Արգելոց

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Կնոջս, որ իրավացի էր

Տասներկուսին հասանք Լուգա։ Կանգ առանք կայարանի հրապարակում։ Զբոսավար աղջիկը վսեմ ոճը փոխեց երկրայինի․

— Էնտեղ, ձախի վրա մի տեղ կա…

Հարեւանս աշխուժացած վեր թռավ․

— Այսինքն՝ զուգարա՞ն։

Ամբողջ ճանապարհին կյանքս կերել էր․ «Սպիտակացնող միջոց՝ վեց տառից… Վերացող երկկճղակավո՞ր… Ավստրիացի լեռնադահուկո՞րդ…»։

Զբոսաշրջիկներն իջան լույսով ողողված հրապարակը։ Վարորդը չխկացրեց դուռն ու պպզեց հովացուցչի առաջ։

Կայարա՜նը… Կեղտակուր դեղին, սյունաշարով կառույց, ժամացույց, արեւից խունացած դողդոջուն նեոնե տառեր…

Անցա նախասրահ, որտեղ թերթի կրպակն ու զանգվածեղ ցեմենտակուռ աղբամաններն էին։ Բնազդով գտա բուֆետը։

— Մատուցողի միջոցով,— ալարելով ասաց բուֆետապանուհին։

Կրծքաբլրին ճոճվում էր խցանահանը։

Նստեցի դռան մոտ։ Մի րոպեից հայտնվեց հսկայական թաղիքե այտամորուսներով մատուցողը։

— Ի՞նչ եք կամենում։

— Կամենում եմ,— ասում եմ,— որ բոլորը բարեհամբյուր լինեն, համեստ ու սիրալիր։

Կյանքի բազմազանությունից հագեցած մատուցողը լուռ էր։

— Կամենում եմ հարյուր գրամ օղի, գարեջուր ու երկու բուտերբրոդ։

— Ինչո՞վ։

— Երշիկով երեւի։

Ծխախոտ հանեցի, կպցրի։ Ձեռքերս այլանդակ դողում էին։ «Մենակ թե բաժակը չգցեմ…»։ Քիչ էր՝ կողքիս էլ երկու ինտելիգենտ տատիկ նստեցին։ Կարծես թե՝ մեր ավտոբուսից։

Մատուցողը մի փոքրիկ գրաֆին, մի շիշ ու երկու կոնֆետ բերեց։

— Բուտերբրոդները վերջացել են,— իրազեկեց կեղծ ողբերգականությամբ։

Ես վճարեցի։ Վերցրի ու միանգամից էլ ցած դրեցի բաժակը։ Ձեռքերս դողում էին ընկնավորի ձեռների պես։ Պառավները զզվանքով զննում էին։ Փորձեցի ժպտալ․

— Ինձ սիրով նայեք։

Նրանք ցնցվեցին ու փոխեցին տեղը։ Անհոդաբաշխ քննադատական ձայնարկություններ լսեցի։

Սատանան դրանց հետ՝ մտածում եմ։ Երկու ձեռքով պինդ բռնեցի բաժակն ու խմեցի։ Հետո շրշյունով բացեցի կոնֆետը։

Մի քիչ թեթեւացավ։ Խաբուսիկ հոգեւոր վերելք զգացի։ Գարեջրի շիշը խցկեցի գրպանս։ Հետո վեր կացա․ քիչ էր մնում շուռ տայի աթոռը։ Ավելի ճիշտ՝ դյուրալյումինե բազկաթոռը։ Պառավները տագնապած նայում էին։

Դուրս եկա հրապարակ։ Պուրակի ցանկապատին ծռմռված նրբատախտակե վահանակներ էին կախկխել։ Դիագրամները ոչ հեռավոր ապագայում մսի, բրդի, ձվի եւ այլ ինտիմ բաների սարեր էին խոստանում։

Տղամարդիկ ծխում էին ավտոբուսի մոտ։ Կանայք աղմկոտ տեղավորվում էին։ Զբոսավար աղջիկը պաղպաղակ էր ուտում ստվերում։ Մոտեցա․

— Եկեք ծանոթանանք։

— Ավրորա,— ասաց նա ու պարզեց կպչուն ձեռքը։

— Իսկ ես,— ասում եմ,— Դերբենդ հեղուկատարն եմ։

Աղջիկը չնեղացավ։

— Անունիս վրա բոլորը ծիծաղում են։ Արդեն վարժվել եմ։ Ձեզ ի՞նչ է պատահել։ Կարմի՜ր֊կարմի՜ր եք։

— Հավատացնում եմ՝ միայն դրսից։ Ներքուստ սահմանադրական դեմոկրատ եմ։

— Չէ՛, իսկապես, վա՞տ եք զգում։

— Շատ եմ խմում։ Գարեջուր կուզե՞ք։

— Ինչի՞ եք խմում,— հարցրեց նա։

Ի՞նչ պատասխանեի։

— Գաղտնիք է,— ասում եմ,— փոքրիկ գաղտնիք…

Որոշել եք արգելոցո՞ւմ աշխատել։

— Ճիշտ այդպես։

— Միանգամից գլխի ընկա։

— Ի՞նչ է, բանասերի նմա՞ն եմ։

— Ձեզ Միտրոֆանովն էր ճանապարհում։ Շատ պատրաստված պուշկինագետ է։ Նրան լա՞վ եք ճանաչում։

— Լավ,— ասում եմ,— վատ կողմից։

— Էդ ո՞նց։

— Բանի տեղ մի դրեք։

— Գորդին կարդացեք, Շչեգոլեւ, Ցյավլինսկի… Կեռնի հուշերը… Ու որեւէ հանրամատչելի գրքույկ՝ հարբեցողության վնասների մասին։

