Թոմ Սոյերի արկածները

Այս գրքում նկարագրված արկածները մեծ մասամբ իրական դեպքեր են։ Մի քանիսը կապված են հենց ինձ հետ, մյուսները՝ իմ դպրոցական ընկերների։ Հեք Ֆինն իրոք գոյություն է ունեցել, Թոմ Սոյերը՝ նույնպես, բայց ոչ որպես անհատ։ Թոմը ինձ ծանոթ երեք տղաների միավորումն է և այդ իսկ պատճառով՝ ճարտարապետական մի բարդ միասնություն։

Այստեղ նշված բոլոր սնոտիապաշտություններն էլ, իհարկե, գոյություն ունեին արևմուտքի ստրուկների ու երեխաների մոտ՝ այս պատմությանը վերաբերող ժամանակաշրջանում, երեսուն կամ քառասուն տարի առաջ։

Թեև գիրքս նախատեսել եմ հիմնականում պատանիների ու աղջիկների համար, սակայն հույս ունեմ, որ այն չի խրտնեցնի նաև հասուն տղամարդկանց ու կանանց։

Հեղինակ

Հարթֆորդ, 1876

― Թո՛մ։

Պատասխան չկա։

― Թո՛մ։

Պատասխան չկա։

― Էլի ի՞նչ պատահեց այդ տղային։ Թո՛մ․․․

Ծեր լեդին ակնոցն իջեցրեց մինչև քթի ծայրը, ապակիների վերևից նայեց իր շուրջը, հետո բարձրացրեց ու նայեց ապակիների տակից։ Լեդին հազվադեպ էր նայում ակնոցով, երբ հարկավոր էր որոնել մի այնպիսի մանրուք, ինչպիսին տղան էր, քանի որ դա նրա տոնական ակնոցն էր, նրա հպարտությունը։ Լեդին դա կրում էր ավելի շուտ պատկառանք ներշնչելու համար։ Գործ անելիս նրան ակնոց պետք չէր։ Նույն հաջողությամբ նա կարող էր նայել թեկուզ վառարանի խողովակների միջով։ Լեդին շփոթված մի պահ շուրջը նայեց և ասաց ոչ այնքան բարձրաձայն, բայց այնպես, որ գոնե կահ֊կարասիները կարողանան լսել․

― Լա՜վ․․․ Սպասիր, թե որ բռնե՜մ․․․

Խոսքը չավարտած, նա կռացավ և ծանր շնչելով, որովհետև օդը չէր բավականացնում, խոզանակը շարժեց մահճակալի տակ։ Այնտեղ, բացի կատվից, ուրիշ բան չկար։

― Ի՞նչ երեխա է․․․ Կյանքումս դրա նմանը տեսած չկամ․․․

Նա գնաց դեպի բաց դուռը, կանգնեց շեմին և զննող հայացքով նայեց բանջարանոցին, որտեղ պոմիդորի թփերը խեղդվում էին մոլախոտերի մեջ։ Թոմը այնտեղ էլ չկար։ Հետո լեդին ձայնը բարձրացրեց, որպեսզի ավելի հեռուն լսվի, ու կանչեց․

― Հե՜յ, Թո՛մ։

Հետևից մի թույլ խշշոց լսվեց։ Լեդին անմիջապես շրջվեց ու հաջորդ պահին բաճկոնի փեշից բռնելով, բարձրացրեց մի փոքրիկ տղայի, որն ուզում էր ծլկել։

― Ինչպե՜ս էի մոռացել պահարանում նայել։ Ի՞նչ էիր անում այնտեղ։

― Ոչինչ։

― Ոչի՜նչ։ Մի տես սրա ձեռներն ու բերանը։ Իսկ ինչո՞վ ես դունչդ աղտոտել։

― Չգիտեմ, մորաքույր։

― Իսկ ես գիտեմ։ Մուրաբայով։ Քառասուն անգամ եմ ասել, որ չհամարձակվես մուրաբային ձեռք տալ, թե չէ կաշիդ կքերթեմ։ Մի տո՛ւր տեսնեմ ճիպոտը․․․

Ճիպոտն օդում շաչեց։ Վտանգն անխուսափելի էր։

― Վա՜յ, մորաքո՛ւյր։ Այդ ի՞նչ է ձեր մեջքին։

Լեդին վախեցած շրջվեց ու փեշերն շտապով հավաքեց, որպեսզի խուսափի ահավոր դժբախտությունից։ Իսկ տղան նույն վայրկայնին փախավ, մագլցելով անցավ բարձր ցանկապատն ու անհայտացավ։ Մորաքույր Պոլին մի պահ շշմած կանգնեց, ապա բարեհոգությամբ ծիծաղեց․

Ա՜յ քեզ տղա։ Ժամանակն է, որ վարժվեմ սրա օյիններին։ Գլխիս քի՞չ խաղ է խաղացել։ Գոնե այս անգամ պետք է մի քիչ խելոք լինեի։ Բայց, ինչպես երևում է, չկա ավելի մեծ հիմար, քան ես՝ ցնդածս․․․ Իզուր չեն ասում, թե «պառավ շանը նոր բաների չես վարժեցնի»։ Բայց, աստված իմ, այդ տղայի օյիններն էլ միշտ տարբեր են լինում։ Այսօր մի բան, վաղը՝ մի ուրիշ․․․ Կարո՞ղ ես գուշակել, թե ինչ կա նրա գլխում։ Նա կարծես գիտե, թե որքան պիտի տանջի, մինչև հոգիս հանելը, գիտե նաև, որ բավական է շեղի ուշադրությունս կամ ծիծաղեցնի, անմիջապես թևաթափ եմ լինում, և ճիպոտով հարվածելու ուժ չի մնում։ Աստված թող ների ինձ․․․ Ինչ որ ճիշտ է, ճիշտ է․ պարտքս նրա նկատմամբ չեմ կատարում։ Սուրբ գիրքն ասում է, որ առանց ճիպոտի յոլա գնացողը կփչացնի երեխային։ Իսկ ես նրան երես եմ տալիս, մեղա՜, մեղա՜։ Դրա համար էլ այն աշխարհում երկուսս էլ կտանջվենք։ Գիտեմ, թե ինչ սատանան է, բայց բան ասել չեմ կարող։ Ախր հանգուցյալ քրոջս որդին է։ Խե՜ղճ երեխա։ Ձեռքս չի գնում, թե որբին ծեծեմ։ Ամեն անգամ, երբ ձեռքիցս դուրս է պրծնում, խիղճս ինձ այնպես է տանջում, որ ասել չեմ կարող։ Իսկ ծեծելիս էլ մաշված սիրտս է կտոր֊կտոր լինում։ Սուրբ գրքում ճիշտ է ասված․ «Կարճ է կյանքը մարդու և լի՝ վշտերով»։ Շատ ճիշտ է, խոսք չկա։ Իսկ նա, երևի, այսօր այլևս դպրոց չի գնա։ Մինչև իրիկուն թրև է գալու։ Պարտքս լինի՝ այնպե՜ս պատժեմ նրան։ Կստիպեմ, որ ամբողջ օրն աշխատի։ Նա, իհարկե, չի սիրում աշխատել շաբաթ օրը, այն ժամանակ, երբ մյուս ընկերները խաղում են։ Բայց ուրիշ կերպ վարվել չեմ կարող։ Նա ամենից շատ ատում է աշխատանքը։ Իսկ ես պետք է պարտքս կատարեմ, թե չէ տղան ձեռից կգնա։

Իսկապես, Թոմը դասերից փախավ։ Եվ ամբողջ օրն էլ հիանալի անց կացրեց։ Նա հազիվ կարողացավ ժամանակին տուն հասնել, որպեսզի օգնի փոքրիկ նեգր Ջիմին, որ հաջորդ օրվա համար փայտ էր ջարդելու, կամ, ավելի ճիշտ, մինչև Ջիմը կկատարեր այդ աշխատանքի երեք քառորդ մասը, նա պատմեց իր արկածները։ Թոմի փոքր, (խորթ) եղբայրը՝ Սիդը, արդեն ավարտել էր իր գործը՝ տաշեղներ հավաքելը։ Նա խելոք տղա էր և միշտ խուսափում էր արկածներից ու անախորժություններից։

Մինչ Թոմը ընթրում էր և օգտվելով հարմար առիթից՝ շաքար գողանում, մորաքույր Պոլին խորամանկ ու խորաթափանց հարցեր էր տալիս։ Նա հույս ուներ, որ Թոմը թակարդը կընկնի և ստիպված ամեն ինչ կխոստովանի։ Բոլոր բարեհոգի մարդկանց պես, մորաքույր Պոլին իրեն համարում էր հմուտ դիվանագետ ու իր պարզամիտ դիտավորությունների մեջ տեսնում նուրբ խորամանկություն։ Նա ասաց․

― Թոմ, այսօր դպրոցում բավական շոգ էր, այնպես չէ՞։

― Այո, մորաքույր։

― Շատ շոգ էր, այնպես չէ՞։

― Այո մորաքույր։

― Իսկ լողանալու ցանկություն չունեցա՞ր, Թոմ։

Թոմի մարմնով անախորժ սարսուռ անցավ։ Նրան տիրեց վախի ու կասկածի տհաճ մի զգացում։ Նա աչքի տակով նայեց մորաքույր Պոլիին, որի դեմքը ոչինչ չէր արտահայտում, և ասաց․

― Ոչ, մորաքույր, այնքան էլ չէ։

Լեդին շոշափեց Թոմի շապիկն ու ասաց․

― Չես էլ քրտնել։

Նա հպարտությամբ մտածեց, թե ինքը կարողացավ ստուգել, որ Թոմի շապիկը չոր է ու ոչ ոք էլ գլխի չնկավ, թե ինչ խորամանկ բան էր մտածել ինքը։ Բայց Թոմը իսկույն կռահեց, թե քամին որտեղից է փչում։ Եվ փորձեց կանխել հարցաքննության հետագա ընթացքը։

― Թարմանալու համար գլուխներս ծորակի տակ դրեցինք։ Մազերս դեռ թաց են, տեսնու՞մ եք։

Մորաքույր Պոլին ափսոսաց, որ մի այդպիսի կարևոր հանգամանք աչքաթող է արել։ Բայց անմիջապես նրա գլխում մի նոր միտք ծնվեց․

― Թոմ, միայն գլուխդ թրջելու համար դու ստիպված չէիր լինի շապկիդ օձիքը քանդել։ Հապա, արձակիր բաճկոնիդ կոճակները, տեսնեմ՝ կարածս մնո՞ւմ է, թե ոչ։

Թոմի դեմքից անհանգստության ստվերը չքացավ։ Նա բացեց բաճկոնը։ Շապկի օձիքը ամուր կարված էր։

― Դե, լավ, լավ․․․ Քեզանից գլուխ չեմ կարող հանել։ Ես համոզված էի, որ դու դպրոցից փախել ես և լողանալու գնացել։ Բայց ոչինչ․․․ Չեմ բարկանում։ Չնայած դու իսկական սուտլիկ ես, բայց այս անգամ էլ պրծար։

Լեդին փոքր ինչ վշտացավ, որ իր խորամանկությունն ապարդյուն անցավ, բայց միևնույն ժամանակ գոհ էր, որ գոնե այս անգամ Թոմն իրեն լավ էր պահել։

Բայց այստեղ մեջ ընկավ Սիդը։

― Որքան հիշում եմ, ― ասաց նա, ― դուք Թոմի օձիքը ճերմակ թելով կարեցիք, իսկ հիմա, տեսեք՝ թելը սև է։

― Այո, իհարկե, ճերմակով եմ կարել։ Թո՛մ․․․

Բայց Թոմը միտք չուներ շարունակությանը սպասել։

Սենյակից դուրս փախչելիս, նա կամաց ասաց․

― Սի՛դի, դրա համար լավ ծեծ կուտես։

Ապահով մի տեղ թաքնվելով, Թոմը զննեց բաճկոնի օձիքին ներսի կողմից խրած երկու մեծ ասեղները, որոնցից մեկը թելած էր ճերմակ, մյուսը՝ սև թելով։

― Եթե Սիդը չլիներ, մորաքույրը երբեք չէր նկատի։ Գրողը տանի։ Նա մեկ ճերմակով է կարում, մեկ էլ՝ սևով։ Ի՞նչ կլիներ, եթե ընդհանրապես միևնույն գույնով կարեր, ես էլ այսպես չէի շփոթվի․․․ Իսկ Սիդին ես անպայման կծեծեմ։ Լավ դաս կլինի նրա համար։

Թոմն այն օրինակելի տղան չէր, որով ամբողջ քաղաքը կարող էր հպարտանալ։ Բայց նա շատ լավ գիտեր, թե ով է օրինակելին, և ատում էր նրան։

Չանցած երկու րոպե (գուցե ավելի շատ) Թոմի գլխից թռան բոլոր անախորժությունները։ Պատճառն այն չէր, որ նույնիսկ մեծերին տանջող անախորժությունները Թոմի համար ավելի թեթև էին ու տանելի, այլ այն, որ այդ պահին Թոմին համակեց մի նոր ու զորեղ ցանկություն, և այդ ցանկությունը նրա գլխից դուրս քշեց բոլոր տագնապները։ Նույն կերպ էլ մեծերն են ընդունակ մոռանալ իրենց բոլոր վշտերը, հենց որ նրանց հրապուրում է որևէ նոր գործ։ Թոմի համար այդ նոր գործը սուլելն էր, որ սովորել էր մի ծանոթ նեգրից և վաղուց ի վեր առիթ էր որոնում այդ արվեստը ցուցադրել՝ առանց որևէ մեկի միջամտության։ Նեգրը սուլում էր թռչունի պես։ Կարճ դադարներով մի գեղգեղանք էր այդ, որի համար անհրաժեշտ էր լեզուն հաճախակի կպցնել քիմքին։ Ընթերցողը, հավանաբար կհիշի, թե ինչպես է այդ արվում, եթե միայն երբևէ նա եղել է Թոմի տարիքին։ Համառությունն ու ջանքերը Թոմին օգնեցին, որ նա շատ շուտ կարողանա տիրապետել սուլելու վարպետությանը։ Նա ուրախ քայլում էր փողոցով, և նրա բերանը լի էր քաղցր երաժշտությամբ, իսկ հոգին՝ անհուն գոհունակությամբ։ Նա իրեն զգում էր այնպես, ինչպես երկնքում մի նոր մոլորակ հայտնագործած աստղաբախշ, միայն թե տղայի ուրախությունն ավելի անմիջական էր, ավելի անկեղծ ու խոր։

Ամռան երեկոները երկար են լինում։ Չորս կողմը դեռ լույս էր։ Հանկարծ Թոմը դադարեց սուլել։ Նրա առաջ կանգնած էր իրենից մի քիչ մեծ ինչ֊որ անծանոթ տղա։ Սենտ֊Պիտերսբուրգի բնակիչների ուշադրությունը միշտ էլ գրավում էր որևէ նորեկի հայտնվելը այդ փոքրիկ քաղաքում, անկախ անծանոթի տարիքից և սեռից։ Բացի դրանից, անծանոթ տղան շատ լավ էր հագնված, այն էլ այդ լի օրը։ Դա ցնցող բան էր։ Հրաշալի գլխարկ, խնամքով կոճկած կապույտ բաճկոն, որը նոր էր ու շատ մաքուր, և նույնպիսի տաբատ։ Նա հրաշալի կոշիկներ էր հագել, այն էլ ուրբաթ օրը։ Տղան նույնիսկ փողկապ էր կապել։ Եվ ընդհանրապես քաղաքային պճնամոլի տեսք ուներ։ Դա կատաղեցրեց Թոմին։ Որքան Թոմը նայում էր նրա հրաշք֊հագուստներին, այնքան հին ու մաշված էին թվում սեփական հագուստները, այնքան նա ցցում էր քիթը, կամենալով հասկացնել, որ իր համար անտանելի են այդ զիզի֊բիզի շորերը։ Տղաները լուռ նայում էին իրար։ Բավական էր, որ մեկը մի քայլ աներ, նույնը կրկնում էր նաև մյուսը, բայց միայն մի կողմի վրա, աստիճանաբար պտտվելով։ Դեմքը դեմքին մոտեցրած, իրար աչքերի մեջ նայելով, նրանք այդպես պտտվեցին բավական երկար ժամանակ։ Վերջապես Թոմն ասաց․

― Ուզու՞մ ես դնգսեմ։

― Փորձիր։

― Ասացի՝ կդնգսեմ։

― Ասում եմ՝ չես կարող։

― Կդնգսեմ։

― Չես կարող։

― Կարող եմ։

― Չես կարող։

― Կարող եմ։

― Չես կարող։

Տիրեց ծանր լռություն։ Հետո Թոմն ասաց․

― Անունդ ի՞նչ է։

― Քո ի՞նչ գործն է։

― Ես ցույց կտամ՝ իմ ինչ գործն է։

― Ցույց տուր։ Ւնչու՞ ես կանգնել։

― Եթե երկու խոսք էլ ասես, ցույց կտամ։

― Երկու խոսք։ Երկու խոսք։ Երկու խոսք։ Դե՞, ասելդ ի՞նչ է։

― Մի տես ինչ խելոքն է։ Ախր, որ ուզեմ, քեզ մի ձեռով էլ կդնգսեմ, թեկուզ մյուս ձեռս կապեն մեջքիս։

― Էլ ինչո՞ւ չես դնգսում, եթե կարող ես։

― Որ գլուխս շատ տանես, կդնգսեմ։

― Հա՛֊հա՛։ Քեզ նմաններին շատ եմ տեսել։

― Կարծում ես, որ այդպես զուգվել, զարդարվել ես, մեծ բան է։ Մի սրա գլխարկին նայեք․․․

― Չե՞ս հավանում։ Փորձիր ձեռք տալ։ Մի տես ոնց կհասցնեմ։

― Փչում ես։

― Դու ես փչում։

― Միայն պտպտալ գիտես, իսկ ինքդ վախկոտ ես։

― Դե լավ, քաշվիր մի կողմ։

― Է՛յ, լսիր, թե չցանվես այստեղից, գլուխդ կջարդեմ։

― Ոնց չէ, կջարդես։ Ես էլ վախեցա․․․

― Էլ ի՞նչ ես կանգնել։ Ահ ես տալիս, բայց տեղիցդ չես շարժվում։ Ուրեմն վախենում ես։

― Չեմ վախենում։

― Վախենում ես։

― Չեմ վախենում։

― Վախենում ես։

Նորից լռություն։ Նրանք աչքերով իրար կերան, դոփեցին կանգնած տեղում ու մի անգամ էլ պտտվեցին։ Վերջապես կանգնեցին ուս֊ուսի։ Թոմն ասաց․

― Կորիր այստեղից։

― Ինքդ կորիր։

― Չեմ ուզում։

― Ես էլ չեմ ուզում։

Ոտները լայն բացած՝ կանգնել են դեմ֊դիմաց։ Ատելությամբ իրար նայելով, նրանք որքան ուժ ունեին, սկսեցին հրել իրար։ Բայց ոչ մեկը կարողացավ հաղթել, ոչ մյուսը։ Նրանք երկար ժամանակ հրում էին իրար։ Տաքացած ու կարմրած, նրանք մի փոքր թուլացրին իրենց համառ պայքարը, բայց մեկը մեկին չզիջեց։ Այդ ժամանակ Թոմն ասաց․

― Դու վախկոտի ու լակոտի մեկն ես։ Մեծ եղբորս կբերեմ, նա մի ճկույթով կջարդի քեզ։ Որ ասեմ, նա քեզ կջարդի։

― Քո մեծ եղբորից չեմ վախենում։ Ես էլ եղբայր ունեմ, և ավելի մեծ։ Նա քո եղբորը կարող է ցանկապատից այն կողմը նետել։ (Երկու եղբայրներն էլ մտացածին էին)։

― Փչում ես։

― Ւնչ ուզում ես կարծիր։

Թոմը ոտի բթամատով փոշու վրա մի գիծ քաշեց ու ասաց․

― Փորձիր այս գծից անցնել։ Այնպես կդնգսեմ, որ տեղիցդ էլ վեր չես կենա։ Վայ նրան, ով անցավ այս գիծը։

Անծանոթ տղան անմիջապես շտապեց անցնել գիծը։

― Տեսնեմ ոնց ես դնգսելու։

― Ետ քաշվիր։ Ասում եմ՝ լավ կլինի ետ քաշվես։

― Ասացիր, թե կդնգսես։ Դե հիմա դնգսիր տեսնեմ։

― Գրողը տանի․․․ Երկու սենթ տուր, դնգսեմ։

Անծանոթ տղան գրպանից երկու մեծ պղնձադրամ հանեց և հեգնանքով մեկնեց Թոմին։

Թոմը զարկեց նրա ուսին, և պղնձադրամները թափվեցին փոշու մեջ։ Քաշեցին իրար մազերը, բաճկոնի փեշերը, տաբատները, ճանկռոտեցին և ձգեցին միմյանց քիթը, իրենց պսակեցին փոշով ու փառքով։ Վերջապես, թավալվող այդ այդ անորոշ զանգվածը ընդունեց որոշակի կերպարանք, ռազմաճակատի փոշու և մշուշի մեջ պարզվեց, որ Թոմը նստած է թշնամու մեջքին և նրան հարվածում է բռունցքով։

― Ներողություն խնդրիր, ― պահանջեց նա։

Բայց տղան կատաղությունից լաց լինելով, ջանում էր դուրս պրծնել նրա տակից։

― Ներողություն խնդրիր, ― ու ջարդը շարունակվեց։

Վերջապես անծանոթ տղան թնկթնկաց․ «Դե, լավ, ներողություն»։ Թոմը նրան բաց թողնելով ասաց․

― Այս քեզ մի լավ դաս։ Մյուս անգամ իմացիր, թե ում հետ գործ ունես։

Անծանոթ տղան հեռացավ, շորերը թափ տալով, հեծկլտալով, քիթը վեր քաշելով ու ժամանակ առ ժամանակ շրջվելով, գլուխն օրորելով և սպառնալով Թոմին թե՝ «Մյուս անգամ կբռնեմ չէ․․․հախիցդ կգամ»։ Թոմը ինչպես պետք էր ծաղրեց նրան և իր հաղթանակից փքված, տուն գնաց։ Բայց հազիվ էր Թոմը շրջվել, երբ անծանոթ տղան քարով հարվածեց նրա մեջքին, թիակների արանքը և շտապեց փախչել անտիլոպից էլ արագ։ Թոմը ընկավ այդ դավաճանի հետևից մինչև տուն և այդպիսով իմացավ, թե որտեղ է նա ապրում։ Թոմը մի քիչ կանգնեց բակի դռան առաջ, թշնամուն մարտի կանչելով, բայց նա պատուհանից միայն ծամածռություններ էր անում, իսկ դուրս գալու միտք չուներ։ Ի վերջո հայտնվեց թշնամու մայրիկը, Թոմին անվանեց «վատ, փչացած, կոպիտ» և պահանջեց, որ նա կորչի, ուր ուզում է։ Թոմը հեռացավ, բայց հեռանալիս սպառնաց, որ ինքը մոտերքում կթափառի այնքան, մինչև նրա բալիկը տնից դուրս գա։

Նա շատ ուշ տուն վերադարձավ և, զգուշորեն պատուհանից ներս սողոսկելով, նկատեց, որ ծուղակի մեջ է ընկել․ նրա առաջ կանգնած էր մորաքույրը։ Ու երբ մորաքույր Պոլին տեսավ, թե Թոմի շորերը ինչ ողբալի վիճակում են, նրա այն որոշումը, որ տղայի տոնական օրը վերածելու է տաժանակիր աշխատանքի, ադամանդի պես կարծրացավ։

Բացվեց շաբաթ օրվա առավոտը։ Ամառային աշխարհում ամեն ինչ շնչում էր թարմությամբ, շողշողում էր և կյանքով եռում։ Ամեն սրտում երաժշտություն էր հնչում, իսկ դա երիտասարդի սիրտ էր, ապա երգը հոսում էր ինքն իրեն։ Բերկրանք կար ամեն դեմքի վրա, և գարուն՝ ամեն մեկի քայլվածքում։ Սպիտակ ակացիան փարթամորեն ծաղկել էր, և օդում ծփում էր անուշահոտությունը։

Կարդիփյան լեռը, որն ամեն տեղից երևում էր, ամբողջովին կանաչել էր և հեռվից թվում էր խաղաղությամբ ու անդորությամբ լի մի հրաշալի, հրապուրիչ երկիր։

Մայթին հայտնվեց Թոմը, մի ձեռքին՝ կրով լի դույլ, մյուս ձեռքին՝ մի երկար վրձին։ Տղան նայեց ցանկապատին, և նրա սրտից դուրս թռավ ամեն մի ուրախություն։ Խոր թախիծ իջավ տղայի հոգուն։ Ւնը ոտնաչափ բարձրություն և երեսուն յարդ երկարություն ունեցող մի ցանկապատ։ Կյանքը նրան անիմաստ, հիմար բան թվաց, գոյությունը՝ բեռ։ Հառաչելով նա վրձինը թաթախեց կրի մեջ և քսեց վերևի տախտակին։ Նորից մի քանի անգամ քսեց, ապա սպիտակ գույնով ներկված այդ աննշան մասը համեմատեց չներկված տախտակների հետ և հուսահատ նստեց տակառի վրա։ Ջրի թիթեղե դույլը ձեռքին, «Բուֆֆալոյի աղջկերք»֊ը երգելով դարպասից դուրս եկավ Ջիմը։ Քաղաքային ջրամբարից ջուր բերելը մինչ այդ Թոմի համար ատելի աշխատանք էր եղել, բայց այժմ դա այնքան էլ վատ չթվաց։ Նա հիշեց, որ ջրհորի մոտ միշտ մեծ բազմություն է հավաքվում։ Այնտեղ միշտ լինում էին սպիտակ, խառնածին ու նեգր տղաներ ու աղջիկներ, որոնք իրենց հերթին սպասելով, հանգստանում էին, խաղալիքների առևտուր անում, կատակում, կռվում, թեթևսոլիկություններ անում։ Եվ նա հիշեց, որ թեև ջրհորը հազիվ հարյուր հիսուն յարդ հեռավորության վրա էր, բայց Ջիմը մի դույլ ջուրը երբեք մի ժամից շուտ չէր բերում, երբեմն նույնիսկ պետք էր լինում նրա հետևից գնալ ու կանչել։

― Լսիր, Ջիմ, ― ասաց Թոմը, ― ես ջուրը կբերեմ, եթե դու իմ փոխարեն մի քիչ սպիտակեցնես։

Ջիմը գլուխն օրորեց և ասաց․

― Չեմ կարող միստեր Թոմ։ Ծեր տիկինն ինձ ասել է ջուրը բերել առանց կանգ առնելու և որևէ մեկի հետ խոսելու։ Նա ասաց․ «Ենթադրում եմ, որ միստր Թոմը քեզ կառաջարկի ցանկապատն սպիտակեցնել» ֊ և ասաց․ «Դու քո ճամփան շարունակիր և գործիդ նայիր»։ Նա ասաց․ «Ես կգամ ու նրա սպիտակեցնելուն կնայեմ»։

― Է, նրա ասածին ուշադրություն մի դարձրու, Ջիմ։ Նա միշտ այդպես է ասում։ Տուր ինձ դույլը, ես մի վարկյանից կգամ։ Նա իսկի չի էլ իմանա։

― Օ՛հ, չեմ կարող, միստր Թոմ։ Ծեր տիկինը դրա համար գլուխս կթռցնի, հավատա, կթռցնի։

― Նա՞․․․ Նա ոչ ոքի չի ծեծում, նա միայն իր մատնոցով գլխին թխկացնում է, իսկ դա ի՞նչ է որ, ո՞վ է դրան ուշադրություն դարձնում։ Նա միայն սարսափելի բաներ կասի, բայց խոսքը, բոլոր դեպքերում, ցավ չի պատճառում, եթե միայն լաց չլինի։ Ջիմ, ես քեզ մարմարե գնդիկ կտամ, սպիտակ գնդիկ կտամ։

― Ջիմը սկսեց տատանվել։

― Սպիտակ գնդիկը, Ջիմ, դատարկ բան չէ։

― Ո՜ւյ, հրաշալի բան է, ճիշտ է, բայց, միստր Թոմ, ես սարսափելի վախենում եմ ծեր տիկնոջից։

― Եվ բացի դրանից, եթե ուզում ես, ցույց կտամ նաև իմ ոտքի վիրավոր մատը։

Ջիմը պարզապես մարդ էր և այդ մեծ գայթակղությանը չէր կարող դիմանալ։ Նա դույլը դրեց գետին, վերցրեց սպիտակ գնդիկը և մեծ հետաքրքրությամբ սկսեց նայել, մինչ Թոմը քանդում էր վիրավոր մատի կապը։ Մի րոպե հետո դույլը ձեռքին Ջիմը արդեն վազում էր փողոցով։ Թոմը մեծ եռանդով սպիտակեցնում էր ցանկապատը, իսկ մորաքույր Պոլին հեռանում էր հողաթափը ձեռքին և հաղթական արտահայտությունը աչքերում։

Բայց Թոմի եռանդը երկար չտևեց։ Նա սկսեց մտածել այդ օրվա համար իր ծրագրած ուրախությունների մասին, և ցավերը բազմապատկվեցին։ Շուտով տղաները կգնան տարբեր հետաքրքիր տեղեր և աշխարհով մեկ Թոմին կծաղրեն, որ ստիպված է եղել աշխատել։ Այդ միտքը կրակի պես այրում էր նրան։ Նա հանեց իր բոլոր աշխարհիկ գանձերը և սկսեց նայել․ դրանց մեջ կային ջարդված խաղալիքներ, մարմարե գնդիկներ և ամեն տեսակի իրեր։ Դրանք բավական էին փոխանակելու համար, բայց չէր կարելի գոնե կես ժամվա լրիվ ազատություն գնել։ Նա գրպանը դրեց իր աղքատիկ հարստությունը և հրաժարվեց տղաներին կաշառելու մտքից։ Այդ ծանր ու անհուսալի պահին նրա մեջ հանկարծ ոգևորություն ծնվեց։ Մի մեծ, հրաշալի ներշնչանք։ Նա վերցրեց վրձինը և սկսեց հանգիստ աշխատել։ Այդ պահին երևվաց Բեն Ռոջերսը, հենց այն տղան, որի ծաղրանքներից Թոմը բոլորից շատ էր վախենում։ Բենը ոչ թե քայլում, այլ թռչկոտում էր, ի ապացույց, այն բանի, որ սիրտը թեթև էր և մեծ հեռանկարներ ուներ այդ օրը։ Նա խնձոր էր ուտում և ժամանակ առ ժամանակ երկար, մելոդիկ սուլում, որին հաջորդում էր ցածր տինկ֊ տանկ֊տանկ, տինկ֊տունկ֊տունկ֊ը, որովհետև նա իրեն շոգենավ էր պատկերացնում։ Մոտենալով, նա քայլերը հանդարտեցրեց, կանգնեց փողոցի մեջտեղում և սկսեց կամաց, զգուշությամբ ու նկատելի ճիգով շուռ գալ, որովհետև այդ պահին նա «Մեծ Միսուրին» էր, ինը ոտնաչափ խորությամբ ջրի մեջ նստած։ Նա միաժամանակ և՛ նավ էր, և՛ նավապետ և՛ ազդանշանի զանգ․ այնպես որ նա իրեն պետք է պատկերացներ սեփական տախտակամածի վրա կանգնած, ինքն իրեն հրամաններ արձակելիս և կատարելիս։

― Կա՛նգ առ։ Տինկ֊ալին֊լին։

Մեքենան կանգ առավ և դանդաղ մոտեցավ մայթին։

― Ե՛տ։ Տինկ֊ալին֊լին։

Նրա թևերը իջան և ձգվեցին կողերին։

― Ետ շարժվիր, դեպի աջ։ Տին֊ա֊լին֊լին։ Չոու֊չոու․․․ չոու։

Նրա աջ ձեռքը մեծ շրջանակներ էր գծում, որովհետև ներկայացնում էր քառասուն ոտնաչափ անիվ։

― Ձախ կողմը թեքիր։ Տին֊ա֊լին֊լին։ Չոու֊չոու֊ոու։

Այժմ նա ձախ ձեռքով շրջանակներ էր գծում։

― Կանգ առ։ Տին֊ա֊լին֊լին։ Կանգ առ։ Շուռ արի։ Քիթը առաջ։ Պարանը գցիր։ Ի՞նչ ես կանգնել։ Բռնիր պարանը։ Օղակը ցցին գցիր։ Բաց թող։ Մեքենան կանգնեց, սըր։ Տին֊ալին֊լին։

― Շտ, շշտ, շտ։ ― Նա ձայնը նմանեցրեց ծորակից եկող շոգու ձայնի։

Թոմը շարունակում էր սպիտակեցնել և ուշադրություն չէր դարձնում շոգենավին։ Բենը մի պահ նայեց, ապա ասաց․

― Հի՛, հի՛։ Կոճղին ես կապված, հա՞։

Ոչ մի պատասխան։ Թոմը արվեստագետի աչքով նայեց իր ներկածին, վրձինը մի թեթև քսեց և ետ գնաց ավելի լավ նայելու։ Բենը նավարկելով մոտեցավ նրան։ Թոմի բերանի ջուրը գնաց խնձորի համար, բայց շարունակեց իր աշխատանքը։ Բենը ասաց․

― Հը, մեր տղա, գործի են լծել, հա՞։

― Ախ, այդ դու՞ ես, Բեն, չնկատեցի։

― Լսիր, ես գնում եմ լողանալու։ Դու չե՞ս ուզում։ Բայց չէ, դու գործ ունես։ Պետք է աշխատես։

Թոմը մի պահ նայեց նրան և ասաց․

― Դու ի՞նչն ես աշխատանք համարում։

― Մի՞թե դա աշխատանք չէ։

Թոմը շարունակեց սպիտակեցնել և անփույթ ասաց։

― Գուցե աշխատանք է, գուցե և ոչ։ Ես միայն այն գիտեմ, որ դա Թոմ Սոյերի սրտին մոտ է։

― Էհ, վերջ տուր։ Հո չես ուզում ասել, որ դա նույնիսկ քեզ դուր է գալիս։

Վրձինը շարունակեց շարժվել։

― Դու՞ր գալ։ Իսկ ինչու՞ պիտի դուր չգա։ Հո ամեն օր տղաներին չի հաջողվում ցանկապատ ներկել։

Դրանից հետո գործը այլ ընթացք ստացավ։ Բենն ընդհատեց խնձոր կրծելը։ Թոմը վրձինը թեթևակի ետ ու առաջ էր տանում, ետ գնում ու նայում արդյունքին, տեղ֊տեղ վրձինի հարված էր տալիս և նորից քննադատաբար նայում։ Բենը, որ հետևում էր նրա յուրաքանչյուր շարժմանը, գնալով ավելի էր հետաքրքրվում, ավելի հմայվում։ Ի վերջո նա ասաց․

― Լսիր, Թոմ, տուր մի քիչ էլ ես ներկեմ։

Թոմը մտածեց, ձևացրեց թե համաձայնում է, բայց միտքը փոխեց։

― Ո՛չ, ո՛չ, Բեն, չի կարելի։ Մորաքույր Պոլին շատ պահանջկոտ է հատկապես հենց այս ցանկապատի նկատմամբ, որովհետև փողոցի վրա է, գիտե՞ս․ եթե հետևի կողմի ցանկապատը լիներ, ուրիշ բան, նա չէր մտածի։ Այո, նա շատ պահանջկոտ է այս ցանկապատի նկատմամբ, շատ մեծ խնամքով պետք է կատարվի։ Ես համոզված եմ, որ հազար, գուցե և երկու հազար տղայից մեկն էլ չկարողանա այնպես անել, ինչպես հարկն է։

Մի՞թե, դե լավ, թույլ տուր գոնե փորձեմ։ Մի քիչ։ Թոմ, եթե ես քո տեղը լինեի, թույլ կտայի։

― Բեն, ես սիրով կթողնեի, ազնիվ խոսք, բայց մորաքույր Պոլին․․․ Ջիմը ուզեց անել, բայց նա չթողեց։ Չե՞ս տեսնում ես ինչքան զգույշ եմ, իսկ եթե թողնեմ ու մի բան պատահի՞ ցանկապատին․․․

― Չէ, չէ, ես շատ զգույշ կլինեմ։ Թույլ տուր մի անգամ փորձեմ։ Լսիր, խնձորիս միջուկը քեզ կտամ։

Դե լավ, վերցրու։ Չէ, Բեն, չէ, մի արա, վախենում եմ։

― Ամբողջ խնձորը կտամ։

Թոմը վրձինը տվեց նրան դժգոհ արտահայտությամբ, բայց սրտում գոհ էր։ Եվ մինչ նախկին «Մեծ Միսուրի» շոգենավն աշխատում ու քրտնում էր արևի տակ, պաշտոնաթող արվեստագետը մոտակա ստվերում, տակառի վրա նստած՝ ոտքերն էր օրորում, խնձորը ծամում և նոր անմեղների համար ծուղակ պատրաստում։ Զոհերն անպակաս էին։ Իրար հետևից տղաներ էին գալիս․ նրանք մոտենում էին Թոմին ծաղրելու մտադրությամբ, բայց հետո խնդրում ցանկապատը սպիտակեցնել։ Երբ Բենը հոգնեց, նրա փոխարեն թղթի մի նոր օդապարիկի դիմաց, ներկելը շարունակեց Բելլի Ֆիշերը, իսկ երբ սա էլ հոգնեց, սատկած մկով, որի ոտքից պարան էր կապված, Ջոնի Միլերը Թոմից գնեց աշխատանքը, և այսպես շարունակվեց մի քանի ժամ։

