Քլինգզորի վերջին ամառը

Իր կյանքի վերջին ամառը քառասներկուամյա նկարիչ Քլինգզորն անցկացրեց Պոմպամբիոյի, Կարենոյի և Լագունոյի մոտերքում գտնվող հարավային այն վայրերում, ուր նա առաջներում էլ հաճախակի և սիրով էր այցելել։ Այնտեղ էին ստեղծվել նրա վերջին աշխատանքները․ երևույթների աշխարհի գծագրումներին նվիրված ազատ փոխադրությունները, խոնարհված ծառերով և բույսեր հիշեցնող տնակներով զարդարված այն արտասովոր, լուսավոր, սակայն խաղաղ, երազորեն խաղաղ նկարները, որոնք գիտակների կողմից վեր են դասվում անգամ իր «դասականության» շրջանի ստեղծագործությունների համեմատությամբ։ Այն ժամանակվա նրա ներկապնակը աչքի էր ընկնում միայն քիչ թե շատ պայծառ գուներանգներով, կադմիումի դեղին և կարմիր, վերոնեզյան կանաչ, զմրուխտ, կոբալտ, կոբալտի մանուշակագույն, ֆրանսիական կինաբառիս և խորդենու լաք։

Քլինգզորի մահվան լուրը հանկարծակիի բերեց նրա բարեկամներին ուշ աշնանը։ Նրա նամակներից շատերը մութ նախազգացումներ և մահատենչ ցանկություններ էին պարունակում։ Այստեղից էլ կարող էր լուր տարածվել, թե նա ինքնասպան է եղել։ Ուրիշ լուրերը, որ նույն այս վիճարկվող անվան շուրջն էին պտտվում, շատ ավելի անհիմն էին, քան առաջինը։ Շատերը պնդում էին, թե արդեն մի քանի ամիս է, ինչ Քլինգզորը հոգեկան հիվանդ է դարձել, և շատ թե քիչ խոհեմ մի արվեստաբան փորձում էր նրա, վերջին կտավների ապշեցուցիչ և հափշտակիչ հիասքանչությունը բացատրել այդ կարծեցյալ խելագարությամբ։ Այդ զազրախոսություններից ավելի շատ հիմք ուներ, թերևս, Քլինգզորի մոտ խմիչքի նկատմամբ առաջացած հակման մասին անեկդոտային զրույցը։ Հարբեցողության հակումը արդեն իսկ իրողություն էր, և սակայն, բացի նրանից, ոչ ոք այդ անկեղծորեն իր անունով չէր կոչում։ Կյանքի վերջին ամիսներին՝ շատ անգամ նա ոչ միայն հրճվում էր հաճախակի գինարբուքներում այլև գինով արբենալը համարում էր իր ցավերի մեղմացում, և նույնիսկ՝ անտանելի ծանր մելամաղձություններից դուրս գալու միջոց։ Խորախորհուրդ գիներգերի բանաստեղծ Լի Թայ Պոն նրա սիրելին էր, և հարբած վիճակում նա հաճախ իրեն կոչում էր Լի Թայ Պո, իսկ իր ընկերներից մեկին՝ Թու Ֆու։

Նրա ստեղծագործությունները շարունակում են ապրել, իսկ մտերիմների նեղ շրջանում, առաջվա պես, շարունակում է ապրել նրա կյանքի և այն վերջին ամառվա առասպելը։

Սկսվել էր կրքոտ և դյուրագրգիռ կյանքի ամառը։ Տաք օրերը, որ շատ երկար էին տևում, դեռ բորբոքվում էին բոցավառվող դրոշների պես։ Կարճատև ու հեղձուցիչ լուսնյակ գիշերներին հաջորդում էին նույնքան կարճատև ու տոթ անձրևային գիշերները, որոնք շտապող երազների նման և պատկերներով ծանրաբեռնված՝ տենդագին խանդով ձգվում էին շողշողուն շաբաթների միջով։

Երեկոյան զբոսանքից տուն դառնալով՝ կեսգիշերի կողմ, Քլինգզորը բարձրացավ իր աշխատասենյակի քարե նեղլիկ պատշգամբը։ Ներքևի գլխապտույտ առաջացնող խորխորատում տարածվում էր դարավանդի հին այգին, լայնահուն սփռված էր անընդգրկելիորեն խիտ ծառագագաթների խառնաշփոթությունը․ փաթաթվող բույսեր, լիանաներ, գլիցինաներով շղթայված արմավենիներ, մայրիներ, շագանակենիներ, հուդայի ծառեր, անտառային հաճարենիներ, էվկալիպտներ։ Ծառասաղարթներից վեր՝ մարմրալով պսպղում էին ամառային կղբիների թիթեղյա տերևները։ Դեռևս կիսափակ, մարդկային մարմնի մեծությամբ, լուսնի ու փղոսկրի պես գունատ հսկայական ձյունասպիտակ ծաղիկներից կիտրոնի զգլխիչ ու թևավորված, հոգեպարար բույր էր փչում։ Անորոշ հեռվից, հոգնատանջ թևերը թափահարելու նման, մի երաժշտության ձայն էր լսվում․ կիթառ էին նվագում կամ գուցե դաշնամուր, դժվար էր զանազանել։ Թռչնանոցի բակում հանկարծ ճչաց սիրամարգը, ծղրտաց երկրորդ, երրորդ անգամ, և իր տանջալի ձայնի կարճ, չարագուշակ և փայտե հնչողությամբ խոցեց անտառապատ գիշերվա կուրծքը, կարծես ողջ կենդանական աշխարհի ցավը մի անտաշ ու զիլ ձայնի մեջ զրնգաց անտառի խորքից։ Աստղալույսը սահում էր հովիտների վրայով, բարձր ու լքված անտառի անսահմանության մեջ առկայծում էր կախարդված ու հին ճերմակաթույր մատուռը։ Լիճը, լեռ ու երկինք իրար միախառնված՝ ձգվում էին դեպի հեռուն։

Քլինգզորը կանգնած էր պատշգամբում, վերնաշապիկով, մերկ ձեռքերը հենած երկաթե ճաղաշարին։ Կիսամռայլ ու կրակված աչքերով նա գունատ երկնքում կարդում էր աստղերի գծագրումներն ու հետևում անտառի գլխին կուտակված ամպերի մեղմ լուսախաղին։ Սիրամարգը նրան ինչ֊որ բան հիշեցրեց։ Այո, ճիշտ այսպիսի մի գիշեր էր, տարաժամ, ինքը հոգնած էր և քնել էր ուզում, անպատճառ, ամեն գնով քնել։ Միգուցե, եթե իսկապես հաջողվեր մի քանի գիշեր իրար ետևից քնել, վեցից ութ ժամ անընդմեջ, այնժամ հնարավոր կլիներ հանգստանալ, աչքերը նորից հնազանդ և համբերատար կդառնային, սիրտը՝ ավելի հանգիստ, երազներն էլ՝ անցավ։ Բայց դրա հետ այդ ամառն էլ կցնդեր֊կանէանար, այդ խելագար ու շողշողացող ամառային երազը նույնպես, հազարավոր անխոս գավաթներ կմնային լիքը, հազարավոր անօրինակ սիրային հայացքներ կփշրվեին, հազարավոր անդառնալի պատկերներ դեռ լույս աշխարհ չեկած՝ կմարեին։

Նա իր ճակատը և ցավող աչքերը հենեց երկաթե սառը ճաղաշարին, դա նրան մի պահ թարմացրեց։ Մեկ տարուց կամ գուցե ավելի շուտ՝ այս աչքերի լույսը խամրելու էր, կրակն էլ մարելու էր նրա սրտում։ Ոչ, ոչ ոք ի վիճակի չէր այդ բոցավառվող կյանքը երկար տանել, ոչ անգամ ինքը՝ Քլինգզորը, որ տասը կյանք ուներ։ Ոչ ոք չէր կարող այդքան երկար ժամանակ, օր ու գիշեր իր բոլոր լույսերը, բոլոր հրաբուխները վառել, մշտապես, գիշեր ու տիվ կրակների մեջ կանգնած մնալ, ամեն գիշեր ժամերով կրակված միտք բանեցնել, միշտ վայելքի մեջ լինել, անընդհատ ստեղծագործել, բոլոր զգայարաններով ու նյարդերով մշտարթուն և հսկողի դերում լինել՝ նման այն դղյակին, որի պատուհանների տակ օրեր շարունակ երաժշտություն է հնչում, ու երկար գիշերներին առկայծում են հազարավոր մոմեր։ Պետք է դրա վերջը գար, արդեն շատ ուժ էր վատնվել, շատ աչքի լույս խամրել, հազարավոր կյանքեր էին արյունոտվել։

Հանկարծ նա ծիծաղեց և ուղղվեց։ Ինչ֊որ բան մտաբերեց, այդ զգացումն իրեն հաճախ էր պաշարել, ինքը հաճախ էր այդպես մտածել ու վախեցել դրանից։ Իր կյանքի բոլոր լավագույն, պտղաբեր ու շիկացած ժամանակներում, արդեն իսկ երիտասարդ հասակում նա այդպես էր ապրել ու սիրել, իր մոմը զույգ կողմերից էր վառել՝ մոլեգին շռայլումի, ինքնայրումի մեկ ցնծագին, մեկ հեծկլտացող զգացումով, գավաթը մինչև վերջ դատարկելու հուսահատ տենչով, վախճանի նկատմամբ մի խորհրդավոր ու ծածուկ վախով։ Հաճախ էր նա այդպես ապրել, գավաթներ դատարկել ու վերստին բոցավառվել։ Երբեմն վախճանը քաղցր է եղել, ինչպես մի խոր, անգիտակից ձմեռային քուն։ Երբեմն էլ այն սարսափելի է եղել․ անմիտ ամայացում, անտանելի ցավեր, բժիշկներ, տխուր հրաժարում ու համակերպություն, թուլության հաղթարշավ։ Իհարկե, լինում էին պահեր, երբ այդ խանդավառության վախճանը սպասվածից շատ ավելի վատթար էր լինում, անհամեմատ դառն ու ոչնչացնող։ Բայց միշտ էլ այն հաղթահարվում էր, և շաբաթներ կամ ամիսներ հետո գալիս էր հարությունը՝ նոր հրդեհ, ստորգետնյա կրակի մի նոր բռնկում, նորանոր բոցավառվող ստեղծագործություններ, նորահայտ և հրաշալի կյանքի արբեցում։ Այդ ամենն այդպես էր, և տառապանքներ ու անգոյության ժամանակները, թշվառության պահերը շուտ մոռացվում ու անհետանում էին։ Այդպես շատ լավ էր։ Եվ երևի թե շարունակվեր, ինչպես հաճախ էր լինում։

Ժպիտը դեմքին՝ նա մտածում էր Ջինայի մասին, որի հետ միայն այսօր երեկոյան էր ծանոթացել, և նրա հետ միասին, ողջ գիշերային տունդարձի ճանապարհին, իր քնքուշ խոհերի կատակախաղին տրվել։ Ի՜նչ գեղեցիկ ու ջերմ էր այդ աղջիկը իր դեռևս անփորձ ու վախվորած հույզերում։ Թեթևացած հոգով ու մեղմորեն նա ինքն իրեն ասում էր, կարծես նորից ու նորից շշնջալով նրա ականջին․ «Gina! Gina! Carina Gina! Carina Gina! Bella Gina!» ։

Նա վերադարձավ սենյակ և կրկին վառեց լույսը։ Խառնիխուռն գրքերի կույտից դուրս կորզեց բանաստեղծությունների մի կարմիր հատոր։ Նա մի բանաստեղծություն մտաբերեց, ավելի ճիշտ՝ բանաստեղծության մի պատառիկ, որ նրան անչափ գեղեցիկ և սիրելի էր թվում։ Երկար փնտրելուց հետո՝ վերջապես գտավ իր ուզածը․

Ըմբոշխնելով, նա կուլ տվեց այս բառերի խորհրդավոր գինին։ Ինչ հրաշալի, ինչ սրտագին և դյութիչ էր այն․ Դու իմ լուսատու։ Եվ կամ․ Դու իմ լուսներես։

Ժպիտը դեմքին՝ շարունակ երթևեկում էր բարձրադիր պատուհանների առաջ, բանաստեղծություններ էր արտասանում, կանչում հեռավոր Ջինային․ «Օ՜, դու իմ լուսներես», և նրա ձայնը խզվում էր քնքշությունից։

Հետո վերցրեց թղթապանակը, որ երկար աշխատանքային օրվանից հետո, ողջ երեկոյի ընթացքում, ձեռքից ցած չէր դրել։ Ապա ձեռքն առավ իր սիրելի էսքիզների փոքրիկ ալբոմը և սկսեց աչքի անցկացնել վերջին օրերի կատարած գծանկարները։ Ահա այստեղ պատկերված էր մի կոնաձև լեռ, որի վրա ժայռը ստվեր էր գցել։ Անմիջապես դրա կողքին կաղապարված էր ծամածռված դիմագծերով մի դեմք, և թվում է՝ ցավից ճչում էր լեռը։ Ահա և ստվերաշատ սև քարե կամարով պարսպապատված, կիսակլոր կտրվածքով սարալանջին պատկերված էր մի փոքրիկ քարաշեն ջրհոր, որի գլխավերևում ամպհովանու նման կախ էր ընկած արյունախանդ վառքի մեջ բոցավառվող ծաղկափթիթ նռնենին։ Այդ ամենը միայն նա էր կարդում, ծածկագիրը լոկ իրեն էր հայտնի․ վայրկյանի արագությամբ փոփոխվող անհագ դիտողականությունը, ամեն ակնթարթ կտրուկ ինքնաժայթքող հիշողությունը, որ բնության և սրտի միջև նոր ու կատարյալ ներդաշնակություն էր հաստատում։ Ահա և մեծածավալ գունավոր էսքիզները, սպիտակ թղթերը՝ դրոշմված ջրաներկերի փայփլուն գուներանգներով, մի կարմիր առանձնատուն պուրակում, որ բոցավառվում է ինչպես ռուբինը կանաչ թավիշհ վրա, ահա և Կաստիլիայի մոտ կարմրին տվող երկաթե կամուրջները, որ երևակվում են կապտականաչավուն լեռան ետնախորշում, ահա և մանուշակագույն ամբարտակը, քիչ հեռվում վարդագույն մի փողոց։ Ավելի հեռվում երևում է աղյուսի գործարանի ծխնելույզը, որն ասես սառնաշունչ ծառերի կանաչության առաջ վեր խոյացող կարմիր հրթիռ լինի, ահա և կապույտին տվող ուղենիշ սյուները, թանձր ու գլանաձև ամպերով պատած բաց մանուշակագույն երկինքը։ Այդ կտավը լավն էր և կարող էր մնալ։ Ախոռի մուտքի շրջակայքի պատկերը ափսոս էր դեն նետել, կարմրադարչնագույնը պողպատագույն երկնքի հենքին շատ էր սազում, չնայած անավարտությանը՝ այն խոսուն էր ու ներդաշնակ… նկարելու միջոցին արևն հանկարծակի ընկել էր թղթի վրա և ցավեցրել նրա աչքերը։ Հետո նա ստիպված եղավ բավական ժամանակ լվանալ դեմքն առվակի մեջ։ Այժմ արդեն դարչնակարմրագույնը ցոլարձակում էր պիրկ մետաղյա կապույտի ֆոնին, և դա հրաշալի էր, ոչ մի փոքրիկ նրբերանգ, աննշմարելի իսկ թվացող շեշտ կեղծված կամ անհաջող չէր թվում։ Առանց caput mortuum անկարելի էր այն գլուխ բերել։ Հենց այստեղ, այս ոլորտում են թաքնված գաղտնիքները։ Բնության ձևերը, նրա վերևն ու ներքևը, թացն ու չորը, խտացումների ու նոսրացումների տեղերը կարելի էր փոփոխել, կարելի էր հրաժարվել այն բոլոր անմեղ ու ազնիվ թվացող միջոցներից, որոնց օգնությամբ ընդօրինակվում է բնությունը։ Նույնիսկ գույներն էլ կարելի է կեղծել, անշուշտ, կարելի է դրանք ուժեղացնել, թուլացնել, թարգմանել հազարումի ձևերով։ Բայց գաղտնիքն էլ հենց այն է, որ երբ ուզում ես գույների միջոցով մի կտոր բնություն վերամշակել, ապա ընտրում ես մի զույգ գույներ, որոնք ճիշտ և ճիշտ նման կապերի, համանման լարման մեջ են գտնվում իրար նկատմամբ, ինչպես որ բնության մեջ է։ Այդ դեպքում մնում ես կախյալ վիճակում, մնում ես բնապաշտ, նույնիսկ, երբ մոխրագույնի փոխարեն նարնջագույն ես վերցնում, կամ սևի փոխարեն՝ տորոնի լաք։

Այսպես մեկ օր էլ վատնվեց և դարձյալ աղքատիկ հասույթով․ գործարանի ծխնելույզով նկարը և կարմրակապտավուն գունախաղը մյուս թղթի վրա, և գուցե ջրհորով էսքիզը։ Վաղը եթե ամպամած երկինք լինի, նա կգնա Կարաբինա, այնտեղ կար լվացարարուհիներով լի մի մեծ սրահ։ Իսկ եթե նորից անձրևի, այդ դեպքում կմնա տանը և կշարունակի յուղաներկով աշխատել առվակի պատկերի վրա։ Իսկ այժմ դեպի անկողին։ Անցավ ևս մեկ ժամ։

Ննջասենյակում հանեց վերնաշապիկը, ուսերը շփեց ջրով, որի կաթիլները ճտճտոցով թափվեցին կարմրաքարե հատակին, ապա ցատկեց բարձրադիր մահճակալի վրա և լույսը հանգցրեց։ Լուսամուտից ներս էր թափանցում Մոնտե Սալուտի գունատ լույսը։ Անկողնում պառկած՝ Քլինգզորը հազարավոր անգամներ կարդացել էր նրա գծագրումները։ Անտառի կիրճից լսվեց բուի կռնչյունը՝ խորհրդավոր ու համրաձայն, ինչպես քուն, ինչպես մոռացություն։

Նա աչքերը փակեց և սկսեց մտածել Ջինայի մասին, լվացարարուհիներով լի սրահի մասին։ Տեր Աստված, քանի֊քանի հազար առարկաներ դեռ սպասում են իրեն, և որքան անհաշվելի գավաթներ մնում են լիքը։ Աշխարհում չկա և ոչ մի առարկա, որ անկարելի լիներ նկարել։ Չկա ոչ մի կին, որ անկարող լիներ սիրել։ Ինչու՞ համար է տրված ժամանակը։ Ինչի՞ է պետք այս հիմար հաջորդականությունը, և ոչ մի անգամ չի հայտնվում տենդագին ու գերհագեցած միաժամանակությունը։ Եվ ինչու է ինքը հիմա մի այրու կամ ծերունու պես միայնակ իր անկողնում։ Այս ողջ կարճատև կյանքի ընթացքում կարելի էր վայելել, ստեղծագործել, կարելի էր քնել, բայց չգիտես ինչու շարունակ երգեր ես երգում իրար ետևից և երբեք չես հնչեցնում լիահնչյուն սիմֆոնիան՝ իր ողջ բազմաձևությամբ, բոլոր հարյուրավոր ձայներով ու գործիքներով միաժամանակ։

Շատ տարիներ առաջ, տասներկու տարեկան հասակում, Քլինգզորը տասը կյանք է ունեցել։ Երեխաներով ավազակների խաղն էին խաղում, և այդ ավազակներից յուրաքանչյուրը տասը կյանք ուներ, որոնցից ամեն անգամ մեկը կորցնում էր, երբ նրան ձեռքով կամ նիզակով դիպչում էր հետապնդողը։ Վեց, երեք, նույնիսկ մեկ կյանքով դեռևս կարելի էր ազատվել և ողջ մնալ, և միայն տասներորդի կորստով ամեն ինչ վերջանում էր։ Սակայն Քլինգզորը իր ինքնասիրությունը բավարարված էր համարում միայն իր բոլոր տասը կյանքերի հաղթահարմամբ, և ամոթ էր զգում, երբ իննով կամ յոթով էր ազատվում։ Այդպիսին էր նա մանուկ հասակում, այն անհավատալի ժամանակներում, երբ աշխարհում ոչինչ անհնարին, ոչինչ դժվար չէր թվում, երբ բոլորը սիրում էին Քլինգզորին, երբ Քլինգզորը կարգադրում էր բոլորին, և ամեն ինչ իրեն՝ Քլինգզորին էր պատկանում։ Հետագայում էլ նա մշտապես տասը կյանքով էր ապրել։ Եվ երբ նույնիսկ ոչ հագեցումը, ոչ էլ լիահունչ շառաչուն սիմֆոնիան չէին ուղեկցում նրան, բայց և այնպես միաձայն ու խեղճ չէր լինում նրա երգը, խաղալիս նա միշտ էլ մի զույգ խաղընկերներ ավելի էր ունենում, քան ուրիշները, մի քանի ավելորդ թալեր միշտ էլ կգտնվեր գրպանում, իր լծակառքին էլ նժույգների պակասություն չէր զգացվում… Փառք աստծո։

Ա՜խ, ինչպես էր քնած կնոջ շնչառության նման խավարչտին այգու լռությունը լիաթոք խանդով լցվում սենյակի մեջ… Ի՜նչ հոյակապ էր ճչում սիրամարգը… Ինչպես էր կրակը վառվում կրծքի տակ, ինչպես էր խփում սիրտը, ճիչեր արձակում, տառապում, ցնծում ու այրունոտվում։ Այստեղ՝ Կաստանյետտայի բարձունքներում դեռ շարունակվում էր հրաշագեղ ամառը, նա հիանալի էր ապրում իր այդ հին ու ազնվաշուք ավերակներում՝ զմայլանքով նայում թրթարապատ շագանակենիների անտառների բազմությանը, որ տարածվել էին լեռնաշղթաների լանջերին։ Մի կատարյալ սքանչելիք էր՝ ժամանակ առ ժամանակ զբոսնել այդ ազնվագույն ու ծեր անտառներում, դղյակների աշխարհի հետ հաղորդակցվել, ներքևում զմայլվել գունագեղ ու զվարճալի խաղալիքներով, և ամենանվիրական ներշնչանքի պահին նկարել այդ ամենը․ գործարանը, երկաթուղին, տրամվայի կապույտ վագոնները, ծովափի լացող ուռիներն ու փքված սիրամարգերին, կանանց, քահանաների, ավտոմեքենաներ։ Ինչ հրաշալի, տանջող ու անհասկանալի էր իր կրծքում բույն դրած այդ զգացումը, կյանքի ամեն մի բազմաբղետ հատվածի ու ծվենի համար պայքարելու իր այդ սերը և շողշողացող տենչը, տեսնելու և կերտելու այդ քաղցր անբացատրելի պահանջը, և դրա հետ մեկտեղ, բարակ վերմակի տակ՝ կատարածդ բոլոր արարքների երեխայության ու ապարդյունության ծածուկ ու սրտմտալի խոստովանությունը…

Տենդագին հալվեց կարճատև ամառային գիշերը, գոլորշի բարձրացավ կանաչ հովիտներից, հարյուրհազարավոր ծառերի մեջ եփվում էր բուսահյութը, հարյուր֊հազարավոր երազներ ուռչում էին Քլինգզորի թեթև նիրհի մեջ, նրա հոգին ճախրում էր իր կյանքի հայելիների սրահներով, ուր բոլոր պատկերները բազմապատկված և ամեն անգամ նոր դեմքով ու նոր նշանակությամբ էին հայտնվում, նորահայտ կապակցությունների մեջ մտնում․ կարծես աստղալից երկինքը խառնիխուռն թափահարված լիներ խորանարդաձև գավաթի մեջ։

Շատերի թվում մի երազ սքանչացրեց և ցնցեց նրան․ ինքը պառկած էր դաշտի մեջ, և մի կարմրահեր կին հանգչում էր նրա գրկում, սևահեր մեկն էլ հենվել էր իր ուսին, մեկ ուրիշը ծունկի էր չոքել իր առաջ, բռնել և հերթով համբուրում էր ձեռքի մատները, շուրջը ամենուր կանայք էին ու աղջիկներ, շատերը տակավին երեխաներ, նուրբ, բարձր կրծքերով, մյուսները՝ արյունավառ, ոմանք էլ՝ հասունացած և իմաստության նշաններով, մերկ դեմքերին հոգնածության արտահայտություն, և բոլորը սիրում էին իրեն ու ցանկանում սիրված լինել իրենից։ Հանկարծ կռիվ ու կրակ պայթեց կանանց մեջ, հանկարծ մոլեգնած կարմրահերը բռնեց սևահերի մազերից, քաշեց֊գցեց նրան գետին ու ինքն էլ ընկավ, մի պահ բոլորը համատարած գետին էին տապալվում, մեկը ճչում էր, մյուսը ցած ընկնում, կծում, ցավեցնում էին իրար ու ցավից ճչում, քրքիջները, կատաղի ճիչերն ու ցավատանջ ոռնոցները հնչում էին իրար մեջ խճճված ու հանգուցավորված, ամենուր արյուն էր հոսում, մագիլները զարկվում էին արյունոտ ու նուրբ մսերի մեջ։

