անգամ հանդիպում է «սառած» բառը։

― Իրոք, ― զարմանում էր Յուրի Գերմանը։ ― Չեմ էլ նկատել։

Այդուհանդերձ, ես կարծում եմ, որ գրողին խմբագիր պետք չէ։ Անգամ լավ գրողին։ Իսկ վատ գրողին՝ առավել ևս։

Հայտնի է, օրինակ, հետևյալ պատմական փաստը։ Վեպերից մեկում Դոստոևսկին գրել էր. «Կլոր սեղանը ձվաձև էր...»։

Ինչ-որ մեկը կարդում է այդ ստեղծագործության ձեռագիրն ու ասում.

― Ֆյոդոր Միխայլովիչ, այստեղ սխալվել եք, ուղղել է պետք։

Դոստոևսկին մտածում է մի պահ ու ասում.

― Թողեք ինչպես որ կա...

Ինչո՞ւ Դոստոևսկին չի կամեցել ուղղել ակնհայտ վրիպակը։ Ինչո՞ւ Ալեքսանդր Դյուման իր վեպը վերնագրել է «Երեք հրացանակիրները», չնայած նրանք չորսն են։

Հարյուրավոր նման օրինակներ կան։

Հավանաբար, սխալները, անճշտությունները սիրելի են գրողի համար։ Նշանակում է նաև՝ ընթերցողի համար։

Ինչպե՞ս կարելի ուղղել, օրինակ Ռոզանովին՝ «Մենք նման բան չենք լացել...»։

Ես անգամ տառասխալները կուղղեի միայն հեղինակի գիտությամբ։ Էլ չեմ խոսում կետադրության մասին։ Կետադրությունը ամեն հեղինակ ինքնուրույն է ստեղծում։

Ես կարծում եմ, մորաքույրս լավ խմբագիր է եղել։ Ավելի ճիշտ՝ լավ մարդ է եղել՝ բարյացկամ ու խելոք։

Անձամբ ինձ լավ խմբագիրներ չեն հանդիպել։ Թեև նրանց մեջ շատ էին հրաշալի մարդիկ։

Լավ խնբագրի հանդիպել եմ միայն մեկ անգամ։ Կարծեմ Լենֆիլմում էր։ Դա ոմն Հելլա Ռումմոն էր։ Էստոնուհի էր ու ռուսերեն շատ վատ էր խոսում։ Լեզվի թույլ իմացությունը նրա ասածներին առանձնահատուկ հստակություն էր հաղորդում։ Նա ասում էր.

― Սցենարը լավն է։ Ուրեմն չեն ընդունի...

Վաթսունական թվականներին սկսեցի գրելու փորձեր անել։ Գրածներս ցույց տվի մորաքրոջս։ Պատմվածքներումս հարյուրավոր սխալներ գտավ։ Ոճական, ուղղագրական, կետադրական։

Նա ասում էր․

― Այստեղ գրված է․ «․․․լռության ու ցրտի միասնություն»։ Ճշգրիտ չէ։ Լռությունն ու ցուրտը տարակարգ երեւույթներ են։ Հարկավոր է գրել․ «Անտառում լուռ էր ու ցուրտ»։ Առանց խուճուճացնելու․․․

― Ինչպե՞ս թե՝ անտառում, ― զարմանում էի ես։ ― Գործողությունը տեղի է ունենում պատժախցում։

― Ինչ որ է, ― ասում էր մորաքույրս․․․

Այն տարիներին նրան գրական միավորում էին վստահել։ Այդտեղից բազմաթիվ լավ գրողներ են դուրս եկել։ Օրինակ Գանսովսկին ու Պիկուլը։

Ի թիվս մյուսների, միավորում էր եկել նաեւ Իոսիֆ Բրոդսկին։ Մորաքույրս նրան չէր ընդունել։ Բանաստեղծությունների մասին ասում էր․

― Խելագարի բարբաջանք է։

(Իդեպ, Բրոդսկու պոեզիայում դա էլ կա)։

Բրոդսկուն չընդունեցին։ Փոխարենը ընդունեցին շատ ու շատ ուրիշների։ Լենինգրադում շատ են բանաստեղծները։ Միայն Նեկրասովները երեքն էին՝ Վլադիմիր, Գեորգի եւ Բորիս․․․

Մորաքույրս կուսակցության անդամ էր։ Ես նրան չեմ մեղադրում։ Արժանի ու ազնիվ բազմաթիվ մարդիկ են հայտնվել կոմունիստական կուսակցության շարքերում։ Նրանք մեղավոր չեն։ Պարզապես ուզում էին ավելի լավ ապրել։ Ավելի բարձր պաշտոններ զբաղեցնել․․․

Մորաքույրս, իհարկե, խիստ անհանգստանում ու ցավում էր, երբ տանջում էին Ախմատովային եւ Զոշչենկոյին։ Իսկ Պաստերնակին հետապնդելու օրերին հիվանդացավ։ Նա ասում էր․

― Քաղաքականապես սխալ քայլ է դա։ Մենք կորցնում ենք մեր հեղինակությունն Արեւմուտքում։ Մասնակիորեն նահանջում ենք քսաներորդ համագումարի նվաճումներից․․․

Տարիների ընթացքում մորաքույրս լավ գրադարան էր հավաքել։ Գրքերի մեծ մասը՝ ընծայագրերով։ Հաճախ՝ ջերմ ու հուզիչ․․․

Վալենտին Պիկուլի պաճուճազարդ ընծայագիրը սկսվում էր հետեւյալ բառերով․

«Մեր հոգիների մանկաբարձին․․․»։

Ֆանտաստ Գանսովսկու ընծայագիրը հռչակում էր. «Մեծագործ տարիների ու տարածության միջով ձեռք եմ մեկնում...»։

Վերջերս պարզվեց, որ Գանսովսկին ստուկաչ էր։ Մատնում էր ծանոթներին։

Պիկուլն էլ աչքի ընկավ։ Դատի ժամանակ ասաց Կիրիլ Վլադիմիրովիչ Ուսպենսկան.

― Կիրիլ։ Մենք քո լավն ենք ուզում, իսկ դու շարունակում ես ստել. ․․

Ազատականության վերելքի այդ տարիներին Ուսպենսկուն հինգ տարի տվեցին։

Իսկ Պիկուլին՝ բնակարան Ռիգայում...

Ծերության տարիներին մորաքույրս շատ էր կարդում։ Ընծայագրերով գրքերը չէր վերընթերցում։ Նրա մահճակալի կողքին դրված էին Ախմատովայի, Պաստերնակի, Բարատինսկու հատորյակները...

Մորաքրոջս մահից հետո գրադարանն անմիջապես վաճառեցին։ Եղբայրս ու իր կինը նախապես պոկել էին ընծայագրերով էջերը։ Թե չէ անհարմար կլիներ...

Մահանալուց ոչ շատ առաջ մորաքույրս ինձ մի բանաստեղծություն կարդաց.

― Մի բանաստեղծուհի է գրել, ― ժպտաց մորաքույրս։

Ես կարծում եմ, իր գրածն էր։ Ոտանավորն, իհարկե, անհարթ է։ Առաջին տողը բառացի մեջբերում է՝ Դանթեից։

Եվ այդուհանդերձ, այն հուզեց ինձ.

Մորաքույրս սխալվում էր։

Կյանքն արդեն ավարտին էր մոտենում։

Սխալներն անհնար էր ուղղել...

Մորաքրոջս ամուսնու՝ Արոնի կենսագրությունը լիովին արտացոլում է մեր պետության պատմությունը։ Սկզբում նա գիմնազիստ էր։ Հետո՝ հեղափոխական ուսանող։ Հետո՝ կարճ ժամանակ՝ կարմիրբանակային։ Հետո, որքան էլ անհավանական է՝ սպիտակգվարդիական։ Հետո՝ կրկին կարմիրբանակային՝ արդեն ավելի գիտակից։

Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո մորքրայր Արոնը ընդունվում է բանֆակ։ Հետո դառնում է նէպման ու, եթե չեմ սխալվում՝ ժամանակավորապես հարստանում։ Հետո՝ պայքարում է կուլակների դեմ։ Հետո՝ զտում կուսակցության շարքերը։ Հետո՝ արդեն իրեն են զտում։ Այն բանի համար, որ ժամանակին նէպման է եղել․․․

Ժողովում մորքրայրս ելույթ է ունենում։ Ասում է․

― Եթե ինչ հեռացնեք, ստիպված եմ լինելու այդ մասին պատմել կնոջս։ Դա անասելի վեճուկռվով է հղի։ Մի խոսքով, ձեր որոշելիքն է․․․

Ընկերները մտածեցին ու որոշեցին․

«Հեռացնե՛լ»։

Ավելի ուշ, ճիշտ է, վերականգնեցին։ Ավելին՝ մորքրայր Արոնը այդպես էլ չնստեց։

Նա դարձավ վարչական աշխատող։ Միշտ ինչ֊որ բանի տնօրեն էր։ Կամ որեւէ գծով փոխտնօրեն․․․

Ստալինին մորքրայրս պաշտում էր։ Ինչպես չարաճճի որդուն են պաշտում։ Տեսնելով թերությունները։

Գեներալիսիմուսի ճառերով ձայնասկավառակները պահվում էին կարմիր ալբոմներում։ Այդպիսի ալբոմներ կային՝ քուղերով ու առաջնորդի ռելիեֆային դիմանկարով․․․

Երբ պարզվեց, որ Ստալինը բանդիտ է, մորքրայրս անկեղծորեն վշտացավ։

Հետո սիրեց Մալենկովին։ Ասում էր, որ Մալենկովը ինժեներ է։

Երբ Մալենկովին հանեցին, նա սիրեց Բուլգանինին։ Բուլգանինը նախահեղափոխական գավառական ոստիկանապետի արտաքին ուներ։ Իսկ մորքրայրս ծագումով հենց գավառից էր՝ Նովոռոսիյսկից։ Չի բացառվում, որ անկեղծորեն սիրում էր իր մանկության կուռքերին հիշեցնող Բուլգանինին։

Հետո նա սիրեց Խրուշչովին։ Իսկ երբ հանեցին Խրուշչովին մորքրայրս դադարեց սիրելուց։ Նա հոգնել էր իր զգացմունքներն իզուր վատնելուց։

Նա որոշեց սիրել Լենինին։ Լենինը վաղուց մեռել էր, ու նրան անհնար էր հանել։

Շոշափելիորեն վարկաբեկելն անգամ հեշտ չէր։ Ուստիև՝ խլել սերը...

Դրա հետ մեկտեղ մորքրայրս մի տեսակ քաղաքականապես այլասերվեց։ Սիրեց Լենինին, բայց սիրեց նաև Սոլժենիցինին։ Սախարովին նույնպես սիրեց։ Հիմնականում ջրածնային ռումբը ստեղծելու համար։ Եվ այն բանի համար, որ դրանից հետո հարբեցող չդարձավ, այլ սկսեց պայքարել հանուն ազատության։

Բրեժնևին մորքրայրս չէր սիրում։ Բրեժնևին ժամանակավոր երևույթ էր համարում (ինչը չհաստատվեց)...

Կյանքի վերջին տարիներին գրեթե այլախոհ էր։ Բայց՝ չափավոր այլախոհ։ Վլասովին չէր ընդունում։ Սոլժենիցինին հարգում էր ընտրողաբար...

Մորքրայրս Բրեժնևին անանուն գրություններ էր ուղարկում։ Դրանք գրում էր խնայդրամարկղում՝ մանուշակագույն թանաքով։ Նաև՝ ձախ ձեռքով ու տպագիր տառերով։ Գրությունները հակիրճ էին։ Օրինակ.

«Ո՛ւր ես տանում Ռուսաստանը, հրեշ»։

Եվ ստորագրություն.

«Գեներալ Սվիրիդով»։

Կամ.

«ԲԱՄ-ը կեղծիք է»։

Եվ ստորագրություն.

«Գեներալ Կոլյուժնի»։

Երբեմն գեղարվեստական միջոցների էր դիմում.

«Հոնքերդ թավ՝ արյան ծարավ»։

Եվ ստորագրություն.

« Գեներալ Նեչիպորենկո»...

Մորքրայրս ուզում էր վերադառնալ լենինիզմի ակունքներին։ Իսկ ես չէի ուզում։ Ու անվերջ վիճում էինք։ Մեր բանավեճի մակարդակը բարձր չէր։

― Գերմանացի լրտես, ― ասում էի Լենինի մասին։ ― Սրբապիղծ հիմար,― արձագանքում էր մորքրայրս՝ արդեն իմ հասցեին։

Շոշափում էինք թեմաների բավական նեղ շրջանակ․ Լինչի դատաստան, բարքերի անկում, վիետնամական էպոպեա․․․

Մորքրայրս սոսկալի բարկանում էր․

― Ֆաշի՜ստ, ― գոռում էր երբեմն մորքրայրս․․․

Ու հանկարծ մորքրայրս մեռավ։ Ավելի ճիշտ՝ ծանր հիվանդացավ։ Ու որոշեց, որ իր մեռնելու ժամանակն է։ 76 տարեկան էր։

― Կանչեք Սերյոժային, ― խնդրել էր նա։

Անմիջապես գնացի։ Մորքրայրս պառկած էր՝ նիհար ու գունար։ Բոլորին խնդրեց հեռանալ սենյակից։

― Սերգեյ, ― շատ ցածրաձայն ասաց մորքրայրս, ― ես մեռնում եմ ․․․

Չպատասխանեցի։

― Մահից չեմ վախենում, ― շարունակեց մորքրայրս։

Դադար պահեց ու կրկին խոսեց․

― Ես ազնիվ մոլորության մեջ եմ եղել․․․ Տանջալիորեն գիտակցել եմ սխալներս․․․ Եվ ահա թե ինչի եմ հանգել՝ այն սրբությունները, որոնց ներքո ապրել եմ, կեղծ էին․․․ Ես գաղափարական պարտություն կրեցի․․․

Ջուր ուզեց։ Բաժակը մոտեցրի շուրթերին։

― Սերգեյ, ― շարունակեց մորքրայրս, ― ես միշտ նախատել եմ քեզ։ Նախատել եմ, որովհետեւ վախեցել եմ։ Վախեցել եմ, որ քեզ կձերբակալեն։ Դու չափազանց անզուսպ ես․․․ Քեզ քննադատել եմ, բայց ներքուստ միշտ համամիտ եմ եղել։ Դու ինձ պետք է հասկանաս։ Քառասուն տարի այս․․․ (մորքրայրս թունդ հայհոյեց) կուսակցության մեջ։ Վաթսուն տարի այս ․․․․ (մորքրայրս կրկնեց հայհոյանքը) պետության մեջ․․․

― Հանգստացիր, ― ասացի։

― ․․․ նրանք ինձ պոռնիկ դարձրին։

Շունչ քաշեց ու շարունակեց․

― Դու միշտ ճիշտ ես եղել։ Առարկում էի, որովհետեւ վախենում էի, որ քեզ կձերբակալեն։ Ներիր․․․

Նա արտասվեց։ Շատ խղճացի իրեն։ Այդ պահին եկան բուժաշխատողներն ու մորքրայրիս տարան հիվանդանոց։ Մորաքույրս կարծում էր, թե նրան կտանեն Սվերդլովի անվան հիվանդանոցը։

― Չէ՞ որ դու բոլշեւիկ ես, ― ասում էր մորաքույրս։

― Ոչ, ― առարկում էր մորքրայրս, ― ես հին բոլշեւիկ չեմ։

― Ինչպե՞ս թե։

― Հին բոլշևիկը կոնկրետ հասկացություն է։ Հին բոլշևիկը նա է, ով կուսակցության շարքերն է ընդունվել մինչև երեսունհինգ թվականը։ Ես ավելի ուշ եմ ընդունվել։

Մորաքույրս չէր կարողանում հավատալ։ ― Ուրեմն դու հին բոլշևիկ չե՞ս։

― Ոչ։

― Մեկ է, ― ասում էր մորաքույրս, ― գուցե քեզ էլ ինչ-որ բան հասնում է։

― Հնարավոր է, ― համաձայնում էր մորքրայրս, ― ինչ-որ բան կարող է և հասնում է։ Օրինակ, խնձոր...

