Յուշեր

Առաջին անգամ դէպի Վան իմ ճանապարհորդութիւնը կատարուեցաւ շատ բացառիկ պայմանների տակ։ 1904ի աշնան էր, ճիշդ չեմ յիշում, ո՞ր ամսին։

Սասունի անժամանակ ժայթքումը, բազմաթիւ զինատար խմբերի անյաջող փորձերը եւ սահմանագլխի վրայ ջարդուիլը, իմ մերձաւոր ընկերների նահատակութիւնը ինձ դրել էին յուսահատ կացութեան մէջ։ Խիղճս ինձ տանջում էր, որ ամէնքը գնացին եւ նահատակուեցան, իսկ ես, կարծես մի խորամանկութեամբ չետ մնացի։

Սոսկալի հակազդեցութիւն կար հասարակութեան եւ մեր ընկերների մէջ։ Անդրանիկը, Մուրադը, Սեպուհը եւ ընկերները Երկրից հեռացել էին։ Եւ ամէնքը պնդում էին, թէ Երկրում գործունէութիւնն առայժմ անհնարին եւ անմիտ է։ Երեք տարուան իմ գործունէութիւնը սահմանագլխի վրայ, Կարսի շրջանում, որոշ փորձառութիւն էր տուել ինձ։ Ես եկել էի Բագուից Կարս, մի քիչ փորձուելուց վերջ Սասուն անցնելու նպատակով․ թունդ սասունեան էի։ 1903ին Կարս եկող բազմաթիւ երիտասարդներին համոզում էի, որ Սասուն գնանք։ Ինձ երեւի այնտեղ քաշողը դպրոցական ընկերներս էին՝ Թումանն ու Եգորը։ Եւ, ընդհակառակը, թունդ վանեան էր Կարս եկող մի նոր երիտասարդ, ապագայ Մուշ֊Սասունի Ռուբէնը, որ ճեմարանում ընկերական կապերով կապուած էր վանեցիների հետ։ Ինձ հետ երկար վիճում էր Վանի առաւելութիւնների մասին եւ համոզում, որ միասին Վան գնանք։ Դէպքերը այնպէս դասաւորուեցին, որ թունդ «վանեան» Ռուբէնը գնաց Մուշ, իսկ ես՝ թունդ «սասունեանս» մեկնեցի Վան…

Կարսի սահմանագլխի դէպքերը փճացրել էին մեր չարաբերութեան բոլոր գիծերը։ Համարեա ամբողջ գծի վրայ եղած կազմակերպութիւնները քայքայուել էին գործիչների նահատակութեան կամ ձերբակալման պատճառով։ Սասունի գործը վիժած էր․ Մշոյ դաշտում գործ վերսկսելը իմ ուժերից վեր էր։ Ես նոր մարդ էի երկրի համար, պիտի գնայի այնպիսի շրջան, ուր որոշ կազմակերպութիւն կար, փորձառու ղեկավար ընկերներ կային՝ նրանց ձեռքի տակ կամ նրանց հետ գործել կարողանալու համար։ Թէ՛ այս եւ թէ՛ մանաւանդ Պարսկաստանից Վան անցնելու դիւրութիւններն ինձ քշեցին դէրի Պարսկաստան։

Վերջին անգամ անցնում եմ Թիֆլիս՝ տեսնուելու ընկերների հետ, վերջին հրահանգներ առնելու, վերջին խնդրանքներ անելու։ Փորձառու ընկերները մասնաւորապէս խրատել էին ինձ, որ Երկիր մտնելիս՝ անպայման աշխատեմ իմ տրամադրութեան տակ որոշ գումար ունենալ, որպէսզի տեղ հասած ժամանակ կարողանամ թէ՛ իմ ինքնուրոյնութիւնս եւ թէ՛ ազդեցութիւնս պահել։

Չեմ յիշում, թէ այն ժամանակ ովքե՞ր կային Թիֆլիսում։ Բայց լաւ կը յիշեմ որ ինձ հետ միշտ սիրալիր բժիշտ Յ․ Տ․ Դաւթեանն ինձ տուեց 100 ոսկի, որ իմ անունով ես Վան փոխադրեցի (ի հարկէ, պայմանական անունով — այդ ես արի Երեւանի վանեցի Տ․ Արիստակէսեանի միջոցով) եւ բացի այդ՝ 20-25 ոսկի՝ ճանապարհի ծախսերի համար։

