հեղինակ՝ Իլֆ եւ Պետրով |
|
Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում |
Ստարգորոդի առյուծը
Բեզենչուկը և «Հավերժահարսները»
Գավառական N քաղաքում այնքան վարսավիրանոցներ և թաղման արարողությունների բյուրոներ կային, որ թվում էր, թե քաղաքի բնակիչները ծնվում են հենց միայն նրա համար, որ սափրվեն, խուզվեն, գլուխները թարմացնեն վեժետալով և անմիջապես մեռնեն։ Մինչդեռ իրականում գավառական N քաղաքում մարդիկ բավականին հազվադեպ էին ծնվում, սափրվում և մեռնում։ Խիստ խաղաղ էր ընթանում քաղաքի կյանքը։ Գարնանային երեկոները արբեցնող էին, լուսնի տակ ցեխը փայլփլում էր անտրացիտի պես, և քաղաքի ամբողջ երիտասարդությունը այն աստիճանի էր սիրահարված կոմունալնիկների տեղկոմի քարտուղարուհու վրա, որ այդ բանը խանգարում էր նրան անդամավճարներ հավաքելու։
Սիրո և մահվան հարցերը չէին հուզում Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովին, թեև ամեն օր ի պաշտոնե նա տնօրինում էր այդ հարցերը առավոտվա ժամը իննից մինչև երեկոյան հինգը՝ նախաճաշի կեսժամյա ընդմիջումով։
Առավոտները սառը բաժակով խմելով Կլավդյա Իվանովնայի մատուցած իր բաժին տաք կաթը, նա կիսախավար տնակից դուրս էր գալիս ընդարձակ, գարնան արևի շողերով ողողված ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցը։ Դա այն խիստ հաճելի փողոցներից մեկն էր, որոնք հանդիպում են գավառական քաղաքներում։ Ձախ ձեռքի վրա կանաչավուն ալիքավոր ապակիների ետևում արծաթին էին տալիս «Հավերժահարս» թաղման բյուրոյի դագաղները։ Աջում՝ ծեփը թափած փոքրիկ պատուհանների ետևում մռայլորեն շարված էին դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի կաղնե փոշոտ ու տաղտկալի դագաղները։ Այնուհետև «Սափրելու վարպետ Պյեռն ու Կոնստանտինը» իր սպառողներին խոստանում էր «եղունգների խնամք» և «օդուլիանսիոն տանը»։ Ավելի դենը տեղադրված էր հյուրանոց՝ վարսավիրանոցով, իսկ նրա ետևում մեծ ամայի վայրում կանգնել էր դեղնավուն մի հորթ և քնքշորեն լիզում էր ժանգոտ, մենացից դարպասին հենած ցուցանակը․
ԹԱՂՄԱՆ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿ
«Համեցեք խնդրեմ»
Թեև թաղման բյուրոներ շատ կային, բայց նրանք շատ քիչ պատվիրատուներ ունեին։ «Համեցեք խնդրեմը» սնանկացել էր դեռ երեք տարի առաջ այն օրից, երբ Իպոլիտ Մատվեևիչը բնակություն հաստատեց N քաղաքում, իսկ վարպետ Վեզենչուկը թունդ օղի էր խմում և մի անգամ նույնիսկ փորձեց լոմբարդում գրավ դնել իր լավագույն ցուցադրման դագաղը։
N քաղաքի մարդիկ ուշ֊ուշ էին մեռնում և այդ բանը ամենից լավ գիտեր Իպոլիտ Մատվեևիչը, որովհետև ծառայում էր Զագսում, ուր վարում էր մահերի և ամուսնությունների գրանցման գործը։
Սեղանը, որի ետևում աշխատում էր Իպոլիտ Մատվեևիչը, նման էր հին շիրմաքարի։ Նրա ձախ անկյունը ոչնչացրել էին առնետները։ Վտիտ ոտքերը ցնցվում էին ծխախոտագույն հաստ թղթապանակների ծանրության տակ։ Թղթապանակները լիքն էին գրանցումներով, որոնցից կարելի էր ամեն տեսակ տոհմաբանական տեղեկություններ քաղել քաղաքի բնակիչների և գավառական խղճուկ հողում աճած ծննդաբանական ծառերի մասին։
1927 թվականի ապրիլի 15֊ի ուրբաթ օրը Իպոլիտ Մատվեևիչը սովորականի պես արթնացավ ութի կեսին և անմիջապես քթին դրեց ոսկյա աղեղիկով հնաձև պենսնեն։ Ակնոց նա չէր կրում։ Օրերից մեկ օր, որոշելով, որ պենսնե կրելը հիգիենիկ չէ, Իպոլիտ Մատվեևիչը գնաց ակնոցագործի մոտ և գնեց ակնոց առանց շրջանակի, ոսկեզօծ քեղիներով։ Ակնոցը հենց միանգամից դուր եկավ նրան, բայց կինը (դա նրա մահվանից առաջ էր) գտավ, որ ակնոցով նա տեղովը Միլյուկովն է, և նա ակնոցը տվեց դռնապանին։ Դռնապանը թեպետ և կարճատես չէր, բայց ընտելացավ ակնոցին ու մեծ բավականությամբ կրում էր այն։
― Բոնժուր,― երգեց Իպոլիտ Մատվեևիչը ինքն իրեն, ոտքերն անկողնուց իջեցնելով։ «Բոնժուրը» ցույց էր տալիս, որ Իպոլիտ Մատվեևիչը արթնացել է լավ տրամադրությամբ։ Արթնանալու պահին ասված «գուտ մորգենը» սովորաբար նշանակում էր, որ լյարդը ցավում է, որ հիսուներկու տարին հանաք բան չէ և որ հիմա խոնավ եղանակ է։
Իպոլիտ մատվեևիչը չորիկ֊մորիկ ոտքերը մտցրեց մինչպատերազմյան շալվարի մեջ, կոճերի մոտ կապեց երիզակներով և մտցրեց քառակուսի նեղ քթերով կարճ ու փափուկ սապոգների մեջ։ Հինգ րոպե անց Իպոլիտ Մատվեևիչին զարդարում էր արծաթյա մանր աստղերով պատած լուսնկա ժիլետը և փողփողուն պիջակը։ Լվացվելիս ալեհեր մազերին նստած կաթիլները թափ տալով, Իպոլիտ Մատվեևիչը գազանավարի բեղերը շարժեց, ձեռքով անվճռականորեն շոյեց խորդ ու բորդ կզակը, խոզանակով հարդարեց կարճ խուզած ալյումինե մազերը և քաղաքավարի ժպտալով, ընդառաջեց սենյակ մտնող զոքանչին՝ Կլավդիա Իվանովնային։
―Էպպոլե՜֊ետ,― որոտաց Կլավդիա Իվանովնան,― այսօր ես վատ երազ եմ տեսել։
«Երազ» բառը նա արտասանեց ֆրանսիական առոգանությամբ։
Իպոլիտ Մատվեևիչը բարձրից նայեց զոքանչին։ Նրա հասակը հասնում էր հարյուր ութսունհինգ սանտիմետրի, և այդ բարձրությունից նրա համար հեշտ ու հարմար էր որոշ արհամարանքով վերաբերվել զոքանչին։
Կլավդիա Իվանովնան շարունակեց․
― Ես տեսա հանգուցյալ Մարիին հերարփակ և ոսկե գոտիով։
Կլավդիա Իվանովնայի ձայնի թնդանոթային որոտներից դողում էր չուգունե լամպը իր գնդով և փոշեպատ ապակյա ձողիկներով։
― Ես շատ անհանգստացած եմ։ Վախենում եմ մի բան պատահի։
Վերջին բառերն արտասանվեցին այնպիսի ուժգնությամբ, որ Իպոլիտ Մատվեևիչի գլխի մազերն ալեկոծվեցին այս ու այն կողմ։ Նա դեմքը կնճռոտեց և զատ֊զատ ասաց․
― Ոչինչ չի լինի, մաման։ Ջրի փողն արդեն մուծե՞լ եք։
Պարզվեց, որ չի մուծել։ Կրկնակոշիկներն էլ չէին լվացվել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը չէր սիրում իր զոքանչին։ Կլավդիա Իվանովնան հիմար կին էր , և նրա ծեր հասակը թույլ չէր տալիս հուսալու, թե նա երբևէ կխելոքանա։ Անասելի ժլատ էր, և միայն Իպոլիտ Մատվեևիչի չքավորությունը հնարավորություն չէր տալիս այդ հրապուրիչ զգացմունքին ծավալվելու։ Այնպիսի ուժեղ ու թավ ձայն ուներ, որ նրան կնախանձեր անգամ Ռիչարդ Առյուծասիրտը, որի բղավոցից, ինչպես հայտնի է, ձիերը նստում էին։ Եվ բացի այդ,― որ ամենից սարսափելին էր,― Կլավդիա Իվանովնան երազներ էր տեսնում։ Եվ տեսնում էր միշտ։ Երազում նա տեսնում էր գոտկավոր աղջիկներ, դեղին դրագունային եզրակապով ձիեր, տավիղ նվագող դռնապաններ, պահակի մուշտակներով հրեշտակներ, որոնք գիշերը ման են գալիս թակերը ձեռքերին, և գործելու ճաղեր, որոնք զայրացուցիչ ձայներ հանելով թռչկոտում են սենյակում։ Դատարկ պառավ էր Կլավդիա Իվանովնան։ Այդ ամենին ավելացրած այն, որ նրա քթի տակ բեղեր էին բուսել, և ամեն մի բեղը նման էր սափրվելու վրձինի։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, փոքր ինչ ջղայնացած, դուրս ելավ տանից։
Իր ձեռից գնացած հաստատության մուտքի մոտ, դռան կողափայտին հենված և ձեռքերը խաչած կանգնել էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։ Իր առևտրական ձեռնարկումների սիստեմատիկ սնանկացումից և թունդ խմիչքների երկարատև գործածությունից վարպետի աչքերը կատվի աչքերի պես դեղնագույն էին դարձել և վառվում էին անշեջ կրակով։
― Հարգա՛նք թանկագին հյուրին,― բղավեց նա շուտասելուկի նման, տեսնելով Իպոլիտ Մատվեևիչին։― Բարի լո՛ւյս։
Իպոլիտ Մատվեևիչը քաղաքավարի կերպով բարձրացրեց կաստորե կեղտոտ շլյապան։
― Ինչպե՞ս է զոքանչիկի առողջությունը, թույլ տվեք իմանալ։
― Մռ֊մռ֊մռ,― անորոշ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը և, ուղիղ ուսերը թոթվելով, առաջ շարժվեց։
― Է՛հ, աստված առողջություն տա,― դառնությամբ ասաց Բեզենչուկը,― որքա՜ն վնաս ենք կրում, նրա հերն էլ անիծած։
Ու նորից, ձեռքերը կրծքին խաչելով, հենվեց դռանը։
«Հավերժահարս» թաղման բյուրոյի դռների մոտ Իպոլիտ Մատվեևիչին նորից կանգնեցրին։
«Հավերժահարսի» տերերը երեք հոգի էին։ Նրանք միաժամանակ գլուխ տվեցին Իպոլիտ Մատվեևիչին և խմբովին հարցրին զոքանչի առողջության մասին։
― Առողջ է, առողջ,― պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը,― ի՛նչ կարող է լինել։ Այսօր ոսկյա աղջիկ է տեսել, հերարձակ։ Այդպիսի երազ է եղել տեսածը։
Երեք «հավերժահարսները» նայեցին իրար և բարձրաձայն հառաչեցին։
Բոլոր այդ խոսակցություններն ուշացրին Իպոլիտ Մատվեևիչին և նա հակառակ սովորության, ծառայության եկավ այն պահին, երբ «Գործդ պրծար՝ հեռացիր» լոզունգի վերևում կախված ժամացույցը ցույց էր տալիս ինն անց հինգ րոպե։
Իպոլիտ Մատվեևիչին երկար հասակի և մանավանդ բեղերի համար հիմնարկում Մացիստ էին անվանում, թեև իսկական Մացիստը ոչ մի բեղ էլ չուներ։
Սեղանի արկղից հանելով թաղիքե կապույտ միդնարը, Իպոլիտ Մատվեևիչը դրեց այն աթոռին, ճիշտ ուղղություն տվեց բեղերին (սեղանի գծին զուգահեռ) և նստեց մինդարին, փոքր֊ինչ բարձրանալով իր երեք ծառայակիցներից։ Իպոլիտ Մատվեևիչը չէր վախենում հեմորոյից, նա վախում էր մաշել շալվարը, ուստի և օգտվում էր կապույտ թաղիքից։