Մի խոսքով, մորքրայրիս տարան սովորական հիվանդանոց։ Բուժող բժշկին մորքրայրս հարցնում է.

― Բժիշկ, դուք ճակատային զինվոր եղե՞լ եք։

― Այո, ― պատասխանում է բժիշկը, ― ես ճակատային եմ։

― Ես էլ եմ ճակատային, ― ասում է մորքրայրս։ ― Ասացեք ինձ ազնվորեն, ինչպես ճակատայինը ճակատայինին, երկա՞ր կպառկեմ այստեղ։

― Բարենպաստ ընթացքի դեպքում՝ մեկ ամիս, պատասխանում է բժիշկը։

― Իսկ անբարենպաստի դեպքում, ― քմծիծաղում է մորքրայրս, ― շատ ավելի քի՞չ...

Հիվանդանոցում պառկեց երեք շաբաթ։ Հետո նրան տուն բերեցին։

Անմիջապես գնացի մոտը։

Մորքրայրս տրտում էր ու խաղաղ։ Ասես գերագույն իմաստնություն էր ձեռք բերել։ Բայց երբ խոսքի մեջ հիշատակեցի Չե Գևարային, զգաստացավ։ ― Ավանտյուրիստ է ու գանգստեր, ― ասացի ես։

― Իսկ դու պորտաբույծ ես ու տխմար, ― արձագանքեց մորքրայրս։ Ու շարունակեց ընդգծված ոգևորությամբ. ― Կարո՞ղ ես բարեբեր մի գաղափար նշել, որ կոմունիզմի շրջանակներից դուրս գտնվի...

Չպատասխանեցի։

Դրանից հետո հաճախ էինք հանդիպում ու միշտ վիճում էինք։ Մորքրայրս նզովում էր ռոք երաժշտությունը, արտասահման փախած Բարիշնիկովին ու գեներալ Անդրեյ Վլասովին։ Ես՝ անվճար բժշկությունը, «Կարապի լիճն» ու Ֆելիք Ձերժինսկուն։

Հետո մորքրայրս նորից հիվանդացավ։

― Կանչեք Սերյոժային։

Անմիջապես գնացի։ Նիհարած էր ու գունատ։ Մահճակալի կողքի աթոռին անթիվ սրվակներ էին դրված։ Այնտեղ էին նաեւ ինտիմ֊վարդագույն դնովի ատամները։

― Սերյոժա, ― խուլ ձայնով ասաց մորքրայրս։

Ձեռքը շոյեցի։

― Մի մեծ խնդրանք ունեմ։ Խոստացիր, որ կկատարես։

Գլխով արեցի։

― Խեղդիր ինձ, ― խնդրեց մորքրայրս։

Շփոթված լռեցի։ ― Զզվել եմ ապրելուց։ Այլեւս չեմ հավատում, որ հնարավոր է կոմունիզմը կառուցել առանձին վերցրած երկրում։ Գլորվել֊ընկել եմ տրոցկիզմի ճահիճը։

― Այդ մասին մի մտածիր, ― ասացի։

― Դու պատրա՞ստ ես կատարել խնդրանքս․․․ Տեսնում եմ, երկմտում ես․․․ Կարող եմ, իհարկե, քսան հաբ քնաբեր ծամել։ Ավազ, դրանից ոչ միշտ են մահանում․․․ Իսկ եթե կաթվահա՞ր լինեմ։ Ու ծանր բե՞ռ դառնամ բոլորիդ համար։ Այդ պատճառով էլ քեզ եմ դիմում․․․

― Վերջ տուր, ― ասացի, ― վերջ տուր․․․

― Անչափ շնորհակալ կլինեմ, ― ասաց մորքրայրս, ― քեզ կկտակեմ Լենինի բոլոր հատորները։ Որպես մակուլատուրա «Բուրատինո»֊ի հետ կփոխես․․․ Բայց նախ խեղդիր ինձ։

― Վերջ տուր, ― ասացի։

― Մեր շուրջը համատարած չարություն է ու հիմարություն, ― ասաց մորքրայրս, ― ճշմարտություն չկա․․․

― Հանգստացիր։

― Գիտե՞ս ինչու եմ տանջվում, ― շարունակեց նա։ ― Երվ ապրում էինք Նովոռոսիյսկում, այնտեղ մի ցանկապատ կար։ Բարձր դարձնագույն ցանկապատ։ Ամեն օր անցնում էի դրա կողքով։ Ներսում ինչ կար, չգիտեմ։ Չեմ հարցրել։ Չէի կարծում, թե դա կարեւոր է․․․ Ինչ անիմաստ ու հիմար ձեւով ապրեցի կյանքս։ Ուրեմն հրաժարվո՞ւմ ես։

― Վերջ տուր, ― ասացի։

Մորքրայրս շրջվեց դեպի պատն ու լռեց։

Երկու շաբաթ հետո առողջացավ։ Ու կրկին թունդ վիճեցինք։

― Տխմա՛ր, ― գոռում էր մորքրայրս։ ― Չես ուզում հասկանալ։ Կոմունիզմի գաղափարը, թեև վարկաբեված է ապաշնորհների կողմից, առաջվա պես հանճարեղ է։ Զուր չէ, որ այն ընդունում են միլիոնավոր մարդիկ։

― Այդ ո՞վ է ընդունում, ― ասում էի ես, ― Ոչ մի առողջ դատող մարդ...

― Ուրեմն չե՞ն ընդունում, ― կարմրատակում էր մորքրայրս։ ― Չեն ընդունում ու լռո՞ւմ են։ Ուրեմն բոլորը երեսպա՞շտ են...

― Գաղափարախոսությունը ընդունելն ամենևին էլ պարտադիր չէ, ― ասում էի։ ― Դրան կամ համաձայն են, կամ ոչ։ Բանտի պես է՝ ուզես-չուզես, պիտի նստես...

― Տխմա՛ր, ― գոռում էր մորքրայրս, ― ֆարցովշչիկ...

Գլխավերևում Սոլժենիցինի դիմանկարն էր կախել։ Երբ հյուրեր էր ունենում, հանում էր...

Այդպես կրկնվեց մի քանի անգամ։ Մորքրայրս հիվանդանում էր, հետո առողջանում։ Մենք կռվում էինք։ Հետո հաշտվում։ Տարիներ անցան։ Նա շատ ծերացավ։ Քայլել չէր կարողանում։ Մորքրայրիս շատ էի կապված...

Ինչպես արդեն ասել եմ, մորքրայրիս կենսագրությունն արտացոլում է մեր պետության պատմությունը... Մեր սիրելի ու սոսկալի պետության...

Հետո մորքրայրս մահացավ։ Ափսոս...

Իսկ ինձ հանգիստ չի տալիս բարձր դարչնագույն պարիսպը...

Դաստիարակությունս վաղ մանկությունից քաղաքականապես հավակնոտ է եղել։ Մայրս, օրինակ, խորը քամահրանք էր տածում Ստալինի նկատմամբ։ Ավելին՝ հաճույքով ու հրապարակավ արտահայտում էր իր զգացմունքները։ Ճիշտ է՝ յուրօրինակ մոտեցմամբ։ Նա պնդում էր․

― Վրացին չի կարող կարգին մարդ լինել։

Դա սովորել էր Թբիլիսյան հայկական թաղամասում։ Այնտեղ էր մեծացել։

Հայրս, հակառակը, պատկառանքով էր վերաբերվում առաջնորդին։ Թեեւ հայրս էր, որ ծանրակշիռ պատճառներ ուներ Ստալինին ատելու համար։ Հատկապես պապիս գնահատարելուց հետո։

Հայրս գուցեեւ արում էր բռնատիրությունը։ Սակայն հարգանք էր տածում դրա ընդգրկման չափերի հանդեպ։

Մի խոսքով՝ այն, որ Ստալինը մարդասպան էր, ծնողներից քաջ հայտնի էր։ Ծնողներիս ընկերներին նույնպես։ Տանը միայն այդ մասին էին խոսում։

Ես մի բան չեմ կարողանում հասկանալ։ Ինչո՞ւմ իմսովորական ծնողները գիտեին, իսկ Էրենբուրգը՝ ոչ։

Վեց տարեկանում ես գիտեի, որ Ստալինը սպանել է պապիս։ Իսկ դպրոցն ավարտելիս գիտեի բացարձակապես ամեն ինչի։

Գիտեի, որ թերթերը ստում են։ Որ արտասահմանում սովորական մարդիկ ավելի հարուստ ու ուրախ են ապրում։ Որ կոմունիստ լինելն ամոթ է, բայց՝ ձեռնտու։

Դա ամենեւին չի նշանակում, թե ես խորամիտ պատանի էի։ Ավելի շուտ՝ հակառակը։ Պարզապես այդ մասին ինձ ասել էին ծնողներս։ Ավելի ճիշտ՝ մայրս։

Հայրս ինձ գրեթե չի դաստիարակել։ Առավել եւս, որ շատ վաղ բաժանվել էր մորիցս։

Ապրում էին մի զազրելի կոմունալ բնակարանում։ Երկար, մշուշոտ միջանցքը մետաֆիզիկորեն ավարտվում էր զուգարանով։ Պատի հեռախոսի շուրջը պաստառները ամբողջովին խզբզած էին․ դա կոմունալ ենթագիտակցության տխուր ժամանակագրությունն էր։

Միայնակ մայր Զոյա Սվիստունովան դաշտային ծաղիկներ էր պատկերում։

Կենսասեր ինժեներ Գորդեյ Բորիսովիչ Օվսյաննիկովը ջանադիր ու հաստ գծերով պատկերում էր կանացի հետույքներ։ Տեխնիկ Խարինը՝ շշեր ու բաժակներ։ Էստրադային երգչուհի Ժուռավլյովայի վերարտադրած սոլի բանալիները ականջ էին հիշեցնում։

Ես նկարում էի ատրճանակներ ու սրեր... Մեր բնակարանը հազիվ թե կարելի էր տիպիկ անվանել։ Բնակեցված էր հիմնականում մտավորականությամբ։ Կռիվներ չէին լինում։ Միմյանց ապուրի մեջ չէինք թքում։ (Թեև վստահ չեմ)։ Չի նշանակում, թե այստեղ տիրում էր հավերժ խաղաղություն ու բարօրություն։ Քողարկված պատերազմը երբեք չէր մարում։ Փոխգրգռվածությամբ լի կաթսան մեղմ կրակի վրա էր ու անձայն բլթում էր...

Մայրս սրբագրիչ էր, աշխատում էր երեք հերթափոխով։ Երբեմն ուշ էր պառկում, երբեմն՝ շուտ։ Երբեմն ցերեկն էր քնում։ Միջանցքում վազում էին երեխաները։ Ահագնացունց դոփում էին Տիխոմիրովի զինվորական սապոգները։ Անհաջողակ Խարինը քարշ էր տալիս իր հեծանիվը։ Համերգի էր պատրաստվում ժուռավլյովան։

Մայրս քունը չէր առնում։ Իսկ աշխատանքը պատասխանատու էր։ (Այն էլ՝ Ստալինի օրոք)։ Ցանկացած վրիպակի համար կարելի էր բանտ ընկնել։

Լրագրողական գործում մի օրինաչափություն կա։ Բավական է գեթ մեկ տառասխալ՝ վերջ։ Անպայման գռեհկություն կստացվի, կամ ավելի վատ՝ հակասովետիզմ։ (Իսկ երբեմն՝ երկուսը միասին)։

Օրինակ, վերնագիր է՝ «Քաղղեկի հրամանը»։ Վրիպում է անպայման առաջին բառի երրորդ տառը և ստացվում է «Քաքղեկի հրամանը»։

Օրինակները բազմաթիվ են։ Մեր թերթերում, ինչպես հայտնի է, միայն վրիպակներն են ճշմարիտ։

Վերջին քսան տարիներին դրանց համար արդեն չեն գնդակահարում։ Մայրս սրբագրիչ է եղել երեսուն տարի առաջ։

Մայրս ծնվել է Թբիլիսիում։ Մանկության տարիներին երաժշտությամբ է զբաղվել։ Մի ռուս տիկին ձրի պարապել է հետը։

Կյանքն ուրախ էր։ Նախ՝ հարավ էր։ Եվ ապա՝ ընտանիքում չորս երեխա կար։

Մառա քույրը չարաճճի էր ու խելացի։ Անելյա քույրը՝ չար ու կամակոր։

Ռոմա եղբայրը՝ կռվարար ու խուլիգան։ Ամենասովորական երեխան մայրս է եղել․․․

Շոպենհաուերը գրել է, թե մարդիկ ամբողջ կյանքում չեն փոխվում։

Հապա ինչպե՞ս եղավ, որ Մառա մորաքույրս վերածվեց անողոք գրաքննադատի։

Եվ ամենասովորական մարդ դարձավ կռվարար խուլիգան Ռոման քեռիս։

Ինչպե՞ս եղավ, որ կամակոր Անելյան վերածվեց ամենաբարի, ազնվագույն ու համեստ պահանջմունքների տեր անձնավորության։ Այնքան անթերի, որ նրա մասին գրելն անգամ ձանձրալի է․․․

Իսկ մայրս ապրում է կապիտալիստական ջունգլիում, կարդում է «Էխո» ու հանրախանություն անօգնականությունից անցնում է վրացերենի։

Մորս երիտասարդության մասին քիչ գիտեմ։ Երեսնական թվականներին քույրերը հեռանում են Վրաստանից։ Հիմավորվում են Լենինգրադում։

Այնելյա մորաքույրս աշխատում է հրատարակչությունում։

Մայրս փաստաթղթերը հանձնում է կոնսերվատորիա։ Զուգահեռ նաեւ՝ թատերական ինստիտուտ։ Քննությունները հանձնում է միաժամանկ։ (Այն ժամանակ կարելի էր)։ Եվ ընդունվում է երկու տեղում էլ։ Մայրս ասում է, որ այն ժամանակ բոլորին ընդունում էին։ Ձեւավորում էին նոր ապադասակարգային մտավորականություն։

Մայրս ընտրում է թատերական ինստիտուտը։ Կարծում եմ՝ իզուր։

Առհասարակ հարկավոր է խուսափել ստեղծագործական մասնագիտություններից։ Եթե չես կարող խուսափել, դա ուրիշ հարց է։ Ուրեմն ելք չկա։ Ուրեմն ոչ թե դու ես ընտրել մասնագիտությունդ, այլ մասնագիտությունդ է ընտրել քեզ․․․

Մի քանի տարի մայրս աշխատել է թատրոնում։ Կարդացածս հատուկենտ գրախոսություններում նրան գովում են։

Կոլետկտիվում էլ, ինչպես ասում են, հարգանք էր վայելում։ Դերասան Բեռնացկին, օրինակ, ասում էր․

― Դոնաթին մի լավ ծեծ է հասնում․․․ Բայց Նորկան մեղք է․․․

Դոնաթը հայրս է։ Նա արձագանքում էր այսպես․

― Ժենյա Բեռնացկու դեմքով մարդիկ չպետք է տնից դուրս գան...