Թախծի ու ճնշվածության զգացումով արթնացավ Քլինգզորը և միառժամանակ լայն բացված աչքերով սևեռուն նայում էր պատի վրա ընկած լույսի շերտին։ Հայացքի առաջ դեռ կանգնած էին մոլեգնած կանանց դեմքերը, շատերին հանկարծ ճանաչեց և մեկ առ մեկ սկսեց մտաբերել նրանց անունները․ Նինա, Հերմինե, էլիզաբեթ, Ջինա, էդիթ, Բերտա, ու խզված ձայնով, դեռևս երազի միջից, ձայնեց․ «Մանկիկներ, դե զորք տվեք… Այդ ի՞նչ եք անում, ախր դուք մոլորված եք, ոչ թե իրար պետք է պատառոտեք, այլ ինձ, ինձ…»։

Լուի Վայրագը կարծես երկնքից ընկավ, նա հանկարծակի հայտնվեց, այդ անդուլ ճանապարհորդը, Քլինգզորի հին բարեկամը։ Նրանից ամեն ինչ սպասելի էր, ապրում էր երկաթգծերի միջև և ողջ արվեստանոցը կրում էր իր ուսապարկում։ Այդ օրերին երկնքից հրաշալի ժամեր էին կաթում ու բարենպաստ քամիներ փչում։ Բարեկամները միասին նկարում էին Ձիթենյաց լեռան վրա և Կարթագենում։

― Արդյոք մեր այս նկարչությունը իրապես մի արժեք ունի,― ասաց Լուին Ձիթենյաց լեռան վրա՝ մինչ մեջքն արևից կարմրատակած ու մերկանդամ պառկել էր խոտերի մեջ։ Մարդս, այնուամենայնիվ, նկարում է միայն feute de mieux֊ի զգացումով, սիրելիս։ Այ, եթե մշտապես մի դուրեկան աղջիկ ունենայիր քո գրկում և ափսեումդ էլ՝ ապուր, որից այսօր քո միտքը ետ է վարժվել, դու քեզ չէիր տանջի անմիտ մանկական խաղերով։ Բնությունն ունի տասնյակ հազարավոր գույներ, իսկ մենք մեր գլուխն ենք մտցրել այդ գունասանդղակը մի երկու տասնյակի հասցնելու հիմար միտքը։ Սա է ողջ նկարչությունը։ Ինքդ քեզանից միշտ դժգոհ ես և դեռ քննադատին էլ պիտի սիրաշահես։ Ավելի լավ է դրա փոխարեն մարսելյան ձկնապուր վայելեիր, caro mio , հետն էլ մի շիշ սառնորակ բուրգունդյան գինի, միլանյան շնիցել, աղանդերի համար՝ տանձ ու գորգոնցոլա3 և թուրքական սուրճ, սրանք իրողություններ են, պարոնս, սրանք հո իրական արժեքներ են… Ինչ վատ են սնվում այստեղ՝ ձեր ապարանքում… Ա՜խ, աստված իմ, ես կուզեի բալենու վրա բարձրանալ և բալերը հասունանային հենց իմ բերանի մեջ, և թող իմ գլխավերևում՝ սանդուղքի վրա կանգնած լիներ դարչնագույն մազերով այն նույն տաքարյուն աղջիկը, որին մենք այսօր կանուխ հանդիպեցինք։ Քլինգզոր, հերիք նկարես։ Ես քեզ մի լավ ճաշկերույթի եմ հրավիրում Լագունոյում, շտապիր, ժամանակ չունեմ…

― Իսկապես,— հարցրեց Քլինգզորը աչքերը կկոցելով։

― Այո, այո։ Միայն թե մինչ այդ ես պետք է կայարանում լինեմ, քանի որ, ինչ թաքցնեմ, ընկերուհուս հեռագրել եմ, թե իբր մահամերձ եմ։ ժամը տասնմեկին նա այստեղ կլինի։ ․

Ծիծաղելով՝ Քլինգզորը նոր սկսած էտյուդը վերցրեց նկարչական տախտակի վրայից։

― Լավ ես մտածել, տղաս։ Գնանք Լագունո։ Հագիր վերնաշապիկդ, Լուիջի։ Բարքերն այստեղ մեծագույն անմեղության արտահայտությունն են, սակայն, ավաղ, այդ տեսքով դու չես կարող քաղաք դուրս գալ։

Նրանք հասան փոքրիկ քաղաքը և մտան, կայարան։ Հետո մի գեղեցիկ կին եկավ։ Երեքով փառահեղ ճաշկերույթ սարքեցին ռեստորանում, և Քլինգզորը, որ իր գյուղական ամիսներին ամբողջովին ետ էր վարժվել այդ ամենից, անչափ զարմացել էր, որ բոլոր այդ բաները, այդ հրաշալի ու համեղ ուտելիքները դեռևս գոյություն ունեն․ կարմրախայտեր, սաղմոնաձկան ապուխտ, ծնեբեկ, շաբլի1 , վալեիսյան դոլ, բենեդիկտյան լիկյոր։ Ճաշելուց հետո նրանք երեքով միասին շրջեցին զառիթափ բլրի վրա կառուցված քաղաքի գլխավերևում, ընթացան տների լայնք ու երկայնքով, պատուհանների և կախովի այգիների կողքով, և դա սքանչելի էր։ Հետո նրանք մի պտույտ էլ կատարեցին, մեկ անգամ ևս վերև ու ներքև արեցին։ Տարօրինակ կերպով գեղեցիկ ու արտասովոր էր աշխարհը, խայտաբղետ, նրանում ինչ֊որ տարակուսելի բան կար, ինչ֊որ անհավանական թվացող և սակայն՝ զարմանահրաշ մի բան։ Քլինգզորը փոքր֊ինչ շփոթված էր, նա հազիվ էր իրեն կարողանում զսպել և ջանում էր սառնարյունություն հանդես բերել, որպեսզի հանկարծ չսիրահարվեր Լուիջիի սիրունիկ ընկերուհուն։ Նրանք մեկ անգամ էլ մտան սրճարան, մի պտույտ կատարեցին ցերեկվա կողմ դատարկված զբոսայգում, պառկեցին հանգստանալու ջրի ափին՝ հսկայական ծառերի շուքի ներքո։ Նկարելու արժանի շատ բաներ տեսան նրանք․ մուգ կանաչի մեջ թաղված և ազնվաշուք քարերով երեսպատված կարմիր տնակներ, կապույտ ու դարչնագույն ծաղիկներով զարդարված օձածառեր և կեղծամածառեր։

― Դու փառահեղ ու զվարճալի բաներ ես նկարել, Լուիջի,― ասաց Քլինգզորը,― այդ բոլորն էլ ես շատ եմ սիրում, դրոշակաձողեր, ծաղրածուներ, կրկեսային տեսարաններ։ Բայց ինձ համար ամենասիրելին քո նկարած գիշերային կարուսելի պատկերի մի տեսարանն է։ Նկատի ունեմ այն դրվագը, ուր մանուշակագույն վրանի գլխավերևում, բոլոր լույսերից բարձր ու հեռու, գիշերվա երկնքում ծածանվում է բաց վարդագույն մի մրսկան ու փոքրիկ դրոշակ, այնքան գեղեցիկ, այնպես մրսկան ու միայնակ, ամոթխածորեն միայնակ… Դա ինձ հիշեցնում է Լի Թայ Պոյի կամ Պոլ Վերլենի բանաստեղծությունները… Այդ փոքրիկ, հիմարիկ վարդագույն դղյակում պարփակված է աշխարհի ողջ ցավն ու անզորությունը ու նաև ողջ բարի ծաղրը այդ ցավի ու անզորության նկատմամբ։ Այն, որ դու նկարել ես այդ դրոշակը, դրանով իսկ քո կյանքը արդարացվում է, ես բարձր եմ գնահատում քո այդ դրոշակը։

― Այո, գիտեմ, որ այն քեզ դուր է գալիս։

― Կարծեմ քեզ էլ է դուր գալիս։ Ահա թե ինչ կասեմ, եթե մի քանի նման բաներ նկարած չլինեիր, ապա բոլոր այդ համեղ կերակուրներն ու գինիները, կանայք ու սրճարանները քեզ ոչնչով չէին կարողանա սփոփել, դու մի թշվառական արարած կլինեիր։ Իսկ այսպես՝ դու մի հարուստ արարած ես, մեկն ես այն տղերքից, որ դեռ կարողանում են սիրել։ Լուիջի, ես հաճախ եմ քեզ պես մտածում, մեր ողջ արվեստը սոսկ փոխարինում է, տանջալի և տասնապատիկ թանկ վճարված մի հատուցում՝ ուշացած կյանքի, ուշացած կրքի, ուշացած սիրո համար։ Բայց և այնպես դա այնքան էլ այդպես չէ։ Կա մի բան, որ մենք միշտ մոռանում ենք։ Ինձ թվում է, որ մարդիկ գերագնահատում են զգայականը, երբ հոգևորը դիտում են լոկ որպես անհրաժեշտ հատուցում պակասող զգայականի համար։ Զգայականը մազաչափ իսկ ավելի արժեք չունի, քան հոգևորը, և, կարելի է ասել, որ այն նույնքան քիչ արժեք ունի, որքան և վերջինս։ Երկուսն էլ հավասարապես հրաշալի են։ Դու մի կնոջ ես գրկում, կամ թէ բանաստեղծություն ես գրում՝ տարբերություն չկա։ Միայն թե գլխավոր դերում լինի սերը, այրումը, հուզմունքը, մնացածը կարևոր չէ՝ թե դու կլինես մոնթ՝ Աթոս լեռան վրա, թե աշխարհիկ մարդ՝ Փարիզում։

Լուին հեգնող աչքերով ծուլորեն նրան էր նայում։ Տղաս, շատ էլ մի հուսահատվիր։

Գեղեցկուհուն թևանցուկ արած՝ նրանք թափառում էին այս ու այնտեղ։ Մարգարեություններ անելու ասպարեզում երկուսն էլ անգերազանցելի էին, այս բնագավառում նրանք մեծ փորձ ունեին։ Մանր ու մեծ քաղաքների ու գյուղերի շրջակայքում նրանք տեսնում էին Հռոմը, տեսնում էին Ճապոնիան, Հյուսիսային ծովը, և ճարպիկ ձեռնածությամբ կրկին ու կրկին կործանում էին այդ պատրանքները։ Նրանց երևակայությունը երկինքներում աստղեր էր վառում և կրկին հանգցնում։ Ճոխ ու շքեղ գիշերներին բարեկամները պայթեցնում էին իրենց ազդանշանային հրթիռները։ Աշխարհը օճառի պղպջակ էր, ցնորք, օպերա էր, ուրախ անմտություն…

Լուին, այդ անհանգիստ թռչունը, մինչ Քլինգզորը նկարում էր, իր հեծանիվով ճախրում էր բլուրների միջև, սլանում այս ու այն կողմ։ Որոշ օրեր զոհաբերում էր Քլինգզորը, հետո կրկին խստասիրտ տրամադրությամբ նստում էր բաց օդում և աշխատում։ Լուին չէր ուզում աշխատել։ Մի օր էլ՝ նա ընկերուհու հետ ճանապարհ ընկավ, հետո մի նամակ գրեց հեռու հեռվից։ Ու երբ Քլինգզորը նրան արդեն կորած էր համարում՝ հանկարծ նորից հայտնվեց, ծղոտե գլխարկով ու կոճակներն արձակած վերնաշապիկով կանգնեց դռան առաջ, կարծես թե երբեք էլ չէր հեռացել։ Մի անգամ ևս Քլինգզորը իր երիտասարդության շրջանի քաղցր գավաթից ծծեց բարեկամության գինին։ Նա շատ բարեկամներ ուներ, նրան շատերն էին սիրում, և ինքը փոխադարձում էր այդ սերը, բոլորի առաջ բաց էր անում իր դյուրագրգիռ ու աշխույժ սիրտը։ Բայց բարեկամներից միայն երկուսն էին, որ այս ամռանը բախտ էին ունեցել նրա շուրթերից լսելու այդ ծեր սրտի կանչը․ Լուի նկարիչը և բանաստեղծ Հերմանը՝ մականվանյալ Թու Ֆու։

Լուին օրերով նստում էր բաց դաշտում տեղադրված իր նկարչական ծալովի աթոռին, տանձենու և սալորենու ստվերում, և ոչինչ չէր նկարում։ Նստում էր ու խորհրդածությունների գիրկն ընկնում, վերցնում էր նկարչական տախտակի վրա ամրացված թղթերից և գրում էր, գրում էր անվերջ, անթիվ ու անքանակ նամակներ։ Երջանիկ են, արդյոք, այն մարդիկ, որ այդքան շատ նամակներ են գրում։ Լուին, այդ անհոգ մարդը, գրելիս խիստ ջղաձգվում էր, նրա հայացքն անհաճո կերպով երկար ժամանակ չէր կտրվում թղթից։ Շատ գաղտնապահություններ նրան զրկում էին հանգստից։ Հենց դրա համար էլ Քլինգզորը սիրում էր նրան։

Բոլորովին ուրիշ խառնվածքի տեր էր Քլինգզորը։ Նա լռել չգիտեր։ Արտի մեջ եղածը չէր կարողանում թաքցնել։ Իր կյանքի լուռ տառապանքների մասին, որ քչերը գիտեին, նա երբեմն պատմում էր մտերիմների շրջանում։ Նա հաճախ էր տառապում վախից ու մելամաղձությունից, հաճախ էր իրեն գտնում մութ հանքահորերում բանտարկված ու թշվառ վիճակներում, վաղ անցյալի ստվերները, երբեմն չափազանց մեծ կուտակումներով, ընկնում էին նրա ներկա օրերի վրա և ողջը սևացնում։ Այնժամ նա հրճվում էր՝ նայելով Լուիջիի դեմքին։ Ասես օգնության էր կանչում նրան։

Բայց Լուին տհաճությամբ էր համակերպվում իր բարեկամի այդ թուլությունների հետ։ Դրանք ճնշում էին նրան ու խղճահարություն առաջ բերում։ Քլինգզորը չէր էլ ենթադրում և հասկացավ շատ ուշ, որ իր սրտաբաց ու անկեղծ խոսքուզրույցը իրականում միայն վնաս էր հասցնում ճշմարիտ բարեկամությանը։

Կրկին Լուին սկսեց ճանապարհորդությունից խոսել։ Քլինգզորը հասկացավ, որ այժմ արդեն ինքն անկարող կլինի բարեկամին իր մոտ պահել, թերևս հաջողվեր դեռ մի երկու֊երեք օրով էլ երկարաձգել նրա ներկայությունը, ոչ ավելին, իսկ մի գեղեցիկ օր էլ նա անսպասելիորեն կներկայանար կապված ճամպրուկը ձեռքին, հրաժեշտ կտար և երկար ժամանակ այլևս չէր վերադառնա։ Ի՜նչ կարճ է կյանքը, ինչ անդառնալի է ամեն ինչ։ Միակ բարեկամը, որ ամբողջապես հասկանում էր իր արվեստը, որի սեփական ստեղծագործությունը մոտ ու հարազատ էր իրեն, ահա այդ միակ բարեկամին այժմ նա վախեցրել էր ու ձանձրացրել, փչացրել էր նրա տրամադրությունը, գրգռել ու սառեցրել էր նրա հուզմունքը, և այդ ամենը միմիայն իր հիմար թուլությանն ու հարմարավետության հակումին հագուրդ տալու համար, միմիայն իր երեխայական և անվայել պահանջների բավարարման, բարեկամին սիրաշահելու համար իրեն ոչ մի նեղություն չտալու, ոչ մի գաղտնիք նրանից թաքցնել չկարողանալու պատճառով, նրա առաջ ինքն իրեն զսպելու անընդունակության պատճառով։ Ի՜նչ հիմար, ինչ երեխայական բան դուրս եկավ։ Այսպես ուշ էր պատժում իրեն Քլինգզորը, շատ ուշ։

Վերջին օրը նրանք միասին թափառում էին ոսկեծուփ հովիտներում։ Լուին բարձր տրամադրության մեջ էր, ճանապարհորդությունը նրա թռչնային սրտի համար իսկական ուրախություն էր։ Քլինգզորը կիսում էր նրա հրճվանքը, նրանք կրկին վերագտան իրենց նախկին թեթև, ճկուն և զվարճալի տոնը և այն այլևս բաց չթողին։ Երեկոյան դեմ նստեցին պանդոկի այգում։ Խորոված ձուկ պատվիրեցին, բրինձի հետ եփած սունկ, և դեղձ էին վայելում՝ բալի լիկյորի հետ ըմբոշխնելով։

― Ուր ես պատրաստվում վաղը ուղևորվել, հարցրեց Քլինգզորը։

― Չգիտեմ։

― Այն սիրունիկ կնոջ մոտ։

― Այո։ Գուցե։ Ո՞վ գիտե։ Այդքան շատ հարցեր մի տուր։ Հրաժեշտից առաջ եկ մի լավ սպիտակ գինի ըմպենք։ Եթե դեմ չես՝ նոյենբուրգյան։

Խմելու միջոցին հանկարծ Լուին բացականչեց․

― Ինչ լավ է, որ ես մեկնում եմ, ծեր ծովաշուն։ Երբեմն, երբ ես քեզ այնքան մոտ եմ նստած լինում, ինչպես հիմա, հանկարծ մի հիմար բան է միտքս գալիս։ Ինձ թվում է, որ այժմ այստեղ, իրար կողք֊կողքի նստած են մեր լավ հայրենիքի երկու նկարիչները, և նույն պահին էլ մի նողկալի զգացում եմ ունենում ծնկներիս մեջ, կարծես մենք երկուսս էլ բրոնզից լինենք ձուլված և ձեռք֊ձեռքի տված կարող ենք հուշարձան կանգնել, ասենք, ինչպես Գյոթեն ու Շիլլերը։ Սակայն նրանք էլ, վերջիվերջո, մեղավոր չեն, որ ստիպված են արձանի դերում հավերժ կանգնած մնալ, միմյանց բրոնզե ձեռքերը բռնած, նրանք մեղավոր չեն, որ աստիճանաբար մեզ համար տհաճ ու ատելի են դառնում։ Գուցե նրանք հրաշալի տղաներ ու այրեր են եղել, Շիլլերից ժամանակին մի դրամա եմ կարդացել՝ ուղղակի սքանչելի էր։ Բայց այժմ նա ներկայացված է որպես մի հռչակավոր արարած և ստիպված է իր սիամական երկվորյակի կողքին կանգնել, իր գիպսե գլուխը հարևանի գլխի մոտ պահած, ամենուրեք նրանց երկերի լիակատար ժողովածուներն են վաճառքի հանվում, և դեռ դպրոցական դասագրքերում էլ անպակաս են նրանց ստեղծագործությունները։ Սոսկալի է։ Պատկերացրու, թե մի հարյուր տարի հետո մի պրոֆեսոր ինչպես է քարոզում իր գիմնազիստներին․ Քլինգզոր, ծնված 1877 թվականին, և նրա ժամանակակիցը՝ Լուի անունով՝ մականվանյալ Շատակեր, նորարարներ նկարչության մեջ, ազատագրում գույնի նատուրալիզմից, ավելի մոտիկից քննելով այս նկարչական զույգի ստեղծագործությունները՝ դրանք հստակորեն կարելի է ստորաբաժանել երեք պարզորոշ առանձնացվող ժամանակաշրջանների… Չէ, ավելի լավ է ես հենց այսօր ինձ շոգեքարշի տակ գցեմ։

― Ավելի խելացի կլիներ, եթե տեղդ զիջեիր քո այդ պրոֆեսորներին։

― Բայց այդքան մեծ շոգեքարշեր չկան։ Ինքդ էլ գիտես, թե որքան փոքրիկ է մեր տեխնիկան։

Երկնքում արդեն աստղեր էին հայտնվում։ Լուին հանկարծ իր բաժակը խփեց ընկերոջ բաժակին։

― Եկ խփենք ու խմենք։ Հետո ես իմ հեծանիվը կնստեմ և մնաս բարով։ Առանց երկար֊բարակ հրաժեշտի խոսքերի… Պանդոկապետին վճարել եմ։ Կենացդ, Քլինգզոր…

Նրանք չրխկացրին բաժակներն ու խմեցին։ Երբ դուրս եկան այգի՝ Լուին նստեց իր հեծանիվը, գլխարկը թափահարեց ու անհետացավ։ Գիշեր, աստղեր, Լուին Չինաստանում էր։ Նա լեգենդ էր դարձել։

Քլինգզորը տխուր ժպտում էր։ Ինչպես էր նա սիրում այդ չվող Թռչունին… Դեռ երկար ժամանակ նա կանգնած էր պանդոկի այգու խճաքարերի վրա ու նայում էր դատարկ փողոցի երկայնքով։

Բերգամոյի իր բարեկամների և Ագոստոյի ու Էրսիլյայի հետ միասին Քլինգզորը ոտքով ճանապարհորդություն ձեռնարկեց դեպի Կարենո։

Առավոտյան կողմ, զգլխիչ բույր արձակող ասպիրակների և անտառեզրի դեռևս ցողապատ սարդոստայնների միջով դողդողալով անցնելիս, տոթ ու զառիվեր անտառից դուրս գալով՝ նրանք հայտնվեցին Պոմպամբիոյի հովտում, ուր ամառային տապից ընդարմացած դեղին արահետներում ննջում էին առաջ խոնարհված և կիսախարխուլ, վառ դեղին գունավորումով տնակները, իսկ ոսկե մարգագետիններում, ցամաքած առվակների վրա ծանր ճյուղերով կախված էին ճերմակ մետաղագույն ուռիները։ Բարեկամների խայտաբղետ քարավանը սահում էր վարդագույն արահետներում՝ գոլորշու ծուխ արձակող հովտի կանաչության միջով․ տղամարդիկ հագել էին ճերմակ ու դեղին զգեստներ, վարդագույն ու սպիտակազգեստ մետաքսների մեջ ընթանում էին կանայք, Էրսիլյայի վերոնեզյան կանաչ գունավորումով սքանչելի անձրևանոցը փայլփլում էր, ինչպես գոհարը կախարդական մատանու վրա։

Թախծոտ ու բարյացկամ ձայնով տրտնջում էր դոկտորը։ Ցավալի է, Քլինգզոր, որ ձեր հրաշալի գույները մի տասը տարի հետո խունանալու և գունաթափվելու են, ձեր նախասիրած գույներից ոչ բոլորն են դիմանալու ժամանակի քննությանը։

Քլինգզոր․ Այո, և որ ավելի ցավալի է՝ ձեր գեղեցիկ շագանակագույն մազերը, սիրելիդ իմ դոկտոր, մի տասը տարուց բոլորովին մոխրագույն կդառնան, իսկ քիչ ավելի ուշ՝ մեր սիրուն ու երջանիկ ոսկորները կհանգչեն ինչ֊որ մի տեղ, մի հողափոսում, ավա՜ղ, նույնիսկ ձեր այնքան գեղեցիկ և առողջ ոսկորները, Էրսիլյա։ Երեխաներ, եկեք գոնե կյանքի վերջում այդքան խելացի չլինենք։ Հերման, ինչպե՞ս է ասում Լի Թայ Պոն։

Բանաստեղծ Հերմանը վեր կացավ տեղից ու արտասանեց․

― Ոչ, ասաց Քլինգզորը,― ես ուրիշ բանաստեղծություն նկատի ունեմ, հանգավոր, այն վարսերի մասին, որ առավոտյան դեռևս թուխ էին…

Հերմանը անմիջապես արտասանեց բանաստեղծությունը․

Քլինգզորը բարձր ծիծաղեց իր փոքր֊ինչ խռպոտ ձայնով։

― Հրաշալի Լի Թայ Պո… նա հանճարեղ նախազգացումներ ուներ, նա ամեն ինչ գիտեր։ Մենք նույնպես շատ բաներ գիտենք, բայց նա մեր ամենաիմաստուն և ավագ եղբայրն է։ Այս հարբած օրը նրան դուր կգար, այս օրը շատ է հիշեցնում այն գեղեցիկ երեկոն, ախ, ուր էր թե, Լի Թայ Պոյի մահով մահանայի, խաղաղ գետի վրա սահող նավակում։ Այ դուք կտեսնեք, որ այսօր ամեն ինչ հրաշալի կլինի։