Սովետական ծառայողի բոլոր մանիպուլյացիաներին ամոթխած հետևում էին երկու ջահելներ՝ տղմարադ և աղջիկ։ Մեջը բամբակ դրած մահուդե պիջակով տղամարդը բոլորովին ընկճվել էր պաշտոնեական իրադրությունից, ալիզարինի թանաքի հոտից, ծանր ու հաճախակի շնչող ժամացույցից և մանավանդ «Գործդ պրծար՝ հեռացիր» խիստ պլակատից։ Պիջակավոր տղամարդը թեև իր գործը չէր էլ սկսել, բայց արդեն հեռանալ էր ուզում։ Նրան թվում էր, թե գործը, որի համար նա եկել է, այնքան չնչին է, որ ամոթ բան է դրա համար անհանգստացնել տեսքով ալեհեր այնպիսի քաղաքացուն, ինչպիսին էր Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Իպոլիտ Մատվեևիչը ինքն էլ էր հասկանում, որ այցելուի գործը փոքր է, որ նա կհամբերի, ուստի և բացելով N2 արագակար թղթապանակը և այտը ցնցելով, խորացավ թղթերի մեջ։ Փայլուն սև երիզակարով երկար ժակետ հագած աղջիկը փսփսաց տղամարդուն և, ամոթից կարմրելով, սկսեց դանդաղ շարժվել դեպի Իպոլիտ Մատվեևիչը։
― Ընկեր,― ասաց նա,― այստեղ որտե՞ղ են․․․
Պիջակով տղամարդը ուրախ շունչ քաշեց և իր համար անսպասելի կերպով գոչեց․
― Ամուսնանում։
Իպոլիտ Մատվեևիչը ուշադիր նայեց ճաղաշարքին, որի ետևում կանգնել էր զույգը։
― Ծնո՞ւնդ։ Մա՞հ։
― Ամուսնություն,― կրկնեց պիջակավոր մարդը և շփոթված նայեց շուրջը։
Աղջիկը փռթկացրեց։ Գործը հաջողվում էր։ Իպոլիտ Մատվեևիչը ձեռնածուի ճարպկությամբ գործի անցավ։ Պառավական ձեռագրով հաստ գրքում գրանցեց նորապսակների անուն֊ազգանունները, խստորեն հարցաքննեց վկաներին, որոնց կանչելու համար աղջիկը բակ վազեց, երկար ու քնքշորեն շնչեց քառակուսի շտամպների վրա և, ոտքի կանգնելով, դրոշմեց նրանց մաշված անձնագիրը։ Նորապսակներից երկու ռուբլի ընդունելուց և անդորրագիր տալուց հետո, Իպոլիտ Մատվեևիչը քմծիծաղ տալով ասաց․ «Ամուսնական խորհուրդ կատարելու համար»,― և ոտքի ելավ իր հիանալի հասակով մեկ, ըստ սովորության կուրծքը ցցելով (ժամանակին նա կորսետ էր գործածում)։ Արևի հաստ ու դեղին շողերն ընկել էին նրա ուսերին, ինչպես շքեղ ուսադիրներ։ Նրա տեսքը փոքր֊ինչ ծիծաղելի էր, բայց արտակարգ կերպով հանդիսավոր։ Պենսնեի երկգոգավոր ապակիները ճառագայթում էին լուսարձակի սպիտակ լույսով։ Ջահելները կանգնել էին ոչխարների պես։
― Երիտասարդնե՛ր,― ազդարարեց Իպոլիտ Մատվեևիչը վերամբարձ ոճով,― թույլ տվեք շնորհավորել, ինչպես ասում էին առաջներում, ձեր օրինական ամուսնությունը։ Շա՜տ, շա՜տ հաճելի է տեսնել ձեզ պես երիտասարդների, որոնք ձեռք֊ձեռքի տված գնում են դեպի հավիտենական իդեալների բարձունքները։ Շա՜տ֊շա՜տ հաճելի է։
Այդ տրիադը արտասանելուց հետո Իպոլիտ Մատվեևիչը սեղմեց նորապսակների ձեռքը, նստեց և իր արածից միանգամայն գոհ, շարունակեց ընթերցել N2 արագակար թղթապանակի թղթերը։
Հարևան սեղանի ծառայողները քթները խոթեցին թանաքամանների մեջ։
Սկսվեց ծառայության օրվա հանդարտ ընթացքը։ Ոչ ոք չէր անհանգստացնում մահվան և ամուսնության գրանցման սեղանին։ Պատուհանից երևում էր, թե ինչպես քաղաքացիները, գարնան ցրտից կուչ գալով, ցրվում էին իրենց տները։ Ուղիղ կեսօրին աքաղաղը կանչեց «Մուրճ ու գութան» կոոպերատիվում։ Ոչ ոք դրա վրա չզարմացավ։ Ապա լսվեց մետաղյա կռնչյուն և մոտորի դռռոցը։ Ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցից դուրս պրծավ մանուշակագույն ծխի թանձր քուլա։ Դռռոցը ուժեղացավ։ Ծխի ետևում շատ շուտով հայտնվեցին գավգործկոմի փոքրիկ ռադիատորով և մեծածավալ թափքով Պետ․ N1 ավտոմեքենայի ուրվագծերը։ Ավտոմոբիլը, ցեխի մեջ թպրտալով, կտրեց անցավ Ստարոպանյան հրապարակը և, օրորվելով, անհետացավ թունավոր ծխի մեջ։ Ծառայողները դեռ երկար պատուհանի մոտ կանգնած մեկնաբանում էին պատահարը և այն կապում հաստիքների հնարավոր կրճատման հետ։ Քիչ անց փայտե տախտակամածով զգուշորեն անցավ վարպետ Բեզենչուկը։ Ամբողջ օրերով նա թրև էր գալիս քաղաքում իմանալու՝ արդյոք մարդ չի՞ մեռել։
Աշխատանքային օրը մոտենում էր վախճանին։ Հարևան դեղնասպիտակ զանգակատանը զանգերը խփեցին որքան ուժ ունեին։ Ապակիները դողդողացին։ Զանգակատնից դուրս թռան սև ագռավները, միգինգեցին հրապարակի վերևում ու անհետացան։ Իրիկվա երկինքը սառցակալում էր ամայի հրապարակի վրա։
Իպոլիտ Մատվեևիչի տուն գնալու ժամանակն էր։ Այդ օրը բոլոր ծնվածները ծնվել և գրանցվել էին հաստ գրքերում։ Ամուսնանալ ցանկացողները ամուսնացել և նունպես գրացնվել էին հաստ գրքերում։ Եվ, ի բացահայտ տնաքանդություն դագաղագործների, մահվան ոչ մի դեպք չէր եղել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը գործերը ծալեց, թաղիքե մինդարը թաքցրեց արկղում, սանրով փափկացրեց բեղերը և, երազելով հրաշունչ սուպի մասին, այն է պատրաստվում էր տուն գնալ, երբ գրասենյակի դուռը լայն բացվեց, շեմքի վրա հայտնվեց դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։
― Հարգանք թանկագին հյուրին,― ժպտաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ի՞նչ կասես։
Վարպետի վայրենի ռեխը թեպետ և փայլում էր վերահաս աղջամուղջի մեջ, բայց նա ոչինչ ասել չէր կարող։
― Հը՞,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը ավլեի խիստ։
― Բա «Հավերժահարսը», նրա հերն էլ անիծած, ապարանք է տալի՞ս,― կցկտուր արտասանեց դագաղագործը։― Բա մի՞թե նա կարող է բավարարել գնորդին։ Դագաղ ասածդ միայն տախտակ որքան է պահանջում․․․
― Ի՞նչ,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։
― Հրեն «Հավերժահարսը»․․․ Երեք ընտանիք մի խղճուկ առևտուրով են ապրում։ Նրանց շինանյութն էլ էն չի, պատրաստումն էլ վատ է, ծոպերն էլ ցանցառ են, նրանց հերն էլ անիծած։ Իսկ ես հին ֆիրմա եմ։ Հիմնված է հազար ինը հարյուր յոթ թվականին։ Իմ դագաղը ոնց որ կարմիր խնձոր լինի, ջոկովի, սրտիդ ուզած․․․
― Ինչ է, հո չե՞ս գժվել,― հեզությամբ հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը և շարժվեց դեպի դուռը։― Կցնդես քո այդ դագաղների մեջ։
Բեզենչուկը պատրաստակամորեն քաշեց դուռը, առաջ թողեց Իպոլիտ Մատվեևիչին, իսկ ինքն ընկավ նրա ետևից, անհամբերությունից ասես դողալով։
― Երբ դեռ «Համեցեք խնդրեմը» կար, այն ժամանակ ճիշտ էր։ Նրանց դլազետի դեմ ո՛չ մի ֆիրմա, նույնիսկ հենց քո ասած Տվերում, դինամալ չէր կարող, նրա հերն էլ անիծած։ Իսկ հիմի, շիտակն ասած, իմ ապրանքից լավը չկա։ Ու մի էլ փնտրի։
Իպոլիտ Մատվեևիչը զայրույթով շուռ եկավ, մի վայրկյան բարկացած նայեց Բեզենչուկին և սկսեց քայլել քիչ ավելի արագ։ Թեև ծառայության գծով այսօր ոչ մի անախորժություն չէր պատահել, բայց և այնպես նա բավականին վատ էր զգում իրեն։
«Հավերժահարսի» երեք տերերը կանգնել էին իրենց հաստատության առջև նույն կեցվածքով, ինչպես որ նրանց առավոտյան թողել էր Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Թվում էր, թե նրանք այն պահից ոչ մի խոսք չեն ասել իրարու, բայց դեմքերի ապշեցուցիչ փոփոխությունը, խորհրդավոր այն գոհունակությունը, որ առկայծում էր նրանց աչքերում, ցույց էր տալիս, որ մի շատ նշանակալից բան է հայտնի իրենց։
Բեզենչուկը իր առևտրական ախոյաններին տեսնելուն պես ձեռքը հուսահատ թափահարեց, կանգ առավ և Վորոբյանինովի ետևից շշնջաց․
― Կզիջեմ երեսուներկու ռուբլով։
Իպոլիտ Մատվեևիչը կնճռոտվեց և քայլերն արագացրեց։
― Կարելի է և ապառիկ,― ավելացրեց Բեզենչուկը։
Մինչդեռ «Հավերժահարսի» երեք տերերը ոչինչ չէին ասում։ Նրանք լուռ ու մունջ հետևեցին Վորոբյանինովին, քայլելիս անընդհատ կարտուզները հանելով և քաղաքավարի գլուխ տալով։
Ի վերջո դագաղագործների հիմար հետապնդումից բարկացած Իպոլիտ Մատվեևիչը սովորականից արագ ներս վազեց գավիթ, աստիճանի վրա ջղայնացած քերեց ոտքերի ցեխը և, ախորժակի ուժեղ նոպաներ զգալով, մտավ նախասրահ։ Սենյակից նրան ընդառաջ ելավ քափուքրտինքի մեջ կորած տեր Ֆյոդորը՝ Ֆրոլ և Լավր եկեղեցու քահանան։ Աջ ձեռքով փարաջայի փեշը բռնելով և ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով Իպոլիտ Մատվեևիչի վրա, տեր Ֆյոդորը սլացավ դեպի ելքը։
Այստեղ Իպոլիտ Մատվեևիչը նկատեց ավելորդ մաքրություն, նոր, աչք ծակող անկարգություն՝ փոքրաքանակ կահույքի դասավորման մեջ և քթում խուտուտ զգաց ուժեղ դեղերի հոտից։ Առաջին սենյակում Իպոլիտ Մատվեևիչին դիմավորեց հարևանուհին, գյուղատնտեսի կին Կուզնեցովան։ Նա փսփսաց և ձեռքերը թափահարեց․
― Վատ է վիճակը, հենց նոր խոստովանվեց։ Մի թխկթխկացրեք սապոգներով։
― Ես չեմ թխկթխկացնում,― խոնարհ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Իսկ ի՞նչ է պատհաել։
Տիկին Կուզնեցովան շուրթերը հավաքեց և ձեռքով ցույց տվեց երկրորդ սենյակի դուռը։
― Սրտի շատ ուժեղ նոպա։
Եվ, կրկնելով որոշակի ուրիշի խոսքերը, որոնք իրենց նշանակությամբ դուր էին եկել նրան, ավելացրեց․