Հետո ծնվեցի ես։ Հայրս ու մայրս հաճախ վիճում էին։ Հետո բաժանվեցին։ Իսկ ես մնացի։ Հյուրախաղերը մորս համար վերջացան։ Ու մայրս թողեց թատրոնը։

Եվ ճիշտ արեց։ Ես հետևել եմ մինչև կյանքի վերջը թատրոնին հավատարիմ մնացած նրա ծանոթների կյանքին։ Դա խոցված ինքնասիրությունների, ոտնահարված հավակնությունների, գործընկերոջ խաղի անվերջ փնովումների աշխարհ է։ Նրանք թշվառ, քինոտ ու նախանձ մարդիկ էին...

Մայրս դարձավ սրբագրիչ։ Եվ հրաշալի սրբագրիչ։ Հավանաբար այդ գծով տաղանդ ուներ։ Որովհետև քերականություն բոլորովին չգիտեր։ Փոխարենը սրբագրչի հոտառություն աներ։ Այդպես երբեմն պատահում է։

Իմ կարծիքով, նա սրբագրիչ էր ի ծնե։ Նա, եթե կարելի է այդպես ասել, ուղղագրության էթիկական զգացողություն ուներ։ Որևէ մեկի մասին, օրինակ, կարող էր ասել.

― Գիտե՞ս որ մարդկանցից է։ Ովքեր «նախագահն» առանց «հ»–ի են գրում...

Ինչը հավասարազոր էր բարոյական ծայրագույն անկման։ Դատարկ, թեթևամիտ, բայց համակրելի մարդու մասին ասվում էր.

― «Արդյոք»–ը «ի»–ով...

Մայրս օր ու գիշեր աշխատում էր։ Ես չափազանց շատ էի ուտում, աճող օրգանիզմ էի։ Մայրս սնվում էր հիմնականում կարտոֆիլով։ Մինչև տասնյոթ տարեկանս միանգամայն համոզված էի, որ մայրս միայն կարտոֆիլ է սիրում։ (Այստեղ՝ Նյու Յորքում, վերջնականապես պարզվեց, որ այդպես չէ...)։

Մեր բնակարանը անհետաքրքիր էր, թեև՝ մարդաշատ։ Իրադարձությունները խիստ հազվադեպ էին։

Մի անգամ գնդապետ Տիխոմիրովի մոտ անսպասելիորեն եկավ հեռու ազգականներից մեկը՝ ոմն Սուչկով։ Բռնազբոս շարժուձևով հաղթանդամ երիտասարդ էր Դուլևո գյուղից։

― Քեռի, ― ասել էր Սուչկովը դեռ շեմին, ― նյութական օժանդակություն ցուցաբերեք երեք ռուբլու չափով։ Թե չէ կգնամ սխալ ճանապարհով...

― Մի սխալ արդեն թույլ տվեցիր, ― արտահայտվել էր Տիխոմիրովը, ― քանի որ փող ես ուզում։ Ես փող չունեմ։ Այնպես որ դրանից ձեռք քաշիր․․․

Զարմիկը նստել էր կոմունալ սնդունկին ու լաց եղել։ Այդպես մնացել էր մինչեւ ճաշ։

Ի վերջո, մայրս ասել էր․

― Ներս անցեք։ Դուք երեւի քաղցած եք։

― Վաղուց, ― անմիջապես հաստատել էր Սուչկովը։

Մնաց մեզ մոտ։ Անվերջ ուտում էր ու զբոսնում քաղաքում։ Երեկոները թեյ էր խմում ու հեռուստացույց նայում։ Հեռուստացույց առաջին անգամ էր տեսնում։

Գնդապես Տիխոմիրովը չեզոք կեցվածք էր ընդունել։ Միայն դադարել էր բարեւել մորս։

Վերջապես մայրս հարցնում է․

― Վոլոդյա, ի՞նչ ծրագիր ունես։

Սուչկովը հոգոցով ասում է․

― Եթե կարողանայի փող ճարել դասագրքերի համար․․․ Ու վառելափայտի․․․ Սովորել եմ ուզում, ― եզրափակում է երիտասարդ Լոմոնոսովի՝ ուսման ծարավ ձայնով ու անմիջապես ավելացնում, ― Թե չէ, Աստված չանի, կգնամ սխալ ճանապարհով։

Մայրս հարեւանուհուց պարտքով տասնհինգ ռուբլի վերցրեց։ Սուչկովի համար գնացքի տոմս առավ։

Մեկնելուց քառասուն րոպե առաջ Վոլոդյան թեյ խնդրեց։

Խմում էր բաժակ բաժակի հետեւից, եռման ջրում լուծելով շաքարի աներեւակայելի քանակություն։ Կարծես ուզում էր ցմրուր վայելել շրջակա աշխարհի անսպասելի բարեհաճությունը։

― Տես, չուշանաս, ― տագնապած ասում էր մայրս։

Սուչկովը թերթով չորացնում էր դեմքը՝ անընդհատ կրկնելով․

― Ինչ֊որ շատ եմ ծարավ։ Անվերջ ջուր եմ ուզում․․․

Մայրս չդիմացավ․

― Դե գնա գետում խեղդվիր։

Ուրիշի ազգականը մռայլվեց։ Կշտամբալի հայացքն ուղղեց մորս։

Լարված լռություն տիրեց․

― Ինչ մանրախնդիրն եք, Նոննա Ստեփանովնա, ― ասաց ապագա Լոմոնոսովը, խեղաթյուրելով անուն֊հայրանունն ու փաստերը․․․

Այդպես էլ ապրում էինք։

Ու միշտ վշտացնում էի մորս։

Սկզբում վատ էի սովորում։ Վատ ու բազմազան։ Այսինքն՝ երբեմն անսպասելիորեն դառնում էի որևէ շրջանային քիմիական օլիմպիադայի մասնակից։ Իսկ հետո՝ կրկին համատարած «երկու»–ներ։ Նույնիսկ գրականությունից։

Հիսունչորս թվականին դարձա պատանի բանաստեղծների համամիութենական մրցույթի հաղթող։ Հաղթողներս երեքն էինք՝ Լյոնյա Դյատլովը, Սաշա Մակարովը և ես։ Հետագայում Լյոնյա Դյատլովը հարբեցող դարձավ։ Մակարովը թարգմանություններ է անում կոմի լեզվից։ Իսկ ես հայտնի էլ չէ, թե ինչով եմ զբաղվում։ Բայց այն ժամանակ մենք դափնեկիրներ էինք։ Մրցանակները մեզ հանձնեց Սամուիլ Յակովլևիչ Մարշակը։

Մրցույթը մնաց հետևում։ Կրկին ծայր առան «երկու»–ները։ Ընդ որում՝ ոչ թե ազատամտության, այլ բթության համար։ Անաստված կերպով արտագրում էի պարզունակ դասարանային աշխատանքները։ Իսկ «Երիտասարդ գվարդիան» մինչև օրս չեմ կարդացել։ (Եվ արդեն երբեք չեմ կարդա...)։

Կարճ ասած՝ վատ էի սովորում։ Ընկերություն էի անում դպրոցական թափթփուկների հետ։ Ավելին՝ ծխում էի, երբեմն նաև՝ խմում։

Համալսարանում էլ վատ եմ սովորել։ Փոխարենը մորս միշտ սպառնում էի, թե կամուսնանամ։ Այն էլ՝ ում հետ ասես...

Հետո ինձ բանակ տարան։

Բանակում էլ վատ եմ ծառայել։ Կտրիճ-կորովի զինվոր այդպես էլ չդարձա։

Հետո ինձ զորացրեցին։

Սկսեցի աշխատել բազմատիրաժ թերթերում։ Անվերջ աշխատանք էի փոխում։ Հավելումն՝ պատմվածքներ սկսեցի գրել։

Պատմվածքներս, բնականաբար, չէին տպագրում։ Սկսեցի ավելի շատ խմել։ Չճանաչված հանճարի դիմակը մի տեսակ դյուրին էր դարձնում գոյությունս։

Ընկերներս էլ համապատասխան էին։ Մորուքավոր, ներփակ ու մռայլ։ Հետն էլ՝ զուգարանից հետո ձեռքները չէին լվանում։ Մինչդեռ մայրս այդ առումով շատ խիստ էր։ Թերևս ավելի խիստ, քան ուղղագրության հարցում։

Եթե ընկերս գնում էր զուգարան, մայրս անշարժանում էր։ Թափվող ջրի ձայնով որոշում էր, լվանում է ձեռքերը, թե ոչ։ Մայրս կանգնում ու լսում էր։ Սկզբում լուռ էր լինում։ Հետո հզոր հոսքով թափվում էր բաքի ջուրը։ Ու անմիջապես բացվում էր դուռը՝ ուրեմն չի լվացվել․․․

Մայրս շփոթված ժպտում ու իրար էր անցնում․

― Երեւանի աճառն է վերջացել։ Մաքուր սրբիչ տա՞մ։

Ուղղորդող հարցեր էր տալիս։ Համառորեն ընկերուս մղում էր մաքրակենցաղության։

Ընկերս պատասխանում էր․

― Մի անհանգստացեք։ Ամեն ինչ կարգին է․․․

Քչերն էին զարմացած հոնքերը վեր բարձրացնում։

Իսկ եթե ընկերս մի փոքր ավելի երկար էր մնում, եթե բաքից թափվող ջրի ձայնին հետեւում էր ծորակի ջրի կարկաչյունը, մայրս գոհունակությամբ ժպտում էր։ Ականջները սրած փորձում էր լսել սրբիչի խշշոցը։

Այդպիսի հյուրսին սուրճ էր առաջարկում․․․

Ընկերներիս էլ չէին տպագրում։ Նրանք ցավոտ ու բարձրագոչ էին արձագանքում դրան։ Թունդ գինի էին խմում ու միմյանց հանճար համարում։ Հանճարեղ էին գրեթե բոլոր ընկերներս։ Կային այնպիսիք, որ հանճարեց էին միաժամանակ մի քանի բնագավառներում։ Սաշա Կոնդրատովը, օրինակ, հանճար էր մաթեմատիկայի, լեզվաբանության, պոեզիայի, ֆիզիկայի եւ կրկեսային արվեստի բնագավառներում։ Ճկույթին կրում էր ինքնաշեն անագե մատանի՝ վրան գանգ․․․

Մայրս համակրում էր ընկերներիս, կերակրում էր նրանց։ Համբերությամբ լսում էր նրանց անզուսպ ինքնագովաբանությունը։

Նա ամբոխի դեր էր կատարում։ (Ի՞նչ հանճար առանց ամբոխի, առանց խուժանի․․․)։ Նա դիտմամբ միամիտ հարցեր էր տալիս։ Դրանք լեփ֊լեցուն դահլիճից հնչող բացականչություններ էին։

― Ասացեք, Պաուստովսկին տաղանդավո՞ր է, ― հետաքրքրվում էր նա։

― Պաուստովսկի՞ն։ Աղբ է, ― ակադեմիական ոճով արձագանքում էր զրուցակիցը։

― Իսկ Կատաեւը։

― Կատարյալ աղբ։

76 թվականին իմ պատմվածքներից երեքը հրատարակվեցին Արեւմուտքում։ Խորհրդային հրատարակչություններն ընդմիշտ փակվեցին ինձ համար։ (Մինչեւ այդ էլ առանձնապես բաց չէին)։

Միաժամանակ հպարտ ու վախեցած էի։

Ընկերներիս արձագանքը միանշանակ չէր։ Ոմանք նախազգուշացնում էին.

― Քեզ կբանտարկեն, կտեսնես։ Քրեական գործ կսարքեն գլխիդ ու կնստեցնեն։

Մյուսներն արտահայտվում էին այսպես.

― Տպեցին, հետո՞ ինչ։ Տպաքանակներն Արևմուտքում չնչին են։ Այնտեղ քեզ չեն նկատի։

― Իսկ այստեղ բոլոր ճանապարհները կփակեն։

Ոմանք կարծես դատապարտում էին.

― Գրողը պետք է հայրենիքում հրատարակվի։

Եվ միայն մայրս էր անդադար կրկնում.

― Անչափ ուրախ եմ, որ քեզ վերջապես տպագրում են...

Դրանից հետո սկսեցին տհաճ իրադարձություններ տեղի ունենալ։ Ինձ վռնդեցին բոլոր տեղերից։ Զրկեցին անգամ չնչին խալտուրայից։

Պահակություն էի անում ինչ-որ հիմար լաստանավի վրա. այդտեղից էլ վռնդեցին։

Սկսեցի շատ խմել։ Կինս ու դուստրս մեկնեցին Արևմուտք։ Մնացինք երկուսով։ Ավելի ճիշտ՝ երեքով։ Մայրս, ես ու Գլաշա անունով շունը։

Իսկական որս էին սկսել։ Մեղադրվեցի քրեական օրենսգրքի երեք հոդվածներով միաժամանակ՝ պորտաբուծության, իշխանություններին չհնազանդվելու, «այլ սառը զենք» կրելու մեջ։

Բոլոր երեք մեղադրանքներն էլ փուչ էին։

Միլիցիան մեզ մոտ հայտնվում էր գրեթե ամեն օր։

Ես որոշեցի պաշտպանական միջոցներ ձեռնարկել։

Ապրում էինք հինգերորդ հարկում՝ առանց վերելակի։ Դիմացի շենքի իր պատուհանի մոտ առավոտից երեկո նստում էր Գենա Սախնոն։ Հարբեցող դարձած նախկին լրագրող էր և, ինչպես հարբեցողներից շատերը՝ շլացուցիչ վեհանձնության տեր մարդ։ Օրեր շարունակ պորտվեյն էր խմում լուսամուտի մոտ։

Եթե միլիցիան մոտենում էր մեր մուտքին, Գենան վերցնում էր լսափողը։

― Բոզերը գալիս են, ― տեղեկացնում էր լակոնիկ։ Անմիջապես դուռը կողպում էի սողնակով։

Միլիցիան ձեռնունայն հեռանում էր։ Գենան ստանում էր ազնվորեն վաստակած ռուբլին։

Այդպես էլ ապրում էինք։

Մայրս անդադար կրկնում էր․

― Անչափ ուրախ եմ, որ քեզ վերջապես տպագրում են․․․

Հետո ինձ անսպասելիորեն նստեցրին՝ Կալյաեւյան բանտ։ Մանրամասները չեմ ուզում շարդարել։ Կասեմ միայն, որ բատը չհավանեցի։

Առաջ ասում էի ավագ եղբորս․

― Դու ճամբարում նստել ես․․․ Ես ճամբարում ծառայել եմ․․․ Ի՞նչ տարբերություն։ Նույն բանն է․․․