Իսկ երբ կեսօրն անցավ, առավոտվա աղքատ Թոմը ուղղակի լողում էր հարստության մեջ։ Բացի վերոհիշյալ գանձերից, նա ուներ տասներկու մարմարե գնդիկ, կապույտ ապակու կտոր, որի միջով կարելի էր նայել, փայտե թնդանոթ, ոչ մի բան չբացող մի բանալի, մի կտոր կավիճ, ջրամանի ապակե խցան, մի թիթեղե զինվոր, մի զույգ շերեփուկ, միաչքանի կատվի ձագ, պղնձե բռնակ, մի շան վզնոց՝ առանց շան, դանակի մի կոթ, նարնջի չոր կեղև ու լուսամուտի մի հին, կոտրած շրջանակ։ Ոչինչ չանելով, Թոմը շատ լավ ժամանակ անցկացրեց, իսկ ցանկապատն արդեն ծածկվել էր երեք շերտ ներկով։ Եթե ներկը չսպառվեր, նա քաղաքի բոլոր տղաներին կսնանկացներ։

Թոմը մտածեց, որ աշխարհը, ի վերջո, այնքան էլ դատարկ չէ։ Նա առանց իմանալու, հայտնաբերել էր մարդկային գործողության մի մեծ օրենք՝ որպեսզի երեխան կամ հասակն առած մարդը մի բանի ձգտի, անհրաժեշտ է պարզապես այնպես անել, որ նա դրան դժվարությամբ հասնի։ Եթե Թոմը մեծ և իմաստուն փիլիսոփա լիներ, ինչպես այս գրքի հեղինակը, նա կհասկանար, որ աշխատանքը այն է, ինչ մարդ ստիպված է անել, իսկ խաղը այն է, ինչ մարդ ստիպված չէ անել։ Եվ դա կօգներ նրան հասկանալու, թե ինչու արհեստական ծաղիկ սարքելը աշխատանք է, մինչդեռ Մոնբլանի գագաթը բարձրանալը՝ բավականություն։ Անգլիայում կան հարուստ ջենտլմեններ, որոնք ամռան օրերին ճանապարհորդական քառաձի կառքը իրենք են վարում օրական քսան կամ երեսուն մղոն, որովհետև այդ բանը նրանց վրա զգալի գումար է նստում, բայց եթե այդ ծառայության համար ռոճիկ առաջարկեին, դա կփոխվեր աշխատանքի, և նրանք կհրաժարվեին։

Որոշ ժամանակ էլ Թոմը մտածեց այդ փոփոխության մասին, որը կատարվել էր իր հետ, ապա հարստությունը վերցրեց և ուղղվեց դեպի տուն։

Թոմը ներկայացավ մորաքույր Պոլիին, որը նստել էր մի հարմարավետ սենյակի բաց լուսամուտի առաջ․ այդ սենյակը միաժամանակ ննջարան էր, ճաշասենյակ, հյուրասենյակ և գրադարան։ Ամառային թարմ օդը, հանգիստ անդորրը, ծաղիկների բույրն ու մեղուների քնաբեր տզզոցն իրենց ազդեցությունն էին ունեցել, և պառավը ննջում էր ձեռքի կարի վրա, որովհետև մոտը ոչ ոք չկար, բացի կատվից, որն իր հերթին քնել էր նրա գոգին։ Ակնոցը, ապահովության համար, բարձրացրել էր ալեհեր գլխի վրա։ Նա կարծում էր, որ Թոմը վաղուց արդեն փախած կլինի․ դրա համար էլ զարմացավ, որ Թոմը այդպես անվեհեր կերպով իր ձեռքն ընկավ։

Թոմն ասաց․

― Մորաքույր, հիմա կարո՞ղ եմ խաղալու գնալ։

― Ի՞նչ, արդեն վերջացրի՞ր։ Իսկ ինչքա՞ն ես արել։

― Ամբողջ գործն արված է, մորաքույր։

― Թոմ, մի ստիր, չեմ կարող տանել։

― Չեմ ստում, մորաքույր, ամբողջն արված է։

Մորաքույր Պոլին քիչ էր հավատում նման խոսքերին։ Նա գնաց անձամբ տեսնելու և գոհ կլիներ, եթե Թոմի ասածի քսանհինգ տոկոսը գոնե ճիշտ լիներ։ Նա տեսավ, որ ամբողջ ցանկապատը սպիտակեցված է, և ոչ միայն սպիտակեցված, այլև մեծ խնամքով ծեփված է, և նույնիսկ մի տախտակ էլ ավելացված։ Նա ասաց․

― Դե, ես էլ ասելիք չունեմ, Թոմ։ Ուրեմն, դու կարող ես աշխատել, եթե մտքումդ դնես։ ― Բայց անմիջապես մեղմեց գովեստը։ ― Բայց պետք է ասեմ, որ խիստ սակավ է պատահում, երբ դու աշխատելու ցանկություն ես ունենում։ Լավ, գնա խաղա, բայց ժամանակին տուն արի, թե չէ ծեծ կուտես։

Նա այնքան հիացած էր Թոմի աշխատանքով, որ տղային տարավ մառան և ընտրելով ամենալավ խնձորը, տվեց, միաժամանակ խրատ կարդալով, թե ինչքան թանկ ու հաճելի է լինում այն նվերը, երբ դա ձեռք է բերվում ազնվորեն, առանց մեղք գործելու։ Մինչ նա իր խոսքը կավարտեր Սուրբ գրքից բերված մի մեջբերումով, Թոմը մի շաքարահաց թռցրեց։

Հետո նա սենյակից փախավ ու տեսավ, որ Սիդը բարձրանում է երկրորդ հարկի ետևի սենյակը տանող արտաքին սանդուղքով․ հողակոշտերն ամենից հարմար էին, և մի ակնթարթում օդը լցվեց դրանցով։ Սիդի շուրջը կարկուտի պես տեղացին հողակոշտեր և մինչ մորաքույր Պոլին ուշքի կգար և օգնության կհասներ, վեց թե յոթ հողակոշտեր արդեն հասել էին իրենց նպատակին, իսկ Թոմը ցանկապատի վրայով արդեն փախել էր։ Ցանկապատը, անշուշտ, դուռ ուներ, բայց Թոմը, որպես կանոն, միշտ ժամանակ չէր ունենում դրանից օգտվելու։ Այժմ, երբ հաշիվը արդեն մաքրել էր Սիդի հետ՝ սև թելի մասին մորաքրոջը հիշեցնելու և իրեն գլխացավանք պատճառելու համար, Թոմի սիրտը հանգստացավ։

Թոմը տան հետևով անցավ իրենց թաղամասը և դուրս եկավ մի ցեխոտ փողոց, որն անցնում էր մորաքրոջ գոմի մոտով։ Այլևս նա ազատ էր բռնվելու և պատժվելու վտանգից․ նա գնաց դեպի ավանի հրապարակը, որտեղ տղաների երկու «ռազմական» խմբեր նախնական համաձայնությամբ հավաքվել էին կռվելու համար․ Թոմը այս բանակներից մեկի հրամանատարն էր, Ջո Հարպըրը (նրա մտերիմ ընկերը)՝ մյուսի։ Այս երկու մեծ հրամանատարներն իրենց թույլ չէին տալիս անձամբ իրար հետ կռվելու․ դա ավելի հարմար էր փոքրերին։ Նրանք մի թմբի վրա, իրար մոտ նստած, թիկնապահների միջոցով հրամաններ արձակելով, ղեկավարում էին ռազմական գործողությունները։ Երկար ու ծանր պատերազմից հետո Թոմի բանակը մեծ հաղթանակ տարավ։ Հետո հաշվեցին սպանվածներին, գերիներ փոխանակեցին, հաջորդ հանդիպման պայմանների ու վճռական ճակատամարտի օրվա մասին համաձայնության եկան․ դրանից հետո բանակները շարժվեցին ու հեռացան, և Թոմը գնաց տուն։

Անցնելով այն տան առջևով, ուր ապրում էր Ջեֆ Թեչըրը, նա պարտեզում մի անծանոթ աղջիկ տեսավ, մի սիրուն, կապուտաչյա արարած, դեղին մազերը երկու երկար հյուս արած, ամառային սպիտակ շորով և ասեղնագործված տաբատով։ Հաղթանակով պսակված հերոսը գերի ընկավ առանց մի կրակոց արձակելու։ Մի ինչ֊որ Էմի Լոուրենս չքացավ նրա սրտից և նույնիսկ իր հետևից հիշատակ չթողեց։ Թոմը կարծում էր, թե նրան խելագարի նման էր սիրում․ նրան թվում էր, թե սիրում էր պաշտելու աստիճան, բայց պարզվեց, որ նա միայն մի անցողիկ մանրուք է։ Ամիսներով հետապնդել էր նրան և միայն մի շաբաթ առաջ աղջիկը խոստովանել էր, որ սիրում էր իրեն։ Նա աշխարհի ամենաերջանիկ և ամենահպարտ տղան էր միայն յոթ կարճ օրվա ընթացքում, և ահա, մի ակնթարթում, այդ աղջիկը հեռացավ Թոմի սրտից, ինչպես պատահական մի օտարական, որը եկել էր ու գնացել։

Նա հեռվից հիացած նայում էր այս նոր հրեշտակին, մինչև զգաց, որ նա էլ նկատեց իրեն։ Այդ ժամանակ ձևացրեց, թե չի նկատում աղջկա ներկայությունը և սկսեց «ցուցադրել» իր ճարպկությունը, ինչպես ընդունված է տղաների մոտ, որպեսզի նրա հիացմունքը նվաճի։ Որոշ ժամանակ նա շարունակեց իր խենթությունը ու մեկ էլ հանկարծ վտանգավոր ինչ֊որ վարժության կեսին նայեց աղջկա կողմը և տեսավ, որ նա ետ է դարձել և տուն է գնում։ Թոմն ընկճված մոտեցավ ցանկապատին, հենվեց վշտացած, բայց հույս ունենալով, որ նա մի փոքր էլ կմնա պարտեզում։ Աղջիկը մի պահ կանգնեց սանդուղքի վրա, հետո շարժվեց դեպի դուռը։ Թոմը ծանր հառաչեց, երբ նա ոտը դրեց շեմքին․ բայց Թոմի դեմքն անմիջապես փայլեց, որովհետև ներս մտնելուց առաջ ցանկապատի վրայով աղջիկը մի մանուշակ նետեց տղային։ Թոմը վազեց ու կանգ առավ ծաղկից մի քանի քայլ հեռու ու ձեռքը դնելով ճակատին, սկսեց ուշադիր նայել փողոցի կողմը, կարծես ինչ֊որ առանձին հետաքրքրական բան էր կատարվում այնտեղ։ Հետո մի ծղոտ վերցրեց և քթի վրա դնելով, փորձեց հավասարակշռված պահել, հետո գլուխը ետ գցած, այս ու այն կողմ շարժվելով, նա կամաց֊կամաց մոտեցավ ծաղկին։ Վերջապես նա իր բոբիկ ոտքը դրեց ծաղկի վրա, ճկուն մատները փակեց և մի ոտի վրա թռչելով՝ իր գանձը հետը տանելով, հեռացավ ու անհետացավ անկյունում։ Բայց միայն մի րոպե, այնքան, որքան պետք էր բաճկոնը բացելու և ծաղիկը պահելու՝ սրտի մոտ, կամ, հավանաբար, ստամոքսի մոտ, որովհետև նա այնքան էլ ուժեղ չէր անատոմիայից և այդպիսի գործերից շատ չէր հասկանում։

Դրանից հետո նա վերադարձավ ցանկապատի մոտ և մինչև մութն ընկնելը այնտեղ մնաց, առաջվա պես «իրեն ցույց տալով»։ Բայց աղջիկն այլևս չերևաց, թեև Թոմն իրեն մի քիչ մխիթարում էր այն հույսով, որ նա անպայման լուսամուտից տեսնում էր իր տառապանքները։ Ի վերջո, նա տուն գնաց, գլուխը ցնորքներով լիքը։

Ընթրիքի ժամանակ նա այնքան բարձր տրամադրության մեջ էր, որ մորաքույրը զարմացավ․ «Ի՞նչ է պատահել այս երեխային»։ Սիդի վրա հողակոշտեր նետելու համար նրան մի լավ սեղմեցին, բայց նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց։ Մորաքրոջ քթի տակ նա փորձեց շաքար գողանալ, բայց ձեռքին հարված ստացավ։ Նա ասաց․

― Մորաքույր, երբ Սիդն է թռցնում, նրան իսկի չեք ծեծում։

― Սիդը քեզ նման մարդու չի տանջում, եթե չհսկեմ, դու շաքարամանից դուրս չես գա։

Շուտով մորաքույրը գնաց խոհանոց, և Սիդը գոհ, որ անպատիժ մնաց, ձեռքը երկարեց շաքարամանին։ Այդ ծաղրը անտանելի էր Թոմի համար։ Բայց․․․ շաքարամանը սահեց Սիդի ձեռքից և ընկնելով, ջարդվեց։ Թոմը հրճվանքի մեջ էր, այնպիսի հրճվանքի, որ լեզուն իրեն քաշեց և լռեց։ Նա որոշեց ոչ մի խոսք չասել, նույնիսկ, երբ մորաքույրը ներս մտներ, որոշեց հանգիստ նստել, մինչև որ նա հարցներ, թե ո՞վ է արել այդ չարագործությունը։ Հետո կասեր։ Աշխարհում ոչ մի բան այնքան հաճելի չէր կարող լինել, որքան տեսնելը, թե ինչպես է այդ «օրինակելի»֊ն ծեծի իր բաժինը ստանում։ Նա այնքան ուրախ էր, որ հազիվ էր իրեն զսպում։ Պառավ լեդին վերադարձավ և կանգնեց շաքարամանի կտորների առջև։ Ակնոցի տակից ցասման կայծեր թափվեցին։ Թոմը ինքն իրեն ասաց․ «Սկսվում է»։ Մի ակնթարթ, և նա ընկած էր գետին։ Պատժող ձեռքը բարձրացել էր նորից խփելու, երբ Թոմը բղավեց․

― Սպասեք, սպասեք, ինչու՞ եք ինձ ծեծում։ Դա չէ՞ որ Սիդն է ջարդել։

Մորաքույր Պոլին մի պահ քարացավ, և Թոմն սպասում էր, որ նա կզղջա իր արածի համար։ Բայց երբ մորաքույրը նորից կարողացավ խոսել, ասաց․

― Հըմ, բայց իմ կարծիքավ դու դա իզուր չստացար։ Վստահ եմ, որ իմ բացակայությամբ դու մի ուրիշ չարություն արած կլինես։

Հետո խիղճը տանջեց մորաքրոջը։ Նա ուզում էր մի սիրալիր ու քաղցր բան ասել, բայց մտածեց, որ Թոմը կկարծի, թե նա իրեն մեղավոր է համարում, իսկ դա անկարգություն կլիներ։ Այնպես որ նա գերադասեց լռել և իր գործը շարունակեց տխուր սրտով։ Թոմը վիրավորված՝ մի անկյուն քաշվեց։ Նա գիտեր, որ սրտի խորքում մորաքույրը իր առաջ ծունկի էր գալիս, և այդ գիտակցությունը տղային բավականություն էր պատճառում։ Նա ձևացնում էր, թե այդ բոլորը չի տեսնում։ Գիտեր, որ հաճախ ներողություն խնդրող արցունքոտ հայացքներ են ընկնում իր վրա, բայց նա չէր ուզում նկատել դրանք։ Նա իրեն պատկերացրեց մահամերձ հիվանդ և մորաքույրը իր վրա կռացած, ներման խոսքի սպասելիս․ բայց ինքը դեմքը դեպի պատն է շուռ տալիս և մեռնում է այդ խոսքը չասած։ Այն ժամանակ մորաքույրը ինչպե՞ս կզգար իրեն։ Նա պատկերացրեց, թե ինչպես իրեն խեղդված հանում են գետից ու տուն բերում, մազերը թրջված, փոքրիկ ձեռքերը առհավետ անշարժ և հիվանդ սիրտը՝ հանգստացած։ Մորաքույրն ինչպես կընկնի իր դիակի վրա, և ինչ արցունքներ կհոսեն անձրևի պես։ Նրա շրթունքները կաղոթեն աստծուն, որ իր տղային վերադարձնի, և կխոստանա այլևս երբեք, երբեք չնախատել նրան։ Բայց ինքը պառկած կմնա՝ սառը և գունատ, առանց կենդանության նշան ցույց տալու։ Խեղճ փոքրիկ տառապյալ, որի տանջանքներն իրենց վախճանին են հասել։

Նա այս երևակայական պատկերներից այնքան հուզվեց, որ սկսեց հեկեկալ, աչքերը լցվեցին, և արցունքները քթի ծայրից ցած հոսեցին։ Թոմին այնքան հաճելի էին իր վշտի համար թափած այդ արցունքները, որ նա չէր ցանկանա աշխարհիկ որևէ ուրախություն խառնվեր դրան։ Այդ արցունքները սուրբ էին նրա համար։ Այդ պատճառով էլ, երբ իր ազգականուհի Մերին պարելով ներս մտավ, ուրախ, որ երկարատև բացակայութնունից հետո գյուղից տուն էր վերադարնում, թեև այնտեղ մնացել էր ընդամենը մի շաբաթ, Թոմը տխուր ու մռայլ վեր կացավ և մի դռնից դուրս եկավ այն ժամանակ, երբ մյուս դռնից ներս մտավ Մերին՝ իր հետ բերելով երգ ու արև։ Նա երկար թափառեց, աշխատելով հեռու մնալ այն փողոցից, որտեղ տղաները ընդհանրապես հավաքվում էին և որոնեց մռայլ տեղեր, որոնք համապատասխանում էին նրա տրամադրությանը։ Գետի մեջ մի լաստ կար, որն ասես հրավիրում էր նրան։ Նա նստեց լաստի ծայրին և մտքով խորասուզվեց գետի տխուր անհունության մեջ։ Նա մի պահ միայն ցանկացավ խեղդվել՝ միանգամից, առանց այդ բանը գիտակցելու, առանց անցնելու բնության տված դժվարին ու անսովոր ուղին։ Բայց անմիջապես հիշեց իր ծաղիկը։ Գրպանից հանեց այդ ծաղիկը, որը ճմրթվել և թոշնել էր, և դա ավելի սաստկացրեց նրա վիշտը։ Եվ Թոմը սկսեց մտածել, թե արդյոք նա կխղճա՞ր իրեն, եթե իմանար։ Կարտասվե՞ր արդյոք, կգրկե՞ր և կհանգստացնե՞ր իրեն, թե սառնասրտորեն շուռ կգար, ինչպես ամբողջ դատարկ աշխարհը։ Այս պատկերը Թոմին այնպիսի հաճելի տառապանք պատճառեց, որ նա մտովի սկսեց պատկերացնել տարբեր ձևերով, մինչև հոգնեց։ Ւ վերջո, հոգոց հանելով, վեր կացավ և մթության մեջ հեռացավ։

Ժամը ինն անց կեսին, տասի մոտերքը նա հասավ այն փողոցը, որտեղ ապրում էր իր պաշտելի անծանոթը։ Մի պահ սպասեց․ ամբողջովին լսողություն դարձած նրա ականջին ոչ մի ձայն չհասավ։ Երկրորդ հարկի մեծ պատուհանի վարագույրի հետևից մոմի մի աղոտ լույս էր առկայծում։ Այստե՞ղ էր արդյոք սուրբ ներկայությունը։ Նա մագլցեց ցանկապատը, գողի պես անցավ կանաչների ու ծաղիկների միջով, մինչև հասավ այդ լուսամուտի տակ։ Երկար ժամանակ ու հուզումով վեր նայելուց հետո նա պառկեց մեջքի վրա՝ կրծքին պահելով ճմրթված ծաղիկը։ Նա այդպես էլ պիտի մահանա․ բացօթյա, սառը աշխարհում, իր անտուն գլխի վրա ապաստան չունենալով, չունենալով գոնե մտերմիկ մի ձեռք, որ մահվան քրտինքը ճակատից սրբի, չունենալով սիրող մի դեմք, որ խղճալով խոնարհվի իր վրա, երբ վերջին պահը գա։ Կգա երջանիկ առավոտը, և աղջիկը կտեսնի նրա անշունչ դիակը։ Արդյոք մի կաթիլ արցունք կցողե՞ր իր անշունչ մարմնի վրա, պիտի մի փոքր հոգոց հանե՞ր, տեսնելով մի երիտասարդ, փայլուն կյանք այդպես անգթորեն խամրած, այդպես անժամանակ խորտակված։

Լուսամուտը բացվեց, մի սպասուհու կոպիտ ձայնը խզեց սուրբ լռությունը, և ջրի մի հեղեղ ողողեց պառկած մարտիրոսի աճյունը։

Խեղդվող հերոսը միանգամից վեր թռավ։ Լսվեց արձակված քարի հայհոյախառը շվվոց, որին հաջորդեց ջարդված ապակու զնգոցը։ Մի փոքր, անորոշ ստվեր անցավ ցանկապատի վրայով և կորավ մթության մեջ։

Դրանից հետո, երբ Թոմը պառկելուց առաջ ճրագի լույսի տակ ստուգում էր թրջված հագուստները, Սիդը արթնացավ, բայց եթե նա նույնիսկ միտք ուներ «ակնարկներ» անելու, ավելի լավ համարեց լռել և իրեն հանգիստ պահել, որովհետև Թոմի աչքերում սպառնալիք կար։ Թոմը պառկեց առանց աղոթելու․ Սիդը մտքում նշեց այդ զանցանքը ևս։

Արևը ծագեց խաղաղ երկրի վրա և անդորը գյուղաքաղաքի վերևում շողշողաց որպես օրհնություն։ Նախաճաշից հետո մորաքույր Պոլին բոլորին հավաքեց ընտանեկան աղոթքի։ Աղոթքը սկսվեց Սուրբ գրքից ընտրված հատվածներով, որոնք իրար էին կապված ինքնահնար խոսքերի բարակ շաղախով։ Այդ բոլորի վրա նա արտասանեց Մովսեսյան օրենքի մի խրթին գլուխ, կարծես Սինա լեռան վրա լիներ։

Դրանից հետո Թոմը պատրաստվեց և, այսպես ասած, սկսեց Աստվածաշնչից իր համար նշանակված հատվածները սովորել։ Սիդը օրեր առաջ սովորել էր իր դասը։ Թոմը լարեց իր բոլոր ուժերը հինգ տուն անգիր անելու համար․ նա ընտրեց Լեռան Աղոթքի մի մասը, որովհետև ավելի կարճ տներ չէր գտնում։ Կես ժամ հետո Թոմը տարտամ ու աղոտ գաղափար միայն ուներ իր սերտածի մասին, որովհետև մինչ նրա ուղեղը ճանապարհորդում էր մարդկային մտածողության ընդարձակ դաշտում, ձեռքերը զբաղված էին ուշադրությունը շեղող բաներով։ Մերին վերցրեց գիրքը ստուգելու համար, իսկ Թոմը փորձեց ինչ֊որ կերպ դուրս գալ մշուշի միջից։

― Երանի․․․ի․․․ի․․․

― Հոգով։

― Այո, հոգով։ Երանի հոգով․․․ով․․․ով․․․

― Աղքատներին։

― Երանի հոգով աղքատներին, որովհետև նը․․․ը․․․

― Նրանց։

― Որովհետև նրանց։ Երանի հոգով աղքատներին, որովհետև նրանց է պատկանում երկնքի թագավորությունը։ Երանի տանջվողներին, որովհետև նրանք․․․նրանք․․․

―Պի․․․

― Որովհետև նրանք պի․․․

― Պիտ․․․

― Որովհետև նրանք պիտ․․․ Է՜հ, չեմ հիշում, ի՞նչ էր։

― Պիտի։

― Հա, պիտի։ Որովհետև նրանք պիտի․․․ պիտի․․․ ի․ ի․ ի․․․ տանջվեն․․․ ը․․․ ը․․․ Երանի նրանց, որ պիտի․․․ որ պիտի․․․ պիտի տանջվեն, որովհետև նրանք պիտի․․․ պիտի ի՞նչ։ Ինչու՞ չես ասում, Մերի։ Ւնչու՞ ես ինձ ծաղրում։

Է՜հ, Թոմ, հաստագլուխ խենթուկ, ես քեզ չեմ ծաղրում։ Չեմ էլ մտածում ծաղրել։ Պարզապես պետք է դասդ նորից սովորես։ Մի հուսահատվիր, Թոմ, դու կկարողանաս սովորել, և երբ անգիր անես, ես քեզ մի այնպիսի լավ բան կտա՜մ։ Դե, սկսիր, դու շատ լավ տղա ես։

― Լավ։ Բայց ի՞նչ պիտի տաս։ Մերի, ասա, ի՞նչ։

― Անհոգ եղիր, Թոմ։ Դու գիտես, որ երբ ասում եմ լավ բան է, ուրեմն լավ բան է։

― Մերի, դու ինձ չե՞ս խաբում, չէ՞։ Շատ լավ։ Ես նորից կփորձեմ։

Եվ նա նորից փորձեց։ Հետաքրքրության և խոստացված նվերի կրկնակի ազդեցության տակ նա այնպիսի եռանդով աշխատեց, որ փայլուն հաջողության հասավ։

Մերին նվիրեց նրան երկլեզվանի մի նոր փոքր դանակ, որն արժեր տասներկու և կես սենթ։ Թոմի ուրախությանը չափ չկար, և նա շատ հուզվեց։ Ճիշտ է, դանակը ոչ մի բան չէր կտրում, բայց դա ինչ֊որ խաղալիք չէր, այլ Բարլո ֆիրմայի իսկական դանակ, որից էլ գալիս էր դրա անըմբռնելի հմայքը․ որտեղից էին արևմտյան նահանգների տղաները հնարել, թե այդ ահեղ զենքով կարելի էր այնպիսի բաներ անել, որ իսկական դանակով հնարավոր չէր․ պետք է ենթադրել, որ դա ընդմիշտ անհայտ կմնա։ Թոմը հասցրեց դանակով տաշել բուֆետը և պատրաստվում էր պահարանին հասնել, երբ նրան կանչեցին հագնվելու՝ կիրակնօրյա դպրոց գնալու համար։

Մերին նրան տվեց թիթեղե կոնքը, մի կտոր օճառ, և Թոմը դռնից դուրս եկավ․ նա կոնքը դրեց փոքրիկ նստարանին, օճառը մխրճեց ջրի մեջ և դրեց տեղը։ Հետո թևերը քշտեց, ջուրը զգուշությամբ թափեց գետին և խոհանոց մտնելով, դռան հետևի սրբիչով սկսեց երեսը սրբել։ Բայց Մերին սրբիչը վերցրեց նրա ձեռքից և ասաց․

― Չե՞ս ամաչում, Թոմ։ Դու այդքան վատը չպետք է լինես։ Ջուրը քեզ չի վնասի։

Թոմը մի քիչ շփոթվեց։ Կոնքը նորից լցվեց, և այս անգամ նա կոնքի առաջ մի քիչ կանգնեց՝ վճռականություն հավաքելով։ Նա խոր շնչեց և սկսեց։ Երբ նորից խոհանոց մտավ՝ երկու աչքերը փակ ու ձեռքով սրբիչը փնտրելով, նրա դեմքից օճառաջուր էր թափվում։ Բայց երբ դեմքը դուրս եկավ սրբիչից, գոհացուցիչ վիճակում չէր, որովհետև մաքուր մասը դիմակի նման ծնոտի և երեսի ծայրերին էր հասնում։ Այդ գծից այն կողմ մնում էր չթրջված մի մեծ տարածություն, որ բարձրանում էր ճակատի կողմը և իջնում վզի շուրջը։ Մերին ինքը զբազվեց նրան լվանալու գործով, և երբ ավարտել էր, Թոմը դեմքի գույնով նման էր մարդու և եղբոր։ Նրա թաց մազերը սանրված էին, և կարճ գանգուրները համաչափ ու հաճելի տպավորություն էին թողնում։ (Թոմը գաղտնի հարթեցրեց գանգուրները ու մազերը կպցրեց գլխին․ նրա մազերը փափուկ ու կանացի էին և այդ պատճառով նա իրեն դժբախտ էր զգում։) Հետո Մերին պահարանից հանեց նրա այն հագուստները, որոնք երկու տարի է ինչ գործածվում էին միայն կիրակի օրերը և պարզապես կոչվում էին «մյուս հագուստները․ դրանից կարող ենք իմանալ նրա հանդերձարանի հարստությունը։ Հագնվելուց հետո Մերին «կարգի բերեց» նաև նրան․ բաճկոնը կոճկեց մինչև վիզը, շապկի լայն օձիքը դարձրեց դեպի ուսեը, հագուստը խոզանակեց և գլխին դրեց հարդե բծավոր գլխարկը։ Այժմ Թոմը շատ կոկետ, բայց անհանգիստ տեսք ուներ և նա իսկապես անհանգիստ էր, որովհետև մաքրությունն ու այդ հագուստը նեղում էին տղային։ Նա հույս ուներ, որ Մերին կմոռանար կոշիկները, բայց հույսը ի դերև ելավ։ Աղջիկը, ինչպես հարկն էր, ճարպով մի լավ մաքրեց դրանք և բերեց։ Թոմը համբերությունը կորցրեց և ասաց, որ նրան միշտ անել են տալիս այն, ինչ ինքը չի ուզում անել։ Բայց Մերին ասաց համոզիչ տոնով․

― Խնդրում եմ, Թոմ, դու խելոք տղա ես։

Եվ Թոմը, տրտնջալով, հագավ կոշիկները։ Մերին շտապ պատրաստվեց, և երեք երեխաները ճանապարհ ընկան դեպի կիրակնօրյա դպրոց, մի վայր, որը Թոմն ատում էր ամբողջ սրտով, բայց Սիդն ու Մերին շատ էին սիրում։

Կիրակնօրյա դպրոցը երեխաներին զբաղեցնում էր ժամը իննից մինչև տասն անց կեսը․ այնուհետև սկսվում էր կիրակնօրյա կրոնական արարողությունը։ Երեխաներից երկուսը սիրով մնում էին աղոթքի, իսկ մյուսը մնում էր ավելի զորեղ պատճառներից ելնելով։ Եկեղեցու կոշտ նստարանները կարող էին տեղավորել շուրջ երեք հարյուր հոգի։ Շենքը փոքր ու պարզ էր, նման փայտե տուփի, որի վրա դրել էին սրածայր զանգակատունը։ Դռան մոտ Թոմը մի փոքր ետ ընկավ և մոտեցավ կիրակնօրյա շորեր հագած ընկերոջը։

― Լսիր, Բիլ, դեղին տոմս ունե՞ս։

― Այո։

― Ի՞նչ ես ուզում դրա դիմաց։

― Ի՞նչ կտաս։

― Մի կտոր լակրիցա և ձկան կարթ։

― Ցույց տուր։

Թոմը ցույց տվեց։ Ընկերը գոհ մնաց, և նրանք փոխանակեցին։ Հետո Թոմը երկու սպիտակ գնդիկը փոխանակեց երեք կարմիր տոմսերի հետ և մի քանի մանր֊մունր բաներ՝ երկու կապույտների հետ։ Նա բռնացրեց նաև ուրիշ տղաների և ավելի քան տասը֊տասնհինգ րոպե շարունակ տարբեր գույնի տոմսեր գնեց։ Նա եկեղեցի մտավ մաքուր և աղմկոտ տղաների ու աղջիկների հետ, մոտեցավ իր աթոռին և սկսեց կռվել առաջին իսկ տղայի հետ։ Ուսուցիչը, մի լուրջ, տաքարյուն մարդ, միջամտեց, բայց երբ նա մի պահ շրջվեց, Թոմը կողքի նստարանից մի տղայի մազերից քաշեց, և երբ սա շուռ եկավ, նա արդեն խորասուզված էր իր գրքի մեջ։ Մի ուրիշ տղայի գնդասեղով ծակեց, որպեսզի լսի նրա «ույ» ասելը․ ուսուցիչը նորից նկատողություն արեց։

Թոմենց դասարանի բոլոր երեխաներն իրար նման էին․ անհանգիտ, աղմկոտ և կռվարար։ Երբ նրանք սկսեցին իրենց դասն արտասանել, նրանցից ոչ մեկն իր անգիրը կատարյալ չգիտեր․ անհրաժեշտ էր բոլորին հուշել։ Ի վերջո, նրանք մի կերպ տակից դուրս եկան, և յուրաքանչյուրը ստացավ իր պարգևը՝ մի կապույտ տոմս, վրան ինչ֊որ խոսքեր Սուրբ գրքից։ Յուրաքանչյուր կապույտ տոմս տրվում էր երկու տողի անգիր արտասանության դիմաց։ Տասը կապույտ տոմսը հավասար էր մի կարմիր տոմսի և կարող էր դրա հետ փոխանակվել։ Տասը կարմիր տոմսը հավասար էր մեկ դեղինի։ Տաը դեղին տոմսի դիմաց դպրոցի դիրեկտորը աշակերտին տալիս է մի հասարակ կազմով աստվածաշունչ (այդ երջանկահիշատակ ժամանակներում գիրքն արժեր քսան սենթ)։ Իմ ընթերցողներից քանի՞սն այդքան աշխատասիրություն և կարողություն կունենան անգիր անելու երկու հազար տող ոտանավոր թեկուզ Դորեի նկարներով զարդարված աստվածաշունչ ստանալու համար։ Իսկ Մերին այս ճանապարհով կարողացել էր ստանալ երկու աստվածաշունչ։ Դա երկու տարվա համբերատար աշխատանքի արդյունքն էր․ իսկ գերմանական ծագումով մի տղա շահել էր չորս կամ հինգ աստվածաշունչ։ Նա մի անգամ երեք հազար տող արտասանել էր առանց կանգ առնելու։ Բայց նրա ուղեղի լարումն այնքան ծանր էր եղել, որ այդ օրվանից նա մի ապուշ էր դարձել։ Այդ դեպքը դպրոցի համար լուրջ դժբախտություն էր, որովհետև մեծ առիթների դեպքում մարդկանց առաջ դիրեկտորը (ինչպես Թոմն էր ասում) միշտ այս տղային մեջտեղ էր հանում «իրեն ցույց տալու համար»։ Միայն չափահաս աշակերտներն էին կարողանում պահել տոմսերը և իրենց համբերատար գործն այնպես շարունակել, որ ավետարան ստանան։ Այդ պատճառով էլ այս մրցանակներից որևէ մեկի հանձնումը մեծ իրադարձություն էր․ հաջողակ աշակերտն այնքան էր մեծարվում ու գովաբանվում, որ յուրաքանչյուր դպրոցական այրվում էր մի քանի շաբաթ փառասիրությամբ։ Թոմի մտավոր ախորժակը հավանաբար ոչ մի անգամ մրցանակների պատճառով չգրգռվեց, բայց նա ի՞նչ խոսք, ամբողջ սրտով մի քանի օր երազում էր այդպիսի հաղթանակ և այն ամբողջ փայլը, որ գալիս էր դրա հետ։

Մինչ այդ դիրեկտորը կանգ առավ ամբիոնի առաջ՝ աղոթագիրքը ձեռքին, ճկույթը էջերի արանքը դրած և պահանջեց, որ ուշադիր լինեն։ Կիրակնօրյա դպրոցի դիրեկտորը, երբ արտասանում էր իր սովորական համառոտ ճառը, անհրաժեշտ է, որ աղոթագիրք ունենա ձեռքին, ինչպես մեներգիչը համերգում՝ նոտայի մի թերթ։ Բայց թե ինչու՞ են այդպես անում, պարզ չէ․ ո՛չ երգարանը, ո՛չ էլ նոտայի թերթը այդ տանջվածներից որևէ մեկը երբեք չի գործածում։

Դիրեկտորը երեսունհինգ տարեկան նիհար մարդ էր, ուներ շեկ մորուք և կարճ, շեկ մազեր։ Նա դնում էր ուղիղ կանգնող օձիք, որի վերևի մասը համարյա հասնում էր ականջներին, իսկ սուր ծայրերը՝ բերանի անկյուններին, մի բան, որ ստիպում էր նրան ուղիղ դիմացը նայել և ամբղջ մարմինը շուռ տալ, երբ անհրաժեշտ էր լինում հայացք գցել որևէ կողմ։ Նրա վիզը փաթաթված էր մի փողկապով, որը բանկի գրության նման լայն ու երկար էր և ուներ ծոպավոր ծայրեր։ Նորաձև կոշիկների քթերը ընդգծված ձևով դեպի վերև էին ցցված՝ դահուկների ծայրերի նման։ Այդ ժամանակվա երիտասարդները դրան հասնում էին երկու ոտքերը համբերությամբ և ջանասիրությամբ ժամերով պատին դեմ տալով։ Միստր Ուոլթըրսը շատ լուրջ տեսք ուներ․ նա շատ անկեղծ և շատ ազնիվ մարդ էր։ Սուրբ իրերը այնպիսի երկյուղածությամբ էր բռնում և այնպես էր առանձնացնում աշխարհիկ բաներից, որ, անկախ իր կամքից, կիրակնօրյա դպրոցում մինչև անգամ խոսում էր ուրիշ ձայնով, ոչ այնպես, ինչպես մյուս օրերը։ Իր ճառը նա այսպես սկսեց․