— Գիտե՞ք, էնքան եմ կարդացել հարբեցողության վնասների մասին, որ որոշել եմ թողնեմ… կարդալը։

— Ձեզ հետ անհնար է խոսել։

Վարորդը նայեց մեր կողմը։ Զբոսաշրջիկները տեղավորվել էին։

Ավրորան պաղպաղակը կերավ֊պրծավ ու մատները սրբեց։

— Ամռանը,— ասաց նա,— արգելոցում բավական լավ են վճարում։ Միտրոֆանովը մոտ երկու հարյուր ռուբլի է վաստակում։

— Իր արժեքից երկու հարյուր ավել։

— Համ էլ չար եք։

— Կչարանաս, բա ի՜նչ։

Վարորդը երկու անգամ ազդանշան տվեց։

— Գնում ենք,— ասաց Ավրորան։

Լվովյան ավտոբուսում նեղվածք էր։ Մոմլաթե նստիքները շիկացել էին։ Դեղին վարագույրները թանձրացնում էին խեղդուկի զգացումը։

Ես թերթում էի Վուլֆի «Օրագրերը»։ Պուշկինի մասին բարյացակամ էր խոսում, երբեմն՝ ներողամտորեն։ Ահա՜, մերձությունը վտանգավոր է տեսողության համար։ Բոլորի համար էլ պարզ է, որ հանճարը պիտի ծանոթներ ունենա։ Բայց ո՞վ կհավատա, որ իր ծանոթը հանճար է։

Ննջեցի։ Ականջիս ինչ֊որ հավելյալ տեղեկություններ էին հասնում Ռիլեեւի մոր մասին։

Արթնացրին արդեն Պսկովում։ Դարձյալ տխրություն ու ձանձրույթ էին բերում կրեմլի սվաղած պատերը։ Կենտրոնական կամարի ճակատին ձեւավորողները մի այլանդակ, մերձբալթյան տիպի, կոփածո զինանշան էին փակցրել։ Կրեմլն ասես հսկա մանրակերտ լիներ։

Կողաշենքերից մեկում ճանապարհորդությունների տեղական բյուրոն է։ Ավրորան ինչ֊որ թղթեր վավերացրեց, ու մեզ տարան «Գերա»՝ տեղիս ամենաշքեղ ռեստորանը։

Երկմիտ էի՝ մի քիչ է՞լ, թե՞ պետք չի։ Ավելացնես՝ վաղը ավելի վատ կլինի։ Ուտել չէի ուզում… Դուրս եկա զբոսայգի։ Ծանր ու խուլ խշշում էին լորենիները։ Վաղուց եմ համոզվել․ հերիք է մտքի մեջ ընկնես, անմիջապես մի տխուր բան կհիշվի։ Օրինակ, վերջին խոսակցությունը կնոջս հետ…

— Նույնիսկ բառերի հանդեպ քո սերը խելագար, անառողջ, ախտավոր է․ կեղծ սեր։ Ընդամենը քո վարած կյանքն արդարացնելու փորձ։ Իսկ դու նշանավոր գրողի կյանք ես վարում՝ դրա ամենաչնչին նախադրյալն իսկ չունենալով… Քո արատներով պետք է առնվազն Հեմինգուեյ լինել…

— Իսկապե՞ս նրան լավ գրող ես համարում։ Գուցե Ջեկ Լոնդոնն է՞լ լավ գրող է։

— Աստվա՜ծ իմ, ի՞նչ կապ ունի Ջեկ Լոնդոնը։ Ճտքակոշիկներիս միակ զույգը գրավատանն է… Ես ամեն ինչ կարող եմ ներել։ Աղքատությունն էլ վախենալու չի… Ամեն ինչ, բացի դավաճանությունից։

— Ի՞նչ նկատի ունես։

— Քո հավերժական հարբեցողությունը։ Քո… ասելս էլ չի գալիս… Չի կարելի արվեստագետ լինել ուրիշի հաշվին… Ստորություն է։ Դու այնքան ես խոսում վեհանձնության մասին։ Իսկ ինքդ անսիրտ, դաժան, խորամանկ մարդ ես…

— Մի մոռացիր, որ քսան տարի է՝ պատմվածքներ եմ գրում։

— Ուզում ես մեծ գի՞րք գրել։ Դա հարյուրավոր միլիոններից մեկին է հաջողվում։

— Հետո՞ ինչ։ Հոգեւոր առումով այդպիսի մի անհաջող փորձը հավասար է ամենամեծ գրքին։ Եթե կուզես՝ բարոյապես նույնիսկ ավելի բարձր է։ Քանի որ բացառում է վարձատրությունը…

— Բառեր են… Անվերջ գեղեցիկ բառեր… Ձանձցարա… Ես երեխա ունեմ, պատասխանատու եմ նրա համար…

— Ես էլ երեխա ունեմ։

— Ում ամիսներով անտեսում ես։ Մենք օտար ենք քեզ։

(Կնոջ հետ խոսակցության մեջ մի հիվանդագին պահ կա։ Դու փաստեր ես բերում, փաստարկներ, հիմնավորումներ։ Տրամաբանության ու սթափ դատողության ես կոչում։ Ու հանկարծ պարզում ես, որ նրա համար զզվելի է քո ֆայնի հնչյունն իսկ)։

— Միտումնավոր,— ասում եմ,— չարիք չեմ գործել…

Ես նստեցի թեք նստարանին։ Հանեցի գրիչն ու նոթատետրը։ Մի րոպե անց գրեցի․

Եվ այլն, եւ այլն։

Բանաստեղծությունս մի քիչ առաջ էր ընկել իրականությունից։ Մինչեւ Պուշկինյան բլուրներ դեռ հարյուր կիլոմետր կար։