Հիմա հասկացա։ Նույն բանը չէ։ Իսկ մանրամասները շարադրել չեմ ուզում․․․

Հետո ինձ անսպասելիորեն բաց թողեցին։ Եվ առաջարկեցին մեկնել։ Համաձայնեցի։

Մորս չեմ էլ հարցրել, ուզո՞ւմ է մեկնել, թե՞ ոչ։ Ապշել էի, երբ իմացա, որ կան ընտանիքներ, որտեղ այդ հարցը տեւականորեն քննարկվում ու ողբերգական լուծումներ է ստանում։

Գալշայի հետ կապված էլ խնդիրներ չառաջացան։ Փող մուծեցինք։ Երկեւ ռուբլի վաթսուն կոպեկ՝ յուրաքանչյուր կիլոգրամի համար։ Գալշային մի փոքր ավելի թանկ էին գնահատել, քան խոզի միսը։ Եվ զգալիորեն ավելի էժան, քան թառափը․․․

Հիմա Նյու Յորքում ենք։ Եվ այլեւս չենք բաժանվի։ Առաջ էլ չէինք բաժանվում։ Նույնիսկ երբ ես երկար ժամանակով մեկնում էի․․․

Հայրս միշտ սիրել է ուշադրության կենտրոնում լինել։ Դրա համար էլ դերասան դարձավ։

Կյանքն իրեն ներկայանում էր որպես մի վիթխարի թատերականացված ներկայացում։ Ստալինը հիշեցնում էր շեքսպիրյան չարագործներին։ Ժողովուրդը լուռ էր, ինչպես «Գոդունով»–ում։ Դա ոչ կատակերգություն էր, ոչ էլ ողբերգություն, այլ՝ դրամա։ Բարին վերջին հաշվով հաղթում էր չարին։ Ստոր մղումները հակակշռվում էին վեհ կրքերով։ Ուրախությունն ու վիշտը նույն լուծն էին քաշում։ Գլխավոր հերոսը հայտնվում էր բարձունքում։

Գլխավոր հերոսը ինքն էր։

Հայրս, իմ կարծիքով, ընդունակություններ ուներ։ Նա քառյակներ էր երգում՝ միանգամայն զուրկ լինելով երաժշտական լսողությունից։ Պարում էր՝ լինելով անճոռնի շարժուձևով հրեա պատանի։ Կարող էր խիզախ մարդու պես պահել իրեն։ Ներկայացնել ասածը հենց դա է...

Վլադիվոստոկը թատերական քաղաք էր, ինչպես Օդեսան։ Քաղաքային զբոսայգիներում աֆրիկյան երաժշտություն էր հնչում։ Կենտրոնական փողոցով՝ Սվետլանկայով, ճեմում էին պճնված երիտասարդներ՝ թունավոր-կանաչ տաբատներով։ Սրճարաններում քննարկում էին վերջին ինքնասպանությունը անպատասխան սիրո հողի վրա...

Իսահակ պապս թատերական անձնավորություն էր։ Նախկին գվարդիական, հաղթամարմին ու քեֆչի պապս թեթև արհամարհանքով էր վերաբերում որդիներին։ Նրանցից մեկը բանաստեղծություններ էր գրում։ Երկրորդը խաղում էր բեմում։ Ամենագործարարն ու պրակտիկը կրտսերն էր՝ Լեոպոլդը։ Տասնութ տարեկանում նա ընդմիշտ փախավ տնից։

Բանաստեղծություններ գրում էր նաև հայրս։ Խոսքը դրանցում մահվան ձգողականության մասին էր։ Դա, ըստ իս, կենսական ուժերի ավելցուկի դրսևորում էր։ Ոտանավորները նրան հրապուրում էին որպես թատերական ներկայացման տարր։

Նա հրապուրվեց նաև թենիսով։ Թենիսիստները գեղեցիկ մարզահագուստ էին կրում։ Հաշիվը վարվում էր անգլերեն...

Ինչպես գավառական պատանիներից շատերը, հայրս ու իր եղբայրները նույնպես ձգտում էին ապրել մայրաքաղաքներում։ Միխայիլը մեկնեց Լենինգրադ՝ կատարելագործելու բանաստեղծական շնորհը։ Դոնաթը հետեւեց նրան։ Գործունյա Լեոպոլդը հայտնվեց Շանհայում։

Հայրս ընդունվեց թատերական ինստիտուտ։ Որպես նոր մտավորականության ներկայացուցիչ, բավական արագ ավարտեց այն։ Դարձավ ռեժիսոր։ Ամեն բան լավ էր։

Նրան ընդունեցին ակադեմիական թատրոն։ Աշխատել է Վիվյենի, Տոլուբեւի, Չերկասովի, Ադաշեւսկու հետ։

Ես տեսել եմ նաեւ Մեյերխոլդի ներկայացումների բացասական գրախոսությունները։ Դրանք գրվել են գրեթե նույն տարիներին։

Հետո եկան տագնապալի ժամանակներ։ Անակնկալ սկսեցին անհետանալ ծնողներիս ընկերները։

Մայրս անիծում էր Ստալինին։ Հայրս այլ կերպ էր դատում։ Անհետանում էին, ախր, ամենասովորական մարդիկ։ Եվ յուրքանչյուրը, արժանիքների կողքին, ուներ նաեւ շոշափելի թերություններ։ Յուրաքանչյուրի մեջ, եթե լավ տնտղեիր, բացասականն էլ առկա էր։ Իսկ դա հնարավորություն էր ընձեռում համակերպվել կորստին։

Երբ տանում էին մեզանից մի հարկ ներքեւ ապրող խմբավար Լյալինին, հայրս հիշեց, որ Լյալինը հակասեմիթ էր։ Երբ ձերբակալում էին բանասեր Ռոգինսկուն, պարզվեց, որ Ռոգինսկին խմում էր։ Համերգավար Զացեպինը անբարեկիրթ էր կանանց հանդեպ։ Դիմահարդար Սիդելնիկովը առհասարակ տղամարդկանց էր գերադասում։ Իսկ կինոդրամատուրք Շապիրոն, հրեա լինելով հանդերձ, չափազանց հպարտ կեցվածք ուներ։

Այսինքն տեղի էր ունենում մի դրամա, ուր արատը պատժվում էր։

Հետո ձերբակալեցին պապիս՝ հենց այնպես։ Հորս համար դա միանգամայն անսպասելի էր։ Քանզի պապս ակնհայտորեն լավ մարդ էր։

Պապս, անշուշտ, ուներ թերություններ, բայց՝ քիչ։ Այն էլ՝ բացառապես անձնական բնույթի։ Նա շատ էր ուտում․․․

Դրաման վերաճում էր ողբերգության։ Հայրս իրեն կորցրեց։ Նա հասկացավ, որ մահը շրջում է մոտերքում։ Որ գլխավոր հերոսին վտանգ է սպառնում։ Ինչպես Շեքսպիրի ողբերգություններում։

Հորս վռնդեցին թատրոնից։ Ինչպե՞ս չվռնդեին իր իսկ մշակած տեսությամբ։ Հրեա, հորը գնդակահարել են, կրտսեր եղբայրը արտասահմանում է և այլն։

Հայրս սկսեց գրել էստրադայի համար։ Հորինում էր ֆելիետոններ, քառյակներ, երգիծական մանրապատումներ, ինտերմեդիաներ։ Դարձավ արհեստավարժ երգիծաբան՝ առավոտից երեկո կատակներ էր հորինում։ Իսկ այդ զբաղմունքը, ինչպես հայտնի է, մարդուն իսպառ զրկում է լավատեսությունից։

Նրա երգիծական մի քառյակը հիշում եմ մինչև օրս.

Մեր սելմագի վարիչը

Ցլիկի պես կտրիճ է,

Արդեն տասը տարի կա,

Որ սելմագում միս չկա...

Հորս հարցրի, թե դա ի՞նչ է նշանակում։ Ինչպե՞ս են կապված հասկացությունները այդ խենթ քառատողում։

Հայրս բարկացավ ու բացականչեց ողբերգականորեն բարձր ձայնով.

― Դու էությունը չես տեսնում։ Դու պարզապես զուրկ ես հումորի զգացումից...

Ընկավ, սակայն, մտքերի մեջ։ Մի քառասուն րոպեով առանձնացավ։ Այնուհետև հանդիսավորությամբ հնչեցրեց երկրորդ տարբերակը.

Վարիչը մեր սեւմագի

Նման է առողջ բողկի,

Արդեն տասը տարի կա,

Որ սելմագում բողկ չկա...

― Ո՞նց է, ― հարցրեց։

― Բողկ վաճառում են ամեն քայլափոխի, ― ասաց մայրս։

― Հետո՞ ինչ։

― Հետո այն, որ կենսական չէ։

― Ի՞նչը կենսական չէ։ Կոնկրետ ի՞նչը կենսական չէ։

― Դե այն, որ «սելմագում բողկ չկա»։ Գոնե տավարի նրբերշիկի մասին գրեիր։

Հայրս բռնեց գլուխն ու գոռաց․

― Ի՞նչ կապ ունի այստեղ նրբերշիկը։ Ես ձեզ համար տանտիրուհի՞ եմ։ Ձեր գռեհիկ կյանքը ինձ ամենեւին չի հետաքրքրում․․․

«Կենսական չէ․․․», ― հեգնանքով կրկնեց հայրս՝ փակվելով իր աշխատասենյակում․․․

Ես գիտեի, որ թաքուն լիրիկական բանաստեղծություններ է գրում։ Քսան տարի հետո կարդացի դրանք։ Ցավոք, չհավանեցի։

Նրա էստրադային կատակները շատ ավելի լավն էին։ Օրինակ, բեմ է դուրս գալիս համերգավարն ու հայտարարում․

― Այժմ Ռուբինա Քալանթարյանը կկատարի «Ալ ծաղիկը» մեքսիակական երգը։ Բովանդակությունն այսպիսին է։ Խուանիտոն ինձ ալ ծաղիկ նվիրեց։ Ես աղքատ եմ, ասաց Խուանիտոն, ու չեմ կարող քեզ մարգարտե մանյակ նվիրել։ Այս ծաղիկը գոնե վերցրու․․․ Խուանիտո, ասացի ես, քո նվիրածը շատ ավելին է, քան մարգարտե մանյակը։ Դու քո սերն ես ինձ նվիրել․․․ Եվ այսպես՝ Ռուբինա Քալանթարյան։ Մեքսիկական երգ «Ալ ծաղիկը»։ Երգը կատարվում է ՌՈՒՍԵՐԵՆ․․․

Դահլիճում, լավ հիշում եմ, ծիծաղում էին․․․

Հայրս ռոմանտիկ արտաքին ուներ։ Նրա դեմքը չհիմնավորված, ավելորդ կերպով ներկայացուցչական էր։ Իր տարիքից երիտասարդ էր երեւում, բավական բարեկազմ էր։ Այդուհանդերձ, Գորկու «հատակի» բնակիչներից էր։ Հիշեցնում էր միաժամանակ Պուշկինին ու ամերիկյան գործազուրկի։

Հայրս, անշուշտ, խմում էր։ Մյուսներից, թերեւս, ոչ ավել։ Բայց՝ մի տեսակ նկատելի։ Կարճ ասած, նրան հարբեցող էին համարում։ Իզուր։ Սթափ վիճակում նրա խաղը փոքր֊ինչ վրդովում էր հանդիսատեսին․․․

Հայրս բառախաղեր ու կատակներ էր հորինում։ Մայրս հումորի զգացում ուներ։ (Հեռավորությունը նույնն էր, ինչ հացթուխի ու սովյալի միջեւ)։ Այդ աստիճան տարբեր մարդիկ, միանգամայն պարզ է, չեն կարող գոյակցել։

Ինչպես բոլոր թեթեւամիտ տղամարդիկ, հայրս էլ բարեհոգի մարդ էր։ Մայրս անզուսպ էր ու կտրուկ։ Նրա կատարյալ ազնվությունը բացառում էր որեւէ զիջում։ Նրա ցանկացած արարք ինքնազոհողության բնույթ էր կրում։ Մորս բարոյական առաքինության անողոք լույսը աղետալի կերպով ի ցույց էր դնում հորս թերությունները։

Նրանք բաժանվեցին, երբ ես ութ տարեկան էի․․․

Եվ այսպես՝ անհատի պաշտամունք, պատերազմ, էվակուացիա։ Հետո՝ ապահարզան, խալտուրա, կանայք... Արվեստի պալատի ռեստորան...

Նրան միշտ շրջապատել են մի տեսակ աններկայանալի անձնավորություններ։ Թեև ինքը միանգամայն օրինավոր մարդ էր։ Իսկ փողային հարաբերություններում պարզապես բծախնդիր էր։

Ինձ դուր էր գալիս նրա մեծահոգությունը մարդկանց նկատմամբ։ Հորս թատրոնից հեռացրած մարդուն մայրս ատում է մինչև օրս։ Իսկ հայրս ժամանակ առ ժամանակ բարեկամաբար խմում էր հետը...

Տարիներն անցնում էին։ Որդին մեծացավ։ Առաջնորդին դիմակազերծեցին։ Պապին արդարացրին, ինչպես ասում են՝ «հանցակազմի բացակայության պատճառով»։

Հայրս կրկին ոգևորվեց։ Նրան թվաց, թե սկսվել է կյանքի դրամայի երրորդ , եզրափակիչ արարը։ Եվ բարին վերջապես հաղթելու է։ Կարելի է ասել՝ արդեն հաղթել է...

Հայրս կրկին ամուսնացավ։ Նրան սիրեց մի երիտասարդ կին-տեխնիկ։ Հնարավոր է, որ հորս հանճարեղ խենթի տեղ էր դրել։ Այդպես երբեմն պատահում է..

Կարճ ասած, ամեն բան կարգավորվում էր։ Ներկայացումը վերագտնում էր կորցրած թափը։ Վերականգնվում էին դասակարգային դրամայի խախտված կանոնները։

Եվ ի՞նչ։ Առանձնապես ոչինչ։ Երկիրը ղեկավարում էին անհասկանալի, անհատականությունից զուրկ առաջնորդներ։ Արվեստում տիրում էր մռայլերանգ, անգույն միաբանության մթնոլորտը։

Մարդկանց, կարծես թե, չէին գնդակահարում։ Նույնիսկ՝ չէին բանտարկում։ Այսինքն բանտարկում էին, բայց հազվադեպ։ Ընդ որում, իրականում գործած արարքների համար։ Կամ գոնե՝ հրապարակային անզգույշ արտահայտությունների համար։ Մի խոսքով, առաջվա պես չէր...

Այդուհանդերձ Ստալինի օրոք ավելի լավ էր։ Ատալինի օրոք գիրքը տպագրում էին, հետո հեղինակին գնդակահարում։ Հիմա գրողներին չեն գնդակահարում։ Գրքեր չեն տպագրում։ Հրեական թատրոնները չեն փակում։ Այդպիսիք պարզապես չկան...