Ալեքսանդրապոլ ինձ խնդրեցին հետս վերցնել Գանձակցի Նիկոլին (որ փախստական էր զինուորութիւնից․ սա վերջը նահատակուեց Պարսկաստանի ազատագրական կռիւների ժամանակ Թաւրիզի շրջանում) եւ Մշեցի (Վարդոյից) Յարութիւնին, որը դարձաւ ապագայում Վանի շրջանի լաւագոյն ժողովրդական գործիչը։ Սրա մասին ես գրած եմ կենսագրական՝ «Դրօշակ»ի 1912 թուի մէջ։

Կարսի շրջանից արդէն հետս վերցրել էի իմ շատ սիրելի զինուորներից Մանազկերտցի Մոսօն, որ շատ եաւատարմութեամբ երկար ժամանակ զինուորութիւն ըրաւ Վան, յետոյ անցաւ Կովկաս եւ այժմ Թիֆլիս է ընտանիքով։

Այդ երեք ընկերներով անցանք Երեւան։ Տեղական ընկերներից այն ժամանակ այնտեղ էին Թորոսը՝ Գալուստ Ալոյեանը, եւ Բագուից ինձ մօտիկ Սարգիս Օհանջանեանը, որ երկու տարի առաջ փորձել էր Վան երթալ, ճանապարհին բռնուել էր եւ յետ դարձել։ Ահա այս երկու փորձ ընկերները իրենց վրայ վերցրին մեզ ճանապարհ դնելու ծրագրի կազմումը եւ իրագործումը։ Առաջին եւ սոսկալի տանջանքներից ու վտանգներից մէկը ինձ համար եղաւ սրանց ծրագրով ճանապարհ գնալը։

Բանը այն է, որ Ս․ Օհանջանեանը գտնում էր, թէ Պարսկաստանում մեծ անհրաժեշտութիւն է ունենալ ռուսական արտասահմանեան անցագիր, որը ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ դիմումներն արդէն կատարուած էին։ Բայց ըստ սովորութեան գործը ձգձգւում էր։

Գալուստը , որ ինքնիրան աւելի փորձառու էր համարում, եւ իրաւունք ունէր, քանի որ երկար տարիներ նա՛ էր վարել այդ գծի փոխադրութիւնները ընկերների եւ ապրանքների, ապնդում էր, թէ լաւագոյնն է առանց անցագրի, մեր թուրք սուրհանդակ ապրանք փոխադրողի հետ միասին, իբրեւ փախստական անցնել սահմանը, Արաքսը․ իսկ այն կողմը, Պարսկաստան, մեզ ոչինչ պէտք չէ։

Ես համակերպւում եմ Գալուստի առաջարկին, որովհետեւ ժամանակը արդէն ուշ էր (Սեպտեմբեր պիտի լինէր)։ Ես շտապում էի օգտուել աշնան երկար գիշերներից, մանաւանդ, որ ճիշդ այդ ժամանակները զօզանաւորները արդէն սարերից քաշուած պիտի լինէին դէպի իրենց գիւղերը, եւ ճանապարհները շատ յարմար էին։

Հրաժեշտ տալով ընկերներին, չորս հոգւով կառք նստեցինք։ Գնացինք Դաւալու, ուր պիտի մնայինք, մինչեւ որ մեր առաջնորդ թուրքը պատրաստութիւններ տեսնէր եւ գար մեզ տանելու։

Դաւալուում այդ ժամանակ գործերի ընդհանուր ղեկավարը Ամի անունով մի բարի ծերունի էր, որ սիրով մեզ հիւրընկալեց, պատմելով եւ հառաչելով, որ մեզ պէս շատերին է ճամբել, բայց քչերն էին դարձել…

Որովհետեւ Ամին կասկածի տակ էր, այդ պատճառով իրիկունը ինձ տեղաւորեց գիւղի վարժապետին տունը, իսկ երեք ընկեր զինուորները՝ մի այլ տուն։ Ուսուցիչը իմ հին ծանօթն էր, անունը մոռացել եմ․ աւարտել էր Երեւանի Պետական Ուսուցչանոցը, գաղափարական տղայ էր եւ լաւ գիւղական ուսուցիչ։ Ընտանիքով էր ապրում այդ գիւղում։