― Ճի՞շտ է, որ Լի Թայ Պոն գետի վրա է մահացել,― հարցրեց նկարչուհին։

Բայց Էրսիլյան ընդմիջեց նրան իր հրաշագեղ ռնգային ձայնով․

― Բոլորովին էլ ոչ, դե վերջ տվեք… Այսուհետև ով թեկուզ մի բառ ասի մահվան մասին, ես նրան այլևս չեմ սիրի։ Finisca adesso, brutto Klingsor։

Քլինգզորը ծիծաղելով մոտեցավ նրան․ Ինչ իրավացի եք դուք, bambina։ Եթե ես այսուհետև թեկուզ մի բառ ասեմ մահվան մասին, թող որ դուք ծակեք իմ զույգ աչքերը ձեր անձրևանոցով։ Այսօր իսկապես հրաշալի օր է, սիրելիներս։ Այսօր մեզ համար հեքիաթի թռչունն է երգում, նրա երգն ինձ ուղեկցում է դեռ առավոտվանից։ Այսօր հեքիաթի քամին է փչում, այդ երկնային մանկիկը, որ արթնացնում է քնած արքայադուստրերին և բոլորին խելահան անում։ Այսօր ծաղկում է հեքիաթի ծաղիկը, այն կապույտ է և միայն մեկ անգամ է այս կյանքում ծաղկում, ով որ այն քաղի՝ թող օրհնյալ լինի հավիտյանս։

― Ի՞նչ է դա նշանակում,― հարցրեց Էրսիլյան դոկտորին։ Քլինգզորը լսեց նրա հարցը։

― Դա նշանակում է, որ այս օրը երբեք չի վերադառնա, և նա, ով չուտի և չխմի, չճաշակի օրվա համն ու հոտը, նրան այն հավիտենապես այլևս երկրորդ անգամ չի տրվի։ Հավատացեք ինձ, այլևս երբեք արևը այսօրվա պես չի շողալու, նա առանձնակի դիրք ունի երկնքում, մի յուրահատուկ առնչություն Յուպիտերի հետ, ինձ հետ, Ագոստոյի, Էրսիլյայի և մեր բոլորի հետ, այն այլևս երբեք չի կրկնվելու, թեկուզ հազար տարի էլ անցնի։ Նման երջանկությունից օգտվելու համար՝ այժմ ես ուզում եմ միառժամանակ ձեր ձախ կողմում քայլել, ձեռքումս պահել ձեր զմրուխտե անձրևանոցը, և թող նրա լույսերի մեջ իմ զանգը շողշողա ծիածանաքարի պես։ Դուք էլ մասնակցեք այս տոնախմբությանը, հնչեցրեք ձեր ամենասիրելի ու հրաշագեղ երգը։

Նա բռնեց Էրսիլյայի ձեռքը, և նրա ընդգծված դիմագծերը մեղմորեն սուզվեցին անձրևանոցի կապտականաչավուն ստվերների մեջ։ Նա սիրահարված էր այդ աղջնակին և սքանչացած նրա արդուզարդի վառվռուն ու անուշ գույներով։

Էրսիլյան սկսեց երգել․

Նրան միացան ուրիշ ձայներ էլ, ու խումբը երգելով մտավ անտառ։ Քիչ անց վերելքը դժվարացավ։ Շեշտակի բարձրացող սանդուղքի նման՝ լայնանիստ լեռան ձարխոտերի միջով ճանապարհը ձգվում էր դեպի վեր ու վեր։

― Ինչ հրաշալիորեն անկեղծ է այս երգը,― գովեց Քլինգզորը։― Հայրիկը, ինչպես միշտ, դեմ է սիրահարներին։ Նրանք մի լավ սուր դանակ են վերցնում և սպանում հայրիկին։ Նա այլևս չկա։ Նրանք այդ անում են գիշերը, ոչ ոք չի տեսնում նրանց, բացի լուսնից, որը նրանց չի մատնում, բացի լուռումունջ հսկող աստղերից և Տեր Աստծուց, որը, սակայն, ներողամիտ ժպտում է նրանց արարքի վրա։ Ի՜նչ հրաշալի և ճշմարտացի է այդ երգը։ Մի այսօրվա բանաստեղծ կքարկոծվեր դրա համար։

Նրանք վեր մագլցեցին լեռնային նեղլիկ ճանապարհի եզրին աճած արևախանձ ու ճկուն շագանակենիների ստվերների միջով։ Երբ Քլինգզորը հայացքը բարձրացրեց՝ իր առաջ տեսավ վարդագույն, թափանցիկ գուլպաների տակից շողշողացող նկարչուհու նուրբ սրունքամկանները։ Նա ետ նայեց․ Էրսիլյայի սևաթուխ գլխավերևում ճոճվող անձրևանոցի փիրուզը կամար էր կազմել։ Նա ոտքից գլուխ վարդագույն, մետաքսյա զգեստ էր հագել՝ միակ մուգ գունավորումը բոլոր կերպարանքների մեջ։

Կապտանարնջագույն գյուղական տնակի առջևում տարածվող մարգագետնում շաղ էին տրված կանաչ, սառն ու թթվաշ վաղահաս խնձոր֊ներ, որոնցից նրանք համտեսեցին։ Նկարչուհին հիացմունքով պատմում էր պատերազմից առաջ Փարիզ կատարած իր մի շրջագայության մասին։ Այո, Փարիզ, Փարիզ, ինչ երջանիկ ժամանակներ էին…

― Դա այլևս երբեք չի վերադառնալու։

― Պետք էլ չէ,― բղավեց նկարչուհին և կատաղի ու կտրուկ շարժումով թափահարեց իր ճուռակի գլուխը։― Ոչինչ էլ չի վերադառնալու։ Իսկ ինչու՞ պիտի վերադառնա։ Դա ինչ երեխայական ցանկություն է․ գուցե պատերա՞զմն եք ուզում վերադառնա, և այն, ինչ կար նրանից առաջ, նաև այն հիմար ու ավելորդ բաները, որ հիմա դրախտի են փոխակերպվել։ Այնքան լավ, հրաշալի էր Փարիզում, իսկ Հռոմում ու Առլում պարզապես սքանչելի էր։ Բայց մի՞թե այսօր և այստեղ պակաս հրաշալի է։ Դրախտը ոչ Փարիզն է, ոչ էլ՝ պատերազմի ու խաղաղության ժամանակները, դրախտն այստեղ է, ահա այն դիմացի լեռան գագաթին, և մեկ ժամից մենք այնտեղ կլինենք։ Ահա այնտեղ չարագործ֊ավազակների նման մենք իրար կասենք․ այսօր մենք դրախտում ենք, ես և դու։

Անտառային արահետի բծավոր ստվերների միջից նրանք դուրս եկան բաց ու լայնարձակ ճանապարհը, որ լուսավոր ու ջերմող ոլորապտույտներով ձգվում էր դեպի բարձունքը։ Քլինգզորը, մուգ կանաչ պաշտպանական ակնոց դրած, ընթանում էր վերջից և հաճախ ետ էր ընկնում, որպեսզի դիտեր կերպարանքների շարժուձևերն ու նրանց գունային համադրությունները։ Նա աշխատանքի համար դիտավորյալ ոչինչ չէր վերցրել, ոչ անգամ նշագրությունների փոքրիկ տետրը, և սակայն քանիցս կանգ առավ՝ սքանչացած իր առջև բացվող պատկերներով։ Ակացիաների պուրակի եզրին, կարմրին տվող ճանապարհի վրա, միայնակ օրորվում էր նրա վտիտ ու սպիտակ կերպարանքը։ Ամառը ջերմ շնչում էր սարի վրա, լույսերը երկնքից ուղղահայաց ներքև էին ծորում, իսկ գույները հազարերանգ վեր էին բարձրանամ երկրի մակերևույթից։ Մոտակա սարերի վրա, ուր կանաչն ու կարմիրը գունախաղ էին սկսել սպիտակ հյուղակների հետ, երևում էին լեռնաբեկորների կապտավուն գծագրումները, նրանց ետևում՝ լույսեր ու կապույտի շերտեր, նորանոր ու թարմ ուրվագծեր, իսկ ամենից հեռվում նկատվում էին անիրական թվացող ձյունածածկ լեռների բյուրեղապակյա գագաթները։ Ակացիաների ու շագանակենիների անտառներից վեր, ազատ ու խրոխտ դուրս էին ցցվել լեռների ժայռոտ կատարները և Մոնտե Սալուտի բաց մանուշակագույն ու կարմրին տվող սապատաձև գագաթը։ Բայց ամենից գեղեցիկը մարդիկ էին, որ ծաղիկների պես կանգնած էին կանաչներում վառվող լույսերի մեջ, հսկայական կոյաբզեզի պես շողարձակում էին զմրուխտե անձրևանոցը, նրանից ներքև՝ Էրսիլյայի սև մազերը, վարդագույն դեմքով, ճերմակազգեստ ու նրբակազմ նկարչուհին և բոլոր մյուսները։ Քլինգզորը ըմբոշխնում էր այդ ամենը ծարավի աչքերով, սակայն նրա մտքերը Ջինայի հետ էին։ Միայն մեկ շաբաթից ինքը կարող էր տեսնել նրան, որ հիմա քաղաքային բյուրոներից մեկում նստած մեքենագրում էր։ Քլինգզորին հազվադեպ էր հաջողվում տեսնել նրան, իսկ միայնակ հանդիպել չէր ստացվում։ Սակայն ինքը սիրում էր նրան, այդ աղջնակին, որի մասին ոչինչ չգիտեր, որը իրեն չէր ճանաչում ու չէր հասկանում, և որի համար ինքը տարօրինակ, հազվագյուտ մի թռչուն էր, անծանոթ ու հռչակավոր մի նկարիչ։ Ինչ տարօրինակ էր, որ հենց նրանից էր կառչում իր ցանկությունը, և ոչ մի ուրիշ սիրային գավաթ իրեն չէր բավարարում։ Քլինգզորը սովորություն չուներ կնոջ պատճառով երկար ճանապարհ կտրել֊անցնել։ Իսկ այ, Ջինայի սիրույն, մի ժամ ավել նրա կողքին լինելու, նրա բարալիկ ու պստլիկ մատները բռնելու համար, ոտքով նրա կոշիկի հետ խաղալու, պարանոցին մի արագ համբույր դրոշմելու համար՝ նա պատրաստ էր կտրել֊անցնել այդ ճանապարհը։ Քլինգզորը երկար խորհում էր այդ մասին, որն իր համար էլ մի զվարճալի հանելուկ էր։ Մի՞թե դա շրջադարձ էր։ Մի՞թե ինքը ծերանում էր։ Արդյո՞ք, դա Հովհաննու հակումը չէր՝ դարձը քառասնամյաներից դեպի քսանամյաները։

Վերջապես հասան լեռան ժայռոտ կատարին, և հակառակ կողմում մի նոր աշխարհ բացվեց նրանց հայացքի առաջ․ դիմացը երևում էին բարձրագագաթ, անիրական Մոնտե Զեննարոն, բարձր, զառիվեր ու շեշտակի սրածայրություններով երկինք մխրճվող բուրգեր ու գնդեր, արևը շրջանցում էր նրանց թիկունքի կողմից, և հարթավայրերը լողում էին մուգ մանուշակագույն ստվերներից գոյացող էմալե մշուշի մեջ։ Այնտեղի ու այստեղի միջև ծավալվում էր շողշողացող օդի շերտը, կանաչ դաշտերի պաղ ու խաղաղված բոցերի ետևում գծագրվում էր անհատակ խորություններում կորած կապույտին տվող նեղլիկ ծովակը։

Մի աննշան գյուղ երևաց սարալանջի վրա։ Փոքրիկ տնակով մի կալվածք, կապույտ ու վարդագույն գունավորումներով չորս֊հինգ ուրիշ քարակերտ տնակներ, մատուռ, ջրհոր, բալենու ծառեր։ Խումբը կանգ առավ արևախանձ ջրհորի մոտ, իսկ Քլինգզորը շարունակեց քայլել։ Կամարակապ դարպասի միջով անցնելիս՝ նա հայտնվեց մի ստվերաշատ ագարակում, փոքրիկ պատուհաններով երեք կապտավուն տներ կանգնած էին բարձունքի վրա, նրանց միջև խոտ ու կապիճ էր, ուր արածում էր մի այծ, այս ու այնտեղ եղինջներ էին աճել։ Առջևից վազող երեխային Քլինգզորը մոտ կանչեց։ Երեխան կանգ առավ, Քլինգզորը բռնեց նրան․ շոյեց գլուխը, գրպանից շոկոլադ հանեց ու հյուրասիրեց։ Դա մի փոքրիկ սևուկ աղջնակ էր, սարսափահար գազանիկի աչքերով, վախվորած ու սիրունիկ։ Նրա շագանակագույն ու պսպղուն ոտքերը մերկ էին ու բարալիկ։ «Որտե՞ղ ես ապրում»,― հարցրեց Քլինգզորը։ Աղջիկը վազեց դեպի մոտակա դուռը և անհետացավ նրա ետևում։ Նախնադարյան քարանձավ հիշեցնող խավար ու քարակերտ սենյակից դուրս եկավ մի կին, աղջնակի մայրը, նա ևս շոկոլադ ստացավ։ Կեղտոտ զգեստների միջից բարձրանում էր կնոջ շագանակագույն պարանոցը, դեմքը առնացի էր, արևահարված ու գեղեցիկ, շրթունքները՝ հաստ ու պիրկ, աչքերը՝ խոշոր, սեռի ու մայրության վայրի գրավչությունն էր բուրում նրա լայնահուն ու հանդարտ, քիչ կոպտավուն ասիական դիմագծերից։ Քլինգզորը գայթակղված առաջ թեքվեց, կինը ժպտալով խուսափեց նրա հայացքից ու երեխային հրեց իրենց միջև։ Քլինգզորը հեռացավ՝ վերադառնալու վճռականությամբ։ Նա ցանկանում էր նկարել այդ կնոջը, կամ դառնալ նրա սիրեկանը, թեկուզ միայն մեկ ժամով։ Այդ կինը ամեն ինչ էր․ մայր, երեխա, սիրուհի, կենդանի, մադոննա։

Սիրտը ցնորքներով արբած՝ Քլինգզորը դանդաղ քայլերով մոտեցավ բարեկամների խմբին։ Ագարակի քարե ցանկապատից, որի ետևի բնակարանը անմարդաբնակ ու լքված էր թվում․ կախ էին տված հնամաշ ու կոպիտ թնդանոթառումբեր, նեղլիկ սանդուղքը մացառուտների միջով առաջնորդում էր դեպի պուրակն ու բլուրը, վեհապանծ հուշարձան հիշեցնող տարօրինակ ու մեկուսի կանգնած մի կիսանդրու մոտ, որի հանդերձանքը, գանգուրներն ու ալեծուփ սրածայր մորուքը ասես Վալլենշտայնինը լինեին։ Մի ինչ֊որ տեսիլային ու ֆանտաստիկ բան կար լեռան ճախրանքի, շողարձակող կեսօրվա լույսերի մեջ, ասես հեքիաթի հրաշքն էր դարան մտել այնտեղ, և աշխարհը երևակվում էր անծանոթ ու օտարոտի հնչողությամբ։ Քլինգզորը աղբյուրից ջուր խմեց, հետո մի առագաստաթիթեռնիկ մոտ թռավ և սկսեց ծծել կրաքարե շատրվանից ցայտած կաթիլը։

Լեռնաշղթայի ետևում ձգվում էր շագանակենիներով ու ընկուզենիներով եզերված արևաշատ լեռնային ճանապարհը։ Ճանապարհի շրջադարձի կետում կանգնած էր մի մատուռ, կիսավեր ու դեղնած, որի որմնախորշերում խունացած պատկերներ էին երևում, կարմրաշագանակագույն զգեստներ հագած հրեշտականման ու մանկատեսիլ մի սրբի գլուխ, պատկերի մնացած մասերը ջնջված էին։ Քլինգզորը շատ էր հավանում հին նկարները, մանավանդ երբ նրանք անսպասելիորեն իր առաջ էին հայտնվում։ Նա անչափ սիրում էր այդ որմնանկարները, նման փխրուն ու գեղեցիկ ստեղծագործությունների վերադարձը հողի ու փոշու գրկից։

Կրկին ծառեր, խաղողի վազեր, շոգ ու կուրացուցիչ փայլ արձակող ճանապարհներ, ևս մի շրջադարձ, ահա և հանկարծակի ու անակնկալ կերպով աչքերի առաջ բացվեց արշավի նպատակակետը․ մի խավարչտին դարպաս, ինքնավստահ հրճվանքով դեպի երկինք ձգվող մի մեծադիր ու բարձր, կարմիր քարից կառուցված եկեղեցի, փոշով ու խաղաղությամբ շնչող արևաշատ մի հրապարակ, կարմրին տվող ու արևահար մրգասեզեր, որ ոտքի տակ ընկնելով՝ կոտրատվում էին, վառվռուն պատերից արտացոլվում էր կեսօրվա լույսը, ահա այն պատվանդանը, որի հիմքի վրա վեր էր խոյանում անտեսանելի արևահորձանքից բոցավառվող մի կոթողային կերպարանք, կապույտ անվերջությունից էլ վեր, ընդարձակ հրապարակի շուրջբոլորը եզրագծվում էր մի քարե պատվար։ Դրա ետևում գյուղն էր՝ Կարենոն, խունացած շագանակագույն աղյուսների դիմաց գծագրվում էին հինավուրց, սրածայր, մռայլ ու սարակինոսյան մթությամբ ճնշող քարե բարձունքները, աներազ ու խավարչտին ծանրությամբ փռված փողոցները, արեգակի ճերմակ շողերի ներքո ջերմախտից ճչացող փոքրիկ հրապարակները, Աֆրիկան ու Նագասակին, ավելի բարձրում՝ ընդարձակ դաշտավայրը, սպիտակ, ճարպակալած ու կուշտ ամպերը, ներքևում՝ կապույտին տվող բլուրներ։

― Ծիծաղելի է նույնիսկ,― ասաց Քլինգզորը,― թե ինչքան երկար ժամանակ է պահանջվում, մինչև որ մարդ կամաց֊կամաց սկսում է ճանաչել իրեն շրջապատող աշխարհը… Տարիներ առաջ, երբ գիշերային ճեպընթացով ճանապարհվում էի դեպի Ասիա, այս վայրերի մասին ես գաղափար իսկ չունեի, թեև իմ գնացքը այստեղից մի վեց֊տասը կիլոմետր հեռավորությամբ էր անցնում։ Ես ուղևորվում էի դեպի Ասիա, և այդ ճանապարհորդությունը այն ժամանակ ինձ համար անհրաժեշտություն էր։ Բայց այն ամենը, ինչ այնտեղ տեսա, ահա այդ ամենը տեսնում եմ նաև այսօր, այստեղ․ կուսական անտառ, կիզիչ տապ, խաղաղ նյարդերով և հրաշագեղ օտարականներ, արև ու սրբատեղիներ։ Մարդուց երկար ժամանակ է պահանջվում, մինչև որ նա սովորում է՝ մի եզակի օրվա ընթացքում այցելել երեք աշխարհամասերը։ Նրանք այստեղ են հիմա։ Բարի գալուստ, Հնդկաստան։ Բարի գալուստ, Աֆրիկա, Ճապոնիա։

Բարեկամները ճանաչում էին երիտասարդ մի տիկնոջ, որ բնակվում էր այստեղ, բարձունքի վրա, և Քլինգզորը շատ էր ուրախացել այդ անծանոթուհուն այցելելու հեռանկարով։ Քլինգզորը նրա անունը կնքեց Լեռների Թագուհի, այդպես էր կոչվում իր մանկության տարիներին կարդացած գրքերից մեկում տեղ գտած մի խորհրդավոր արևելյան հեքիաթ։

Սպասողական տրամադրության մեջ՝ բարեկամների քարավանը քայլում էր նեղլիկ արահետներում կուտակված կապույտ ստվերների կիրճով, շուրջը ոչ ոք չկար, ոչ իսկ հավ կամ շուն, լռություն էր կատարյալ։ Բայց ահա պատուհանը շրջանակող կիսաստվերի մեջ Քլինգզորի աչքովն ընկավ մի լուռ կերպարանք, մի գեղեցիկ, սևաչյա աղջիկ էր՝ կարմիր գլխաշորը սևմազերի շուրջը կապած։ Օտարականներին խաղաղ դարանակալող աղջկա հայացքը հանդիպեց իրենին, շունչ քաշելու չափ երկար տևող մի պահ, անզուսպ ու կրքոտ խանդով տղամարդն ու աղջիկը նայեցին իրար աչքերի մեջ, երկու օտար աշխարհներ մի պահ իրար մոտեցան։ Հետո երկուսն էլ ժպտացին կարճ ու սրտագին՝ սեռերի մի հավերժական ողջույնով, իրար նկատմամբ տածած հինավուրց, քաղցր ու անհագ թշնամությամբ։ Հասնելով տան կողապատին, երբ արդեն անծանոթուհուց միայն մի քայլ էր բաժանում, նա իր անուրջի թևով մեղմորեն տնտղեց աղջկա հոգին, երազային պատկերները իրար միախառնված ձգվեցին շարան֊շարան։ Ինչ֊որ պստլիկ մի փուշ խրվեց Քլինգզորի սիրտը, մի պահ նա քայլերը դանդաղեցրեց և որոշեց վերադառնալ, բայց հանկարծ Ագոստոն կանչեց նրան, Էրսիլյան մի նոր երգ էր սկսել։ Նրա աչքերի առաջ ստվերաշատ պատը հանկարծ անհետացավ, դիմացը հայտնվեց խաղաղորեն շողշողացողմի պստլիկ հրապարակ, որի կենտրոնում վեր էին խոյանում դեղնավուն երկու ապարանքներ, որ ասես մեղմ տարուբերվում էին կեսօրվա կախարդիչ գույների մեջ։ Քարաշեն ու նեղ պատշգամբներով, անթափանց վարագույրներով ծածկված մի հրաշագեղ դեկորացիա էր այն, որ հիշեցնում էր օպերային ներկայացման առաջին գործողությանը նախորդող հանդիսավոր տեսարանը։

― Ժամանում Դամասկոս,― բղավեց դոկտորը։― Որտե՞ղ է ապրում Ֆաթման՝ մարգարիտը ի կանայս։

Պատասխանը անսպասելիորեն լսվեց փոքրիկ ապարանքից։ Կիսափակ պատշգամբի դռան ետևի սառը խավարի միջից մի տարօրինակ ձայն պայթեց, հետո էլ մեկ ուրիշը, և այսպես մի տասն անգամ իրար ետևից, հետո դրան միացավ մի օկտավ, ապա դաշնամուրը, որն ասես լարելիս լինեին, հետո դաշնամուրը հնչեց ավելի Ներդաշնակ՝ Դամասկոսի ճիշտ մեջտեղում։

Հենց այստեղ էլ նա ապրում էր։ Թվում է, թե տունը դարպաս չուներ, այլ միայն զույգ պատշգամբով վարդագույն ու դեղին պատեր էին կանգնած, դրանց վերևում, շենքի վերնաճակատի սվաղի վրա մի նկար էր պատկերված, կապույտ ու կարմիր ծաղիկներով, մեջտեղում՝ մի թութակ։ Այստեղ մի նկարազարդ դուռ կպատշաճեր, և երբ մարդ այն երեք անգամ բախեր, արտասաներ Սողոմոնի մոգական խոսքերը՝ նկարազարդ դարպասը պիտի բացվեր և թափառաշրջիկին դիմավորեր պարսկական յուղաներկի բույրը, իսկ քողի ետևում, բարձր գահավորակի վրա՝ նստած պետք է լիներ Լեռների Թագուհին։ Ահա ստրկուհիները կծկված֊նստած են նրա ոտքերի մոտ, աստիճանների վրա, իսկ պատկերազարդ թութակը ճախրում և ճիչ արձակելով նստում է տիրուհու ուսին։

Փողոցի անկյունում մի աննշան դուռ երևաց, վերևից կախ էր ընկած սատանայական մեխանիզմով մի հսկայական զանգ, որ զրնգում էր չարաղետ ու զիլ ձայնով, նրա կողքին՝ մի նեղ սանդուղք առաջնորդում էր դեպի վերև։ Չես հասկանում, թե այդ դաշնամուրը ինչպես էր տուն բերվել։ Պատուհանից, թե տանիքից։