Մտա տնտապրանքների կրպակ։ Մագելանի պատկերով ծրար առա։ Չգիտես ինչու՝ հարցրի․

— Չգիտե՞ք՝ ինչո՞ւ Մագելանը։

Վաճառողը մտահոգ պատասխանեց․

— Կարող է՝ մեռել է… Կամ էլ հերոս են տվել…

Փակցրի դրոշմանիշը, սոսնձեցի, գցեցի արկղը… Ժամը վեցին մոտեցանք տուրիստական բազայի շենքին։ Մինչ այդ բլուրներ էին, գետ, արձակ հորիզոնը՝ անհամաչափ անտառաշուրթով։ Մի խոսքով, ռուսական բնապատկեր՝ առանց ավելորդությունների։ Այն առտնին նշանների, որ անբացատրելի դառնության զգացում են արթնացնում։

Այդ զգացումն ինձ միշտ կասկածելի է թվացել։ Ընդհանրապես, անշունչ առարկաների հանդեպ սերը զայրացնում է ինձ… (Մտովի բացեցի նոթատետրս)։ Ինչ֊որ արատավոր բան կա նումիզմատների, ֆիլատելիստների, մոլի ճանապարհորդների, կակտուսների եւ ակվարիումային ձկների սիրահարների մեջ։ Ինձ խորթ է ձկնորսի քնկոտ համբերությունը, լեռնագնացի անպտուղ ու անտեղի խիզախումը, արքայական պուդելի տիրոջ վեհապանծ ինքնավստահությունը…

Ասում են՝ հրեաներն անտարբեր են բնության հանդեպ։ Այդպես է հնչում հրեական ազգին ուղղված հանդիմանություններից մեկը։ Իբր հրեաներն իրենք բնություն չունեն, իսկ օտարի հանդեպ անտարբեր են։ Ինչ կա որ, կարող է եւ այդպես է։ Երեւի իմ մեջ հրեական արյան խառնուրդն է խոսում…

Կարճ ասած․ չեմ սիրում ոգեշունչ հայեցողներին։ Եվ նրանց ցնծությանն առանձնապես չեմ վստահում։ Իմ կարծիքով՝ սերն առ կեչիները հաղթանակ է տոնում մարդու հանդեպ սիրո հաշվին։ Եվ զարգանում է որպես սարքովի հայրենասիրություն։

Համաձայն եմ՝ հիվանդ, անդամալույծ մորն ավելի սուր ես խղճում ու սիրում։ Բայց նրա տառապանքով զմայլվելը, գեղագիտորեն տանջանքներն արտահայտելը ստորություն է… Ինչեւէ…

Մոտեցանք տուրիստական բազային։ Ո՞ր ապուշն է այն մոտակա ջրամբարից չորս կիլոմետրի վրա կառուցել։ Արհեստական լճակներ, լճեր, նշանավոր գետակը, իսկ բազան խաշվում է արեւի տակ։ Ճիշտ է, ցնցուղով համարներ էլ կան… Երբեմն՝ տաք ջուր…

Մտնում ենք զբոսաշրջային բյուրո։ Մի տիկին է նստած, մի տիկի՜ն․ պաշտոնաթող զորականի երազանքը։ Ավրորան նրան տվեց ուղեթերթը։ Ստորագրեց, ստացավ խմբի ճաշի կտրոնները։ Ինչ֊որ բան շշնջաց այդ շքեղ շիկահերին, որն անմիջապես ինձ նայեց։ Հայացքում հպանցիկ, անմատույց հետաքրքրություն, գործնական մտահոգություն ու թեթեւ տագնապ կար։ Նույնիսկ ձգվեց մի տեսակ։ Թղթերն ավելի սուր շրշացին։

— Ծանոթ չե՞ք,— հարցրեց Ավրորան։

Ես մոտեցա։

— Ուզում եմ աշխատել արգելոցում։

— Մարդկանց կարիք ունե՜նք,— ասաց շիկահերը։

Դարձվածքի ավարտին նկատելի էր բազմակետը։ Այսինքն՝ հատկապես լավ, որակյալ մասնագետներ են պետք։ Իսկ պատահական, ուրեմն, մարդիկ չեն պահանջվում։

— Ցուցադրանքին ծանո՞թ եք,— հարցրեց շիկահերն ու հանկարծ ներկայացավ,— Գալինա Ալեքսանդրովնա։

— Երեք անգամ եղել եմ այստեղ։

— Քիչ է։

— Համաձայն եմ։ Ահա նորից եմ եկել։

— Պետք է ինչպես հարկն է պատրաստվել։ Մեթոդական ձեռնարկը սերտել։ Պուշկինի կյանքում այնքա՜ն չուսումնասիրված բան կա… Անցյալ տարվանից որոշ բաներ փոխվել են…

— Պուշկինի կյանքո՞ւմ,— զարմացա ես։

— Ներեցեք,— միջամտեց Ավրորան,— տուրիստներն ինձ են սպասում։ Հաջողություն ձեզ…

Ու չքացավ․ ջահել, կենսախինդ, ինքնաբավ։ Վաղը թանգարանի սրահներից մեկում կլսեմ նրա ջինջ, աղջկական ձայնը․

«Լսեք միայն, ընկերնե՛ր… «Ձեզ սիրեցի այնպես անկեղծ, այնպես նուրբ…»։ Ճորտատիրական հարաբերությունների աշխարհին էր Ալեքսանդր Սերգեեւիչը հակադրում անշահախնդրության այս ոգեշունչ հիմնը…»։

— Ոչ թե Ալեքսանդր Սերգեեւիչի կյանքում,— գրգռված ասաց շիկահերը,— այլ՝ թանգարանի ցուցադրության մեջ։ Օրինակ, հանել են Հաննիբալի դիմանկարը։