― Բացառված չէ մահացու ելքի հնարավորությունը։ Այսօր ես ամբողջ օրը ոտքի վրա էի։ Առավոտյան մտա մսաղաց մեքենան վերցնելու, տեսնեմ դուռը բաց է, խոհանոցում ոչ ոք չկա, էս սենյակում նույնպես, կարծեցի, թե Կլավդիա Իվանովնան գնացել է ալյուր բերելու՝ կուլիչի համար։ Վերջերս նա պատրաստվում էր այդ անել։ Հիմա ալյուրը, ինքներդ գիտեք, եթե նախօրոք չգնես․․․
Տիկին Կուզնեցովան դեռ երկար կպատմեր ալրի, թանկության և այն մասին, թե ինչպես Կլավդիա Իվանովնային հախճասալե վառարանի մոտ գտավ պառկած միանգամայն մեռյալ վիճակում, բայց հարևան սենյակից լսվող հառաչանքը սուր կերպով հարվածեց Իպոլիտ Մատվեևիչի լսողությանը։ Նա արագ խաչակնքեց փոքր ինչ թմրած ձեռքով և անցավ զոքաննիչի սենյակը։
Տիկին Պետուխովայի մահը
Կլավդիա Իվանովնան պառկել էր մեջքի վրա, ձեռքի մեկը գլխի տակ դրած։ Գլխին վառ ծիրանագույն գլխադիր ուներ, որը մոդա էր եղել ինչ֊որ թվականի, երբ կանայք «շանտեկլյոր» էին հագնում և նոր֊նոր սկսել էին պարել արգենտինյան «տանգո» պարը։
Կլավդիա Իվանովնայի դեմքը հանդիսավոր էր, բայց պարզապես ոչինչ չէր արտահայտում։ Աչքերը նայում էին առաստաղին։
― Կլա՛վդիա Իվանովնա,― ձայն տվեց Վորոբյանինովը։
Զոքանչը շուրթներն արագ շարժեց, բայց Իպոլիտ Մատվեևիչի ականջին սովոր շեփորաձայների փոխարեն նա լսեց մեղմ, բարակ և այնպես աղիողորմ մի հառաչանք, որ սիրտը ճմլվեց։ Փայլուն արտասուքը անսպասելի կերպով գլորվեց աչքից և սնդիկի պես սահեց դեմքի վրայով։
― Կլա՛վիդա Իվանովնա,― կրկնեց Վորոբյանինովը,― ի՞նչ է պատահել ձեզ։
Բայց նա նորից պատասխան չստացավ։ Պառավը փակեց աչքերը և թեթևակի շուռ եկավ կողքի վրա։
Կամացուկ սենյակ մտավ գյուղատնտեսի կինը և ձեռքից բռնած տարավ նրան, ինչպես փոքրիկ տղաներին են տանում լվացվելու։
― Նա քնել է։ Բժիշկը արգելել է անհանգստացնել նրան։ Դուք, սիրելիս, ահա թե ինչ, անցեք դեղատուն։ Վերցրեք անդորրագիրը և իմացեք, թե ինչ արժե սառցի փուչիկը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը ամեն բանում ենթարկվում էր տիկին Կուզենցովային, զգալով նրա անվիճելի գերազանցությունը նման գործերում։
Դեղատունը բավական հեռու էր։ Գիմնազիստի պես դեղատոմսը բռունցքի մեջ սեղմած, Իպոլիտ Մատվեևիչը շտապ դուրս եկավ փողոց։
Արդեն գրեթե մութ էր։ Սպառվող արշալույսի ֆոնի վրա երևում էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի թուլակազմ կերպարանքը, որը եղևնու դարբասին հենված հաց ու սոխ էր ուտում։ Հենց կողքին պպզել էին երեք «հավերժահարսերը» և, գդալները լպստելով, ձավարե խաշիլ էին ուտում չուգունե պուտուկից։ Իպոլիտ Մատվեևիչին տեսնելուն պես դագաղագործները զինվորների պես ձգվեցին։ Բեզենչուկը նեղացած ուսերը թոթվեց և, ձեռքերը ախոյանների կողմքը պարզելով, փնթփնթաց․
― Ոտքի տակ են ընկնում, դրանց հերն էլ անիծած։
Սպորտային հրապարակի մեջտեղը, պոետ Ժուկովսկու կիսանդրու մոտ, որի ցոկոլի վրա փորագրված էր՝ «Պոեզիան աստված է՝ երկրի սուրբ երազանքների մեջ», աշխույժ խոսք ու զրույց էր գնում, որ ծագել էր Կլավդիա Իվանովնայի ծանր հիվանդության լուրից։ Հավաքված քաղաքաբնակների ընդհանուր կարծիքը հանգում էր այն բանին, որ «բոլորս էլ այնտեղ կլինենք» և որ «աստված տվել, աստված էլ վերցրել է»։
Վարսավիր «Պյեռն ու Կոնստանտինը» կանչելիս, որն ի դեպ այստեղ էլ արձագանքում էր «Անդրեյ Իվանովիչ» կանչելիս, այստեղ էլ առիթը բաց չէր թողել բժշկական բնագավառի իր գիտելիքները դրսևորելու, որոնք վերցված էին մոսկովյան «Օգոնյոկ» ժուռնալից։
― Ժամանակակից գիտությունը,― ասում էր Անդրեյ Իվանովիչը,― անասելի աստիճանի է հասել։ Օրինակի համար՝ ասենք թե հաճախորդի կզակին մի պզուկ է դուրս պրծել։ Առաջներում գործը մինչև արյան վարակումն էր հասնում, իսկ հիմա Մոսկվայում ասում են,― սուտն ու ճիշտը՝ չգիտեմ,― թե ամեն մի հաճախորդի առանձին ախտահանված վրձին է հասնում։
Քաղաքացիները խոր հառաչեցին։
― Էդ մի քիչ, Անդրեյ, չափն անցկացրիր։
― Որտե՞ղ է տեսնված, որ ամեն մարդու մի առանձին վրձին տան։ Այ մոգոնում է հա՜։
Մտավոր աշխատանքի նախկին պրոլետար, իսկ այժմ փոքրիկ կրպակի վարիչ Պրուսիսը նույնիսկ ջղայնացավ․
― Թույլ տվեք, Անդրեյ Իվանովիչ, Մոսկվայում վերջին մարդահամարի տվյալներով երկու միլիոնից ավելի բնակիչ կա։ Նշանակում է, երկու միլիոնից ավելի վրձին է պետք։ Բավականին օրիգինալ է։
Խոսակցությունը բավականին սուր ձևեր էր ընդունում և սատանան գիտե՝ թե ուր կհասներ, եթե Օսիպնոյ փողոցի վերջում չերևար Իպոլիտ Մատվեևիչը։
― Էլի դեղատուն վազեց։ Նշանակում է՝ գործերը վատ են։
― Կմեռնի պառավը։ Զուր չէ, որ Բեզենչուկը գլուխը կորցրած վազվզում է քաղաքում։
― Բա բժիշկն ի՞նչ է ասում։
― Ի՜նչ բժիշկ։ Բա սոցապդրամարկղի բժիշկները բժիշկներ ե՞ն։ Առողջին էլ մահվան դուռը կասցնեն։
«Պյեռն ու Կոնստանտինը», որ վաղուց արդեն ձգտում էր հաղորդում անել բժշկական թեմայով, սկսեց խոսել, երկյուղածությամբ շուրջը նայելով․
― Հիմա ամբողջ ուժը հեմոգլոբինի մեջ է։
Այդ ասելով, «Պյեռն ու Կոնստանտինը» լռեց։
Լռեցին և քաղաքացիները, ամեն մեկը յուրովի խորհրդախելով հեմոգլոբինի խորհրդավոր ուժի մասին։
Երբ լուսինը բարձրացավ և նրա անաուխի լույսը լուսավորեց Ժուկովսկու փոքրիկ կիսանդրին, նրա պղնձե մեջքի վրա կարելի էր պարզորոշ ընթեռնել կավճով գրած մի կարճ հայհոյանք։
Կիսանդրու վրա այդպիսի գրություն առաջին անգամ հայտնվել էր 1897 թվականի հունիսի 15֊ին, հուշարձանի բացումին անմիջապես հաջորդած գիշերը։ Եվ որքան էլ ոստիկանության, հետագայում միլիցիայի ներկայցուցիչները ջանք էին թափում, այնուամենայնիվ հայհոյական մակագրությունը ամեն օր ճշտորեն վերականգնվում էր։
Դրսից փակոցափեղկեր ունեցող փայտաշեն տներում վաղուց արդեն երգում էին ինքնաեռները։ Ընթրիքի ժամն էր։ Քաղաքացիները, պարապ ժամանակ չկորցնելու համար, ցրվեցին։ Քամին բարձրացավ։
Այդ միջոցին Կլավդիա Իվանովնան մեռնում էր։ Նա մերթ ջուր էր խնդրում, մերթ ասում, թե իրեն հարկ է վերկենալ և գնալ նորոգման տրված Իպոլիտ Մատվեևիչի տոնական կոշիկների ետևից, մերթ գանգատվում էր փոշուց, որից, իր ասելով, խեղդվել կարելի էր, մերթ խնդրում էր վառել բոլոր լամպերը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, որն արդեն հոգնել էր հուզվելուց, ման էր գալիս սենյակում։ Նրա գլխովը տնտեսական անախորժ մտքեր էին անցնում։ Նա մտածում էր, թե ինչպես ստիպված է լինելու ավանս վերցնել փոխօգնության դրամարկղից, վազելու է տերտերի ետևից և պատասխանելու է ազգականների ցավակցական նամակներին։ Փոքր֊ինչ ցրվելու համար Իպոլիտ Մատվեևիչը դուրս եկավ գավիթ։ Լուսնի կանաչավուն լույսի մեջ կանգնել էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։
― Ուրեմն ինչպե՞ս կհրամայեք, պարոն Վորոբյանինով,― հարցրեց վարպետը՝ կարտուզը կրծքին սեղմելով։
― Ինչ կա որ, խնդրեմ,― մռայլ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվերևիչը։
― Բա «Հավերժահարսը», նրա հերն էլ անիծած, կարգին ապրանք տալի՞ս է,― հուզվեց Բեզենչուկը։
― Կորի՛ր գրողի ծոցը։ Զա՛հլա տարար։
― Ես ոչինչ։ Ես ծոպերի ու գլազետի մասին էի հարցնում։ Ինչպե՞ս շինեմ, սրա հերն էլ անիծած։ Առաջին տեսակի՞, պրի՞մա։ Թե՞ ոնց։
― Առանց որևէ ծոպի ու գլազետի։ Փայտե հասարակ դագաղ։ Սոճուց։ Հասկացա՞ր։
Բեզենչուկը մատը դրեց շրթունքին, այդ կերպ ցույց տալով, թե ամեն ինչ հասկանում է, շուռ եկավ և, կարտուզով հավասարակշռություն պահպանելով, բայց և այնպես երերալով, գնաց իր գործին։ Իպոլիտ Մատվեևիչը նոր միայն նկատեց, որ վարպետը անասելի հարբած է։
Իպոլիտ Մատվեևիչը նորից արտասովոր գարշանք էր զգում հոգու խորքում։ Նա չէր պատկերացնում, թե ինչպես է մտնելու դատարկ, աղբակալված բնակարանը։ Նրան թվում էր, թե զոքանչի մահվան հետ չքանալու են այն փոքրիկ հարմարություններն ու սովորությունները, որ նա ճիգ ու ջանքով ստեղծել էր հեղափոխությունից հետո, այն հեղափոխությունից, որը նրանից խլել էր մեծ հարմարություններ և լայն սովորություններ։ «Ամուսնանա՞լ,― մտածեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ո՞ւմ հետ։ Միլիցիայի պետի ազգականուհո՞ւ, Վառվառա Ստեպա՞նովայի, Պրուսիսի քրո՞ջ։ Թե՞, միգուցե, տնային աշխատող վարձեմ։ Ա՜յդ էր պակաս։ Դատարանները քարշ կտա։ Ասնեք ձեռնտու էլ չէ»։
Կյանքը մեկեն սևացավ Իպոլիտ Մատվեևիչի աչքում։ Աշխարհի երեսին ամեն ինչի հանդեպ վրդովմունքով և զզվանքով լցված, նա նորից վերադարձավ տուն։
Կլավդիա Իվանովնան արդեն չէր զառանցում։ Բարձերի վրա բարձր պառկած, նա լիովին իմաստավորված և, ինչպես Իպոլիտ Մատվեևիչին թվաց, նունիսկ խստորեն նայեց իրեն։
― Իպոլիտ,― շշնջաց նա որոշակի,― նստեցեք ինձ մոտ։ Ես պետք է ձեզ պատմեմ․․․
Իպոլիտ Մատվեևիչը դժգոհությամբ նստեց, ակնապիշ նայելով զոքանչի բեղավոր նիհարած դեմքին։ Նա փորձեց ժպտալ և որևէ քաջալերող խոսք ասել։ Բայց ստացվեց վայրենի ժպիտ, իսկ քաջալերող խոսք բոլորովին չգտնվեց։ Իպոլիտ Մատվեևիչի կոկորդից դուրս պրծավ միայն անհարմար մի ծվծվոց։
― Իպոլիտ,― կրկնեց զոքանչը,― հիշո՞ւմ եք մեր հյուրասենյակի գորնիտուրը։