Հանկարծ մի մեծ ու սև շուն դուրս նետվեց տնից, նրա ետևից մի փոքրիկ, շիկաբաշ առյուծ հայտնվեց։ Չորս կողմն աղմուկ էր ու իրարանցում, սանդուղքը ճռճռում էր, իսկ հեռվում, արդեն տասնմեկերորդ անգամ, դաշնամուրը նույն եղանակն էր նվագում։ Վարդագույն, ծեփածո սենյակից մեղմանույշ ու նուրբ լույս էր բխում։ Դռները փակ էին։ Գուցե թութակը հենց այնտեղ էր։

Հայտնվեց նաև Լեռների Թագուհին, այդ նրբակազմ ու դյուրաթեք ծաղիկը, ձիգ ու ճկուն, ամբողջովին կարմրի մեջ ամփոփված, բոցավառվող կրակ էր նա ու երիտասարդության տիպար։ Քլինգզորի աչքերի առաջ փոշիանում էին հարյուրավոր սիրելի պատկերներ, և նորերն էին հայտնվում ցոլցոլալով։ Քլինգզորը անմիջապես կռահեց, որ ինքն անպայման պետք է նրան նկարի, բայց ոչ թե նրա բնությունը ընդօրինակելով, այլ նրա միջի բռնկումն ու փայլատակումը, որ առաջին իսկ հայացքից իրեն շլացրեց, պետք է նկարի նրա բանաստեղծական կերպարն ու հրաշագեղ, դառնանույշ ձայնը, այդ ամազոնուհու երիտասարդությունը, կարմիր հանդերձանքն ու խարտիշագեղությունը։ Բայց դեռ պետք էր նրան մի լավ զննել։ Դեռ պետք էր տեսնել, թե ինչպես էր նա քայլում, ծիծաղում, ինչ տեսք ուներ նստած ժամանակ, դեռ պետք էր տեսնել ու լսել նրա երգն ու պարը։ Օրը հիմա թագադրվել ու գտել էր իր իմաստը։ Այսուհետև ինչ էլ որ տեղի ունենար՝ այն լինելու էր միմիայն նվիրատվություն, շնորհ և առատաձեռնության հաղթարշավ։ Միշտ էլ այդպես էր լինում․ ապրումը երբեք միայնակ ի հայտ չէր գալիս, նրա առջևից միշտ էլ թռչուններ էին թռչում, սուրհանդակներն ու նախանշանները ավետաբերների նման մշտապես առաջնորդում էին նրան, այս ու այն տեղից, դուռ ու լուսամուտից ուշի֊ուշով հետևում էին նրան, հետապնդում էին՝ մայրաբար շոյող ասիական կենդանակերպ հայացքներն ու գյուղաշխարհի խորհրդավոր գեղեցկությունները։ Բոլորի ուշադրությունը նրան էր սևեռված։

Հանկարծ նա սքանչացած բացականչեց․― Երանի՜ ես մի տասը տարով երիտասարդ լինեի, այնժամ նա իմը կլիներ, ինձ կտրվեր ու կշոյեր ինձ իր մատներով… Օ՜, ոչ, դու շատ ես երիտասարդ, փոքրիկ կարմիր թագուհի, դու շատ փոքր ես ծեր ու կախարդ Քլինգզորի համար… Նա միայն կհիանա քեզնով, անգիր կանի քո գծերը, կնկարի և քո երիտասարդության երգը հավերժության մատյանում կգրանցի, բայց նա քեզ համար ոչ մի ուխտագնացություն չի կատարի, ճոպանե սանդուղքով քո ետևից վերև չի մագլցի, քմահաճույքիդ համար ոչ ոքի չի սպանի, և քո հրաշալի պատշգամբի տակ սերենադներ երգելով գիշերներ չի լուսացնի։ Ավա՜ղ, նա այդ ամենը չի անի, ծեր նկարիչ Քլինգզորը, ծերուկ հիմարը։ Նա քեզ ինչպես պետք է չի սիրի, մեղսական հայացք ետևիցդ չի գցի, մինչդեռ ասիական դիմագծերով այն կնոջ կամ պատուհանի միջից նայող սևուկից հայացքը չէր կտրում, իսկ նրանք քեզնից շատ ավելի տարիքով էին։ Նրանց համար Քլինգզորը շատ ծեր չէ, այլ միայն քեզ համար, Լեռների Թագուհի, լեռան կարմիր ծաղիկ։ Քեզ համար, ով դու վայրի մեխակ, Քլինգզորը խիստ ծեր է։ Ծանր աշխատանքային օրվա և դրան հաջորդող կարմիր գինու առատությամբ ծավալվող երեկոյի միջնատարածքում Քլինգզորի պարգևած սերը քեզ չի բավարարի։ Այնքան ավելի լավ կըմպեմ ես քեզ իմ աչքերով և կիմանամ քո մասին ու քեզ կճանաչեմ, Օ՜, իմ նրբակազմ հրթիռ, երբ դու ինձ համար վաղուց հանգած կլինես։

Սալահատակ ու կամարակապ սենյակների միջով անցնելով՝ նրանք մտան մի մեծ սրահ, ուր բարձր դռների վրա շողշողում էին արտասովոր ու վայրի ծեփածո կերպարանքներ, նրանց շուրջը, մուգ ծոփորի վրա նկարված էին դելֆիններ, ճերմակ նժույգներ և վարդակարմրագույն Ամուրներ, որ լողում էին խիտ բնակեցված առասպելական ծովում։ Բացի մի զույգ աթոռներից և հատակին կտոր֊կտոր շարված դաշնամուրի մասերից՝ ուրիշ ոչինչ չկար այդ հսկայական սենյակում, իսկ երկու հրապուրիչ դռներ առաջնորդում էին դեպի օպերային հրապարակի վրա շողշողացող երկու փոքրիկ պատշգամբները, սրանց դիմաց՝ փքված ու գոռոզ կերպարանքով կանգնած էին հարևան ապարանքի պատշգամբները, նրանք նույնպես նկարազարդ էին, այնտեղ մի կարմիր, ճարպակալած կարդինալ էր լողում, ինչպես ոսկե ձկնիկը արևի ներքո։

Նրանք հենց այստեղ էլ տեղավորվեցին։ Հենց սրահում պաշարեղենի կապոցները բաց արվեցին, և սեղան գցվեց, հնոտ գինի մատուցվեց, հյուսիսային սպիտակ գինի՝ պարոնայք հիշողությունների բանալին։ Լարից ընկած դաշնամուրի ձայնը բռնել էր ողջ ապարանքը, քիչ հետո անդամահատված գործիքը լռեց։ Մտքերին տրված՝ Քլինգզորը աչքերը հառել էր դաշնամուրի մերկ փորոտիքին, հետո նա դանդաղ փակեց կափարիչը։ Չնայած աչքերը ցավում էին, սակայն նրա սրտում դեռ շարունակում էր երգել ամառային օրը, երգում էր սարակինոսուհի մայրը, կապույտ ու զիլ ձայնով զրնգում էր Կարենոյի երազը։ Նա ուտում էր ու սեղանակիցների հետ չրխկացնում բաժակները, պայծառ ժպիտը դեմքին զրուցում էր սրա֊նրա հետ, բայց մտովի ուրիշ տեղ էր, նրա մտքերի գործարանը նորանոր տեսիլքներ էր հունցում, հայացքը թափառում էր վայրի մեխակի ու կրակե ծաղկեփնջի մատույցներում, այդպես միայն ջուրն է իր մեջ ընդգրկում ձկանը։ Մի ջանասեր ժամանակագիր էր նստած նրա ուղեղում, որ, կարծես, հավաստի ու արժանահավատ թվասյունյակներում ճշգրտությամբ գրանցում էր շրջապատի ձևերը, ռիթմերն ու շարժումները։

Դատարկ սրահը լեփ֊լեցուն էր խոսակցության հրով ու ծիծաղով։ Խելացի ու բարեմիտ ծիծաղում էր դոկտորը, խորամանկ ու բարեկամաբար՝ Էրսիլյան, ուժգին ու ստորերկրյա դղրդոցով հռհռում էր Ագոստոն, նկարչուհին ժպտում էր թռչնի թեթևությամբ, բանաստեղծը խելացի մտքեր էր հայտնում, Քլինգզորը կատակում էր, քննախույզ հայացքով և փոքր֊ինչ վախվորած շրջում էր կարմրազգեստ թագուհին իր հյուրերի, դելֆինների ու նժույգների միջև, վազում էր այս ու այնտեղ, կանգնում էր դաշնամուրի մոտ, թիկնում բարձերին, հաց էր կտրում ու գինի մատուցում՝ անփորձ աղջնակի պես։ Ուրախ հրճվանքը զիլ զրնգում էր սառնաբույր դահլիճում, հավաքվածների սև ու կապույտ աչքերը պսպղում էին, պատշգամբների լուսավոր ու բարձր դռների առաջ որպես արթուն պահակ հսկում էր լուսավառ ու զրնգուն կեսօրը։

Բաժակներում հոսում էր ազնիվ ու լուսաթաթախ գինին, այն կարծես մի հրաշալի հակադրություն լիներ սառն ուտելիքի նկատմամբ։ Բարձր սրահների միջով շքեղաշուք սահում էր թագուհու հանդերձանքից ճառագող կարմրափայլը, տղամարդկանց լուսավառ ու քիչ֊քիչ հասունացող հայացքները ուշիուշով հետևում էին նրան։ Մի պահ նա անհետացավ, հետո կրկին հայտնվեց՝ ուսերին մի կանաչ շոր գցած։ Նորից անհետացավ, ու երբ վերադարձավ՝ այս անգամ կապույտ գլխաշոր էր կապել։

Հոգնած ու հագեցած խմբի ուրախությունը կերուխումից հետո փոխադրվեց անտառ։ Այստեղ նրանք մեկնվեցին խոտ ու մամուռի մեջ, արևային հովանոցները պսպղում էին, ընդարմացած դեմքերը շողշողում ծղոտե գլխարկների ներքո, իսկ ամառային օրը փայլատակում էր ու բոցավառվում։ Կանաչ խոտերի մեջ, որպես կարմիր մի բիծ, պառկել էր Լեռների Թագուհին։ Բոցերի միջից պարզորոշ հստակությամբ վեր էր խոյանում նրա հոյակապ պարանոցը, բարձրաճիտ կոշիկը անբռնազբոս ու ընդգրկուն նստած էր նրա նուրբ ոտքին։ Կողքին կանգնած Քլինգզորը ուշի֊ուշով զննում էր նրա հայացքը, ուսումնասիրում նրան, լցվում նրանով, ինչպես տարիներ առաջ, մանուկ հասակում, երբ կախարդական պատմություններ էր կարդում Լեռների Թագուհու մասին։ Դա մի համա֊տարած հանգստություն էր ու նիրհ, այս ու այնտեղ զրուցում էին, կռիվ տալիս մրջյունների հետ, երևակայում թե օձի ձայն են լսում, կանանց մազերից կախ էին ընկել շագանակենիների փշոտ կեղևները։ Քլինգզորը մտածում էր իր բացակա ընկերների մասին, որոնք իրենց ներկայությամբ շատ կպատշաճեին օրվա այդ պահին, նրանք շատ չէին, Քլինգզորի այդ ընկերները։ Լուի Վայրագը պետք է այստեղ լիներ, Քլինգզորի հին բարեկամը, կարուսելների ու կրկեսների նկարիչը, նրա թռչնային անիրական հոգին ճախրում էր շրջապատի վրա։

Հետճաշյա ժամերը հալվեցին դրախտում անցկացված տարվա պես։ Հրաժեշտի պահին կուշտ ծիծաղեցին, Քլինգզորը այդ ամենը մտապահեց իր սրտի խորքում․ թագուհին, անտառը, ապարանքն ու դելֆինների սրահը, զույգ շներն ու թութակը։

Ընկերների խմբի հետ սարերից իջնելիս՝ նա աստիճանաբար վերագտավ իր ուրախ ու ոգեշունչ տրամադրությունը, որ միայն հազվագյուտ օրերի էր իրեն վիճակվում ապրել․ դա լինում էր այն ժամանակ, երբ ինքը ազատակամ լքում էր աշխատանքը։ Էրսիլյայի, Հերմանի ու նկարչուհու հետ ձեռք֊ձեռքի տված, երեխայի պես կատակելով ու բառախաղեր անելով, անհոգ ու ծիծաղուն, նա պարում էր արևոտ ճանապարհներին, երգեր էր երգում ու զվարճանում։ Հետո հանկարծակի առաջ էր պոկվում, պահ մտնում թաքստոցում, անսպասելիորեն դուրս վազում և վախեցնում սրան֊նրան։

Արևը մարդկանցից ավելի արագ էր ընթանում, արդեն Պալացետտոյի մոտ նա լեռան ետևն անցավ, հովտում սկսեց երեկոյանալ։ Ճանապարհորդները մի պահ մոլորվեցին, արդեն շատ էին վեր մագլցել, սոված էին ու հոգնած, հարկավոր էր հրաժարվել երեկոյի համար նախատեսված պատրաստություններից։ Հացաբույսերի միջով Բարենյո գնալն ու լճափնյա գյուղակի պանդոկում ձուկ ճաշակելու միտքն այլևս անիրական էին թվում։

― Սիրելիներս,― ասաց Քլինգզորը,― որ նստած էր ճանապարհի մի կիսավեր պատի վրա, մեր մտադրությունները շատ հրաշալի էին, հոյակապ պիտի լիներ նաև իրիկնահացը ձկնորսների մոտ կամ Մոնտե Դորոյում, այդ ամենի համար ես անչափ շնորհապարտ եմ ձեզ։ Բայց մենք ավելի հեռու չենք գնա, ես գոնե չեմ կարող։ Ես հոգնել եմ, սովն էլ մաշում է որովայնս։ Ես այստեղից այլևս ոչ մի քայլ չեմ անի, ավելի ճիշտ՝ հենց հիմա կգնամ մոտակա գինետունը, որը չեմ կարծում, թե այստեղից շատ հեռու կլինի։ Այնտեղ մի պուտ գինի ու մի կտոր էլ հաց կճարվի, դա էլ հենց իմ ուզածն է։ Ո՞վ է գալիս ինձ հետ։

Բոլորը հետևեցին նրան։ Գետնափոր գինետունը իրոք որ հեռու չէր․ լեռնային անտառի մի նեղ հատվածում, ծառասաղարթների ներքո տեղադրված էին քարե նստարաններ ու սեղաններ, գինետան մառանից պանդոկապետը սառը գինի բերեց ու թարմ հաց։ Այժմ նրանք լուռ նստել և հաց էին ուտում, ուրախ էին, որ վերջապես հանգրվան գտան։ Բարձրաբերձ ծառաբների ետևում հանգչում էր օրը, կապույտ լեռը մթագնեց, կարմրին տվող ճանապարհը սպիտակեց, ներքևում, գիշերային ճանապարհներին լսվում էր սայլի ճռնչոցն ու շների հաչոցը։ Երկնքում այս ու այնտեղ աստղերն էին հայտնվել, իսկ երկրի երեսին լույսեր էին վառվում, և միանգամից դժվար էր դրանք իրարից զանազանել։

Երջանիկ տրամադրության մեջ՝ Քլինգզորը նստել ու հանգստանում էր։ Նայում էր գիշերվա պատկերներին, դանդաղորեն կուլ տալիս սև հացը ու լուռ դատարկում գինով լի կապտավուն գավաթները։ Հագենալուց հետո՝ վերստին սկսեց զրուցել ու երգել, ճոճվում էր երգի տակտին համապատասխան, կատակում կանանց հետ, նրանց մազերի բույրը շնչում։ Գինին նրան դուր էր գալիս։ Ծեր գայթակղիչին հեշտությամբ հաջողվեց բարեկամներին ետ պահել ճանապարհը շարունակելու մտքից, նա շարունակ գինի էր խմում կամ մատուցում, սիրահոժար չրխկացնում էր գավաթն ու դատարկում, նորից գինի պահանջում։ Կավե կապտավուն գավաթների միջից դանդաղորեն վեր էին խոյանում անցողիկության խորհրդանիշները, խայտաբղետ փերիները թափառում էին աշխարհով մեկ, իրենց փայլով գունազարդում աստղերն ու գիշերային լույսերը։

Նրանք նստած էին բարձրում օրորվող ճոճանակի վրա՝ աշխարհի ու գիշերվա անդունդի մեջ ընկղմված։ Նրանք ասես ոսկե վանդակի մեջ առնված թռչուն լինեին, անհայրենիք ու անհոգ տարուբերվում էին աստղերի տակ։ Այդ թռչունները տարաշխարհիկ երգեր էին երգում, նրանց Երևակայությունը զմայլված սրտով ճախրում էր գիշերվա մեջ, երկնքում, անտառում, կախարդական տիեզերքներում։ Պատասխանը գալիս էր աստղերից ու լուսնից, ծառից ու լեռներից, Գյոթեն էր նստած այնտեղ ու Հաֆեզը, ջերմ բուրում էին Եգիպտոսն ու Հունաստանը, Մոցարտը ժպտում էր, Հուգո Վոլֆը դաշնամուր էր նվագում խելացնոր գիշերվա մեջ։

Հանկարծ սարսափելի թափով պայթեցին աղմուկն ու իրարանցումը, շաչոցի ուղեկցությամբ մի լույս առկայծեց․ երկրի սրտից բարձրացող հարյուրավոր շողարձակող պատուհաններով զրահավորված՝ նրանց մոտով սլացավ գիշերային լեռներում թափառող երկաթուղային գնացքը։ Երկնքում հնչում էին անտեսանելի եկեղեցու զանգերը։ Կիսալուսինը զգուշորեն բարձրացավ ու կանգնեց սեղանի գլխավերևում, նրա ցոլքը առկայծում էր մթնած գինու մակերևույթին, համատարած խավարի մեջ նա լուսավորեց մի կնոջ բերանն ու աչքերը, ապա ժպտաց, ավելի բարձրացավ ու սկսեց երգել աստղերի հետ։ Լուի Վայրագի հոգին միայնակ պպզել էր նստարանի եզրին և նամակներ էր գրում։

Քլինգզորը՝ Գիշերվա Արքան, բարձր թագը մազերի մեջ խրած, մեջքով հենված քարե նստարանին՝ չափ էր տալիս աշխարհի շուրջպարին, աշխատում էր ամեն կերպ տակտը պահել, հրավերք էր կարդում լուսնին և նույնիսկ չնկատեց, թե ինչպես գնացքն անհետացավ։ Այն կորսվեց֊հանգավ, ինչպես հորիզոնում երևակվող մի համաստեղություն։ Որտե՞ղ էր Լեռների Թագուհին, այս անտառում ինչո՞ւ չէր հնչում դաշնամուրի նվագը, մի՞թե հեռուներում լռել էր փոքրիկ ու անիրական թվացող առյուծը և չէր մռնչում այլևս։ Ախր ո՞ւր կորավ նա, որ քիչ առաջ այստեղ էր՝ կապույտ գլխաշորը հագին։ Ողջույն քեզ, ծերուկ աշխարհ, տես, որ հոգսերիդ բեռի տակ կքած՝ հանկարծ չփլուզվես։ Ահա և անտառը, ահա սև լեռը… Տակտից չպետք է հեռանալ… Աստղեր, աստղեր, ի՜նչ կապույտ ու կարմիր եք դուք։ Ինչ լավ է ասված ժողովրդական երգում․ «Քո կարմիր աչքերն ու կապույտ շրթունքները…»։

Նկարելը հրաշալի բան է, դա մի սքանչելի խաղ է խիզախ ջահելների համար։ Բայց ավելի մեծ ու զորեղ է աստղերին չափ տալը՝ ըստ սեփական արյան շրջանառության առաջադրած տակտի, սեփական աչքի ցանցաթաղանթի գունասանդղակը աշխարհի կենտրոնում տեղադրելը, սեփական հոգու ճախրանքները գիշերային քամու մեջ թափահարելը։ Չքացիր, սև լեռ… Ամպ դարձիր, թռիր դեպի Պարսկաստան, Ուգանդայի վրա անձրևիր… ինձ մոտեցիր, Շեքսպիրի հոգի, մեզ համար երգիր անձրևի մասին պատմող քո հարբած ու խենթ երգը, ամեն օր տեղացող անձրևի…

Հենված մի անծանոթ կնոջ հաճելիորեն շնչող կրծքին՝ Քլինգզորը համբուրում էր մեկ ուրիշի փոքրիկ ձեռքը։ Սեղանի տակ ինչ֊որ մեկը խաղում էր իր ոտքի հետ։ Թե այդ ում ձեռքն ու ոտքն էին՝ չգիտեր, նա միայն քնքշություն էր զգում շուրջը, երախտագիտորեն տրվել էր հնօրյա կախարդանքի պաշտամունքին, նա դեռ երիտասարդ էր զգում իրեն և հեռու, անչափ հեռու էր վախճանի մտքից, ցնծությունն ու գայթակղությունը դեռ ճառագում էին նրա հոգուց, այդ բարի, սքանչելի ու երկչոտ կանայք դեռ սիրում էին իրեն ու հույսեր փայփայում իր հետ։

Նորելուկ ծաղկի նման Քլինգզորն ավելի ու ավելի էր փթթում։ Մեղմ ու երգեցիկ ձայնով նա սկսեց մի ծավալուն վեպ պատմել, մի սիրո պատմություն, ավելի ճիշտ՝ հյուսիսային ծով կատարած իր մի ճամփորդությանն էր դա վերաբերում, երբ ինքը Գոգենի ու Ռոբինզոնի հրավերքով, հայտնագործեց Թութակների կղզին և հիմնեց Երջանիկ Կղզիների Ազատ Հանրապետությունը։ Ինչպես էին հազարավոր թութակները շողշողում իրիկնալույսի մեջ, ինչպես էին կանաչ ծովա֊խորշի մեջ արտացոլվում նրանց կապույտ պոչերը… նրանց արձակած աղմուկ֊աղաղակն ու հսկայական կապիկների հազարաձայն ճիչերը խլացուցիչ որոտի նման դիմավորեցին իրեն՝ Քլինգզորին, երբ նա հռչակեց նրանց Ազատ Հանրապետությունը։ Սպիտակ կակադուին նա հանձնարարեց նախարարների կաբինետը կազմել և փնթփնթան ռնգեղջյուր֊թռչունի հետ ծանր կոկոսե գավաթները չրխկացնելով՝ արմավենու գինի խմեց։ Ով դու ծերուկ լուսին, որ անուշ ժպտում ես երջանկավետ գիշերվա մեջ ամփոփված եղեգնահյուս հյուղակի գլխավերևում… նրան կոչում էին Կյուլ Կալյուա, այն շագանակագույն մաշկով ու վախվորած արտաքինով, նրբակազմ ու երկարանդամ արքայադստերը, որ քայլում էր բանանների պուրակում, հսկա տերևների մեղրափայլ ու հյութալի տանիքի ներքո, նրա հեզաբարո դեմքին այծյամի աչքեր էին, իսկ ճկուն մեջքում՝ կատվային խանդ ու հույզ, կատվաթռիչ խոյանք էր ամփոփված նրա հեզաճկուն մատների, մկանուտ ու ջլապինդ ոտքերի մեջ։ Կյուլ Կալյուան, այդ մանկիկը, սրբազան հարավ֊արևելքի նախնական խանդի, ջերմության, անմիջականության ու մանկական անմեղության այդ միագումարը, ուր է նա, արդյո՞ք, նա, որ բազում գիշերներ է լուսացրել Քլինգզորի զրկում, ինչ հիասքանչ ու սրտագին գիշերներ էին դրանք, թովչանքի հավերժող տոնախմբություն… Ո՜վ, երկրի ոգու սրբազան տոնահանդես, աստծո հրաշակերտած այս եզերքի ո՞ր անկյունում են հիմա պար գալիս Թութակների կղզու կույսերը…

Կղզու, Ռոբինզոնի, Քլինգզորի և այդ պատմություններն ունկնդրողների գլխավերևում կամար էր կազմել սպիտակ աստղերով զարդարուն գիշերը, հանդարտորեն շնչող մի կրծքավանդակի ու ծառերի ներքո գոյացած ծովածոցի նման՝ քնքշորեն ուռչում էր լեռը։ Նրա շնչառությունը փոխանցվում էր շրջապատում սփռված տնակներին ու մարդկանց ոտքերին… Երկնքի կիսակամարի վրա հապշտապ ու տենդագին շարժումներով պարում էր սառնաբույր լուսինը, նրան ուղեկցում էր աստղերի վայրիվերո ու համրախոս պարը։ Աստղերը շղթա կազմած շարվել էին դրախտ տանող ճապոնուղու պսպղացող գծալարերին։ Կուսական անտառը մայրաբար շողշողում էր, վաղնջական ժամանակներում գոյացած աշխարհի տիղմն ու ցեխը բուրում էին կործանմամբ ու բեղմնավորումով, այս ու այնտեղ սողում էին օձերն ու կոկորդիլոսները, արարածների ստվարատարած հեղեղը նորանոր տիրույթներ էր գրավում…