Առաջին յեղափոխական անփորձութիւնս փորձեցի այս խեղճ գիւղական ուսուցչի եւ նրա ընտանիքի գլխին։

Մեզ հետ վերցրել էինք մէկ մէկ ատրճանակ ու հրացանի մասեր եւ, որովհետեւ հետս եկող ընկերներից Յարութիւն Միրաքեանը մասնագէտ էր պայթուցիկների, վերցրել էինք նաեւ մեծ քանակութեամբ դինամիտ, մանաւանդ կապսիւլներ, որոնք նախապէս պատրաստուած լինելով գործածութեան համար՝ լեցուած էին մինչեւ բերանը շուտ բռնկուող անտիմոնիի եւ բերտօլետեան աղի խառնուրդով։ Ես իբր թէ մի քիչ հասկանում էի պայթուցիկներից,— ի հարկէ, աւելի տեսականը, քան փորձնականը․ որովհետեւ հազիւ մի երկու անգամ ներկայ էի եղել հասարակ փորձերի՝ այն էլ ուրիշների ձեռքով կատարուած։

Յարութիւնը պնդում էր, որ կապսիւլները այդպէս տանիլը վտանգաւոր է, կարող են հասարակ շփումից պայթել եւ բոլորիս վնասել — ձիու կամ կառքի վրայ։ Վարժապետի մօտ, իբրեւ աւելի վստահելի մարդու, բոլոր իրերը հետս էի վերցրել։

Չգիտեմ՝ վարժապե՞տը հետաքրքրուեց իմ զամբիւղով, թէ ե՞ս ինքնաբերաբար բացի եւ սկսեցի զատել կապսիւլները։ Սեղանի վրայ դարսելով լեցուածները, տանտիկնոջից ասեղ ուզեցի եւ սկսայ փորել կապսիւլներն ու լեցուած աղերը, նիւթերը դուրս տալ։ Ուսուցիչն էլ հաւասի եկաւ․ ինքն էլ փորձեց դատարկել։ Բաւական դատարկել էինք․ սեղանի վրայ էին դիզուած դատարկուած փոշին (անտիմոնի եւ բերտօլեան աղ) եւ դատարկ ու լիքը կապսիւլները։ Ի հարկէ, այս անում էինք ճրագի լոյսով։ Չգիտեմ՝ ուսուցի՞չը ծխեց, թէ հէնց ասեղի շփումից պատահեց, ի՞մ թէ նրա ձեռքում, այդ էլ լաւ չեմ յիշում, յանկարծ պայթեց մի կապսիւլ, երբ խեղճ տանտիկինը՝ երեխան գրկին՝ կանգնած էր մեր դիմաց, սեղանի մօտ։

Ձեռքի կապսիւլի կայծը փռնկցրեց սեղանի վրայ դիզուած նիւթերը․ նա էլ իր կարգին լիքը֊դատարկ կապսիւլները։ Սոսկալի պայթումից վախեցած՝ ինքնաբերաբար ես ինձ նետեցի ցած, սեղանի տակ։ Վարժապետը եւ խեղճ կինը աւելի անփորձ, քան ես, մնացին կանգնած եւ ենթարկուեցին սոսկալի պայթիւնի հարուածներին։ Վարժապետի ձեռքերի մի քանի մատները գնացին եւ երեսը վառուեց։ Աւելի վնասումլ էր խեղճ կինը, մանաւանդ իր դժբախտ երեխան։ Իմ երկու ձեռլերս էլ առաջին փոքրիկ կապսիւլի պայթումից բազմաթիւ տեղերից վիրաւորուել էին, իսկ ձախ ձեռքիս ճկոյթի մսերը խիստ գզգզուել… Բայց ես անհամեմատ աժան պրծայ։ Ի հարկէ, պայթումից ճրագը մարել էր։ Երբ խուճապը անցաւ, ճրագ վառեցինք, եւ նոր տեսանք սոսկալի աւերումները։

