Օրերի Օրը

Նախնի իմաստասէրներից Թաղեսը սովորութիւն ունէր ամեն տարի «շնորհ» մատուցանել Աստուծոյ, քանզի նախ՝ ծնած է բանաւոր եւ ոչ անբան, երկրորդ՝ որ ծնած է յոյն եւ ոչ բարբարոս»: Մենք Թաղեսաբար նոյնը կատարենք ամեն օր, նախ որ մեր երջանիկ սերունդի օրով տեղի ունեցաւ Մայիս 28-ի պատմական ակտը - հայ ժողովրդի քաղաքական յարութիւնը, եւ ապա՝ որ մենք կը պատկանինք Հայութեան այն արի եւ անձնուրաց մասին, որի գերմարդկային ճիգերի շնորհիւ միայն դարերի ստրկութեան ճահճից այնքա՛ն դիւցազնօրէն բարձրացաւ մեր Ազգը եւ արժանաբար տեղ գրաւեց օրուայ պետութիւնների կողքին:

Բարոյական կորովի եւ ողբերգութեան աղբիւրներով այնքան հարուստ եւրոպական ժողովուրդներէն մէկը ամեն տարի ծունկի կու գայ իր անկախութեան եւ փառքի ճանապարհին ընկածների հողաթմբի առաջ եւ կը խորհրդածէ: Ամեն տարի նա կը հաւաքէ հայրենի եւ օտար դաշտերում ընկած իր որդիների նշխարները եւ իրեն յատուկ վեհութեամբ կը թաղէ իր հաւաքական սրտի եւ գիտակցութեան մէջ:

Մի ուրիշն այդ ժողովուրդներից իր ճերմակ մարմարիոնն ունի, որով կը ճգնի գեղեցկացնել մահը իր որդիների համար:

Երրորդն ունի իր ամենամեայ երկվայրկեանի դադարը, երբ բեւեռէ բեւեռ տարածուած իր պետութեան եւ գաղութների մէջ կանգ կ’առնէ կեանքը, երբ ազգեր եւ ազինք մտքով կը ծնրադրեն ու կը խոկան մի նուիրական հողաթմբի առջեւ:

Որքան վեհ, այնքան իմաստուն արարք:

Ժողովուրդները կը ծնրադրեն, որովհետեւ խորապէս կը գիտակցին, որ եթէ չընդունին, թէ կայ մի բան բա՛րձր իրենցից, բարձր իրենց առօրեայ շահերից եւ ապրումներից - իրենց մէջ ոյժ չեն գտնի բարձրանալու մինչեւ գերագոյն ըմբռնումն ու զգայունութիւնը - կարողութիւններ, որոնք կը հարիւրապատկեն ժողովուրդների բարոյա-կան կորովը:

Կը ծնրադրեն ժողովուրդները՝ շեշտելով իրենց կուլտուրականու-թեան հետ եւ իրենց պաշտամունքը դէպ իրենց մեծութեան ու երջանկութեան համար ընկածները:

Իսկ կը խորհրդածեն, կը խոկան նորանոր ճշմարտութիւնների մասին, որոնցմով զինուած՝ նրանք կը դառնան ու կը մնան մեծ եւ անպարտ: Ոյժ է ճշմարտութիւնը: Չկայ ոյժ առանց ճշմարտութեան: Չկայ փրկութիւն առանց ոյժի: Ճշմարտութիւններ… որոնցմով այնքան ուժեղ են եւրոպական ժողովուրդները: Գերագոյն ոյժեր, որոնցմով այնքան աղքատ է մեր կեանքը: Այդ ոյժ ճշմարտութիւնները ե՛ւ կան, ե՛ւ չկան մեզանում: Չկան՝ ասենք - եւ ճիշտ է, որ չկան - այլապէս՝ այն պիտի չլինէինք ազգովին, ինչ որ ենք այսօր:

Չկա՛ն, եւ դրա համար էլ ուղեկորոյսները, դարձընթաց եղածներն ու բարոյալքուածներն այնքան շատ են մեր իրականութեան մէջ: «Ճշմարտութիւնները պիտի սովորել,- ասել է Արեւելքի իմաս-տուններից մէկը,- եթէ նրանք գրուած են անգամ պատերի վրայ»: Սովորե՛նք եւ գործադրենք որոշ փրկարար ճշմարտութիւններ: Վերապրեցնենք մեր ցեղի հոգու մէջ այդ գերագոյն ոյժերը՝ որպէս ազգ չկորչելու համար:

Մեր նկատմամբ մեղաւոր է եւ մարդկութիւնը, բայց անմեղ չենք եւ մենք: Մերն է մեղքի մեծ բաժինը, քանզի մեր ձեռքին է բանալին այն բոլոր դրութիւնների, որոնց մէջ կ’ուզէինք եւ կարող ենք լինել, քանզի մենք ենք մեր քաղաքական բախտի ճարտարապետը: Օտա՞րն է մեղաւոր, որ մեզանում դեռ այնքան մեծ է թիւն այն հայ անհատների, ընտանիքների եւ խմբակցութեանց, որոնց համար Մայիս 28-ը դեռ շարունակում է մնալ որպէս մի «բացակայող Աստուածութիւն»:

Ո՞վ է ստիպում մեզ՝ չլինել հայրենապաշտ: Ո՞վ կարող է խլել մեզնից անկախ հայրենիքի սրբազան գաղափարը: Ո՞վ կարող է ինքնանուաստացումի զոհ դարձնել մեզ, երբ գիտենք, թէ գիտակցական ստրուկի եւ յանցագործի մէջ չկայ տարբերութիւն, երբ կը զգանք, թէ երկարատեւ ու ծանր հոգեվարք է անհայրենիք գոյութիւնը:

Ո՞վ կարող է պահանջել, որ հայը՝ որ կը զբաղուի վաճառականու-թեամբ, հայը՝ որ կ’ուսանի, հայը՝ որպէս բանւոր, հայը՝ որ կը մշակէ հողը, հայը՝ որ կ’ուսուցանէ, հայը՝ որ զէնք կը կրէ - ո՞վ կարող է ստիպել, որ այդ բոլորը չլինեն աւելին, քան այն, ինչ որ են:

Ո՞վ եւ ի՞նչ կարող է այդ բոլորին զրկել ե՛ւ հպարտ, ե՛ւ արի, ե՛ւ հայրենանուէր լինելու ազատութիւնից: Մեր հոգուց դուրս կա՞յ մի չար ոյժ, որը կարողանար մեզ թուլութեան դատապարտել, երբ խորապէս գիտակցել ենք, թէ թուլութիւնը անբարոյականութիւն է եւ մահ:

Ո՞վ եւ ի՞նչը, վերջապէս, կարող է արգիլել բոլորին եւ ամեն մէկին՝ իրենց կեանքի գերագոյն հարցը դարձնելու […], որ բոլորն ու ամեն մէկը յաճախ եւ յաճախ հարց տան իրենց, թէ «Ի՞նչ ձեւով կարող եմ է՛լ աւելի օգտակար լինել Հայրենիքիս»: Կա՞յ, մեզնից դուրս գոյութիւն ունի՞ այդ սեւ ոյժը՝ թշնամի միայն մեր ցեղին եւ նրա բախտին:

- Չկա՛յ մեզնից դուրս, կա՛յ մեր հոգու մէջ:

• * *

Արդեօ՛ք օտա՞րն է մեղաւոր, որ դեռ ամեն հայի մօր կաթը Հայաստանի անկախութեան գաղափարի սրբազան կաթը չէ, որ բարձր հայրենասիրութեան կրակն ու լոյսը չեն թափանցել մեր ժողովրդի բոլոր խաւերի մէջ: Օտա՞րն է մեղաւոր, երբ թրքական եաթաղանից հալածական հայութեան մի մասը ազատ երկիրներում իսկ կը շարունակէ գործածել Հայաստանը գերեզմանատան վերածող շնական ժողովրդի լեզուն՝ զարմացնելով եւ զայրացնելով ոչ-իսլամ մարդկութիւնը մեր վրայ: Օտա՞րն է մեղաւոր, որ դեռ կան հայեր - ահա՛, եւ որքան շատ են սրանք - որոնց կողմից անվերջ գողգոթաների եւ փառքերի տէր հնագոյն ժողովրդի անդամ լինելը դեռ չէ գիտակցւում որպէս գերագոյն երջանկութիւն: Եւ ո՛չ մի օրէնք, անգա՛մ կանոն՝ պարտադիր բոլորի, բոլորի՛ համար. կան կարծիքներ միայն՝ իրերամերժ, խակ, խուժական: Օտա՞րն է մեղաւոր մեր կեանքում տիրող մտա-բարոյական անիշխանու-թեան համար: Էսնաֆական եւ եսապաշտ տրամադրութիւններ եւ գորշ ամենօրէութիւն. Օտա՞րն է մեղաւոր այդ բոլորի համար: Ո՛չ, ո՛չ, օտարի իշխանութիւնից վեր է խլելու մեզնից այն՝ ինչ որ ունինք, եւ տալու այն՝ ինչի որ կարօտ ենք: Թողնենք օտարներին մեղադրելու թոյլերին յատուկ ցաւը, որպէսզի կարողանանք տեսնել մեր թերութիւնները, որ ամաչենք մեզնից եւ սկսինք զբաղուել ինքնաուղղումով:

Օտարները նիւթել են մեր գոյութեան եւ բախտի դէմ եւ պիտի շարունակեն չարիք նիւթել, որովհետեւ թոյլ ենք: Մարդկութեան վերաբերմունքը դէպի մեզ կը փոխուի, երբ հոգեփոխուեց մեր ժողովուրդը, երբ մի անգամ ընդ միշտ հասկացանք, թէ ազգերի դժբախտութեան գլխաւոր պատճառը իրենց շրջապատող ժողո-վուրդների մէջ չէ, այլ՝ իրենց թոյլի հոգեբանութեան, երբ հոգեւոր ստրկութեան ճահճէն բարձրանալու ճիգեր կը փորձեն մեր ժողովրդի այն տկար ու անհայրենապաշտ տարրերը, որոնց կողմից դեռ անտես առնուած քաղաքական մի սրբութիւն կայ - Մայիս քսան եւ ութը:

• * *

Ժողովուրդների ճակատագիրը, վերջ ի վերջոյ, բնորոշում է նրանց մէջ ապրող գաղափարներով, որոնք կը միացնեն մեծամաս-նութիւնն այդ ժողովուրդների:

Կը բարցրանան ու կ’ընկնեն, կը յաղթեն ու կը պարտւեն, կ’ապրեն ու կը մեռնեն նրանք՝ իրենց մէջ գերիշխող գաղափարների համեմատ:

Կը բարձրանան, կը յաղթեն ու կ’ապրեն ժողովուրդները, երբ նրանց մէջ տիրաբար կ’իշխէ բացարձակ անկախութեան ոգին, բայց ազգասիրութիւնը, երբ անհատը, խմբակցութիւնը, դասակարգը Հայրենիքի եւ ընդհանրութեան շահը կը գերադասի անձնականից, երբ մեծամասնութիւնն իրեն աւելի պարտականութեանց տէր կը զգայ, քան իրաւունքների, եւ երբ այդ մեծամասնութեան մէջ կը զգացուի անձնավստահութիւնն եւ անշէջ հաւատը դէպի իր ապագան:

Ընդհակառակը՝ կ’ընկնեն, կը պարտւեն, կը մեռնեն ժողովուրդ-ները, երբ կը թունաւորուեն անասնացող նիւթապաշտութեամբ, երբ նրանց մեծամասնութիւնը իր Աստուածը կը դարձնէ անձնական կաշին, երբ կը ժխտէ այլասիրական ամեն տեսակի պարտականութիւն եւ վախով ու անվստահութեամբ կը նայէ իր ապագային:

Կը բարձրանան, կը փարթամանան, կը հզօրանան ժողովուրդ-ները, երբ նրանց մէջ ապրող անկախութեան ու մեծութեան իդէալը կը լուսաւորէ ու կը ջերմացնէ իրենց անցնելիք պատմական ճամբան:

Հոգեվարել կը սկսին նրանք, երբ նրանց մէջ տժգունել կը սկսէ այդ իդէալը, որի մահը կը դառնայ առնուազն ժողովուրդների հոգեւոր մահը;

Չկա՞յ ազգային իդէալ - չկա՛յ ձգտում, չկա՛յ ստեղծագործութիւն, չկա՛յ յաղթանակ, ապագայ չկա՛յ:

Թուլութիւն, անփառունակութիւն եւ մահ ասել է անիդէալ գոյութիւնը:

Իդէալ… աստւածային ոյժ, որ կը յաղթահարէ մարդկային ազգի երջանկութեան բոլոր թշնամիները - վախը, կասկածը, որ կ’ենթարկէ, կը հպատակեցնէ, կը ստրկացնէ բոլոր տեսակի պայմանները, դրութիւնները, ոյժերը եւ կը լծէ սրանց իր յաղթական կառքին: Իդէա՜լ… աստուածային անսխալ ու ամենակարող առաջնորդ, որն իրեն փարող ժողովուրդները կ’առաջնորդէ, կը մղէ յառաջ եւ յառաջ, դէպի այն խորհրդաւոր ու երջանիկ հեռուն, ուր ձգտողները կը տօնեն իրականացումն իրենց երազների, ուր ժողովուրդները կը նոյնանան իրենց իդէալի հետ:

Այսպէս, ժողովուրդները նախ կ’ընկնեն հոգեբանօրէն, ինչպէս եւ քաղաքականապէս բարձրանալու համար՝ նախ կը բարձրանան հոգե-բանօրէն:

Ահա՛ թէ ինչո՛ւ Մայիս քսանեւութը պիտի մնայ տիրականօրէն միակ քաղաքական աստուածութիւնը, որին փարած հայութիւնը պիտ կարողանայ ապրիլ եւ ստեղծագործել ազգօրէն:

«Արաքս», Սոֆիա, 1926թ., թիւ 99