― Ես նորից պետք է ձեռքս առնեմ վրձինը,― ասաց Քլինգզորը,― հենց վաղ առավոտից սկսում եմ նկարել։ Բայց ոչ այլևս այս տները, ոչ էլ այս մարդկանց ու ծառերը։ Նկարելու եմ կոկորդիլոսներ ու ծովաստղեր, վիշապներ և պուրպուր հագած օձեր, և այդ բոլորը դառնալիության մեջ, փոխակերպության պահին, մարդ կամ աստղ դառնալու տենչանքով համակված, հղի ծնունդով ու նեխումով, աստծով ու մահով լիացած։

Այն պահին, երբ նա խաղաղ զրույցի էր բռնվել, հոգեկան զմայլանքի ու արբածության այդ ժամին, հանկարծ զիլ ու վճիտ հնչեց Էրսիլյայի ձայնը, որ հանգիստ ու մեղմօրոր ծոր էր տալիս bel mazzo di fiori երգը, և խաղաղություն էր սփռվում նրա երգից։ Քլինգզորը ուշի֊ուշով հետևում էր երգի հնչյուններին և կարծես բաց ծովում լողացող մի կղզում հայտնված լիներ ինքը, ժամանակից վերացած ու միայնակ։ Նա շրջեց գինու դատարկված գավը և մի կողմ հրեց այն։ Այժմ նա համակ լսողություն էր։ Ահա այստեղ մի երեխա էր երգում, իսկ այնտեղից ծորում էր մայրական անուշ մեղեդին։ Այդ պահին նրան ինչ֊որ անիծված ու գարշելի տրամադրություն էր համակել, մեկ թվում էր, թե ինքը աշխարհիս տիղմի մեջ խորասուզված շրջմոլիկ սրիկա է և կամ մի պստլիկ ու անմիտ երեխա․;․

― Էրսիլյա,― ասաց նա հարգալից տոնով,― դու մեր բարի աստղն ես։

Մթամած անտառի միջով լեռնիվեր բարձրանալով, ճյուղ ու արմատներից կառչելով, խումբը սահում էր հեզ ու խաղաղ՝ տունդարձի ճանապարհին հետամուտ։ Վերջապես հասան անտառի լուսավոր եզրին, նրանց աչքերի առաջ տարածվեց ընդարձակ դաշտավայրը, սիմինդրի դաշտով անցնող նեղ կածանը շնչում էր գիշերով ու վերադարձով, լուսնի հայացքը շողշողում էր սիմինդրների տերևների մեջ ու խաղողի վազերի շեղությամբ փախչող շարքերում։ Հիմա Քլինգզորը երգում էր՝ մեղմօրոր, կերկերուն ու խռպոտ ձայնով, երգում էր գերմաներեն ու մալայերեն, բառերով և առանց բառերի։ Ջերմաշունչ մեղեդու միջոցով նա հնչեցնում էր ամբարված լիության ձայները՝ այնպես, ինչպես երեկոյան կողմ շագանակագույն պատն է իր միջից արտահեղում ցերեկվա ընթացքում կուտակած արևալույսը։

Այստեղ բարեկամներից մեկը հրաժեշտ տվեց, ապա մեկ ուրիշը, որ շուտով անհետացավ խաղողի վազերի ստվերների մեջ հազիվ նշմարվող նեղլիկ արահետում։ Ամեն մեկն իր խոհերին տրված՝ գնում էր ու վերադառնում, երկնքի տակ հավիտյանս միայնակ։ Մի կին բարի գիշեր մաղթելով՝ համբուրեց Քլինգզորին, նկարիչը զմայլված ծծում էր նրա շրթունքները։ Բոլորը մի կողմ գլորվեցին, բոլորը հալվեցին֊անցան։ Իր բնակարանի աստիճաններով միայնակ բարձրանալիս անգամ՝ Քլինգզորը դեռ շարունակում էր երգել։ Նա ներբողում ու գովերգում էր Աստծուն և իր անձը, գովաբանում Լի Թայ Պոյին ու Պոմպամբիոյի հրաշափառ գինին։ Հետո նա, որպես մի կուռք, ընկողմանեց համաձայնության ու հաստատումի ամպերի մեջ։

֊Ինձ թվում է,― ասաց նա,― թե ես մի ոսկե գունդ եմ, գմբեթավոր տաճար, ուր ծունկի են գալիս ու աղոթում, պատերից ոսկի է ճառագում, հինավուրց նկարներում արյունաքամ է լինում Փրկիչը, տառապում է Մարիամի հոգին։ Մենք նույնպես արյունաքամ ենք լինում ու տառապում, մենք՝ օտարներս ու մոլորյալներս, մենք՝ աստղեր ու գիսաստղերս, յոթ կամ երկու անգամ յոթ սրեր են խոցում մեր երջանկատեսիլ կուրծքը… Ես քեզ սիրում եմ, շիկահեր կամ սևահեր տիկին, սիրում եմ բոլորին, նույնիսկ քաղքենուն, դուք բոլորդ էլ ինձ պես թշվառական սատանաներ եք, այս հարբած Քլինգզորի նման՝ դուք էլ խեղճուկրակ մանուկներ ու չկայացած կիսաստվածներ եք։ Ողջույն, ողջույն քեզ, սիրելիդ իմ Կյանք։ Ողջույն քեզ, սիրելիդ իմ Մահ…

Սիրելիդ իմ ամառային երկնքի աստղ։

Ի՜նչ հիանալի և ճշմարիտ էիր դու ինձ գրել, և ինչպես է ցավեցնելով քո սերն իմ մեջ արձագանքում՝ որպես հավերժական մի տառապանք, հավիտենական հանդիմանություն։ Բայց դու ճիշտ ճանապարհի վրա ես կանգնած, եթե իմ և քո առաջ խոստովանում ես սրտումդ հանգրվանած բոլոր զգացմունքներիդ մասին։ Միայն թե, խնդրում եմ, ոչ մի զգացմունք մանր կամ անարժեք մի կոչիր։ Ամենքն էլ հրաշալի են, նույնիսկ ատելությունն ու նախանձը, անգամ խանդն ու դաժանությունը։ Ուրիշ ոչնչով մենք չենք ապրում, քան մեր թշվառ, գեղեցիկ ու հիասքանչ զգացմունքներով, և նրանցից յուրաքանչյուրը, որի հետ մենք անարդար ենք վարվում, մի աստղ է, որ մարում ենք անվերադարձ։

Սիրու՞մ եմ, արդյոք, Ջինային, չգիտեմ։ Այդ մտքից իմ մեջ նույնիսկ տարակուսանք է ծնվում։ Նրա համար ես ոչ մի զոհաբերության չեմ գնա, ու չգիտեմ ընդհանրապես ես ունակ եմ սիրելու, թե ոչ։ Այո՛, ես կարող եմ մեկին տենչալ, ինձ ուրիշների մեջ փնտրել, հրավերքին արձագանքել, կարող եմ հայելի փնտրել, ուրախության ձգտումն ունենալ, և այդ ամենը կարող եմ որպես սեր ընկալել։

Մենք երկուսս էլ, ես և դու, քայլում ենք միևնույն լաբիրինթոսում, մեր զգացմունքների թափառաշրջիկ մոլորակում, մենք, որ կարճ ժամանակով հյուր ենք եկել այս աղետավոր ու չար աշխարհը, այդ իսկ պատճառով էլ մենք երկուսս, ամենքս մեր ձևով, վրեժխնդիր ենք լինում այս չար աշխարհից։ Բայց մենք տեր ենք կանգնում մեկս մյուսի երազանքներին, որովհետև հաստատապես գիտենք, թե ինչ աստիճան կարմիր է ու քաղցրահամ երազանքների գինին։

Իրենց զգացմունքների ու ձեռնարկումների «հնարավոր հետևանքների» մասին պարզորոշ պատկերացում ունեն միայն ապահովված մարդիկ, նրանք, որ հավատում են կյանքին և զգուշանում են ամեն քայլափոխի, հանկարծ այնպես չլինի, որ այս ու այս բանը վաղը կամ մյուս օրը սխալ դուրս գա։ Բայց ինձ նրանց շարքում դասելու երջանկությունը ես չունեմ, ես վարվում եմ այնպես, ինչպես տվյալ պահին հարմար եմ գտնում, նման այն մարդուն, որ վաղվան չի հավատում և իր ապրած յուրաքանչյուր օրը համարում է վերջինը։

Սիրելի և քնքուշ տիկին, ես իմ մտքերն արտահայտելու անհաջող փորձեր եմ անում։ Արտաբերված մտքերը միշտ էլ մի տեսակ մեռած են լինում… Թող նրանք ապրեն։ Ես հրաշալիորեն զգում եմ, և դրա համար խորապես երախտապարտ եմ քեզ, որ դու հասկանում ես ինձ, քո մեջ ինչ֊որ բան կա, որով շատ ես ինձ նմանվում։ Ես չգիտեմ, թե ինչպես է գրանցված կյանքի հաշվեմատյանում, արդյոք մեր զգացմուքները՝ սեր, ցոփություն, երախտագիտություն, կարեկցանք, բնազդային ծագում ունեն, սոսկ երեխայական խաղեր են դրանք։ Հաճախ ես կնոջը նայում եմ ծեր ու փորձված անառակի աչքերով, հաճախ էլ՝ փոքրիկ երեխայի։ Երբեմն ամենաանարատ կինն է ինձ ամենամեծ գայթակղությունը պատճառում, երբեմն էլ՝ անառակներից անառակը։ Այն ամենը, ինչ ես սիրում եմ, հրաշալի է, սուրբ ու անսահման բարի։ Իսկ թե ինչո՞ւ եմ հատկապես այս մեկը սիրում, ի՞նչ աստիճան և որքան ժամանակ այդ սերը կերկարի՝ դա արդեն անչափելի է։

Ես միայն քեզ չէ, որ սիրում եմ, դու դա գիտես, և ոչ էլ միայն Ջինային եմ սիրում, վաղը կամ մյուս օրը գուցե ուրիշ մեկին սիրահարվեմ, ուրիշ պատկերներ նկարեմ։ Բայց ես չեմ ափսոսում և ոչ մեկի հանդեպ երբևէ տածած սիրույս համար, նրանց պատճառով կատարած և ոչ մի խելահեղ կամ իմաստուն քայլի համար։ Գուցե ես քեզ սիրում եմ, որովհետև դու նման ես ինձ։ Մեկ ուրիշին էլ սիրում եմ որովհետև նա այնքան տարբեր է ինձանից։

Հիմա ուշ գիշեր է, Մոնտե Սալուտի գլխավերևում լիալուսինն է հսկում, ինչպե՜ս է ծիծաղում կյանքը, ինչպե՜ս է ծիծաղում մահը…

Նետիր այս հիմար նամակը կրակի մեջ, կրակը նետիր նաև

քո Քլինգզորին…

Եկավ Քլինգզորի սիրելի ամսվա՝ հուլիսի վերջին օրը, Լի Թայ Պոյի շքեղ տոնակատարությունների ժամանակը անցել էր, հավերժորեն անցել, շուրջբոլորը ամենուր ծաղկած բնությունն էր, ոսկեգույն արևածաղիկները ճչում էին հայացքներն ուղղած դեպի վերև՝ այգու կապույտի մեջ։ Այդ օրը իր հավատարիմ բարեկամ Թու Ֆուի հետ Քլինգզորը զբոսնում էր սիրած վայրերից մեկում․ այրվող այգեստաններ, բարձր ծառուղիների ներքո ձգվող փոշոտ ճանապարհներ, ավազուտ ափին՝ կարմիրով ու նարնջագույնով ներկված խուղակներ, ապրանքատար վագոններ ու նավերի կառամատույցներ, երկարաձիգ մանուշակագույն որմնաշարեր, խայտաճամուկ ու թշվառ ամբոխ։ Այդ օրը, երեկոյան կողմ նա նստած էր մի փոշոտ կալվածքի անկյունում և նկարում էր կարուսելի գունագեղ վրաններն ու վագոնները, նա կծկված նստել էր լերկ ու խանձված մարգագետնի կածանի եզրին՝ ներշնչված վրանների վառվռուն գույներով։ Նա խորապես տանջվում էր վրանի կողքին նկարված գունաթափ շուշանի, մարդատար վագոնների վառ կանաչ ու կարմիր գունավորումների, փայտամածի ձողերի կապտասպիտակավուն ներկը ստանալու համար։ Նա կատաղած փորփրում էր կադմիումի ներկը, վայրագորեն պեղում սառնահունչ կոբալտը, դեղնականաչավուն երկնքի վրա գծում էր տորոնի լաքի տարրալուծվող երիզները։ Եվս մեկ ժամ, նույնիսկ ավելի քիչ, և նա ավարտած կլիներ նկարը։ Գիշերը մոտենում էր, մյուս օրվանից արդեն սկսվում էր օգոստոսը, այրվող ու տենդագին այն ամիսը, որ այնքան մահվան սարսափ ու հնազանդություն էր խառնում իր շողշողուն գավաթի մեջ։ Զգացմունքներն էլ ավելի սրվեցին, օրերը դուրս եկան իրենց հունից, շագանակագույն սաղարթի մեջ թաքնված մահը ծիծաղում էր։ Դե, կադմիում, քո վառվռուն երանգներով զրնգա ու թնդա։ Բարձրաձայն պարծեցիր ճոխ տորոնի լաք… Սրախինդ քրքջա կիտրոնի դեղին։ Այս կողմ եկ, հեռուներում ծվարած մուգ կապույտ լեռ… Սրտիս մոտեցեք, փոշեկանաչավուն ու աղոտ ծառեր։ Ի՜նչ հոգնած եք դուք, որ ձեր հավատարիմ ու հնազանդ ճյուղերը թողնում եք ցած ընկնեն… Ես ըմբոշխնում եմ քեզ, հրաշք բնություն։ Ես՝ անցողիկս, թերահավատս, թախծողս, որ ձեզանից ավելի եմ տանջվում մահվան սարսափից, ես ձեր առաջ կեղծում ու ձևացնում եմ իմ հավերժությունն ու անմահությունը… Հուլիսն այրող էր, օգոստոսն էլ ավելի կլինի իսկ հետո, հսկայական տեսիլքի դեմ֊հանդիման կանգնած, հանկարծ ցողապատ առավոտվա դեղին սառնությունը մեզ վրա կգրոհի։ Մեկ էլ տեսար նոյեմբերը կթևածի անտառի վրա, հսկայական տեսիլքը կքրքջա։ Շուտով մեր սիրտը հանկարծակի կսառչի, և մեր սիրելի վարդագույն մսակտորը դուրս կսահի ոսկորների միջից, անապատում կոռնա շնագայլը, և կերկերուն ու խռպոտ ձայնով իր անիծյալ երգը կմրմնջա գիշերանգղը։ Մեծ քաղաքից ժամանած մի գարշելի լրագիր իմ պատկերն ինձ կմատուցի, իսկ ներքևում գրված կլինի «հրաշալի նկարիչ, էքսպրեսիոնիստ, տաղանդավոր գեղանկարիչ, մահացել է սույն ամսվա տասնվեցին»։

Գնչուական սայլի անիվների տակ նա, ատելությամբ համակված, փարիզյան կանաչի կապույտով մի ակոս գծեց։ Դառնությամբ լցված՝ նա ուղեսյունիկի սուր ծայրին խփեց քրոմի դեղինով։ Սիրտը տարակուսանքով լեցուն՝ կինաբառիս քսեց ազատ մնացած մի հատվածում, ոչնչացրեց աչք ծակող սպիտակը։ Նա քրտնաջան պայքար էր մղում գույների ամրակայման համար, անգութ աստծո հասցեին իրենց բողոքն էին ուղղում բաց կանաչն ու նեապոլյան դեղինը։ Հաստ շերտերով կապույտ վրձնահարվածներ նետեց աղոտ փոշեկանաչի մեջ ու հառաչեց, հոգեմաշ սրտացավությամբ՝ երեկոյան երկնքի մեջ նա մտերմիկ լույսեր էր վառում։ Ամենաբաց ու լուսավոր, մաքուր ու անխառն գույներով լի փոքրիկ ներկապնակը նրա մխիթարությունն էր, նրա աշտարակը, զինանոցն ու աղոթամատյանը, վերջապես թնդանոթը, որից նա կրակահերթ էր տեղում չարախինդ մահվան վրա։ Պուրպուրով էր տրված մահվան ժխտումը, կինաբառիսով արտահայտված էր փտումի հեգնանքը։ Նրա զինանոցը ուղղակի հրաշալի էր, շողշողացող լույսերի ճիշտ կենտրոնում հպարտ ու համարձակ կանգնած էր նրա զորաջոկատը, ճառագայթներ արձակելով՝ հնչում էին նրա թնդանոթների խրոխտ կրակոցները։ Բայց ոչինչ չէր օգնում, բոլոր կրակոցները ապարդյուն էին անցնում, սակայն կրակելը, այնուամենայնիվ, հրաշալի բան էր, երջանկություն էր ու մխիթարություն, ամեն դեպքում այն նշանակում էր ապրել, ուրեմն և հաղթանակել, ցնծալ։ Թու Ֆուն այցի էր գնացել իր մի բարեկամին, որ բնակվում էր մոտակայքում, գործարանի և կառամատույցի միջև գտնվող իր կախարդական դղյակում։ Այժմ Թու Ֆուն վերադարձավ և հետը բերեց իր բարեկամին՝ մի հայ աստղագուշակի։

Քլինգզորն արդեն ավարտել էր նկարը և խորը շունչ էր քաշում, երբ հանկարծ նկատեց մոտեցողների դեմքերը՝ Թու Ֆուի շիկավուն, հրաշալի մազերը և մոգի սև մորուքն ու սպիտակ ատամներով ժպտացող բերանը։ Եկվորներին ուղեկցում էին նաև իրենց ստվերները՝ երկարուկ ու խավար, մութ խոռոչների մեջ խորն ընկած աչքերով…

― Ողջույններս նաև քեզ, ով դու ստվեր, բարի գալուստ թանկագինս…

― Դու գիտե՞ս, թե այսօր ինչ օր է,― հարցրեց Քլինգզորը իր բարեկամին։

― Հուլիսի վերջին օրն է, գիտեմ։

― Ես այսօր մի բախտացույց կազմեցի,― ասաց հայը,― և այնտեղ տեսա, որ այս երեկո ինձ հետ ինչ֊որ արտակարգ բան է կատարվելու։ Սատուրնը տագնապալի դիրք է բռնել, Մարսը՝ չեզոք, իսկ Յուպիտերը իշխում է։ Լի Թայ Պո, դուք հուլիսի ծնունդ եք։

― Ես ծնվել եմ հուլիսի երկուսին։

― Այդպես էլ գիտեի։ Ձեր աստղերը բարդ ու անսովոր դիրք են ընդունել, բարեկամ, և միայն դուք ինքներդ կարող եք դա մեկնաբանել։ Բեղունությունը շրջապատել է ձեզ՝ պայթելու պատրաստ ամպի նման։ Տարօրինակ դիրք են բռնել ձեր աստղերը, Քլինգզոր, դուք պետք է որ դա զգաք։

Լին կապկպեց իր նկարչական պիտույքները։ Արդեն հանգել էր նրա նկարած աշխարհը, հանգել էին դեղնականաչավուն երկինքը, հարբած ու կապույտին տվող դրոշակները, մեռյալ ու խունացած էր երևում հրաշափառ դեղինը։ Նա սոված էր ու ծարավ, կոկորդը լիքն էր փոշով։

― Բարեկամներ,― ասաց նա ջերմորեն,― մենք պետք է այս երեկո միասին լինենք, քանզի այսուհետև մենք այլևս երբեք այս չորսով միասին չենք լինի, ես դա կարգում եմ ոչ թե աստղերով, այլ իմ սրտում է այն գրված։ Իմ հուլիս ամիսը անցավ, խավարի մեջ փայլփլում են նրա վերջին ժամերը, սրտումս զգում եմ անդունդներից եկող Մեծ Մոր կանչը։ Աշխարհը երբեք այսքան գեղեցիկ չի եղել, իմ նկարներն էլ երբեք այսքան գեղեցիկ չեն եղել, փայլակներն են վառվում, և կործանման երաժշտությունը ծոր է տալիս իր երգը։ Մենք կձայնակցենք նրան, այդ քաղցր ու վեհերոտ մեղեդուն, մենք այսօր միասին կլինենք, գինի կխմենք ու հաց կուտենք։

Արդեն երեկո էր, ցերեկվա ընթացքում վրանով ծածկված կարուսելի պաստառը կամաց֊կամաց հավաքում էին, կողքին՝ ծառերի տակ դրված էին մի քանի սեղաններ, կաղ սպասուհին այս ու այն կողմ էր վազվզում, ստվերների միջից նշմարվում էր փոքրիկ պանդոկը։ Բարեկամները նստեցին տախտակե սեղանի շուրջը, հաց բերվեց ու գինի մատուցվեց կավե գավաթներում, ծառերի տակ լույսեր վառվեցին, դիմացը սկսեց դղրդալ կարուսելի երգեհոնը, որի մանրատվող ու հնչեղ մեղեդին մխրճվում էր երեկոյի մեջ։

― Երեք հարյուր գավաթ ես այսօր կդատարկեմ,― բղավեց Լի Թայ Պոն ու գավաթը չրխկացրեց ստվերի հետ։ — Ողջու՜յն քեզ, ստվեր, ամուր ու տոկուն անագե զինվոր… Ո՛ղջ եղեք, բարեկամներ։ Ողջու՜յն ձեզ, էլեկտրական լույսեր, հողալապտերներ և կարուսելի մոտ պսպղացող ոսկե ավազահատիկներ… Օ՜, եթե Լուին այստեղ լիներ, այդ չվող թռչունը… Գուցե նա արդեն մեզնից առաջ է երկինք համբարձվել։ Բայց գուցե վաղն իսկ վերադառնա, ծեր շնագայլը, և մեզ այլևս չգտնելով՝ անհագ կքրքջա և հողալապտերներ ու դրոշակաձողեր կտնկի մեր գերեզմանների վրա։

Մոգը լուռ հեռացավ և գինի բերեց, կարմիր բերանի միջից ուրախ ժպտում էին նրա սպիտակ ատամները։

― Թախիծը,― ասաց նա՝ հայացքը գցելով Քլինգզորի վրա,― մի այնպիսի բան է, որին մարդ երբեք չպետք է տրվի։ Դա շատ հեշտ է՝ ընդամենը մի ակնթարթի գործ, բավական է մի կարճատև լարում, ատամների թեթևակի կրճտոց, և այնուհետև մարդ արդեն առհավետ մաքրած կլինի իր հաշիվները թախծի ու տրտմության հետ։

Քլինգզորը ուշադիր նայում էր նրա բերանին, նրա լուսավոր ու պայծառ ատամներին, որոնք հենց նոր, քիչ առաջ, շողշողուն մի պահի՝ արժեզրկել էին թախիծը իրենց մահացու սեղմումի մեջ։ Արդյո՞ք, ինքը նույնպես ընդունակ էր թախծից հրաժարվելու, այնպես, ինչպես աստղագուշակն էր խորհուրդ տալիս։ Օ՜, հեռու այգիներին նետված մի փութանցիկ հայացք․ սա էր առանց վախի ու անթախիծ կյանքը։ Նա գիտեր, որ այդ այգիները իր համար անհասանելի էին։ Դիտեր, որ իր համար ուրիշ բան է նախասահմանված, Սատուրնը ուրիշ կերպ էր իրեն նայում, իր սրտի լարերի վրա աստված ուրիշ երգեր էր կամենում հնչեցնել։

― Ամեն ոք ունի իր աստղը,― հանգիստ ասաց Քլինգզորը,― ամեն ոք ունի իր հավատը։ Անձամբ ես հավատում եմ միայն մի բանի՝ կործանմանը։ Մենք վարգում ենք անդունդի եզրին ընթացող ուղեսայլի մեջ, և ձիերը խրտնել են։ Մենք բոլորս դատապարտված ենք մահվան և պետք է կործանվենք, բայց մենք նորից կծնվենք, մեծ շրջադարձի, մեծամեծ փոփոխությունների ժամանակներ են մեզ համար եկել։ Ամենուր նույնն է․ ահեղ պատերազմը, արվեստում կատարվող խոշոր փոփոխությունները, արևմուտքի տերությունների կործանումը… Մեր այս ծեր Եվրոպայում մեռել է այն ամենը, ինչը մեզանում լավն էր ու մեր սեփականը, մեր հրաշալի բանականությունը դարձել է մոլորություն, մեր դրամը՝ հասարակ թուղթ, մեր մեքենաները կարողանում են սոսկ կրակել ու պայթեցնել, մեր արվեստը ինքնասպանություն է։ Մենք խորտակվում ենք, բարեկամներս, այդպես է մեզ նախասահմանված, Ցինգ Ցզեի փիլիսոփայությունը տոն է տալիս մեր իրականությանը։