― Իսկ այժմ, երեխաներ, ես ուզում եմ, որ դուք նստեք ինչքան հնարավոր է ուղիղ ու գեղեցիկ և մեկ կամ երկու րոպե ձեր ամբողջ ուշադրությունը նվիրեք ինձ։ Այդպես։ Ճիշտ այդպես են պահում իրենց լավ աղջիկներն ու տղաները։ Ես մի աղջիկ եմ տեսնում, որը լուսամուտից դուրս է նայում․ երևի կարծում է, թե ես դրսումն եմ, գուցե մի ծառի վրա, և փոքրիկ թռչունների համար ճառ եմ արտասանում։ (Հավանության ծիծաղ): Ես ուզում եմ ասել, թե ինչքան լավ եմ զգում, այսպիսի մի վայրում հավաքված տեսնելով շատ մաքուր, փայլուն դեմքեր, որոնք սովորում են ճիշտ գործ անել և բարի լինել։

Եվ այսպես շարունակ։ Անհրաժեշտ չէ ամբողջ ճառը շարադրել այստեղ։ Դա այնպիսին է, որը չի փոխվում և շատ ծանոթ է մեզ բոլորիս։

Ճառի վերջին մասը խանգարվեց մի քանի տղաների կռիվների և չարության պատճառով, ինչպես նաև անհանգիստ շարժումներից և փսփսոցից, որը կամաց֊կամաց տարածվեց և հասավ այնպիսի ապառաժների, ինչպիսիք Սիդն ու Մերին էին։ Բայց հենց որ միստր Ուոլթըրսը մի պահ լռեց, բոլորը միանգամից խաղաղվեցին ու ճառի վերջը լսեցին լուռ երախտագիտությամբ։

Փսփսոցի առիթը բացառիկ մի երևույթ էր․ նոր այցելուների մուտքը․ ներս մտավ դատավոր Թեչըրը, որին ուղեկցում էին զառամյալ մի ծերուկ, միջին տարիքի տպավորիչ, սպիտակող մազերով մի ջենտլմեն և արժանապատվությամբ լեցուն մի տիկին, որն անկասկած վերջինի կինն էր։ Լեդին բռնել էր մի աղջկա ձեռքից։ Թոմը չէր կարողանում տեղը նստել․ հուզված էր և դրա հետ միասին խիղճը տանջում էր նրան։ Նա չէր կարողանում նայել Էմի Լոուրենսի աչքերին, չէր կարողանում տանել նրա սիրող հայացքը։ Բայց երբ տեսավ փոքրիկ նորեկին, մի վարկյանում նրա սիրտը երջանկությամբ լցվեց։ Հաջորդ պահին ինչքան շնորք ուներ ցույց էր տալիս․ ապտակում էր տղաներին, մազերն էր քաշում, ծամածռություններ էր անում, մի խոսքով, օգտագործում էր իր ամբղջ արվեստը, որ կարող էր հիացնել մի աղջկա և արժանանալ նրա գովասանքին։ Բայց մի բան փչացնում էր նրա ցնծությունը․ իր նվաստացումը այս հրեշտակի այգում։ Բայց այդ հիշողությունը շուտով ավազի նման մաքրվեց նրան տիրող երջանկության քամուց։

Այցելուներին նստեցրին պատվո ամենաբարձր աթոռներին, և հազիվ միստր Ուոլթըրսի ճառը ավարտվեց, դիրեկտորը նրանց ներկայացրեց բոլորին։ Պարզվեց, որ միջին տարիքի անծանոթը մի շատ պատկառելի մարդ էր․ ոչ ավելի, ոչ պակաս, նա օկրուգային դատավորն էր․ ամենամեծ բարձրաստիճան անձնավորությունը, որին մինչ այդ տեսել էին երեխաները։ Նրանք շատ էին ուզում իմանալ, թե ինչ նյութից էր ստեղծված այդ մարդը։ Մի կողմից ուզում էին, որ սա գոռար, մյուս կողմից վախենում էին, որ իսկապես կարող է գոռալ։ Նա Կոստանդնուպոլսից էր եկել, որը տասներկու մղոն հեռու էր․ հետևաբար նա ճանապարհորդել էր և աշխարհ տեսել։ Նույն այդ աչքերը նայել էին օկրուգային դատարանի շենքին, որը, ասում էին, թիթեղե տանիք ուներ։ Տիրող լռությունը և հարգալից նայող աչքերը ցույց էին տալիս, թե այդ մտքերը ինչ պատկառանք էին ներշնչել երեխաներին։ Դա մեծ դատավոր Թեչըրն էր, փաստաբան Թեչըրի եղբայրը։ Ջեֆ Թեչըրը անմիջապես առաջ անցավ այդ մեծ մարդու հետ ունեցած իր ծանոթությունը ցույց տալու և աշակերտների նախանձը շարժելու համար։ Եթե նա կարողանար լսել իր հետևից բարձրացոց փսփսուքը, այդ նրան երաժշտություն կթվար։

― Մի նրան նայիր, Ջիմ, նա այնտեղ է գնում։ Տ՛ես, գնում է նրանց ձեռքը սեղմելու։ Սեղմում է նրանց ձեռքը։ Աստված իմ։ Չէի՞ր ուզենա Ջեֆի փոխարեն լինել։

Միատեր Ուոլթըրսն էլ իր հերթին «գործի» անցավ․ պաշտոնական ձևով հրամաններ տվեց, կարծիքներ հայտնեց, սրան֊նրան և բոլորին, հարմար առիթով կամ անառիթ, ուղղություն ցույց տվեց։ Գրադանավարը նույնպես «իրեն ցույց էր տալիս» գրքերը ձեռքին այստեղ֊այնտեղ վազելով, անընդհատ շատախոսելով և աղմկելով, մի բան, որ սիրում են անել փոքր հեղինակությունները։ Երիտասարդ ուսուցչուհիները «իրենց ցույց էին տալիս» քնքշորեն խոնարհվելով դեպի այն չար աշակերտները, որոնց այդ դեպքում հանդիմանում էին, մատ թափ տալիս, սպառնում, իսկ բարիների ուսերը ձեռքով թփթփացնում։ Երիտասարդ ուսուցիչները «իրենց ցույց էին տալիս» փոքր հանդիմանուցյուններ անելով և ամեն կերպ հեղինակություն ցուցաբերելով, իբր թե կարգ ու կանոնին են հետևում։ Հետո ուսուցիչների մեծամասնությունը զբաղվեց ամբիոնի մոտի գրապահարանով և այդ նույն բանը կրկնվեց մի քանի անգամ (անշուշտ շատ սրտնեղությամբ)։ Փոքրիկ աղջիկներն «իրենց ցույց տվին» բազմաթիվ ձևերով, և փոքր տղաները «իրենց ցույց տվին» ժրաջանությամբ, որից օդը լցվեց թղթերով, փսփսոցով ու հրմշտոցով։ Եվ այդ բոլորի վերևվում բազմել էր մեծ մարդը ու ամբողջ դահլիճի վրա ճառագայթում էր դատավորական ժպիտը։ Նա տաքանում էր իր իսկ մեծության արևով։ Նա ևս «իրեն ցույց էր տալիս»։ Մնում էր մի բան, որպեսզի միստր Ուոլթըրսի ցնծությունը դառնար կատարյալ, իսկ դա մրցանակ֊ավետարանի հանձնումը և հրաշքի ցուցադրումն էր։ Բազմաթիվ երեխաներ դեղին տոմսեր ունեին, բայց ոչ մեկի մոտ այնքան չկար, ինչքան հարկավոր էր։ Միստեր Ուոլթըրսն արդեն հարցաքննել էր առջևում նստած մի քամի աստղ֊աշակերտների։ Նա ամբողջ աշխարհը կտար, միայն թե գերմանացի այդ տղան վերագտներ իր բանականության հավասարակշռությունը։

Եվ ահա, ճիշտ այդ պահին, երբ հույսը մեռնում էր, առաջ եկավ Թոմ Սոյերը՝ ձեռքին ինը դեղին, ինը կարմիր և տասը կապույտ տոմս ու մի ավետարան պահանջեց։ Անամպ երկնքում պայթող որոտ էր դա։ Ուոլթըրսը Թոմից այդպիսի պահանջ չէր սպասում գոնե առաջիկա տարվա ընթացքում։ Բայց ինչ կարող էր անել․ այդտեղ էին վավերական տոմսերը և դրանք օրինական էին։ Թոմին կանչեցին վերև, նստեցրին դատավորին և մյուս ընտրյալներին հավասար մի տեղ, մեծ նորությունը պաշտոնապես հայտարարվեց։ Դա վերջին տասը տարվա ամենամեծ անակնկալն էր։ Եվ այնքան խորն էր զարմանքը, որ նոր հերոսին բարձրացրեց, հասցրեց դատավորի աստիճանին, և կիրակնօրյա դպրոցն այս պահին մեկի փոխարեն տեսնում էր երկու հրաշք։ Բոլոր տղաները նախանձից իրենց ուտում էին․ բայց ամենից շատ տառապողները նրաք էին, ովքեր ուշ գլխի ընկան, որ Թոմն իրենց օգնությամբ, տոմսերի առևտուր անելով, հասավ այդ փառքին։ Իրենք իրենց աչքում արհամարելի էին, քանի որ դարձել էին խաբեության զոհեր, խոտի մեջ սողացաղ օձի զոհեր։

Մրցանակը Թոմին հանձնվեց դիրեկտորի այնպիսի զեղումով, որ միայն այսպիսի առիթով կարելի էր արտասանել․ բայց այդ բոլորին պակասում էր ճշմարիտ ներշնչանքը, որովհետև խեղճ մարդու բնազդը նրան ասում էր, որ այստեղ կա մի գաղտնիք, որ հետո գուցե լույս աշխարհ գա։ Պարզապես անբնական էր, որ այս տղան իր ուժերով յուրացրած լիներ Սուրբ գրքի երկու հազար տող իմաստությունը, երբ մի տասներկուսն էլ նրան ուժասպառ կաներ անկասկած։ Էմի Լոուրենսը հպարտ էր, ուրախ և աշխատում էր, որ Թոմը տեսնի իրեն, բայց Թոմը չէր նայում։ Աղջիկը զարմացավ․ նախ մի փոքր մտահոգվեց, հետո մի փոքր կասկած եկավ ու անցավ, նորից եկավ։ Աղջիկն սկսեց շուրջը նայել։ Մի վախեցած հայացք նրան շատ բան ասաց և ապա նրա սիրտը կոտրվեց և նա խանդեց, բարկացավ, արցունքներ երևացին աչքերում, և նա ատեց բոլորին, բոլորից շատ՝ Թոմին։

Թոմը ներկայացվեց դատավորին․ բայց տղայի լեզուն կապ էր ընկել, շունչը կտրվում էր, սիրտը դողում էր, մասամբ այդ մարդու սարսափելի վեհ մեծությունից, բայց գլխավորապես այն պատճառով, որ դա նրա հայրն էր։ Եթե մութ լիներ, տղան ծունկի կգար և կերկրպագեր այդ մարդուն։ Դատավորը ձեռքը դրեց Թոմի գլխին և նրան անվանեց հրաշալի փոքր մարդ և հարցրեց տղայի անունը։ Սա կակազեց, հառաչեց և ի վերջո ասաց․

― Թոմ։

― Է՜, չէ՜, Թոմ չէ, այլ․․․

― Թոմաս։

― Ահա, ճիշտ է։ Դա շատ ճիշտ է, բայց ես կարծում եմ, որ մի ուրիշ անուն էլ կա, որ դու պիտի ասես, չէ՞։

Ջենտլմենին ասա քո լրիվ անուն֊ազգանունը, Թոմաս, ― միջամտեց Ուոլթըրսը, ― և խոսելիս «սըր» ասա․ մի մոռացիր քաղաքավարության ձևերը։

― Թոմաս Սոյեր․․․ սըր։

― Ճիշտ այդպես, ապրես։ Հրաշալի տղա է, հրաշալի փոքր մարդ։ Երկու հազար տողը շատ֊շատ է, շատ֊շատ։ Եվ դու երբեք մի զղջա այն հոգնության համար, որ կրեցիր դրանք սովորելիս։ Գիտությունը ավելին արժե, քան աշխարհում եղած որևէ այլ բան։ Դրա շնորհիվ են մարդիկ դառնում ավելի մեծ և լավ։ Մի օր դու էլ մեծ մարդ կդառնաս, Թոմաս, և այդ ժամանակ ետ կնայես քո անցած ուղուն ու կասես․ «Սյս բոլորի համար պարտական եմ իմ սիրելի ուսուչիներին, որոնք ինձ սովորեցրին, այդ բոլորի համար պարտական եմ իմ բարի դիրեկտորին, որը քաջալերեց ինձ և հսկեց ինձ վրա, տվեց ինձ մի գեղեցիկ աստվածաշունչ, մի հրաշալի, սիրուն աստվածաշունչ, որպեսզի միշտ պահեմ և մոտս ունենամ, այդ բոլորի համար պարտական եմ լավ դաստիարակության»։ Ահա թե ինչ կասես դու, Թոմաս, և ոչ մի գումարի հետ չես փոխի այդ երկու հազար տողերը, ոչ, իսկապես չես փոխի։ Իսկ այժմ բարի եղիր ինձ և այս լեդիին ասել քո սովորածներից մի քանիսը․ ես գիտեմ, որ կասես, որովհետև մենք հպարտ ենք սովորող տղաներով։ Անշուշտ, դու գիտես Հիսուսի բոլոր աշակերտների անունները։ Առաջին երկուսի անունները չե՞ս ասի։

Թոմը ձգում էր կոճակներից մեկը և նայում ոչխարի պես։ Նա կարմրեց և աչքերը խոնարհեց։ Միստեր Ուոլթըրսի սիրտը կուչ եկավ։ Նա հավատացած էր, որ այդ տղան չէր պատասխանի նույնիսկ ամենապարզ հարցերին։ Ի՞նչ փչեց դատավորի խելքին։ Բայց միստեր Ուոլթըրսը ստիպված էր միջամտել․

― Պատասխանիր ջենտլմենին, Թոմաս, մի վախեցիր։

― Ես գիտեմ, որ ինձ կասի, ― ասաց լեդին։ ― Առաջին երկու առաքյալների անուններն էին․

― Դավիթ և Գողիաթ։

Այդ տեսարանի շարունակության վրա իջեցնենք բարեսրտության վարագույրը։

Մոտ ժամը տասն անց կեսն էր, երբ ղողանջեց փոքր եկեղեցու ճաքաց զանգը, և ժողովուրդը սկսեց հավաքվել առավոտյան քարոզը լսելու։ Կիրակնօրյա դպրոցի աշակերտները ցրվեցին աղոթարանում և իրենց ծնողների հետ տեղ գրավեցին նստարանների վրա, որպեսզի հսկողության տակ լինեն։ Եկավ մորաքույր Պոլին։ Թոմը, Սիդը և Մերին նստեցին նրա հետ։ Թոմին տեղավորեցին եկեղեցու դասի կողմը, որպեսզի, ինչքան հնարավոր է, հեռու լինի բաց լուսամուտից և ամառային գայթակղիչ տեսարաններից։ Եկեղեցին լցվեց բազմությամբ։ Եկավ ծերունի ու աղքատ փոստապետը, որ անցյալում լավ օրեր էր տեսել, քաղաքագլուխը և իր կինը, քանի որ քաղաքն ուրիշ անօգուտ բաների կողքին քաղաքագլուխ էլ ուներ, հաշտարար դատավորը, այրի տիկին Դուգլասը՝ քառասուն տարեկան մի բարի, գեղեցիկ, առատաձեռն ու հարուստ կին։ Բլրի վրա գտնվող նրա տունը քաղաքի միակ հյուրնկալ պալատն էր, ուր կազմակերպվում էին պարահանդեսներ, որոնցով Սանկտ֊Պիտերսբուրգը կարող էր հպարտանալ։ Եկան հարգարժան մայոր Ուորդը և իր տիկինը, փաստաբան Ռիվերսոնը՝ հեռվից ժամանած մի կարևոր մարդ, տեղական գեղեցկուհին, որին ժապավեններով զարդարված հետևում էին սրտեր այրող դեռատի աղջիկները, քաղաքի բոլոր գրասենյակային երիտասարդ աշխատողները, որոնք մինչ այդ միջանցքներում կանգնած իրենց եղեգնաձողերն էին ծխում։ Յուղված ու փայլեցված այդ բերանբացներն սպասեցին մինչև անցավ վերջին աղջիկը։ Բոլորից հետո եկավ օրինակելի տղան։ Ուիլլի Մանֆերսոնը, այնպիսի հոգատարություն ցուցաբերելով մոր նկատմամբ, կարծես նա ապակուց լիներ։ Այդ տղան միշտ մորն ուղեկցում էր եկեղեցի, և մյուս մայրերը նրանով հպարտանում էին։ Բոլոր տղաները նրան ատում էին, որովհետև շատ բարի էր, և մայրերը նրան միշտ օրինակ էին բերում։ Նրա սպիտակ թաշկինակը կարծես պատահաբար կախված էր հետևի գրպանից, ինչպես լինում էր կիրակի օրերին։ Թոմը թաշկինակ չուներ և թաշկինակ ունեցող տղաներին համարում էր պճնամոլ։

Երբ արդեն բոլորը հավաքված էին, զանգը մի անգամ էլ հնչեց, շտապեցնելով դանդաղաշարժներին ու վարանողներին, և հետո ամբողջ եկեղեցու վրա իջավ մի հանդիսավոր լռություն, որը խզվում էր միայն երգչախմբի անդամների զուսպ ծիծաղից։ Երգչախումբը ամբողջ արարողության ժամանակ շարունակ զուսպ ծիծաղում էր։ Մի ժամանակ եկեղեցական մի երգչախումբ կար, որ վատ չէր դաստիարակված, բայց այժմ մոռացել եմ, թե որտեղ է։ Շատ տարիներ առաջ էր, և ես հազիվ թե որևէ բան հիշեմ դրա մասին։ Բայց կարծում եմ մի ինչ֊որ օտար երկրում էր։

Քարոզիչն սկսեց օրհներգությունը և կարդաց ըմբոշխնելով այն, այնպիսի ձևով, որ շատ հարգի էր երկրի այդ մասում։ Նրա ձայնը հնչեց միջին նոտաներով և աստիճանաբար բարձրացավ այնպես, որ հատուկ շեշտ էր դնում ամենավերջին բառերին, հետո իջավ, կարծես ներքև էր ցատկում։ Մի՞թե պիտի երկինք հառնեմ, հանգիստ առնեմ ծաղկանց գրկում, երբ ամեն մարդ մաքառելով՝ ծով արյան մեջ է նավարկում։

Քարոզիչը համարվում էր հրաշալի ճարտասան։ Նրան միշտ հրավիրում էին եկեղեցու գրական հավաքույթներում բանաստեղծություններ կարդալու։ Երբ ավարտում էր, լեդիները բարձրացնում էին իրենց ձեռքերը, անօգնական գցում ծնկներին և աչքերը հառում վեր ու գլուխները օրորում, կարծես ուզում էին ասել․ «Բառերը չեն կարող արտահայտել այն, ինչ զգում ենք․ դա շատ է գեղեցիկ, շատ գեղեցիկ այս անցողիկ աշխարհի համար»։

Օրհներգությունից հետո գերապատվելի միստր Սպրեգը շրջվեց դեպի հայտարարությունների տախտակը և կարդաց հավաքույթների, ընկերական հանդիպումների և ուրիշ «ծանուցումների» ցուցակները․ նա այնքան մնաց, կարծես այդ ցուցակների ընթերցումը պիտի շարունակվեր մինչև հարության ժամը։ Տարօրինակ մի սովորություն, որը դեռևս շարունակվում է Ամերիկայում, նույնիսկ քաղաքներում, թերթերի առատության այս դարում։ Հաճախ շատ քիչ բանով կարող ես արդարացնել մի սովորություն, մինչդեռ ավելի դժվար է դրանից ազատագրվել։

Իսկ այժմ քարոզիչն աղոթում էր։ Դա մի լավ, երկարաշունչ աղոթք էր, որը մանրամասների մեջ էր մտնում․ գութ էր հայցում եկեղեցու և եկեղեցու փոքր երեխաների համար, ավանի մյուս եկեղեցիների, նահանգի, նահանգի պաշտոնյաների, Միացյալ Նահանգների եկեղեցիների, կոնգրեսի, պրեզիդենտի համար, որոնք լողում են փոթորկոտ ծովերում, միլիոնավոր ճնշվածների համար, որոնք տառապում են եվրոպական միապետների և արևելյան բռնակալների կրկնկի տակ, նրանց համար, ովքեր ավետարանի լույսն ունեն, բայց չունեն աչքեր, որ տեսնեն, չունեն ականջներ, որ լսեն, հեռավոր կղզիների անհավատների համար։ Նա աղոթքն ավարտեց աղերսելով, որ իր արտասանած խոսքերը հանդիպեն շնորհի ու ըմբռնման, լինեն բերրի հողի մեջ ընկած սերմեր և ժամանակին լավ բերք տան։ Ամե՛ն։

Նա, հագուստները խշխշացնելով, նստեց։ Ոտքի կանգնած ժողովականները նույնպես նստեցին։ Այն տղային, որի պատմությանն է նվիրված այս գիրքը, աղոթքը դուր չէր գալիս․ նա պարզապես դիմանում էր։ Անգիտակցաբար մտքում կրկնում էր աղոթքի բոլոր մանրամասնությունները։ Չէր լսում, բայց գիտեր այդ եկեղեցականի սովորական ու հին ճանապարհը, և երբ ինչ֊որ փոքր չափով նոր հարց էր մտնում դրա մեջ, տղան ականջները սրում էր և ամբողջ էությամբ զայրանում․ հավելումները նա անարժան և երկրորդական էր համարում։ Աղոթքի կեսին մի ճանճ նստել էր նրա առջևի նստարանի թիկնակին։ Ճանճը տանջում էր տղային․ փոքրիկ տոտիկները հանգիստ իրար քսելով ճանճը գրկում էր գլուխը և այնպես եռանդով մաքրում այն, որ կարծես մարմնից անջատված լիներ։ Երևում էր վզի բարալիկ թելը։ Հետևի տոտիկներով մաքրում, հարթում էր թևերը, ինչպես ֆրակի փեշերը, որպեսզի վրան ավելի լավ նստեն։ Ամբողջ այդ հարդարանքը նա կատարում էր առանց շտապելու, հանգիստ, կարծես գիտեր, որ լրիվ ապահով վիճակում է։ Թեև Թոմի ձեռքերը ճանճ բռնելու համար քոր էին գալիս, նա չէր համարձակվում․ հավատում էր, որ իր հոգին անմիջապես կկործանվեր, եթե այդպիսի բան աներ աղոթքի ընթացքում։ Բայց եզրափակիչ նախադաության հետ Թոմի ձեռքը ինքնաբերաբար առաջ գնաց․ և այն պահին, երբ «ամեն»֊ը լսվեց, ճանճը արդեն ռազմագերի էր։ Մորաքույրը տեսավ այդ արարքը և ստիպեց, որ ճանճը բաց թողնի։

Քարոզիչը կարդաց ավետարանից մի տեքստ և միօրինակ ձայնով սկսեց քարոզը։ Դա այն աստիճան ձանձարալի էր, որ բազմաթիվ գլուխներ դանդաղ սկսեցին իջնել ու ննջել, թեև քարոզիչը մեղավորներին սպառնում էր անշեղ կրակով և ծծմբի կարասով, իսկ ընտրյալների թիվը, ում նա խոստանում էր հավիտենական երանություն, այնքան փոքրացավ, որ հազիվ թե արժեր փրկել։ Թոմը հաշվում էր քարոզի էջերը։ Եկեղեցուց դուրս գալուց հետո նա միշտ գիտեր, թե քանի էջ է ընթերցել, բայց ուրիշ բան չէր իմանում քարոզի մասին։ Այնուամենայնիվ, մի փոքր ժամանակ նա իսկապես հետաքրքրված էր։ Քարոզիչը մեծ ու հուզիչ պատկերով նկարագրեց, թե ինչպես երկրում աստծո թագավորություն է լինելու, բոլոր ազգերը հավաքվելու են, թե ինչպես առյուծն ու ոչխարը պիտի միասին ապրեն, և մի փոքրիկ երեխա պիտի առաջնորդի նրանց։ Բայց այդ պատկերի ամբողջ վերամբարձությունը, բարոյախոսությունը կորած էին տղայի համար․ նա միայն մտածում էր բոլոր ազգերի աչքի առաջ հանդես եկող գլխավոր դերակատարի մասին։ Նրա դեմքը փայլում էր այդ մտքից․ այնպես կուզենար, որ ինքը լիներ այդ տղան, եթե իհարկե, առյուծը ընտանի լիներ։

Թոմի տանջանքները վերսկսվեցին, երբ չոր քարոզն ավարտվեց։ Այժմ նա հիշեց իր ունեցած գանձը և այն դուրս հանեց։ Դա մի խոշոր սև բզեզ էր, ուժեղ ծնոտներով մի «կծան», ինչպես անվանում էր նա։ Բզեզը թանկագին տուփի մեջ էր։ Առաջին գործը, որ բզեզն արեց, տղայի մատը կծելն էր։ Բնական է, որ տղան բզեզը մեջքի վրա գետին շպրտեց և կծված մատը բերանը տարավ։ Բզեզն ընկած տեղում հուսահատ թափահարում էր ոտքերը, բայց ուղղվել չէր կարողանում։ Թոմը նայում էր և ուզում էր վերցնել, բայց ձեռքը չհասավ։ Քարոզով չհետաքրքրվողները փրկություն գտան բզեզի մեջ և նայում էին նրան։ Այդ ժամանակ ամառվա թուլացնող շոգից ծուլացած ու տխուր, գերությունից տանջված, փոփոխություն փնտրող մի թափառական շուն եկեղեցի մտավ։ Նա տեսավ բզեզը, նրա կախ ընկած պոչը բարձրացավ ու ձգվեց։ Նա դիտեց բզեզը, շուրջը պտտվեց, ապահով հեռավորությունից հոտոտեց, նորից շուրջը պտտվեց, ավելի համարձակ դարձավ և ավելի մոտիկից հոտոտեց, ապա բացեց բերանը և փորձեց բռնել․ վրիպեց, մի անգամ էլ փորձեց, մի անգամ էլ․ և սկսեց հաճույք զգալ այդ փոփոխությունից։ Շունը փորի վրա պառկեց, բզեզը քաշեց թաթերի արանքը և շարունակեց իր փորձերը։ Ի վերջո նա ձանձրացավ, դարձավ անտարբեր և անուշադիր։ Նրա գլուխը ծանրացավ, կզակը դանդաղ ցած իջավ և կպավ թշնամուն, որը և կծեց նրան։ Մի կարճ կաղկանձ լսվեց, գլխի սիրալիր հարվածից բզեզը մի քանի յարդ հեռու ընկավ և նորից պառկեց մեջքի վրա։ Մոտիկ եղածները շտկվեցին ներքին հաճույքով, բազմաթիվ դեմքեր հովհարների ու թաշկինակների հետև պահվեցին, և Թոմը լիովին երջանիկ էր։ Շունը շատ հիմար տեսք ուներ և հավանաբար այդպիսին էլ էր, բայց վիրավորանք կար նրա սրտում և վրեժ լուծելու ծարավ։ Նա գնաց դեպի բզեզը և զգուշությամբ վերսկսեց հարձակումը։ Բոլոր կողմերից ցատկելով բզեզի վրա, առջևի թաթերը մի մատնաչափ մոտեցնում էր, մոտիկից ատամներով հարձակվում և գլուխն այնպես թափահարում, որ ականջները շարժվում էին։ Որոշ ժամանակ հետո նորից ձանձրացավ․ փորձեց ինքն իրեն նորից զվարճացնել մի ճանճով, բայց դա գրավիչ չէր․ քիթը գետնին կպցրած հետևեց մի մրջյունի, շուտով հոգնեց դրանից, հորանջեց, հոգոց հանեց, ամբողջովին մոռացավ բզեզը և նստեց վրան։ Հետո մի վայրի կաղկանձյուն լսվեց, և շունն սկսեց դես֊դեն ընկնել։ Կաղկանձյունը շարունակվեց։ Շունն անցավ բեմի առջևով, դռան մոտով, նորից վերադարձավ։ Ցավն այդ շարժումներից ավելանում էր։ Նա սկսեց լույսի արագությամբ իր շուրջը պտտվել։ Ի վերջո, գլուխը կորցրած տառապյալը թռավ իր տիրոջ ծնկներին։ Տերը նրան լուսամուտից դուրս նետեց, և ցավի ձայներն արագորեն մեղմացան ու մարեցին հեռվում։

Մինչ այդ, եկեղեցում եղածների դեմքերը կարմրել էին․ նրանք զսպված ծիծաղից խեղդվում էին, և քարոզը դադարել էր։ Այժմ քարոզն ամփոփվում էր, բայց այն կաղում էր և ընդհատվում, որովհետև տպավորություն գործելու բոլոր հնարավորությունները սպառվել էին։ Քարոզչի ամենազդու խոսքերին ունկնդիրները, նստարանների թիկունքում թաքնված՝ արձագանքում էին խուլ ծիծաղով, կարծես ծիծաղելի բան էր ասում։ Ամբողջ համայնքի համար մեծ թեթևություն էր, երբ արարողությունը ավարտվեց և արտասանվեց օրհնությունը։

Թոմ Սոյերը տուն գնաց ուրախ, մտածելով, թե ժամերգությունն էլ երբեմն կարող է որոշ գոհունակություն պատճառել, երբ դրա մեջ մի փոքր փոփոխություն է մտնում։ Միայն մի բան էր մթագնում տղայի ուրախությունը։ Նա ուզում էր, որ շունը խաղար իր բզեզի հետ, բայց այդ շունը բզեզը դուրս տանելու ոչ մի իրավունք չուներ։

Երկուշաբթի առավոտյան Թոմն իրեն շատ դժբախտ զգաց․ նա միշտ իրեն դժբախտ էր զգում, որովհետև այդ օրով էին սկսվում մի նոր շաբաթվա տանջանքները՝ դպրոցում։ Նա այդ օրը ցանկանում էր, որ ընդհանրապես կիրակի չլիներ․ գերության մեջ լինելը դրանով ավելի ատելի էր դառնում։

Թոմը պառկած մտածում էր։ Հանկարծ նա ցանկացավ հիվանդ լինել․ այդպիսով կարող էր դպրոց չգնալ և տանը մնալ։ Այստեղ ինչ֊որ անորոշ հնարավորություն կար։ Նա ինքն իրեն ստուգեց։ Ոչ մի տեղը չէր ցավում։ Նորից ստուգեց։ Այս անգամ թվաց, թե փորացավի նշաններ կան, և նա դրանց հետ որոշակի հույս կապեց։ Բայց շուտով այդ նշանները թուլացան և հետզհետե ամբողջովին անհետացան։ Թոմը նորից սկսեց մտածել։ Հանկարծ մի նոր բան հայտնաբերեց։ Վերևի ատամներից մեկը շարժվում էր։ Դա արդեն մեծ բախտ էր։ Որպես սկիզբ նա ուզում էր տնքալ, երբ մտածեց, որ եթե սկսի այդ պատճառաբանությամբ, մորաքույրն այդ ատամը կքաշի և դա ցավ կպատճառի։ Նա որոշեց ատամը պահել որպես պահեստի ցավ և ուրիշ պատրվակ փնտրել։ Որոշ ժամանակ ոչ մի բան չգտավ, հետո հիշեց բժկի պատմած մի հիվանդուցյան մասին, որ մեկին մի քանի շաբաթով անկողին էր գցել՝ միաժամանակ սպառնալով մատի կորուստավ։ Նա վերմակի տակից հանեց ոտքը, սկսեց ուսումնասիրել վիրավոր մատը։ Բայց այդ հիվանդուցյան նշանները չգիտեր։ Այնուամենայնիվ արժեր փորձել, և նա սկսեց եռանդով տնքալ։

Իսկ Սիդը շարունակում էր անտեղյակ մնալ ու քնել։

Թոմն ավելի բարձր տնքաց և նրան թվաց, որ մատն իրոք ցավում է։

Ոչ մի արձագանք Սիդի կողմից։

Մինչ այդ Թոմի շունչը կտրվեց։ Նա մի փոքր հանգստացավ, ուժ հավաքեց ու տնքոցների մի հիանալի շարք արձակեց։

Սիդը շարունակեց խռմփալ։

Թոմի համբերությունն սպառվեց։ Նա կանչեց․ «Սի՜դ, Սի՜դ» և եղբորը շարժեց։ Դա ազդեց, և Թոմն սկսեց դարձյալ տնքալ։ Սիդը հառաչեց, ձգվեց, հենվեց արմունկին և Թոմին նայեց։ Թոմը շարունակում էր տնքալ։ Սիդը կանչեց նրան․

― Թո՜մ, լսի՜ր, Թո՜մ։

Պատասխան չկար։

― Լսի՜ր, Թո՛մ, ի՞նչ է պատահել, Թո՛մ։ Նա շարժեց եղբորը, մտահոգ նայելով դեմքին։

Թոմը հառաչեց․

― Թո՜ղ, Սի՛դ, հանգիստ թող ինձ։

― Ի՞նչ է պատահել, Թոմ, գնա՞մ մորաքույրին կանչեմ։

― Ո՛չ, հարկավոր չէ․ գուցե կամաց֊կամաց անցնի։ Ոչ ոքի մի կանչիր։

― Բայց ես պարտավոր եմ։ Այդպես մի՛ տնքա, Թոմ, սարսափելի է։ Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ դու այդ վիճակումն ես։

― Ժամե՜ր, ա՜խ, օ՜հ, ինձ ձեռք մի տուր, Սիդ, սպանում ես։

― Թոմ, ինչու՞ ինձ ավելի շուտ չարթնացրիր։ Օ՜հ, Թո՛մ, մի արա, մարմինս փշաքաղվում է։ Թո՛մ, ի՞նչ է պատահել։

― Ես քեզ ամեն ինչ ներում եմ, Սիդ։ (Տնքոց։) Ամեն ինչ, որ արել ես ինձ։ Ես էլ չեմ լինի․․․

― Օ՜յ, Թոմ, մի՞թե մեռնում ես, Թո՛մ, մի՛ մեռիր, օ՜յ, մի՛ մեռիր։ Գուցե․․․

― Ես բոլորին ներում եմ Սիդ։ (Տնքոց։) Նրանց ասա, Սիդ։ Հետո, Սիդ, իմ լուսամուտի շրջանակը և միաչքանի կատուն տուր այն աղջկան, որը նոր է քաղաք եկել։ Ասա նրան․․․

Բայց Սիդը իր հագուստները վերցրել ու գնացել էր։ Այժմ Թոմն իսկապես տառապում էր, այնպես լավ էր նրա երևակայությունը աշխատում, և այնքան բնական էին նրա տնքոցները։

Սիդը սանդուղքից ցած թռավ և ասաց․

― Մորաքույր, արի, Թոմը մեռնում է։

― Մեռնու՞մ է։

― Այո, մի՛ կանգնիր, շտապիր։

― Հիմարություն է, չեմ հավատում։

Բայց և այնպես նա վազեց վերև, Սիդն ու Մերին՝ նրա հետևից։ Պառավի դեմքը սպիտակել էր, շրթները դողում էին։ Երբ հասավ մահճակալին, նա հազիվ կարողացավ արտասանել․

― Թո՛մ, Թո՛մ, ի՞նչ է պատահել քեզ։

― Օ՜հ, մորաքույր, իմ վիրավոր մատը թունավորված է։

Պառավ լեդին ընկավ աթոռին և ծիծաղեց, հետո լաց եղավ, հետո՝ երկուսը միաժամանակ։ Այդ հանգստացրեց նրան, և նա ասաց․

― Թո՛մ, ի՞նչ խաղ խաղացիր գլխիս։ Դե՛, վերջ տուր այդ հիմարությանը, վերջացրու։

Տնքոցները դադարեցին, և ցավը մոտից չքացավ։ Տղան փոքր֊ինչ ամաչեց և ասաց․

― Մորաքույր Պոլի, ինձ թվաց, թե թունավորվել է և այնպես ցավում էր, որ ատամիս ցավը բոլորովին մոռացա։

― Ատա՜մդ։ Ի՞նչ է պատահել ատամիդ։

― Մեկը ցավում է և սարսափելի ցավում։

― Դե՛, դե՛, հերիք է, այդ տնքոցը նորից մի սկսի։ Բերանդ բաց։ Այո, ատամդ իրոք շարժվում է, բայց դրանից չես մահանա։ Մերի, մետաքսե թելը և մի խանձող բեր խոհանոցից։