Ձայնը, բարեբախտաբար, դուրս չէր գնացել։ Իսկոյն վազեցի տղաների մօտ, որոնք մեզնից շատ հեռու չէին։ Իմ արիւնոտած դէմքս, մանաւանդ ձեռքս տեսնելով, յանկարծակիի եկան։ Պատմեցի եղելութիւնը։ Մէկին ուղարկեցի Ամիի մօտ․ հարկաւոր էր շուտով փախչել այս գիւղից, ո՜վ գիտէ, Վան գնալու տեղ, ո՞ւր կը տանին մեզ…

Գիշերով մեր բան֊մանը շալակած՝ հեռացանք Դաւալուից եւ Ամիի հրահանգով գնացինք դաշտը, մեծ ճանապարհի վրայ գտնուող մի հիւղակ, որը մի ղազախեցի հայի էր պատկանում, իսկ ինքն էլ այդ շրջանի մի կալուածատէրի կառավարիչն էր։

Մեզ իսկոզն հիւռընկալեց, տաքացրեց թէյով, տղաներին՝ օղիով։ Իմ ձեռքերիս վերքերը կապեցին։ Այդպիսով «ճաշակեցինք եւ անցուցինք» Հայաստան գնալու առաջին վտանգը, որ առաջ եկաւ իմ անփորձութիւնից ւամ ճամբողների անփութութիւնից։

Բայց այս դեռ բոլորը չէր։ Դեռ նոր վտանգներ եւ սոսկումներ սպասում էին մեզ, այն էլ այնտեղ, ուր մենք կարող էինք անցնել շատ հանգիստ եթէ գնայինք օրինական ձեւով ու ճանապարհով…

Կարծեմ մի երկու օր մնացինք եւ դաշտի հիւղակում, վայելեցինք այդ լաւ մարդու հիւրընկալութիւնը։ Սեւքարեցի Սաքոյի հայրենակիցն ու նրա պաշտողներից էր։

Վերջապէս, թուրքը եկաւ մեզ առաջնորդելու։ Գիշերով մեզ տարաւ իրենց գիւղը, կարծեմ, ինձ ձիով, մնացածներին ոտով։ Մոռացել եմ այդ թուրք գիւղի անունը․ գտնւում էր Շահթախթից ուղիղ վեր, ճիշդ Արաքսի ափին։

1904 թուին սոսկալի քոլերա կար, մանաւանդ այդ շրջանի թուրքերի մէջ։ Մեր առաջնորդի տանը անկողին ընկած չորս իւանդներ կային։ Ի հարկէ, մենք էլ նոյն յարկի տակն էինք։ Նոյն բաժակներով թէյ խմեցինք եւ նոյն ամաններով կերանք։ Բայց պատահականութի՞ւնը թէ մի այլ բան, թէ՛ ամբողջ ճանապարհի վրայ, մեզ վարակելուց փրկեց…

Կարծեմ մի երկու օր էլ մնացինք այդ թուրքի տանը։ Պէտք է «քալաք»^[1] պատրաստէին եւ ռուս սահմանապահին տեսնէին իբր թէ։ Վերջը լուր բերին, թէ քալաքի պէտք չկայ․ գետը կարելի է անցնել եւ առանց քալաքի, որովհետեւ ջրերը շատ նուազել են։

Նոյեմբեր ամիսն էր։ Գետի ափերին արդէն ջուրը պաղել էր, բայց մենք՝ երեխայի յափշտակությամբ եւ հետաքրքրութեամբ շուտ տեղ հասնելով մտահոգուած՝ իսկոյն համակերպուեցինք։

Արաքսը այդտեղ 300-400 մեթր լայնութեամբ մի յարմար հուն ունէր։ Ճիշդ մէջտեղը կային մի քանի կղզնիեր, իսկ գիւղի ուղիղ տակը զինուորական սահմանապահ պահակն էր։