― Ո՞րը,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը այն սիրալիրությամբ, որ հնարավոր է լոկ շատ հիվանդ մարդկանց նկատմամբ։
― Այն․․․ Անգլիական չթով պաստառված․․․
― Ա՛խ, իմ տա՞նը։
― Այո, Ստարգրորոդում․․․
― Հիշում եմ, շատ լավ եմ հիշում․․․ Բազմոց, մի դյուժին աթոռ և վեցոտնանի կլոր սեղան։ Հիանալի կահույք էր, հաբսյան․․․ Իսկ ինչո՞ւ հիշեցիք։
Բայց Կլավդիա Իվանովնան չկարողացավ պատասխանել։ Նրա դեմքը կամաց֊կամաց սկսեց ծածկվել արջասպի գույնով։ Չգիտես ինչու շնչասպառ էր լինում և Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Նա որոշակիորեն հիշեց իր առանձնատան հյուրասենյակը, համաչափ դասավորված ճկած ոտքերով կաղնե կահույքը, մեղրամոմով հարած հատակը, սրճագույն հնօրյա դաշնամուրը և պատերից կախված սև շրջանակները՝ բարձրաստիճան ազգականների դագերոտիպ նկարներով։
Այդ պահին Կլավդիա Իվանովնան փայտե, անտարբեր ձայնով ասաց․
― Աթոռի նստատեղում ես կարել եմ իմ ադամանդները։
Իպոլիտ Մատվեևիչը խեթ֊խեթ նայեց պառավին։
― Ի՞նչ ադամանդ,― հարցրեց նա մեքենայորեն, բայց իսկույն էլ գլխի ընկավ։― Մի՞թե դրանք չէին վերցրել այն ժամանակ, խուզարկելիս։
― Ես ադամանդները թաքցրել էի աթոռի մեջ,― համառորեն կրկնեց պառավը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը վեր ցատկեց և, նայելով Կլավդիա Իվանովնային նավթի լամպով լուսավորված դեմքին, հասկացավ, որ նա չի զառանցում։
― Ձեր ադամանդնե՞րը,― բղավեց նա, վախենալով իր ձայնի ուժգնությունից։― Աթոռի մե՞ջ։ Ո՞վ ձեզ սովորեցրեց, ինչո՞ւ ինձ չտվեցիք։
― Ինչպե՞ս կարող էի ձեզ ադամանդ տալ, երբ դուք քամուն էիք տվել իմ աղջկա կալվածքը,― հանգիստ և չարությամբ ասաց պառավը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը նստեց և անմիջապես նորից վեր կացավ։ Նրա սիրտը աղմուկով արյան հոսանքներ էր մղում ամբողջ մարմնով մեկ։ Գլուխը սկսել էր դժժալ։
― Բայց դուք հանեցի՞ք դրանք։ Հիմա այնտե՞ղ են։
Պառավը բացասական գլուխն օրորեց։
― Չհասցրի։ Հիշո՞ւմ եք, ինչ արագությամբ և անսպասելիորեն ստիպված եղանք փախչել։ Նրանք մնացին այն աթոռի մեջ, որ դրված էր տերեկոտե լամպի և բուխարիկի արանքում։
― Բայց չէ՞ որ դա խելագարություն է։ Ինչպե՜ս նման եք դուք ձեր աղջկան,― բղավեց Իպոլիտ Մատվեևիչը լիաթոք։
Եվ արդեն չքաշվելով այն բանից, որ գտնվում է մեռնողի մահիճի մոտ, դղրդոցով մի կողմ հրեց աթոռը և սկսեց անցուդարձ անել սենյակում։ Պառավը անտարբեր հետևում էր Իպոլիտ Մատվեևիչի գործողություններին։
― Դուք գոնե պատկերացնո՞ւմ եք, թե ուր կարող են ընկած լինել այդ աթոռները։ Թե՞ կարծում եք, մի գուցե հլու֊հնազանդ դրված են իմ տան հյուրասենյակում և պսասում են, որ գնանք և վերցնե՞նք ձեր ռեգալիաները։
Պառավը ոչինչ չպատասխանեց։
Զագսի գործավարի քթից պենսնեն կատաղությունից վայր ընկավ և,ոսկյա աղեղով առկայծելով ծնկների մոտ, շրխկաց հատակին։
― Ինչպե՞ս։ Աթոռի մեջ ճխտել յոթանասուն հազարի ադամանդ։ Աթոռի՜, որի վրա հայտնի չէ, թե ով է նստում։
Այդ պահին Կլավդիա Իվանովնան հեծկլտաց և ամբողջ մարմնով ընկավ մահճակալի եզրին։ Նրա ձեռքը, կիսաշրջան գծելով, փորձեց բռնել Իպոլիտ Մատվեևիչին, բայց իսկույն ընկավ մգդական մանուշակագույն վերմակի վրա։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, վախից ծվծվալով, նետվեց դեպի հարևանուհին։
― Մեռնո՜ւմ է կարծես։
Գյուղատնտեսի կինը բանիմացորեն խաչակնքվեց և, հետաքրքրությունը չթաքցնելով, ամուսնուն՝ մորուքավոր գյուղատնտեսի հետ միասին վազեց Իպոլիտ Մատվեևիչի տունը։ Ինքը՝ Վորոբյանինովը շշմած վազեց քաղաքային այգի։
Մինչև գյուղատնտեսների զույգը իրենց սպասավորով կարգի կբերեին հանգուցյալի սենյակը, Իպոլիտ Մատվեևիչը թափառում էր այգում, նստարաններին դիպչելով և վաղ գարնան սիրուց փետացած զույգերին թփերի տեղ դնելով։
Իպոլիտ Մատվեևիչի գլխում սատանան գիտե, թե ինչեր էին տեղի ունենում։ Հնչում էին գնչուական երգչախմբերը, լայնակուրծք կանանց նվագախմբերը անընդհատ կատարում էին «տանգո֊ամապա», նրան պատկանում էր մոսկովյան ձմեռը և հետիոտների վրա արհամարհանքով փնչացնող սեվաթույր նժույգը։ Շատ բան էր պատկերանում Իպոլիտ Մատվեևիչին․ և՛ խիստ թանկարժեք նրանջագույն վարտիքները, և՛ լակեյական նվիրվածությունը, և՛ հնարավոր մեկնում Կանն։
Իպոլիտ Մատվեևիչը սկսեց դանդաղ քայլել և հանկարծ դեմ առավ դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի մարմնին։ Վարպետը մուշտակի մեջ փաթաթված քնել էր ծառուղու լայնքով։ Հարվածից նա արթնացավ, փռշտաց և աշխույժ վեր կացավ։
― Մի բարեհաճեք անհանգստանալ, պարոն Վորոբյանինով,― ասաց նա տաք֊տաք, ասես շարունակում էր քիչ առաջ սկսած խոսակցությունը։― Դագաղ ասածդ աշխատանք է սիրում։
― Մեռավ Կլավդիա Իվանովնան,― հաղորդեց պատվիրատուն։
― Է՜հ, երկնային արքայություն նրան,― համաձայնեց Բեզենչուկը։― Վախճանվեց, ուրեմն, պառավը․․․ Պառավները միշտ էլ վախճանվում են․․․ Կամ հոգին տալիս են աստծուն՝ նայած թե ինչ պառավ է։ Ձերն, օրինակ, փոքր էր ու ջանով, նշանակում է, վախճանվել է։ Իսկ, օրինակի համար, ովքեր խոշոր են ու լղար, ընդունված է ասել, որ նրանք հոգին տալիս են աստծուն։
― Այսինքն, ինչպես թե ընդունված է։ Ո՞ւմ մոտ է ընդունված։
― Հենց մեզ մոտ էլ ընդունված է։ Վարպետներիս մոտ։ Այ դուք, օրինակի համար, տեսքով տղամարդ եք, բարձահասակ, թեև լղար։ Թե բան է, աստված ոչ անի, մեռաք, ընդունված է ասել, որ դագաղի բաժին դառանք։ Իսկ էն մարդը, որ առևտրական է, նախկին վաճառականների գիլդիից, նա, նշանակում է, կյանքը քեզ բաշխեց։ Իսկ ով աստիճանով մի քիչ պակաս է, օրինակի համար դռնապանի կամ գյուղացու մեկը, նրա մասին ասում են՝ քոչել է կամ ոտքերը ձգել է։ Բայց երբ մեռնում են ամենազոռբաները, երկաթուղային կոնդուկտորները կամ պետերից մեկնումեկը, ապա ընդունված է ասել, որ գյոռբագոռ է եղել։ Նրանց մասին հենց էդպես էլ ասում են․ «Բա լսե՞լ ես, էն մերը գյոռբագոռ է եղել»։
Մարդկային մահերի այդ տարօրինակ դասակարգումից ցնցված, Իպոլիտ Մատվեևիչը հարցրեց․
― Իսկ եթե դո՛ւ մեռնելու լինես, քո մասին ի՞նչ կասեն վարպետները։
― Ես փոքր մարդ եմ։ Կասեն «փիծել է Բեզենչուկը»։ Էլ ուրիշ ոչինչ չեն ասի։
Ու խստորեն ավելացրեց․
― Ինձ անհնարին է գյոռբագոռ կամ դագաղի բաժին լինել․ մանրեմնրիկ կազմվածք ունեմ ես․․․ Բա դագաղի բանը ո՞նց է լինելու, պարոն Վորոբյանինով։ Մի՞թե առանց ծոպերի ու գլազետի դագաղ եք գնելու։
Բայց Իպոլիտ Մատվեևիչը նորից խորասուզվեց շլացուցիչ երազանքների մեջ, ոչինչ չպատասխանեց և առաջ շարժվեց։ Բեզենչուկը հետևեց նրան, մատների վրա ինչ֊որ բան հաշվելով և ըստ սովորության փնթփնթալով։
Լուսինը վաղուց չքացել էր։ Ձմեռվա պես ցուրտ էր։ Ջրափոսերը նորից պատել էին փխրուն վաֆլանման սառույցով։ Ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցում, ուր դուրս եկան ուղեկիցները, քամին կռիվ էր բռնվել ցուցանակների հետ։ Ստրոպանյան հրապարակի կողմից, իջնող վարագույրի ձայներ հանելով, դուրս պրծավ հրշեջ գումակը՝ նիհար ձիեր լծած։
Հրշեջները, պարուսինե ոտքերը հարփակից կախած, թափահարում էին սաղավարտավոր գլուխները և դիտավորյալ զզվելի ձայներով երգում էին․
Մեր հրշեջ պետին փա՜ռք․․․
Մեր թանկագին ընկեր Նասոսովին փա՜ռք․․․
― Քեֆ են արել Կոլկայի, հրշեջ խմբի պետի տղայի հարսանիքն,― անտարբեր ասաց Բեզենչուկը և մուշտակի տակ քորեց կուրծքը։― Բա մի՞թե առանց գլազետի և առանց որևէ բանի է լինելու։
Հենց այդ պահին Իպոլիտ Մատվեևիչը արդեն ամեն ինչ որոշել էր։ «Կգնամ,― որոշել էր նա,― կգտնեմ։ Իսկ հետո կտեսնենք»։ Եվ ադամանդյա երազանքներում հանգուցյալ զոքանչն անգամ շատ ավելի սիրելի թվաց, քան էր։ Նա դարձավ Բեզենչուկին։
― Սատանա՛ն քեզ հետ։ Արա՛։ Գլազետե՛։ Ծոպերո՛վ։
Մեղավորի հայելին
Ֆրոլ և Լավը եկեղեցու քահանա տեր Ֆյոդոր Վոստրիկովը, մեռնող Կլավդիա Իվանովնային խոստովանեցնելուց հետո, դուրս եկավ Վորոբյանինովի տնից կատարյալ աժիոտաժի մեջ և մինչև տուն հասնելը ողջ ճանապարհն անցավ ցրված նայելով շուրջը և շփոթված ժպտալով։ Ճանապարհի վերջին նրա ցրվածությունը հասավ այն աստիճանի, որ քիչ մնաց ընկներ գավգործկոմի Պետ․ N1 ավտոմեքենայի տակ։ Դուրս գալով դժոխքի մեքենայի բաց թողած մանուշակագույն մշուշի միջից, հայր Վոստրիակովը կատարելապես վրդովվեց և, չնայած պատկառելի աստիճանին ու միջին տարիքին, մնացած ճանապարհն անցավ անպարկեշտ կիսաարշավով։
Տիրուհի Կատերինա Ալեքսանդրովնան ընթրիքի սեղան էր գցում։ Տեր Ֆյոդորը երեկոյան ժամասացությունից ազատ օրերին սիրում էր վաղ ընթրել։ Բայց հիմա, հանելով շլյապան և բամբակած տաք փարաջան, տերհայրն արագ անցավ ննջարան, ի զարմանս տիրուհու փակվեց այնտեղ և խուլ ձայնով սկսեց երգել «Հարժանի․․․»։
Տիրուհին նստեց աթոռին և երկյուղածությամբ շշնջաց․
― Նոր գործ է սկսել․․․