Թոմն ասաց․

― Խնդրում եմ, մորաքյուր, մի քաշիր, այլևս չի ցավում։ Եթե նույնիսկ ցավի, էլ չեմ տնքա։ Խնդրում եմ, մորաքույր, չեմ ուզում տանը նստել և դպրոցից բացակայել։

― Ուրեմն այդպես, հա՞։ Ուրեմն ամբողջ այս աղմուկը նրա համար էր, որ դպրոց չգնայիր և ձու՞կ որսայիր։ Թո՛մ, Թո՛մ, ես քեզ շատ եմ սիրում, իսկ դու ամեն կերպ քո չարություններով աշխատում ես իմ ծերացած սիրտը կոտրել։

Մինչ այդ ատամ քաշելու գործիքները պատրաստ էին։ Ծեր Լեդին մետաքսի թելի մի ծայրը օղակ արեց ու պինդ անցկացրեց Թոմի ատամին, իսկ մյուս ծայրը կապեց մահճակալի ոտքին։ Հետո վերցրեց խանձողը և համարյա կպցրեց տղայի դեմքին։ Եվ ահա ատամը կախված է մահճակալի ոտքից։

Բայց բոլոր փորձությունները իրենց վարձատրությունն ունեն։ Երբ Թոմը նախաճաշից հետո դպրոց գնաց, բոլոր տղաներն սկսեցին նախանձել, որովհետև վերևի ատամների մեջ գոյացած բացը նրան հնարավորություն էր տալիս մի նոր ու հիանալի ձևով թքել։ Նա իր շուրջը հավաքեց բազմաթիվ տղաների, որոնց հետաքրքրում էր այդ երևույթը։ Մի տղա, որ մատը կտրել էր ու մինչ այդ ընդհանուր ուշադրության և հարգանքի կենտրոնում էր գտնվում, հանկարծ իրեն զգաց համակրանքից ու պատվից զրկված։ Նա շատ վշտացավ և արհամարանքով ասաց, թե մեծ բան չէ Թոմ Սոյերի նման թքելը, բայց մի ուրիշ տղա պատասխանեց․ «Խաղողը խակ է»։ Տղան հեռացավ փառքից զրկված հերոսի նման։

Շուտով Թոմը հանդիպեց գյուղի շրջմոլիկ Հեքլբերի Ֆիննին, հարբեցողի տղային։ Բոլոր մայրերն ամբողջ սրտով ատում էին Հեքլբերիին և միաժամանակ վախենում, որովհետև նա ծույլ, սանձարձակ, գռեհիկ ու վատ տղա էր, մինչդեռ բոլոր երեխաները համակրում էին նրան, սիրում նրա արգելված ընկերությունը, ցանկանում նմանվել նրան։ Թոմը մյուս հարգարժան ընտանիքների տղաների նման նախանձում էր Հեքլբերիի ազատ վիճակին։ Նրան ևս խստորեն պատվիրել էին չխաղալ այդ տղայի հետ։ Հենց դրա համար էլ Թոմը խաղում էր նրա հետ ամեն անգամ, երբ առիթ էր ունենում։ Հեքլբերին միշտ հագնում էր տարեց մարդկանց հնացած հագուստները, որոնք սովորաբար լինում էին պատառոտված և ծածկված տարբեր գույնի բծերով։ Նրա գլխարկը մի մեծ ճմրթված բան էր, որի ծայրից պոկվել, կախ էր ընկնում մի մեծ կտոր։ Բաճկոնը, եթե բաճկոն հագնում էր, համարյա կախվում էր մինչև կրունկները, իսկ ետևի կոճակները տեղավորված էին լինում մեջքից ցած։ Միայն մի ուսակապ էր պահում շալվարը, որի նստատեղը նույնպես կախ էր ընկնում։ Շալվարի ծոպավոր ծայրերը քարշ էին գալիս ցեխի մեջ, եթե վեր չէին ծալվում։

Հեքլբերին թափառում էր ինչպես խելքին փչեր։ Լավ եղանակներին քնում էր դռների առաջ, իսկ ցուրտ օրերին՝ դատարկ տակառներում։ Նա ստիպված չէր դպրոց կամ եկեղեցի գնալ, չուներ տեր ու տնօրեն և ոչ ոքի չէր հնազանդվում։ Նա կարող էր ձուկ որսալու գնալ կամ լողալ երբ և որտեղ ուզենար, մնալ այնտեղ, ինչքան ուզենար։ Ոչ ոք չէր արգելում նրան կռվել․ նա կարող էր ուշանալ ինչքան ուզենար։ Նա միշտ առաջին տղան էր, որ գարնանը բոբիկ էր ման գալիս և վերջինը աշնանը կոշիկ էր հագնում։ Նա երբեք պարտավոր չէր լվացվել կամ մաքուր հագուստ հագնել։ Կարող էր հրաշալի հայհոյել։ Մի խոսքով՝ ամեն ինչ, որ կյանքը թանկագին է դարձնում, այդ տղան ուներ։ Այդպես էր մտածում Սենտ֊Պիտերսբուրգի յուրաքանչյուր հարգարժան ընտանիքի պատկանող լավ դաստիարակված տղա։ Թոմը ողջունեց ռոմանտիկ թափառաշրջիկին։

― Հելլո, Հեքլբեր։

― Բարև քեզ, եթե ուզում ես։

― Այդ ի՞նչ է ձեռքիդ։

― Սատկած կատու։

― Մի տուր տեսնեմ, Հեք։ Տես է, ինչ սիրուն է։ Որտեղի՞ց ես գտել։

― Մի տղայից գնել եմ։

― Ի՞նչ տվիր։

― Մի կապույտ տոմս և սպանդանոցում գտած մի եզան փուչիկ։

― Որտեղի՞ց ճարեցիր կապույտ տոմսը։

― Երկու շաբաթ առաջ Բեն Ռոջերսից գնեցի՝ շրջանակ քաշելու մի ձողով։

― Լսիր, ինչի՞ են պետք սատկած կատուները։

― Ինչի՞․ գորտնուկը բուժում են։

― Հա՞։ Ես ավելի լավ միջոց գիտեմ։

― Գրազ կգամ, որ չգիտես։ Ի՞նչ միջոց։

― Հոտած ջուրը։

― Հոտած ջո՜ւրը։ Հոտած ջուրը դատարկ բան է։

― Դատարկ բա՜ն, դատարկ բա՜ն։ Փորձե՞լ ես։

― Ո՛չ, չեմ փորձել, բայց Բոբ Տանըրը փորձել է։

― Ո՞վ ասաց։

― Նա ինքն է ասել Ջեֆ Թեչըրին, իսկ Ջեֆն ասել է Ջոնի Բեքըրին, Ջոնին ասել է Ջիմ Հոլեսին, Ջիմն ասել է Բեն Ռոջերսին, Բենն ասել է մի նեգր տղայի, իսկ այդ նեգր տղան էլ ինձ է ասել։ Հավատո՞ւմ ես այժմ։

― Է՜, հետո ինչ։ Բոլորն էլ ստում են։ Բոլորը, բացի նեգրից։ Ես նրան չեմ ճանաչում, բայց չեմ տեսել մի նեգր, որ չստի։ Դատարկ բան է։ Այժմ ինձ ասա, թե ինչպես է արել Բոբ Տանըրը, Հեք։

― Դե, մատը թաթախել է փչակում հավաքված անձրևաջրի մեջ։

― Ցերեկը։

― Անշուշտ։

― Դեմքը դեպի ծառի բո՞ւնը։

― Այո, հապա ինչպե՞ս։

― Որևէ բան ասե՞լ է։

― Չեմ կարծում, չգիտեմ։

― Տեսա՞ր․ էլ ինչպես կարող ես հոտած ջրով գորտնուկը բուժել այդքան սխալ ձևով։ Դա ոչ մի օգուտ տալ չի կարող։ Պետք է մենակ գնալ անտառ, գտնել մի տեղ, որտեղ անձրևաջրով լցված փչակ կա և ճիշտ կեսգիշերին, մեջքդ փչակին, ձեռքդ պիտի թաթախես փչակի մեջ և ասես։

Ցորեն֊գարի, ցորեն֊գարի, ալյուր տուր։

Հոտած ջուր, հոտաած ջուր, գորտնուկս առ։ Հետո փակ աչքերով, արագ, տասնմեկ քայլ պիտի հեռանաս, հետո երեք անգամ տեղումդ շուռ գաս և տուն գնաս առանց որևէ մեկի հետ խոսելու։ Որովհետև, եթե խոսես, կախարդանքը կկորչի։

― Այո, երևում է, որ դա լավ ձև է, բայց Բոբ Տանըրի ասած ձևի նման չէ։

― Այո, գրազ կգամ, որ այդպես չի արել, քանի որ քաղաքի ամենաշատ գորտնուկ ունեցող տղան է։ Եվ ոչ մի գորտնուկ չէր ունենա, եթե իմանար հոտած ջրով բուժվելու գաղտնիքը։ Ես ձեռքիցս հազարավոր գորտնուկներ են հանել, Հեք։ Ես այնքան շատ եմ գորտերի հետ խաղում, որ միշտ գորտնուկներ եմ ունենում։ Երբեմն ես դրանք հանում եմ լոբով։

― Այո, լոբին լավ է․ ես այդ արել եմ։

― Ճի՞շտ։ Ինչպե՞ս։

― Վերցնում և լոբին բաժանում ես։ Գորտնուկը կտրում ես այնքան, որ մի քիչ արյուն դուրս գա, հետո արյունը դնում ես լոբու մի կտորի վրա, հետո էլ, կեսգիշերին, նորած լուսնի լույսով փորում ես մի խաչմերուկ և լոբու կեսը թաղում։ Մյուս կեսն այրում ես։ Այն կտորը, որի վրա արյուն կա, կսկսի քաշել, քաշել, փորձելով գտնել մյուս կտորը և այսպես օգնում է, որ արյունը քաշի գորտնուկը։ Շուտով գորտնուկը դուրս է գալիս։

― Այո, այդպես է, Հեք, այդպես է, բայց թաղելիս եթե ասես՝ գնա լոբի, տար գորտնուկը։ Թող նա երբեք չգա ինձ մոտ, ավելի լավ կլինի։ Այդպես է անում Ջո Հարպըրը, իսկ նա համարյա Կունվիլ է հասել կամ եղել համարյա ամեն տեղ։ Բայց լսիր, սատկած կատվով ինչպե՞ս ես բուժում։

― Վերցնում ես քո կատուն և կեսգիշերից առաջ գնում գերեզմանատուն, երբ այնտեղ արդեն թաղված է որևէ մեծ հանցագործ։ Կեսգիշերին կգա մի սատանա, կամ երկուսը, կամ երեքը, բայց դու նրանց չես տեսնի․ կարող ես լսել քամու նման մի ձայն, կամ գուցե նրանց խոսելը, երբ այդ մարդուն տանելիս լինեն։ Քո կատվին դրանց ետևից կուղարկես և կասես․ սատանան հետևում է դիակին, կատուն հետևում է սատանային, գորտնուկը հետևում է կատվին, դուք այլևս ինձ պետք չեք։ Դա կոչնչացնի որևէ գորտնուկ։

― Խելքի մոտ բան է։ Երբևէ փորձե՞լ ես, Հեք։

― Ոչ, ինձ Հռակինս մայրիկն է պատմել։

Ուրեմն՝ ճիշտ է, որովհետև ասում են, թե նա կախարդ է։

― Ասում են։ Ւսկ ես, Թոմ, հաստատ գիտեմ, որ նա կախարդ է։ Նա կախարդել է հորս։ Հայրս ինքն է ասում։ Մի անգամ տուն գալիս նա տեսել է, որ այդ կինն իրեն կախարդում է։ Հայրս մի քար է վերցնում, և եթե տեղից չշարժվեր, նրան կխփեր։ Եվ հենց այդ գիշեր, հայրս հարբած քնած է լինում ծածկի տակ, ընկնում ու ձեռքն է կոտրում։

― Դա սարսափելի է։ Ինչպե՞ս է հայրդ իմացել, որ նա կախարդ է։

― Այ քեզ բան։ Հայրս ասում է, որ դա հեշտ է։ Նա ասում է, եթե քեզ նայում են չռած աչքերով, և եթե միաժամանակ փնթփնթում են, ուրեմն՝ կախարդում են։ Եթե փնթփնթում են, նշանակում է, աստծո աղոթքը հակառակ կողմից են ասում։

― Լսիր, Հեք, ե՞րբ ես փորձելու կատուն։

― Այս գիշեր։ Ես կարծում եմ, որ սատանաներն այս գիշեր ծեր Ուիլյամսի ետևից գալու են։

― Բայց նրան շաբաթ օրը թաղեցին, Հեք։ Շաբաթ օրն իսկ նրան տարած չե՞ն լինի։

― Ինչե՜ր ես ասում։ Ինչպե՞ս կարող էին նրան մինչև կեսգիշեր տանել, իսկ կեսգիշերից հետո արդեն կիրակի էր։ Ես չեմ կարծում, որ սատանաները կիրակի օրերը շրջեն։

― Մտքովս չանցավ։ Այդպես է։ Հեք, թույլ կտա՞ս հետդ գամ։

― Անշուշտ, եթե չես վախենում։

― Վախենա՞լ, չէ մի։ Կմլավե՞ս։

― Այո, իսկ դու պատասխանիր մլավոցով, եթե հնարավոր լինի։ Վերջին անգամ դու ինձ այնքան մլավել տվեցիր, որ ծեր Հեյսը սկսեց քարեր գցել վրաս և ասել․ «Անիծվի այս կատուն»։ Դրա փոխարեն աղյուսով ես նրա լուսամուտը ջարդեցի, բայց ոչ ոքի չասես։

― Չեմ ասի։ Այդ գիշեր ես չկարողացա մլավել, որովհետև մորաքույրս հետևում էր ինձ, բայց այս գիշեր կմլավեմ։ Լսիր, Հեք, դա ի՞նչ է։

― Ոչինչ, այդ տիզ է։

― Որտեղի՞ց ճարեցիր։

― Անտառից։

― Ի՞նչ տամ։

― Չգիտեմ։ Չեմ ուզում ծախել։

― Դե լավ, այնքան էլ փոքր է։

― Էհ, քոնը չէ, դրա համար էլ չես հավանում։ Ես գոհ եմ։ Ինձ ձեռք է տալիս։

― Անտառը լիքը տիզ է։ Կարող են հազարներով բերել, եթե ուզեմ։

― Բա էլ ինչու՞ չես ուզում։ Շատ լավ գիտես, որ չես կարող։ Սա շատ սիրուն տիզ է․ առաջինը, որ այս տարի տեսել եմ։

― Լսիր, Հեք, ատամս կտամ դրա փոխարեն։

― Տուր տեսնեմ։

Թոմը մի թուղթ հանեց և զգուշությամբ բացեց։ Հեքլբերին ուշադիր նայեց։ Փորձությունը շատ մեծ էր։ Ի վերջո, նա ասաց․

― Իսկակա՞ն է։

Թոմը բարձրացրեց շրթունքը և ցույց տվեց ատամի դատարկ տեղը։

― Դե լավ, ― ասաց Հեքլբերին, ― տվեցի։

Թոմը տիզը դրեց տուփի մեջ, որտեղ բզեզն էր բանտարկված, ու տղաները բաժանվեցին, յուրաքանչյուրն իրեն ավելի հարուստ զգալով, քան առաջ։

Հասնելով առանձնացած դպրոցի հին շենքին, Թոմն արագ ներս մտավ, շտապող բարեխիղճ մարդու նման։ Գլխարկը մեխից կախեց և գործնական արագությամբ գնաց դեպի իր նստարանը։ Ուսուցիչը իր բարձր բազկաթոռին թիկնած՝ ննջում էր դաս սերտող աշակերտների մռմռոցի տակ։ Թոմի գալը արթնացրեց նրան։

― Թոմաս Սոյեր։

Թոմը գիտեր, որ երբ իր անունը արտասանվում է լրիվ, դա արդեն գլխացավանք էր։

― Լսում եմ, սըր։

― Այստեղ եկեք։ Իսկ այժմ ասացեք, սըր, ինչու՞ նորից, ըստ սովորության, ուշացել եք։

Թոմն ուզում էր մի սուտ ասելով պրծնել, բայց երբ տեսավ խարտյաշ մազերի երկու հյուս՝ կախված մի մեջքի վրա, որը ճանաչեց սիրո էլեկտրական ուժով, երբ տեսավ, որ դրա կողքին էր աղջիկների շարքի միակ ազատ տեղը, բնազդաբար ասաց․

― Ես կանգնեցի Հեքլբերի Ֆինի հետ խոսելու։

Ուսուցչի շունչը կտրվեց, և նա անօգնական սառեց֊մնաց։ Դաս սովորողների մռմռոցը դադարեց։ Աշակերտները զարմացան․ այս տղան հո խելքը չի՞ կորցրել։ Ուսուցիչն ասաց․

― Դուք․․․ դուք ի՞նչ էիք անում։

― Կանգնեցի Հեքլբերի Ֆինի հետ խոսելու։

Դժվար էր այդ բառերի իմաստը սխալ հասկանալ։

― Թոմաս Սոյեր, դա ամենազարմանալի խոստովանությունն է, որ ես երբևէ լսել եմ։ Այդպիսի անպատկառության համար գավազանը քիչ է։ Հանեցեք ձեր բաճկոնը։

Ուսուցչի ձեռքն այնքան աշխատեց, որ հոգնեց։ Գավազանների կապուկը զգալի չափով պակասեց։ Հետևեց հրամանը․

― Իսկ այժմ, սըր, գնացեք և աղջիկների հետ նստեցեք։ Եվ դա թող ձեզ խրատ լինի։

Սենյակում բարձրացած հռհռոցը կարծես տղային ամոթահար արեց, բայց իրականում շփոթության պատճառն այլ էր։ Նա իր պաշտամունքի առարկայի նկատմամբ զգում էր վախ և երկյուղածություն։ Տղան բախտավոր էր։ Նա նստեց նստարանի ծայրին, իսկ աղջիկը գլուխը թափ տվեց և մի կողմ քաշվեց։ Փսփսոցները, հրմշտոցն ու քմծիծաղներն անցան սենյակով մեկ, բայց Թոմը նստած էր հանգիստ, ձեռքերը երկարած, հայացքը նստարանին, կարծես գիրք էր կարդում։ Աշակերտների ուշադրությունը հետզհետե նրանից հեռացավ, և նորից ծայր առավ դպրոցական սովորական մռմռոցը։ Տղան սկսեց աղջկա կողմը գողունի հայացքներ նետել։ Աղջիկը նկատեց։ Նա դեմքը ծամածռեց և մի րոպեի չափ գլուխը մյուս կողմը շուռ տվեց։ Երբ զգուշությամբ դեմքը շրջեց, իր առջև տեսավ մի դեղձ։ Դեն հրեց։ Թոմը նորից հանգիստ մոտեցրեց։ Աղջիկը նորից հեռացրեց, բայց այս անգամ նվազ թշնամությամբ։ Թոմը համբերությամբ վերադարձրեց այն իր տեղը։ Աղջիկը թողեց, որ մնա։ Թոմն իր գրատախտակի վրա գրեց․ «Խնդրում եմ, վերցրեք, ես էլի ունեմ»։ Աղջիկը նայեց գրածին, բայց ոչ մի նշան ցույց չտվեց։ Տղան սկսեց մի բան գրել գրատախտակի վրա՝ ձախ ձեռքով նկարածը ծածկելով։ Որոշ ժամանակ աղջիկը դա չուզեց նկատել, բայց կանացի հետաքրքրությունը իրեն զգացնել տվեց։ Տղան շարունակեց աշխատել, առերևույթ անտարբեր ձևանալով։ Աղջիկը ակամա շարժում արեց տեսնելու, բայց տղան ցույց չտվեց, թե զգում է։ Ի վերջո աղջիկը տեղի տվեց և վարանելով հարցրեց․

― Թույլ տուր տեսնեմ։

Թոմը մասամբ բաց արեց նկարածը։ Դա թեք տանիքով մի տան ծաղրանկար էր։ Ծխնելույզից ծուխ էր բարձրանում, որը նման էր խցանահանի։ Աղջկա հետաքրքրությունն սկսեց մեծանալ, և նա ամեն ինչ մոռացավ։ Երբ նկարն ավարտված էր, աղջիկը մի պահ նայեց, հետո շշնջաց․

― Լավն է։ Մի մարդ էլ նկարիր։

Նկարիչը բակում մի մարդ նկարեց, որը նման էր ամբարձիչ մեքենայի։ Նա կարող էր տան վրայով քայլել։ Բայց աղջիկը խստապահանջ քննադատ չէր։ Նա գոհ էր այդ հրեշից և փսփսաց․

― Շատ գեղեցիկ մարդ է։ Այժմ ինձ նկարիր նրա կողքին։

Թոմը նկարեց արևի ժամացույց, վերևում լիալուսին, ծղոտե ոտքեր։ Չռած մատների մեջ դրեց մի ահագին հովհար։ Աղջիկն ասաց․

― Սա ավելի լավ է։ Ափսոս, որ նկարել չգիտեմ։

― Հեշտ է, ― փսփսաց Թոմը, ― ես քեզ կսովորեցնեմ։

― Իակապես, ե՞րբ։

― Կեսօրին։ Ճաշին տու՞ն ես գնում։

― Չեմ գնա, եթե ուզում ես։

― Լավ, պայմանավորվեցինք։ Անունդ ի՞նչ է։

― Բեքի Թեչըր։ Քո՞նն ինչ է։ Ասենք գիտեմ․ Թոմաս Սոյեր է։

― Դա այն անունն է, որով ինձ ծեծում են։ Ես Թոմ եմ կոչվում, երբ լավն եմ։ Դու ինձ Թոմ անվանիր, լա՞վ։

― Լավ։

Թոմը նորից սկսեց գրատախտակի վրա ինչ֊որ բան գրոտել, բառերը աղջկանից թաքցնելով։ Բայց այժմ աղջիկն այլևս մի կողմ չէր քաշվում։ Նա խնդրեց ցույց տալ։ Թոմն ասաց․

― Է՜, կարևոր բան չէ։

― Ոչ, ցույց տուր։

― Չէ, դու չես ուզենա տեսնել։

― Ուզում եմ, իսկապես ուզում եմ։ Խնդրում եմ, ցույց տուր։

― Ուրիշներին կասես։

― Չէ, չեմ ասի․ իսկապես, իսկապես, կրկնակի իսկապես, չեմ ասի։

― Ոչ ոքի չե՞ս ասելու․ մինչև մահդ չե՞ս ասի։

― Ոչ, երբեք ոչ֊ոքի չեմ ասի։ Չէ, ցույց տուր։

― Բայց, ախր, նայելու բան չէ։

― Որ այդպես ես անում, կնայեմ, Թոմ։ ― Եվ նա իր փոքր ձեռքը դրեց նրա ձեռքին, և կարճատև պայքար տեղի ունեցավ․ Թոմը ձևացնում էր, թե իբր դիմադրում է, բայց թողնում էր, որ իր ձեռքը աստիճանաբար սահի, մինչև հետևյալ բառերը երևացին․ «Ես ձեզ սիրում եմ»։

― Ա՛խ, ինչ զզվելին ես, և նա պինդ խփեց Թոմի ձեռքին, բայց կարմրեց և այնուամենայնիվ իրեն շոյված զգաց։

Ճիշտ այդ պահին տղան զգաց, որ մի զորավոր ձեռք բռնում է իր ականջից և դանդաղ վեր բարձրացնում։ Ուսուցիչն այդ ձևով, ամբողջ դպրոցի հռհռոցի կրակի տակ, նրան դասարանի միջով տարավ նախկին տեղը։ Ուսուցիչը նրա գլխավերևը կանգնեց մի քանի սարսափելի րոպե և ի վերջո շարժվեց դեպի իր գահը առանց որևէ խոսք ասելու։ Թոմի ականջն այրվում էր, բայց սիրտը ցնծում էր։

Երբ դասարանը հանդարտվեց, Թոմը ազնվորեն ճիգ գործ դրեց պարապելու, բայց նրա ներքին հուզումը շատ մեծ էր։ Ընթերցանության դասի ժամանակ նա բառերը իրար խառնեց, աշխարհագրության դասին լճերը վերածեց լեռների, լեռները՝ գետերի, իսկ գետերը՝ ցամաքամասերի, մինչև աշխարհում նորից քաոս տիրեց։ Թելադրության դասին նա աղավաղեց ամենահասարակ, անգամ երեխաներին հայտնի բառերը։ Նրա ձեռքից վերցրին անագյա այն մեդալը, որը հպարտությամբ մի քանի ամիս կրում էր։

Որքան եռանդով էր Թոմն իր ուշադրությունը կենտրոնացնում գրքի վրա, այնքան նրա մտքերը ցրվում էին։ Ի վերջո, հոգոց արձակելով ու հորանջելով, գրքից ձեռք քաշեց։ Նրան թվում էր, թե կեսօրվա դասամիջոցը երբեք չի գալու։ Օդը վերջնականապես մահացել էր․ ոչ մի շունչ չկար։ Քնաբեր օրերից դա ամենաքնաբերն էր։ Իրենց դասը սերտող քսանհինգ աշակերտների քրթմնջոցները աչքին քուն էին բերում, ինչպես մեղուների բզզոց։ Հեռվում, այրող արևի տակ, Քարտիֆյան բլրալանջերը ցույց էին տալիս իրենց կանաչ կողերը, որոնք հեռվում կարծես օրորվում էին ջերմության քողի տակ։ Մի քանի թռչուն օդում ծուլորեն թափահարում էին իրենց թևերը։ Ոչ մի կենդանի շունչ֊արարած, բացի մի քանի կովից։ Դրանք էլ քնած էին։

Թոմը սրտանց ուզում էր ազատ լինել կամ որևէ հետաքրքիր բան ունենալ ձանձարալի ժամանակն անցկացնելու համար։ Նրա ձեռքը ման եկավ գրպանում, ու դեմքը լուսավորվեց շնորհակալության փայլով, որն աղոթք էր, թեև նա այդ չէր գիտակցում։ Հետո ծածուկ գրպանից հանեց տուփը։ Նա տիզը ազատ արձակեց և դրեց երկար, հարթ գրասեղանին։ Հավանաբար տիզն այդ պահին լցվեց շնորհակալության զգացումով, որը նույնպես աղոթք էր, բայց վաղաժամ, որովհետև, երբ սկսեց մտախոհ ճանապարհորդել, Թոմը գնդասեղով շուռ տվեց նրան և ստիպեց նոր ուղղություն վերցնել։

Թոմի կողքին նստած մտերիմ ընկերը նույնպես ձանձրույթից տառապում էր․ նա խորապես և շնորհակալության զգացմունքով հետաքրքրվեց այդ զբաղմունքով։ Այդ մտերիմ ընկերը Ջո Հարպըրն էր։ Այդ երկու տղաները ամբողջ շաբաթն անբաժան էին, իսկ շաբաթ օրերը՝ ռազմական թշնամիներ։ Ջոն նույնպես մի գնդասեղ հանեց իր լամբակից և սկսեց օգնել նրան՝ ռազմագերուն վարժություններ անել տալու գործում։ Րոպեապես այդ խաղը հետաքրքրական դարձավ։ Շուտով Թոմն ասաց, որ իրար խանգարում են և ոչ մեկը լիակատար հաճույք չի ստանում այդ խաղից։ Նա Ջոյի գրատախտակը դրեց գրասեղանին և դրա կենտրոնից, վերից վար, մի գիծ քաշեց։

― Լսիր, ― ասաց նա․ ― քանի դեռ տիզը քո կողմումն է, կարող ես քշել, և ես չեմ խանգարի, բայց եթե դու թույլ տաս, որ անցնի իմ կողմը, էլ ձեռք չես տա այնքան ժամանակ, ինչքան ես կարողանամ պահել իմ կողմում։

― Շատ լավ, սկսիր։

Թիզը փախավ Թոմից և հասարակածն անցավ։ Ջոն որոշ ժամանակ հալածեց նրան, հետո տիզը նորից անցավ գիծը։ Այդ անցումները հաճախակի էին։ Մինչ մի տղան տիզը քշում էր լարված հետաքրքրությամբ, մյուսը նայում էր նույնքան կլանված։ Երկու տղաների գլուխներն էլ կախվել էին գրատախտակի վրա և երկուսն էլ ուրիշ ամեն ինչի նկատմամբ մեռած էին։ Ի վերջո, բախտը վերջնականապես անցավ Ջոյի կողմը։ Տիզը փորձում էր այս ու այն ուղղությամբ գնալ և տղաների չափ հուզված էր։ Ամեն անգամ, երբ թվում էր, թե Թոմի կողմն էր անցնելու, Ջոյի գնդասեղը ճարպկորեն միջատին իր կողմն էր դարձնում։ Ի վերջո, Թոմի համբերությունը սպառվեց։ Գայթակղությունը շատ ուժեղ էր․ նա ձեռքը երկարեց և գնդասողով տզի առաջը կտրեց։

― Թոմ, հանգիստ․ թող։

― Ուզում եմ մի քիչ քշել, Ջո։

― Դա անազնվություն է, սըր․ հանգիստ թող։

― Է՛, հո շատ երկար չեմ քշի։

― Ասում եմ հանգիստ թող։

― Չեմ թողնելու։

― Կթողնես․ նա իմ կողմումն է։

― Լսիր, Ջո Հարպըր, ո՞ւմն է տիզը։

― Իմ ի՞նչ գործն է, թե ում տիզն է․ իմ կողմում է ու դու ձեռք տալու իրավունք չունես։

― Իսկ ես ձեռք կտամ․ իմ տիզն է և կանեմ ինչ ուզենամ կամ կմեռնեմ։

Մի ուժեղ հարված իջավ Թոմի ուսերին, դրա նման էլ՝ Ջոյի ուսերին, և երկու րոպե շարունակ փոշին շարունակեց բարձրանալ երկու տղաների բաճկոններից։ Ամբողջ դպրոցը վայելում էր այդ տեսարանը։ Տղաները շատ էին զբաղված և չէին զգում, թե ինչ լռություն էր հաստատվել, մինչ ուսուցիչը ոտքի մատների վրա եկել ու կանգնել էր նրանց գլխավերևում։ Նա բավական երկար դիտեց այդ խաղը, մինչև ինքն էլ մասնակցեց և խաղի մեջ փոփոխություն մտցրեց։

Երբ կեսօրին դասամիջոց եղավ, Թոմը վազեց Բեքի Թեչըրի մոտ և նրա ականջին շշնջաց․

― Գլխարկդ դիր և այնպես ձևացրու, թե տուն ես գնում, երբ անկյունը հասնես, մյուսները թող գնան, իսկ ինքդ թեքվիր և նրբանցքով այստեղ վերադարձիր։ Ես ուրիշ ճանապարհով կգնամ և նույն տեղը կվերադառնամ։

Այսպիսով, մեկը մի խմբի հետ դուրս եկավ դպրոցից, մյուսը՝ մի այլ խմբի հետ։ Քիչ անց երկուսը հանդիպեցին մարգագետնում, և երբ հասան դպրոց, մենակ էին։ Նրանք միասին նստեցին, գրատախտակը դրեցին իրենց առաջ, ու Թոմը Բեքիին մի մատիտ տալով բռնեց նրա ձեռքը, ուղղություն տվեց և մի ուրիշ զարմանալի տուն էլ նկարեց։ Երբ արվեստի նկատմամբ հետաքրքրությունն սպառվեց, երկուսով սկսեցին զրուցել։ Թոմը լողում էր երջանկության մեջ։ Նա ասաց․

― Առնետներ սիրու՞մ ես։

― Ոչ, ատում եմ։

― Դե, ես էլ եմ ատում կենդանի առնետներին։ Բայց ես խոսում եմ սատկածների մասին․ կարելի է դրանց վզից թոկ կապել և գլխի շուրջը պտտեցնել։

―Ոչ, ես առնետներ առհասարակ չեմ սիրում։ Ես ծամոն եմ շատ սիրում։

― Այո, ես էլ եմ սիրում, ափսոս ծամոն չունեմ։

― Ճիշտն ասած, ես մի քիչ ունեմ։ Թույլ կտամ, որ ծամես, բայց պիտի վերադարձնես։

Դա հրաշալի էր, նրանք սկսեցին հերթով ծամել և բավականությունից ոտքերը օրորել։

― Երբևէ կրկեսում եղե՞լ ես, ― ասաց Թոմը։

― Այո, իսկ հայրիկը խոստացել է նորից տանել․ եթե խելոք լինեմ։

― Ես երեք֊չորս անգամ եմ կրկեսում եղել, բազմաթիվ անգամներ։ Եկեղեցին կրկեսի հետ չափվել չի կարող։ Կրկեսում միշտ նոր բաներ են լինում։ Երբ մեծանամ, կրկեսի ծաղրածու եմ դառնալու։

― Ճի՞շտ։ Դա լավ է։ Նրանք այնքա՜ն նախշված են լինում։

― Այո, այդպես է։ Եվ շատ փող են աշխատում։ Բեն Ռոջերսը ասում է՝ օրական մեկ դոլար։ Լսիր, Բեքի, երբևէ նշանվե՞լ ես։

― Դա ի՞նչ բան է։

― Նշանված, ամուսնանալու համար խոսք տված։

― Ո՛չ։

― Իսկ կուզեի՞ր։

― Չգիտեմ․ ինչպե՞ս է դա լինում։

― Ինչպե՞ս։ Դա ոչ մի բանի նման չէ։ Դու պարզապես մի տղայի ասում ես, որ երբեք ուրիշ ոչ ոքի հետ չես ամուսնանա, բացի նրանից․ երբե՛ք, երբե՛ք, երբե՛ք․ հետո համբուրում ես, և ամբողջը այդ է։ Որևէ մեկը կարող է այդ անել։

― Համբուրե՞լ, ինչու՞ համբուրել։

― Դե, նրա համար, որ․․․ չգիտեմ, միշտ այդպես են անում։

― Բոլո՞րը։

― Այո, բոլոր սիրահարվածները։ Հիշո՞ւմ ես, թե ես ինչ էի գրել գրատախտակի վրա։

― Ա․․․ այո։

― Ի՞նչ էի գրել։

― Չեմ ասի։

― Ուզո՞ւմ ես, որ ասեմ։

― Ա․․․ Այո, բայց մի ուրիշ անգամ։

― Չէ՛, հիմա։

― Ո՛չ, ո՛չ այսօր, վաղը։

ՉԷ՛, չէ՛, հիմա։ Խնդրում եմ, Բեքի․ ես կշշնջամ, ես շատ ցածր կփսփսամ։

Բեքին վարանում էր․ նրա լռությունը համաձայնություն համարելով, Թոմը թևը անցկացրեց նրա վզով և ասաց շատ մեղմ, շրթունքները նրա ականջին մոտիկ։ Հետո ավելացրեց․

― Այժմ դու ինձ շշնջա․ ճիշտ նույն ձևով։

Աղջիկը մի պահ դիմադրեց, հետո ասաց․

― Դեմքդ շուռ տուր, որ չկարողանաս տեսնել, հետո կասեմ։ Բայց երբեք ոչ մեկին չպետք է ասես, համաձա՞ն ես, Թոմ։ Չես ասելու, չէ՞։

― Ո՛չ, երբե՛ք, երբե՛ք չեմ ասի։ Դե՛, Բեքի։

Նա դեմքը շուռ տվեց։ Աղջիկը միամտորեն նայեց շուրջը, և նրա շունչը ցնցեց տղայի գանգուրները․ նա շշնջաց․ «Սիրում․․․ եմ․․․ քեզ»։

Հետո վեր թռավ, սկսեց վազել նստարանների միջով, Թոմը նրա ետևից և ի վերջո ապաստանեց մի անկյուն, դեմքը ծածկելով սպիտակ գոգնոցով։ Թոմը բռնեց նրա պարանոցը և խնդրեց․

― Այժմ, Բեքի, ամեն ինչ արված է, ամեն ինչ, բացի համբյուրից։ Դրանից մի վախեցիր, դա հասարակ բան է։ Խնդրում եմ, Բեքի։ Եվ նա քաշում էր աղջկա գոգնոցն ու ձեռքերը։

Կաաց֊կամաց Բեքին տեղի տվեց և ձեռքերն իջեցրեց, պայքարից կարմրած նրա դեմքը դուրս եկավ գոգնոցի տակից ու հնազանդվեց։ Թոմը համբուրեց կարմիր շուրթերը և ասաց․

― Այժմ ամեն ինչ արված է, Բեքի։ Սրանից հետո, բացի ինձնից, դու ոչ մեկին չես սիրի և ոչ ոքի հետ չես ամուսնանա, բացի ինձնից, երբեք, երբեք, հավիտյան։ Համաձա՞յն ես։

― Այո, քեզնից բացի, ես ոչ ոքի չեմ սիրի, Թոմ, և ոչ ոքի հետ չեմ ամուսնանա, բացի քեզնից, դու էլ, ինձնից բացի, ոչ ոքի հետ չես ամուսնանա։

― Իհարկե, դա պայմանի մեջ է։ Եվ միշտ, դպրոց գալիս կամ տուն գնալիս, դու ինձ հետ ես քայլելու, երբ նայողներ չկան, խաղերի ժամանակ դու միշտ ինձ ես ընտրելու, ես քեզ, որովհետև նշանվածներն այդպես են անում։