Ստալինի ժառանգորդները հուսախաբ արին հորս։ Նրանք զուրկ էին վեհությունից, փայլից, թատերականությունից։ Հայրս պատրաստ էր հաշտվել բռնատիրության հետ, բայց արևելյան՝ գունեղ ու փոքր֊ինչ վայրենի բռնատիրության։

Հայրս համոզված էր, որ Ստալինին իզուր թաղեցին։ Նրան չէր կարելի թաղել իբրեւ սովորական մահկանացուի։ Չէր կարելի գրել նրա հիվանդության մասին, ուղեղի կաթվածի մասին։ Միանգամայն անթույլատրելի էր հրապարակել մեզի անալիզը։

Հարկավոր էր հայտարարել, որ Ստալինը համբարձվել է։ Կամ պարզապես անհետացել է։ Բոլորը կհավատային։ Իսկ մեծ առասպելը կշարունակեր ապրել։ Ինչո՞վ է Ստալինը վատ այդ նազարեթցուց․․․

Կյանքն ավելի ու ավելի դժգույն ու միօրինակ էր դառնում։ Չարագործությունն ամեն առօրեական, տարտամ բնույթ էր կրում։ Բարին վերաճում էր անմասնւթյան։ Լավ մարդկանց մասին ասում էին՝ մատնիչ չի․․․

Ես չեմ հիշում, որ կյանքը լրջորեն հետաքրքրեր հորս։ Նրան հետաքրքրում էր թատրոնը։ Հորս խոսքերի, արարքների, մտքերի կուտակումների հետեւում հազիվ, բայց նշմարվում էր մաքուր, անհեթեթ հոգի։

Հիշում եմ նրա զրույցը գրող Մինչկովսկու հետ։ Մինչկովսկին խմել֊գլուխը տաքացրել էր։ Ասաց․

― Դոնաթ, ես, պատկերացրու, լրտու եմ եղել։

Հայրս վրդովվեց․

― Քեզ այլեւս չեմ բարեւի։

Մինչկովսկին բացատրեց․

― Ես լավ մարդկանց չեմ մատնել։ Միայն վատերին։

Հայրս մի պահ մտածեց ու ասաց․

― Իսկ քեզ, Արկադի, ո՞վ էր դատավոր կարգել։ Ի՞նչ ասել է՝ լավ մարդիկ, վատ մարդիկ։ Ի՞նչ իրավունքով էիր հենց դու որոշում։ Դու ինչ է՝ Քրիստո՞ս ես․․ (Այս վերջին արտահայտության համար, վստահ եմ, հորս մի օր արժանին հատուցելու են)։

Մինչկովսկին կրկին բացատրեց․

― Վատերը նրանք են, ովքեր ընկերներին չեն հյուրասիրում․․․ Ովքեր մենակ են խմում․․․

― Այդ դեպքում դեռ ոչինչ, ― ասաց հայրս։

Այդ տարիներին նա, եթե չեմ սխալվում, անգամ դոցենտ էր երաժշտական ուսումնարանում, որտեղ իր նախաձեռնությամբ էստրադային արվեստի դասարան էր բացվել։

Դասավանդում էր այնտեղ։ Ուսանողներին անվանում էր աշակերտ։ Պյութագորեսի նման․․․

Աշակերտները նրան սիրում էին դեմոկրատիզմի համար։

Սակայն մթնոլորտն այս ուսումնական հաստատությունում բավական նողկալի էր։ Մանկավարժներից մեկը մատնություն գրեց։ Ասվում էր, թե հայրս այլասերում է ուսանողներին։ Նրանց հետ ռեստորան է գնում։ Սիրահետում է երիտասարդ աղջիկներին։ Եվ այլն։ Մատնությունն անստորագիր էր։

Հորս հրավիրում են տնօրենի մոտ։ Ցույց են տալիս չարաբաստիկ փաստաթուղթը։ Հայրս վերցնում է խոշորացույցն ու ասում.

― Թույլ կտա՞ք նայել։ Թույլ են տալիս։

Խոնարհվում է թղթվի վրա։ Քիչ անց ցածրաձայն սկսում է.

― Այսպես... Մեծատառերը սեղմումով է գրել... Շագանակահեր է... «Բ»–ից հետո տեղ է թողնում... Նեղաչք է... Շրջանագիծը չի փակում... Շատ է ծխում... «Ռ»–ն միացնում է «Ե»–ին... Քառասուներեք համարի կոշիկ է հագնում... Լավ... «Դ»–ի գլխին գծիկ է դնում... Բեղավոր է... Գծերն ընդհատ են...Շուրկա Բոգուսլավսկին է...

Հայրս տեղից ելնում ու հանդիսավորությամբ հայտարարում է.

― Սա գրել է Շուրիկ Բոգուսլավսկին։

Մատնիչին դիմակազերծում են։ Հորս ձեռնարկած ձեռագրաբանական հետազոտությունը փայլուն արդյունք է տալիս։ Բոգուսլավսկին խոստովանում է։

Ժողով են կազմակերպում։ Հայրս ժողովում ասում է.

― Շուրա։ Ալեքսանդր Բորիսովիչ։ Ինչպե՞ս դու՝ կուսակցության անդամդ, կարողացար այդպիսի բան անել։

Ավելի ուշ հորս ասացի.

― Այն, որ Բոգուսլավսկին կոմունիստ է, միանգամայն տրամաբանական է։ Հենց դա է տրամաբանական ու բնական...

Հայրս, սակայն, շարունակում էր տխուր վրդովվել.

― Կոմունիստ... Կուսակցության անդամ... Վստահությամբ օժտված մարդ...

Հայրս տառապում էր իրական կյանքի խորացած ու համառ անհասկացողությամբ...

Իրադարձությունները, մինչդեռ, մշուշոտ զարգացում ունեցան։ Ինձ տպագրեցին արտասահմանում։ Հորս դուստրը սիրեց սիոնիստ Լյոնյային։ Նորապսակները պատրաստվում էին մեկնել երկրից։ Ես դեգերում է բանտի ու Փարիզի միջև...

Հորս ի վերջո վռնդեցին աշխատանքից։

― Հրաշալի է, ― ասացի, ― միասին կմեկնենք։

― Ո՞ւր։

― Ի՞նչ տարբերություն։ Կապիտալիստական ջունգլի։

― Եվ ի՞նչ ենք անելու այնտեղ։

― Ոչինչ։ Ծերանալու ենք․․․

Հայրս համարյա բարկացավ։ Ինչպե՞ս կարելի է՝ բեմից հեռանալ երրորդ արարո՞ւմ։ Ծափահարություններից երեք րոպե առա՞ջ․․․

Ի՞նչ ասեի։ Որ մենք բեմ չենք, այլ պարտե՞ր։ Որ ընդմիջո՞ւմ է։ Որ այդ ընդմիջումը կարող է ձգվել մինչեւ սուրբ գալստյան օ՞րը․․․

(Հայրս, երեւի, չգիտեր, թե ինչ ասել է սուրբ գալստյան օր․․․)։

Սկզբում մեկնեցին կինս ու դուստրս։ Հետո՝ քույրացուս ու Լյոնյան։ Նրացից հետո՝ ես, մայրս ու շունը․․․

Մեկ տարի անց Ամերիկա եկավ հայրս։ Բնակվեց Նյու Ջերսիում։ Բինգո է խաղում։ Ամեն բան կարգին է։ Ծափահարող հանդիսատեսը առայժմ չի երեւում․․․

Ինձ գեթ մի բան է անհանգստացնում․․․ Ոչ թե անհանգստացնում, այլ գուցե զարմացնում․․․ Կարճ ասաց, կինս առիթը բաց չի թողնում ․․․ Եթե ինչ֊որ իրադարձություն է կամ գրական հավաք․․․ Մի խոսքով, ինչ էլ անեմ, կինս միշտ ասում է․

― Աստված իմ, ինչ նման ես հորդ․․․

Կյանքը մորաքրոջս որդուն քրեական հանցագործ է դարձրել։ Ինձ թվում է, նրա բախտը բերել է։ Այլապես անխուսափելիորեն դառնալու էր խոշոր կուսակցական աշխատող։

Դրա համար առկա էին բազում տարաբնույթ նախապայմաններ։ Սակայն առաջ չընկնենք...

Մորաքույրս հայտնի գրական խմբագիր էր։ Նրա ամուսինը՝ Արոնը, զինվորական հոսպիտալ էր ղեկավարում։ Դրանից զատ՝ դասախոսություններ էր կարդում ու նամականիշներ հավաքում։ Դա համերաշխ, լավ ընտանիք էր...

Ավագ եղբորս ծնունդը պարուրված է առեղծվածով։ Մինչև ամուսնանալը մորաքույրս սիրավեպ է ունեցել։ Նա սիրում էր Սերգեյ Միրոնովիչ Կիրովի տեղակալին։ Անունը՝ Ալեքսանդր Ուգարով։ Տարեց լենինգրադցիները հիշում են այդ երևելի մարզկոմական գործչին։

Ուգարովն ընտանիք ուներ։ Իսկ մորաքրոջս սիրում էր ընտանիքից զատ։

Եվ մորաքույրս հղիանում է։

Մոտենում է ծննդաբերելու ժամանակը։ Նրան հիվանդանոց են տանում։

Մայրս գալիս է Սմոլնի։ Համառությամբ հասնում է ընդունելության։ Կիրովի տեղակալին հիշեցնում է քրոջ ու նրա պրոբլեմների մասին։

Ուգարովը խոժոռ դեմքով ինչ-որ հրահանգներ է տալիս։ Մարզկոմականները շարքով ծաղիկներ ու միրգ են տանում ծննդատուն։ Մորաքրոջս տուն են բերում նախշազարդ թղթախաղի սեղան։ Հավանաբար՝ դասակարգայնորեն խորթ տարրերից բռնագրավված։

Մորաքույրս ծնում է առողջ ու սիրունատես տղա՝ Բորյային։ Մայրս կրկին որոշում է գնալ շրջկոմ։ Ընդունելությունը չի կայանում։ Ոչ թե այն պատճառով, որ Ուգարովը չի ուզում։ Այդ օրերի ընթացքում երջանիկ հորը ձերբակալում են որպես ժողովրդի թշնամի։

Երեսունութ թվականն էր... Մորաքույրս մնում է երեխայի հետ։ Լավ է, որ Ուգարովը նրա ամուսինը չէր։ Այլապես մորաքրոջս էլ կաքսորեին։ Իսկ այդպես՝ աքսորում են Ուգարովի կնոջն ու երեխաներին։ Ինչը, անշուշտ, նույնպես տհաճ է։

Մորաքույրս, ինչպես երեւում է, գիտեր, թե ինչ է անում։ Նա գեղեցիկ, եռանդուն ու անկախ կին էր։ Եթե անգամ վախենում էր, ապա՝ միայն կուսակցական քննադատությունից․․․

Հետո հայտնվում է Արոնը։ Նա, երեւի, սիրում էր մորաքրոջս։ Առաջարկում է ձեռքն ու սիրտը։

Արոնը գլխարկների արհեստանոցի տիրոջ որդին էր։ Հրեայի, սակայն՝ կարճատես, վտիտ ու մտածկոտ, նման չէր։ Արոնը բարձրահասակ, ուժեղ, արի տղամարդ էր։ Նախկինում՝ հեղափոխական ուսանող, կարմիրբանակային ու նէպման։ Եվ վերջապես, տարիքն առնելուց հետո՝ ռեւիզիոնիստ եւ այլախոհ․․․

Արոնը աստվածացնում էր մորաքրոջս։ Երեխան նրան «պապա» էր ասում․․․

Սկսվեց պատերազմը։ Հայտնվեցինք Նովոսիբիրսկում։ Լրացավ Բորյայի երեք տարին։ Մակապարտեզ էր գնում։ Ես ծծկեր էի։

Բորյան ինձ համար ռաֆինադի կտորներ էր բերում։ Պահում էի բերանում։ Իսկ տանը հանում, դնում էր ափսեին։

Ես լալիս էի, չէի ուտում շաքարը։ Բորյան տագնապով ասում էր մեր ծնողներին․

― Ախր շաքարը հալվում է․․․

Հետո պատերազմը վերջացավ։ Այլեւս սոված չէինք մնում․․․

Եղբայրս արեւմտաեվրոպական տիպի գեղեցիկ պատանի էր։ Բաց գույնի աչքեր ուներ ու մուգ մազեր։ Հիշեցնում էր առաջադեմ իտալական կինոյի պատանի հերոսներին։ Այդպես էր համարում մեր ողջ բարեկամությունը․․․

Ցուցադրական սովետական տղա էր։ Պիոներ, գերազանցիկ, ֆուտբոլիստ ու մետաղի ջարդոն հավաքող։ Օրագիր էր պահում, ուր արտագրում էր իմաստուն ասույթները։ Իրենց բակում կեչի տնկեց։ Դրամատիկական խմբակում նրան հանձնարարում էին երիտասարդգվարդիականների դերեր․․․․

Ես ավելի փոքր էի, ամաչկոտ ու կարդացած։ Ինձ ասում էին՝ Բորյան լավ է սովորում, օգնում է ծնողներին, զբաղվում է սպորտով․․․ Բորյան հաղթել է շրջանային օլիմպիադայում․․․ Բորյան բուժել է վիրավոր թռնակին․․ Բորյան հավաքել է դետեկտորային ռադիոընդունիչ։ (Մինչեւ օրս չգիտեմ, թե դա ինչ է նշանակում)․․․

Եվ հանկարծ տեղի ունեցավ աներևակայելին... Աննկարագրելին... Պարզապես բառեր չեմ գտնում...

Կարճ ասած, եղբայրս միզեց դպրոցի տնօրենի վրա։

Դա տեղի է ունենում դասերից հետո։ Բորյան ֆիզկուլտուրնիկի օրվա կապակցությամբ պատի թերթ է պատրաստելիս լինում։ Կողքին՝ համադասարանցիներն էին։

Լոաամուտից դուրս նայելով, նրանցից մեկն ասում է.

― Մատնիչը գնաց...

(Մատնիչ աշակերտներն իրար մեջ անվանում էին դպրոցի տնօրեն Չեբոտարյովին)։

Եղբայրս բարձրանում է լուսամուտի գոգին։ Աղջիկներին խնդրում է շրջվել։ ճշգրիտ հաշվարկում է հետագիծը։ Ու ոտից գլուխ ցնցուղում է Չեբոտարյովին...

Արարքն աներևակայելի էր ու վայրենի։ Դրան անհնար էր հավատալ։ Դեպքից մեկ ամիս անց ներկաներից շատերն անգամ կասկածում էին, թե դա իրոք տեղի է ունեցել։ Այդքան հրեշավոր էր կատարվածը։

Չեբոտարյովի արձագանքն էլ խիստ անսպասելի էր։ Նա բացարձակապես կոցրնում է իր դեմքը։ Սկսում է գորգոռալ ճամբարային գողական լեզվով.

― Քեզպեսներին զոնայով մեկ չորեքթաթ եմ վազեցրել... Քաքակեր լակոտ...

Տնօրեն Չեբոտարյովի մեջ արթնանում է ճամբարային վերակացուն։ Ո՞ւմ մտքով կանցներ։ Կանաչ ֆետրե գլխարկ, չինական բաճկոն, թղթերով լի պորտֆել...

Եղբայրս դա արել էր դպրոցն ավարտելուց մեկ շաբաթ առաջ։ Դրանով իսկ ինքն իրեն զրկելով ոսկե մեդալից։ Ծնողները դժվարությամբ են կարողանում համոզել տնօրենին, որ Բորյային հասունության վկայական տա...