— Ինչո՞ւ։

— Ինչ֊որ գործիչ պնդում է, թե Հաննիբալը չի։ Շքանշանները, տեսե՜ք֊տեսե՜ք, չեն համապատասխանում։ Իբր գեներալ Զակոմելսկին է։

— Իսկ ո՞վ է իրականում։

— Իրականում Զակոմելսկին է։

— Բա ինչի՞ է էդքան սեւ։

— Ասիացիների դեմ է կռվել, հարավում։ Շոգ է էնտեղ։ Վառվել է։ Ասենք, գույներն էլ ժամանակից մգանում են։

— Նշանակում է՝ ճի՞շտ են արել, որ հանել են։

— Ախր ի՜նչ տարբերություն՝ Հաննիբալն է, թե Զակոմելսկին… Տուրիստներն ուզում են Հաննիբալին տեսնել։ Դրա համար փող են վճարում։ Նրանց ինչի՞ն է Զակոմելսկին։ Մեր տնօրենն էլ բռնել ու կախել էր Հաննիբալին… Ավելի ճիշտ՝ Զակոմելսկուն որպես Հաննիբալ։ Իսկ ինչ֊որ գործչի դուր չի՜ եկել… Կներեք, ամուսնացա՞ծ եք։

Գալինա Ալեքսանդրովնան անսպասելի հարցրեց, եւ կասեի՝ ամոթխած։

— Բաժանված եմ,— ասում եմ,— ինչի՞։

— Մեր աղջիկներն էին հետաքրքրվում։

— Ի՞նչ աղջիկներ։

— Հիմա էստեղ չեն։ Հաշվապահը, մեթոդիստը, զբոսավարները։

— Իսկ ինչո՞ւ են հետաքրքրվում ինձանով։

— Ձեզնով չէ։ Բոլորով էլ հետաքրքրվում են։ Չամուսնացածները շատ են։ Տղաները թողել֊գնացել են… Ի՞նչ է մեր աղջիկների տեսածը։ Տուրիստնե՞ր։ Բայց տուրիստներն ի՞նչ։ Դեռ լավ է, եթե ութնօրյակ է լինում։ Թե չէ՝ Լենինգրադից գալիս են մի օրով։ Կամ՝ երեք… Էստեղ երկա՞ր եք մնալու։

— Մինչեւ աշուն։ Եթե ամեն ինչ լավ լինի։

— Որտե՞ղ եք տեղավորվել։ Կուզե՞ք զանգեմ հյուրանոց։ Երկուսն ունենք, մեկը լավն է, մյուսը՝ չէ։ Ո՞րն եք նախընտրում։

— Մտածել է պետք,— ասում եմ։

— Լավը թանկ է,— բացատրեց Գալինան։

Նա անմիջապես ինչ֊որ տեղ զանգեց։ Երկար համոզում էր ինչ֊որ մեկին։ Վերջապես հարցը լուծվեց։ Ինչ֊որ մատյանում գրեցին ազգանունս։

— Ես ձեզ կուղեկցեմ։

Վաղուց այդպիսի եռանդուն կանացի հոգածության առարկա չէի եղել։ Հետո այն ավելի համառ կդառնա։ Եվ նույնիսկ կվերաճի ճնշման։

Սկզբում դա վերագրում էի իմ թոշնած անհատականությանը։ Հետո համոզվեցի, թե ինչքան մեծ է արական սեռի պակասուրդն այդ եզերքներում։ Տեղացի ծռոտն ու պոռնիկի խոպոպներով տրակտորիստը շրջապատված էր պնդերես կարմրաթուշ երկրպագուհիներով։

— Մեռա՜, գարեջո՜ւր,— ծույլ֊ծույլ ասում էր նա։

Եվ աղջիկները վազում էին գարեջրի…

Գալյան կողպեց բյուրոյի դուռը։ Ու մենք անտառով քայլեցինք դեպի ավան։

— Պուշկին սիրո՞ւմ եք,— հանկարծ հարցրեց նա։

Ինչ֊որ բան ցնցեց ինձ, բայց պատասխանեցի՛

— Սիրում եմ… «Պղնձե հեծյալը», արձակը։

— Իսկ բանաստեղծություննե՞րը։

— Ուշ շրջանի բանաստեղծությունները շատ եմ սիրում։

— Իսկ վաղ շրջանի՞նը։

— Վաղ շրջանինն էլ եմ սիրում,— հանձնվեցի ես։

— Այստեղ ամեն ինչ Պուշկինով է ապրում ու շնչում,— ասաց Գալյան,— տառացիորեն՝ ամեն ճյուղ, ամեն ծիլ։ Անընդհատ թվում է՝ հիմա կհայտնվի շրջադարձից… Լայնեզր գլխարկը, թիկնոցը, ծանոթ կիսադեմը…

Իրականում շրջադարձից հայտնվեց Լյոնյա Գուրյանովը՝ նախկին համալսարանական մատնիչը։

— Բո՛րկա, խոզի՜ մռութ,— վայրենու պես գոռաց նա,— դո՞ւ ես։

Արձագանքեցի անսպասելի ուրախությամբ։ Էլի մի տականք հանկարծակիի բերեց։ Շարունակ չեմ հասցնում կենտրոնանալ։

— Գիտեի, որ գալու ես,— չէր հանդարտվում Գուրյանովը…

Հետագայում ինձ այսպիսի պատմություն արեցին։ Սեզոնի սկզբին էստեղ թունդ հարբեցողություն էր եղել։ Ինչ֊որ մեկի ծնունդը թե հարսանիքը։ Ներկա էր պետանվտանգության տեղիս աշխատակիցը։ Խոսք էր գնացել իմ մասին։ Ընդհանուր ծանոթներից մեկն ասել էր․