― Ինչ լավ է․ երբեք այդ մասին չեմ լսել։

― Դա շատ հաճելի բան է․ ես ու Էմի Լոուրենսը․․․

Աղջկա լայն բացված աչքերից Թոմն զգաց իր սխալը և կանգնեց շփոթված։

― Օ՜հ, Թոմ, ուրեմն ես առաջինը չեմ, որի հետ դու նշանվել ես։

Աղջիկը սկսեց լաց լինել։ Թոմն ասաց․

― Լաց մի լինի, Բեքի, ես այլևս նրան չեմ սիրում։

― Սիրում ես, Թոմ, ինքդ գիտես, որ սիրում ես։

Թոմը փորձեց գրկել նրա վիզը, բայց աղջիկը նրան հեռացրեց, դեմքը պատին դարձրեց ու շարունակեց լաց լինել։ Թոմը նորից փորձեց փաղակշական խոսքեր ասել, բայց նորից ետ մղվեց։ Այդ ժամանակ նրա հպարտությունն արթնացավ, և նա վիրավորված դուրս եկավ։ Նա կանգնեց, անհանգիստ, ժամանակ առ ժամանակ դռանը նայելով, հույս ունենալով, որ աղջիկը կզղջա ու կգա իրեն գտնելու, բայց նա չեկավ։ Հետո տղան իրեն վատ զգաց և վախեցավ, թե ինքն է մեղավոր։ Ծանր պայքար էր տեղի ունենում նրա մեջ, որպեսզի հաշտվելու առաջին քայլն անի, բայց նա հաղթահարեց այդ զգացումը և ներս մտավ։ Աղջիկը դեռևս կանգնած էր անկյունում, դեմքը պատին դարձրած՝ լաց լինելով։ Թոմի սիրտը փափկեց։ Նա մոտեցավ և մի պահ կանգնեց, չիմանալով, թե ինչպես սկսի։ Հետո ասաց տատանվելով․

― Բեքի, ես քեզնից բացի ոչ ոքի չեմ սիրում։

Ոչ մի պատասխան, միայն արցունք։

― Բեքի, ― աղերսանքով։ ― Բեքի, մի բան չե՞ս ասելու։

Արցունքներն ավելի շատացան։

Թոմը գրպանից հանեց իր ամենաթանկ ապրանքը, թիթեղե փոքրիկ գնդակը և աղջկա աչքի առաջ խաղացնելով, ասաց․

― Խնդրում եմ, Բեքի, չե՞ս ուզում։

Աղջիկը հարվածեց ու գետին գցեց այն։ Այդ ժամանակ Թոմը դպրոցից դուրս եկավ, գնաց դեպի բլուրները և ավելի հեռու, որոշելով այդ օրը այլևս դպրոց չվերադառնալ։ Բեքին այդպես էլ կասկածեց․ նա վազեց դեպի դուռը։ Տղան չէր երևում։ Վազեց դեպի խաղադաշտը։ Թոմն այնտեղ էլ չէր։ Հետո կանչեց․

― Թոմ, վերադարձիր, Թոմ։

Բեքին ուշադիր լսեց, բայց պատասխան չկար։ Նրա շուրջը լռություն ու մենակություն էր։ Նա նստեց նորից լաց լինելու։ Մինչ այդ, դպրոցականները սկսեցին վերադառնալ, ու աղջիկը ստիպված էր վիշտը թաքցնել, հանգստացնել կոտրված սիրտը և անցկացնել երկար, ձանձրալի, ցավ պատճառող հետմիջօրեն, չունենալով ոչ մեկը այդ օտարականների մեջ, որի հետ կարող էր վիշտը կիսել։

Թոմը մերթ աջ ու մերթ ձախ թեքվելով քայլեց խուլ նրբանցքներով, մինչև հեռացավ այն փողոցից, որով դպրոցականները վերադառնում էին, այնուհետև սկսեց վազել։ Երկու կամ երեք անգամ նա անցավ փոքր գետակը, որովհետև պատանեկան տարիներին, հատուկ սնահավատության համաձայն, գետն անցնելով մարդ խուսափում է հետապնդողներից։ Կես ժամ հետո նա Դուգլասի տան ետևումն էր՝ Քարտիֆ բլրի գագաթին, որտեղից դպրոցը՝ ներքևի հովտում, հազիվ էր նշմարվում։ Նա մտավ մի խիտ անտառ, առանց արահետ որոնելու գնաց մինչև անտառի խորքը և նստեց մի մեծ կաղնու տակ։ Նույնիսկ զեփյուռը չէր փչում այդտեղ, կեսօրվա անշարժ շոգը կաշկանդել էր նույնիսկ թռչունների երգը։ Բնությունը նիրհում էր, և նրա քունը խանգարվում էր միայն հեռվից լսվող փայթփորիկի թխկոցից, որը տիրող լռությունն ու մենակության զգացումն ավելի էր խորացնում։ Տղան ընկավ մելամաղձության մեջ․ նրա զգացումները ներդաշնակում էին շրջապատին։ Արմունկները ծնկներին և կզակը ձեռքերին հենած՝ նա երկար նստեց և տարվեց մտքերով։ Նրան թվաց, թե կյանքը, լավագույն դեպքում, միայն տհաճություն է և համարյա նախանձեց Ջիմի Հոջսին, որը վերջերս էր մեռել։ Պետք է որ լավ բան լինի պառկելն ու հավիտյան երազելը, մտածեց նա, երբ քամին ծառերի արանքից շշնջում ու շոյում է գերեզմանիդ քարն ու ծաղիկները, և դու այլևս ոչինչ չունես տեսնելու և ցավելու համար։ Եթե կիրակնօրյա դպրոցի լավ վկայական ունենար, ապա կուզենար մեռնել և ամեն ինչ վերջացնել։ Ահա, հենց այս աղջիկը։ Ի՞նչ էր ինքն արել։ Ոչինչ։ Աշխարհի ամենալավ բաներն էր ցանկացել նրան, իսկ իր հետ վարվել էին ինչպես շան, իսկական շան հետ։ Մի օր աղջիկը կզղջա, բայց գուցե այն ժամանակ, երբ շատ ուշ կլինի։ Ահ, եթե միայն կարողանար ժամանակավորապես մահանալ։

Բայց երիտասարդի սիրտը հնարավոր չէ երկար ժամանակ սեղմած պահել նույն կաղապարի մեջ։ Շուտով Թոմն սկսեց զբաղվել այս կյանքի հարցերով։ Ի՞նչ կլիներ, եթե ինքը շուռ գար հիմա և խորհրդավոր կերպով անհայտանար։ Ի՞նչ կլիներ, եթե հեռանար, գնար շատ հեռուները, ծովերից այն կողմ գտնվող անհայտ երկրները և այլևս հետ չգար։ Այն ժամանակ իրեն ինչպե՞ս կզգար աղջիկը։ Ծաղրածու լինելու միտքը այժմ նրան լցրեց զզվանքով, որովհետև թեթևամտությունը, կատակները և արտասովոր կապերը վիրավորանք էին, երբ խառնվում էին մի ոգու հետ, որը թևեր էր առել ռոմանտիկայի անորոշ մեծության դիմաց։ Ոչ, նա զինվոր է դառնալու և երկար տարիներ հետո վերադառնալու է պատերազմից հոգնած ու նշանավոր դարձած։ Ոչ, ավելի լավ է, որ նա միանա ամերիկյան հնդիկներին և գոմեշ որսա, գնա լեռների ռազմական ճանապարհով, հեռավոր արևմուտքի անճանապարհ հարթավայրերը, հեռու ապագայում վերադառնա որպես մեծ առաջնորդ՝ փետուրներով զարդարված սարսափելի տեսքով, ներկված, ամառային մի խաղաղ առավոտ հարձակվի կիրակնօրյա դպրոցի վրա և արյունարբու մի ռազմական կանչով զարմացնի, աչքերը լայն֊լայն բացի իր ընկերների առաջ, որոնք սոսկալի կնախանձեն իրեն։ Բայց ոչ, դրանից ավելի մեծ բան կա։ Նա ծովահեն է դառնալու։ Այդ է։ Այժմ իր ապագան արդեն պարզ պատկերացնում է՝ անասելի փառքով լուսավորված։ Ինչպե՜ս իր անունը կթնդա ամբողջ աշխարհում և մարդկանց կդողացնի։ Ի՜նչ փառահեղ տեսքով ինքը կակոսի փոթորկալից ծովերն իր երկար, սև, «Փոթորկի ոգի» նավով, որի կայմի վրա կծածանվի սև դրոշակը։ Եվ փառքի գագաթնակետում ինչպես հանկարծ կհայտնվի իրենց քաղաքում և կքայլի դեպի եղեղեցի՝ ամբողջովին սևացած, քամահար, սև վելվետե թավշյա կամզոլով ու բաճկոնով, երկարաճիտ կոշիկներով, կարմիր ժապավենն ուսին գցած, ատրճանակները գոտու տակ խրած, թափած արյունից ժանգոտած դաշույնը գոտուց կախ, ծածանվող փետուրներով փափուկ գլխարկը գլխին, զանգով ու խաչաձև ոսկորներով զարդարված սև դրոշակը բացած և կլսի զմայլանքի շշնջոցներ․ «Ծովահեն Թոմ Սոյերն է, իսպանական ծովի սև վրիժառուն»։ Այո, վճռված է․ նրա կյանքի ասպարեզը որոշված է։ Նա պիտի տնից փախչի և մտնի մի նոր կյանք։ Հաջորդ օրվա առավոտվանից պետք է սկսել։ Ուրեմն պետք է պատրաստվել։ Նա իր միջոցները մի տեղ կհավաքի։

Նա գնաց ծառի մի փտած գերանի մոտ և սկսեց դրա տակը փորել իր լայնաբերան դանակով։ նա շուտով դեմ առավ մի փայտե իրի, որը դատարկ ձայն հանեց։ Ձեռքը կոխեց այդտեղ և տպավորիչ կերպով արտասանեց կախարդանքի խոսքերը․

«Ինչ չկա այստեղ, թող հայտնվի, ինչ այստեղ է, թող մնա այստեղ»։

Հետո նա հողը մաքրեց և դուրս հանեց մի մայրի փայտի տուփ։ Նա վերցրեց այն և գտավ մի գանձարկղ, որի կողքերին ու տակը մանր խճեր կային։ Տուփի մեջ մի մարմարե գնդիկ կար։ Թոմի զարմանքը անսահման էր։ Նա գլուխը տարակուսանքով տարուբերեց և ասաց։

― Սա ուղղակի հրաշք է։

Թոմը զայրույթով դեն գցեց գնդակը և սկսեց մտածել։ Ճշմարտությունն այն էր, որ իր և իր ընկերների կողմից անխախտ համարվող մի ավելորդապաշտություն խախտված էր։ Եթե դու մի գնդակ էիր թաղում անհրաժեշտ կախարդանքի խոսքերով և երկու շաբաթ թողնում այդտեղ ու այն բացում կախարդանքի խոսքերով, որ նա հենց նոր արտասանել էր, քո բոլոր կորցրած գնդակները պիտի այդտեղ գտնեիր հավաքված, անկախ նրանից, թե ինչքան հեռու վայրերում նրանք կորած լինեին։ Իսկ այժմ այդ բանն անհաջող անցավ։ Թոմի հավատքի ամբողջ կառուցվածքը հիմքից խախտված էր։ Նա միշտ լսել էր, որ այդ բանը հաջողվում է։ Դրա ձախողման մասին ոչ մի անգամ չէր լսել։ Նա մոռացել էր, որ ինքը մի քանի անգամ փորձել էր, բայց երբեք չէր գտել իր պահած տեղը։ Որոշ ժամանակ նա մտածեց այդ մասին և ի վերջո որոշեց․ ինչ֊որ կախարդ միջամտել է և կախարդանքը խափանել։ Նա ուզում էր վերջնականապես համոզվել այդ բանում։ Փորձեց ու գտավ մի ավազոտ մաքուր տեղ, որի մեջտեղում ձագարի նման փոս կար։ Շուրթերը մոտեցրեց այդ ձագարին և բղավեց․

Մրջնառույծ, ասա ինձ, ինչ ուզում եմ իմանալ։

Մրջնառույծ, ասա ինձ, ինչ ուզում եմ իմանալ։

Ավազը սկսեց շարժվել, փոսից դուրս եկավ մի փոքրիկ բզեզ և վախեցած իսկույն պահվեց։

― Չի ասում, ուրեմն՝ կախարդն է արել։ Այդպես էլ գիտեի։

Թոմը լավ գիտեր, որ կախարդի հետ չափվելը անօգուտ է, հետևաբար հուսահատված ձեռք քաշեց։ Հետո մտածեց, որ այնուամենայնիվ կարող էր վերցնել հենց նոր դեն նետած մարմարե գնդիկը։

Նա գնաց և համբերատար կերպով փնտրեց։ Բայց չկարողացավ գտնել։ Հետո վերադարձավ գանձի տեղը և կանգնեց ճիշտ այնպես, ինչպես կանգնել էր գնդիկը նետելու ժամանակ։ Գրպանից մի ուրիշ գնդիկ հանեց և նույն ձևով գցեց, ասելով․

― Եղբա՛յր, գնա՛, գտի՛ր քո եղբորը։

Նա նայեց, թե ուր է ընկնում գնդիկը և գնաց այնտեղ։ Բայց ըստ երևույթին նախորդն ավելի մոտ կամ ավելի հեռու էր ընկել։ Նա երկու անգամ էր փորձեց։ Վերջին փորձը հաջող էր։ Երկու գնդիկներն իրարից մի ոտնաչափ հեռու ընկած էին։

Ճիշտ այդ պահին անտառի եզրից լսվեց թիթեղե խաղալիք շեփորի մի թույլ ձայն։ Թոմն արագ հանեց բաճկոնն ու շալվարը, ուսակապը գոտի դարձրեց, փտած ճյուղը մի կողմ հրեց, ինչ֊որ տեղից հանեց կոպիտ սարքած մի նետ ու աղեղ, մի թիթեղե խաղալիք շեփոր, սպառազինվեց և մերկ ու բոբիկ առաջ նետվեց։ Նա կանգ առավ մի մեծ թզենու տակ, պատասխան ազդանշան տվեց և հետո սկսեց ոտքի մատների վրա, շուրջը նայելով, զգուշորեն առաջ շարժվել։ Նա հրամայեց իր երևակայական վաշտին․

― Կանգնեցե՛ք, իմ քաջե՛ր, թաքնվեցե՛ք, մինչև փող փչեմ։

Երևաց Ջո Հարպըրը, Թոմի նման թեթև հագնված և նույնպես զինված։ Թոմը գոռաց․ ― Կանգնի՛ր, ո՞վ է համարձակվում առանց իմ թույլտվության Շերվուդի անտառը մտնել։

― Գայ Գիզբորնը ոչ ոքի թույլտվության կարիքը չունի։ Ո՞վ ես դու, որ․․․ որ․․․

― Որ համարձակվում ես այդպես խոսել, ― ասաց Թոմը շտապ, որովհետև նրանք խոսում էին «գրքի խոսքերով», հիշողությամբ։

― Ո՞վ ես դու, որ համարձակվում ես այդպես խոսել ինձ հետ։

― Ով եմ ե՞ս։ Ես Ռոբին Հուդն եմ, դրանում շուտով կհամոզվի քո ստոր դիակը։

― Ուրեմն դու այն նշանավոր ավազա՞կն ես։ Ես ուրախությամբ կչափվեմ սուրբ անտառի մուտքի համար։ Պատրաստվիր։

Նրանք մերկացրին իրենց փայտե սրերը, մյուս զենքերը գցեցին գետին, դեմ֊դիմաց դիրք գրավեցին և սկսեցին մի աչալուրջ, կանխամտածված պայքար՝ երկու հարված վերև, երկու հարված ներքև։ Հետո Թոմն ասաց․

― Դե որ պիտի կռվենք, իսկականից կռվենք։

Նրանք սկսեցին եռանդով կռվել ու քրտնեցին։ Ի վերջո Թոմը բղավեց․

― Ընկիր, ընկիր, ինչու՞ չես ընկնում։

― Չեմ ընկնի, ինչո՞ւ դու չես ընկնում․ քո դրությունն ավելի վատ է։

― Դա ոչինչ չի նշանակում։ Ես չեմ կարող ընկնել․ դա գրքում գրվածի պես չէ։ Գիրքն ասում է․ «Հետո մեջքին հասցված մի հարվածով նա գետին գլորեց խեղճ Գայ Գիզբորնին»։ Դու պետք է շուռ գաս, որ մեջքիդ հարվածեմ։

Հեղինակություններից չես կարող փախչել․ Ջոն դարձավ, հարվածն ստացավ և ընկավ։

― Այժմ, ― ասաց Ջոն վեր կենալով, ― դու պետք է թողնես, որ քեզ սպանեմ․ դա արդարացի կլինի։

― Ես այդ անել չեմ կարող։ Գրքում այդ չկա։

― Բայց դա ազնիվ բան չէ․ ահա թե ինչ։

― Դե լավ, Ջո, դու կարող ես Պեկ աբեղան լինել կամ ջրաղացպանի որդի Միլլերը և դագանակով խփել։ Կամ ես կլինեմ Նաթհինգամի շերիֆը, իսկ դու որոշ ժամանակով Ռոբին Հուդը և ինձ սպանել։

Դա գոհացուցիչ էր, և այդ սխրագործությունը շարունակվեց։ Հետո Թոմը նորից Ռոբին Հուդ դարձավ և թույլ տվեց, որ արյունաքամ լինի դավաճան միանձնուհու կողմից վերքը վատ կապելու պատճառով։ Ի վերջո, Ջոն, որ ներկայացնում էր ողբացող ավազակների մի ամբողջ խումբ, տխրությամբ նրան մի կողմ քաշեց, աղեղը հանձնեց նրա թույլ ձեռքերին, և Թոմն ասաց․ «Որտեղ որ այս նետը ընկնի, այնտեղ թաղեք խեղճ Ռոբին Հուդին, կանաչ ծառի տակ»։ Հետո Թոմն արձակեց նետը և գետին ընկավ։ Նա պետք է մեռներ, բայց եղինջը կծեց նրա վիզը, և նա վեր թռավ դիակի համար անսովոր արագությամբ։

Տղաները հագնվեցին, թաքցրին իրենց զենքերը և գնացին վշտանալով, որ այլևս ավազակներ չեն։ Նրանք մտածում էին, թե ինչ կարող էր տալ ժամանակակից քաղաքակրթությունը իրենց այդ կորստի դիմաց։ Նրանք ասացին, որ կնախնտրեին մի տարի Շերվուդի անտառում ավազակ լինել, քան Միացյալ Նահանգների պրեզիդենտ՝ առհավետ։

Այդ երեկո, ըստ սովորության, Թոմն ու Սիդը քնելու ուղարկվեցին ժամը ինն անց կեսին։ Նրանք աղոթեցին, և շուտով Սիդը քնեց։ Թոմն արթուն պառկած սպասում էր տագնապալից անհամբերությամբ։ Երբ նրան թվաց, թե համարյա լուսաբաց է, լսեց ժամացույցի տասը զարկ։ Դա հուսահատական էր․ նա ուզեց վեր կենալ ու անհամբերությունից շարժումներ անել։ Գրգռված ջղերը այդպես էին պահանջում։ Բայց վախեցավ Սիդին արթնացնելուց, անշարժ պառկեց և նայեց մթությանը։ Ամեն ինչ ծանր լռության մեջ էր։ Կամաց֊կամաց սկսեցին լսելի դառնալ անորսալի ձայներ, ժամացույցի թիք֊թաքը իրեն զգալ տվեց։ Հին գերաններ սկսեցին խորհրդավոր կերպով ճարճատել։ Սանդուղքները թույլ ճռռացին։ Անկասկած, ոգիները շրջում էին։ Մորաքույր Պոլիի սենյակից լսվում էին թույլ ու համաչափ խռմփոցներ։ Այնուհետև սկսվեց ծղրիդների հոգնեցուցիչ ճռռոցը, որի տեղը մարդկային ոչ մի հնարամտություն չէր կարող որոշել։ Ապա լսվեց ժամագործ բզեզի թիք֊թաքը պատի մեջ՝ մահճակալի գլխավերևում, որից Թոմը սառսռաց։ Դրան հաջորդեց մի շան հեռավոր ոռնոցը, որին արձագանքեց մի ուրիշ թույլ ոռնոց, ավելի հեռվից։ Թոմը մղձավանջի մեջ էր։ Ի վերջո, նա զգաց, որ ժամանակը դադարեց գոյություն ունենալուց, և սկսվեց հավիտենականությունը։ Հակառակ իր կամքի՝ նա սկսեց ննջել։ Ժամացույցը տասնմեկը խփեց, բայց Թոմը չլսեց։ Հանկարծ, կիսաերազի մեջ, նա լսեց կատվի տխուր մլավոց։ Մոտիկ տեղում լուսամուտը թրխկաց։ Ինչ֊որ ձայն կանչեց․ «Կորի սատանա»։ Մի դատարկ շիշ խփվեց մորաքրոջ պատին, և Թոմը միանգամից արթնացավ։ Նա վայրկենապես հագնվեց և լուսամուտից դուրս եկավ։ Չորեքթաթ սողաց տանիքի վրայով։ Գնալիս զգուշությամբ մի երկու անգամ մլավեց, հետո թռավ փայտանոցի տանիքը, հետո՝ գետին։ Հեքլբերի Ֆինն այնտեղ էր իր սատկած կատվի հետ։ Տղաները շարժվեցին և անհետացան խավարում։ Կես ժամ հետո նրանք քայլում էին գերեզմանատան բարձր խոտերի միջով։

Արևմուտքի երկրներին հատուկ հին ձևի մի գերեզմանատուն էր դա, բլրի վրա, քաղաքից մոտ մեկուկես մղոն հեռու։ Շրջապատված էր մի հիմար ցանկապատով, որը ընդհանրապես դեպի դուրս էր ընկած, տեղ֊տեղ դեպի ներս, բայց ոչ մի տեղ ուղիղ չէր կանգնած։ Ամբողջ գերեզմանատանը աճել էր փարթամ խոտը։ Բոլոր հին գերեզմանները իջել էին, ոչ մի դամբարան չէր երևում։ Փտած, վերևի մասերը կլորացած, որդերի կեր դարձած տախտակները թեքվել էին դեպի հողը՝ հենարանի կարիք զգալով, բայց չգտնելով։ Դրանց վրա մի ժամանակ գրված էր եղել․ «Հավերժ հիշատակ այսինչին», բայց դրանց մեծամասնության վրա, եթե նույնիսկ մի ժամանակ տապանագրեր եղել էին, նույնիսկ ցերեկը այլևս չէին կարդացվում։

Մի թույլ քամի նվում էր ծառերի արանքում, և Թոմը վախեցավ, որ գուցե մեռելների ոգիներն էին դրանք և բողոքում էին իրենց հանգիստը վրդովելու համար։ Տղաները քիչ էին խոսում և այն էլ շշնջոցով, որովհետև վայրը, ժամանակը, տիրող հանդիսավորությունը և լռությունը ճնշում էին նրանց։ Նրանք գտան իրենց փնտրած նոր հողաթումբը և թաքնվեցին երեք մեծ թեղիների հովանու տակ, հողաթմբից մի քանի քայլ հեռու։

Հետո նրանք լուռ սպասեցին, ինչպես նրանց թվաց, շատ երկար ժամանակ։ Հեռվից լսվող բվի վայոցը միակ ձայնն էր, որ խզում էր մեռելային լռությունը։ Թոմի մտածումները ճնշող դարձան։ Տղան խոսելու կարիք զգաց։ Նա ասաց փսփսոցով․

― Հեքի, կարծո՞ւմ ես, որ մեր այստեղ լինելը մեռելներին դուր կգա։

Հեքլբերին փսփսաց․

― Երանի իմանայի։ Դրությունը սարսափելի լուրջ է, չէ՞։

― Այդպես է։

Բավական երկար լռություն տիրեց, մինչև տղաներն այդ հարցը ուսումնասիրում էին իրենք իրենց մեջ։ Հետո Թոմը շշնջաց․

― Լսիր, Հեքի, կարծո՞ւմ ես, որ Հոս Ուիլյամսը լսում է մեզ։

― Անշուշտ լսում է, գոնե նրա հոգին լսում է։

Որոշ լռությունից հետո Թոմն ասաց․

― Երանի ես միստր Ուիլյամս ասեի։ Բայց ես նրան վիրավորելու միտք չունեի։ Բոլորը նրան Հոս էին անվանում։

― Մարդ այնքան էլ զգույշ չի լինում մեռելների մասին խոսելիս, Թոմ։

Այդ վստահեցուցիչ էր, և զրույցը շարունակվեց։

Հանկարծ Թոմը բռնեց ընկերոջ թևը և ասաց․

― Սուս։

― Ի՞նչ է, Թոմ։ ― Եվ երկուսը իրար կպան թպրտացող սրտերով։

― Սուս։ Այ նորից․ չե՞ս լսում։

― Ես․․․

― Ահա, դու էլ լսեցի՞ր։

― Աստված իմ, Թոմ, նրանք գալիս են, անկասկած գալիս են։ Ի՞նչ անենք։

― Չգիտեմ։ Կարծո՞ւմ ես, որ մեզ կտեսնեն։

― Ահ, Թոմ, նրանք կարող են մթության մեջ տեսնել կատուների նման։ Երանի եկած չլինեի։

― Է՜, մի վախեցիր։ Չեմ կարծում, որ նրանք մեզ ձեռք տան։ Մենք ոչ մի վնաս չենք տալիս։ Եթե լրիվ անշարժ մնանք, գուցե մեզ բոլորովին չնկատեն։

― Կփորձեմ, Թոմ, բայց աստված իմ, ամբողջ մարմնով դողում եմ։

― Լսիր։ ― Տղաները գլուխներն իրար կպցրին։ Հազիվ էին շնչում։ Գերեզմանատան հեռավոր ծայրից խուլ ձայներ էին լսվում։

― Նայիր, այնտեղ նայիր, ― շշնջաց Թոմը, ― այդ ի՞նչ է։

― Սատանայի կրակ է։ Օ՜յ, Թոմ, դա սարսափելի է։

Խավարի միջով անորոշ կերպարանքներ մոտեցան, օրորելով հնաձև մի թիթեղե լապտեր, որը լույսի անհամար շողեր էր սփռում գետնին։ Հանկարծ Հեքլբերին ցնցվելով շշնջաց․

― Անկասկած սատանաներ են։ Երեքը, աստված ջան, Թոմ, մենք կորած ենք։ Կարո՞ղ ես աղոթել։

― Կփորձեմ, բայց դու մի վախեցիր։ Նրանք մեզ չեն վնասի։

― Հըշշշ․․․

― Ի՞նչ է, Հեք։

― Մարդիկ են։ Առնվազն մեկը։ Մեկի ձայնը Մըֆ Պոտերսի ձայնն է։

― Չի կարող պատահել, մի՞թե։

― Ես ճանաչում եմ նրան։ Մի շնչիր և մի շարժվիր։ Նա մեզ տեսնելու չափ սրատես չէ։ Հարբած է, ինչպես միշտ։ Լխկած ծերուկ։

― Շատ լավ, անշարժ կմնամ։ Ահա կանգնեցին։ Չեմ տեսնում։ Ահա նորից գալիս են։ Արդեն արագ են շարժվում․ նորից դանդաղեցին։ Նորից շտապում են․ շատ են շտապում։ Այս անգամ ուղիղ այստեղ են գալիս։ Լսիր, Հեք, մի ուրիշի ձայնն էլ եմ ճանաչում։ Հնդկացի Ջոն է։

― Ճիշտ է, անիծյալ խառնածինն է։ Ավելի լավ է սատանաներ լինեին։ Տեսնես ինչո՞ւ են այստեղ եկել։

Շշնջոցներն այժմ բոլորովին լռեցին, որովհետև երեք հոգի հասան հողաթմբին և կանգնեցին տղաների թաքստոցից մի քանի քայլ հեռու։

― Ահա սա է, ― ասաց երրորդ ձայնը, և ձայնի տերը լապտերը բարձրացրեց, երևան հանելով երիտասարդ բժիշկ Ռոբինսոնի դեմքը։

Պոտերը և Հնդկացի Ջոն թոկերով կապված մի պատգարակ էին բերում, վրան երկու բահ։ Բժիշկը լապտերը դրեց գերեզմանի գլխավերևը և նստեց, մեջքը հենելով թեղիներից մեկին։ Նա այնքան մոտ էր, որ տղաները կարող էին դիպչել նրան։

― Շտապեք, ― ասաց նա ցածրաձայն, ― լուսինը կարող է հանկարծ դուրս գալ։

Նրանք ինչ֊որ պատասխան փնթփնթացին և շարունակեցին փորել։ Որոշ ժամանակ ոչ մի ձայն չկար բացի հողը մի կողմ նետող բահերի ձայնից։ Այդ ձայնը շատ միօրինակ էր։ Ի վերջո, մի բահ կպավ դագաղին խուլ, փայտային աղմուկով, և մի քանի րոպե հետո նրանք դագաղը դուրս հանեցին։ Բահերով բարձրացրին կափարիչը, դուրս հանեցին մարմինը և կոպտորեն գետին գցեցին։ Լուսինը ամպերի տակից դուրս եկավ ու լուսավորեց գունատ դեմքը։ Պատգարակը պատրաստ էր։ Մարմինը դրեցին վրան, ծածկեցին բարակ վերմակով և պարանով կապեցին։ Պոտերը հանեց ծալովի մեծ դանակը և կտրեց պարանի կախված ծայրերը, հետո ասաց․

― Այժմ անիծյալ գործը պատրաստ է, միստր։ Դե՛, մի հնգանոց էլ տվեք, թե չէ այստեղ էլ կմնա։

― Ճիշտ է ասում, ― ասաց Հնդկացի Ջոն։

― Լսեք, դա ի՞նչ է նշանակում, ― ասաց բժիշկը, ― դուք ձեր վարձը կանխիկ պահանջեցիք, և ես վճարեցի։

― Այո, բայց դուք դրանից ավելին եք արել, ― ասաց Հնդկացի Ջոն մոտենալով բժկին, որը վեր էր կացել, ― հինգ տարի առաջ դուք ինձ վռնդեցիք ձեր հոր խոհանոցից, երբ ես եկել էի ուտելու բան խնդրելու։ Դուք ասացիք, որ ես վատ գործի համար էի եկել, և երբ ես երդվեցի վրեժ լուծել ձեզնից նույնիսկ հարյուր տարի հետո, ձեր հայրը ինձ ձերբակալել տվեց որպես թափառաշրջիկի։ Կարծում եք մոռացե՞լ եմ։ Իզուր չէ, որ ես հնդկական արյուն ունեմ։ Իսկ այժմ դուք իմ ձեռքին եք և իմացեք, որ պետք է հաշիվ տաք։

Մինչ այդ Ջոն բռունցքը նրա դեմքին մոտեցնելով, սպառնում էր։ Բժիշկը հանկարծ հարվածեց և հնդիկին գետին գլորեց։ Պոտերը դանակը գետին գցեց և գոչեց․

― Է՜, ընկերոջս չխփե՞ս․․․ ― հաջորդ պահին նա կպավ բժշկին, և երկուսը պայքարում էին ամբողջ ուժով ու բոլոր միջոցներով, կանաչ խոտը տրորելով և կրունկներով գետինը քանդելով։ Հնդկացի Ջոն վեր թռավ, աչքերը ատելությունից վառվելով, վերցրեց Պոտերի դանակը, կատվի նման գաղտագողի և կուզեկուզ մոտեցավ կռվողներին ու սկսեց նրանց շուրջը պտտվել՝ հարմար առիթ որոնելով։ Հանկարծ բժիշկն իրեն ազատեց, վերցրեց Ուիլյամսի գերեզմանի ծանր տախտակը և Պոտերին դրանով գետին տապալեց։ Նույն պահին խառնածինը հարմար առիթը գտավ և դանակը մինչև կոթը խրեց երիտասարդի կուրծքը։ Բժիշկը երերաց և կիսով չափ ընկավ Պոտերի վրա, նրան իր արյամբ ողողելով։ Նույն պահին ամպերն այդ սարսափելի տեսարանը ծածկեցին, և երկու վախեցած տղաները մթության մեջ փախան։

Երբ լուսինը նորից դուրս եկավ, Հնդկացի Ջոն կանգնած էր երկու մարմինների վերև և նրանց էր դիտում։ Բժիշկն անհասկանալի բառեր շշնջաց, մի երկու անգամ խորը շնչեց և անշարժացավ։ Խառնածինը մռմռաց։

― Հաշիվը մաքրված է, անիծված լինես։

Հետո նա կողոպտեց դիակը։ Այնուհետև ճակատագրական դանակը դրեց Պոտերի բաց աջ ձեռքին և նստեց շուռ տված դագաղի վրա։ Անցավ երեք, չորս, հինգ րոպե, և Պոտերը սկսեց շարժվել ու տնքալ։ Նա դանակը սեղմեց, բարձրացրեց, նայեց և դողալով ձեռքից ցած գցեց։ Հետո նստեց, բժշկի մարմինը իրենից հեռու գլորեց և շփոթված նայեց դրան, հետո իր շուրջը։ Նրա աչքերը հանդիպեցին Ջոյի աչքերին։

― Աստված, այս ի՞նչ բան է, Ջո, ― ասաց նա։

― Կեղտոտ գործ է, ― ասաց Ջոն առանց շարժվելու, ― ինչո՞ւ արեցիր։

― Ե՞ս, ես չեմ արել, երբե՛ք։

― Լռիր, այդպիսի խոսքերով չես ազատվի։

Պոտերը դողաց և գույնը գցեց։

― Կարծում էի հարբածությունս անցել է։ Այս գիշեր ես չպետք է խմեի։ Բայց դեռևս գլուխս պտտվում է՝ ավելի վատ, քան այստեղ գալիս։ Ամեն ինչ խառնվել է․ ոչինչ չեմ կարողանում հիշել։ Ասա, Ջո, անկեղծ, ասա, հին ընկեր, ե՞ս արեցի այդ։ Ջո՛, ես երբեք չէի ուզում, հոգիս ու պատիվս վկա, ես երբեք այդպիսի նպատակ չունեի։ Ասա, ինչպե՞ս պատահեց, Ջո։ Ա՛հ, սարսափելի է, որքա՜ն երիտասարդ ու ապագա խոստացող էր նա։

― Դուք երկուսդ կռվում էիք։ Նա տախտակով խփեց քո գլխին, և գետին տապալվեցիր։ Հետո վեր կացար երերալով և դանակն առար ու խրեցիր նրա կուրծքը։ Մինչ այդ նա մի ուրիշ սարսափելի հարված հասցրեց։ Մինչև այժմ էլ մեռածի նման պառկած էիր։

― Օ՜հ, չեմ իմացել, թե ինչ եմ անում։ Կուզենայի այս պահին մեռած լինել, եթե ես եմ արել։ Այդ բոլորը վիսկիից է և հուզմունքից։ Կյանքումս զենք չեմ գործածել, Ջո։ Կռվել եմ, բայց ոչ զենքով։ Բոլորը կվկայեն այդ բանը։ Ջո, չմատնես, խոստացիր, որ չես մատնի, Ջո։ Դու լավ տղս ես։ Ես միշտ սիրել եմ քեզ, Ջո, պաշտպանել են քեզ։ Չե՞ս հիշում։ Չես մատնելու, չէ՞, Ջո։ ― Եվ խեղճ արարածը մարդասպանի առաջ ծունկի եկավ և պաղատող ձեռքերը մեկնեց նրան։

― Այո, դու իմ նկատմամբ միշտ արդար ես եղել, Մըֆ Պոտեր, և ես քեզ չեմ դավաճանի։ Այժմ հանգստացիր․ տղա մարդու խոսք եմ տալիս։

― Ջո, դու հրեշտակ ես։ Դրա համար ես քեզ օրհնելու եմ, որքան ապրեմ։ ― Եվ Պոտերը սկսեց լաց լինել։

― Դե, հերիք է։ Լաց լինելու ժամանակը չէ։ Դու այս ճամփով գնա, ես՝ այս։ Դե՛, շարժվիր և հետևիցդ հետքեր մի թող։

Պոտերն սկսեց վազել նախ դանդաղ, հետո ամբողջ ուժով։ Խառնածինը նայեց նրա ետևից։ Նա քրթմնջաց․

― Եթե իսկապես նա շշմել է հարվածից ու խմելուց, ինչպես երևում էր տեսքից, նա դանակի մասին չի մտածի, մինչև այնքան հեռացած լինի, որ կվախենա դրա համար մենակ վերադառնալ այսպիսի մի տեղ։ Հավի սիրտ ունի։

Երկու կամ երեք րոպե հետո սպանված մարդը, վերմակի մեջ փաթաթված դիակը, առանց կափարչի դագաղը և բաց գերեզմանը մնացել էին միայն լուսնի հսկողության տակ։ Նորից խոր լռություն էր տիրում։