Տեր Ֆյոդորի պոռթկուն հոգին հանգիստ չուներ։ Երբեք նա չէր իմացել, թե ինչ բան է հանգիստը։ Ո՛չ այն օրերին, երբ նա հոգևոր ուսումնարանի սան Ֆեդյա էր, ո՛չ էլ այն ժամանակ, երբ նա բեղավոր սեմինարիստ Ֆյոդոր Իվանովիչ էր։ Սեմինարիայից համալսարան անցնելուց և երեք տարի իրավաբանական ֆակուլտետում սովորելուց հետ Վոստրիակովը 1915 թվականին վախեցավ հնարավոր մոբիլիզացիայից և նորից գնաց հոգևոր գծով։ Սկզբում ձեռնադրվեց սարկավագ, իսկ հետո օծվեց քահանա և նշանակվեց գավառական N քաղաքը։ Եվ միշտ, հոգևոր և քաղաքացիական կարիերայի բոլոր փուլերում, տեր Ֆյոդորը մնում էր շահասեր մարդ։
Հայր Վոստրիկովը երազում էր սեփական մոմի գործարան ունենալ։ Մեղրամոմը հաստ պարաններ փաթաթող գործարանային մեծ թմբկագլանների տեսիլներից հալումաշ եղած տեր Ֆյոդորը հնարում էր զանազան նախագծեր, որոնց իրագործումով նա պետք է ձեռք բերեր հիմնական և շրջանառու կապիտալ՝ Սամարայում վաղուց ի վեր աչք դրած գործարանը գնելու համար։
Մտքերը տեր Ֆյոդորի գլխում ծագում էին անսպասելի կերպով, և նա իսկույն անցնում էր գործի։ Տեր Ֆյոդորն սկսում էր լվացքի մարմարյա սապոն եփել․ փթերով պատրաստում էր, բայց սապոնը, թեև իր մեջ մեծ քանակությամբ ճարպ էր պարունակում, չէր սպանում և բացի այդ եռապատիկ թանկ արժեր, քան «Գութան և մուրճ» կոոպերատիվինը։ Հետո սապոնը խոնավանում էր նախասրահում և քայքայվում, այնպես որ Կատերինա Ալեքսանդրովնան կողքով անցնելիս նույնիսկ լաց էր լինում։ Իսկ հետո սապոնը նետում էին աղբահորը։
Անասնապահական ինչ֊որ ժուռնալում կարդալով, որ ճագարի միսը ճտի պես քնքուշ և համեղ է, որ նրաքն բազմանում են մեծ քանակությամբ և որ նրանց բուծումը կարող է մեծ օգուտներ բերել փութեռանդ տիրոջը, տեր Ֆյոդորը անմիջապես մի կես դյուժին մայր ճագարներ ձեռք բերեց․ և արդեն երկու ամիս հետո Նեռկա շունը, բակն ու տունը լցված ականջավոր էակների անհավատալի քանակությունից վախեցած, փախավ անհայտ ուղղությամբ։ N քաղաքի նզովյալ բնակիչները խիստ պահպանողական դուրս եկան և բացառիկ միահամուռությամբ չէին գնում Վոստրիկովի ճագարները։ Այդ ժամանակ տեր Ֆյոդորը, իրիցկնկա հետ խորհրդակցելուց հետո, որոշեց իր մենյուն զարդարել ճագարներով, որոնց միսը իր համով գերազանցում է ճտի մսին։ Ճագարներից պատրաստում էին տապակած, բիտկի, կոտլետ։ Ճագարներին եփում էին սուպի մեջ, սառը վիճակում մատուցում էին ընթրիքին և խորովում խմորի մեջ։ Դա ոչ մի արդյունք չտվեց։ Տեր Ֆյոդորը հաշվեց, որ բացառապես ճագարային օրապարենի անցնելու դեպքում ընտանիքը կարող է մի ամսվա ընթացքում ուտել քառասունից ոչ ավելի ճագար, մինչդեռ ամսական աճը կազմում է իննսուն ճագար, ընդ որում այդ թիվը ամսեամիս ավելանալու էր երկրաչափական պրոգրեսիայով։
Այն ժամանակ Վոստրիկովները որոշեցին տնական ճաշեր տալ։ Տեր Ֆյոդորը ամբողջ երեկոն խնամքով կտրտված թվաբանական թղթերի վրա քիմիական մատիտով հայտարարություն էր գրում՝ տնական համեղ ճաշտր տալու մասին, որոնք պատրաստվում էին բացառապես կովի յուղով։ Հայտարարությունը սկսվում էր «Էժան և համեղ» խոսքերով։ Իրիցկինը էմալե ամանը լիքը լցրեց ալյուրի խուսով, և տեր Ֆյոդորը ուշ իրիկնաժամին հայտարարությունը փակցրեց բոլոր հեռագրասյուներին և սովետական հիմարկների մոտերքը։
Նոր ձեռնարկը մեծ հաջողություն ունեցավ։ Հենց առաջին օրը ներկայացան յոթ հոգի, այդ թվում զինկոմիսարիատի գործավար Բենդինը և բարեկարգման ենթաբաժնի վարիչ Կոզլովը, որի ջանքերով վերջերս քանդվել էր քաղաքի միակ հնության հուշարձանը՝ ելիզավետինյան ժամանակների Հաղթական կամարը, որն, իր ասելով, խանգարում էր փողոցային շարժմանը։ Նրանց բոլորին էլ ճաշը շատ դուր եկավ։ Հետևյալ օրը ներկայացան տասնչորս հոգի։ Չէին հասցնում ճագարներին քերթել։ Մի ամբողջ շաբաթ գործը հիանալի էր գնում, և տեր Ֆյոդորն արդեն ծրագրում էր մուշտակագործության մի փոքրիկ, առանց մոտորի արտադրություն բացելու մասին, երբ տեղի ունեցավ բոլորովին չնախատեսված մի դեպք։
«Գութան և մուրճ» կոոպերատիվը, որը երեք շաբաթ է ինչ փակ էր ապրանքների վերահաշվառման պատճառով, բացվեց, և խանութի գործակատարները տեր Ֆյոդորենց հարևան բակը գլորեցին մի տակառ նեխած կաղամբ ու թափեցին աղբահորը։ Նրբագրգիռ հոտով գրավված ճագարները վազեցին դեպի հորը և հենց հետևյալ առավոտ նուրբ կրծողների մեջ համաճարակ սկսվեց։ Ընդամենը երեք ժամ մոլեգնեց այն, բայց տեղն ու տեղը պառկեցրե ցերկով հարյուր քառասուն մայր ճագարի և նրանց անհաշիվ սերունդը։
Շշմած տեր Ֆյոդորն ամբողջ երկու ամիս սսկվել էր և միայն հիմա ոգևորվեց, երբ վերադարձավ Վորոբյանինովի տնից և ի զարմանս տիրուհու փակվեց ննջարանում։ Ամեն ինչ ցույց էր տալիս, որ տեր Ֆյոդորը պայծառացել է մի նոր գաղափարով, որը համակել է նրա բովանդակ հոգին։
Կատերինա Ալեքսանդրովնան կորացրած մատի կոճիկով բախեց ննջարանի դուռը։ Պատասխան չկար, միայն երգը ուժեղացավ։ Մի րոպե անց դուռը կիսով չափ բացվեց, և ճեղքից երևաց միայն տեր Ֆյոդորի դեմքը, որի վրա կուսական կարմրություն էր խաղում։
― Շուտ ինձ մկրատ տուր, տիրուհի,― արագ֊արագ վրա տվեց տեր Ֆյոդորը։
― Բա ընթրի՞քը։
― Լա՜վ, հետո։
Տեր Ֆյոդորը ճանկեց մկրատը, նորից փակեց և մոտեցավ քերծված սև շրջանակով պատի հայելուն։
Հայելու կողքին կախված էր ժողովրդական մի հին նկար՝ «Մեղավորի հայելին», տպված պղնձե տախտակից և հաճելիորեն ձեռքով ներկած։ «Մեղավորի հայելին» առանձնապես սփոփում էր տեր Ֆյոդորին ճագարներին պատահած դժբախտությունից հետո։ Պարզաճաշակ այդ նկարը ցույց էր տալիս երկնային ամեն բանի ունայնությունը։ Վերևի շարքում նշանակալից և հոգին խաղաղեցնող չորս նկար կար՝ սլավոնական հյուսագրով մակագրված «Սիմը աղոթք է մրմջում, Քամը ցորեն է ցանում, Հաբեթը իշխանություն ունի, Մահը իշխում է բոլորին»։ Մահը գերանդիով էր և ավազի թևավոր ժամացույցով։ Նա ասես պրոտեզներից և օրթոպեդիկ մասերից սարքած լիներ և ոտքերը լայն չռած կանգնել էր բլրավետ ամայի հողի վրա։ Նրա տեսքը պարզ ասում էր, թե ճագարների անհաջողությունը դատարկ բան է։
Հիմա տեր Ֆյոդորին ավելի շատ դուր էր գալիս «Հաբեթը իշխանություն ունի» նկարը։ Հաստափոր ու մորուքավոր հարուստ մի մարդ փոքրիկ դահլիճում նստել էր գահի վրա։
Տեր Ֆյոդորը ժպտաց, և, ուշադիր նայելով հայելու մեջ, սկսեց խուզել իր բարեձև մորուքը։ Մազերը թափվում էին հատակին, մկրատը չխկչխկում էր, և հինգ րոպեից հետո տեր Ֆյոդորը համոզվեց, որ ինքը բնավ չի կարող մորուք խուզել։ Մորուքը դուրս եկավ մի կողմի վրա խուզած, անվայելուչ և նույնիսկ կասկածելի։
Մի քիչ էլ հայելու առջև ցցվելուց հետո տեր Ֆյոդորը չարացավ, կանչեց կնոջը և, մկրատը նրան մեկնելով, ջղայնացած ասաց․
― Գոնե դու օգնիր ինձ, տիրուհի։ Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում էս մազերիս հախից գալ։
Տիրուհին զարմանքից նույնիսկ ձեռքերը ետ տարավ։
― Այդ ի՞նչ ես արել,― վերջապես ասաց նա։
― Ոչինչ չեմ արել։ Խուզվում եմ։ Օգնիր, խնդրում եմ։ Այս կողմերը կարծես մի քիչ ծուռ է ստացվել․․․
― Աստվա՜ծ իմ,― ասաց տիրուհին, հարձակվելով տեր Ֆյոդորի խոպոպիկների վրա,― մի՞թե, Ֆեդենկա, պատրաստվում ես անցնելու նորոգչականների կողմը։
Խոսակցության նմանօրինակ ընթացքը ուրախացրեց տեր Ֆյոդորին։
― Իսկ ինչո՞ւ, տիրուհի, չանցնեմ նորոգչականների կողմը։ Նրանք մարդիկ չե՞ն, ինչ է։
― Մարդիկ, իհարկե, մարդիկ են,― թունոտ համաձայնեց տիրուհին,― ինչպե՜ս չէ․ կինոներ են գնում, ալիմենտ են վճարում։
― Դե, ես էլ կինոները կվազեմ։
― Վազիր խնդրեմ։
― Ե՛վ կվազեմ։
― Քթիցդ կգա։ Ապա մի հայելու մեջ նայիր քեզ։
Եվ իրոք, հայելուց տեր Ֆյոդորին էր նայում սևաչյա կայտառ մի դեմք՝ փոքրիկ տարօրինակ մորուքով և անհեթեթորեն երկար բեղերով։
Սկսեցին խուզել բեղերը, հասցնելով նրանց համեմատական չափսերի։
Հետագա արարքներն էլ ավելի զարմացրին տիրուհուն։ Տեր Ֆյոդորը հայտնեց, որ հենց այս երեկո գործով մեկնելու է, և պահանջեց Կատերինա Ալեքսանդրովնայից վազել հացթուխ եղբոր մոտ՝ մի շաբաթով վերցնել նրանից ոչխարի օձիքով վերարկուն և դարչնագույն բադանման կարտուզը։
― Ո՛չ մի տեղ չեմ գնա,― հայտարարեց տիրուհին ու լաց եղավ։
Տեր Ֆյոդորը կես ժամի չափ քայլեց սենյակում և իր փոխված դեմքով կնոջը վախեցնելով, անհեթեթություններ էր դուրս տալիս։ Տիրուհին մի բան միայն հասկացավ․ տեր Ֆյոդորն առանց որևէ պատճառի մազերը կտրել է, ուզում է հիմար կարտուզով մեկնել անհայտ ուղղությամբ, իսկ իրեն թողնում է։
― Չեմ թողնում,― պնդրում էր տեր Ֆյոդորը,― չեմ թողնում, մի շաբաթից կվերադառնամ։ Ախր մարդ կարող է մի գործ ունենալ։ Կարո՞ղ է, թե չի կարող։
― Չի կարող,― ասում էր իրիցկինը։
Տեր Ֆյոդորը, որը մերձավորների հետ հեզ ու խոնարհ էր, ստիպված եղավ բռունցքը խփել սեղանին։ Ու թեպետ նա խփում էր շատ զգույշ և անշնորհք կերպով, քանզի առաջներում երբեք այդ բանը չէր արել, այնուամենայնիվ իրիցկինը շատ վախեցավ և, շալը գլխին գցելով, վազեց եղբոր մոտ քաղաքացիական հագուստ բերելու։