— Տալլինում է։

Առարկել էին․

— Չէ, արդեն մի տարի է Լենինգրադում է։

— Իսկ ես լսել եմ, որ Ռիգայում է, Կրասիլնիկովի մոտ։

Նորանոր վարկածներ էին հաջորդում։ Չեկիստը կենտրոնացած ուտում էր շոգեխաշած բադը։ Հետո բարձրացրեց գլուխն ու կարճ արտահայտվեց․

— Տվյալներ կան, որ պատրաստվում է գալ Պուշկինյան բլուրներ…

— Ինձ սպասում են,— ասաց Գուրյանովը, կարծես չէի թողնում գնա։

Նայեց Գալյային․

— Իսկ դու սիրունացել ես։ Վայ թե ատամներդ գցել ես, հա՞։

Նրա գրպանները ծանր դուրս էին ցցվել։

— Ա՜յ քեզ անասուն,— հանկարծ ասաց Գալյան։ Ու քիչ անց։— Ինչ լավ է, որ Պուշկինն այս ամենը չի տեսնում։

— Հա՛,— ասացի ես,— վատ չի։

«Դրուժբա» հյուրանոցի առաջին հարկը երեք հաստատություն էին զբաղեցնում՝ մթերային խանութը, վարսավիրանոցն ու «Ծովախորշ» ռեստորանը։ Երեւի, մտածում եմ, պետք կլինի հրավիրել Գալինային՝ արած լավությունների համար։ Ունեցածս փողը շատ քիչ էր։ Մի շռայլ շարժումը սպառնում էր կործանումով։

Լռեցի։

Մոտեցանք արգելապատին, որից այն կողմ կառավարչուհին էր։ Նա ինձ մի ծանր բանալի տվեց՝ 231 համարով։

— Իսկ վաղը սենյակ փնտրեք,— ասաց Գալինան,— կարելի է եւ ավանում… Կարելի է՝ Վորոնիչում, բայց թանկ կլինի… Կամ էլ՝ մոտակա գյուղերից մեկում՝ Սավկինոյում, Գայկիում…

— Շնորհակալ եմ,— ասում եմ,— փրկեցիք։

— Դե, ես գնացի։

Դարձվածքն ավարտում էր աննշմար հարցական նշանով․ «Դե, ես գնացի՞…»։

— Ուղեկցե՞մ։

— Ես միկրոշրջանում եմ ապրում,— խորհրդավոր արձագանքեց աղջիկը։

Հետո՝ հստակ ու հասկանալի, չափազա՜նց հստակ ու հասկանալի․

— Ուղեկցելը պարտադիր չէ… Ու չկարծեք, թե ես նրանցից եմ, որ…

Եվ հպարտ գլխով անելով կառավարչուհուն՝ հեռացավ։ Ես բարձրացա երկրորդ հարկ ու բացեցի դուռը։ Անկողինը կոկիկ հարդարված էր։ Բարձրախոսն ընդհատուն հնչյուններ էր արձակում։ Պատի պահարանի դուռը կիսաբաց էր, ձողի վրա ճոճվում էին կախիչները։

Այդ սենյակում, այդ նեղլիկ մակույկում ես լողում էի դեպի ինքնուրույն ամուրիական կյանքի անհայտ ափերը։

Կանգնեցի ցնցուղի տակ՝ սրբելով Գալինայի հոգածության խտղտուն նստվածքը, ավտոբուսի գաղջ նեղվածքի փառը, բազմօրյա կերուխումի կեղեւը։

Տրամադրությունս բավական լավացավ։ Սառը ցնցուղը կտրուկ բղավոցի պես ազդեց։

Սրբվեցի, հագա մարզատաբատս ու ծխախոտ վառեցի։

Միջանցքից ոտնաձայն լսվեց։ Ինչ֊որ տեղ երաժշտություն էր հնչում։ Լուսամուտների տակ աղմկում էին բեռնատարներն ու անհամար մոպեդները։

Պառկեցի ծածկոցին, բաց արի Վիկտոր Լիխոնոսվի մոխրագույն հատորյակը։ Որոշել էի վերջապես պարզել՝ ի՞նչ բան է էդ գյուղական արձակը։ Յուրատեսակ ուղեցույց ունենալ…

Կարդալով՝ աննկատ քնեցի։ Արթնացա գիշերվա երկուսին։ Վաղորդյան ամառային աղջամուղջը լցվել էր սենյակ։ Արդեն կարելի էր հաշվել պատուհանից երեւացող ֆիկուսի տերեւները։

Որոշեցի հանգիստ ամեն ինչ կշռադատել։ Փորձում էի ցրել աղետի, փակուղու զգացողությունը։

Կյանքը անծայրածիր ականապատ դաշտի պես փռվել էր շուրջս։ Ես կենտրոնում էի։ Պետք էր այդ դաշտը բաժանել մասերի ու գործի անցնել։ Կտրել դրամատիկ հանգամանքների շղթան։ Վերլուծել կործանման զգացումը։ Առանձին,առանձին հետազոտել յուրաքանչյուր գործոն։

Մարդը քսան տարի պատմվածքներ է գրում։ Համոզված է, որ գրիչ բռնելու համար որոշակի հիմքեր է ունեցել։ Մարդիկ, որոնց վստահում է, պատրաստ են դա հաստատել։

Քեզ չեն հրապարակում, չեն հրատարակում։ Չեն ընդունում իրենց ընկերակցության մեջ։ Իրենց ավազակախո՜ւմբը։ Բայց մի՞թե դա էիր երազում առաջին տողերը մրմնջալիս։