Այն ժամանակ հարցրի եղբորս.

― Ինչո՞ւ արեցիր դա։ Եղբայրս պատասխանեց.

― Ես արեցի այն, ինչի մասին հոգու խորքում երազում է ամեն մի դպրոցական։ Տեսնելով Մատնիչին, հասկացա՝ հիմա կամ երբեք։ Կամ կանեմ, կամ կդադարեմ ինքս ինձ հարգելուց...

Այդ ժամանակ արդեն բավական նենգամիտ պատանի էի։ Եղբորս ասացի.

― Ձեր դպրոցի ճակատին հարյուր տարի հետո հուշաքար կկպցնեն․ «Այստեղ կկպցնեն Բորիս Դովլաթովը․․․ դրանից բխող անակնկալ հետեւանքներով»․․․

Եղբորս արարքի մասին խոսում էին մի քանի ամիս շարունակ։ Հետո Բորիսն ընդունվեց թատերական ինստիտուտ։ Որոշել էր դառնալ արվեստագետ։ Նրա հանցագործությունն աստիճանաբար մոռացվեց։ Մանավանդ որ՝ սովորում էր գերազանց։ Կոմերիտական կազմակերպության քարտուղարն էր։ Ինչպես նաեւ՝ դոնոր, պատի թերթի խմբագիր ու դարպասապահ․․․

Առնականացավ ու ավելի գեղեցկացավ։ Նմանվեց իտալացի կինոդերասանի։ Աղջիկները նրան սիրահետում էին անսքող ոգեւորությամբ։

Դրանով հանդերձ, առաքինի ու ամաչկոտ երիտասարդ էր։ Զզվում էր կանացի սեթեւթանքից։ Հիշում եմ, ուսանողական տարիներին իր օրագրում գրել էր․ «Գրքի ու կնոջ մեջ կարեւորը ոչ թե ձեւն է, այլ բովանդակությունը»․․․

Հիմա անգամ՝ անհաշիվ հուսախաբություններից հետո, այդ կանխադրույթն ինձ առաջվա պես ձանձրալի է թվում։ Առաջվա պես ինձ դուր են գալիս միայն գեղեցիկ կանայք։

Ավելին՝ նախապաշարմունքներ ունեմ։ Ինձ թվում է, օրինակ, որ բոլոր գեր կանայք ստախոս են։ Հատկապես՝ եթե գիրության հետ մեկտեղ փոքր կուրծք ունեն․․․

Խոսքը, սակայն, իմ մասին չէ․․․

Եղբայրս ավարտում է թատերական ինստիտուտը։ Գերազանցության դիպլոմով։ Անթերի կոմերիտական բնութագրով։

Խոպանը բարձրացնողներից էր ու շինջոկատների հրամանատար։ Միլիցիային աջակցող ջոկատի ակտիվիստ։ Մարդկանց գիտակցության մեջ քաղքենիական տրամադրությունների ու կապիտալիզմի մնացուկների անհաշտ թշմանի։

Նրա աչքերն ամենաազնիվն էին իրենց թաղամասում․․․

Դարձավ գրական մասի վարիչ։ Աշխատում էր Լենինյան կոմերիտմիության անվան թատրոնում։ Դա անհավանակաան հաջողություն էր։ Այդքան երիտասարդ, ուսանողական նստարանից նոր ելած եւ՝ հանկարծ այդպիսի պաշտոն․․․

Գրական մասին վարիչի իր պաշտոնում խստապահանջ էր ու գործնական։ Պայքարում էր հանուն առաջադեմ արվեստի։ Ընդ որում՝ զուսպ ու շրջահայացորեն։ Հմտորեն բեմ էր բարձրացնում Վամպիլովին, Բորշչագովսկուն, Մրոժեկին․․․

Վաստակավոր սովետական դրամատուրգները զգուշանում էին նրանից։ Նրանով հիանում էր ըմբոստ թատերական երիտասարդությունը։

Նրան վստահում էին ամենապատասխանատու գործուղումները։ Մի քանի անգամ մասնակցել էր Կրեմլում հրավիրված խորհրդակցությունների։ Նրբանկատորեն առաջարկում էին կուսակցության շարքերն ընդունվել։ Ինքը տատանվում էր։ Իրեն թվում էր, թե արժանի չէ...

Եվ հանկարծ եղբայրս կրկին աչքի է ընկնում։ Չգիտեմ անգամ, թե ինչպես ձևակերպեմ... Մի խոսքով, Բորյան տասներկու կողոպուտ է կատարում։

Ինստիտուտում Ցապին ազգանունով ընկեր ուներ։ Հենց այս Ցապինի հետ էլ կողոպտում են տասներկու արտասահմանյան տուրիստական ավտոբուսներ։ Տանում են ճամպրուկներ, ռադիոընդունիչներ, մագնիտոֆոններ, հովանոցներ, անձրևանոցներ ու գլխարկներ։

Նրանց ձերբակալում են հաջորդ օրը։ Բոլորս ցնցված էինք։ Մորաքույրս վազում է իր ընկեր Յուրի Գերմանի մոտ։ Մա զանգում է իր ընկերներին՝ միլիցիայի գեներալների։

Դատի ժամանակ եղբորս պաշտպանում էր քաղաքի լավագույն փաստաբանը՝ Կիսելյովը։

Դատավարության ընթացքում երևան եկան որոշ պարագաներ ու մանրամասներ։ Պարզվեց, որ կողոպուտի զոհերը զարգացող երկրների ներկայացուցիչներ էին։ Ինչպես նաև՝ առաջադեմ սոցիալիստական կազմակերպությունների անդամներ։

Կիսելյովը որոշեց օգտվել դրանից։ Եղբորս հարցրեց.

― Ամբաստանյալ Դովլաթով, դուք գիտեի՞ք, որ այդ մարդիկ զարգացող երկրների քաղաքացիներ են։ Ինչպես նաև՝ սոցիալիստական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։

― Ցավոք, չգիտեի, ― խելամտորեն պատասխանեց եղբայրս։

― Իսկ եթե իմանայի՞ք... Այդ դեպքում կկողոպտեի՞ք նրանց անձնական ունեցվածքը։

Եղբորս ամբողջ կեցվածքը ծայրաստիճան վիրավորանք արտահայտեց։ Փաստաբանի հարցը բացարձակապես անկիրթ համարեց։ Հիսաթափված բարձրացրեց հոնքերը, ինչը նշանակում էր՝ «Եվ դեռ հարցնում էլ ե՞ք։ Ինչպե՞ս կարող եք մտածել անգամ այդ մասին»...

Կիսելյովը նկատելիորեն աշխուժացավ։

― Պարզ է, ― ասաց։ ― Իսկ հիմա վերջին հարցը։ Ձեզ չէ՞ր թվացել արդյոք, որ այդ պարոնները հասարակության ռեակցիոն խավերի ներկայացուցիչներ են․․․

Դատավորն այստեղ ընդհատեց նրան․

― Ընկեր Կիսելյով, պետք չէ ամբաստանյալին ներկայացնել որպես համաշխարհային հեղափոխության մարտիկ։

Եղբայրս, սակայն, հասցրել էր գլխով անել։ Իբր՝ այո, ինձ այդպես էլ թվաց․․․

Դատավորը ձայն բարձրացրեց․

― Դուրս մի եկեք հետաքննության տրամադրած փաստերի շրջանակից․․․

Եղբորս երեք տարի տվին։

Դատարանում արի ու պարզ կեցվածք ուներ։ Ժպտում էր ու հեգնում դատավորին։

Երբ կարդացին դատավճիռը, եղբայրս անգամ չցնցվեց։ Նրան տարան դատարանի դահլիճից։

Հետո բողոքարկեցինք․․․ Հեռախոսազանգեր, այցելություններ, բանակցություններ։ Բոլորն ապարդյուն։

Եղբայրս հայտնվեց Տյումենում։ Ուժեղացված ռեժիմի ճամբարում։ Նամակագրական կապի մեջ էինք։ Եղբորս բոլոր նամակները սկսվում էին «Ամեն ինչ կարգին է» բառերով․․․

Հետեւում էին բազմաթիվ, սակայն զուսպ ու սթափ խնդրանքներ․ «Երկու զույգ բրդյա գուլպա․․․ Անգլերենի ինքնուսույց․․․ Տաք անդրավարտիք․․․ Ընդհանուր տետրեր․․ Գերմաներենի ինքնուսույց․․․ Սխտոր․․․ Կիտրոն․․․ Ինքնահոս գրիչներ․․․ Ինչպես նաեւ կիթառի ինքնուսույց»․․․

Ճամբարից միանգամայն լավատեսական տեղեկություններ էին ստացվում։ Ավագ դաստիարակ Բուկինը գրում էր մորաքրոջս․

«Բորիս Դովլաթովը անշեղորեն հետեւում է ճամբարային ռեժիմի բոլոր պահանջներին․․․ հեղինակություն է վայելում կալանավորների շրջանում․․․ Սիստեմատիկաբար գերակատարում է աշխատանքային հանձնարարությունները․․․ Ակտիվ մասնակցություն է ցուցաբերում գեղարվեստական ինքնագործունեության աշխատանքներին»․․․

Եղբայրս գրում էր, որ իրեն նշանակել են հերթապահ։ Հետո՝ բրիգադիր։ Եվ վերջապես՝ բաղնիքի վարիչ։

Դա գլխապտույտ կարիերա էր։ Ճամբարում շատ դժվար է դրան հասնել։ Ազատության մեջ գործադրված համարժեք ջանքերը հասցնում են բյուրոկրատական սանդղակի բարձունքներին։ Հատուկ մատակարարման, ամառանոցների ու արտասահմանյան ուղևորությունների...

Եղբայրս սրընթաց վերադաստիարակվում էր։ Նա ճամբարի փարոսն էր։ Նրան նախանձում էին, նրանով հիանում էին։

Մեկ տարուց նրան փոխադրեցին ազատ աքսորի։ Տեղի քիմիական կոմբինատում աշխատելը պարտադիր էր։

Այդտեղ ամուսնացավ։ Նրա մոտ մեկնեց ինքնազոհ համակուրսեցի Լիզան։ Ինչպես դեկաբրիստների կանայք։ Նրանք այլևս այր ու կին էին..

Իսկ ինձ այդ ընթացքում վռնդեցին համալսարանից։ Հետո բանակ տարան։ Ծառայում էի ներքին զորքերում։ Դարձա ճամբարային վերակացու։

Այնպես որ ես վերակացու եմ եղել, իսկ Բոոյան՝ կալանավոր։

Ես անգամ եղբորս վերակացուն եմ եղել, ճիշտ է՝ կարճ ժամանակով։ Այդ մասին չեմ ուզում պատմել։ Շատ գրական կստացվի։ Ինչպես Շոլոխովի «Դոնի պատմվածքներում»։

Այսքանը բավական է. ես վերակացու եմ եղել, իսկ եղբայրս՝ կալանավոր...

Վերադարձանք գրեթե միաժամանակ։ Եղբորս ազատեցին, ես զորացրվեցի։

Մեր ազգականները շքեղ ճաշկերույթ կազմակերպեցին «Մետրոպոլ»–ում։ Մեծարում էին, հիմնականում եղբորս։ Ինձ էլ, սակայն, հիշատակում էին։

Ռոման քեռիս, օրինակ, այսպես արտահայտվեց.

― Կան մարդիկ, որոնք նման են սողունների։ Ապրում են ճահճում... Եվ կան մարդիկ, ովքեր ապրում են լեռնային արծիվների պես։ Նրանք արևից բարձր են սավառնում՝ լայնորեն տարածելով թևերը... Խմենք Բորյայի կենացը, մեր լեռնային արծիվի կենացը... Խմենք, և թող ամպերը մնան հետևում...

― Բռավո, ― բացականչում էին մեր ազգականները, ― արծիվ, ջիգիթ...

Քեռուս ճառում որսացի Գորկու «Երգ Բազեի մասին»–ը... Ռոման քեռիս փոքր-ինչ ավելի ցածր ձայնով ավելացրեց.

― Խմենք նաև Սերյոժայի կենացը, մեր արծվիկի կենացը։ Նա, ճիշտ է, դեռ երիտասարդ է, թևերը դեռ չեն ամրացել։ Բայց նրան էլ մեծ թռիչքներ են սպասում...

― Աստված չանի, ― բավական բարձր ասաց մայրս։

Քեռիս կշտամբալի հայացքով նայեց մորս․․․

Մորաքույրս նորից զանգեց տարբեր մարդկանց։ Եվ եղբորս ընդունեցին Լենֆիլմ։ Կարծեմ լուսավորող նշանակեցին։

Իսկ ես ընդունվեցի բազմատիրաժ թերթ։ Հետն էլ սկսեցի պատմվածքներ գրել․․․․

Եղբորս կարիերան սկսեց թափ առնել։ Շուտով լաբորանտ դարձավ։ Հետո՝ դիսպետչեր։ Հետո՝ ավագ դիսպետչեր։ Եվ վերջապես՝ կինոնկարի դիրեկտորի տեղակալ։ Այսինքն՝ նյութական պատասխանատու անձ։

Զուր չէր եղբայրս ճամբարում այդքան սրընթաց ուղղվում։ Հիմա, երեւի, չէր կարողանում կանգ առնել․․․

Մեկ ամիս անց նա լուսանկարն արդեն Պատվո տախտակին էր։ Նրան սիրեցին ռեժիսորները, օպերատորները եւ անձամբ Լենֆիլմի տնօրեն Զվոնարյովը։ Ավելին՝ նրան սիրեցին հավաքարարները․․․

Նրան խոստացել էին մոտ ապագայում ինքնուրույն կինոնկար վստահել։

Լենֆիլմի տասնվեց հին կոմունիստներ պատրաստ էին երաշխավորություն տալ եղբորս՝ կուսակցության շարքերն ընդունվելու։ Եղբայրս, սակայն, երկմտում էր։

Հիշեցնում էր Լեւինին «Աննա Կարենինա»֊ից։ Լեւինն ամուսնության նախօրեին ամաչում էր երիտասարդ տարիներին կուսությունը կորցրած լինելու համար։ Նույն մտքերը նաեւ եղբորս էին տանջում։ Այն է՝ կարո՞ղ է կոմունիստը քրեական անցյալ ունենալ։

Հին կոմունիստները հավատացնում էին, թե կարող է․․․

Եղբայրս շահեկանորեն աչքի էր ընկնում կինոստուդիայի տաղտուկ մթնոլորտում։ Նա ուրախ էր, շարժուն ու քչախոս։ Նրան վստահում էին պատասխանատու գործուղումները։ Բլորը համոզված էին, որ փայլուն բյուրոկրատական կարիերա է անելու։ Այլեւս անհավատալի էր, թե բանտ է նստել։ Ոչ մոտիկ ծանոթներից շատերը կարծում էին, թե բանտ ես էի նստել․․․

Ու կրկին ինչ֊որ բան տեղի ունեցավ։ Այս անգամ ոչ թե կտրուկ, այլ աստիճանաբար։ Ինչ֊որ տարօրինակ ընդհատումներ ի հայտ եկան։ Կարծես սաքսաֆոնի խռպոտ ձայնը խախտում էր «Ապասիոնատայի» հանդիսավոր հնչյունների հերթականությունը։

Եղբայրս շարունակում էր կարիերա անել։ Ժողովներին ելույթներ էր ունենում։ Մեկնում էր գործուղումների։ Միաժամանակ, սակայն, երբեմն խմում էր։ Ու սիրահետում կանանց։ Այն էլ անակնկալ խանդավառությամբ։

Նրան սկսեցին տեսնել կասկածելի մարդկանց հետ։ Նրան շրջապատում էին հարբեցողներ, ֆարցովշչիկներ, Խալխին-Գոլի ինչ-որ անհայտ վետերաններ։

Սթափանալով, վազում էր ժողովների։ Հաջողությամբ ավարտելով ելույթը, շտապում էր ընկերների մոտ։

Սկզբում այդ ճանապարհները չէին հատվում։ Եղբայրս կարիերա էր անում ու միաժամանակ կործանում այն։

Օրերով տանը չէր երևում։ Անհետանում էր ինչ-որ վատշվեր կանանց հետ։

Այդ կանանց մեջ գերակշռում էին տգեղները։ Նրանցից մեկի անունը, հիշում եմ, Գրետա էր։ Այս Գրետան զոբ ուներ։

Եղբորս ասացի.