Մենակ մնալով, տեր Ֆյոդորը մի րոպե մտածեց և ասաց․ «Կանանց բանն էլ դժվար է», և մահճակալի տակից դուրս քաշեց թիթեղապատ սնդուկը։ Նման սնդուկներ մեծ մասամբ պատահում են կարմիրբանակայինների մոտ։ Նրանք սոսնձված են լինում զոլավոր պաստառներով, որոնց վրա փակցված է Բուդյոննու դիմանկարը կամ «ՊլյաԺ» ծխախոտատուփի ստվարաթուղթը՝ երեք գեղեցկուհիներ պառկել են Բաթումի կոպիճով պատված ծովափին։ Վոստրիկովների սնդուկը ևս, ի դժգոհություն տեր Ֆյոդորի, սոսնձված էր նկարներով, բայց այնտեղ ո՛չ Բուդյոննի կար, ո՛չ Բաթումի գեղեցկուհիներ։ Իրիցկինը սնդուկի ամբողջ ներսը պատել էր «1914 թվականի պատերազմի տարեգիր» ժուռնալից կտրած լուսանկարներով։ Այստեղ կար և՛ «Պերեմիշլի գրավումը», և՛ «Դիրքերում տաք հագուստների բաժանումը զինվորներին» և էլ ինչեր ասես որ չկար։
Հատակին դարսելով վերևում դրված գրքերը՝ «Ռուս ուխտավոր» ամսագրի 1903 թվականի կոմպլեկտը, «Հերձվածի պատմությունը» հաստ գիրքը և «Ռուսները Իտալիայում» բրոշյուրը, որի կազմի վրա տպագրված էր ծխացող Վեզուվը, տեր Ֆյոդորը ձեռքը կոխեց մինչև սնդուկի հատակը և դուրս քաշեց կնոջ հնամաշ, գջլտված ձմեռային գլխարկը։ Նավթալինի հոտը հանկարծ դիպավ տեր Ֆյոդորի քթին և նա, աչքերը կկոցելով, պատառոտեց ժանյակներն ու միջադիր կտորենրը և գլխարկի միջից հանեց քաթանե ծանր մի երշիկ։ Երշիկն իր մեջ պարունակում էր քսան հետ ոսկյա տասանոց՝ այն ամենը, ինչ մնացել էր տեր Ֆյոդորի առևտրական արկածախնդրություններից։
Ձեռքի սովոր շարժումով նա բարձրացրեց փարջայի փեշը և երշիկը կոխեց զոլավոր շալվարի գրպանը։ Ապա մոտեցավ կոմոդին և կոնֆետի տուփից հանեց հիսուն ռուբլի՝ երեքնոցներով և հնգանոցներով։ Տուփի մեջ դեռ մնում էր քսան ռուբլի։
― Տանը կհերիքի,― որոշեց նա։
Հեռավոր ուղևորությունների մուսան
Իրիկվա փոստատար գնացքի ժամանումից մի ժամ առաջ տեր Ֆյոդորը կարճ, մինչև ծնկները հասնող վերարկուով և հյուսկեն զամբյուղով, դրամարկղի մոտ կանգնել էր հերթի և ահուդողով նայում էր մուտքի դռներին։ Նա վախենում էր, թե տիրուհին հակառակ իր պնդումների կվազի կայարան ճանապարհ գցելու, և այդ պահին փոքրիկ կրպակի վարիչ Պրուսիսը, որ բուֆետում նստած գարեջրով հյուրասիրում է ֆինտեսչին, անմիջապես կճանկի իրեն։ Տեր Ֆյոդորը զարմանքով և ամոթով էր նայում բոլոր աշխարհականների աչքերի առջև բաց իր զոլավոր շալվարին։
Անպլացկարտ գնացքի նստեցումը սովորականի պես սկանդալային բնույթի էր։ Ուղևորները հսկայական պարեկրի ծանրության տակ կքած վազում էին գնացքի գլխից մինչև պոչը և պոչից մինչև գլուխը։ Տեր Ֆյոդորը շշկլած բոլորի հետ վազում էր։ Նա ևս մյուսների պես ուղեկցողների հետ խոսում էր քծնող ձայնով, մյուսների պես վախենում էր, թե գանձապահը իրեն «սխալ» տոմս է տվել և վերջապես վագոն ներս թողնելուց հետո միայն վերստացավ իր նախկին հանդարտ վիճակը և նույնիսկ փոքր ինչ ուրախացավ։
Շոգեքարշը ճչաց լիաթոք, և գնացքը շարժվեց, տեր Ֆյոդորին հետ տանելով դեպի խորհրդավոր, բայց, ինչպես երևում է, մեծ օգուտներ խոստացող անհայտ հեռուները։
Հետաքրքիր բան է երկաթուղագծի օտարման շերտը։ Ամենասովորական քաղաքացին, ընկնելով այնտեղ, զգում է իրեն մի տեսակ բազմահոգ և արագ դառնում է կամ ուղևոր, կամ բեռ ստացող կամ պարզապես անտոմս մի ավարա, որը սևացնում է կոնդուկտորական բրիգադաների և կառամատույցային հսկիչների կյանքն ու պաշտոնական գործունեությունը։
Այն րոպեից, երբ քաղաքացին մտնում է օտարման շերտը, որին նա դիլետանտորեն կայարան կամ վոկզալ է անվանում, նրա կյանքը շեշտակի փոխվում է։ Անմիջապես նրա վրա են արշավում սպիտակ գոգնոցներով և կրծքներին նիկելե թիթեղիկներ ունեցող Երմակ Տիմոֆեևիչները և ծառայակամորեն ճանկում բագաժը։ Այդ րոպեից արդեն քաղաքացին ինքն իրեն չի պատկանում։ Նա ուղևոր է և սկսում է կատարել ուղևորի բոլոր պատրականությունները։ Այդ պարտականությունները բազմաբարդ են, բայց հաճելի։
Ուղևորը խիստ շատ ուտում է։ Հասարակ մահկանացուները գիշերները չեն ուտում, բայց ուղևորը ուտում է և գիշերը։ Ուտում է նա տապակած ճուտ, որը թանկ է նրա համար, պինդ խաշած ձվեր, որոնք վնաս են ստամոքսին, և ձիաթպտուղ։ Երբ գնացքը կտրում անցնում է սլաքը, դարակներում չխկրտում են բազմաթիվ թեյամաններ և վեր֊վեր են թռչում թերթերի մեջ փաթաթված ոտազուրկ ճտերը, որոնց ոտքերը արմատահան են արել ուղևորները։
Բայց ուղևորները այդ ամենը չեն նկատում։ Նրանք անեկդոտներ են պատմում։ Յուրաքանչյուր երեք րոպեն մեկ կանոնավոր կերպով ամբողջ վագոնը պայթում է ծիծաղից։ Ապա տիրում է լռություն, և թավշյա մի ձայն զեկուցում է հերթական անեկդոտը․
― Մեռնում է ծեր հրեան։ Մոտը կինն է կանգնած, երեխաները։ «Իսկ Մոնյան այստե՞ղ է»,― հազիվ֊հազ հարցնում է հրեան։ «Այստեղ է»։― «Իսկ Բրանա մորաքույրը եկե՞լ է»։―«Եկել է»։―«Իսկ ո՞ւր է տատիկը։ Ես նրան չեմ տեսնում»։―«Հրես կանգնած է»։―«Իսկ Իսա՞կը»։―«Իսակն այստեղ է»։―«Բա երեխեքը»։―«Ահա բոլոր երեխաները»։―«Բա ո՞վ է մնացել խանութում»։
Հենց նույն վայրկյանին թեյամանները սկսվում են չխկ֊չխկալ, և ճտերը որոտընդոստ ծիծաղից անհանգստացած ցատկոտում են վերի թարքերում։ Բայց ուղևորները այդ բանը չեն նկատում։ Ամեն մեկի սրտում մի նվիրական անեկդոտ կա, որը թպրտալով սպասում է իր հերթին։ Նոր կատարողը, արմուկնով հարևաններին հրելով և աղերսագին «Ա՜յ ինձ պատմել են» բղավելով՝ դժվարությամբ գրավում է ուշադրությունը և սկսում․
― Մի հրեա տուն է գալիս ու պառկում կնոջ կողքին։ Հանկարծ նա լսում է՝ մահճակալի տակ ինչ֊որ մեկը քրովում է։ Հրեան ձեռքը կոխում է մահճակալի տակը և հարցնում․ «Այդ դո՞ւ ես, Ջեկ»։ Իսկ Ջեկը լիզում է նրա ձեռքն ու պատասխանում․ «Այդ ես եմ»։
Ուղևորները մեռնում են ծիծաղից, մութ գիշերը ծածկում է դաշտերը, շոգեքարշի ծխնելույզից թեթևսոլիկ կայծեր են դուրս թռչում, և պայծառ ու կանաչ ակնոցներով բարալիկ սեմաֆորները փափկանկատորեն անցնում են կողքով՝ նայելով գնացնքերի վերևից։
Հետաքրքի՜ր բան է օտարման շերտը։ Երկրի բոլոր կողմերն են վազում հեռավոր ուղևորման ծանր ու երկար գնացքներ։ Ճանապարհը բաց է ամենուրեք։ Ամեն տեղ վառվում է կանաչ կրակը՝ ճանապարհն ազատ է։ Բևեռային ճեպընթացը բարձրանում է Մուրմանսկ։ Սլաքի վրա կռանալով և կուչ գալով, Կուրսկի կայարանից դուրս է պրծնում «Առաջին―Կ»֊ն ճամփա հարթելով դեպի Թիֆլիս։ Հեռավոր արևելյան ճեպընթացը շրջանցում է Բայկալը, թափընթաց մոտենալով Խաղաղ օվկիանոսին։
Հեռավոր ուղևորության մուսան հրապուրում֊կանչում է մարդուն։ Նա արդեն պոկել է տեր Ֆյոդորին գավառական խաղաղ օթևանից և նետել չգիտես թե որ նահանգը։ Ազնվականության նախկին պարագլուխ, իսկ այժմ զագսի գործավար Իպոլիտ Մատվեևիչը ևս անհանգստացած է ներքուստ և սատանան գիտե՝ թե ինչ մտադրություններ ունի։
Մարդիկ շրջում են երկրում։ Մեկը ծառայության վայրից տասը հազար կիլոմետր հեռավորության վրա իր համար շողշողուն հարսնացու է ճարում։ Մյուսը գանձի ետևից ընկած թողնում է փոստ֊հեռագրական բաժանմունքը և վազում Ալդան։ Իսկ երրորդը հենց այնպես էլ նստում է տանը, սիրով շոյում է հասունացած ճողվածքը և կարդում մի ռուբլու փոխարեն հինգ կոպեկով գնած կոմս Սալիասի երկասիրուրությունը։
Թաղման երկրորդ օրը,― իսկ թաղման կազմակերպումը սիրալիր կերպով իր վրա էր վերցրել դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը,― Իպոլիտ Մատվեևիչը գնաց ծառայության և, կատարելով իր վրա դրած պարտականությունները, սեփական ձեռքով գրանցնեց հիսունինը տարեկն, տնային տնտեսուհի, անպարտիական, գավառական N քաղաքի բնակչուհի և ծագումով Ստարգորոդյան նահանգի ազնվականներից սերած Կլավդիա Իվանովնա Պետուխովայի մահը։ Այնուհետև Իպոլիտ Մատվեևիչը խնդրելով վերցրեց իր՝ օրենքով հասնելիք երկու շաբաթվա արձակուրդը, ստացավ քառասունմեկ ռուբլի արձակուրդային դրամ և աշխատակիցներին մնաս բարով ասելով գնաց տուն։ Ճանապարհին նա մտավ դեղատուն։
Դեղագործ Լեոպոլդ Գրիգորևիչը, որին տնեցիները և բարեկամները Լիպա էին անվանում, կանգնել էր կարմիր լաքած վաճառասեղանի ետևում՝ շրջապատված թույնի կաթնագույն բանկաներով և ներվայնությամբ հրշեջ պետի զոքանչին վաճառում էր «կրեմ անգո, արևայրուկի և պեպենների դեմ, բացառիկ սպիտակություն է տալիս մաշկին»։ Սակայն հրշեջ պետի զոքանչը պահանջում էր «պուդրա Ռաշել ոսկեգույն, մարմնին տալիս է հավասար, բնության մեջ անհասանելի արևայրուկ»։ Բայց դեղատանը միայն կերմ Անգո կար՝ արևայրուկի դեմ, և պարֆյումերիայի այդչափ հակադիր արտադրանքների պայքարը տևեց կես ժամ։ Հաղթեց այնուամենայնիվ Լիպան, որը հրշեջ պետի զոքանչին ծախեց շրթունքի պոմադա և փայտոջիլաեռ․ ինքնաեռի սկզբունքով կառուցած, բայց արտաքուստ ցնցուղի տեսք ունեցող մի անոթ։
― Ի՞նչ կկամենայիք։
― Մազերի դեղ։
― Աճելցնելո՞ւ, ոչնչացնելո՞ւ, ներկելո՞ւ։
― Ի՜նչ աճեցում,― ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ներկելու։
― Ներկելու համար ունենք հիանալի բուժամիջոց «Տիտանիկ»։ Ստացված է մաքսատնից։ Կոնտրաբանդ ապրանք է։ Չի լվացվում ո՛չ սառը ջրով, ո՛չ տաք, ո՛չ սապոնի փրփուրով, ո՛չ նավթով։ Արմատական սև գույն։ Կես տարվա սրվակն արժե երեք ռուբլի տասներկու կոպեկ։ Հանձնարարում եմ իբրև լավ ծանոթի։