Երկու տղաները վազեցին դեպի քաղաք, սարսափից կապված լեզուներով։ Ժամանակ առ ժամանակ նրանք ետ էին նայում, վախենալով, որ իրենց հետևող լինի։ Ճանապարհին պատահող յուրաքանչյուր կոճղ նրանց թվում էր մարդ և թշնամի։ Նրանց շունչը կտրվում էր, իսկ երբ հասան քաղաքի ծայրում գտնվող հյուղակներին, արթնացած մի շան հաչոցը նրանց ոտքերին թևեր տվեց։

― Եթե միայն մինչև կաշվի գործարան հասնելը շունչներս չկտրվի, ― շշնջաց Թոմը, երկու հևոցի արանքում։ ― Այլևս չեմ դիմանում։

Հեքլբերիի փնչոցները նրա միակ պատասխանն էին։ Տղաներն աչքները հառեցին իրենց հույսերի նպատակակետին և մեծ ճիգ գործ դրեցին հաղթահարելու համար այդ տարածությունը։ Նրանք մոտենում էին դրան և ի վերջո, միասին շնչասպառ ներս խոյացան բաց դռնից ու իրենց գոհ զգացին նրա փրկարար հովանու տակ։ Նրանց զարկերակները կամաց֊կամաց հանդարտվեցին, և Թոմը շշնջաց․

― Հեքլբերի, ի՞նչ ես կարծում, դրանից ի՞նչ դուրս կգա։

― Եթե դոկտոր Ռոբինսոնը մահանա, ես կարծում եմ՝ կախաղան։

― Այդպե՞ս ես կարծում։

― Անշուշտ, հաստատ բան է։

Թոմը մի պահ մտածեց, հետո ասաց․

― Ո՞վ պիտի հայտնի, մե՞նք։

― Ի՞նչ ես ասում։ Հապա եթե հանկարծ մի բան պատահի և Հնդկացի Ջոյին չկախեն, նա մեզ կսպանի։ Դա հաստատ բան է, ինչպես հաստատ է, որ այժմ այստեղ պառկած ենք։

― Ես էլ եմ այդպես կարծում, Հեք։

― Եթե որևէ մեկը պիտի հայտնի, թող Մըֆ Պոտերն անի, եթե այդքան խելք ունի։ Նա ընդհանրապես հարբած է լինում։

Թոմը ոչինչ չասաց և շարունակեց մտածել, հետո շշնջաց․

― Հեք, Մըֆ Պոտերը չգիտե, ինչպե՞ս կարող է հայտնել։

― Ինչու՞ չգիտե։

― Որովհետև ճիշտ այն պահին, երբ նա գլխին ստացավ փայտի հարված, Հնդկացի Ջոն արեց այդ բանը։ Կարծո՞ւմ ես․ որ նա կարող էր դա նկատել։ Կարծո՞ւմ ես, որ նա որևէ բան իմացավ։

― Իակապես, ճիշտ ես ասում, Թո՛մ։

― Եվ գուցե փայտի այդ հարվածից նրա խելքը թռած լինի։

― Ո՛չ, չեմ կարծում, Թո՛մ․ նա հարբած էր, ես այդ զգում էի, թեև նա միշտ հարբած է լինում։ Երբ հայրս հարբած էր լինում, կարող էիր գլխին ինչով ասես խփել, և բան չէր լինում։ Նա ինքն էր այդ ասում։ Ուրեմն նույնն է նաև Մըֆ Պոտերի համար։ Եթե հարբած չլիներ, այդ հարվածից գուցե և մեռներ։ Չգիտեմ։

Մտախոհ լռությունից հետո Թոմն ասաց․

― Հեքի, դու վստա՞հ ես, որ կարող ես լռել։

― Թոմ, մենք պարտավոր ենք լռել, դու գիտես։ Այդ հնդիկ սատանան մեզ կատվի ձագերից ավելի հեշտ կխեղդի, եթե խոսենք, և նրան չկախեն։ Լսիր, Թոմ, արի իրար երդվենք, այո, պետք է երդվենք, որ կլռենք։

― Համաձայն եմ, Հեք, դա լավագույն ձևն է․ դե՛, ձեռքդ բարձրացրու և երդվիր, որ․․․

― Օ՜, ո՛չ, այս դեպքում դա շատ քիչ է․ դա լավ է սովորական փոքր դեպքերի համար, հատկապես աղջիկների հետ, որովհետև պարզ է, ի վերջո խաբելու են և դուրս տալու, եթե չարանան, բայց այդպիսի մեծ դեպքի համար պետք է գրություն լինի։ Եվ արյուն։

Թոմն ամբողջ էությամբ ողջունեց այս գաղափարը։ Դա խորհրդավոր էր, մռայլ և սարսափելի։ Ժամանակը, պայմանները, շրջապատը համապատասխանում էին այդպիսի մի գործի։ Լուսնի լույսի տակ նա մի տաշեղ գտավ, գրապնից հանեց «կարմիր ներկի» մի կտոր և այնպես, որ լույսն ընկնի տաշեղի վրա, դժվարությամբ, դանդաղորեն գրեց այս տողերը՝ յուրաքանչյուր բառի վրա լեզուն ատամների արանքում շմփշմփացնելով։

«Հեք Ֆինը և Թոմ Սոյերը երդվում են,

որ պիտի լռեն այս գործի մասին

և տեղն ու տեղը թող մեռնեն, եթե երբևէ

ասեն և խոսք թռցնեն»։

Հեքլբերին հիացած էր Թոմի գրելու հեշտությամբ և ոճի ազնվությամբ։ Նա անմիջապես գնդասեղ հանեց բաճկոնի լամբակից և ուզում էր մարմինը ծակել, բայց Թոմն ասաց․

― Սպասիր, մի արա։ Դա պղնձե գնդասեղ է, կարող է ժանգ ունենալ։

― Ժանգն ի՞նչ բան է։

― Դա թույն է, այո, թույն է։ Մի անգամ փորձիր, դրանից կուլ տուր և կտեսնես։

Թոմը հանեց իր ասեղներից մեկը և տղաները ծակեցին իրենց բթամատերը ու արյուն կաթեցրին։

Ի վերջո, մի քանի կաթիլ արյուն հանելուց հետո ճկույթը որպես գրիչ գործածելով, Թոմը կարողացավ ստորագրել։ Հետո նա Հեքլբերիին ցույց տվեց ինչպես H և F նկարել, և երդմնագիրը պատրաստ էր։ Նրանք հանդիսավորությամբ տաշեղը թաղեցին պատի տակ և համարեցին, որ իրենց լեզուն կողպվել է, և բանալին հեռու գցվել։

Կիսավեր շենքի մյուս ծայրից մի կերպարանք զգուշորեն ներս մտավ, բայց նրանք չնկատեցին։

― Թոմ, ― շշնջաց Հեքլբերին, ― այս երդումը ընդմիշտ փակ կպահի՞ մեր լեզուն․․․

― Անշուշտ։ Ինչ էլ պատահի, մենք պետք է լռենք։ Տեղնուտեղը կմեռնենք, չգիտե՞ս։

― Այո, այդպես է։

Որոշ ժամանակ նրանք շարունակեցին շշնջալ։ Հանկարծ, ճիշտ դրսում, նրանցից տասը քայլ հեռու, մի շուն սկսեց ոռնալ։ Տղաները սարսափահար իրար գրկեցին։

― Մեզանից ո՞ր մեկին նկատի ունի, ― շշնջաց Հեքլբերին։

― Չգիտեմ․ շուտ արա, ծակից նայիր։

― Չէ, դու նայիր, Թոմ։

― Ես չեմ կարող, ես չեմ կարող անել, Հեք։

― Խնդրում եմ, Թոմ, ահա նորից․․․

Օ՜, աստված, շնորհակալ եմ, ― շշնջաց Թոմը, ― ես այդ ձայնը ճանաչում եմ․ Բուլ Հարբիսոնի ձայնն է։

― Օ՜, վերջապես, Թոմ, ես սարսափից մեռնում էի, կարծում էի, թե անտեր շուն է։

Շունը նորից ոռնաց։ Տղաների սիրտը նորից կանգ առավ։

― Օ՜յ, աստված, դա Բուլ Հարբիսոնը չէ, ― շշնջաց Հեքլբերին, ― նայիր, Թոմ։

Վախից դողալով Թոմը տեղի տվեց և աչքը գցեց ճեղքի վրա։ Նրա շունչը հազիվ էր լսվում, երբ ասաց․

― Օ՜յ, Հեք, դա անտեր, թափառական շուն է։

― Շուտ արա, Թոմ, նայիր, ո՞ւմ վրա է ոռնում։

― Հեք, նա պետք է երկուսիս նկատի ունենա, մենք միասին ենք։

― Օ՜յ, Թոմ, երկուսով կորած ենք․ ես գիտեմ, թե ուր պիտի գնամ։ Ես այնքան վատն եմ եղել։

― Ահա և պատժվում եմ․ այս բոլորը նրանից է, որ դպրոցից փախչում էի և անում այն, ինչ մարդիկ ինձ ասում էին չանել։ Ես կարող էի Սիդի նման խելոք լինել, եթե ուզեի։ Բայց, ոչ, չէի լինում։ Եթե այս անգամ ազատվեմ, ես պարզապես կիրակնօրյա դպրոցից դուրս չեմ գալու։

Եվ Թոմն սկսեց հեկեկալ։

― Դո՞ւ ես վատը, ― և Հեքլբերին նույնպես սկսեց հեկեկալ։ ― Սխալվում ես, Թոմ Սոյեր, դու պարզապես բարի հրեշտակ ես ինձ հետ համեմատած։ Օ՜հ, աստված իմ, աստված իմ, երանի ես քո կեսի չափ լավը լինեի։

Թոմն արցունքները կուլ տվեց և սասց․

― Նայիր, Հեքի, նայիր․ նա ետևը մեր կողմն է արել։

Հեքը նայեց հրճվանքը սրտում։

― Ճիշտ որ, առա՞ջ էլ այդպես էր, այո, այդպես էր, իսկ ես՝ հիմարս, այդ մասին չմտածեցի։ Է՛հ, դա շատ լավ է, գիտե՞ս։ Բայց ո՞ւմ նկատի ունի։

Ոռնոցը դադարեց։ Թ ոմը ականջները սրեց։

― Հը՛շշ․․․ Ի՞նչ է այդ, ― շշնջաց նա։

― Կարծես․․․ կարծես խոզ է խռնչում։ Ո՛չ, ինչ֊որ մեկը խռմփացնում է, Թոմ։

― Այո, բայց որտե՞ղ, Հեք։

― Ինձ թվում է, որ մյուս ծայրումն է։ Այսպես է թվում։ Հայրիկը երբեմն այնտեղ քնում էր խոզերի հետ, բայց նա այնպես էր խռմփացնում, որ գլուխդ առ ու փախիր։ Բայց նա, կարծում եմ, սյլևս այս քաղաքը չի վերադառնա։

Արկածախնդրության ոգին մի անգամ ևս արթնացավ տղաների մեջ։

― Հեք, ինձ հետ կգա՞ս, եթե քեզ այնտեղ տանեմ։

― Չէի ուզենա, Թոմ․ բա որ Հնդկացի Ջոն լինի։

Թոմը տատանվեց։ Բայց գայթակղությունը այնքան ուժեղ էր, որ տղաները համաձայնեցին փորձել, պայմանով, որ եթե խռմփոցը դադարի, փախչեն։ Ոտքի ծայրերի վրա, իրար ետևից նրանք առաջ գնացին։ Երբ խռմփոցից հինգ քայլ հեռու էին, Թոմը մի փոքր փայտի կտոր տրորեց, որը սուր աղմուկով ջարդվեց։ Մարդը տնքաց, մի փոքր շարժվեց, և լուսնի լույսն ընկավ նրա դեմքին։ Մըֆ Պոտերն էր։

Տղաների ոտքերն ու մարմիններն անշարժացան, երբ մարդը շրջվեց, բայց նրանց վախն անցավ։ Ոտքի մատների վրա դուրս եկան պատի ճեղքից և մի փոքր հեռվում կանգ առան, իրար հրաժեշտ տալու համար։ Երկար, չարագուշակ ոռնոցը նորից լսվեց գիշերային խավարում։ Նրանք շուռ եկան և տեսան, որ օտար շունը մի քանի քայլ հեռու էր կանգանած Պոտերի պառկած տեղից և երեսը Պոտերին ուղղած, քիթը՝ երկինք, ոռնում էր։

― Օ՜հ, աստված իմ, նրա վրա է, ― բացականչեցին տղաները միաին։

― Լսիր, Թոմ, ասում են, որ մի թափառական շուն ոռնալով եկել է Ջոնի Միլլերի տան շուրջը, երկու շաբաթ առաջ, կեսգիշերին, իսկ գիշերահավը նույն գիշերը մտել է նրանց տունը և սանդղաճաղի վրա կանգնած երգել է, բայց դեռևս ոչ ոք չի մեռնում։

― Այո, բայց մի՞թե հաջորդ շաբաթ օրը Կրեյսի Միլլերը խոհանոցի կրակը չընկավ և չվառվեց։

― Այո, բայց չմեռավ։ Դեռ ավելին․ լավանում է։

― Դե լավ, սպասիր ու տես։ Նա կմեռնի, ինչպես Մըֆ Պոտերը։ Այդպես են ասում նեգրերը, իսկ նրանք նման բաներ շատ լավ են իմանում, Հեք։

Հետո տղաները մտամոլոր բաժանվեցին։

Երբ Թոմը ննջարանի լուսամուտից ներս մտավ, գիշերը համարյա անցել էր։ Նա ծայրահեղ զգուշությամբ հանվեց և քնեց, ինքն իրեն շնորհավորելով, որ ոչ ոք չէր իմացել իր փախուստի մասին։ Նա չէր իմանում, որ մեղմորեն խռմփացնող Սիդը քնած չէր և արթնացել էր մի ժամ առաջ։

Երբ Թոմն արթնացավ, Սիդը հագնվել էր և գնացել։ Լույսից և մթնշաղից երևում էր, որ ուշ էր։ Նա զարմացավ։ Ինչո՞ւ իրեն չէին կանչել, ինչո՞ւ չէին տանջել մինչև արթնանալը, ինչպես սովորաբար։ Այդ մտածումը նրան վախեցրեց։ Հինգ րոպեում հագնվեց և ներքև իջավ, թեև իրեն քնատ և հոգնած էր զգում։ Ընտանիքը դեռևս սեղանի շուրջն էր, բայց նախաճաշն ավարտված էր։ Հանդիմանական ոչ մի խոսք չեղավ, բայց բոլորը խուսափում էին նրան նայելուց։ Այնպիսի լռություն ու հանդիսավորություն կար օդում, որ հանցավորի սիրտը սառեց։ Նա փորձեց ուրախ երևալ, բայց իզուր․ ոչ մի ժպիտ չառաջացրեց, ոչ մի պատասխան չստացավ և լռությունից սիրտը վախ ընկավ։

Նախաճաշից հետո մորաքույրը նրան մի կողմ տարավ, և Թոմը համարյա ուրախացավ, որ ծեծ է ուտելու։ Բայց սխալվեց։ Մորաքույրը լաց եղավ և ասաց, թե ինչպես է կարողանում այդպես կոտորել իր ծեր սիրտը։ Ի վերջո, նա ասաց, որ եթե այդպես շարունակվի և ինքն իրեն կործանի, իր սպիտակ մազերը կհասցնի գերեզման, որովհետև անօգուտ էին Թոմին ուղղելու փորձերը։ Այդ ավելի վատ էր, քան հազար անգամ ծեծ ուտելը։ Թոմը լաց եղավ, խնդրեց ներել, նորից ու նորից խոստացավ փոխվել և թողություն ստացավ, միաժամանակ զգալով, որ հասել էր ոչ կատարյալ ներման և շատ թույլ վստահության էր արժանացել։

Նա դուրս եկավ շատ դժբախտ ու փորձ անգամ չարեց եղբորից վրեժ լուծել։ Այնպես որ Սիդն իզուր էր ետևի դռնից փախել։ Թոմը դպրոց գնաց ընկճված ու տխուր և Ջո Հարպըրի հետ դասից փախչելու համար պատժվեց մի մարդու տեսքով, որի սիրտը լիքն էր ծանր վշտերով և անտարբեր էր շրջապատի նկատմամբ։ Հետո նստեց իր գրասեղանի առաջ, արմունկները դրեց սեղանին և ծնոտը առավ ձեռքերի մեջ ու պատին նայեց քարացած հայացքով մի մարդու, որի վշտերը հասել էին ծայրահեղ սահմանի և ավելին լինել չէին կարող։ Նրա արմունկը դեմ առավ մի կոշտ իրի։ Երկար ժամանակ հետո նա դանդաղ և տխրորեն փոխեց իր դիրքը և այդ առարկան վերցրեց ծանր հոգոցով։ Թղթի մեջ փաթաթված բան էր։ Նա բացեց այդ։ Մի երկար, խոր, տանջալից հոգոց հետևեց դրան, և նրա սիրտը կտոր֊կտոր եղավ։ Իր պղնձե գնդակն էր։

Այս վերջին փետուրը կոտրեց ուղտի մեջքը։

Կեսօրվա մոտ ամբողջ քաղաքը էլեկտրականացված էր սարսափելի նորությունից։ Հեռագրի կարիք չկար, որի մասին այդ ժամանակ չէին էլ երազում։ Լուրը մարդուց մարդ թռավ, խմբից խումբ, տնից տուն հեռագրից մի քիչ պակաս արագությամբ։ Դպրոցի տնօրենը կեսօրից հետո, իհարկե, արձակեց երեխաներին։ Քաղաքը կտարակուսեր, եթե նա այդպես չաներ։

Սպանված մարդու մոտ արյունոտ դանակ էին գտել, և մի մարդ պնդել էր, թե դա պատկանում է Մըֆ Պոտերին։ Այդպես էր տարածվում պատմությունը։ Պատմում էին, որ գիշերը մի ուշացած քաղաքացի տեսել էր Պոտերին լվացվելիս, և թե Պոտերը անմիջապես փսխել էր։ Կասկածելի հանգամանքներ էին, հատկապես լվացվելը, որը Պոտերի սովորությունների մեջ չէր մտնում։ Պատմում էին նաև, որ քաղաքը խուզարկվել էր «մարդասպաններին» գտնելու համար (ժողովուրդը միշտ կասկածելին համարում է ապացույց) և թե չէին կարողացել գտնել։ Գլխավոր փողոցները և ամեն ուղղությամբ ձիավորներ էին ուղարկված։ Իբր թե շերիֆը «վստահ էր», որ մինչև երեկո հանցագործը կձերբակալվեր։

Ամբողջ քաղաքը հոսում էր դեպի գերեզմանատուն։ Տխրությունը մոռացած Թոմը միացավ մյուսներին, ոչ նրա համար, որ նա հազար անգամ չէր նախընտրի ուրիշ ուղղությամբ գնալ, այլ որովհետև մի սարսափելի, անբացատրելի ուժ նրան այնտեղ էր քաշում։ Հասնելով ահռելի վայրը, նա մարդկանց արանքով սողաց և տեսավ այդ սարսափելի տեսարանը։ Նրան թվաց, թե մի դար է անցել իր այստեղ լինելուց հետո։ Մեկը նրա թևը բռնեց։ Դարձավ և հանդիպեց Հեքլբերիի աչքերին։ Հետո երկուսն էլ ուրիշ կողմ նայեցին և մտածեցին, թե արդյո՞ք որևէ մեկը, որևէ բան նկատեց իրենց հայացքի մեջ։ Բայց բոլորը խոսում էին, իրենց ուշադրությունը ոևեռած առջևում բացված սարսափելի տեսարանին։

«Խեղճ մարդ», «խեղճ երիտասարդ», «սա պետք է խրատ լինի դիակ գողացողներին», «Մըֆ Պոտերը կկախվի դրա համար, եթե գտնեն» ― այդպիսի արտահայտություններ էին լսվում։ Իսկ քարոզիչն ասաց․ «Դա երկնային պատիժ է․ այս գործի մեջ նրա մատը կա»։

Թոմը ոտից գլուխ դողաց, որովհետև նրա հայացքը ընկավ Հնդկացի Ջոյի մռայլ դեմքին։ Այդ պահին ժողովուրդն սկսեց ճանապարհ բացել, և մի քանի ձայներ լսվեցին։ «Նա՛ է, նա՛ է, նա ինքն է գալիս»։

― Ո՞վ է, ո՞վ ― հարցրեցին բազմաթիվ ձայներ։

― Մըֆ Պոտերը։

― Տեսեք, կանգ առավ, տեսեք, ետ է դառնում, մի՛ թողեք, որ փախչի։

Թոմի գլխավերևը, ծառերի վրա գտնվող մարդիկ ասացին, որ նա չի փախչում, նա պարզապես մտածկոտ ու զարմացած է երևում։

― Դժոխային անամոթություն, ― ասաց մեկը, ― ուզեց գալ և հանգիստ նայել իր արած գործին, մարդու չէր սպասում։

Ժողովուրդը կիսվեց, և շերիֆը, Պոտերի ձեռքից բռնած, մոտեցավ։ Խեղճ մարդու դեմքը այլայլված էր, աչքերը մատնում էին նրան պատած սարսափը։ Երբ Պոտերը հասավ սպանված մարդու մոտ, ամբողջ մարմնով դողաց, ձեռքերով ծածկեց դեմքը և սկսեց լաց լինել։

― Այդ ե՛ս չեմ արել, բարեկամներ, ― լաց եղավ նա, ― պատվո խոսք եմ ասում, որ ես չեմ արել։

― Ո՞վ է քեզ մեղադրում, ― հնչեց մի ձայն։

Այս ձայնը խելքի բերեց նրան։ Պոտերը բարձրացրեց դեմքը և շուրջը նայեց՝ աչքերում հուսահատություն։ Նա տեսավ Հնդկացի Ջոյին և բացականչեց․

― Օ՜, հնդիկ Ջո, դու ինձ խոստացար, թե երբեք․․․

― Դա քո՞ դանակն է, ― շերիֆը դանակը դրեց նրա առջև։ Պոտերը ցած կընկներ, եթե չբռնեին նրան և գետնին չնստեցնեին, նա ասաց․

― Ինչ֊որ բան ինձ ասում էր, որ եթե չվերադառնամ․․․ ― նա դողաց․ հետո անուժ ձեռքը շարժեց հուսահատ շարժումով և ասաց․ ― Պատմիր նրանց, Ջո, պատմիր նրանց, այլևս ի՞նչ իմաստ ունի․․․

Հե քլբերին և Թոմը մունջ ու քարացած մնացել էին և լսում էին, թե ինչպես այդ քարասիրտ ստախոսը հանդարտ պատմում էր։ Ամեն րոպե նրանք սպասում էին, որ անամպ երկինքը աստծո կրակը թափի նրա գլխին և զարմանում էին, տեսնելով, թե ինչքան է ուշանում հարվածը։ Եվ երբ նա ավարտեց ու դեռ ողջ առողջ էր մնում, նրանց մեջ արթնացավ երկչոտ ցանկությունը՝ երդումը խզելու և ազատելու խեղճ բանտարկյալի կյանքը, չքացավ, որովհետև պարզ էր, որ այս չարագործը հոգին ծախել էր սատանային և ճակատագրական կլիներ դեմ գնալ այդպիսի ուժի։

― Ինչո՞ւ չփախար, ինչո՞ւ եկար այստեղ, ― ասաց մեկը։

― Ուրիշ կերպ չէի կարող, իմ ձեռքին չէր, ― տնքած Պոտերը, ― ես ուզեցի փախչել, բայց այստեղից բացի ուրիշ տեղ չկարողացա գնալ։ ― Եվ նա նորից սկսեց լաց լինել։

Հնդկացի Ջոն իր պատմությունը կրկնեց մի քանի րոպե հետո նույն հանգստությամբ և երդվեց։ Եվ տղաները տեսնելով, որ կայծակը չէր խփում նրան, վերջնականապես համոզվեցին, որ Ջոն հոգին ծախել է սատանային։ Այժմ հնդիկը նրանց համար դարձավ ամենահետաքրքրական էակը, որ երբևէ տեսել էին և իրենց կախարդված աչքերը չէին կարողանում նրանից հեռացնել։ Նրանք որոշեցին գիշերները դիտել նրան, եթե առիթը ներկայանա, այն հույսով, որ գուցե սատանայական որևէ բան տեսնեն։

Հնդկացի Ջոն օգնեց սպանված մարդու դիակը վերցնելուն և մի սայլի վրա դնելուն։ Բազմությունը ցնցվեց․ ասացին, որ այդ պահին վերքից արյան կաթիլներ գլորվեցին։ Տղաները հույս ունեցան, որ այդ բարեբախտ պատահարը կասկածը կուղղի ճիշտ ուղղությամբ, բայց հիասթափվեցին, որովհետև մի քաղաքացի նկատեց․

― Երեք ոտնաչափ հեռու էր Մըֆ Պոտերը, երբ այդ կատարվեց։

Այդ դեպքից հետո, ավելի քան մի շաբաթ, սարսափելի գաղտնիքը ու խղճի խայթը Թոմին հանգիստ չէին տալիս․ մի առավոտ, նախաճաշին, Սիդն ասաց․

― Թոմ, քնիդ մեջ շուռումուռ ես գալիս և այնքան շատ ես խոսում, որ ինձ քնել չես թողնում։

Թոմը գույնը գցեց և աչքերը գետնին հառեց։

― Դա վատ նշան է, ― ասաց մորաքույր Պոլին լրջորեն․ ― Ի՞նչ կա մտքումդ, Թոմ։

― Ոչինչ, ոչինչ չկա․ ― բայց տղայի ձեռքը այնպես դողաց, որ նա սուրճը թափեց։

― Եվ այնպիսի բաներ ես խոսում,― ասաց Սիդը։ ― Երեկ գիշեր դու ասացիր․ «Արյո՛ւն է, արյո՛ւն է»։ Դու այդ մի քանի անգամ կրկնեցիր։ Հետո ասացիր․ «Այդպես մի տանջիր, ես, ես կպատմեմ»։ Կպատմե՞ս, ի՞նչ կպատմես։

Ամեն ինչ պտտվեց Թոմի առջև։ Դժվար էր ասել, թե ինչ կարող էր պատահել այժմ, բայց բարեբախտաբար մորաքույր Պոլիի դեմքից չքացավ մտահոգությունը, և Թոմին օգնության եկավ առանց իմանալու։ Նա ասաց․

― Սըսս․․․ այդ սարսափելի սպանություն է։ Ես ինքս ամեն գիշեր այդ մասին երազ եմ տեսնում։ Երբեմն երազումս այնպես է լինում, որ իբր ես եմ այն արել։

Մերին ասաց, որ ինքն էլ նույն ձևով ազդված է։ Սիդը բավարարված թվաց։ Թոմը նրանց մոտից հեռացավ ինչքան կարող էր արագ և դրանից հետո, ատամնացավից գանգատվելով, մի շաբաթ ծնոտը կապում էր գիշերները։ Նա երբեք չիմացավ, որ Սիդը գիշերները դիտում էր նրան և հաճախ քանդում էր կապը և արմունկներին հենված, երկար ժամանակ լսում, հետո նորից կապը տեղն էր դնում։ Թոմի լարված ուղեղը քիչ առ քիչ հանգստացավ, իսկ ատամնացավը մոռացվեց։ Եթե Սիդը Թոմի անկանոն մռմռոցներից որևէ բան հասկացավ, ոչ ոքի չասաց։ Թոմին թվում էր, որ իր դպրոցական ընկերները երբեք չեն կարող սատկած կատուների մասին հարցեր չտալ և չեն թողնի, որ իր վիշտը մոռանա։ Սիդը նկատեց, որ Թոմը երբեք հարցաքննություններին չէր մասնակցում, թեև նրա սովորությունն էր նման դեպքերում առաջնորդ լինել։ Նա նկատեց, որ Թոմը երբեք որպես վկա հանդես չէր գալիս։ Դա տարօրինակ էր։ Սիդը բաց չթողեց նաև այն փաստը, որ Թոմը շեշտված խուսափողականություն է հանդես բերում այդ հարցերի ժամանակ ու միշտ փախչում է դրանից, երբ հնարավոր է լինում։ Սիդը հիանում էր, բայց ոչինչ չէր ասում։ Ի վերջո, նույնիսկ այդ տիպի հարցերը գնալով անհետաքրքիր դարձան և դադարեցին տանջել Թոմի խիղճը։

Վշտի այդ ծանր շրջանում, ամեն օր կամ երկու օրը մեկ, Թոմը առիթ էր գտնում, գնում էր բանտի երկաթապատ լուսամուտի մոտ և «մարդասպանին» տալիս էր մի կտոր խմորեղեն, երբ ձեռք էր բերում։ Բանտը փոքր, աղյուսաշեն շենք էր, քաղաքի ծայրին և ճահճի մեջ։ Պահակներ չկային, որովհետև բանտը հազվադեպ էր զբաղված լինում։ Այդ նվերները մեծապես օգնում էին Թոմի խիղճը հանգստացնելուն։ Քաղաքացիները շատ էին ուզում պատժել Հնդկացի Ջոյին դիակներ գողանալու համար, բայց այնպիսի սարսափելի բնավորություն ուներ նա, որ ոչ ոք չէր ուզում այդ գործում առաջինը հանդես գալ, այդ իսկ պատճառով իրենց մտադրությունից հրաժարվեցին։ Երկու անգամ էլ նա իր հայտարարությունը սկսեց կռվից հետո եղածներից, առանց խոստովանելու դիակի գողությունը, որն ավելի առաջ էր եղել։ Հետևաբար, ավելի լավ համարվեց դատարանում առայժմ այդ հարցը չբարձրացնել։

Թոմի ուղեղը շեղվեց իր գաղտնի մտահոգություններից, որովհետև գտավ նոր և ավելի ծանր պատճառ՝ զբաղվելու։ Բեքի Թեչըրը դադարել էր դպրոց գալ։ Մի քանի օր Թոմը պայքարեց իր հպարտության դեմ և փորձեց «վիշտը քամուն տալ»։ Նա սկսեց գիշերները շրջել աղջկա հոր տան շրջակայքում և իրեն շատ դժբախտ էր զգում։ Բեքին հիվանդ էր։ Իսկ եթե մեռնե՞ր։ Այդ մտածողության մեջ հուսահատություն կար։ Նա այլևս պատերազմներով, նույնիսկ ծովահենությամբ չէր հետաքրքրվում։ Կյանքի հմայքը կորել էր, մնացել էր միայն թախիծը։ Նա մի կողմ դրեց գլորանն ու փայտը։ Դրանք այլևս հաճույք չէին պատճառում։ Մորաքույրը մտահոգված էր։ Նա բոլոր տեսակի դեղերը փորձեց տղայի վրա։ Մորաքույր Պոլին այն մարդկանցից էր, որոնք հափշտակվում են պատենդ ունեցող դեղերով և բոլոր այն նորանոր մեթոդներով, որոնք առողջացնում կամ բարելավում են։ Այդպիսի բաների առաջին փորձարկողն էր նա։ Երբ բուժման գծով որևէ նոր բան էր հայտնվում, նա անմիջապես իրարանցման մեջ էր ընկնում, ուզում էր փորձել։ Ոչ իր վրա, որովհետև նա չէր հիվանդանում, այլ որևէ մեկի, ով ձեռքն ընկներ։ Նա բաժանորդ էր բոլոր, «Առողջապահություն» պարբերաթերթերի ու շառլատանական բրոշյուրների և դրանց հանդիսավոր տգիտությունը նրա համար շնչելու օդ էր։ Ամբողջ հիմարությունը, որ դրանք պարունակում էին, թե ինչպե՞ս պիտի օդափոխվել, ինչպես քնել, ինչպես վեր կենալ, ինչ ուտել, ինչ խմել, ինչքան զբաղվել մարմնամարզությամբ, միտքը ինչքան և ինչպես զբաղեցնել, ինչ տեսակ հագուստ հագնել ― այս ամբողջը նրա համար ավետարանի խոսք էր, և նա երբեք չէր նկատում, որ այդ ամսվա «առողջական» ամսագրերը ընդհանրապես հակասում էին նախորդ ամսվա ամսագրերին։ Նա պարզհոգի և բարի էր, այդ պատճառով էլ հեշտորեն զոհ էր դառնում։ Ի մի հավաքած շաղակրատող ամսագրերն ու կեղծ դեղերը, մահով զինված, իր դժգույն ձին նստած, նա փոխաբերական լեզվով խոսում էր « իր ետևից եկող դժողքի մասին»։ Բայց երբեք չէր կասկածում, որ ինքը բուժող հրեշտակ չէր իր հիվանդ հարևանների համար, ոչ էլ ամենաբույժ սպեղանի։

Ջրաբուժությունն այդ ժամանակ նորություն էր, և Թոմի վատ դրությունը՝ ծառից ընկած պտուղ։ Նա Թոմին արթնացնում էր լույսը չբացված, տանում էր ցախատուն և սառը ջուր ցողում վրան։ Հետո պինդ շփում էր կոշտ սրբիչով, փաթաթում սավանի մեջ և վերմակներով ծածկում, որ տղան լավ քրտներ և մարմնի ծակոտիներից դուրս գային դեղին բծերը, ինչպես ասում էր Թոմը։

Բայց, հակառակ այս բոլորին, տղան գնալով ավելի թախծոտ, անգույն ու խղճալի էր դառնում։ Մորաքույրը բուժմանն ավելացրեց տաք լոգանքներ, ցնցուղ։ Տղան մնում էր ընկճված, ինչպես դիակառք։ Նա սկսեց բուժիչ ջրի մեջ ախորժակ բացող դեղեր և պլաստերներ ավելացնել։ Նա իր ուժերը փորձեց ինչքան կարող էր և տղային պատեց ամեն տեսակ կեղծ դեղերով։

Թոմն անտարբեր էր դարձել հալածանքի հանդեպ, և դա ծեր կնոջ սիրտը լցրեց անհանգստությամբ։ Այդ անտարբերությունը ամեն կերպ պետք էր կոտրել։ Այդ ժամանակ նա առաջին անգամ լսեց «ցավ կտրող»֊ի մասին։ Նա անմիջապես պատվիրեց դրանից։ Փորձեց և լցվեց երախտագիտությամբ։ Դա պարզապես հեղուկ կրակ էր։ Նա մի կողմ թողեց ջրաբուժությունը, մնացած բոլորը և հավատքը կենտրոնացրեց «ցավ կտրող»֊ի վրա։ Նա Թոմին թեյի մի լիքը գդալ խմեցրեց և խոր մտահոգությամբ սպասեց արդյունքին։ Պառավի մտահոգությունն անմիջապես անցավ, հոգին նորից խաղաղվեց, որովհետև «անտարբերությունը» կոտրվեց։ Տղան չէր կարող ավելի վայրի, ավելի մեծ հետաքրքրություն ցույց տալ, եթե նրա տակ կրակ վառեին։

Թոմն զգաց, որ սթափվելու ժամանակն էր։ Այդ տեսակ կյանքը բավական ռոմանտիկ էր, բայց սկսում էր շատ քիչ հետաքրքիր լինել։ Նա մտածեց ազատվելու զանազան պլաններ մշակել և ի վերջո որոշեց ընդունել, որ «ցավ կտրող»֊ը օգնել է։ Նա այնքան հաճախ էր այդ դեղից պահանջում, որ անիմաստ դարձավ, և մորաքույրն ասաց, որ նա իր գլխի ճարը տեսնի, իր ձեռքով ընդունի դեղը, դադարի իրեն անհանգստացնելուց։ Եթե բուժվողը Սիդը լիներ, պառավը չէր դադարի հաճույք զգալուց, բայց քանի որ դա Թոմն էր, նա շարունակում էր գաղտնի հետևել շշերին։ Նա տեսավ, որ շշի պարունակությունը պակասում է, բայց մտքովն էլ չանցավ, որ տղան բուժում էր հյուրասենյակի տախտակամածի մեծ ճեղքը։

Մի օր Թոմը բուժում էր ճեղքը, երբ մորաքրոջ դեղին կատուն մլավելով և թեյի գդալին նայելով, մոտեցավ ագահորեն խնդրելով, որ համը նայի։ Թոմն ասաց․

― Մի խնդրիր, Պիտեր, եթե իսկապես դրա կարիքը չես զգում։

Բայց Պիտերը նշան արեց, որ զգում է։

― Ավելի լավ է վստահ լինես։

Պիտերը վստահ էր։

― Դե, դու ինքդ ես խնդրում, և ես տալիս եմ, որովհետև ագահ չեմ։ Եթե դուրդ չգա, ոչ ոքի չմեղադրես, բացի քեզանից։

Պիտերը համաձայնեց։ Թոմը բաց արեց կատվի բերանը և «ցավ կտրող»֊ը լցրեց ներս։ Պիտերը մի քանի յարդ թռավ օդում, հետո մի սուր ճիչ արձակեց և սկսեց սենյակում պտտվել կահույքին խփելով, ծաղկամանները գլորելով և տնով մեկ աղմուկ հանելով։ Ապա ետևի թաթերին կանգնելով, սկսեց ինչ֊որ խենթ ուրախությամբ գլուխը բարձր պահած՝ շրջել անզուսպ հրճվանքով։ Հետո նորից սկսեց սենյակում պտտվել, ավերածություն ու քաոս տարածելով իր ճանապարհին։ Մորաքույր Պոլին ճիշտ ժամանակին ներս մտավ և տեսավ, թե ինչպես կատուն մի քանի «խաղ խաղաց, վերջին անգամ թռիչք կատարեց և լուսամուտից դուրս թռավ, մնացած ծաղկամանները հետը տանելով։ Ծեր լեդին զարմանքից քարացած՝ նայեց ակնոցի վերևից։ Թոմը հատակին գալարվում էր, ծիծաղից շնչակտուր լինում։