Հայը գինի լցրեց։

― Ինչպես կուզեք,― ասաց նա։ Դրան կարելի է և «այո» ասել և «ոչ», դա, ըստ էության, մանկական խաղ է։ Ընդհանրապես կործանում հասկացություն գոյություն չունի։ Որպեսզի կործանում կամ բարձրացում լինի, դրա համար պետք է վերև և ներքև գոյություն ունենա։ Բայց տիեզերքում վերև ու ներքև չկա, այն գոյություն ունի միայն մարդուս ուղեղում՝ պատրանքի ու մոլորության այդ հայրենիքում։ Բոլոր համադրությունները մոլորություններ են․ սպիտակը և սևը մոլորություն է, մահվան և կյանքի հակադրությունը մոլորություն է, բարին և չարը նույնպես մոլորություն է։ Դա մեկ րոպեի գործ է, ընդամենը մի պայծառատեսության րոպեի գործ, բավական է ատամները կրճտացնել, որպեսզի մարդս հաղթահարի մոլորությունների տիրապետությունը։

Քլինգզորը ուշիուշով ունկնդրում էր նրա հրաշալի ձայնը։

― Ես խոսում եմ մեր մասին,― խոսեց նա ի պատասխան,― ես խոսում եմ Եվրոպայի մասին, մեր ծերուկ Եվրոպայի, որ այս էլ արդեն երկու հազար և ավելի տարիներից ի վեր համարվում էր աշխարհիս ուղեղը։ Այժմ այն կործանվում է։ Դու կարծում ես, թե ես քեզ չե՞մ հասկանում, մոգ։ Դու արևելքի մի սուրհանդակ ես, դու գործուղված ես ինձ մոտ, այստեղ, գուցե լրտես ես դու, կամ մի ծպտված զորավար։ Դու այստեղ ես եկել, որովհետև այստեղից սկիզբ է առնում վերջը, որովհետև այստեղ կործանումի հոտ ես առել։ Բայց մենք հաճույքով ենք խորտակվում, լսի՛ր, ո՛վ դու, մենք հաճույքով ու սիրով ենք մեռնում, մենք չենք դիմադրում։

― Նույն տրամաբանությամբ դու կարող էիր նաև ասել․ մենք հաճույքով նորից կծնվենք,― ծիծաղեց ասիացին։ Այդ քեզ է միայն կործանում թվում, իսկ ինձ համար գուցե ծնունդ է դա։ Երկու դեպքում էլ մոլորության առաջ ենք կանգնած։ Նա, ով երկիրը համարում է մի ամուր, հաստատուն ու մշտնջենական սկավառակ, որ գոյատևում է այս երկնքի ներքո, նա անպայմանորեն ի գիտություն է ընդունում և հավատում է բարձրացմանն ու կործանմանը, և բոլորը, գրեթե բոլոր մարդիկ հավատում են այս հաստատուն ու մշտատև սկավառակին… Աստղերն իրենք էլ ոչ մի վերև ու ներքև չեն ճանաչում։

― Մի՞թե աստղերը չեն կործանվում,― գոռաց Թու Ֆուն։

― Միայն մեզ համար, մեր աչքերի համար։

Նա լիքը լցրեց գավաթները, այսպես շարունակ մատռվակում էր, միշտ պատրաստ էր ծառայություններ մատուցելու, և ժպիտն էլ անպակաս էր նրա դեմքից։ Նա վերցրեց դատարկ կուժը և գնաց գինի բերելու։ Բարձրաձայն հնչում էր կարուսելի երաժշտությունը։

― Գնանք այն կողմ, այնտեղ գեղեցիկ է,― խնդրեց Թու Ֆուն, և նրանք շարժվեցին ցույց տրված ուղղությամբ, ապա կանգ առան նկարազարդ պաստառի առջև՝ աչքերը հառած ոսկեցոլ ավազահատիկներին ու հայելիների աչք ծակող փայլին, որ մոլեգնած պտտվում էին կարուսելի հետ, նրանց ցոլարձակումներից կախ էին ընկած հարյուրավոր երեխաների ագահատենչ հայացքները։

Խորիմաստ ժպիտը դեմքին՝ Քլինգզորը մի պահ կարծես ըմբռնեց պտտվող մեքենայի, այդ մեխանիկական երաժշտության, անփույթ ու վառվռուն նկարների, հայելիների ու խելագար պաճուճանքով պճնված սյուների նախաստեղծությունը, անհեթեթությունն ու անկատարությունը, այստեղ ամեն ինչ կախարդի ու վհուկի, դյութի ու նախաստեղծ գայթակղությունների կնիքն էր կրում, և այդ բոլոր վայրի խառնաշփոթության մատնված փայլատակությունները իրականում ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ թիթեղյա գդալի վառվռուն փայլը, որ որպես խաբկանք պարզում են շնաձկան առաջ ու այդպիսով որսում նրան։

Բոլոր երեխաները պետք է կարուսել նստեն։ Թու Ֆուն նրանց բոլորին դրամ էր բաժանում, այդ գործում ստվերն էլ ետ չէր մնում նրանից։ Երեխաները խմբերով շրջապատում էին իրենց բարերարներին, պոկ չէին գալիս նրանցից, դրամ էին աղերսում, շնորհակալություն հայտնում։ Տասներկուամյա գեղեցիկ մի աղջնակ, որին նրանք տվեցին մնացած ողջ մանրադրամը, կարուսելից չէր իջնում։ Լուսափայլի մեջ սուզված կարճ կիսաշրջազգեստը ծածանվում էր նրա սիրունիկ ու աղջնային ոտքերի շուրջը։ Մի մանչուկ լալիս էր։ Մի խումբ երեխաներ իրար հետ կռիվ էին անում։ Խարազանի պես հատու հնչում էր երգեհոնը՝ ծնծղաների ուղեկցությամբ, կրակ էր թափվում շուրջբոլորը, ինչպես թմրադեղը գինու մեջ։ Չորսով երկար կանգնած էին այդ իրարանցման ու խառնաշփոթի մեջտեղում։

Հետո նրանք կրկին նստեցին ծառերի տակ, հայը գինի լցրեց գավաթները բորբոքեց կործանումը, ապա լուսավոր ժպտաց։

«Երեք հարյուր գավաթ մենք այսօր կդատարկենք», երգեց Քլինգզորը։ Նրա այրված գանգամաշկը դեղնել էր, զիլ հնչում էր նրա ծիծաղը։ Հսկա թախիծը տեղի տվեց Քլինգզորի ցնցվող ու հաճույքից վեր֊վեր թռչող սրտի առաջ։ Նա չրխկացրեց գավաթը, ապա սկսեց գովաբանել կործանումը, մահանալու տենչը, դրվատեց Ցինգ Ցզեի տրամադրությունները։ Շառաչուն խանդով թնդում էր կարուսելի երաժշտությունը։ Բայց սրտի մեջ նստած էր վախը, սիրտը չէր ուզում մեռնել, նա ատում էր մահը։

Հանկարծ կեսգիշերին, մոտակա պանդոկից մոլեգնորեն պայթեց զիլ ու դյուրաբորբոք մեկ ուրիշ երաժշտություն։ Առաջին հարկում, բուխարու ուղղությամբ, ուր խնամքով դասավորված էին գինու շշերը, ասես գնդացրային կրակահերթի ու հայհոյանքների տեղատարափի խառնափնթոր գրոհումով վայրագորեն թնդաց մեխանիկական դաշնամուրը։ Ցավը ճչում էր լարից ընկած գործիքի ընդերքից, ռիթմը ցած էր ճկվում շոգեգլաններում տնքացող աններդաշնակությունների հեղեղի առաջ։ Մեծ բազմություն էր հավաքվել այնտեղ, աղմուկ, իրարանցում, տղա ու աղջիկ շուրջպար էին բռնել, պարում էր նույնիսկ կաղ սպասուհին, և նույնիսկ Թու Ֆուն։ Նա պարում էր մի շիկահեր փոքրիկ աղջկա հետ, Քլինգզորը աչքը չէր կտրում նրանցից, թեթև ու անբռնազբոս ծածանվում էր աղջկա կարճ ամառային զգեստը նրա բարակ ու գեղեցիկ ոտքերի շուրջը, սիրալիր ու բարեկամաբար ժպտում էր Թու Ֆուն։ Երաժշտության աղմուկից գոյացած իրարանցման ճիշտ մեջտեղում, բուխարու մի անկյունում նստած էին նրանք, որ նոր էին վերադարձել այգուց։ Քլինգզորը շոշափելիության աստիճան պարզ տեսնում էր հնչյունները և ունկնդրում շուրջը ծավալվող գունախաղը։ Մոգը բուխարուց շշեր էր դուրս կորզում, բացում էր ու հյուրասիրում։ Նրա շագանակագույն ու խելացի դեմքից գոհունակ ու պայծառ ժպիտը չէր հեռանում։ Ներքևի սրահում սարսափազդու շեշտով պայթում էր երաժշտությունը։ Ինչպես որ սրբազան տաճարի կողոպտիչն է մեկ առ մեկ դուրս կորզում զոհասեղանի սպասքը, այդպես էլ, ահա, բուխարուն կից դասավորված շշերի կույտում հայը կամաց֊կամաց մի ճեղք բացեց․

― Դու մեծ արվեստագետ ես,― շշնջաց աստղագուշակը Քլինգզորի ականջին՝ լցնելով նրա գավաթը։ Դու մեր ժամանակի մեծագույն արվեստագետներից ես, և իրավունք ունես քեզ կոչելու Լի Թայ Պո։ Բայց դու, Լի Թայ, դու մի հալածված, թշվառական, տառապյալ ու տագնապահար եղած մարդ ես։ Դու կործանման երաժշտությունն ես սկսել հնչեցնել, այն տպավորությունն է ստեղծվում, թե դու նստած երգում ես քո հրդեհվող տանը, որը ինքդ ես կրակի մատնել, և դեռ զարմանում ու դժգոհում էս դրանից, մի՞թե դա խելքի մոտ բան է, Լի Թայ Պո, ու դեռ չասած այն, որ ամեն օր երեք հարյուր գավաթ ես դատարկում և բաժակ չրխկացնում լուսնի հետ։ Էլ ինչո՞ւ ես դժգոհում, թե դա քեզ ցավ է պատճառում, կործանման երգիչ, միթե դու չես ուզում կանգ առնել, չես ուզում ապրել, հարատևել…

Քլինգզորը խմեց և իր փոքր֊ինչ խռպոտ ձայնով շշնջաց ի պատասխան․

― Հնարավո՞ր է արդյոք փոխել ճակատագիրը, ընդդիմանալ նրան։ Մի՞թե գոյություն ունի կամենալու ազատություն։ Կամ մի՞թե դու, աստղագուշակ, կարող ես իմ աստղը ուղղել կամ շրջել։

― Ո՛չ, ուղղել ես չեմ կարող, բայց մեկնաբանել այն՝ խնդրեմ։ Իսկ ուղղել միայն ինքդ ես ի զորու։ Այո, գոյություն ունի կամենալու ազատություն։ Դա կոչվում է մոգություն։

― Ինչո՞ւ ես պետք է մոգությամբ զբաղվեմ, երբ կարող եմ զբաղվել արվեստով։ Միթե արվեստը հրաշալի չէ նույնպես։

― Ամեն ինչ էլ և հրաշալի է, և ոչ։ Բայց միայն մոգությունն է, որ վերացնում է բոլոր տեսակի մոլորությունները։ Մոգությունը բուժում է այն վատթարագույն մոլորությունը, որ մենք «ժամանակ» ենք կոչում։

― Իսկ մի՞թե արվեստն էլ նույնը չի տնում։

― Արվեստը միայն փորձում է դա անել։ Քեզ, օրինակ, բավարարում են թղթապանակումդ պահ տված հուլիսյան պատկերները։ Գուցե դու նրանցում վերացած ես ժամանակից։ Մ՞իթե վախ չունես աշնանից կամ ձմռանից։

Քլինգզորը հեծկլտաց ու լռեց, լռելյայն գինի ըմպեց։ Մոգը լցրեց նրա բաժակը։ Խենթ մոլեգնում էր սանձազերծ եղած դաշնամուրը, պարողների շրջապատում ճախրում էր Թու Ֆուի հրեշտականման դեմքը։ Հուլիսը վերջանում էր։

Քլինգզորը խաղում էր սեղանի վրա շարված դատարկ շշերով, դասավորում նրանց շրջանաձև…

― Սրանք մեր թնդանոթներն են,― բղավեց նա,― այս թնդանոթներով մենք կգնդակահարենք ժամանակը, մահը, արհավիրքը։ Ես նաև գույներով եմ կրակել մահվան վրա, կրակագույն կանաչով, ճայթճայթուն կինաբառիսով ու հրաշագեղ խորդենու լաքով։ Ես հաճախ եմ հարվածել նրա գանգին, սպիտակն ու կապույտը մխրճել եմ նրա աչքերի մեջ։ Հաճախ եմ ես նրան փախուստի մատնել։ Նրա հետ դեռ նորից եմ ընդհարվելու, հաղթելու կամ խորամանկությամբ խաբելու եմ նրան։ Ապա նայեք հային, նա կրկին մի հին շիշ է բաց անում, և անցած ամառվա մոխրացած արևը կրակվում է մեր արյան մեջ։ Նաև հայն է մեզ օգնում կրակելու մահվան վրա, նա ինքն էլ չգիտե այլ զենք մահվան դեմ պայքարելու համար։

Մոգը հաց կտրեց և սկսեց ուտել։

― Մահվան դեմ ոչ մի զենք էլ ես չեմ գործածում, որովհետև մահ գոյություն չունի։ Մի բան միայն գոյություն ունի․ սարսափը մահվան հանդեպ։ Այն կարելի է բուժել, դրա դեմ կա մի զենք։ Դա րոպեական գործ է, ընդամենը պետք է վախը հաղթահարել։ Բայց Լի Թայ Պոն դա չի ուզում։ Նա չէ՞ որ սիրում է մահը, չէ՞ որ նա պաշտում է իր վախը մահվան հանդեպ, և անկարող է բաժանվել թախծից ու թշվառությունից, չէ՞ որ վախն է միայն նրան այն ամենը սովորեցրել, ինչին որ ինքը հմուտ է, և ինչի համար մենք սիրում ենք նրան։

Ծաղրական ժպիտը դեմքին՝ նա չխկացրեց իր բաժակը, ատամները փայլում էին, դեմքը ավելի ու ավելի էր զվարթանում, վիշտն ու տխրությունը կարծես անծանոթ էին նրան։ Ոչ ոք չարձագանքեց նրան։ Գինու թնդանոթներով Քլինգզորը կրակեց մահվան վրա։ Մահը, հսկայական ու մեծ, ցցվեց սրահի բաց դռների առաջ, որ լեփլեցուն էին գինուց ու պար֊երաժշտությունից հարթած մարդկանցով։ Հսկա մահը կանգնել էր դռների առաջ և դանդաղորեն ցնցում էր սև ակացիան, հետո նա մռայլ ու խոժոռադեմ դարան մտավ այգում։ Ողջ թակը ներծծված ու լի էր մահով, միայն այստեղ, այս նեղլիկ ու զրնգացող սրահում դեռ պետք է պայքարը շարունակվեր, պիտի երկարեր սքանչելի ու համարձակ ճակատամարտը՝ սև Պաշարողի դեմ, որը մոտիկից, պատուհանի միջից չարախինդ ոռնում էր։

Մոգը մի հեգնական հայացք գցեց սեղանին, և ծաղրաժպիտը դեմքին՝ լիքը լցրեց գավաթները։ Արդեն շատ գավաթներ էր կոտրել Քլինգզորը, և նորերն էին նրան մատուցվել։ Հայը նույնպես շատ էր խմել, թայց Քլինգզորի պես նա էլ լուրջ տեսք ուներ և ուղղաձիգ դիրքով նստել էր իր աթոռին։

— Եկ խմենք, Լի,— ասաց նա՝ ձայնն աստիճանաբար բարձրացնելով։ Դու հո սիրո՞ւմ ես մահը և հաճույքով կուզենաս կործանվել, մահվան գիրկն անցնել։ Այնպես չէ՞, գուցե ես սխալվում եմ, կամ գուցե դու ինձ էլ, քեզ էլ հավասարապես մոլորեցրե՞լ ես։ Եկ խմենք, Լի, ու կործանվենք…

Քլինգզորի սրտում աճում էր զայրույթը։ Հանկարծ նա ոտքի կանգնեց, սրագլուխ այդ ծեր ճուռակը, հասակով մեկ ուղղվեց, թքեց գինու մեջ, և գետնին խփելով ջախջախեց լիքը բաժակը։ Կարմիր գինին ցայտեց սրահի մեջ, բարեկամները գունատվեցին, օտարները սկսեցին ծիծաղել։

Լռելյայն ու հեգնանքի արտահայտությունը դեմքին՝ մոգը մի նոր գավաթ բերեց, լցրեց այն ու ժպտալով առաջարկեց Լի Թային։ Լին ինքն էլ սկսեց ժպտալ՝ հետևելով հայի օրինակին։ Քլինգզորի այլայլված դեմքի վրա լուսնի լույսի պես ժպիտը փայլատակեց։

―Բարեկամներ,― բացականչեց Քլինգզորը,― եկեք լսենք այս օտարականին։ Նա շատ բան գիտի, այդ ծեր աղվեսը, նա եկել է իր հեռավոր ու խորախորհուրդ բնակավայրից։ Նա շատ բան գիտի, բայց մեզ չի կարող հասկանալ։ Նա շատ է ծեր՝ մանուկներիս հասկանալու համար։ Նա նաև չափից ավելի խելացի է՝ խենթուկներիս հասկանալու համար։ Մենք՝ մահացողներս, նրանից ավելի շատ գիտենք մահվան մասին։ Մենք մարդիկ ենք և ոչ թե աստղեր։ Ապա նայեցեք իմ ձեռքին, որ գինով լի մի փոքրիկ կապույտ գավաթ է բռնել։ Իմ այս շագանակագույն ձեռքը շատ բան կարող է անել։ Աշխարհի ու կյանքի բազմաթիվ անհայտ կտորներ է նա մթության միջից փրկել և մարդկանց աչքերի առաջ պարզել։ Այս շագանակագույն ձեռքը շատ կանանց կզակներ է շոյել, գայթակղել է շատ աղջիկների, նրան շատերն են համբուրել, արցունքներ էլ, հոսել նրա վրայով, նրա պատվին Թու Ֆուն մի բանաստեղծություն է հորինել։ Այս հրաշալի ձեռքը, բարեկամներս, շուտով հող է դառնալու ու որդեր են աճելու նրա մեջ, և ձեզանից ոչ ոք նրան այլևս չի դիպչելու։ Ի՞նչ արած, հենց դրա համար էլ ես սիրում եմ նրան։ Ես սիրում եմ իմ ձեռքը, սիրում եմ իմ աչքերը, իմ սպիտակ քնքուշ փորը, սիրում եմ նրանց կարեկցանքով, հեգնախառն քամահրանքով ու մեծագույն քնքշությամբ, որովհետև նրանք բոլորն էլ շատ շուտով թոշնելու են ու նեխելու։ Քեզ, ստվեր, խավարի բարեկամ, Անդերսենի գերեզմանի վրա կանգնած ծեր անագե զինվոր, նաև քեզ է այդ վիճակված, թանկագինս… Չրխկացրու ինձ հետ, թող կեցցեն մեր սիրելի անդամներն ու աղորիքները…

Նրանք չրխկացրին գավաթները, մռայլ ժպտում էր ստվերը իր խորն ընկած քարանձավային աչքերով, և հանկարծ ինչ֊որ բան անցավ սրահի միջով, անցավ ինչպես քամի կամ ոգեղեն գոյացում։ Անսպասելիորեն համրացավ երաժշտությունը, պարողներն ասես գիշերվան կուլ գնալով՝ հանգչեցին ու անհետացան, լույսերը մի ակնթարթում աղոտացան։ Քլինգզորը հայացքն ուղղեց սև դռների կողմը։ Բակում կանգնած էր մահը։ Քլինգզորը տեսավ նրան։ Առավ նրա հոտը։ Մահը բուրում էր, ինչպես անձրևի կաթիլները խճուղու սաղարթների մեջ։

Լին մի կողմ դրեց գավաթը, աթոռը ետ հրեց ու դանդաղորեն դուրս եկավ սրահից։ Նա քայլերն ուղղեց դեպի մթամած այգու խորքերը։ Փայլակները պայթում էին նրա գլխավերևում, նա միայնակ քայլում էր։ Ծանրացավ հանկարծ սիրտը նրա կրծքի տակ, ծանրացավ՝ ինչպես գերեզմանաքար։

Արդեն երեկոյանում էր, երբ Քլինգզորը վերադարձավ։ Ողջ ետկեսօրը նա նկարել էր Մանուցցոյի ու Վելյայի մոտակայքում, արևից ու քամուց խոշտանգվելով։ Հոգնած և ուժասպառ նա հասավ Վելյայի անտառեզրին տարածված Կանվետտո կոչվող գյուղակը։ Նա հյուրընկալվեց մի ծեր կնոջ տնակում։ Ծեր կինը նրա համար կավե գավաթով գինի բերեց, Քլինգզորը նստեց դռան առաջի ընկուզենու կոճղին, բացեց ուղեպարկը, այնտեղից հանեց մի կտոր պանիր և սալորներ, և սկսեց իր երեկոյան ճաշկերույթը։ Ճերմակահեր, կորած ու անատամ ծեր կինը տեղավորվեց նրա կողքին և, բացուխուփ անելով թորշոմած դեմքի ու պարանոցի խորշոմները, սկսեց պատմել իր ընտանիքի ու գյուղակի կյանքից, պատերազմից ու թանկությունից, մշակելի հողատարածությունների հատկացման, գինու ու կաթի մասին, և թե ինչ արժեն դրանք։ Պատմում էր իր մահացած թոռների, արտագաղթած որդիների մասին, և այդ անպաճույճ գյուղական կյանքի բոլոր դարաշրջանները, գործունեության ոլորտներն ու համաստեղությունները պարզ ու մտերմիկ անմիջականությամբ լուսաբանվեցին Քլինգզորի առաջ, իրենց խղճուկ գեղեցկությունների մեջ դաժան ու կոպիտ, ուրախությամբ ու հոգսերով, սարսափներով ու կենսասիրությամբ լի։ Քլինգզորը ուտում էր ու խմում, հանգստանում և ունկնդրում ծեր կնոջ պատմությունները, հարցուփորձ անում երեխաներից ու անասուններից, քահանաներից ու եպիսկոպոսից, բարեկամի նրբանկատությամբ գովաբանում աղքատիկ գինին։ Հետո նա վերջին սալորը առաջարկեց պառավին, ձեռքը սեղմեց, բարի գիշեր մաղթեց, վեր կացավ, ձեռնափայտը ձեռքն առավ, պարկը ուսովն անցկացրեց և անշտապ քայլերով ուղևորվեց դեպի լուսավոր ու անտառապատ լեռը՝ իր գիշերային օթևանը։

Իրիկնամուտ էր, դեռ փայլփլում էին իրիկնալույսի վերջին կրակները, լուսինն էլ իր աղոտ լույսն էր արձակում, կանաչին տվող շողշողուն օդում հայտնվեցին առաջին չղջիկները։ Անտառեզրը մեղմորեն օրորվում էր հանգչող լույսերի մեջ, լուսավոր շագանակենիների բները պատվել էին մութ ստվերներով, մի դեղնավուն հյուղակ հանդարտ ճառագայթում էր օրվա ընթացքում ներծծած լույսը, մարգագետինների, խաղողի վազերի ու անտառների միջով, որպես քնքշափայլ ու դեղին տոպազ, վարդակարմիր ու մանուշակագույն ճառագայթների ուղեկցությամբ ձգվում էին նեղլիկ կածանները, այս ու այնտեղ առկայծում էին դեղին ակացիայի ճյուղերը, թավշակապույտ լեռներից վեր, ոսկեգույն ու կանաչ երանգներով պսպղում էր արևմտյան երկինքը։