Արդարությա՞ն ես ձգտում։ Խաղաղվի՛ր․ այդ պտուղն էս տեղերում չի աճում։ Մի քանի պայծառ ճշմարտություն աշխարհը դեպի լավն էին փոխելու, իսկ իրականում ի՞նչ եղավ։

Մի տասը ընթերցող ունես։ Աստված տա՝ ավելի պակասեն։

Քեզ չեն վճարում․ զզվելին դա է։ Փողը ազատություն է, անեզրություն, քմահաճույքներ… Երբ փող ունես, այնքան հեշտ է հաղթահարել աղքատությունը…

Սովորիր վաստակել առանց շողոքորթելու։ Բեռնակրություն արա, գրի գիշերները։ Մանդելշտամն ասում էր՝ մարդիկ կպահեն՝ ինչ իրենց պետք է։ Ուրեմն՝ գրի՛…

Դրա ունակությունն ունես․ կարող էր եւ չլինել։ Գրի՛, ստեղծիր գլուխգործոցդ։ Ցնցիր ընթերցողի հոգին։ Մեն֊միակ կենդանի մարդու… Խնդիր է՝ ամբողջ կյանքի համար։

Իսկ եթե չստացվի՞։ Ինչ կա որ, ինքդ էիր ասում, որ բարոյապես՝ չհաջողված փորձն ավելի ազնիվ է։ Թեկուզեւ այն պատճառով, որ չի վարձատրվում…

Գրի՛, մեկ որ սկսել ես, տար այդ բեռը։ Որքան ծանրակշիռ, այնքան՝ թեթեւ…

Պարտքե՞րն են նեղում։ Բայց ո՞վ պարտք չի ունեցել։ Մի՛ վշտանա։ Չէ որ դա միակ բանն է, որ քեզ իսկապես կապում է մարդկանց հետ…

Նայի՛ր․ տեսնո՞ւմ ես ավերակները։ Այդպես էլ պիտի լիներ։ Բառերի աշխարհում ապրողը լեզու չի գտնի իրերի հետ։

Դու նախանձում ես ցանկացածին, ով իրեն գրող է համարում։ Ով հանելով վկայականը՝ դա կարող է փաստացի հավաստել։

Բայց ի՞նչ են գրում քո ժամանակակիցները։ Գրող Վոլինի գործերում կարդում ես․

«Ինձ համար ծայրահեղ պարզ դարձավ…»։ Եվ նույն էջում․ «Անծայրածիր պարզությամբ Կիմը զգաց…»։ Բառը գլխիվայր է շրջվել։ Բովանդակությունը թափվել է։ Ավելի ճիշտ, պարզվել է՝ բովանդակություն չկար։ Իրար վրա դիզված բառերն անորսալի էին, ինչպես դատարկ շշի ստվերը…

Ա՜խ, ուրիշ տեղ գնաց խոսքը, ուրի՜շ… Ոնց են զզվեցրել քո հավերժական խուսանավումները…

Ապրելն անհնար է։ Պետք է կամ ապրել, կամ գրել։ Կամ խոսք, կամ գործ։ Բայց քո գործը խոսքն է։ Եվ ցանկացած գլխատառով Գործ ատելի է քեզ համար։ Շուրջը մեռյալ գոտի է։ Այնտեղ կործանվում է ամենը, որ խանգարում է գործին։ Կործանվում են երազանքները, պատրանքները, հուշերը։ Խղճուկ, անառարկելի, միանշանակ նյութապաշտությունն է իշխում այնտեղ…

Բայց նորից է՜ն չի, է՜ն չի…

Ինչ դարձրիր կնոջդ։ Բարեհոգի էր, կոտրատվող, ուրախանալ էր սիրում։ Դու նրան խանդոտ, կասկածամիտ ու ջղային դարձրիր։ Նրա անփոփոխ արտահայտությունը՝ «Դրանով ինչ ես ուզում ասել», քո հնարագիտության հուշարձանն է…

Այլանդակություններդ հասնում էին անհեթեթության։ Հիշո՞ւմ ես, մի անգամ տուն եկար առավոտվա չորսին ու կոշկաթելերդ էիր արձակում, երբ կինդ արթնացավ ու հառաչեց․

— Տե՜ր Աստված, ո՞ւր ես գնում առավոտ շուտ…

— Ճիշտ որ, դեռ շուտ է, շուտ է,— մրթմրթացիր…

Հետո արագ հանվեցիր ու պառկեցիր…

Էլ ի՜նչ ասես…

Առավոտ։ Ալ կարմիր ուղեգորգին խլացած ոտնաձայներ։ Բարձրախոսի անսպասելի, կցկտուր քրթմնջոց։ Ջրի ճողփյուն՝ պատից անդին։ Բեռնատարներ՝ պատուհանի տակ։ Աքաղաղի անսպասելի կանչ հեռվում…

Մանկության առավոտների ձայնը շոգեքարշների շչակներն էին։ Քաղաքամերձ ամառանոցներ… Կայարանային այրուքի ու տաքացած ավազի հոտ… Սեղանի թենիս՝ ծառի տակ… Գնդակի պիրկ ու զնգուն կտտոց… Պարեր՝ ծածկած պատշգամբում (ավագ եղբայրդ պատեֆոնը միացնելը քեզ է վստահել)… Գլեբ Ռոմանով… Ռուժենա Սիկորա… «Այս երգը՝ երկու սոլդի, երկու գրոշանոց…», «Բուխարեստում արթմնի քեզ եմ երազել…»։

Արեւից խարկված լողափ… Կարծր կածան… Երկրափողք վարտիք ու կապիչների հետքը սրունքների վրա… Սանդալների մեջ լցված ավազ…