― Թոմ, ի՞նչ է պատահել կատվին։

― Չգիտեմ, մորաքույր, ― կմկմաց Թոմը։

― Երբեք այդպիսի բան չեմ տեսել։ Ինչի՞ց այդպես դարձավ։

― Իսկապես չգիտեմ մորաքույր։ Կատուները միշտ այդպիսի բաներ են անում, երբ ուրախ են լինում։

― Իսկապե՞ս։ ― Նրա խոսելու տոնի մեջ մի բան կար, որը Թոմին զգաստացրեց։

― Այո, այդպես է։ Ես այդպես եմ կարծում։

― Կարծու՞մ ես։

― Այո մորաքույր։

Ծեր լեդին կռացավ։ Թոմը դիտում էր տագնապալից հետաքրքրությամբ։ Նա շատ ուշ հասկացավ մորաքրոջ մտադրությունը։ Մահճակալի տակ երևում էր թեյի գդալը։ Մորաքույր Պոլին վերցրեց այն, բարձրացրեց։ Թոմը ետ֊ետ գնաց և հայացքը խոնարհեց։ Մորաքույր Պոլին նրան բարձրացրեց սովորական ձևով, ականջից բռնեց և մատնոցով պինդ խփեց գլխին։

― Այժմ, սիրելիս, ինչու՞ ես այդպես վարվում այդ խեղճ, անլեզու հայվանի հետ, հը՞։

― Ես այդ արեցի խղճալուց, որովհետև նա մորաքույր չունի։

― Մորաքույր չունի․․․ այ դու ապուշիկ։ Մորաքույրն ի՞նչ կապ ունի դրա հետ։

― Մեծ կապ։ Եթե մորաքույր ունենար կմտահոգվեր նրա մասին։ Առանց խղճալու կվառեր նրա ներսը, չմտածելով, թե նա մարդ է։

Մորաքույր Պոլին հանկարծ խղճի խայթ զգաց։ Հարցը նոր լույսով պատկերացավ․ այն, ինչ դաժան էր կատվի համար, կարող էր դաժան լինել նաև երեխայի համար։ Նա սկսեց մեղմանալ։ Զղջաց։ Պառավի աչքերը մի փոքր խոնավացան, և նա ձեռքը Թոմի գլխին դնելով, մեղմորեն ասաց․

― Ես քո լավն էի ցանկանում, Թոմ։ Եվ դա օգնեց քեզ։ Թոմը նրա դեմքին նայեց լրջության մեջ հազիվ նկատելի հեգնանքով․

― Ես գիտեմ, որ դու իմ լավն էիր ցանկանում, մորաքույր, ինչպես ես՝ Պիտերի լավը։ Ես նրան լավություն արեցի։ Ես երբեք չեմ տեսել, որ նա այդքան ուրախ լինի։

― Է՜, հերիք է, Թոմ, գնա, քանի ինձ չես վշտացրել։ Եվ փորձիր լավ տղա լինել գոնե մի անգամ։ Դու այլևս դեղ ընդունելու կարիք չունես։

Թոմը ժամանակից շուտ դպրոց հասավ։ Նկատվում էր, որ այս տարօրինակ երևույթը վերջերս ամեն օր էր տեղի ունենում։ Եվ այժմ, ըստ վերջին ժամանակների սովորության, փոխանակ ընկերների հետ խաղալու, մնաց բակի դռան մոտերքում։ Ասում էր, թե հիվանդ է, և հիվանդի տեսք ուներ։ Նա աշխատում էր ամեն կողմ նայողի տեսք ունենալ, բայց իսկապես նայում էր դեպի փողոցը։ Այդ պահին երևաց Ջեֆ Թեչըրը, և Թոմի դեմքը պայծառացավ։ Նա մի պահ դիտեց, հետո վշտահար դուրս եկավ։ Երբ Ջեֆ Թեչըրը տեղ հասավ, Թոմը մոտեցավ նրան և անընդհատ առիթ էր ման գալիս Բեքիի մասին խոսելու, բայց բութ տղան ոչ մի կերպ գլխի չէր ընկնում։ Թոմը նայում էր ու նայում, հույսով լցվում ամեն անգամ, երբ վառ գույնի մի զգեստ էր երևում, և ատում էր դրա տիրոջը, երբ տեսնում էր, որ դա իր ուզածը չէ։ Ի վերջո, շրջազգեստները դադարեցին երևալուց, և նա վերջնականապես հուսահատության մեջ ընկավ։ Մտավ դպրոցի դատարկ սենյակը և նստեց տառապելու։ Հետո մի շրջազգեստ էլ անցավ դռնով, և Թոմի սիրտը սաստիկ տրոփեց։ Հաջորդ վայրկյանին նա դրսումն էր և հնդիկի պես «մոլեգնած» ճչում էր, ծիծաղում, տղաներին հալածում, կյանքի կամ հաշմանդամ դառնալու գնով ցանկապատի վրայով թռչում, ձեռքերի վրայով գլորվում, գլխի վրա կանգնում, անում էր իր իմացած բոլոր հերոսական արարքները և երկյուղով նայում, թե Բեքի Թեչըրը տեսնո՞ւմ է։ Բայց աղջիկն այդ բոլորի հանդեպ կարծես անտարբեր էր։ Նա չէր էլ նայում։ Կարո՞ղ էր պատահել, որ աղջիկը չնկատեր Թոմին։ Տղան իր գործունեությունը փոխադրեց աղջկա մոտերքը, սկսեց նրա շուրջը պտտվել մարտական կոչերով, վերցրեց տղաներից մեկի գլխարկը և գցեց դպրոցի կտուրը, խուժեց տղաների մի խմբի մեջ, նրանց այս ու այն կողմ գցելով և փռվեց Բեքիի քթի տակ, համարյա վախեցնելով նրան։ Աղջիկը շուռ եկավ, քիթը երկինքը տնկած, և Թոմը լսեց նրա խոսքերը․

― Փը՜ֆ, ոմանք կարծում են, թե իրենք շատ ճարպիկ են․․․ միշտ իրենց ցույց են տալիս։

Թոմի այտերը վառվեցին։ Նա իրեն հավաքեց, վեր կացավ տխուր, ընկճված և գլխիկոր մի կողմ քաշվեց։

Թոմը վճռել էր։ Նա ընկճված էր ու անհույս։ Մտածում էր, որ ինքը մոռացված և բարեկամներից զուրկ տղա էր, ոչ ոք չի սիրում իրեն։ Երբ իմանան, թե ինչ բանի են մղել իրեն, գուցե զղջան։ Փորձեց ուղղվել, բայց թույլ չտվին, որովհետև նրանք մի բան էին միայն ցանկանում․ իրենից ազատվել։ Ուրեմն, թող այդպես լինի, թող նրան մեղադրեն հետևանքների համար, ինչո՞ւ չէ։ Բարեկամ չունեցողը ի՞նչ իրավունք ունի դժգոհելու։ Այո, նրան ի վերջո մղել էին այդ բանին, նա կվարի ոճրագործի կյանք։ Ընտրություն չկար։ Մինչ այդ Թոմը հասել էր Միդս Լեյն մարգագետնի մյուս ծայրը և հեռվից լսեց աշակերտներին հետճաշյա դասի կանչող զանգի ձայնը։ Շատ ծանր էր։ Հակառակ իր կամքի, նա վռնդված էր ցուրտ աշխարհը․ պետք է հնազանդվեր։ Բայց Թոմը ներում էր մարդկանց։ Հետո արտասուքն ավելի ավելացավ։

Ճիշտ այդ պահին նա հանդիպեց իր մտերիմ ընկերոջը՝ մռայլ Ջո Հարպերին, որը, ըստ երևույթին, հոգում ուներ մի մեծ և դառը կսկիծ։ «Մի նպատակ ունեցող երկու ընկերները» անշուշտ իրար միացան։ Թևքով աչքերը սրբելով, Թոմն սկսեց ինչ֊որ բան ասել տնից փախչելու իր որոշման մասին, որտեղ նրա հետ խիստ էին վարվում և բանի տեղ չէին դնում։ Խոսեց արտասահման գնալու մասին, որտեղից երբեք չէր վերադառնալու։ Նա ավարտեց խոսքը, հուսալով, որ Ջոն իրեն չի մոռանա։

Բայց պարզվեց, որ Ջոն ուզում էր նման մի խնդրանք անել Թոմին և այդ նպատակով եկել էր նրան հանդիպելու։ Մայրը, ինչ֊որ կրեմ խմելու համար, որ նա նույնիսկ չէր համտեսել և այդ մասին ոչինչ չգիտեր, ծեծել էր նրան։ Պարզ էր, որ մայրը հոգնել էր իրենից և ցանկանում էր, որ որդին հեռանա։ Եթե նա այդպես էր զգում, տղային ոչինչ չէր մնում անել, բացի ենթարկվելուց։ Նա հույս ուներ, որ մայրը երջանիկ կլիներ և երբեք չէր զղջա իր խեղճ տղային դուրս քշելու համար, թեկուզ անզգա աշխարհում նա տառապի ու մահանա։

Մինչ երկու տղաները տխուր քայլում էին, նրանք խոսք տվին եղբայրների պես իրար թև֊թիկունք լինել և երբեք չբաժանվել, մինչև մահը ազատի նրանց այս տանջանքներից։ Հետո սկսեցին իրենց ծրագրերն առաջադրել։ Ջոն ուզում էր ճգնավոր դառնալ և ինչ֊որ քարանձավում ապրելով, ի վերջո մահանալ ցրտից, բայց լսելով Թոմին, նա համաձայնեց, որ հանցագործի կյանքը առավելություններ ունի և որոշեց ծովահեն դառնալ։

Սենտ֊Պիտերսբուրգից երեք մղոն հեռու, ուր Միսիսիպի գետը մեկ մղոնից ավելի լայնություն ունի, կար մի երկար ու նեղ անտառապատ կղզի, ծանծաղուտ, ավազոտ ծայրամասով, որը հարմար էր որպես ավազականոց։ Կղզին անմարդաբնակ էր, ընկած էր հակառակ ափի կողմը, որը ծածկված էր համարյա կուսական անտառով։ Ուրեմն՝ Ջեկսոնի կղզին ընտրված էր։ Թե ո՞վ էր լինելու նրանց ծովահենության «առարկան», այդ մասին չմտածեցին։ Հետո գտան Հեքլբերի Ֆիննին, որն անմիջապես միացավ տղաներին, որովհետև բոլոր ասպարեզները նրա համար մեկ էին․ նա անտարբեր էր։ Նրանք որոշեցին հանդիպել հարմար ժամին, այսինքն՝ կեսգիշերին, մի ամայի տեղում, ավանից երկու մղոն վերև, գետափին։ Այնտեղ կար փայտե մի փոքր լաստ, որը նրանք նպատակ ունեին գրավել։ Յուրաքանչյուրը խայծ, կարթեր և սննդամթերք պետք է բերեր, դրանք գողանալով հնարավորին չափ մութ ու խորհրդավոր ձևով, ինչպես վայել է ավազակներին։ Հետմիջօրեից առաջ նրանք հպարտությամբ քաղաքում լուր տարածեցին, թե շուտով քաղաքում «մի բան» պիտի լինի։ Այս անորոշ լուրը ստացողներին նախազգուշացնում էին «լուռ» մնալ ու սպասել»։

Կեսգիշերի մոտ Թոմը խոզի ապուխտով և ուրիշ ավարներով եկավ․․․ սպասեց խիտ խոտերի մեջ, մի ուղղաձիգ զառիթափի վրա, հանդիպման վայրի վերևում։ Աստղալույս էր և խաղաղ։ Հսկա գետը հանգստացող օվկիանոսի նման էր։ Թոմը մի պահ ականջը ձայնի պահեց, ոչ մի ձայն լռությունը չէր խզում։ Հետո ցածր, պայմանավորված ձևով սուլեց։ Նրան պատասխանեցին զառիթափի տակից։ Թոմը երկու անգամ էլ սուլեց։ Այդ ազդանշաններին նույն ձևով պատասխանեցին։ Հետո մի զուսպ ձայն ասաց․

― Ո՞վ է եկողը։

― Թոմ Սոյերը, Իսպանական ծովի Սև Վրիժառուն։ Ձեր անունը տվեք։

― Հեք Ֆինը՝ Արյունոտ Ձեռքը, և Ջո Հարպըրը՝ Ծովերի Սարսափը։

Այդ անունները Թոմը ընտրել էր իր սիրած գրքերից։

― Լավ, ասացեք պայմանական խոսքը։

Գիշերային խավարում երկու հոգի խռպոտ շշուկով արտասանեցին սարսափելի բառը․

«Արյուն»։

Թոմը զառիթափից գցեց ապուխտը և ետևից ցած գլորվեց, վնասելով մաշկը և շորերը։ Զառիթափի եզերքով դեպի ներքև հեշտ ու հարմարավետ ճանապարհ կար, բայց այն չուներ արկածի դժվարությունը և վտանգը, որը բարձր են գնահատում ծովահենները։

Ծովերի սարսափը բերել էր խոզապուխտի մի կող, որը շատ դժվարությամբ էր տեղ հասցրել։ Արյունոտ Ձեռքը՝ Ֆինը մի կաթսա էր գողացել և մի քիչ կիսաչոր ծխախոտ։ Բերել էր նաև եգիպտացորենի մի քանի ցողուն՝ ծխամորճ պատրաստելու համար, թեև բացի իրենից, ծովահեններից ոչ մեկը ոչ ծխում էր, ոչ ծամում։ Իսպանական Ծովի Սև Վրիժառուն հայտարարեց, որ չի կարելի առանց կրակի գործի անցնել։ Դա խելոք միտք էր․ այդ ժամանակ լուցկին համարյա հայտնի չէր։ Նրանք հեռվում՝ հարյուր յարդ վերև, մի լաստի վրա կրակ տեսան և զգուշությամբ գնացին այնտեղ ու մի խանձող վերցրին։ Այդ գործողությունը նրանք վերածեցին մի տպավորիչ արկածախնդրության․ իրար «հեյ» էին ասում երբեմն և հանկարծ կանգ առնում մատը շրթների վրա դրած, ձեռքերը դնում երևակայական դաշույնների վրա և կիսաձայն հրամաններ արձակում, եթե «թշնամին» շարժվի, դաշույնը «խրիր մինչև կոթը», որովհետև «մեռելները չէին մատնում»։ Նրանք շատ լավ գիտեին, որ լաստավորները քաղաք էին գնացել, որտեղ կամ քնած էին, կամ կերուխումով էին զբաղված, բայց դա պատճառ չէր, որ նրանք այդ բոլորն անեին ոչ ծովահենաբար։

Շուտով նրանք ճանապարհ ընկան։ Թոմը ղեկավարում էր լաստը, Հեքը ետևի թիակի մոտ էր, Ջոն՝ առջևի։ Թոմը կանգնել էր նավի մեջտեղում, հոնքերը կիտած, ձեռքերը կրծքին ծալած և հրամաններ էր արձակում ցածր, լուրջ շշուկով։

― Դեպի քամին, քամու ուղղությամբ։

― Լսում եմ, սըր։

― Ուղի՛ղ, ուղի՛ղ։

― Լսում եմ, ուղիղ, սըր։

― Առագաստները բացեք։

― Լսում եմ, առագաստները բացել, սըր։

Քանի որ տղաները լաստը քշում էին դեպի գետի մեջտեղը և միայն մի ուղղությամբ, անկասկած հասկանալի է, որ այս հրամանները տրվում էին ձևի համար և ոչինչ չէին նշանակում։

― Ո՞ր առագաստներն են բարձրացված։

― Ներքևի, վերևի և թռչողները, սըր։

― Կենտրոնականը բարձրացրեք․ ավելի եռանդով, քաջեր․ առջևի մասում ուշադիր եղեք․ ավելի եռանդով։

― Լսում եմ, սըր։

― Բաց թողեք առագաստը․ կենտրոնականը բարձրացրեք, ձեզ տեսնեմ, քաջեր։

― Լսում եմ, սըր։

― Քամու ուղղությամբ․ ձախ կողմի վրա։ պատրաստ եղեք ցամաքին մոտենալու։ Դեպի ցամաք, դե՛, տղերք, եռանդո՛վ, եռանդո՛վ։

― Լսում եմ, եռանդո՛վ, սըր։

Լաստը հասավ գետի մեջտեղը։ Տղաները լաստի գլուխն ուղղեցին և թիակները ցած դրին։ Գետը խորունկ չէր, երկու կամ երեք մղոնի արագություն ուներ։ Հաջորդ երեք քառորդ ժամվա ընթացքում նրանք գրեթե չխոսեցին։ Այժմ լաստն անցնում էր քաղաքի առջևով։ Մի քանի փայլփլող լույսեր ցույց էին տալիս քաղաքի տեղը, որը խաղաղ քնած էր, աստղերը իր մեջ ցոլացնող լայն ջրից այն կողմ, անտեղյակ մեծ իրադարձությանը։ Սև Վրիժառուն անչափ ուրախ էր։ Վերջերս տղան շատ էր վշտացել և ցանկանում էր, որ «նա կարողանար տեսնել իրեն այժմ, փոթորկալից ծովի վրա, կործանման և մահվան վտանգի մեջ, անվախ սրտով, տեսնել, թե ինչպես շրթների վրա մի դառը ժպիտ, նա գնում էր դեպի իր ճակատագիրը։ Երևակայության մի փոքր ճիգով Ջեկսոնի կղզին հեռացավ, քաղաքից անտեսանելի դարձավ, և տղան կոտրված, բայց գոհ սրտով «վերջին անգամ» նայեց հայրենի քաղաքին։ Մյուս ծովայիններն էլ նայում էին «վերջին անգամ»։ Նրանք այնքան երկար նայեցին, որ քիչ մնաց հոսանքը նրանց կղզուց հեռացներ։ Բայց ժամանակին նկատեցին վտանգը՝ կանխեցին։ Ժամը երկուսին լաստը ափ հասավ կղզու ծայրից երկու հարյուր յարդ հեռու։ Երկար ժամանակ գնում֊գալիս էին, բեռնաթափում իրենց ապրանքը։ Լաստից վերցրին նաև մի հին առագաստ և անտառի մի խուլ մասում դրանով մի վրան շինեցին՝ իրենց ունեցվածքը պահելու համար։ Լավ եղանակին պետք է բացօթյա քնեին, քանի որ ավազակներ էին։

Տղաները կրակ վառեցին մի մեծ կոճղի կողքին, անտառից քսան֊երեսուն քայլ հեռու և ընթրիքի համար մի քիչ խոզի միս տապակեցին, օգտագործելով խոզի մսի իրենց բերած ամբողջ պաշարի կեսը։ Նրանց հրաշալի թվաց այդպես ազատ ընթրելը անմարդաբնակ և չուսումնասիրված մի կղզու կուսական անտառում, հեռու մարդկային բնակությունից։ Նրանք ասում էին, որ այլևս քաղաքակիրթ կյանքին չեն վերադառնա։ Ծառերն ի վեր մագլցող կրակը լուսավորեց նրանց դեմքերը, և կարմիր բոցերն ընկան նրանց անտառե դղյակի ծառերի բների և տերևների վրա։ Երբ կերան տապակած մսի վերջին պատառը և սպիտակ հացի վերջին կտորը, տղաները գոհունակությամբ փռվեցին կանաչ խոտի վրա։ Նրանք կարող էին ավելի զով տեղ գտնել, բայց չէին ուզում իրենց զրկել այդքան ռոմանտիկ տեսարանից, ինչպիսին էր հանգչող կրակը։

― Հրաշալի է, չէ՞, ― ասաց Ջոն։

― Հրաշալի է, ― պատասխանեց Թոմը։

― Ի՞նչ կասեին տղաները, եթե կարողանային մեզ տեսնել։

― Ինչ կասեի՞ն․ պարզապես նախանձից կմեռնեին, չէ՞, Հեքի։

― Անշուշտ, ― ասաց Հեքլբերին, ― բոլոր դեպքերում ես գոհ եմ։ Սրանից լավ բան ինձ պետք չէ։ Ուտելու հարցում պահանջկոտ չեմ, հետո էլ այստեղ ոչ ոք չի գա, առանց պատճառի ինձ չի ծեծի, վատ խոսքեր չի ասի։

― Իմ ուզած կյանքն է, որ կա, ― ասաց Թոմը։ ― Ստիպված չես առավոտները շուտ վեր կենալ և ստիպված չես դպրոց գնալ, լվացվել ու անել մնացած բոլոր հիմարությունները։ Տեսնու՞մ ես, Ջո, ծովահենը, երբ ցամաք է դուրս եկել, անելու ոչինչ չունի, մինչդեռ ճգնավորը պարտավոր է բավական շատ աղոթքներ անել ու ոչ մի հաճույք չստանալ, միշտ մենակ լինել։

― Այո, այդպես է, ― ասաց Ջոն, ― բայց, գիտե՞ս ինչ, ես այդ մասին երկար չեմ մտածել։ Այժմ, երբ փորձել եմ, նախնտրում եմ ծովահեն լինել, քան ճգնավոր։

― Տեսնո՞մ ես, ― ասաց Թոմը, ― մեր օրերում մարդիկ ճգնավորներին շատ չեն հարգում, ինչպես նախկինում, մինչդեռ ծովահենը միշտ հարգված է։ Բացի այդ, ճգնավորը պարտավոր է քնել ամենակոշտ տեղերում, հագնել ցնցոտիներ, գլխին մոխիր ցանել, կանգնել անձրևի տակ և․․․

― Ինչպե՞ս է ցնցոտիներ հագնում և գլխին մոխիր ցանում, ― հարցրեց Հեքը։

― Չգիտեմ, բայց պարտավոր են այդպես անել։ Ճգնավորները միշտ այդպես են անում։ Պարտավոր ես, եթե ճգնավոր ես։

― Ես այդպես չէի անի, եթե լինեի, ― ասաց Հեքը։

― Հապա ի՞նչ կանեիր։

― Չգիտեմ, բայց այդպես չէի անի։

― Բայց, Հեք, դու պարտավոր էիր․ հապա ինչպե՞ս կապրեիր։

― Ես պարզապես դրան չէի դիմանա։ Ես կփախչեի։

― Փախչել։ Դու լավ ճգնավոր կդառնայիր․ քեզ կնզովեին։

Արյունոտ Ձեռքը չպատասխանեց, որովհետև զբաղված էր ավելի հետաքրքրական գործով։ Մաքրել էր մի ցողուն, ծխախոտով լցրել, իսկ այժմ կրակը կպցրած ծխի ամպ էր փչում դուրս։ Նա երանության մեջ էր։ Մյուս ծովահենները նախանձեցին նրա այս արքայական վայելքին և գաղտնի որոշեցին կարճ ժամանակում տիրապետել դրան։ Այդ պահին Հեքը հարցրեց․

― Իսկ ի՞նչ են անում ծովահենները։

Թոմը պատասխանեց․

― Նրանք պարզապես ուրախ կյանք են վարում․ նավեր են գրավում ու այրում, փողը վերցնում են, թաքցնում իրենց կղզու շատ գաղտնի վայրերում, որտեղ այդ իրերին հսկող ուրվականներ կան։ Ծովահենները սպանում են նավերի մեջ եղած բոլոր մարդկանց և ծովն են թափում։

― Իսկ կանանց տանում են կղզի, ― լրացրեց Ջոն։ ― Նրանք կանանց չեն սպանում։

― Ոչ, կանանց չեն սպանում, ― հաստատեց Թոմը։ ― Նրանք շատ ազնիվ են, իսկ կանայք միշտ սիրուն են լինում։

― Եվ հագնում են ամենաշքեղ հագուստները։ Չէ՞։ Օ՜, ոսկու, արծաթի ու գոհարների մեջ լողում են, ― ասաց Ջոն ոգևորված։

― Ովքե՞ր, ― ասաց Հեքը։

― Ծովահենները։

Հեքը շփոթված նայեց իր հագուստներին։

― Ինձ թվում է, որ ես ծովահենի հարմար հագուստներ չունեմ, ― ասաց նա տխրաձայն, ― բայց եթե բացի սրանից, ուրիշը չեմ ճարե՜լ։

Տղաներն ասացին, որ գեղեցիկ հագուստներն շուտով կլինեն, երբ սկսեն իրենց արկածները։ Նրանք համոզեցին Հեքին, որ այդ հագուստները հարմար էին գործ սկսելու համար, թեև հարուստ ծովահենի համար սովորություն էր հարմար հանդերձանքով սկսել։

Աստիճանաբար զրույցն ընդհատվեց, և քունն սկսեց իջնել փոքրիկ թափառականների աչքերին։ Ծխախոտն ընկավ Արյունոտ Ձեռքի մատների արանքից, և նա քնեց խիղճը հանգիստ ու հոգնած մարդու քնով։ Ծովերի Սարսափը և Իսպանական Ծովի Սև Վրիժառուն ավելի դժվար քնեցին։ Նրանք գաղտնի, պառկած աղոթեցին։ Դե՛, ոչ ոք չկար, որ նրանց ստիպեր ծունկի գալ և բարձրաձայն աղոթել։ Իրականում նրանք մտադիր էլ չէին աղոթել, բայց վախենում էին այդքան առաջ գնալուց, վախենում էին Երկնքի հանկարծական և հատու կայծակից։ Հետո անմիջապես հասան քնելու սահմանին, բայց նրանց տիրեց ինչ֊որ ներքին երկյուղ, որը չէր անցնում։ Դա խիղճն էր։ Նրանք սկսեցին տարտամ մի վախ զգալ, որ սխալ են վարվում տնից փախչելով, հետո մտածեցին գողացված մսի մասին, և իսկական տանջանքը պաշարեց նրանց։ Սկսեցին վիճել խղճի հետ, նրան հիշեցնելով, որ առաջներում էլ բազմիցս կարկանդակ և խնձոր են թռցրել։ Բայց խիղճը չէր հանգստանում, շատ թույլ համարելով այդ պատճառաբանությունները։ Նրանց ի վերջո թվում էր, որ կարկանդակ և խնձոր թռցնելը պարզապես թռցնել է, մինչդեռ խոզի միս և ուրիշ արժեքավոր բաներ վերցնելը՝ «գողություն» և դրա դեմ ավետարանում գրված պատվիրան կար։ Նրանք ներքնապես որոշեցին, որ քանի ծովահենությամբ են զբաղվում, երբեք գողությամբ չեն արատավորի ծովահենի պատիվը։ Խիղճը զինադադար կնքեց, և այս անհետևողական ու տարօրինակ ծովահենները խաղաղ քնեցին։

Առավոտյան, երբ Թոմն արթնացավ, չիմացավ, թե որտեղ է գտնվում։ Նստեց աչքերը տրորեց և նայեց շուրջը։ Հետո հասկացավ։ Զով ու գորշ առավոտ էր, և անտառը խորունկ անդորրի և լռության մեջ հանգիստ ու խաղաղ էր։ Ոչ մի տերև չէր շարժվում, ոչ մի ձայն չէր խանգարում բնության մտորումները։ Տերևների ու խոտերի վրա իջել էր մարգարտանման ցողը։ Կրակը ծածկված էր մոխրի սպիտակ շերտով, և ծխի կապույտ մի երիզ ուղիղ երկինք էր բարձրանում։ Ջոն ու Հեքը դեռ քնած էին։ Հեռվում, անտառի խորքում մի թռչուն ճչաց։ Մի ուրիշը պատասխանեց։ Լսվեց փայտփորիկի թխկթխկոցը։ Աստիճանաբար վաղորդյան կապույտ մշուշն սպիտակեց, ձայներն աստիճանաբար բազմապատկվեցին, և կյանքը ինքն իրեն զգացնել տվեց։ Քնից արթնացող և աշխատանքն սկսող բնության հրաշքը ծավալվում էր մտախոհ տղայի առջև։ Մարմնի երկու երրորդը օդում կախելով՝ մի կանաչ որդ եկավ շրջապատը չափելով և նորից առաջ գնալով։ Երբ որդը շարժվեց դեպի Թոմը, սա քարի պես անշարժ մնաց։ Տղայի ուրախությունը պակասում կամ ավելանում էր, նայած այդ արարածը իր կողմ էր գալիս, թե հեռանում։ Իսկ երբ, ի վերջո, իր ոլորապտույտ մարմնով օդում մեծ ճիգ գործ դնելով՝ որդը վճռականորեն բարձրացավ Թոմի ոտքի վրա ու սկսեց ոտքի վրայով ճանապարհորդել, տղան ամբողջ սրտով ցնծում էր։ Դա նշանակում էր, որ նա մի նոր զգեստ էր ունենալու․ անկասկած, ծովահենի մի շքեղ համազգեստ։ Այդ պահին, չգիտես որտեղից, երևաց մրջյունների մի թափոր և գործի անցավ։ Մեկն սկսեց քաջաբար քարշ տալ իրենից հինգ անգամ մեծ մի սատկած սարդ և ծառի բնով բարձրացնել վեր։ Սև բծերով զատիկը բարձրացավ մի ցողունի՝ իր համար սարսափելի բարձր ծայրը, և Թոմը թեքվեց դեպի այն և ասաց․

Զատիկ, թռիր տուն, ուժ տուր թևերիդ,

Տունդ վառվում է, փրկիր ձագերիդ․․․

Եվ զատիկը թևերը բացելով, թռավ ձագերին փրկելու։ Այդ բանը տղային շշմեցրեց։ Նա վաղուց գիտեր, որ այս միջատը դյուրահավատ է հրդեհի նկատմամբ։ Թոմը բազմիցս փորձել էր զատիկի պարզամտությունը։ Այնուհետև եկավ մի բզեզ՝ հազիվ քարշ տալով իր մարմինը, և Թոմը մատով կպավ, տեսնելու, թե ինչպես է դա ոտքերը ներս քաշելու և մեռած ձևանալու։ Մինչ այդ թռչունները բավական աղմկում էին։ Մի կատվաթռչուն, հյուսիսային ծաղրածուն, նստեց Թոմի գլխավերևը, և սկսեց հարևանների երգի տնազն անել։ Հետո կապույտ բոցի նման օդում երևաց ճայեկը և նստեց մի ճյուղի, որին Թոմի ձեռքը կհասներ, գլուխը թեքեց մի կողմի վրա և ագահ հետաքրքրությամբ նայեց օտարականներին։ Մի գորշ սկյուռ, նրա ետևից աղվեսանման մի ուրիշ գազանիկ սլանալով անցան։ Ժամանակ առ ժամանակ նստում էին, դիտում տղաներին և այդ մասին կարծիք փոխանակում, քանի որ այդ վայրի գազանիկները հավանաբար մարդիկ չէին տեսել և չգիտեին պետք է վախենա՞լ, թե ոչ։ Մինչ այդ ամբողջ բնությունը լրիվ արթնացել էր։ Արևի երկար նետերը տեղ֊տեղ ճեղքեցին խիտ սաղարթը, և մի քանի թիթեռնիկներ թռչկոտելով բեմ դուրս եկան։

Թոմն արթնացրեց մյուս ծովահեններին, և բոլորն աղմուկով առաջ վազեցին։ Մի վայրկյանում մերկացան, ընկան իրար հետևից, սկսեցին միմյանց քաշքշել սպիտակ ավազի վրա և գոլ ջրի ծանծաղուտում։ Նրանք չէին կարոտում փոքրիկ քաղաքը, որ քնած էր հեռվում, արքայաբար տարածվող ջրի մյուս կողմում։ Մի ուժեղ հոսանք կամ գետի փոքր֊ինչ բարձացում քշել տարել էր նրանց լաստը, բայց տղաները դրանից գոհ մնացին, որովհետև դա նշանակում էր այրել նրանց և քաղաքակրթության միջև եղած կամուրջը։

Տղաները ճամբար վերադարձան հրաշալիորեն թարմացած, ուրախ և սաստիկ սոված։ Շուտով բոցավառվեց ճամբարային խարույկը։ Հեքը մոտակայքում գտավ վճիտ, սառը ջրի մի աղբյուր, տղաները ընկուզենու և կաղնու լայն տերևներից բաժակներ սարքեցին, զգալով, որ ջուրը, անտառի վրայի գեղեցկությանը միացած, կարող է շատ լավ փոխարինել սուրճին։ Ջոն նախաճաշի համար սկսեց ապուխտ կտրատել, բայց Թոմը ու Հեքը ասացին, որ մի քիչ սպասի։ Գետափին գտան մի խոստումնալից անկյուն և այնտեղ գցեցին իրենց կարթերը։ Համարյա անմիջապես վարձատրվեցին։ Ջոն համբերությունը դեռ չէր կորցրել, երբ նրանք վերադարձան, հետները բերելով բավական քանակությամբ կարմրախայտ, մի քանի արևաձուկ և մի փոքր կատվաձուկ։ Այդ բոլորը բավական էր մի ամբողջ ընտանիքի։ Ձուկը ապուխտի հետ տապակեցին և զարմացան․ ոչ մի ձուկ, մինչ այդ, այդքան համեղ չէր թվացել։ Չգիտեին, որ ինչքան շուտ է գետի ձուկը կրակի վրա դրվում, այնքան համեղ է լինում, չէին մտածում, թե ինչ լավ համեմունք է բացօթյա կյանքը, լողանալը և մանավանդ քաղցը։

Նախաճաշից հետո ստվերում պառկեցին մինչև Հեքը ծխեց, ապա գնացին անտառը հետախուզելու։ Նրանք ուրախ քայլում էին փտող ճյուղերի վրայով, անցնում թփուտների միջով, անտառի արքաների՝ մեծ ծառերի արանքով, որոնք վերից֊վար պատած էին վայրի խաղողի որթով։ Երբեմն հանդիպում էին կանաչ գորգով ծածկված և ծաղիկներով զարդարված հրաշալի անկյունների։

Շատ բաներ գտան, որոնք ուրախացրին նրանց, բայց ոչ մի բան չզարմացրեց։ Գտան, որ կղզին մոտ երեք մղոն երկարություն և քառորդ մղոն լայնություն ունի, որ ամենամոտիկ ափը, կղզուց բաժանված է հազիվ երկու հարյուր յարդ լայնությամբ մի նեղուցով։ Համարյա ժամը մեկ լողանում էին, դրա համար էլ ճամբար վերադարձան հետմիջօրեին։ Սաստիկ սոված էին և չէին կարող ձկնորսություն անել, բայց մեծ ախորժակով սառը ապուխտ կերան, ապա ստվերում պառկեցին զրուցելու։ Շուտով զրույցը դանդաղեց, ապա բոլորովին դադարեց։ Անտառի լռությունը, հանդիսավորությունը և մենակուցյան զգացումը սկսեցին ներգործել տղաների վրա։ Նրանք մտածմունքի մեջ ընկան։ Մի անբացատրելի թախիծ պատեց նրանց։ Այդ ի վերջո որոշակի դարձավ․ տան կարոտն էր։ Նույնիսկ Արյունոտ Ձեռք Ֆինը երազում էր պատշգամբներ ու դատարկ տակառներ։ Բայց բոլորն էլ ամաչում էին իրենց թուլության համար և ոչ մեկն այնքան քաջ չէր, որ իր մտածածի մասին խոսեր։

Որոշ ժամանակ էր արդեն, ինչ տղաները, առանց ուշադրություն դարձնելու, հեռվից մի տարօրինակ ձայն էին լսում, ինչպես մարդիկ լսում են ժամացույցի թիքիթաքը, առանց անդրադառնալու դրան։ Բայց այժմ այդ խորհրդավոր ձայնը դարձավ ավելի շեշտված, ստիպեց լսել։ Տղաներն ականջ դրին և իրար նայեցին։ Մի երկարատև լռություն տիրեց, խորունկ ու անխախտ, հետո հեռվից լսվեց մի խուլ, ահեղ «բոմ»։

― Այդ ի՞նչ է, ― հարցրեց Ջոն շշուկով։

― Չեմ հասկանում, ― պատասխանեց Թոմը շշուկով։

― Դա կարևոր չէ, ― ասաց Հեքլբերին ահաբեկված տոնով, ― որովհետև կայծակը․․․

― Լսիր, ― ասաց Թոմը, ― լսիր, մի խոսիր։

Նրանք մի պահ սսկվեցին, որը նրանց մի դար թվաց, հետո նույն «բոմ»֊ը խանգարեց հանդիսավոր լռությունը։

― Գնանք տեսնենք։

Նրանք վեր թռան և շտապեցին դեպի քաղաքի կողմի ափը։ Ետ տվեցին ափի թփերը և նայեցին ջրի մակերեսին։ Մի փոքր շոգենավ, որ ծառայում էր մի ափից մյուսը մարդիկ տեղափոխելու, քաղաքից մի մղոն ցածր, հոսանքով լողում էր։ Ընդարձակ տախտակամածը մարդկանցով լեցուն էր։ Բազմաթիվ մակույկներ, շոգենավը շրջապատած, գետի հոսանքով ցած էին իջնում, բայց տղաները չէին կարողանում հասկանալ, թե ինչ էին անում նավակների միջի մարդիկ։ Հանկարծ մի մեծ սպիտակ ծուխ դուրս թռավ շոգենավի կողքից և մինչ ծուլորեն տարածվում էր ու բարձրանում, նույն խուլ աղմուկը նորից լսվեց։