Օ՜, եթե միայն հնարավոր լիներ աշխատել այս վերջին, կախարդական ու հասունացած ամառային օրերին, որ այլևս չեն վերադառնալու… Ի՜նչ աննկարագրելիորեն գեղեցիկ է այդ ամենը, ինչ խաղաղ է և աստծով լիքը…

Քլինգզորը նստեց թարմ խոտի վրա, մեքենայաբար վերցրեց մատիտը, բայց դեմքը հանկարծ ժպիտով լուսավորվեց, և կրկին ձեռքը կախ գցեց։ Նա մահու չափ հոգնած էր։ Մատներով շոշափեց չորացած խոտը, չոր ու փխրուն հողի շերտը։ Դեռ երկար էր շարունակվելու այդ հուզիչ ու գրգռիչ խաղը։ Մինչև երբ պետք է նրա ձեռքերը, բերանն ու աչքերը հողածեծ լինեին… Վերջերս Թու Ֆուն նրան մի բանաստեղծություն էր ուղարկել, Քլինգզորը մտաբերեց նրա տողերը ու խաղաղված սրտով սկսեց արտասանել․

Տերևներն են մեկմեկու հետ Կենաց Ծառից իմ դեմ թափվում,

Օ՜, աշխարհ, հարբած ու գունեղ,

Ինչպես ես ինձ կշտացրել դու։

Ինձ արբեցրել, գերել ես դու,

Կշտացել, հոգնել եմ քեզնից,

Ինչ այսօր բուրում է, շնչում,

Վաղն առհավետ ցնդի պիտի։

Շուտով փչի պիտի քամին Շիրմի վրա իմ մոխրագույն,

Մայրն իր քնած մանկան վրա Պիտ խոնարհվի լուռ ու թաքուն։

Կուզեմ տեսնել հայացքը մոր,

Դեմքը տեսնել իմ լուսաստղի,

Մնացյալը կանցնի մի օր,

Կմահանա խինդով առլի։

Եվ մեզ ծնող Հավերժական Մայրը միայն կապրի անմեռ,

Նա օդի մեջ իր նուրբ ձեռքով Անունները կգրի մեր։

Այժմ նա հանգիստ էր։ Իր ունեցած տասը կյանքերից դեռ քանիսն էին նրան մնացել։ Երեքը, երկուսը։ Ամեն դեպքում առնվազն մեկ կյանք նա դեռ ուներ՝ սպառողի լիներ թե քաղքենու։ Կյանքում նա շատ բան էր արել, ամեն ինչ տեսել էր ու լսել, ինչքան թուղթ ու կտավ էր գունավորել, շատերի սրտում էր սեր ու ատելություն վառել, ինչքան ասես սկանդալային ու անախորժ պատմությունների մեջ էր ընկել, աշխարհը թարմացրել զովացուցիչ քամիների բազմախոստում հրայրքներով։ Շատ կանանց էր նա սիրել։ Շատ ավանդական սրբություններ ու սովորություններ էր կործանել, ու հանդուգն կերպով նորամուծությունների էր ձեռք զարկել։ Բազմաթիվ լիքը գավաթներ էր դատարկել, անթիվ֊անհամար աստղալից գիշերներ լուսացրել, այրվել էր օտար արևների տակ ու անծանոթ ջրերում լողացել։ Ու հիմա նստած էր այստեղ, հայտնի չէ՝ Իտալիայում, Հնդկաստանում թե Չինաստանում։ Ամռան քամին քմահաճ զարնվում էր շագանակենիների գագաթներին, հրաշալի և կատարյալ էր աշխարհը։ Արդեն միևնույն էր՝ մի հարյուր նկար էլ կնկարի, թե տասը, քսան ամառ կապրի, թե մեկը։ Հոգնել էր նա, անչափ հոգնել։ Մնացյալը կանցնի մի օր, կմահանա խինդով առլի։ Կեցցես, Թու Ֆու…

Տուն վերադառնալու ժամանակն էր։ Ահա ինքը կմտնի սենյակ, և պատշգամբի դռնից ներխուժող քամին կզարնվի իր դեմքին։ Հետո կվառի լույսը և բաց կանի էսքիզների թղթապանակը։ Անտառի ներսը քրոմի թունդ դեղինով ու չինական կապույտով գունավորելը գուցե տեղին կլիներ, բայց և պետք էր արագորեն կտավն ավարտել։ Արդեն Ժամանակն էր, պետք էր վերադառնալ։

Բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում վեր կենալ։ Մազերն ու կեղտոտ կտավե բաճկոնը ծածանվում էին քամուց, ցավագին ժպտում էր նրա իրիկնային սիրտը։ Քնքուշ ու թույլ փչում էր քամին, հանգած երկնքում մեղմ ու համրաձայն օրորվում էին չղջիկները։ Մնացյալը կանցնի մի օր, կմահանա խինդով առլի։ Միայն Հավերժական Մայրը կապրի անմեռ։

Այստեղ էլ, իհարկե, կարելի էր քնել, գոնե մեկ ժամի չափ, այստեղ նույնիսկ տաք էր։ Նա գլուխը դրեց ուսապարկին և աչքերը դեպի երկինք հառեց։ Ի՜նչ գեղեցիկ է աշխարհը և ինչպես է ինձ կշտացրել…

Լեռան ստորոտից քայլեր էին մոտենում, ամուր ու փայտաշեն կրունկներից առաջացող ոտնաձայներ էին դրանք։ Ձարխոտերի ու որոճների միջից կանացի մի կերպարանք հայտնվեց, մթության մեջ անհնար էր զանազանել նրա հանդերձանքի գույները։ Նա մոտեցավ առողջ ու հավասարաչափ քայլերով։ Քլինգզորը ոտքի ցատկեց ու բարի երեկո մաղթեց եկվորին։ Կինը փոքր֊ինչ վախեցավ ու մի պահ տեղում կանգնած մնաց։ Քլինգզորը նայում էր նրա դեմքին։ Այն կարծես ծանոթ լիներ, բայց ինչ֊որ չէր կարողանում մտաբերել։ Կինը գեղեցիկ էր ու խորհրդավոր, պայծառերանգ փայլփլում էին նրա գեղեցիկ ու ամուր ատամները։

― Ա՜յ քեզ բան,― բղավեց Քլինգզորը և բռնեց կնոջ ձեռքը։ Նրան հանկարծ թվաց, որ ինչ֊որ բան իրեն կապում է այդ կնոջ հետ, ինչ֊որ մի հեռու հիշողություն։֊ Մենք կարծես ծանոթ ենք։

― Մադոննա, դուք հո Կաստանյետտոյի նկարիչն եք… Միթե դեռ հիշում եք ինձ։

Այժմ Քլինգզորը հիշեց։ Նա մի գյուղացի կին էր, պանդոկի մերձակա հովտից։ Նրա տան մոտ, այս ամառվա ստվերաշատ ու խառնիճաղանջ օրերից մի օր Քլինգզորը մի քանի ժամ նկարել էր, տնակի բակում բխող աղբյուրից ջուր խմել, մի ժամի չափ նիրհել էր թզենու ստվերում, և վերջում՝ մի գավաթ գինի ու համբույր էր ստացել տանտիրուհուց։

― Դուք այլևս չվերադարձաք,― տրտնջաց կինը,― չնայած որ շատ խոստացաք…

Չարաճճիության ու մարտահրավերի պես մի բան հնչեց նրա կոկորդային ձայնում։ Քլինգզորն աշխուժացավ։

― Ecco , փոխարենը ինքդ ես եկել ինձ մոտ… Ինչ երջանկություն է, որ դու եկար, այն էլ՝ հենց հիմա, երբ ես այնքան միայնակ եմ ու տխուր…

― Տխուր։ Դե, մի ծաղրեք ինձ, պարոն։ Դուք երևի սիրում եք կատակել, ձեր ոչ մի խոսքին չպետք է հավատալ։ Եվ հետո՝ ես շտապում եմ։

― Օ՜ այդ դեպքում ես կուղեկցեմ քեզ։

― Ոչ, մեր ճանապարհները տարբեր են, և հետո՝ ինձ պետք չէ ուղեկցել, ինձ հետ ոչինչ էլ չի պատահի։

― Քեզ հետ՝ գուցե, բայց ինձ հետ՝ հաստատ մի բան կպատահի։ Իսկ գուցե մեկ ուրիշի հետ ես դու ժամադրված, և այդ ուրիշը պետք է քեզ ուղեկցի, համբուրի քո սիրունիկ բերանը, քո պարանոցը, քո գեղեցիկ կուրծքը, մեկ ուրիշը՝ իմ փոխարեն։ Ո՜չ, դա չպետք է լինի։

Քլինգզորը ձեռքը դրեց նրա ծոծրակին և այլևս բաց չթողեց։

― Իմ փոքրիկ աստղ, իմ գանձ… Իմ փոքրիկ քաղցր սալոր… Կծի՛ր ինձ, այլապես ես քեզ կուտեմ։

Նա համբուրեց կնոջը, վերջինս ծիծաղելով գլուխը շրջեց, կարճատև դիմադրությունից հետո վերջապես տեղի տվեց։ Քլինգզորը նորից համբուրեց։ Կինը թափահարեց գլուխը, ծիծաղեց և փորձեց դուրս պրծնել նրա ձեռքերից։ Քլինգզորը ամուր գրկեց նրան, ձեռքը կնոջ կրծքին դրած՝ շարունակ համբուրում էր նրան։ Կնոջ մազերը բուրում էին ամռան անուշահոտություններով՝ չորացած խոտով, որոճով, ձարխոտով ու մոշով։ Մի վայրկյան միայն խորը շունչ առնելով՝ Քլինգզորը գլուխը վերև պարզեց, այնտեղ, բոցավառվող ու հուրհրատող երկնքում նա տեսավ փոքրիկ ու սպիտակ առաջին աստղի ծնունդը։ Կինը հավաքեց իրեն, լուրջ տեսք ընդունեց, հետո հեծկլտաց, բռնեց Քլինգզորի ձեռքը և այն ամուր սեղմեց իր կրծքին։ Քլինգզորը քնքշորեն խոնարհվեց նրա վրա, մի ձեռքով գրկեց կնոջ ոտքերը, որոնք այլևս չէին դիմադրում, ապա պառկեցրեց նրան խոտի վրա։

― Դու սիրո՞ւմ ես ինձ,― հարցրեց նա փոքրիկ աղջկա պես։֊ Povera me

Մի֊մի գավաթ գինի խմեցին։ Քամին հպվում էր նրանց մազերին և իր հետ տանում նրանց շնչառությունը։

Նախքան միմյանց հրաժեշտ տալը՝ Քլինգզորը ուսապարկում և բաճկոնի գրպաններում մի հարմար բան էր փնտրում՝ կնոջը ի հիշատակ տալու համար, վերջապես, դեռ կիսով չափ լիքը մի փոքրիկ արծաթե ծխախոտատուփ գտավ, դատարկեց այն ու մեկնեց կնոջը։

― Ո՛չ, սա նվե՛ր չէ, խնդրում եմ չմերժես,― հավաստեց Քլինգզորը։֊ Պարզապես պահիր որպես հիշատակ, կնայես ու ինձ կհիշես։

― Ես քեզ չեմ մոռանա,― ասաց նա։ Եվ ապա ավելացրեց,― իսկ դու կգա՞ս նորից։

Քլինգզորը տրտմեց։ Խաղաղ ու մեղմ համբուրեց կնոջ զույգ աչքերը։

― Կգամ,― պատասխանեց։

Դեռ մի որոշ ժամանակ էլ, անշարժ կանգնած, նա լսում էր փայտե կրունկների վրա հեռացող ոտնաձայները՝ սկզբում լեռան լանջին ու մարգագետնում, հետո՝ անտառի մեջ, քարքարոտ գետնին, սաղարթների ու արմտիքների մեջ… Մի պահ անց ոտնաձայները լռեցին։ Գիշերվա մեջ կանգնած էր խավար անտառը, քամին անտարբեր հպվում էր հանգած երկրին։ Ինչ֊որ բան, գուցե սունկ էր կամ թոշնած մի ձարխոտ, բուրում էր աշնանային սուր ու դառնավուն բույրերով։ ․

Քլինգզորը ոչ մի կերպ չէր կարողանում իրեն ստիպել տուն վերադառնալ։ Ի՞նչ իմաստ ուներ նորից սարերը մագլցել, սենյակ վերադառնալ՝ իր նկարների մոտ։ Նա մեկնվեց խոտերի վրա և հայացքն ուղղեց աստղերին, վերջապես քուն մտավ, արթնացավ գիշերվա կեսին, հավանաբար ինչ֊որ կենդանու ձայնից, գուցե քամու հարվածն էր պատճառը կամ ցողի սառնությունը։ Վեր կացավ և քայլերն ուղղեց դեպի Կաստանյետտա, մոտեցավ իր տանը, դուռը բացեց ու ներս մտավ։ Նամակներ ու ծաղիկներ էին դրված սեղանին, իր բացակայության ժամանակ, հավանաբար ինչ֊որ մեկը այցելել էր…

Չնայած հոգնածությանը՝ ողջ գիշերը իրերն էր քրքրում, դա նրա հին սովորությունն էր, հետո լուսամփոփի լույսի տակ սկսեց զննել օրվա ընթացքում կատարած գծանկարները։ Անտառի ներսը հրաշալի էր ստացվել, կանաչն ու քարերը սքանչելիորեն շողշողում էին լույսի մեջ ծփացող ստվերներում, կարծես ալմաստների պահասենյակ լիներ։ Արդյո՞ք, ճիշտ էր վարվել, որ քրոմի դեղինով, նարնջագույնով ու կապույտով էր միայն աշխատել և հրաժարվել էր կինաբառիսի կանաչից։ Նա երկար նայում էր թղթին։

Ինչո՞ւ։ Ինչո՞ւ են բոլոր նկարները այսքան գունաշատ։ Ինչի՞ համար է այս ողջ չարչարանքը, քրտնաջան տքնանքը, ստեղծագործելու այս հրճվալի ու խանդավառ հափշտակությունը։ Մի՞թե դրա մեջ էր փրկությունը։ Արդյո՞ք, այն հանգիստ և ուրախություն էր պարգևում…

Ուժասպառ ու կիսահանված նա ընկավ անկողնու վրա, լույսը հանգցրեց, փորձեց քնել և մտքում կիսաձայն մրմնջաց Թու Ֆուի բանաստեղծությունը․

Շուտով փչի պիտի քամին

Շիրմի վրա իմ մոխրագույն։

Caro Luigi ։ Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ քո ձայնը չենք լսել։ Դու դեռ ապրո՞ւմ ես լույս֊աշխարհում, թե՞ արդեն ցինը կրծում է քո ոսկորները։

Դու երբևէ շյուղով փորփրե՞լ ես կանգ առած պատի ժամացույցը։ Ինձ դա մեկ անգամ վիճակվել է անել, և տեսել եմ, թե ինչպես հանկարծ սատանան մուտք գործեց ժամացույցի մեջ և, այնուհետև, այնտեղից շարունակ դղրդոց ու շառաչյուն էր լսվում։ Սլաքներն ասես մրցարշավի էին ելել թվատախտակի վրա, սարսափելի աղմուկով, prestissimo , նրանք պտտվում էին խելագարի պես, մինչև որ նույն հանկարծակիությամբ էլ ողջ աշխատանքը ընդհատվում էր, ու ժամացույցը փչում էր հոգին։ Նույն բանը ներկայումս կատարվում է նաև այստեղ, մեզ մոտ, արևն ու լուսինը խելագարի պես իրար անցած պտույտներ են գործում երկնակամարի շուրջբոլորը, օրերը միմյանց ետևից ընկած՝ իրար են հալածում, ժամանակը փախչում է՝ ասես պարկի հատակում գոյացած անցքից։ Հուսանք, թե սրա վերջնաբանն էլ հանկարծակի է վրա հասնելու, և այս հարբած աշխարհը կործանվելու է՝ անկարող այլևս վերադառնալու իր քաղքենիական բարեկեցիկ ռիթմին։

Օրվա ընթացքում ես չափազանց զբաղված եմ լինում, որպեսզի ինչ֊որ բանի մասին կարողանամ մտածել (ինչ ծիծաղելի է իմիջիայլոց հնչում, երբ մարդ մի այսպիսի, այսպես կոչված «նախադասություն» է երբեմն արտաբերում․ «որպեսզի ես ինչ֊որ բանի մասին կարողանամ մտածել)… Սակայն երեկոյան հաճախ եմ զգում քո պակասությունը։ Այդ ժամանակ ես սովորաբար նախընտրում եմ նստել ինչ֊որ տեղ, անտառում կամ որևէ գինետնում, ու խմում եմ իմ սիրած կարմիր գինին, որը, ճիշտ է, այս կողմերում միշտ չէ, որ լավն է լինում, սակայն, ամեն դեպքում օգնում է կյանքը քարշ տալուն և քուն է բերում աչքերիս։ Մի քանի անգամ պատահել է նույնիսկ, որ հենց մառանում, ուղղակի սեղանի մոտ եմ քնել, և տեղաբնակների ծաղրուծանակին արժանանալով՝ փորձել եմ ապացուցել, գոնե ինքս ինձ, որ նյարդաթուլագարության նոպաները ինձ այնքան էլ չեն անհանգստացնում։ Իմ ուրախություններին երբեմն բարեկամներ ու աղջիկներ էլ են մասնակցում, և այդտեղ է, ՛որ մատներդ ակամայից վարժվում են կանացի նրբասլաց անդամներին հպվելուն, սկսում ես խոսել գլխարկների ու կոշկեղենի կրունկների մասին, արվեստի մասին։ Երբեմն նույնիսկ հաջողվում է մտերմիկ ջերմության մթնոլորտ ստեղծել, այնժամ ողջ գիշերը բղավում ենք ու ծիծաղում, անգամ անծանոթներն էլ են ուրախանում, որ Քլինգզորը մի այսպիսի ուրախ ու զվարճալի տղա է։ Մեզ մոտ հաճախ մի սիրունիկ կին է այցելում, և ամեն անգամ, երբ տեսնում է ինձ, սաստիկ թախանձանքով քո մասին է հարցնում։

Այն արվեստը, որին մենք երկուսս էլ ծառայում ենք, պրոֆեսորի ասածի պես՝ մինչև օրս էլ սերտ ու անմիջական կախման մեջ է գտնվում իր վերարտադրության առարկայից (սա մոտավորապես նման է նկարչագիտական առեղծված ներկայացնելուն)։ Մենք միշտ նկարում ենք, ճիշտ է, երբեմն ինչ֊որ չափով ազատ ձեռագրով և քաղքենիների համար բավական հուզիչ եղանակով, բայց, այնուամենայնիվ, զուտ «իրականության» առարկաները, մարդկանց, ծառեր, տոնավաճառներ, երկաթուղագծեր ու բնապատկերներ։ Այս առումով մենք դեռևս ավանդական գծին ենք հետևում։ Չէ՞ որ քաղքենին «իրական» անվանում է այն առարկան, որը բոլորի կամ էլ գոնե մեծամասնության կողմից միանման է ընկալվում ու մեկնաբանվում։ Քանի դեռ այս ամառը շրջապատում է ինձ և դեռ չի վերջացել՝ ես մտադիր եմ մի որոշ ժամանակ միմիայն երևակայական պատկերներ նկարել, հատկապես՝ անուրջներ։ Այդ տեսակետից հարկ է, որ ես գոնե մասամբ մոտենամ նաև քո գաղափարներին ու տրամադրություններին, քո այն խելագար, զվարճալի ու անակնկալի բերող մոտիվներին, մերձենամ աշխարհատեսության մոտավորապես այն եղանակին, որը շարադրված է Քյոլնի մայր տաճարի նապաստակների որսորդ Կոլոֆինոյի պատմություններում։ Ու չնայած զգում եմ, որ հողը նոսրացել, փխրուն է դարձել ոտքերիս տակ, և, ճիշտն ասած, մի քանի տարի էլ ապրելու և նորանոր գործեր ստեղծելու ոչ ակնկալիք ունեմ և ոչ էլ ձգտում, բայց, այնուամենայնիվ, մի քանի սեպ ևս ես դեռ ուզում եմ խրել այս աշխարհի կոկորդը։ Նկարներիս մի գնորդ վերջերս գրել էր ինձ, որ ինքը հիացմունքով է նկատում, թե ինչպես իմ նորագույն աշխատանքներում ես մի երկրորդ երիտասարդություն եմ ապրում։ Դրանում ինչ֊որ ճշմարիտ բան կա։ Ինձ թվում է, թե նկարել իսկապես սկսել եմ միայն այս տարի։ Սակայն այն, ինչ տեղի է ունենում ինձ հետ, ավելի շուտ ոչ թե գարնան զարթոնքի է նման, այլ պայթյունի։ Զարմանալի է, թե իմ ներսում որքան շատ դինամիտ ու այլ պայթուցիկ նյութեր կան թաքնված․ սակայն ինքդ էլ գիտես, թե սալօջախի համար դինամիտը որքան անհարմար վառելանյութ է։

Թանկագին Լուի, իմ հոգու խաղաղության պահերին ես հաճախ եմ ուրախացել, որ մենք, այս երկու ծեր անառակներս, ըստ էության չափազանց սրտառուչ, հալվող ու ամաչկոտ լինելով՝ մեծագույն սիրով բաժակները իրար գլխով կտանք, քան թե մեզ թույլ կտանք արտահայտելու միմյանց նկատմամբ տածած զգացմունքները։ Թող որ այդպես լինի, ծեր ոզնի։

Օրերս, Բարենյոյից ոչ հեռու գտնվող այն նույն գինետանը, հաց ու գինով մենք մի տոն նշեցինք․ կեսգիշերին, անտառի խորքում փառահեղ հնչում էր մեր երգը, հին հռոմեական մեղեդիներ ենք երգում։ Այնքան քիչ բան է պետք մարդուս երջանկության համար, մանավանդ երբ արդեն ծեր ես ու ոտքերդ սկսում են մրսել․ օրվա ընթացքում ութից տասժամյա աշխատանք, մեկ լիտր պիմոնտյան գինի, կես ֆունտ հաց, Վիրջինյա սիգար, մի զույգ ընկերուհիներ, և իհարկե՝ տաք ու բարեխառն եղանակ։ Այդ ամենը կա այստեղ, արևն էլ փառահեղորեն ջերմացնում է, գանգս էլ այրվել է մումիայի գանգամաշկի նման։

Երբեմն ես այն զգացումն եմ ունենում, թե իմ կյանքն ու աշխատանքը միայն հիմա են սկսվում, իսկ երբեմն էլ թվում է, թե ես վերադարձել եմ ութսունամյա տաժանակիր աշխատանքից, և շուտով, ուր որ է հանգստի ու խաղաղության իրավունք եմ վաստակելու։ Բոլորն էլ մի օր հասնելու են իրենց վախճանին, իմ սիրելի Լուի, ես և դու նույնպես։ Աստված գիտե, թե ինչեր եմ դուրս տալիս իմ այս նամակում, ըստ երևույթին մի քիչ վատառողջ եմ։ Հավանաբար մելամաղձություններն են ինձ տանջում, աչքերս շատ են ցավում, և երբեմն հիշողությունն ինձ տանում֊կանգնեցնում է աչքի ցանցաթաղանթի դիմացկունությանն ու հատուցմանը վերաբերող մի հոդվածի առաջ, որ ես տարիներ առաջ եմ կարդացել։

Երբ պատշգամբիս դռնից դուրս եմ նայում, ինձ թվում է, թե մենք դեռ երկար տարիներ կարող ենք ապրել ու աշխատել։ Աշխարհը աննկարագրելիորեն գեղեցիկ է ու բազմաբղետ, պատշգամբիս այս կանաչ ու բարձրուղեշ դռան արանքից այն օր ու գիշեր զրնգում է աչքերիս առաջ, կանչում է ինձ ու հրամայում ընդունել իր հրավերքը։ Եվ նորից ու նորից ես դուրս եմ վազում և նրանից մի կտոր պոկում ինձ համար, մի շատ փոքրիկ, աննշան թվացող պատառիկ։ Այս տարվա ամառային տաք ու չոր եղանակի պատճառով՝ աչքերիս առաջ փռված կանաչին տվող վայրերը հրաշալիորեն լուսավոր ու կարմրավուն են դարձել, ես երբեք չէի մտածել, որ կրկին անգլիական կարմիր ու հողասպիտակ սիենա պետք է ձեռքս առնեմ։ Շուտով վրա կհասնի աշունը՝ հնձած արտերով, այգեկութով, եգիպտացորենի բերքահավաքով ու կարմրին տվող անտառներով։ Ես պետք է այդ ամենին մեկ անգամ ևս իմ մասնակցությունը բերեմ, և դեռ մի քանի հարյուր էսքիզներ էլ պիտի նկարեմ։ Բայց երբեմն էլ ինձ թվում է, որ ես մեկ անգամ ևս պետք է դեպի իմ ներսը, իմ հոգու խորքը ուղևորություն կատարեմ, ինչպես որ երեխա ժամանակներս էի անում, այսուհետև ես պետք է լիովին հիշողությամբ ու երևակայությամբ նկարեմ, բանաստեղծություններ հորինեմ ու երազներ մանեմ։ Գուցե հենց այդպես էլ անեմ։