Դուռը թակեցին․

— Հեռախոսի մոտ։

— Թյուրիմացություն է,— ասում եմ։

— Դուք Ալիխանո՞վն եք։

Ինձ ուղեկցեցին քույր֊տնտեսուհու սենյակը։ Վերցրի խոսափողը։

— Քնա՞ծ էիք,— հետաքրքրվեց Գալինան։

Ես կրքոտ առարկեցի։

Վաղուց եմ նկատել, որ այդ հարցին մարդիկ ավելորդ եռանդով են արձագանքում։ Հարցրեք մարդուն․ «Հեչ հարբեցողությամբ զբաղվո՞ւ ես», ու մարդը հանգիստ կպատասխանի՝ չէ՛։ Կամ էլ հաճույքով կհամաձայնի։ Բայց «Քնած էի՞ր» հարցը մեծամասնությունը համարյա որպես վիրավորանք է ընդունում։ Որպես մարդուն չարագործության մեջ մերկացնելու փորձ…

— Պայմանավորվել եմ սենյակի համար։

— Շատ շնորհակալ եմ։

— Սոսնովո գյուղում։ Տուրբազայից հինգ րոպեի վրա է։ Առանձին մուտքով։

— Կարեւորը դա է։

— Բայց տանտերը խմող է։

— Էլի մի առավելություն։

— Հիշեք ազգանունը՝ Սորոկին։ Միխայիլ Իվանիչ… Տուրբազան անցեք՝ ձորակի մոտով։ Սարից գյուղն արդեն երեւում է։ Չորրորդ տունն է… Կարող է՝ հինգերորդը… Ոչինչ, կգտնեք։ Կողքին աղբանոց կա…

— Շնորհակալություն, սիրելի՛ս։

— Տոնը կտրուկ փոխվեց։

— Ես ձեզ ի՜նչ սիրելի… Վա՜յ, մեռա… Սիրելի՜ս… Ի՞նչ եք ասում… Սիրելի՜ գտավ…

Հետագայում քանի՜ անգամ եմ ապշել Գալյայի այդ վայրկենական փոխակերպումներից։ Եռանդուն կարեկցանքը, սրտաբացությունն ու պարզությունը փոխվում էին վիրավորված ողջախոհության ճչան շեշտերի։ Մարդկային խոսքը՝ ճղճղան գավառական խովածքի…

— Էդպիսի բան չանցկացնեք մտքով։

— Էդպիսի՝ երբե՛ք։ Ու կրկին՝ շնորհակալություն…

Գնացի տուրբազա։ Այս անգամ մարդաշատ էր։ Շուրջբոլորը գույնզգույն մեքենաներ էին կանգնած։ Խումբ֊խումբ ու միայնակ շրջում էին ամառանոցային գլխարկներով զբոսաշրջիկները։ Թերթի կրպակի մոտ հերթ էր։ Ճաշարանի բաց պատուհաններից լսվում էր ամանեղենի զնգոցն ու մետաղյա աթոռակների խզզոցը։ Դռանը մի քանի կուշտուկուռ բակաշուն էին պտտվում։

Ամեն քայլի Պուշկինի պատկերն էր։ Նույնիսկ «Հրդեհավտանգ է» մակագրությամբ խորհրդավոր աղյուսաշեն խցիկի մոտ։ Նմանությունը սպառվում էր այտամորուսներով։ Դրանց չափերը կամայական էին։ Վաղուց եմ նկատել․ մեր նկարիչները սիրելի առարկաներ ունեն, որոնց հարցում երեւակայությանն ու ոգեշնչմանը սահման չկա։ Առաջին հերթին՝ Կառլ Մարքսի մորուքն ու Իլյիչի ճակատը…

Բարձրախոսը գործում էր ողջ հզորությամբ․

— Ուշադրությո՛ւն։ Խոսում է Պուշկինյան բլուրների տուրիստական բազայի ռադիոհանգույցը։ Հայտարարկում ենք օրակարգը…

Մտա զբոսաշրջային բյուրո։ Տուրիստները պաշարել էին Գալինային։ Ձեռքով արեց, որ սպասեմ։

Դարակից վերցրի «Ղրիմի մարգարիտը» գրքույկն ու ծխախոտ հանեցի։

Ջբոսավարներն ինչ֊որ թղթեր ստանալով՝ դուրս էին գալիս։ Նրանց հետեւից դեպի ավտոբուսներն էին վազում տուրիստները։ Մի քանի «վայրի» ընտանիք ջանում էին միանալ խմբերին։ Նրանցով մի բարձրահասակ, նիհար աղջիկ էր զբաղվում։

Ինձ մոտեցավ տիրոլյան լայնեզր գլխարկով մի տղամարդ ու քաշվելով ասաց․

— Ներեցեք, կարելի՞ է մի հարց։

— Լսում եմ։

— Սրանք հեռաստաննե՞րն են։

— Այսի՞նքն։

— Հարցնում եմ՝ սրանք հեռաստաննե՞րն են,— տիրոլցին ինձ քաշեց֊տարավ պատուհանի մոտ։

— Ի՞նչ իմաստով։

— Ուղղակի՛։ Ուզում եմ իմանամ՝ հեռաստաննե՞րն են, թե՞ հեռաստանները չեն։ Եթե հեռաստանները չեն՝ էդպես էլ ասեք։

— Չեմ հասկանում։

Տղամարդը մի քիչ կարմրեց ու սկսեց արագ֊արագ բացատրել․

— Մի բացիկ ունեի… Ես ֆիլոքարտիստ եմ։

— Ով ե՞ք։

— Ֆիլոքարտիստ։ Բացիկներ եմ հավաքում… Ֆիլոսը սերն է, քարտոսը…

— Պարզ է։

— Մի գունավոր բացիկ ունեմ՝ «Պսկովյան հեռաստաններ»։ Եվ ահա հայտնվեցի այստեղ։ Ուզում եմ հարցնել՝ սրանք հեռաստաննե՞րն են։