Իպոլիտ Մատվեևիչը շուռումուռ տվեց ձեռքում «Տիտանիկի» քառակուսի սրվակը, հառաչանքով նայեց պիտակին ու փողը դրեց վաճառասեղանի վրա։
Իպոլիտ Մատվեևիչը տուն վերադարձավ և զզվելով սկսեց «Տիտանիկով» ջրել գլուխն ու վիզը։ Բնակարանում գարշահոտություն տարածվեց։
Ճաշից հետո գարշահոտը պակասեց, բեղերը չորացել, կպել էին և միայն մեծ դժվարությամբ էր հնարավոր սանրել։ Արմատական սև գույնը մի քիչ կանաչավուն երանգով ստացվեց, բայց երկրորդ անգամ ներկելու ժամանակ չուներ։
Իպոլիտ Մատվեևիչը զոքանչի զարդատուփից հանեց նախօրյակին գտած թանկարժեք իրերի ցուցակը, հաշվեց մոտն եղած կանխիկ դրամը, փակեց բնակարանը, բանալին թաքցրեց ետևի գրպանում, նստեց N7 արագընթաց գնացքը և մեկնեց Ստարգորոդ։
Մեծ կոմբինատորը
Տասներկուսի կեսին հյուսիս֊արևմուտքից, Չմարովկա գյուղի կողմից, Ստարգորոդ մտավ քսանութ տարեկն մի երիտասարդ։ Նրա հետևից վազում էր մի խուժան։
― Քեռի,― զվարթ կանչում էmyusր նա,― տասը կոպեկ տուր։
Երիտասարդը գրպանից հանեց տաքացած մի խնձոր և տվեց խուժանին, բայց նա ձեռք չէր քաշում։ Այդ ժամանակ հետիոտը կանգ առավ, հեգնորեն նայեց տղային և կամացուկ ասաց․
― Միգուցե քեզ պետք է տալ այն բնակարանի բանալին, որտեղ փո՞ղ է դրված։
Չափ ու սահմանն անցկացրած խուժաը հասկացավ իր պահանջների ողջ անհիմնությունը և ձեռք քաշեց։
Երիտասարդը խաբեց․ նա ո՛չ փող ուներ, ո՛չ բնակարան, ուր կարող էր փող դրված լինել, ո՛չ բանալի, որով կարելի էր բացել բնակարանի դուռը։ Նա նույնիսկ վերարկու չուներ։ Երիտասարդը քաղաք մտավ գոտկատեղում նեղ, կանաչ կոստյումով։ Նրա հուժկու վիզը մի քանի անգամ փաթաթված էր բրդե հին շարֆով, ոտքերին լաքած կոշիկներ էին՝ զամշե նարնջագույն երեսով։ Կոշիկների տակ գուլպաներ չկային։ Ձեռքին երիտասարդը բռնած ուներ աստրոլյաբիա[1]:
«Օ բայադե՜րկա, տի֊րի֊րիմ, տի֊րի֊րա»,― երգեց նա, մոտենալով շուկային։
Այստեղ նրա համար շատ գոչծ ճարվեց։ Նա խցկվեց հնոտիավաճառանոցում առևտուր անողների շարքերը, առջևը դրեց աստրոլյաբիան և սկսեց լուրջ ձայնով բղավել․
― Ո՞ւմ տամ աստրոլյաբիա։ Էժան աստրոլյաբիա է ծախվում։ Պատգամավորներին և կինբաժիններին զեղչ։
Անսպասելի առաջակրը երկար ժամանակ պահանջարկ չէր ծնում։ Տնային տնտեսուհների պատգամավորությունները ավելի շատ հետաքրքրվում էին դեֆիցիտային ապրանքներով և խռնվում էին մանուֆակտուրային կրպակների շուրջը։ Աստրոլյաբիա վաճառողի կողքով երկու անգամ անցավ Ստարգուբռոզիսկի գործակալը։ Բայց քանի որ աստրոլյաբիան ոչ մի բանով նման չէր Մասլոցենտրի գրասենյակից երեկ գողացած գրամեքենային, գործակալը դադարեց երիտասարդին աչքերով հիպնոսելուց և հեռացավ։
Ճաշվա կողմ աստրոլյաբիան երեք ռուբլով ծախվեց մի փականագործի։
― Ինքն էլ չափում է,― ասաց երիտասարդը, աստրոլյաբիան գնորդին հանձնելվ,― միայն թե չափելու բան լինի։
Ուրախ երիտասարդը, բարդ գործիքից ազատագրվելով, ճաշեց «Համի անկյուն» ճաշարանում և գնաց քաղաքը դիտելու։ նա անցավ Սովետական փողոցով և դուրս եկավ Կարմիր֊բանակային (նախկին Մեծ Պուշկինյան) փողոցը, կտրեց անցավ Կոոպերատիվայինը և նորից հայտնվեց Սովետական փողոցի վրա։ Բայց դա արդեն այն Սովետականը չէր, որով անցել էր․ քաղաքում երկու Սովետական փողոց կար։ Բացական զարմանալով այդ հանգամանքի վրա, երիտասարդը հայտնվեց Լենայի դեպքերի փողոցում (նախկին Դենիսովյան)։ Երկհարկանի գեղեցիկ N28 առանձնատան մոտ, որն ուներ
ՍՍՌՄ, ՌՍՖՍՌ ՍՏԱՐՆԱՀԱՆԳՍՈՑԱՊԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅԱՆ 2֊ՐԴ ՏՈՒՆ
ցուցանակը, երիտասարդը կանգ առավ, որպեսզի ծխախոտը կպցնի դռնապանից, որը նստել էր դարբասի մոտ, քարե նստարանին։
― Իսկ ի՞նչ է, հայրիկ,― հարցրեց երիտասարդը, ծուխը ներս քաշելով,― ձեր քաղաքում հարսանցուներ կա՞ն։
― Մարդ կա որ մատակն էլ նրա համար հարսնացու է,― պատասխանեց նա, սիրով խոսակցության բռնվելով։
― Այլևս հարցեր չունեմ,― արագ վրա բերեց երիտասարդը։
Եվ անմիջապես նոր հարց տվեց․
― Այսպիսի տուն ու առանց հարսնացուի՞։
― Մեր հարսնացուներին,― առարկեց դռնապանը,― վաղո՜ւց էն աշխարհում ճրագով են փնտրում։ Մեզ մոտ էստեղ պետական անկելանոց է․ պառավներ են ապրում լրիվ պենսիոնով։
― Հասկանում եմ։ Այդ նրանք են, որոնք մինչև պատմական մատերիալիզմն են ծնվել։
― Էդ մեկը ճիշտ է։ Երբ ծնվել են, էն վախտ էլ ծնվել են։
― Իսկ այս տանը ի՞նչ կար մինչև պատմական մատերիալիզմը։
― Ե՞րբ ինչ կար։
― Այն ժամանակ, հին ռեժիմի։
― Հին ռեժիմի ժամանակ իմ աղան էր ապրում։
― Բուրժո՞ւյ։
― Ինքդ ես բուրժույ։ Ասացի քեզ՝ ազնվականների պարագլուխ։
― Պրոլետա՞ր, ուրեմն։
― Ինքդ ես պրոլետար։ Ասացի քեզ՝ պարագլուխ։
Խոսակցությունը խելոք դռնապանի հետ, որը լավ գլուխ չէր հանում հասարակության դասակարգային կառուցվածքից, դեռ աստված գիտե որքան ժամանակ կշարունակվեր, եթե երիտասարդը վճռական կերպով գործի չանցներ
― Ահա թե ինչ, պապի,― ասաց նա,― վատ չէր լինի գինի խմեինք։
― Դե, հյուրասիրիր։
Մի ժամով երկուսն էլ անհետացան, իսկ երբ վերադարձան, դռնապանն արդեն երիտասարդի ամենահավատարիմ բարեկամն էր։
― Ուրեմն քեզ մոտ կգիշերեմ,― ասում էր նոր բարեկամը։
― Թեկուզ ամբողջ կյանքդ ապրի, մի բան որ լավ մարդ ես։
Հյուրը, այդպես արագ իր նպատակին հասնելով, շտապով իջավ դռնապանի սենյակը, հանեց նարնջագույն կոշիկները և մեկնվեց նստարանին, մտորելով վաղվա գործունեության ծրագիրը։
Երիտասարդին կոչում էին Օստապ Բենդեր։ Սովորաբար նա իր կենսագրությունից միայն մի մանրամասնություն էր հաղորդում․ «Իմ հայրը,― ասում էր նա,― թուրքահպատակ էր»։ Թուրքահպատակի զավակը իր կյանքում շատ զբաղմունքներ էր փոխել։ Բնավորության աշխուժությունը, որը խանգարում էր որևէ գործի նվիրվելու, շարունակ նետում էր նրան երկրի զանազն կողմերը և հիամ բերել էր Ստարգորոդ՝ առանց գուլպաների, առանց բանալու, առանց բնակարանի և առանց փողի։
Դռնապանի գարշահոտության աստիճանի տաք սենյակում պառկած, Օստապ Բենդերը մտքում որոշում էր իր կարիերայի երկու հնարավոր վարիանտները։
Կարելիէր դառնալ բազմակին և հանգիստ տեղափոխվել քաղաքից քաղաք, հետևից քարշ տալով հերթական կնոջից հափշտակած թանկարժեք իրերով լի նոր ճամպրուկը։
Բայց կարելի էր վաղն ևեթ գնալ Ստարգորոդի մանկհանձնաժողովը և առաջարկել նրանց իրենց վրա վերցնելու դեռ չնկարված, բայց հանճարեղորեն մտահղացված, նկարիչ Ռեպինի հանրահայտ «Զապորոժոցները նամակ են գրում սուլթանին» նկարի նմանողությամբ «Բոլշևիկները նամակ են գրում Չեմբեռլենին» նկարի տարածումը։ Հաջողության դեպքում այդ վարիանտը կարող էր չորս հարյուր ռուբլի օգուտ բերել։
Երկու վարիանտներն էլ Օստապի գլխում ծագել էին վերջին անգամ Մոսկվայում գտնվելու օրերին։ Բազմակնության վարիանտը ծագել էր երեկոյան թերթում կարդացած դատական հաշվետվության ազդեցության տակ։ Այնտեղ պարզ ասված էր, որ մի բամակին մարդ ստացել է ընդամենը երկու տարի առանց խիստ մեկուսացման։ N2 վարիանտը Բենդերի գլխում ծագեց, երբ կոնտրամարկայով դիտում էր ԱԽՌՌ֊ի[2] ցուցահանդեսը։
Սակայն երկու վարիանտներն էլ իրենց թերություններն ունեին։ Առանց զարմանահրաշ, մոխրագույն խալերով կոստյումի անհնարին էր սկսել բազմակնոջ կարիերան։ Բացի այդ, պետք էր ունենալ, գնոե տասը ռուբլի՝ վայելչատեսության և գայթակղեցնելու համար։ Կարելի էր, իհարկե, ամուսնանալ և ճամփորդական կանաչ կոստյումով, որովհետև Բենդերի առնական ուժն ու գեղեցկությունը միանգամայն անվանելի էին գավառական հասած Մարգարիտների համար, բայց դա, ինչպես Օստապն էր ասում, կլիներ «ցածր տեսակի, ոչ մաքուր աշխատանք»։ Պատկերի գործն էլ լավ վիճակում չէր․ կարող էին հանդիպել զուտ տեխնիկական դժվարություններ։ Արդյոք հարմա՞ր է ընկ․ Կալինինին նկարել փափախով և սպիտակ յափունջով, իսկ ընկ․ Չիչերինին՝ մինչև գոտկատեղը մերկ։ Հակառակ դեպքում կարելի է, իհարկե, բոլոր պերսոնաժներին նկարել սովորական կոստյումներով, բայց դա արդեն էն չի լինի։
― Էն էֆեկտը չի ունենա,― արտասանեց Օստապը բարձրաձայն։
Այդ պահին նա նկատեց, որ դռնապանը վաղուց արդեն տաք֊տաք խոսում է ինչ֊որ բանի մասին։ Պարզվեց, որ դռնապանը անձնատուր է եղել նախկին տանջիրոջ վերաբերյալ հիշողություններին․
― Ոստիկանապետը նրան պատիվ էր տալիս․․․ Գնում էիր մոտը, ասենք թե նոր տարվա օրը շնորհավորելու, երեքնոց էր տալիս․․․ Զատկին, օրինակի համար ասենք, էլի երեքնոց։ Ու ասենք թե նրանց անվանակոչության օրն ես շնորահվորում․․․ Է՜, միայն էդ շնորհավորանքներից տարեկան տասնհինգ ռուբլի փող էր գալիս․․․ Ինձ հալա խոստացել էր մեդալ տալ։ «Ես, ասում էր, ուզում եմ, որ իմ դռնապանը մեդալով լինի»։ Հենց էդպես էլ ասում է․ «Դու, Տիխոն, քեզ արդեն մեդալով հաշվիր․․․»։
― Հետո ինչ, տվեցի՞ն։