― Կարող էիր ավելի լավին գտնել։

― Գեղացի, ― վրդովվեց եղբայրս, ― իսկ գիտես, որ նա սպիրտ է ստանում աշխատանքի վայրում։ Անսահմանափակ քանակությամբ...

Հավանաբար եղբայրս դեռևս ղեկավարվում էր պատանեկան հայեցակարգով՝ «Կնոջ ու գրքի մեջ գլխավորը ոչ թե ձևն է, այլ բովանդակությունը»։

Հետո եղբայրս ծեծեց մատուցողին «Նարվա» ռեստորանում։ Պահանջել էր, որ մատուցողը «Սուլիկո» երգի...

Ակսեց միլիցիա ընկնել։ Ամեն անգամ նրան այնտեղից հանում էր «Լենֆիլմի» բյուրոն։ Բայց՝ ավելի ու ավելի դժկամությամբ։

Սպասում էին, թե դա ինչով է ավարտվելու...

Ամռանը եղբյարս մեկնեց Չիտա՝ «Դաուրիա» ֆիլմի նկարահանումներին։ Ու հանկարծ իմանում ենք, որ նա պետական մեքենայով մարդ է վրաերթի ենթարկել։ Այն էլ՝ Խորհրդային բանակի սպայի։ Այն էլ՝ մահացու ելքով...

Ենթադրությունների ու գուշակությունների սոսկալի ժամանակ էր։ Մեզ հասնող տեղեկությունները հակասական էին։ Ասում էին, թե Բորյան մեքենան հարբած է վարել։ Ասում էին միաժամանակ, որ սպան էլ սթափ չի եղել։ Թեև դա նշանակություն չուներ, քանի որ նա մահացել էր...

Մորաքրոջիցս այդ ամենը թաքցնում էինք։ Քեռիս ու մորքրայրերս մոտ չորս հարյուր ռուբլի հավաքեցին։ Չիտա պետք է գնայի ես՝ մանրամասներն իմանալու եւ խելամիտ գործողություններ ձեռնարկելու։ Բորյային ծանրողներ ուղարկե, փաստաբան վարձել․․․

― Եվ եթե հնարավոր է՝ կաշառել քննիչին, ― անընդհատ հիշեցնում էր Ռոման քեռիս։

Սկսեցի պատրաստվել։

Գիշերն արթնացա հեռախոսի զանգից։ Լռության միջից լսվեց եղբորս ձայնը․

― Քնա՞ծ էիր։

― Բորյա, ― բացականչեցի։ ― Դու ո՞ղջ ես։ Քեզ չե՞ն գնդակահարի։ Հարբա՞ծ էիր․․․

― Ողջ եմ, ― պատասխանեց եղբայրս, ― ինձ չեն գնդակահարի․․․ Եվ հիշիր՝ դա դժբախտ պատահար էր։ Մեքենան վարում էի սթափ։ Ինձ կտան չորս տարի, ոչ ավելի։ Սիգարետներըստացա՞ր։

― Ի՞նչ սիգարետներ։

― Ճապոնական։ Չիտան սեպարատ առեւտրական պայմանագիր ունի Ճապոնիայի հետ։ Այստեղ գերազանց սիգարետներ են վաճառում՝ «Հայ լայթ»։ Մի բլոկ ծնունդիդ նվեր եմ ուղարկել։ Չե՞ս ստացել։

― Ոչ։ Դա կարեւր չէ․․․

― Ինչպե՞ս թե՝ կարեւոր չէ։ Սքանչելի սիգարետներ են՝ ամենրիկյան լիցենզիայով արտադրված․․․

― Քեզ կալանե՞լ են, ― ընդհատեցի ես։

― Ոչ, ― ասաց, ― ինչի՞ համար։ Ապրում եմ հյուրանոցում։ Քննիչն ինձ մոտ է գալիս։ Անունը Լարիսա է․․․ Թմբլիկ է․․․ Քեզ, ի դեպ, բարեւում է․․․

Լսափողից լսվեց կանացի ձայն․

― Կու֊կու, ճուտիկս։

Հետո կրկին եղբորս ձայնը․

― Չիտա գալու կարիք չկա։ Դատը, կարծում եմ, Լենինգրադում լինի․․․ Մաման գիտի՞։

― Ոչ, ― ասացի։

― Լավ է․․․

― Բորյա, ― գոռում էի, ― ի՞նչ ուղարկեմ։ Դու, երեւի, սոսկալի վիճակում ես։ Մարդ ես, ախր, սպանել․․․

― Մի գոռա։ Սպաները նաեւ զոհվելու համար են ստեղծված․․․․ Կրկնում եմ՝ դա դժբախտ պատահար էր... Լավ, բայց սիգարետներն ինչո՞ւ տեղ չեն հասել...

Շուտով Չիտայից եկան իրադարձության անմիջական մասնակիցներից երկուսը։ Այդպես իմացանք գործի մանրամասները։ Տեղի էր ունեցել, պարզվեց, հետևյալը։

Ինչ-որ մեկի ծննդյան օրն է եղել։ Նշելիս են եղել բնության գրկում։ Բորյան եկել էր արդեն երեկոյան՝ պետական մեքենայով։ Ինչպես միշտ, խմիչքը պակասել է։ Հյուրերը տխրել են։ Խանութներն էլ արդեն փակ էին։

Բորյան հայտարարել է.

― Գնում եմ սամոգոն բերելու։ Ո՞վ է գալիս հետս։

Քեֆը լավ է եղել։ Փորձել են ետ պահել։ Ի վերջո երեք հոգի հետը գնացել է։ Այդ թվում մեքենայի վարորդը՝ հետևի նստարանին քնած։

Կես ժամ հետո բախվում են սպայի մոտոցիկլետին։ Սպան մահանում է առանց գիտակցության գալու։

Ուղևորները խուճապի են մատնվում։ Եղբայրս, ընդհակառակը, սթափանում է։ Գործում է հստակ ու վճռական։ Այն է՝ սամոգոն առնելու, այդուհանդերձ, գնում են։ Բոլորին մի լավ խմեցնում է, այդ թվում փոքր-ինչ սթափված վարորդին։ Սա նորից քնում է։

Դրանից հետո միայն եղբայրս զանգում է միլիցիա։ Գալիս է օպերատիվ մեքենան։ Հայտնաբերում են մեկ դիակ, մեկ ջարդուխուրդ եղած մոտոցիկլետ և չորս հարբած մարդ։ Ամենասթափը սրանցից եղբայրս է լինում։

Լեյտենանտ Դուդկոն հարցնում է.

― Վարորդն ո՞վ է։

Եղբայրս ցույց է տալիս քնած վարորդին։ Սրան տանում են օպերատիվ մեքենայով։ Մյուսներին տուն են հասցնում ՝ գրելով հասցեները։

Եղբայրս երեք օր թաքնվում է։ Մինչև օրգանիզմը մաքրվում է ալկոհոլից։ Հետո մեղայականով գալիս է միլիցիա։

Վարորդը մինչ այդ, բնականաբար, նույնպես սթափվում է։ Նրան պահել էին նախնական կալանքի խցում։ Նա համոզված էր, թե հարբած ժամանակ մարդ է գցել մեքենայի տակ։

Այստեղ հայտնվում է եղբայրս ու ասում, որ ղեկին ինքն է եղել։

― Իսկ ինչո՞ւ ցույց տվեցիք Կրախմալնիկով Յուրի Պետոովիչին, ― բարկանում է լեյտենանտը։

― Դու հարցրիք, թե ով է վարորդը, ես էլ պատասխանեցի...

― Իսկ ո՞ւր էիք կորել այս երեք օրը։

― Ես վախեցել էի․․․ Ուշքի չէի գալիս․․․

Եղբորս դեմքի արտահայտությունն այդ պահին վկայում է իր փխրուն նյարդային համակարգի մասին։

― Դու վախեցող պտուղը չես, ― չի հավատում լեյտենանտը։

Հետո հարցնում է․

― Դուք խմա՞ծ էիք։

― Երբեք, ― անվարան պատասխանում է եղբայրս։

― Կասկածում եմ․․․

Որեւէ բան ապացուցել, սակայն, այլեւս անհնար էր։ Ուղեկիցները երդվում էին, որ Բորյան չէր խմել։ Վարորդն ընդամենը նկատողություն ստացավ աշխատավայրում։

Եղբայրս խելամիտ էր վարվել։ Արդեն պիտի դատեին որպես սթափ վիճակում ղեկին եղածի։ Ով պատճառ է դարձել դժբախտ պատահարի։

Քննիչ Լարիսան ասում էր նրան․

― Դու շարունակում ես խաբել հետաքննությանը անգամ անկողնում․․․

Մեկ շաբաթ անց Բորյան վերադարձավ Լենինգրադ։

Մորաքույրս արդեն տեղյակ էր։ Չէր լալիս։ Զանգում էր միլիցիայի հետ շփումներ ունեցող գրողներին։ Նույն Յուրի Գերմանին, Մետտերին, Սապարովին։

Եղբորս այդ զանգերի շնորհիվ չէին անհանգստացնում։ Մինչեւ դատը։ Ընդամենը քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն էին վերցրել։

Վերադառնալուց մի քանի օր հետո եղբայրս եկավ ինձ մոտ։ Հարցրեց․

― Դու Լենինգրադի մերձակայքում ես ծառայել։ Տեղի ճամբարների ցանցը լա՞վ գիտես։

― Ընդհանուր առմամբ, այո։ Եղել եմ Օբուխովոյում, Գորելովոյում, Պիսկերյովկայում․․․

― Ինչ ես կարծում, ո՞ր ճամբարում նստեմ։

― Օբուխովոյում։ Այնտեղ, իմ կարծիքով, ռեժիմը համեմատաբար մեղմ է։

― Մի խոսքով, հարկավոր է գնալ այնտեղ, տեղում ծանոթանալ․․․

Գնացինք Օբուխովո։ Մտանք զորանոցը։ Խոսեցինք հերթապահի հետ։ Իմացանք ովքեր են մնացել գերժամկետ ծառայողներից։ Քիչ անց վազելով զորանոց մտան Գոդերիձեն և Օսիպենկոն։

Գրկախառնվեցինք։ Ծանոթացրի եղբորս հետ։ Հետո պարզեցի, թե ովքեր են մնացել ճամբարի հին ղեկավարությունից։

― Կապիտան Դերյաբինը, ― ասացին։

Կապիտան Դերյաբինին լավ հիշում էի։ Համեմատաբար բարեհոգի, անհեթեթ հարբեցող էր։ Կալանավորները թռցնում էին նրա սիգարետները։ Իմ ծառայության ժամանակ Դերյաբինը մայոր էր։

Զանգեցինք զոնա։ Գրեթե անմիջապես անցակետում երևաց Դերյաբինը։

― Օ-օ՜, ― բացականչեց նա։ ― Սերյոժան է ժամանել։ Տեսնեմ ի՞նչ ես դարձել։ Լսել եմ, գրո՞ղ ես։ Խնդրեմ, նկարագրիր կյանքից մի դեպք։ Արտագնա կետից կալանավորներիցս մեկը կատապուլտով թռավ։ Սանտեխնիկների բրիգադը տարել էի արտագնա կետում աշխատելու։ Պահակներին շարեցի։ Մի րոպեով հեռացա ջուր թափելու։ Վերադառնում եմ կալանավորներից մեկը չկա։ Թռել է... կեչին, հասկանում ես, ճկել են, մոնտաժային գոտիով կալանավորին կապել են ծայրին ու բաց են թողել։ Կալանավորը գոտին արձակել ու թռել է։ Մինչև համարյա երկաթուղային գծանցը։ Հաշվարկներում, սակայն, մի փոքր սխալվել էր։ Հուսով էր, թե ձյան վրա վայրէջք կկատարի գծանցի մոտերքում։ Ընկել էր, սակայն, զինկոմիսարիատի բակը... Հա, զուտ գրական մի մանրամասն։ Երբ բռնում էին՝ զինկոմիսարի քիթը կծել էր...

Դերյաբինին ծանոթացրի եղբորս հետ։

― Լյոխա, ― ասաց կապիտանը, մեկնելով ձեռքը։

― Բոբ։

― Դե ինչ, ― ասում եմ, ― մի-մի թա՞ս...