— Ընդհանուր առմամբ, հեռաստաններն են,— ասում եմ։

— Բուն պսկովյա՞ն։

— Բա ո՜նց։

Տղամարդը, պայծառացավ, գնաց։

Պիկ ժամն անցավ։ Բյուրոն դատարկվեց։

— Զբոսաշրջիկների հոսքը տարեցտարի աճում է,— բացատրեց Գալինան։

Հետո՝ ձայնը փոքր֊ինչ բարձրացնելով․

— Կատարվեց մարգարեությունը՝ «Խոտով չի պատվի արահետը սուրբ…»։

Չի՜ պատվի՝ մտածում եմ։ Ո՞նց պատվի խեղճը։ Տուրիստական հեծելախմբերը էնպես չեն կոխկրտել…

— Առավոտներն էստեղ անտանելի բարդակ է լինում,— ասաց Գալինան։

Նորից ապշեցի նրա բառապաշարի բազմազանությունից։

Գալյան ինձ ծանոթացրեց բյուրոյի հրահանգչի հետ՝ Լյուդմիլայի։ Նրա ողորկ տոտիկներով թաքուն հիանալու եմ մինչեւ զբոսաշրջանի վերջը։ Լյուդան պարզ ու սիրալիր էր։ Դա բացատրվում էր փեսացուի առկայությամբ։ Նրան չէր այլանդակել զայրալից հակահարված տալու մշտական պատրաստականությունը։ Փեսացուն առայժմ բանտում էր…

Հետո մի տգեղ երեսնամյա կին հայտնվեց․ մեթոդիստն էր։ Անունը՝ Մարիաննա Պետրովնա։ Մարիաննան անխնամ, առանց թերությունների դեմք ու կազմվածք ուներ, բայց ինչ֊որ բան այն չէր։

Ես բացատրեցի ժամանելուս նպատակը։ Թերահավատ ժպտալով՝ հրավիրեց առանձնասենյակ։

— Պուշկին սիրո՞ւմ եք։

Խուլ զայրույթ զգացի։

— Սիրում եմ։

Էսպես, մտածում եմ, սիրասթափվելն էլ հեռու չի։

— Իսկ կարելի՞ է հարցնել՝ ինչու։

Ես որսացի նրա հեգնական հայացքը։ Ակնհայտորեն այստեղ առ Պուշկին սերը ամենապահանջված արժույթն էր։ Ու հանկարծ՝ ես, դրամանանե՜նգս…

— Ի՞նչը՝ ինչու,— հարցնում եմ։

— Ինչի՞ համար եք սիրում Պուշկինին։

— Եկեք,— չդիմացա,— վերջացնենք էս ապուշ քննությունը։ Ես միջնակարգ դպրոց եմ ավարտել։ Հետո՝ համալսարան։ (Այստեղ մի քիչ չափազանցրի։ Երրորդ կուրսից վռնդել էին)։ Որոշ բան կարդացել եմ։ Մի խոսքով, գլուխ հանում եմ… Ասենք, հավակնում եմ ընդամենը զբոսավարի տեղի…

Բարեբախտաբար՝ կտրուկ տոնս աննկատ մնաց։ Ինչպես ավելի ուշ համոզվեցի՝ տարրական բռիությունն այստեղ ավելի հեշտ է մարսվում, քան երեւակայական ինքնահավանությունը…

— Բայցեւայնպես,— Մարիաննան պատասխանի էր սպասում։ Ընդ որում, այն պատասխանին, որն իրեն նախապես հայտնի էր։

— Լավ,— ասում եմ,— փորձեմ… Դե ինչ, լսեք։ Պուշկինը մեր ուշացած Ռենեսանսն է։ Ինչպես Վայամարի պարագայում՝ Գյոթեն։ Նրանք հանձն առան այն, ինչ Արեւմուտքը յուրացրել էր XV֊XVII դարերում։ Պուշկինը Ռենեսանսին հատուկ ողբերգության ձեւի մեջ արտահայտություն գտավ սոցիալական թեմաների համար։ Նա եւ Գյոթեն մի տեսակ ապրում էին մի քանի դարաշրջաններում։ «Վերթերը» տուրք է սենտիմենտալիզմին։ «Կովկասի գերին» զուտ բայրոնյան գործ է։ Բայց «Ֆաուստն», ընդունենք, արդեն եղիսաբեթականներն են։ Իսկ «Փոքրիկ ողբերգությունները», բնականաբար, շարունակում են Ռենեսանսի ժանրերից մեկը։ Նույնը եւ Պուշկինի քնարերգությունը։ Ու եթե դառն է, ապա արդեն ոչ թե Բայրոնի ոգով, այլ ոգով, կարծում եմ, շեքսպիրյան սոնետների… Մատչելի՞ եմ շարադրում։

— Ի՞նչ կապ ունի այստեղ Գյոթեն,— հարցրեց Մարիաննան։— Եվ ի՞նչ կապ ունի Ռենեսանսը։

— Ոչ մի կապ,— վերջնականապես գազազեցի ես։— Գյոթեն բացարձակ կապ չունի, իսկ Ռենեսանսը Դոն Կիխոտի ձիու անունն էր։ Որը նույնպես կապ չունի։ Ու ես էլ հաստատ կապ չունեմ…

— Հանգստացե՜ք,— շշնջաց Մարիաննան,— ինչ ջղայի՜նն եք… Ընդամենը հարցրի «Ինչի՞ համար եք սիրում Պուշկինին»։

— Հրապարակային սերը անասունություն է,— գոռացի ես։— Սեքսապաթոլոգիական հատուկ տերմին ունի։