― Արդեն հասկացա, ― բացականչեց Թոմը, ― ինչ֊որ մեկը խեղդվել է։

― Ճիշտ է, ― ասաց Հեքը, ― այդ նույն բանը արեցին անցյալ ամառ, երբ Բիլ Տերնըրը խեղդվել էր։ Ջրի վրա թնդանոթ արձակեցին․ դա խեղդվողին ստիպում է ջրի երեսը դուրս գալ։ Այո, վերցնում են նաև հաց ու արծաթ և գցում ջուրը։ Այնտեղ, ուր ջրահեղձ է լինում, հացն ու արծաթը կանգ են առնում։

― Այո, այդ մասին լսել եմ, ― ասաց Ջոն։ ― Բայց չեմ հասկանում, թե ինչից է, որ հացը կանգ է առնում։

― Այստեղ գլխավորը հացը չէ, ― ասաց Թոմը, ― ինձ թվում է, որ կարևորը հացի վրա, ջուրը գցելուց առաջ, ասված խոսքերն են։

― Բայց ոչ մի խոսք չեն ասում հացի վրա, ― ասաց Հեքը։ ― Ես տեսել եմ, ոչինչ չեն ասում։

― Տարօրինակ է, ― ասաց Թոմը, ― գուցե ցածր ձայնով են ասում, իրենք իրենց։ Անշուշտ ասում են։ Կարելի է իսկույն գլխի ընկնել։

Մյուս տղաները համաձայնեցին, որ Թոմի ասածի մեջ տրամաբանություն կա, որովհետև հացի հասարակ կտորը, առանց կախարդանքի, չէր կարող խելացի կերպով գործել, երբ ուղարկվում էր այդքան լուրջ գործի համար։

― Է՜հ, ինչքան կուզեի այժմ այնտեղ լինել, ― ասաց Ջոն։

― Ես էլ, ― ասաց Հեքը։ ― Ամեն ինչ կտայի, իմանալու համար, թե ո՞վ է խեղդվել։

Տղաները շարունակում էին նայել և լսել։ Հանկարծ Թոմի գլխում մի միտք ծագեց, նա բացականչեց․

― Տղաներ, ես գիտեմ, թե ով է խեղդվել։ Այդ մենք ենք։

Մի րոպեում նրանք իրենց հերոսներ զգացին։ Ահա մի հոյակապ հաղթանակ․ նրանց փնտրում էին, սգում, նրանց համար սրտեր էին ճմլվում, արցունքներ էին թափվում։ Գլուխ էին բարձրացրել տղաներին ցույց տրված անխիղճ վերաբերմունքը դատապարտող հիշողությունները և զղջման ու խղճի խայթի զգացմունքները։ Բայց, ամենակարևորը, ամբողջ քաղաքը խոսում է ջրահեղձների մասին, և բոլոր տղաները նախանձում են նրանց փառքին։ Դա հրաշալի էր։ Այս բանից հետո արժեր ծովահեն լինել։

Երբ մթնշաղն իջավ, շոգենավը վերադարձավ իր սովորական աշխատանքին, իսկ մակույկները անհետացան։ Ծովահենները վերադարձան իրենց ճամբարը։ Նրանք սնափառությամբ հրճվում էին իրենց նոր մեծությամբ և այն գլխացավանքով, որ պատճառել էին։ Նրանք ձուկ որսացին, ընթրիք պատրաստեցին, կերան և սկսեցին գուշակել, թե ի՞նչ էր քաղաքը մտածում ու խոսում իրենց մասին։ Ընդհանուր վշտի նրանց պատկերացրած տեսարանները հաճելի էին։ Բայց գիշերվա խավարը գրկեց տղաներին, նրանք աստիճանաբար դադարեցին խոսել և սկսեցին սևեռուն նայել կրակին։ Մտովի, անկասկած, թափառում էին հեռուներում։ Քիչ առաջվա ուրախությունը անցել էր, և Թոմն ու Ջոն հիշում էին իրենց հարազատներին, որոնք հազիվ թե հաճույքով վայելեին այս չարաճճիության պտուղները։ Տարակուսանքը պաշարեց նրանց։ Իրենց անհանգիստ ու դժբախտ զգացին։ Նրանց շրթներից ակամա հառաչանքներ դուրս թռան։ Զգուշությամբ Ջոն միամտաբար հարցրեց, թե ի՞նչ են մտածում մյուսները քաղաքակրթության վերադառնալու մասին, անշուշտ, ոչ անմիջապես, այլ․․․

Թոմը նրան ծաղրեց։ Հեքը, որ դեռևս մասնակից չէր այդ զգացումներին, Թոմի կողմն անցավ, և տատանվող Ջոն անմիջապես «բացատրեց», ուզեց արդարանալ։ Նա ուրախ էր, որ այդքան քչով ազատվեց վախկոտության և տան կարոտ քաշելու մեղադրանքից։ Ապստամբությունն այս անգամ ճնշվեց։

Գիշերը խորացավ։ Հեքն սկսեց ննջել և ի վերջո խռմփացնել։ Ջոն հետևեց նրան։ Թոմը արմունկին հենված որոշ ժամանակ անշարժ պառկած էր և սևեռուն նայում էր մյուս երկուսին։ Հետո զգուշությամբ վեր կացավ ծնկների վրա, սկսեց կրակի լույսով խոտերի մեջ ինչ֊որ բան փնտրել։ Գտավ, զննեց կեչու կեղևի խողովակաձև կտորները, ի վերջո ընտրեց երկուսը, որոնք նրան հարմար թվացին։ Հետո կրակի մոտ ծունկի եկավ և դժվարությամբ յուրաքանչյուրի վրա ինչ֊որ բան գրեց։ Մեկը դրեց իր բաճկոնի գրպանը, իսկ մյուսը՝ Ջոյի գլխարկի վրա, որը նա տիրոջից մի փոքր հեռացրեց։ Նա գլխարկի մեջ դպրոցականի համար անգնահատելի արժեք ունեցող իրեր դրեց, կավճի մի կտոր, ռետինե գնդակ, երեք կարթ և մի գնդիկ, որ «մաքուր բյուրեղ» է կոչվում։ Հետո զգուշությամբ, ոտքի մատների վրա, գնաց ծառերի արանքով։ Երբ զգաց, որ անցել է լսելիության սահմանը, ամբողջ թափով վազեց դեպի ավազոտ ափը։

Մի քանի րոպե անց Թոմը ծանծաղ ջրի մեջ էր ու գնում էր դեպի Իլինոյսի ափը։ Նախքան ջուրը մեջքին հասներ, նա կես ճանապարհն անցել էր։ Հոսանքը չէր թողնում ոտքով ավելի գնալ։ Նա սկսեց վստահորեն մնացած հարյուր յարդը լողալ։ Լողաց հոսանքի դեմ, բայց դեպի ներքև քշվեց ավելի արագ, քան սպասում էր։ Ի վերջո ափ հասավ և եզերքով իջավ, մինչև որ ցածրադիր տեղ գտավ ու դուրս եկավ։ Նա ձեռքը դրեց բաճկոնի գրպանի վրա և համոզվելով, որ կեղևի կտորը անվնաս է, գնաց ափի ուղղությամբ, անտառի միջով, ուշադրություն չդարձնելով շորերից կաթող ջրին։ Շուտով, ժամը տասից առաջ նա հասավ մի բաց տարածություն՝ քաղաքի դիմաց և տեսավ շոգենավը, որը բարձր ափի մոտ, ծառերի տակ կանգնած էր։ Ամեն ինչ խաղաղ էր փայլփլող աստղերի տակ։ Ուշադիր նայելով, նա ափից իջավ ջուրը, մի քանի քայլ լողաց և բարձրացավ այն նավակը, որը կապված էր շոգենավի ետևից։ Նա իրեն գցեց նավակի հատակին և սրտատրոփ սպասեց։ Լսվեց զանգակի խզված ձայնը, ու մեկը հրամայեց․ «Բաց թող»։ Մի քանի րոպե հետո շոգենավի կողը բարձրացավ նավակից վեր, և ճանապարհորդուցյունը սկսվեց։ Թոմը երջանիկ էր իր հաջողության համար․ գիտեր, որ շոգենավի այդ գիշերվա վերջին երթն էր։ Տասներկու կամ տասնհինգ երկարատև րոպեից հետո անիվները կանգ առան, և Թոմը նավակից դուրս սողալով, մթան մեջ լողաց դեպի ափը, դուրս գալով հիսուն յարդ այն կողմ, հավանական անցորդների տեսողությունից հեռու։ Նա գնաց անմարդ փողոցներով ու շուտով հայտնվեց մորաքրոջ տան ետևի ցանկապատի դիմաց։ Մագլցելով անցավ ցանկապատը և հյուրասենյակի լուսամուտից ներս նայեց, քանի որ այնտեղ լույս էր վառվում։ Նստած էին մորաքույր Պոլին, Մերին, Սիդը և Ջո Հարպըրի մայրը ու զրուցում էին։ Մահճակալի մոտ էին, իսկ մահճակալը նրանց ու դռան միջև էր։ Թոմը սողաց դեպի դուռը և զգուշությամբ փակը բացեց։ Հետո կամացուկ հրեց դուռը, որը ճռնչաց։ Նա շարունակեց զգուշությամբ հրել և յուրաքանչյուր ճռինչից ցնցվել, մինչև որոշեց, որ կարող է ծնկաչոք անցնել։ Նա գլուխը մտցրեց ու սկսեց զգուշությամբ առաջ գնալ։

― Ինչի՞ց է մոմի լույսը այդպես երերում, ― ասաց մորաքույր Պոլին։ Թոմը շտապեց սողալ․ ― երևի դուռը բաց է, օ՜, անշուշտ։ Տարօրինակ դեպքերին վերջ չկա։ Սիդ, գնա դուռը ծածկիր։

Թոմը ճիշտ ժամանակ անհետացավ մահճակալի տակ։ Նա մի առժամանակ ազատ շունչ քաշեց, այնուհետև սողաց առաջ, որտեղից կարող էր համարյա կպչել մորաքրոջ ոտքերին։

― Ինչպես ասում էի, ― ասաց մորաքույր Պոլին, ― նա վատը չէր, միայն, այսպես ասած, չարաճճի էր, պարզապես հեղեղուկ, գլխում քամիներ։ Մտրուկի պես իր արածի համար պատասխանատվություն չէր զգում։ Նա երբեք վատություն չէր ուզում անել և ամենամաքուր սիրտ ունեցող տղան էր, ― մորաքույրը սկսեց լաց լինել։ Աստված թող ինձ ների, ես նրան իզուր նեղացրի սերուցքը վերցնելու համար, չմտածելով, որ դա թթված էր և ինքս դուրս թափեցի։ Էլ երբեք չեմ տեսնի նրան այս աշխարհում, երբեք, երբեք, իմ խեղճ երեխա։ ― Եվ տիկին Հարպըրը սկսեց նույնպես լաց լինել․ կարծես սիրտը կտոր֊կտոր էր լինում։

― Ես հույս ունեմ, որ նա երկնքում այժմ իրեն լավ է զգում, ― ասաց Սիդը, ― բայց եթե որոշ տեսակետից իրեն այստեղ լավ պահեր․․․

― Սիդ, ― Թոմն զգաց ծեր կնոջ աչքերի հայացքը, թեև չէր կարող տեսնել։ ― Ոչ մի խոսք իմ Թոմի մասին, երբ նա արդեն մեկնել գնացել է այս աշխարհից։ Աստված կհոգա նրա մասին, հանգիստ կաց։ Օ՜հ, տիկին Հարպըր, չգիտեմ՝ ինչպե՞ս մոռանամ նրան, չգիտեմ՝ ինչպե՞ս մոռանամ։ Նա այնպիսի մխիթարանք էր ինձ համար, թեև, ընդհանրապես, տանջում էր իմ խեղճ սիրտը։

― Աստված տվեց և աստված առավ, օրհնյալ լինի աստծո կամքը։ Բայց շատ ծանր է, օ՜, շատ ծանր է։ Դեռ անցյալ շաբաթ իմ Ջոն խաղալիք֊ատրճանակով կրակեց քթիս տակ, և ես այնպես շրխկացրի, որ գետին ընկավ։ Այդ ժամանակ ես չգիտեի, թե շուտով․․․ Է՜հ, եթե մի անգամ էլ աներ, ես նրան կհամբուրեի ու կօրհնեի դրա համար։

― Այո, այո, գիտեմ, թե ինչ ես զգում, տիկին Հարպըր։ Ես լավ գիտեմ, թե ինչ ես զգում։ Դեռ երեկ կեսօրին իմ Թոմը կատվի բերանը «ցավ կտրող» դեղ լցրեց, և ես կարծեցի, թե այդ արարածն ամբողջ տունն իրար է խառնելու։ Եվ աստված թող ինձ ների, ես մատնոցով խփեցի Թոմի գլխին։ Խեղճ երեխա, իմ խեղճ մեռած տղա։ Բայց այժմ վերջացան նրա բոլոր չարությունները։ Եվ վերջին խոսքը, որը նա ինձանից լսեց, հանդիմանությունն էր։

Այս հիշողությունը չափազանց ծանր էր ծեր տիկնոջ համար, և նա դառնորեն լաց եղավ։ Թոմը նույնպես լաց էր լինում։ Նա ինքն իրեն ավելի էր խղճում, քան որևէ մեկը։ Նա լսում էր Մերիի լացը և մեկ֊մեկ իր մասին նրա ասած քնքուշ խոսքերը։ Սկսեց իր մասին ավելի լավ կարծիք կազմել։ Մորաքրոջ վիշտը նրան շատ հուզեց, և նա ուզեց դուրս թռչել անկողնու տակից ու խեղճ պառավին երջանկացնել։ Այդ տեսարանի թատերական հոյակապությունը չափազանց գրավիչ էր, բայց տղան դիմադրեց և անշարժ պառկեց։ Նա շարունակեց լսել ու կցկտուր խոսքերից սկզբում իմացավ, որ իրենք՝ տղաները, լողանալիս խեղդվել էին։ Հետո փոքր լաստը կորել էր։ Հետո էլ մի քանի տղաներ ասել էին, թե կորածները նախազգուշացրել էին, թե քաղաքը շուտով մի բան պետք է լսի։ Խելացի գլուխներն ի մի էին բերել այդ բոլորը և որոշել, որ տղաները լաստով հեռացել են և շուտով հաջորդ քաղաքից ետ կուղարկվեն։ Բայց կեսօրվա մոտ լաստը գտնվել էր քաղաքից հինգ թե վեց մղոն ցածում, Միսուրիի ափին, և հույսը մարեց։ Պետք է խեղդված լինեն, այլապես քաղցը նրանց տուն քշած կլիներ երեկոյան, եթե ոչ ավելի շուտ։ Համոզված էին, որ դիակների որոնումը անօգուտ էր, որովհետև ջրահեղձությունը ջրանցքի կենտրոնում պետք է եղած լիներ, և լավ լողորդներ լինելով, կարող էին ափ դուրս գալ։ Այսօր չորեքշաբթի գիշեր էր։ Եթե մարմինները մինչև կիրակի չգտնվեն, ամեն հույս պետք էր կորած համարել և առավոտյան հոգեհանգիստ կատարել։ Թոմը սարսռաց։

Միսիս Հարպըրը արտասվելով բարի գիշեր մաղթեց ու շուռ եկավ գնալու։ Հետո, ներքին նույն մղումով երկու որդեկորույս մայրերը իրար գիրկ նետվեցին և կուշտ լաց եղան ու մխիթարվելով բաժանվեցին։ Մորաքույր Պոլին շատ ավելի քնքուշ էր, երբ Սիդին ու Մերիին բարի գիշեր էր մաղթում։ Սիդը մի փոքր հեկեկաց, և Մերին հեկեկալով հեռացավ։

Մորաքույր Պոլին ծունկի եկավ և Թոմի համար աղոթեց այնպես հուզիչ, այնպես աղերսական ձևով, այնպիսի դողացող ձայնով, բառերի մեջ դնելով անսահման սիրո այնպիսի խոսքեր, որ նորից սկսեց արտասվել, թեև աղոթքը դեռ չէր ավարտել։

Նրա պառկելուց հետո երկար ժամանակ Թոմն ստիպված էր մահճակալի տակ մնալ, որովհետև մորաքույրը շարունակ շուռումուռ էր գալիս, հազում և երբեմն֊երբեմն խորտակված սրտով հառաչում։ Բայց ի վերջո նա անշարժացավ, միայն քնի մեջ երբեմն տնքում էր։ Այդ ժամանակ Թոմը դուրս եկավ մահճակալի տակից, դանդաղ ոտքի կանգնեց մահճակալի կողքին և ձեռքով մոմի լույսը ծածկելով, նայեց նրան։ Թոմի սիրտը նրա նկատմամբ խղճահարությամբ լցվեց։ Նա գրպանից հանեց կեղևը և դրեց մոմի կողքին։ Բայց մի բան հիշեց ու սկսեց մտածել։ Նրա դեմքը փայլեց իր մտածած երջանիկ լուծումից։ Նա արագ գրպանը դրեց կեղևը, համբուրեց մորաքրոջ թառամած շրթունքները և անմիջապես անձայն դուրս եկավ, դուռը ետևից ծածկելով։

Նա վերադարձավ նավահանգիստը և ոչ ոքի չգտնելով այնտեղ, համարձակ նավակ բարձրացավ․ գիտեր, որ բացի պահակից (սա էլ շարունակ լինում էր խցում և քնում արձանի նման), այդտեղ ուրիշ մարդ չէր լինի։ Նա արձակեց մակույկը, ներս սողաց և սկսեց զգուշությամբ թիավարել հոսանքն ի վեր։ Երբ քաղաքից մի մղոն բարձրացել էր, կտրեց անցավ հոսանքը և հասավ դիմացի նավահանգիստը։ Այդ բոլորը նրա համար սովորական գործ էր։ Նա շատ էր ուզում յուրացնել նավակը, պատճառաբանելով, թե մակույկը կարելի էր նավի տեղ ընդունել և ծովահենների օրինական ավար համարել, բայց իմանալով, որ մակույկի համար լուրջ խուզարկություն կկատարվի և հայտնաբերումներ կլինեն, հրաժարվեց։ Թոմն ափ դուրս եկավ և անտառ մտավ։ Նստեց ու երկար հանգստացավ, միևնույն ժամանակ աշխատելով չքնել։ Այնուհետև հոգնած ճանապարհ ընկավ իր ընկերների մոտ։ Գիշերը սպառված էր․ երբ հասավ կղզու դիմացի ափը, լրիվ լուսացել էր։ Նա նորից հանգստացավ, մինչև արևը բարձրացավ և ոսկեզօծեց մեծ գետը, այնուհետև ջուրը մտավ և մի քիչ հետո, թրջված, կանգ առնելով ճամբարի մոտ, լսեց Ջոյի խոսքերը․

― Ոչ, Թոմը հավատարիմ է, Հեք, և կվերադառնա։ Նա չի դասալքի։ Գիտե, որ դասալքությունը ամոթ է ծովահենի համար, և Թոմը շատ հպարտ է այդպիսի բան անելու համար։ Նա ինչ֊որ բանի ետևից կլինի ընկած, բայց թե ինչի, չգիտեմ։

― Իսկ իրերը այնուամենայնիվ մերն են, չէ՞։

― Համարյա թե, բայց դեռևս ոչ, Հեք։ Դրությունն ասում է, որ դրանք մերն են, եթե մինչև նախաճաշ չվերադառնա։

― Ահա և ինքը, ― բացականչեց Թոմը դրամատիկական հրաշալի ձևով ու ներս ընկավ ճամբար, գործելով փառահեղ տպավորություն։

Շուտով նրանք ձկով ու ապուխտով նախաճաշ արեցին։ Մինչ տղաներն այդ գործով էին զբաղված, Թոմը պատմեց (առանց չափազանցնելու) իր արկածները։ Երբ պատմությունն ավարտվեց, նրանք իրենց համարում էին հերոսների մի սնափառ խումբ։ Այնուհետև Թոմը ստվերում քնեց մինչև կեսօր, իսկ մյուս ծովահենները պատրաստվեցին ձուկ որսալու և կղզին հետախուզելու։

Ճաշից հետո ամբողջ խումբը գնաց գետափ՝ կրիայի ձու փնտրելու։ Նրանք գնում էին փայտերը ավազին խփելով և երբ փափուկ տեղ էին գտնում, ծնկի էին գալիս և ձեռքերով փորում։ Պատահում էր, որ մի փոսից հիսունից֊վաթսուն ձու էին հանում։ Դրանք կլոր, սպիտակ, անգլիական ընկույզից փոքրիկ բաներ էին։ Այդ երեկո նրանք խաշած ձվով հրաշալի ընթրիք պատրաստեցին, մի նախաճաշ էլ՝ ուրբաթ առավոտյան։ Նախաճաշից հետո սկսեցին իրար վրայով ցատկոտել ավազի վրա և իրար ետևից վազելիս շորերը հանել, մինչև որ լրիվ մերկացան, ապա խաղերն ու կատակները շարունակվեցին ջրում, կռվելով ուժեղ հոսանքի դեմ, որը երբեմն քշում էր նրանց, ոտքերը կտրում գետնից և դրանով ավելացնում հաճույքը։ Երբեմն երեքով կանգնում էին և ձեռքի ափով իրար վրա ջուր շաղ տալիս։ Շուռ տված դեմքերով աստիճանաբար իրար էին մոտենում, որպեսզի հեռու լինեին ջրի հարվածից, ի վերջո իրար էին կպչում և փաթաթվելով, պայքարում մինչև որ ուժեղը ջրի մեջ էր սուզում թույլին։ Ապա երեքով սուզվում էին ձեռքերն ու ոտքերը իրար սեղմած և դուրս էին գալիս փնչացնելով, հևալով, ծիծաղելով, թքելով, ագահորեն շունչ քաշելով։

Երբ լրիվ ուժասպառ էին լինում, վազում էին, մեկնվում չոր, տաք ավազի վրա, ավազով ծածկվում, ապա նորից ջուրը նետվում, շարունակում նույնը։ Ի վերջո, նրանց թվաց, որ իրենց սևացած մաշկը ոչնչով չի տարբերվում իրենց զգեստներից։ Ավազի վրա շրջանակ գծեցին և կրկես սարքեցին, որն ուներ երեք ծաղրածու, ոչ մեկը այդ նախանձելի դերը չէր զիջում հարևանին։

Այնուհետև հանեցին իրենց մարմարյա գնդիկները և դրանցով տարբեր ձևի խաղեր խաղացին, մինչև դա էլ ձանձրալի դարձավ։ Հետո Ջոն ու Հեքը մի անգամ էլ լողացին, իսկ Թոմը չփորձեց․ նկատել էր, որ շալվարը հանելիս կորցրել էր ծնկին կապած բոժոժավոր օձի համայեկը և զարմացավ, թե ինչպես ինքը խուսափել էր հաշմանդամ լինելուց առանց այդ խորհրդավոր հուռութքի։ Նա նորից չհամարձակվեց ջուրը մտնել մինչև գտնելը, իսկ երբ գտավ, մյուս տղաներն արդեն հոգնել էին և պառկել հանգստանալու։ Նրանք կամաց֊կամաց ցրվեցին և ընկնելով թախծի գիրկը, սկսեցին կարոտով նայել լայն գետից այն կողմը, որտեղ արևով ողողված քաղաքն էր։ Թոմը հանկարծ տեսավ, որ ինքը բթամատով ավազի վրա «Բեքի» է գրում։ Ջնջեց ու թուլության համար ինքն իր վրա բարկացավ։ Բայց, այնուհետև, նորից գրեց։ Ուրիշ կերպ չէր կարող։ Նորից ջնջեց և գայթակղությունից հեռու մնալու համար սկսեց տղաներին նկարել։ Հետո միացավ նրանց։

Բայց Ջոյի տրամադրությունը անդառնալիորեն ընկել էր։ Նա այնքան էր կարոտում իրենց տունը, որ հազիվ էր դիմանում։ Արցունքները շատ մոտ էին թափվելու։ Հեքը նույնպես թախծոտ էր։ Թոմը ճնշված էր, բայց փորձում էր ցույց չտալ։ Նա մի գաղտնիք ուներ, բայց դեռևս չէր ուզում ասել։ Բայց եթե այս ապստամբությամբ լի ընկճվածությունը շուտով չանցներ, ստիպված պիտի լիներ այն մեջտեղ բերել։ Իրեն շատ ուրախ ցույց տալով, նա ասաց․

― Տղաներ, գրազ կգամ, որ այս կղզում նախկինում ծովահեններ են եղել։ Մենք այն նորից կխուզարկենք։ Նրանք մի տեղ պահած կլինեն գանձը։ Ի՞նչ կասեք, եթե մի փտած սնդուկ գտնենք ոսկով ու արծաթով լեցուն։

Բայց այդ խոսքը շատ թույլ ոգևորություն առաջացրեց, որը հանգավ՝ անպատասխան մնալով։ Թոմը մի քանի ուրիշ գրավիչ բաներ էլ ասաց, բայց հաջողություն չունեցավ։ Հուսահատեցուցիչ գործ էր։ Ջոն նստել էր, գավազանով ավազն էր փորում և նայում շատ մռայլ։ Ի վերջո նա ասաց․

― Է՛հ, տղաներ, եկեք վերջ տանք։ Ես ուզում եմ տուն գնալ։ Շատ տխուր է այստեղ։

― Է՜, ո՛չ։ Ջո, դու կամաց֊կամաց կընտելանաս ու քեզ ավելի լավ կզգաս, ― ասաց Թոմը, ― հապա մտածիր, թե ինչ արժե այստեղի ձկնորսությունը։

― Ինձ ոչ մի ձկնորսություն պետք չէ։ Ուզում եմ տուն գնալ։

― Բայց, Ջո, լողանալու համար ավելի լավ տեղ չկա։

― Լողանալն ի՞նչ է որ․․․ Ինձ այլևս դուր չի գալիս, երբ ոչ ոք չկա, որ ինձ արգելի։ Ուզում եմ տուն գնալ։

― Է՜հ, երեխա։ Երևի ուզում ես մայրիկիդ տեսնել։

― Այո, ուզում եմ մորս տեսնել։ Դու էլ կուզենայիր, եթե մայր ունենայիր։ Ես քեզնից պակաս տղա չեմ։ ― Եվ Ջոն քիթը վեր քաշեց։

― Լավ, կթողնենք, որ լացկան երեխան գնա տուն, մոր մոտ, չէ՞, Հեք։ Խեղճ երեխա, ուզում է մորը տեսնել։ Թող այդպես լինի։ Քեզ այստեղ դուր է գալիս, չէ՞ Հեք։ Մենք կմնանք, չէ՞։

Հեքը «այո» ասաց, առանց այդ խոսքի մեջ սիրտ դնելու։

― Այլևս չեմ խոսի ձեզ հետ, ինչքան ապրեմ, ― ասաց Ջոն վեր կենալով։ ― Այդպես էլ իմացեք։ ― Եվ նա մռայլ հեռացավ ու սկսեց հագնվել։

― Շատ հոգս է, ― ասաց Թոմը։ ― Ոչ ոք քեզ չի ստիպում։ Տուն գնա և թող վրադ ծիծաղեն։ Օ՜, հրաշալի ծովահեններ են։ Հեքը և ես լացկան երեխաներ չենք։ Մենք կմնանք, չէ՞, Հեք։ Թող գնա, եթե ուզում է։ Ես կարծում եմ, որ առանց նրա էլ յոլա կգնանք։

Բայց Թոմը տեսնելով Ջոյին մռայլ դեմքով հագնվելիս, անհանգստուցյուն ու տագնապ զգաց։ Առավել անհանգստացուցիչ էր Հեքին տեսնելը, որ Ջոյի պատրաստություններին նայում էր տխրությամբ և այդպես տրտում լսում էր։ Ջոն առանց «մնաք բարով» ասելու շարժվեց դեպի Իլինոյսի ափը։ Թոմի սիրտը փուլ եկավ։ Նա նայեց Հեքին։ Հեքը չդիմացավ այդ հայացքին և աչքերը գետին հառեց, հետո ասաց․

― Ես էլ եմ ուզում գնալ, Թոմ, մի տեսակ ձանձրալի է դառնում, իսկ այժմ ավելի վատ է լինելու։ Մենք էլ գնանք, Թոմ։

― Ես չեմ գնա, եթե ուզում եք, երկուսդ էլ կարող եք գնալ։ Ես մնում եմ։

― Թոմ, ավելի լավ է ես գնամ։

― Լավ, գնա, ո՞վ է արգելում։

Հեքը սկսեց իր ցաքուցրիվ եղած հագուստները հավաքել։ Նա ասաց․

― Թոմ, ուզում եմ, որ դու էլ գաս։ Դե՛, լավ մտածիր։ Մենք քեզ ափին կսպասենք։

― Ստիպված կլինեք շատ երկար սպասել։ Վե՛րջ։

Հեքը տխրությամբ հեռացավ։ Թոմը նայեց նրա հետևից, սաստիկ ցանկանալով հպարտությունը դեն գցել և նույնպես գնալ։ Դեռ հույս ուներ, թե տղաները կանգ կառնեն, բայց նրանք դանդաղորեն առաջ շարժվեցին։ Հանկարծ Թոմին թվաց, որ շրջապատը անսովոր տխուր ու լուռ դարձավ։ Մի վերջին անգամ նա պայքարեց իր հպարտության դեմ, հետո վազեց ընկերների հետևից՝ գոչելով․

― Սպասեք, սպասեք, ուզում եմ մի բան ասել։

Նրանք անմիջապես կանգնեցին և շուռ եկան։ Տեղ հասնելով, Թոմը պատմեց իր գաղտնիքները։ Նրանք խոժոռված լսեցին, մինչև հասկացան, թե խոսքը ինչի մասին է։ Հետո ուրախությունից մարտական կանչեր արձակեցին, ասելով, թե «հրաշալի» միտք է, և եթե նախապես ասեր, նրանք ճանապարհ չէին ընկնի։ Թոմը ներողություն խնդրեց, բայց իրականում վախենում էր, որ նույնիսկ այդ գաղտնիքը նրանց իր մոտ երկար չէր պահի և թաքցրել էր ան որպես վերջին հրապուրանք։

Տղաներն ուրախ վերադարձան և սկսեցին նորից հաճույքով խաղալ, ամբողջ ժամանակ խոսելով Թոմի անսովոր ծրագրի մասին ու հիանալով նրա հանճարով։ Ձվով ու ձկով համեղ ճաշից հետո Թոմն ասաց, որ ուզում է ծխել սովորել։ Ջոյին այդ միտքը դուր եկավ և ասաց, որ ինքն էլ է ուզում փորձել։ Հեքը ծխամորճեր պատրաստեց և լցրեց։ Այս երկու սկսնակները մինչև այդ ծխել էին միայն խաղողի տերևից սարքած սիգարներ, բայց դրանք լեզուն «կծում» էին և տղամարդկային չէին համարվում։

Արմունկների վրա հենված՝ սկսեցին խնամքով ու անվստահ ծխել։ Ծուխը տհաճ համ ուներ, և տղաներն իրենց մի քիչ վատ զգացին։ Բայց Թոմն ասաց․

― Այնքան հեշտ բան է։ Եթե իմանայի, որ այդպես հեշտ է, վաղուց սովորած կլինեի։

― Ես էլ, ― ասաց Ջոն։ ― Հասարակ բան է։

― Քանի՜֊քանի՜ անգամ նայել եմ ծխող մարդկանց և մտածել․ երանի՛ կարողանայի սրանց նման ծխել։ Բայց երբեք չեմ կարծել, թե կարող եմ, ― ասաց Թոմը։

― Ինձ հետ էլ նույնն է եղել, չէ՞, Հեք։ Ինձնից էլ նույնն ես լսել, չէ՞, Հեք։ Թող Հեքն ասի, թե ստում եմ։

― Այո, շատ անգամ ասել է, ― հաստատեց Հեքը։

― Ես էլ եմ ասել, ― ասաց Թոմը, ― հարյուրավոր անգամներ։ Մի անգամ սպանդանոցի մոտ, չե՞ս հիշում, Հեք։ Բոբ Տանները այնտեղ էր, ինչպես նաև Ջոնի Միլերը և Ջեֆ Թեչըրը։ Չե՞ս հիշում, Հեք, թե ինչ ասացի։

― Այո, ճիշտ է, ― ասաց Հեքը։ ― Դա այն օրն էր, երբ ես իմ սպիտակ գնդիկը կորցրի։ Ո՛չ, դրա նախորդ օրն էր։

― Տեսա՞ր, Հեքը հիշում է, ― ասաց Թոմը։

― Ես կարծում եմ, որ ամբողջ օրը կարող եմ այս ծխամորճը ծխել, ― ասաց Ջոն։ ― Ինձ վատ չեմ զգում։

― Ոչ էլ ես, ― ասաց Թոմը։ ― Կարող եմ ամբողջ օրը ծխել, բայց գրազ կգամ, որ Ջեֆ Թեչըրը չի կարող։

― Ջեֆ Թեչը՞րը։ Որ երկու անգամ ծուխը ներս քաշի, կմեռնի։ Թող մի անգամ փորձի, կիմանա։

― Գրազ կգամ, որ չի կարող։ Ոչ էլ Ջոնի Միլլերը։ Կուզենայի մի անգամ տեսնել, թե ինչպես է նա ծխում։

― Ես էլ, ― ասաց Ջոն։ ― Գրազ կգամ, որ Ջոնի Միլլերը ոչ մի բան էլ չի կարող անել, ուր մնաց սա։ Մի քիչ որ ծուխ ներս քաշի, ցած կընկնի։

― Ճիշտ է, Ջո։ Լսիր, կուզենայի, որ տղաները մեզ այժմ տեսնեին։

― Ես էլ։

― Լսեք տղաներ, այս մասին ոչ մի խոսք մի ասեք, և մի անգամ, երբ բոլորը հավաքված լինեն, ես քեզ մոտ կգամ և կասես․ «Ջո, ծխամորճ ունե՞ս, ուզում եմ ծխել»։ Իսկ դու կպատասխանես մի տեսակ անտաեբեր ձևով, իբր դա հասարակ բան լինի․ «Այո, ծխամորճս մոտս է և մի ուրիշն էլ, բայց ծխախոտը լավը չէ»։ Իսկ ես կասեմ․ «Ոչինչ, եթե թունդ է»։ ― Հետո դու կհանես ծխամորճդ, և մենք կվառենք, իբր դա շատ սովորական բան է։ Այդ ժամանակ նայիր նրանց։

― Է՜, դա հրաշալի բան կլինի, Թոմ։ Կուզենայի, որ դա հենց հիմա լիներ։

― Ես էլ։ Հետո մենք նրանց կասենք, որ սովորել ենք մեր ծովահեն եղած ժամանակ։ Չե՞ն ուզենա, որ մեզ հետ լինեին։

― Չեմ էլ կասկածում։ Գրազ կգամ, որ կուզենան։

Այդպես շարունակվեց զրույցը, բայց շուտով կաշկանդվեց, դարձավ անկապ։ Լուռ պահերը երկարեցին, թքելը շատացավ։ Տղաների բերանը դարձավ աղբյուր․ հազիվ էին հասցնում իրենց լեզվի տակը մաքրել, որ հեղեղի առաջը առնեն։ Հակառակ նրանց բոլոր ջանքերին, կոկորդները լցվում էին, սրտները՝ խառնում։ Երկու տղաներն էլ սաստիկ գունատվել էին և շատ խղճալի տեսք ունեին։ Ջոնի թուլացած մատներից ծխամորճն ընկավ։ Դրան հետևեց Թոմի ծխամորճը։ Երկու աղբյուրները շարունակում էին ուժգնությամբ հորդել, երկու ջրհանները ամբողջ ուժով ու կարողությամբ աշխատում էին։ Ջոն շատ թույլ ասաց․

― Դանակս կորցրել եմ։ Ավելի լավ է գնամ փնտրեմ։

Թոմը դողացող շրթունքներով և ընդհատվող ձայնով արձագանքեց․

― Ես քեզ կօգնեմ։ Դու այս կողմով գնա, իսկ ես աղբյուրի մոտ կփնտրեմ։ Դու մի արի, Հեք, մենք կգնանք։

Հեքը տեղը նստեց և մի ժամ սպասեց։ Հետո ձանձրացավ և գնաց ընկերներին գտնելու։ Նրանց գտավ անտառում, իրարից հեռու․ երկուսն էլ գունատ էին և խոր քնած։ Նա զարմացավ, բայց հասկացավ, որ եթե տղաները որևէ պատճառով իրենց վատ են զգացել, ապա դա անցել է։

Այդ երեկո ընթրիքին տղաները շատ չէին խոսում․ մի տեսակ խեղճացած էին, երբ Հեքը ճաշից հետո պատրաստեց իր ծխամորճը և ուզում էր նրանց համար պատրաստել, նրանք հրաժարվեցին, ասելով, թե իրենց վնասել է։