Գետի ափը չհասած՝ մի աւերակ տան մէջ մերկացանք, հագուստներնիս կապեցինք մեր գլխի վրայ եւ վազէ վազ մտանք պաղ ջրի մէջ, սկիզբը ծիծաղով ու կատակով, բայց քանի առաջացանք, սկսանք դողալ ու փոշմանել, բայց ուշ էր… Մեծ դժուարութեամբ հասանք առաջին կղզին․ մեր Մոսոյին եւ մի թուրքի ձգեցինք գետը իմանալու համար միւս կողմի խորունկութիւնը։ Մոօն լաւ լողուոր էր, խորասուզուեց եւ ձեռքերը բարձրացրեց դէպի վեր, բայց ձեռքերն անգամ չհասան ջրի երեսը։ Կատարեալ խայտառակութիւն, ո՛չ կարող ենք առաջանալ եւ ո՛չ էլ ետ դառլան։ Գետը մտնելու համար մենք ընտրել էինք այնպիսի րոպէ, երբ խուզարկու զինուորական խմբերը իրարից բաժանուած հակառակ կոմերն էին գնում։ Թէեւ մութ էր, արդէն երեկոյեան ժամը 8֊ից անց, բայց ո՛չ մի յոյս չկար, որ կարող ենք դառնալ։ Յետոյ, ո՞ւր դառնալ, չորս մարդ քոլերայով բռնուած թուրքի տո՞ւնը…

Թուրք առաջնորդը որոշում է, որ մենք կղզին սպասենք, իսկ ինքը գնայ միւս ափից քալաքը բերէ։ Համակերպւում ենք։ Նա գնում է։ Յետոյ ենք յիշում, որ մենք ո՛չ հաց ունինք, եւ ո՛չ էլ տղաքը ծխախոտ։ Միւս թուրքը առաջարկում է, որ ինքն էլ գնայ գիւղ՝ հաց եւայլն բերէ։ Յիմարաբար համաձայնւում ենք ե՛ւ նրա առաջարկին․ նա էլ է մեկնում։

Րոպէները ժամեր են կտրում։ Մենք սպասում ենք այս եւ այն ափից օգնութեան կամ այցելութեան, բայց ո՛չ ոք չկայ։ Սոսկալի յոգնած, պաղած, թրջուած, անօթի եւ յուսահատ նստել եւ խորհում ենք։ Տղաները, երեւում է որ, աւելի անհամբեր են, բայց լռում են, տեսնելով թէ ես ձայն չեմ հանում։ Վերջապէս, Յարութիւնն առաջարկում է, որ կրակ անենք, հաւատացնելով, որ կրակը՝ ջրի մէջտեղ արուած՝ մէկ ափից կʼերեւայ իբրեւ հակառակ ափին վառուած օջախ։ Համակերպւում ենք, որովհետեւ ուրիշ ճար չունինք։

Կղզին ծածկուած էր մի տեսակ սեւ փայտի թուփերով, որոնցից շատերը չորացել էին։ Իսկոյն հաւաքում ենք փայտեր, չոր եղէգ, եւ մի հսկայական խարոյկ պատրաստում ու շարւում նրա շուրջը։

Տաքութիւնը նինջ է բերում մեր վրայ։ Պառկում ենք հանգստանալու։ Կրակին դէմ արած մեր մէկ կողքը վառւում է տաքութիւնից, իսկ միւս կողքը՝ պաղում գետի հոսանքից։

Ի զուր տեղը այս եւ այն կողմն ենք դառնում մեր մարմինը տաքացնելու համար, բայց ճար չկայ… Տանջանքներով դիմաւորում ենք արշալոյսը, որը իր գեղեցկութեամբ ոչինչ չի խօսում, անգամ մեր սրտին։ Ուրեմն, թուրքերը խաբեցին ու չեկան։ Ի՜նչ յիմարն ենք եղել։ Այժմ ենք անդրադառնում որ, երկուսին էլ չպիտի թողնէինք, որ գնային եւ մենք մինակ մնայինք։ Բայց անցածը անցել է։ Մեր բախտից օրը տաք էր, եւ անձրեւ չեկաւ։

Մութն ընկնելուն պէս այս եւ այն ափն ենք վազում, մեր աչքերը չռում՝ տեսնելու համար մեզ այցի եկողներին, բայց չկան ու չկան…