Մի հայտնի փարիզեցի նկարիչ, որից մի երիտասարդ արվեստագետ խորհուրդ էր հարցնում, նրան ասել է․ «Երիտասարդ, եթե դուք ուզում եք նկարիչ դառնալ, ուրեմն մի մոռացեք, ամենից առաջ հարկավոր է լավ սնվել։ Երկրորդ․ մարսողությունն էլ շատ կարևոր է, հոգացեք, որ ստամոքսը կանոնավոր գործի… Եվ երրորդ․ ձեր կողքին միշտ մի սիրունիկ ու փոքրիկ ընկերուհի ունեցեք»… Այո, պետք է կարծել, որ արվեստի այս սկզբունքը ես յուրացրել եմ, և կարելի է ասել, որ դրանում ես պակասություն չեմ զգում։ Բայց այս տարին անիծյալ տարի է, և նույնիսկ այդ հասարակ բաներում բախտս չի բերում։ Ես քիչ եմ սնվում և վատ, հաճախ օրերով միայն հաց եմ ուտում, երբեմն էլ միայն զբաղված եմ լինում ստամոքսս լցնելով (ես գտնում եմ, որ դա ամենաանօգուտ բանն է, որով մարդ կարող է զբաղվել…), մի կարգին ընկերուհի էլ չունեմ իմ կողքին, ունեցածս չորս֊հինգ կանայք են, որոնցից հաճախ միայն հիասթափվում եմ և շուտ սպառվում, այսինքն այստեղ ևս սով է տիրում։ ժամացույցի մեխանիզմում ինչ֊որ բան է խափանվել, և այն բանից հետո, երբ շյուղով նրա որովայնը փորփրեցի՝ այն կրկին դիվահարի պես առաջ է վազում և, բացի այդ, շարունակ շաչում է ու դղրդում… ի՜նչ հեշտ է ապրելը, երբ մարդ առողջ է։ Դու դեռ երբեք ինձնից այսքան երկար նամակ չես ստացել, բացառությամբ գուցե այն օրերի, երբ մենք ներկապնակի շուրջն էինք բանավիճում։ Ես ավարտում եմ գրելս, մոտենում է ժամը հինգը, արդեն բացվում է հրաշագեղ լույսը։ Ընդունիր ողջույններս, քո

Քլինգզոր։

Հետգրություն․

Հիշո՞ւմ ես իմ այն փոքրիկ նկարը, որ քեզ շատ էր դուր գալիս, դա ամենաչինական նկարն է, որ ես երբևէ նկարել եմ․ հյուղակով, կարմիր ճանապարհով, վերոնեզյան կանաչով ներկված ատամնավոր ծառեր, իսկ ետնախորշում՝ խաղալիքներով ու տիկնիկներով զարդարուն մի քաղաք։ Ես այն հիմա չեմ կարող քեզ ուղարկել, ճիշտն ասած՝ չգիտեմ էլ, թե որտեղ ես դու։ Բայց և այնպես այդ նկարը քեզ է պատկանում, դա ես ամեն դեպքում հարկ եմ համարում ասել։

ՔԼԻՆԳԶՈՐԸ ՄԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ Է ՈԻՂԱՐԿՈԻՄ ԻՐ ԲԱՐԵԿԱՄ ԹՈԻ ՖՈՒԻՆ (ԱՅՆ ՕՐԵՐԻՆ, ԵՐԲ ՆԱ ԱՇԽԱՏՈՒՄ ԷՐ ԻՆՔՆԱՆԿԱՐԻ ՎՐԱ)

Հարբած նստած եմ ես գիշերով հողմահարվող պուրակում,

Երգեցիկ ճյուղերին աշունն է նստել,

Իմ դատարկ շիշը լցնելու համար՝

Պանդոկապետը մռթմռթալով վազում է դեպի մառանը։

Առավոտյան, առավոտյան դժգույն մահը կմխրճի

Իր շառաչուն գերանդին կարմիր մսերի մեջ,

Դեռ երկար ժամանակ դարանակալած՝

Իմ կատաղի թշնամին աչքը չի թեքում ինձանից։

Նրան ծաղրելու համար եմ ես ողջ գիշերը ծոր տալիս իմ երգը,

Եվ դեռ հնչում է իմ հարբած երգը հոգնած անտառներում։

Նրան ծաղրելու համար եմ ես երգում

Ու բաժակը դատարկում մինչև վերջ։

Շատ տառապանքներ եմ ես կրել՝ մեծ ճանապարհի թափառաշրջիկս,

Այժմ երեկո է, և ես նստած խմում եմ ու սպասում,

Մինչև որ փայլփլուն մանգաղը

Գլուխս բաժանի իմ սարսռացող մարմնից։

Սեպտեմբերի առաջին օրերին, անսովոր չոր ու տոթ շաբաթներին հաջորդեցին անձրևային օրերը։ Հենց այդ օրերին, Կաստանյետտայի իր ապարանքի բարձրադիր լուսամուտներով սրահում առանձնացած, Քլինգզորը նկարում էր իր ինքնանկարը, որն այժմ կախված է Ֆրանկֆուրտում։

Այդ սարսափելի և սակայն այնքան կախարդական ու հրաշագեղ նկարը, որը Քլինգզորի վերջին ավարտուն աշխատանքը եղավ, միաժամանակ հանդիսացավ նրա չլսված բեղուն, շիկացած ու մոլեգին ամառային աշխատանքների շրջանի գագաթն ու թագադրումը։ Շատ կողմերով էր այն աչքի ընկնում, բայց առաջին հերթին այն բան ով, որ յուրաքանչյուր ոք, ով շատ թե քիչ գիտեր Քլինգզորին, այդ նկարով իսկույն և անսխալ կերպով վերստին ճանաչում էր նրան, թեև ոչ մի նկար երբեք այնքան շատ չէր հեռացած իր բնօրինակից, որքան այս մեկը։

Ինչպես Քլինգզորի բոլոր վերջին աշխատանքները, այնպես էլ այս ինքնանկարը կարելի էր տարբեր տեսանկյուններից մեկնաբանել։ Ոմանց համար, մասնավորապես նրանց, որ նկարչին չէին ճանաչում, այդ նկարը, ամենից առաջ, հրաշալի տրամադրություն ու հնչողություն առաջ բերող գույների մի համանվագ էր հիշեցնում, և չնայած իր ողջ խայտաբղետությանը՝ այն նուրբ ու ազնիվ հյուսված մի գորգ էր։ Ուրիշները նրան ում տեսնում էին առարկայի նյութապաշտությունից ազատագրվելու համարձակ, բայց հուսահատ մի վերջին փորձի արձագանքը․ նկարված էր բնանկար հիշեցնող մի դեմք, մազերը՝ ծառերի սաղարթների ու կեղևամաշկի մեջ երևակված, ժայռաճեղքերին նմանեցված ակնախոռոչներով, այդ մարդիկ ասում էին, որ այս նկարը հիշեցնում է բնությունը սոսկ այն չափով, ինչ չափով որ որոշ լեռնաշղթաներ մարդկային դեմքեր են հիշեցնում, իսկ որոշ ծառերի ճյուղեր էլ՝ մարդկային ձեռքեր ու ոտքեր, հեռավոր ու սիմվոլիկ նմանությունը․ Եվ ընդհակառակը, շատերը այդ նույն աշխատանքում տեսնում էին միմիայն առարկան ու առարկայականը, տեսնում էին հենց իր՝ անողոք հոգեբանությամբ տարրալուծված ու մատնացույց արված Քլինգզորի դեմքը, որպես մի մեծ խոստովանություն, անխնա, անգութ, ճչացող, սրտառուչ ու սարսափելի խոստովանություն։ Ոմանք, այդ թվում նաև նրա կատաղի հակառակորդներից շատերը, այդ նկարը համարում էին Քլինգզորի խելագարության հանգամանքը հաստատող մի ապացույց, նրա խենթության արգասիքն ու խորհրդանշանը։ Նկարի մեջ նատուրալիստորեն պատկերված գլուխը համեմատելով բնորդի, նրա լուսանկարների հետ՝ նրանք ձևերի աղճատվածության ու չափազանցումների մեջ փնտրում էին վայրենության, այլասերվածության, ատավիզմի ու անասնականության գծեր ու տարրեր։ Նրանցից ոմանք նույնիսկ հարձակումներ էին գործում այդ նկարի անշարժ անկիրքության ու ֆանտաստիկության վրա, նրանում տեսնելով մենագարությամբ տառապողի ինքնասիրահարվածություն, աստվածանարգության, ինքնափառաբանման և մի տեսակ կրոնական մեծամոլության մոլուցք։ Բոլոր այս մեկնաբանությունները հնարավոր են, և դեռ շատ ուրիշներն էլ են հավանական թվում։

Այն օրերին, երբ իր ինքնանկարի վրա էր աշխատում, բացառությամբ գինով գիշերների, Քլինգզորը սենյակից դուրս չէր գալիս, սնվում էր լոկ հացով ու մրգով, որ պանդոկատիրուհին էր բերում իրեն, չէր սափրվում, աշխատում էր արևահար ճակատով ու խորը ներս ընկած աչքերով, մատնված լինելով նման անուշադրության՝ նա հիրավի սարսափելի տեսք էր ստացել։ Նա նկարում էր նստած դիրքով և սոսկ հիշողությանն ապավինելով, և միայն ժամանակ առ ժամանակ, աշխատանքի դադարների ընթացքում, մոտենում էր սենյակի հյուսիսային պատին ամրացված մեծադիր, հնաոճ, վարդերի մազմզուկներով նկարազարդված հայելուն, երկարում էր գլուխը, չռում աչքերն ու ծամածռություններ անում։

Հսկայական հայելին շուրջառող հիմարիկ վարդաբեղիկների միջև ընկած տարածքում, և իր՝ Քլինգզորի դեմքի ետնամասում, նա բազմաթիվ ուրիշ դիմագծեր էր տեսնում, բազմապիսի դեմքեր էր նկարում․ անուշիկ ու զարմացած մանկական դեմքեր, հրճվանքով ու խանդավառությամբ լի պատանեկան անուրջներ, հարբեցողի հեգնախառն աչքեր, շրթունքների մի անվերջանալի շարան՝ ծարավից տոչորվողի, հալածվածի, տառապողի, որոնողի, անառակի, enfant perdu ։ Գլուխը սակայն նա կերտեց վսեմ ու կոպիտ, կուսական անտառի կուռքի գլխի պես, ինքնասիրահարվածի, խանդոտ Եհովայի, խրտվիլակի գլխի նմանությամբ, որի առաջ մարդիկ զոհաբերում են իրենց անդրանիկ զավակներին ու դուստրերին։ Այդպիսին էին նրա նկարած մի քանի դեմքերը։ Այլ կերպ էին նկարված ընկնողների, խորտակվողների, կործանվողների, իրենց կործանման հետ հաշտվածների դեմքերը․ մամուռ էր աճել նրա գանգի վրա, ծուռտիկ շարված էին ծեր ատամները, թառամած մաշկը ամբողջապես ճաքճքած էր, իսկ պատռվածքների մեջ երևում էին վերքերն ու բորբոսը։ Սա այն դրվագն է, որ առանձնապես դուր էր գալիս նրա մի քանի բարեկամներին։ Նրանք ոգևորված ասում էին․ սա է մարդը, ecce homo , հոգնած, անհագ, ընչաքաղց, վայրի, մանկամիտ ու խորամանկ մարդը, մեր ժամանակակիցը, մեռնող, մեռնել ցանկացող եվրոպացի մարդը․ ամեն տեսակի թախծից նրբացած ու հղկված, բոլոր տեսակի արատներով հիվանդ, իր կործանման դատապարտվածությունից խանդավառ ու ոգևորված, ամեն մի առաջադիմության պատրաստ, ամեն տեսակի ետադիմության համար հասունացած, ամբողջովին խանդ, հույս ու նաև հոգնություն, ճակատագրի ու ցավի հետ հաշտ, հանձնված ճակատագրի քմահաճույքին՝ ինչպես թմրամոլը թույնին, միայնակ, ճահճացած, ամուլ ու ծեր, միաժամանակ և Ֆաուստ, և Կարամազով, գազան և իմաստուն, ամբողջովին մերկ, անճարակ և պատվասիրության նշույլից անգամ զերծ, մահվան հանդեպ մանկական վախով լի, հոգնած և միաժամանակ պատրաստակամ՝ մահն ընդունելու համար։

Իսկ ավելի հեռվում, դեպի խորքը գնացող բոլոր այդ դեմքերի ետևում հանգչում էին նախամարդու, կենդանական ու բուսական աշխարհների, քարակերտ քանդակների հեռու֊հեռավոր, խորախորհուրդ ու ծերացած դեմքերը․ այդ պատկերները կարծես ոգեկոչված լինեին երկրիս երեսին ապրող վերջին մարդու կողմից, որն ասես մահվանից մի վայրկյան առաջ, մեկ անգամ ևս իր երևակայության մեջ գծագրելիս լիներ հին ու նոր ժամանակների ու աշխարհների ծանոթ ու օտարոտի կերպարանքները։ ,

Այդ մոլեգին ու լարված օրերին Քլինգզորը ապրում էր հափշտակվածի պես։ Գիշերները ծանրանում էր գինով, և ապա՝ մոմերը ձեռքին, հին հայելու առաջ կանգնած՝ հետազոտում էր հարբեցողի իր թախծոտ և քմծիծաղող դեմքը։ Մի երեկո նա նույնիսկ տուն հրավիրեց իր մի սիրուհուն, երկուսով նստել էին աշխատասենյակի բազմոցին, և երբ Քլինգզորը մերկանդամ ընկերուհուն իր գիրկն առավ, սեղմեց կրծքին, անսպասելիորեն հայացքը սահեց նրա ուսի վրայով ու ընկավ հայելու մեջ՝ հանկարծ այդ կնոջ կապը քանդված մազերի արանքից նա տեսավ իր աղավաղված դեմքը՝ կարմրած աչքերով, վավաշոտությամբ և այդ վավաշոտության նկատմամբ զզվանքով լիքը։

Քլինգզորը նրան մյուս օրը ևս հրավիրեց իր մոտ, սակայն նկարչի տեսքից կինը սարսափեց և այլևս չվերադարձավ…

Գիշերները քիչ էր քնում։ Հաճախ արթնանում էր սարսափելի երազներից, քրտինքը դեմքին, վայրի անզսպության մեջ ու կյանքից հոգնած, բայց մեկ էլ տեսար ոտքի կցատկեր, կնայեր պատուհանի հայելու մեջ, կկարդար իր վրդովված դիմագծերի շփոթ բնանկարը, մռայլ ատելությամբ կնայեր ու չարախինդ կժպտար… Մի անգամ նա երազում տեսավ, թե ինչպես էին իրեն տանջում, աչքերի մեջ մեխեր խփում, ճարմանդով պատառոտում քիթը, և ահա նա նկարել էր այդ կտտանքների ենթարկված դեմքը, մեխերը աչքերի մեջ, ձեռքերում ածուխներ… Մենք այդ տարօրինակ ու արտասովոր նկարը գտանք նրա մահվանից հետո։ Նյարդագալարումի նոպայի վրա հասնելուն պես՝ նա գլուխը կախ էր գցում աթոռի թիկնակից, ցավից ծիծաղում էր ու բղավում, խեղաթյուրված դեմքը պահում էր հայելու առաջ, ուշիուշով զննում նյարդային ցնցումները և հեգնում աչքերից հոսող արցունքները։

Այս կտավի վրա նա նկարել էր ոչ միայն իր դեմքը և նրա հազարավոր արտահայտությունները, իր աչքերն ու շրթունքները, բերանի վշտալի խոռոչը, ճակատի ծալքավոր ժայռապատկերները, արմատավոր ձեռքերն ու ցնցվող մատները, բանականության հեգնանքն ու աչքերի մեջ ցոլցլացող մահվան կնիքը, այլև քմահաճ, լիաբուռն ու դողդողացող վրձնահարվածներով պատկերել էր իր իրական կյանքը, իր սերը, հավատն ու հուսահատությունը։ Դրանց կողքին նկարել էր մերկ կանանց բազմություններ, հարբածությունից իրենց կորցրած և իրարու սեղմված՝ որպես թռչուններ կամ ճակատամարտի զոհեր, իսկ այդ կուռքերի առաջ կանգնած էր ինքը՝ Քլինգզորը, պատանի ինքնասպանի դեմքով, հեռվում՝ տաճարներ ու անտառներ, մի վիթխարահասակ ու խենթուկ մորուքավոր աստված, դաշույնով Ճեղքված կանացի կուրծք, թիթեռնիկներ՝ թևերի վրա նկարազարդված դեմքերով, իսկ այդ ամենի ետևում, քաոսի ու խառնաշփոթի մի անկյունում ծվարած՝ պատկերված էր մահը, մոխրագույն մի ուրվական, որը փոքրիկ, ասեղնաչափ նիզակով խոցում էր Քլինգզորի ուղեղը։

Երկարատև ու անընդմեջ աշխատանքից հետո՝ անհանգստությունը գլուխ բարձրացրեց նրա հոգում, իր շողշողացող սենյակով մեկ անդադար այս ու այն կողմ էր վազվզում, դռները բացուխուփ էին լինում նրա այդ երթևեկումների պատճառով, պահարանից շշեր էր դուրս կորզում, գրադարակներից՝ գրքեր դուրս քաշում, սփռոցներն էր քաշում սեղանների վրայից, պառկում էր հատակին ու կարդում, շունչը պահած դուրս կախվում պատուհանից, հին կտավներ ու լուսանկարներ էր հայտնաբերում ու այդ ամենը շաղ տալիս հատակով մեկ, սեղաններին ու անկողինների վրա, բոլոր սենյակները լիքն էին թղթերով, նկարներով, գրքերով ու նամակներով։ Երբ անձրևախառն քամին պատուհանից ներս էր խուժում՝ ամեն ինչ ծածանվում էր խառնիխուռն ու իրար մեջ խճճված, ամեն ինչ տակնուվրա էր լինում։ Հնատիպ առարկաների բազմության մեջ նա գտավ իր մանկության օրերի նկարը, չորս տարեկան երեխայի մի լուսանկար էր, հագին սպիտակ ամառային զգեստ, սպիտակին տվող բաց շիկավուն մազերի տակից իրեն էր նայում մի քմահաճ մանկական դեմք։ Նա գտավ իր ծնողների նկարները, երիտասարդ օրերի սիրուհիների լուսանկարները։ Ամեն ինչ հրապուրում, հուզում ու շլացնում, գրավում ու տանջում էր նրան, պատեպատ խփում, ամեն ինչ նրան դեպի անցյալն էր ձգում ու նորից ետ շպրտում, (և ահա նա հանկարծ ցնցված վեր էր թռչում, սարսռալով կպչում իր փայտե տախտակին և շարունակում նկարել։ Խորը կնճիռները ակոսում էին նրա դեմքը, նա կերտում էր իր կյանքի լայնահուն տաճարը, հզոր շտրիխներով արտահայտում նույնիսկ ամենաաննշան թվացող կեցության հավերժությունն հեծկլտուն վրձնահարվածներով՝ իր անցողիկությունը, հրաշագեղ ընդվզումով պատկերում էր քմծիծաղ տվող իր նմանակին, հեգնական հնչողությամբ արտահայտում փտումի ու նեխումի իր դատապարտվածությունը։ Հետո նա, թակարդն ընկած այդ եղջերուն, կրկին վեր էր ցատկում և բանտարկյալի վարգով վազվզում սենյակների միջով։ Ատեղծագործելու երջանկավետ բերկրանքը լուսավորում էր նրան՝ որպես մի խոնավ ու ցնծալի ամպրոպ, դա տևում էր այնքան ժամանակ, մինչև որ ցավը նրան վերստին գետին էր տապալում ու նրա երեսովը տալիս իր կյանքի ու արվեստի ծանր վաստակով ձեռք բերած փշրանքները։ Կանգնած իր նկարի առաջ՝ նա աղոթում էր, հետո թքեց նրա վրա։ Նա խելագար էր՝ ինչպես որ յուրաքանչյուր ստեղծագործող է որոշ չափով խելագար լինում։ Բայց մի զարմանալի անբացատրելիությամբ, անգամ խելագարության պահերին՝ նրա ստեղծագործություններն անսխալական ու խելացի էին ստացվում, և ինչպես լուսնոտն է ամեն ինչ ըստ հարկի և պատշաճի կատարում, այնպես էլ նա բավարարում էր իր ստեղծագործական պահանջմունքները։ Քլինգզորը ներքնապես հավատում և զգում էր, որ իր ինքնանկարի համար մղվող այս դաժան կռվում քննվում է ոչ թե մի առանձին, մասնավոր մարդու ճակատագիրը, և որ դա ոչ թե մեկ առանձին վերցրած մարդու հաշվետվությունն է կյանքի առաջ, այլ որ այստեղ դրված է համամարդկայինի, համընդհանուրի, անհրաժեշտի հարցը։ Նա զգում էր, որ ինքը այժմ կրկին անգամ կանգնած էր մի ճակատագրական խնդրի առջև, որի կողքին իր ողջ նախկին անհանգստությունն ու վախը, արբեցումն ու զմայլանքը՝ այդ ամենը սոսկ մի պարզագույն վախ էր իր գերխնդրի իրականացման․ ճանապարհին, ու նաև նրանից փախուստ տալու միջոց։ Այժմ այլևս չկար ոչ անհանգստություն և ոչ էլ վախ, կար միայն առաջ ընթանալու ձգտում, միմիայն հարված ու խայթոց, հաղթանակ ու կործանում։ Եվ նա հաղթում էր կործանվում, տառապում ու ծիծաղում, մեծ դժվարություններ հաղթահարելու գնով իր համար ճանապարհ էր հարթում, սպանում էր ու մահանում, ծնում էր և ծնվում…

Ֆրանսիացի մի նկարիչ էր ուզում տեսնվել նրա հետ, տանտիրուհին նրան ուղեկցեց դեպի թափթփված իրերով լի նախասրահը, անկարգությունն ու աղտոտվածությունն էին քրքջում խառնաշփոթ սենյակներում։ Քլինգզորը ներկայացավ չսափրված, գորշամոխրագույն դեմքով և ներկոտված թեզանիքով, քայլերն այնքան լայն էր դնում, որ ասես սենյակներով մեկ ճախրելիս լիներ։ Անծանոթը ողջույններ էր բերել Փարիզից ու Ժնևից, ապա իր հարգանքն արտահայտեց նկարչի հասցեին ու մեծարանքի խոսքեր ասաց։ Քլինգզորը շարունակ այս ու այն կողմ էր շուռումուռ գալիս, և, պետք է ենթադրել, դիմացինին չէր էլ լսում։ Շփոթված հյուրը լռեց և որոշեց հրաժեշտ տալ, այդ պահին Քլինգզորը անսպասելիորեն մոտեցավ նրան, ներկոտված ձեռքը դրեց ուսին և նայեց ուղիղ նրա աչքերի մեջ։

― Շնորհակալություն,― ասաց նա դանդաղորեն ու մեծ դժվարությամբ արտաբերելով հնչյունները,― շնորհակալություն, սիրելի բարեկամ։ Բայց ես աշխատում եմ և չեմ կարող խոսել։ Մարդիկ միշտ էլ չափից դուրս շատ են խոսում։ Մի չարացեք ինձ վրա, և իմ կողմից ողջունեք բարեկամներիս։ Դուք նրանց ասացեք, որ ես նրանց սիրում եմ,― և կրկին մյուս սենյակն անցավ։

Պատրաստի նկարը նա զետեղեց այս խարանածածկ օրերի ընթացքում մոռացության մատնված խոհանոցում և ավարտված համարեց իր գործը։ Նա այն երբեք ոչ ոքի ցույց չտվեց։ Հետո վերոնալ ընդունեց և քնեց՝ մի ամբողջ օր ու գիշեր։ Ապա՝ արթնանալուն պես լվացվեց, սափրվեց, հագավ նոր սպիտակեղենն ու զգեստները, քաղաք իջավ և գնեց միրգ ու ծխախոտ՝ Ջինային նվիրելու համար։