Որոշեցինք խմել մոտակա անտառակում։ Հրավիրեցինք նաև Գոդերիձեին ու Օսիպենկոյին։ Պորտֆելից չորս շիշ «Զվերոբոյ» հանեցինք։ Նստեցինք ընկած եղևնու բնին։

― Դե, թող բարին կատարվի, ― ասացին բանտապահները։ Հինգ րոպե անց եղբայրս արդեն գրկախառնվում էր Դերյաբինի հետ։ Արանքում էլ հարցեր էր տալիս, ջեռուցումն ինչպե՞ս է, պահակակետերում քանի՞ շուն կա, պահպանվո՞ւմ են արդյոք բանտախցերը։

― Չես կորչի, ― հավատացնում էին նրան Գոդերիձեն ու Օսիպենկոն։

― Լավ զոնա է, ― կրկնւոմ էր Գոդերիձեն, ― կլցվես, կհանգստանաս, դյուցազն կդառնաս․․․

― Խանութն էլ մոտ է, ― ավելացնում էր Օսիպենկոն, ― գծանցի մոտ․․․ Կարմիր էլ կա, սպիտակ էլ, գարեջուր․․․

Կես ժամ անց Դերյաբինն ասում էր․

― Տղերք, նստեք, քանի դեռ ողջ եմ։ Թե չէ չի լինի Լյոխա Դերյաբինը, ու բոլորդ կքաշվեք․․․ Կգան տարբեր գործիչներ անավարտ բարձրագույն կրթույթամբ․․․ Այն ժամանակ Լյոխա Դերյաբինին կհիշեք․․․

Բորյան գրեց նրա տան հեռախոսահամարը։

― Ինձ էլ քոնն ասա, ― ասաց Դերյաբինը։

― Իմաստ չունի, ― պատասխանեց եղբայրս, ― մի ամսից գալու եմ․․․

Հետդարձի ճանապարհին ասաց․

― Առայժմ կարծես թե վատ չէ։

Իսկ իմ լացը գալիս էր։ Երեւի «Զվերոբոյն» էր ազդել․․․․

Շուտով սկսվեց դատը։ Եղբորս պաշտպանում էր նույն փաստաբան Կիսելյովը։ Ներկաները բազմիցս նրա խոսքն ընդհատում էին ծափահարւթյուններով։

Ուշագրավ է, որ, ըստ Կիսելյովի, իրադարձությունների զոհը եղբայրս էր եւ ոչ թե հանգուցյալ Կորոբչենկոն։

Վերջում նա ասաց․

― Մարդկային կյանքը նման է ոլորապտույտ լեռնային ճանապարհի։ Այդ ոլորաններից մեկը ճակատագրական դարձավ պաշտպանյալիս համար։

Եղբորս նորից երեք տարի տվեցին։ Այս անգամ արդեն՝ խիստ ռեժիմի։

Դատի օրը Չիտայից ծանրոց ստացա՝ տասը տուփ ճապոնական «Հայ լայթ» սիգարետ․․․

Բորյային ուղարկեցի Օբուխովո։ Ինձ գրեց, թե ճամբարը լավ է, պահակները՝ բավականին մարդասեր։

Կապիտան Դերյաբինն իր խոսքի տերը եղավ։ Բորյային նշանակեց հաց կտրող։ Դա նախանձելի նոմենկլատուրային պաշտոն էր։

Այդ ընթացքում եղբորս կինը հասցրեց ծնել Նատաշային։ Մի օր Լիզան զանգեց ինձ․

― Մեզ ընդհանուր տեսակցություն են տվել։ Եթե ազատ ես, միասին գնանք։ Ծծկեր երեխայի հետ մենակ դժվար կլիներ։

Գնացինք չորսով՝ մորաքույրս, Լիզան, երկու ամսական Նատաշան և ես։

Օգոստոսյան շոգ օր էր։ Նատաշան ամբողջ ճանապարհին լալիս էր։ Լիզան նյարդայնանում էր։ Մորաքրոջս գլխացավը բռնեց...

Մոտեցանք անցակետին։ Հետո հայտնվեցինք տեսակցությունների սենյակում։ Մեզանից բացի վեց ուրիշ այցելու կար։ Կալանավորները բաժանված էին ապակե արգելապատով։

Եղբայրս չէր հայտնվում։ Մոտեցա հերթապահին.

― Իսկ ո՞ւր է Դովլաթովը, ― հարցրի։

Պատասխանը կոպիտ էր.

― Սպասեք։

Ասացի.

― Զանգիր ավագ հերթապահին ու եղբորս կանչիր։ Իսկ Լյոխա Դերյաբինին կասես, քեզ մի լավ չլի։

Հերթապահի փուքսը իջավ.

― Ես Դերյաբինին չեմ ենթարկվում։ Ես օպերին եմ ենթարկվում...

― Դու զանգիր,― ասում եմ, ― զանգիր...

Այդ պահին հայտնվեց եղբայրս։ Ճամբարային գորշ ռոբայով էր։ Խուզած մազերը մի քիչ աճել էին։ Թխացել էր ու, թերևս, ձգվել։

Մորաքույրս անցքի միջով նրան մեկնեց խնձորները, երշիկն ու շոկոլադը։

Լիզան ասում էր դստերը.

― Տատուսյա, սա քո պապան է։ Տեսնում ես՝ պապան է...

Իսկ եղբայրս անընդհատ ինձ էր նայում։ Հետո ասաց.

― Գարշելի տաբատ է հագիդ։ Գույնն էլ ոնց որ քաքի գույն լինի։ Ուզո՞ւմ ես մի հրեայի հետ կապեմ քեզ։ Այստեղ զոնայում մի հրեա կա, ցնցող տաբատներ է կարում։ Ազգանունն, ի դեպ, Պորանով է։ Ի՜նչ զուդիպություն է...

Գոռացի.

― Ի՞նչ ես խոսում։ Դա ի՞նչ կապ ունի։

― Մի անհանգստացիր, ― շարունակեց նա, ― ձրի է լինելու։ Ես քեզ փող կտամ, կտորը կառնես, իսկ նա կկարի... Հրեան ասում է՝ «Քամակը մարդու դեմքն է»։ Իսկ հիմա քոնին նայիր... Ինչ-որ ծալքեր...

Ինձ թվաց, որ կրկնահանցագործի համար չափազանց պահանջկոտ է...

― Փո՞ղ, ― անհանգստացավ մորաքույրս։ ― Որտեղի՞։ Ես գիտեմ, որ ճամբարում փող ունենալ չի կարելի։

― Փողը մանրէի պես է, ― ասաց Բորիսը, ― ամեն տեղ կա։ Կոմունիզը կկառցունեք՝ ամեն բան կփոխվի։

― Նայիր, վերջապես երեխայիդ, ― աղաչեց Լիզան։

― Նայել եմ, ― ասաց եղբայրս, ― սքանչելի աղջնակ է․․․

― Սնունդը, ― ասում եմ, ― այստեղ ինչպե՞ս է։

― Լավ չէ։ Ես ճիշտ է, ճաշարանում չեմ ուտում։ Արտաժամկետիկներից մեկին ուղարկում եմ խանութ․․․ Բայց երբեմն խանութում էլ ոչինչ չի լինում։ Ժամը մեկից հետո երշիկ ու ձու չես ճարի․․․ Այո․․․ Կործանեց Նիկիտան գյուղատնտեսությունը․․․ Իսկ ժամանակին ամբողջ Եվրոպան կերակրում էինք․․․ Միակ հույսը մասնավոր հատվածն է․․․ նէպի վերականգնումը․․․

― Ցածր խոսիր, ― ասաց մորաքույրս։

Եղբայրս կանչեց հերթապահին։ Կիսաձայն ինչ֊որ բան ասաց։ Հերթապահը սկսեց արդարանալ։ Երկխոսության սոսկ պատառիկներ էին հասնում մեզ։

― Խնդրեցի, չէ՞, ― ասում էր եղբայրս։

― Հիշում եմ, ― պատասխանում էր հերթապահը, ― մի անհանգստացիր։ Տոլիկը տասը րոպեից կգա։

― Բայց խնդրել էի, որ տասներկուսն անց կեսին լինի։

― Անհնար էր։

― Դիմա, կնեղանամ։

― Բորյա, դու ինձ գիտես։ Ես այնպիսի մարդ եմ, որ խորստացա՝ կանեմ․․․ Տոլիկը հինգ րոպեից այստեղ կլինի․․․

― Բայց մենք հիմա ենք ուզում խմել։

Ես հարցրի․

― Ի՞նչ կա։ Ի՞նչ է պատահել։

― մի գործչի օղու եմ ուղարկել՝ գնացել֊կորել է․․․ Բարդակ է, ոչ թե զինվորական ստորաբաժանում։

― Քեզ կարցերում կնստեցնեն, ― ասաց Լիզան։

― Իսկ կարցերում նստողները, կարծում ես, մա՞րդ չեն։

Երեխան նորից սկսեց լալ։ Լիզան նեղացավ։ Եղբայրս նրան անուշադիր ու անտարբեր թվաց։ Մորաքույրս հաբը հաբի հետեւից էր կուլ տալիս։

Տեսակցության ժամանակն ավարտվել էր։ Կալանավորներից մեկին գրեթե ուժով տարան։ Նա դիմադրում էր ու գոռում․

― Նադկա, բոզություն արիր՝ կսպանեմ։ Կգտնեմ ու շանսատակ կանեմ... Չկասկածես... Ու հիշիր, Վովիկը սիրում է քեզ...

― Հարկավոր է գնալ, ― ասացի, ― ժամանակն է։

Մորաքույրս շրջվեց։ Լիզան երեխային էր օրորում։

― Բա օղի՞ն, ― ասաց եղբայրս։

― Ինքներդ, ― ասում եմ, ― հետո կխմեք։

― Ուզում էի քեզ հետ խմել։

― Չարժե, ― ասում եմ, ― խմելու տրամադրություն չկա։

― Ոնց ոզում ես... Այդ արտաժամկետիկի հոգին, այսպես թե այնպես, հանելու եմ։ Ինձ համար մարդու մեջ գլխավորը պատասխանատվությունն է...

Այդ պահին հայտնվեց Տոլիկը։ Երևում էր, որ վազել է։

― Ահա, ― ասաց, ― մանրն էլ՝ մեկ ու երեսուն։

― Լավ, էլ աչքիս չերևաս։ Տղերք, ― արդեն մեզ դիմեց հերթապահը, Բորյային մեկնելով մի էմալապատ բաժակ։

Եղբայրս անմիջապես լցրեց այն։ Բոլորս մի-մի կում խմեցինք։ Այդ թվում՝ մյուս կալանավորները, նրանց ազգականները, պահակներն ու արտաժամկետիկները։ Հերթապահն էլ...

Մի անթրաշ, դաջվածքներով ծածկված ձեռքերով կալանավոր, բարձրացնելով բաժակն, ասաց.

― Մեր մեծ հայրենիքի կենացը։ Անձամբ ընկեր Ստալինի կենացը։ Ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի կենացը։ Բոլոր հրանոթներից՝ կրա՛կ...

― Կեցցե՜ Իմրե Նադի ռեակցրոն վարչախումբը, ― ձայնակցեց մեկ այլ կալանավոր...

Հերթապահը դիմեց եղբորս.

― Բոբ, կներես, գնալուդ ժամանակն է...

Միմյանց հրաժեշտ տվինք։ Անցքի միջով սեղմեցի եղբորս ձեռքը։ Մորաքույրս լուռ նայում էր որդուն։ Լիզան անսպասելիորեն հեկեկաց՝ արթնացնելով նոր քնած Նատաշային։ Վերջինս նորից սկսեց բարձրաձայն լալ...

Անցավ մոտ մեկ տարի։ Եղբայրս գրում էր, որ ամեն բան լավ է։ Հաց կտրող էր, իսկ երբ Դերյաբինը թոշակի անցավ՝ էլեկտրիկ էր։

Հետո եղբորս գտավ Ներքին գործերի վարչության ներկայացուցիչը։ Որոշվել էր վավերագրական ֆիլմ նկարել ճամբարների մասին։ Որ խորհրդային ճամբարները ամենամարդասիրական ճամբարներն են աշխարհում։ Ֆիլմը ներքին օգտագործման համար էր լինելու։ Վերնագիրը չորոտ էր. «Խիստ ռեժիմի ուղղիչ աշխատանքային ճամբարների պահպանության մեթոդները»։

Եղբայրս շրջում էր ամենահեռավոր ճամբարներով։ Նրան «ԳԱԶ֊61» էին տրամադրել։ Համապատասխան սարքավորում։ Նրան անփոփոխ ուղեկցում էին պահակներ Գոդերիձեն ու Օսիպենկոն։

Հաջողացնում էր հաճախ տուն գալ։ Մի քանի անգամ ինձ էլ այցելեց։

Ամռանը կինոնկարը պատրաստ էր։ Եղբայրս միաժամանակ դրա կինոօպերատորը, ռեժիսորը եւ հաղորդավարն էր։

Հունիսին տեղի ունեցավ անդրանիկ ցուցադրում։ Դահլիճում գեներալներ էին հավաքվել ու գնդապետներ։ Քննարկման ժամանակ գեներալ Շուրեպովը ասել էր․

― Լավ, պետքական կինոնկար է․․․ Նայվում է «Հազար ու մի գիշերի» պես․․․

Բորյան գովասանքի արժանացավ։ Սեպտեմբերին նրան պետք է ազատեին։

Վերջապես ես հասկացա, թե որն է եղբորս բնավորության գլխավոր գիծը։ Նա ակամա տարերային էկզիստենցիալիստ էր։ Գործելու ընդունակ էր միայն ծայրահեղ իրավիճակներում։ Կարիերա անել՝ միայն բանտում։ Կյանքի համար պայքարել՝ միայն անդունդի եզրին․․․

Եղբորս, վերջապես, ազատեցին։

Հետագան ներկայացնելիս ստիպված եմ կրկնվել։ Մորաքույրս զանգեց Յուրի Գերմանին։ Եղբորս ընդունեցին վավերագրական ֆիլմերի ստուդիա՝ որպես բանվոր։ Երկու ամսից հնչյունային օպերատոր էր։ Իսկ կես տարուց՝ մատակարարման բաժնի պետ։

Մոտավորապես նույն օրերին ինձ վերջնակապես հեռացրին աշխատանքից։ Պատմվածքներ էի գրում, ապրում էինք մորս թոշակով․․․

Մորաքրոջս պահից հետո իր թղթերում գտանք մոխրագույն աչքերով հմայիչ մի տղամարդու լուսանկար։ Դա Կիրովի տեղակալ Ալեքսանդր Ուգարովն էր։ Նման էր եղբորս։ Թեեւ զգալիորեն ավելի երիտասարդ էր։

Բորյան մինչ այդ էլ գիեր, թե ով է իր հայրը։ Այժմ, սակայն, այդ մասին սկսեցին խոսել բարձրաձայն։

Եղբայրս կարող էր փորձել գտնել իր ազգականներին։ Բայց՝ չուզեց։ Ասաց․

― Քեզանից բացի ոչ մեկի կարիքը չունեմ...

Հետո լռեց ու ավելացրեց.

― Տարօրինակ է։ Ես կիսով չափ ռուս եմ, դու՝ կիսով չափ հրեա։ Բայց երկուսս էլ սիրում ենք օղին գարեջրով խմել...

Յոթանասունինը թվականին ես որոշեցի արտագաղթել։ Եղբայրս ասաց, որ չի գա։ Նորից սկսել էր խմել ու ռեստորաններում կռիվներ սարքել։ Նրան ամեն օր կարող էին հեռացնել աշխատանքից։

Իմ կարծիքով, նա կարող էի ապրել միայն կալանավայրում։ Ազատության մեջ մի տեսակ թափթփվում էր ու անգամ հիվանդանում։

Վերջին անգամ ասացի նրան.

― Միասին գնանք։

Պատասխանը անկիրք էր ու տխուր.

― Այդ ամենն ինձ համար չէ։ Հարկավոր է տարբեր հիմնարկներ գնալ։ Բոլորին հավատացնել, թե հրեա ես... Անհարմար եմ զգում... Այ, եթե խմես ու մեկեն հայտնվես Կապիտոլիումի մոտ...

Օդանավակայանում եղբայրս լաց եղավ։ Երևի ծերացել էր։ Եվ հետո՝ հեռանալը միշտ ավելի հեշտ է, քան մնալը...

Չորրորդ տարին է՝ ապրում եմ Նյու Յորքում։ Չորրորդ տարին է՝ ծանրոցներ եմ ուղարկում Լենինգրադ։ Եվ հանկարծ՝ փաթեթ այնտեղից։

Փոստատանն էլ բացեցի։ Երկնագույն ֆուֆայկա էր օլիմպիական խաղերի խորհրդանշանով։ Եվ ծանր մետաղե խցանահան։

Մտածեցի, թե այս կյանքում թարկարժեք ինչ եմ ունեցել։ Ու հասկացա, չորս կտոր ռաֆինադ, ճապոնական «Հայ լայթ» սիգարետներ, երկնագույն ֆուֆայկան ու այս խցանահանը...