Անսահման յուսահատութեամբ՝ բայց առանց իրար մատնելու մեր լքման զգացմունքները՝ դարձեալ ձեռնարկում ենք խարոյկի։ Այս գիշեր քնել չի լինում։ Մի կողմից՝ անօթութիւնը, միւս կողմից՝ սպասողական վիճակը մեզ ջղայնացրել են։ Տղաները ծխախոտի ճար արին, ծառի տերեւը հասարակ թղթով փաթաթելով ու ծխելով։ Ժամը մի քանի անգամ այս եւ այն ափն ենք վազում ձայն կամ մարդ նկատելու,— չկան…

Առաւօտեան դէմ Մոսօն վազէ վազ գալիս է աւետելու, որ քալաքկ գալիս է… Վերջապէս, հասան… Զայրոյթիծ չեմ կարող խօսել։ Պըպզելով տեղաւորւում ենք քալաքի վրայ եւ կրկին բաց թողնում լողալու…

Վերջապէ, պարսկական ափն ենք․ ազատ կարող ենք շունչ քաշել։ Անպիտանները մեր սիրտը շահելու համար չէին մոռացել հաց եւ այլ ուտելիքներ բերել։ Հաց ուտելուց յետոյ, դիմում են բացատրութիւնների։ Բանից դուրս է գալիս, որ տիկեր չեն գտել քալաքի համար, այդ պատճառով էլ ուշացել են։

Վերջապէս, մենք փրկուած ենք, սեւ մտքերը վանում ենք դէպի հեռուն…։

Այնուհետեւ ինձ վիճակուեց թէ՛ Երկրում եւ թէ՛ Պարսկաստանում ճաշակել կրկին դառնութեան բաժակներ։ Բայց դրանից եւ ո՛չ մէկը այնքան չի տանջել եւ, մանաւանդ, այնքան մանրամասնութեամբ չի տպաւորուել գլխիս մէջ, որքան այս երկու գիշերները։ Այժմ, 13 տարուց յետոյ, դարձեալ յիշում եմ այդ երկու գիշերուայ բոլոր սարսափելի րոպէները եւ այն մտորումները, որ ես ունեցել եմ այդ ժամանակ…։

Պարսկական սահմանի թուրք գիւղից վարձում ենք մի կառք եւ գիշերով մեկնում դէպի Խոյ։ Ճանապարհի ամբողջ երկարութեամբ իջեւանում ենք քոլերայով վարակուած գիւղերի մէջ։

Յանկարծ, երբ վերջանում է Մաուի խանութեան սահմանը, մեր առաջ տնկւում են թիվանկչի սարբազներ։ Սրանք ազդարարում են, որ իրենք նշանակուած են Մակուի Սարդարի կողմից հսկելու եւ արգիլելու, որ երպեւեկութեան երեսից միւս գաւառներից քոլերան չմտնի Մակուի խանութեան սահմանները։

Ո՛չ այն է՝ զայրանանք, ո՛չ այն է՝ խնդանք։ Ինչպէ՞ս թէ քոլերայի բացիլ չմտնի․ չէ՞ որ ամբողջ ճանապարհի վրայ մեռած բազմաթիւ մարդիկ տեսանք նոր թաղելի, շատերը անտէր եւ անթաղ ինկած ճանապարհների եզրին եւ բազմաթիւ հիւանդներ՝ գիւղերի մէջ։

Ես շատ էի լսել Պարսկաստանի «Թոփրաղ Բաստի»ի, «Չայ Փարասի»ի եւայլնի մասին։ Կառապանին յայտնեցի, որ սակարկութեան մտնէ եւ ճամբու դնէ։ Մէկ ժամ տեւող «Ման օլամը» «Սան օլասանը» «Սարդարըն բաչը իւչիւն» վերջացաւ նրանով, որ երկու թուման դրամ առին եւ մեզ ճամբայ տուին մեր ուղին շարունակելու։

Վերջապէս, կոտրուած ու ջարդուած հասնում ենք Խոյ, իջեւանում՝ շուկայի մօտ մի մեծ խանի մէջ։ Քոլերան այդտեղ էլ սկսել էր իր հունձքը… Պէտք էր շուտով հասնիլ եւ գտնել մերոնց։

1. ↑ «Քալաք»ը օդով լցուած տիկեր են, որոնք քով քովի կապում, վրան տախտակներ հաստատում, գետի վերի հոսանքից ձգում եւ չեղակի միւս ափը հանում։