― Կաց հալա․․․ «Ինձ, ասում էր, անմեդալ դռնապան պետք չէ»։ Սանկտ֊Պետերբուրգ գնաց մեդալ բերելու։ Դե առաջին անգամը, ասել է պետք, բան դուրս չեկավ։ Պարոնայք չինովնիկները չուզեցին։ «Թագավորն, ասում է, արտասհաման է գնացել, հիմա հնարավոր չէ»։ Աղաս ինձ հրամայեց սպասել։ «Դու, ասում է, Տիխոն, սպասի, առանց մեդալ չես մնա»։
― Իսկ քո աղին շրխկացրե՞լ են, ինչ է,― անսպասելի հարցրեց Օստապը։
― Ոչ ոք չի շրխկացրել։ Ինքը գնաց։ Ի՞նչ ուներ էստեղ սալդատների հետ նստելու․․․ Իսկ հիմա դռնապանի ծառայության համար մեդալ տալի՞ս են։
― Տալիս են։ Կարող եմ հաջողացնել քեզ համար։
Դռնապանը հարգանքով նայեց Բենդերին։
― Ինձ առանց մեդալի չի լինի։ Ծառայությունս է էդպես։
― Բա ո՞ւր է գնացել քո աղան։
― Ո՞վ գիտի նրա բանը։ Մարդիկ ասում էին, թե Փարիզ է գնացել։
― Ա՜․․․ Սպիտակ ակացիաներ, էմիգրացիայի ծաղիկներ․․․ Ուրեմն, նա էմիգրա՞նտ է։
― Ինքդ ես էմիգրանտ․․․ Մարդիկ ասում են Փարիզ է գնացել։ Իսկ տունը պառավների համար են վերցրել․․․ Դրանց ամեն օր էլ որ շնորհավորես, մի տասկոպեկանոց չես ստանա։ Է՜խ, ի՜նչ աղա էր․․․
Այդ պահին դռան վերևի ժանգոտ զանգը ցնցվեց։ Դռնապանը ոտքերը քարշ տալով մոտեցավ դռանը, բացեց այն և սաստիկ շփոթված ետ ընկրկեց։
Վերևի աստիճանի վրա կանգնել էր սևաբեղ և սևամազ Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովը։ Պենսնեի տակ աչքերը փայլում էին մինչպատերազմյան փայլով։
― Աղա՜,― մոլեգնորեն բառաչեց Տիխոնը։― Փարիզի՜ց։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, շփոթված, կողմնակի մարու ներկայությունից, որի մանուշակագույնոտնաթաթերը հենց նոր տեսավ սեղանի ծայրից, շշկլվեց և այն է ուզում էր փախչել, բայց Օստապ Բենդերը աշխույժ վեր ցատկեց և խոնարհ գլուխ տվեց Իպոլիտ Մատվեևիչին։
― Մեզ մոտ թեև Փարիզ չէ, բայց համեցեք խնդրեմ մեր քողտիկը։
― Բարև, Տիխոն,― հարկադրված էր ասել Իպոլիտ Մատվեևիչը,― ես բնավ էլ Փարիզից չեմ եկել։ Այդ ո՞վ է մտցրել գլուխդ։
Բայց Օստապ Բենդերը, որի երկար ու ազնիվ քիթը տապակածի հոտ էր առնում, թույլ չտվեց դռնապանին նույնիսկ ծպտուն հանելու։
― Հիանալի է,― ասաց նա, աչքերը խեթելով,― դուք Փարիզից չեք։ Իհարկե, դուք եկել եք Կոլոգրիվից ձեր հանգուցյալ տատիկին այցելելու։
Այդպես ասելով, նա քնքշորեն գրկեց շշմած դռնապանին և դուրս տարավ նրան նախքան նրա հասկանալը, թե ինչ պատահեց, իսկ երբ ուշքի եկավ, ապա կարողացավ ըմբռնել միայն այն, որի Փարիզից եկել է իր աղան, որ իրեն՝ Տիխոնին դուրս արեցին դռնապանի սենյակից և որ ձախ ձեռքում սեղմված է մի ռուբլի թղթադրամ։
Դռնապանի ետևից դուռը խնամքով փակելուց հետո, Բենդերը շուռ եկավ դեպի սենյակի մեջտեղում դեռևս կանգնած Վորոբյանինովը և ասաց․
― Հանգիստ, ամեն բան կարին է։ Իմ ազգանունն է Բենդեր։ Գուցե լսա՞ծ լինեք։
― Չեմ լսել,― ջղայնացած պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։
― Դե իհա՜րկե, Փարիզում որտեղի՞ց կարող էր հայտնի լինել Օստապ Բենդերի անունը։ Տա՞ք է հիմա Փարիզում։ Լա՜վ քաղաք է։ Այնտեղ ես ամուսնացած հորեղբոր աղջիկ ունեմ։ Վերջերս ինձ համար մետաքսյա թաշկինակ էր ուղարկել պատվիրած նամակի մեջ դրած․․․
― Ի՞նչ անհեթեթություն,― բացականչեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ի՞նչ թաշկինակ։ Ես Փարիզից չեմ եկել, այլ․․․
― Հիանալի է, հիանալի։ Մորշանսկից։
Իպոլիտ Մատվեևիչը բնավ գործ չէր ունեցել այնպիսի վառ խառնվածքի տեր երիտասարդի հետ, ինչպիսին էր Բենդերը, և իրեն վատ զգաց։
― Էհ, գիտեք ինչ, ես գնալու եմ,― ասաց նա։
― Ո՞ւր եք գնում։ Շտապելու հարկ չկա։ Գեպեուն ինքը կգա ձեզ մոտ։
Իպոլիտ Մատվեևիչը խոսք չգտավ պատասխանելու, արձակեց թավշյա խունացած օձիքով վերարկուի կոճակները և նստեց թախտին, անբարյացակամորեն նայելով Բենդերին։
― Ես ձեզ չեմ հասկանում,― ասաց նա թույլ ձայնով։
― Դա սարսափելի չէ։ Հիմա կհասկանք։ Մի րոպե։
Օստապը բոբիկ ոտքերին հագավ նարնջագույն կոշիկները, ման եկավ սենյակում և սկսեց․
― Դուք ո՞ր սահմանով եք անցել։ Լեհակա՞ն։ Ֆիննակա՞ն։ Ռումինակա՞ն։ Թանկ բավականություն պետք է եղած լինի։ Իմ ծանոթներից մեկը վերջերս անցել էր սահմանը, նա ապրում էր մեր կողմի Սլավուտում, իսկ նրա կնոջ ծնողները՝ մյուս կողմի։ Ընտանեկան գործով նա գժտվել էր կնոջ հետ, իսկ կինը վիրավորվողների ընտանիքից է եղել։ Թքել էր իմ ծանոթի ռեխին և սահմանի վրայով ճղել էր արտասահման՝ ծնողների մոտ։ Այդ ծանոթը մի երեք օր նստեց մենակ և տեսավ, որ գործերը վատ են գնում․ ճաշ չկա, սենյակը կեղտի մեջ կորել է, և որոշեց հաշտվել։ Գիշերը դուրս եկավ և սահմանի վրայով գնաց աներոջ մոտ։ Հենց էդտեղ էլ սահմանապահները նրան բռնեցին, գործ սարքեցին, վեց ամսով նստեցրին և հետո հեռացրին պրոֆմիությունից։ Հիմա, ասում են, կինը, հիմարը, փախել եկել է, մինչդեռ ամուսինը նստած է կալանատանը։ Նա հիմա ուտելիք է տանում ամուսնուն․․․ Դուք է՞լ լեհական սահմանի վրայով եք անցել։
― Ազնիվ խոսք,― արտասանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, անսպասելի կախվածություն զգալով այդ զրուցասեր երիտասարդից, որ կանգնել էր դեպի ադամանդները տանող ճանապարհին,― ազնիվ խոսք, ես ՌՍՖՍՌ հպատակ են։ Վերջ ի վերջո ես կարող եմ անձնագիր ցույց տալ․․․
― Արևմուտքում տպագրական գործի զարգացման արդի պայմաններում սովետական անձնագիր տպագրելը այնպիսի մի դատարկ բան է, որ ծիծաղելի է անգամ խոսել դրա մասին․․․ Իմ ծանոթներից մեկը այն տեղն էր հասել, որ նույնիսկ դոլարներ էր տպագրում։ Իսկ դուք գիտե՞ք, թե ինչ դժվար է ամերիկյան դոլար կեղծելը։ Նրանց թուղթը գույնզգույն մազեր ունի մեջը։ Տեխնիկայի մեծ գիտելիք է նա։ Նա հաջող կերպով սաղացնում էր այդ դոլարները Մոսկվայի սև բորսայում։ Հետո պարզվեց, որ նրա պապը, վալյուտայի հայտնի սպեկուլյանտ, գնելիս է եղել դրանք Կիևնում և բոլորովին սնանկացել, որովհետև դոլարները այնուամենայնիվ կեղծ էին։ Այնպես, որ դուք ձեր անձնագրով նույնպես կարող եք տուժել։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, զայրացած այն բանից, որ ադամանդների եռանդուն որոնումների փոխարեն նստել է դռնապանի գարշահոտ սենյակում և լսում է երիտասարդ անպատկառի շաղակրատանքը՝ իր ծանոթների մութ գործերի մասին, այնուամենայնիվ սիրտ չէր անում գնալու։ Նա ուժեղ վախ էր զգում, երբ մտածում էր, թե այս անհայտ երիտասարդը կարող է դուրս տալ ամբողջ քաղաքով մեկ, թե եկել է նախկին պարագլուխը։ Այդ դեպքում՝ վերջ ամենեցուն։ Դեռ կարող է պատահել, որ նստեցնեն։
― Դուք այնուամենայնիվ ոչ ոքի մի ասեք, թե ինձ տեսել եք,― աղերսանքով ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը,― կարող են իսկապես կարծել, թե ես էմիգրանտ եմ։
― Այդպես, այդպես։ Հանճարեղ միտք է դա։ Նախ և առաջ ակտիվը՝ կա էմիգրանտ, որը վերադարձել է հարազատ քաղաքը։ Պասիվը՝ նա վախենում է, որ իրեն կվերցնեն Գեպեու։
― Ախր հազար անգամ ասացի ձեզ, որ ես էմիգրանտ չեմ։
― Բայց դուք ո՞վ եք։ Ինչո՞ւ եք եկել այստեղ։
― Գործով եկել եմ N քաղաքից։
― Ի՞նչ գործով։
― Անձնական։
― Եվ դրանից հետո դուք ասում եք, թե էմիգրանտ չե՞ք․․․ Իմ ծանոթներից մեկը նույնպես եկել էր․․․
Բենդերի ծանոթների պատմություններով հուսահատության դուռը հասած Իպոլիտ Մատվեևիչը, տեսնելով, որ նրան իր դիրքերից շեղել չի լինի, հնազանդվեց։
― Լավ,― ասաց նա,― ես ձեզ ամեն բան կբացատրեմ։
«Վերջ ի վերջո առանց օգնականի դժվար կլինի,― անցավ Իպոլիտ Մատվեևիչի մտքով,― բայց մե՜ծ ժուլիկ է երևում։ Այդպիսին կարող է օգտակար լինել»։
Ադամանդե ծուխ
Իպոլիտ Մատվեևիչը հանեց գլխից կաստրոե լաքոտած գլխարկը, սանրեց բեղերը, որոնցից սանրը դիպչելուն պես էլեկտրական կայծերի հախուռն մի երամիկ դուրս թռավ, և, վճռականորեն հազալուց հետո, Օստապ Բենդերին, առաջին հանդիպած այդ սրիկային, պատմեց այն ամենը, ինչ մեռնող զոքանչի ասածներից հայտնի էր իրեն ադամանդների մասին։
Պատմելու ընթացքում Օստապը մի քանի անգամ վեր֊վեր էր թռչում և, դիմելով երկաթյա վառարանին ոգևորված բացականչում էր․
― Սառույցը շարժվեց, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, սառույցը շարժվեց։
Իսկ արդեն մի ժամ անց նրանք երկուսով նստել էին երերուն սեղանիկի շուրջը և, գլուխ֊գլխի տված, կարդում էին մի ժամանակ զոքանչի մատները, պարանոցը, ականջները, կուրծքն ու մազերը զարդարող թանկարժեք իրերի ցուցակը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը, ամեն րոպե ուղղելով քթի վրա տատանվող պենսնեն, շեշտադրությամբ արտասանում էր․
― Երեք թելաշար մարգարիտ․․․ Լավ հիշում եմ։ Երկուսը՝ քառասունական հուլունքից, իսկ մեկը՝ ամենամեծը, հարյուր տասը։ Ադամանդե կուլոն․․․ Կլավդիա Իվանովնան ասում էր, թե չորս հազար արժե, հնօրյա աշխատանք է․․․
Ապա գալիս էին մատանիները․ ո՛չ նշանադրեքի՝ հաստ, հիմար ու էժան, այլ բարակ, թեթև, մեջը ջինջ, լվացած ադամանդներ ամրացված մատանիներ, ծանր, շլացուցիչ կախազարդեր, որոնք գույնզգույն շողք էին գցում կանացի փոքր ականջի վրա, օձաձև ապարանջնաններ՝ զմրուխտ թեփուկով, ճարմանդավոր մանյակ, որի վրա գնացել է հինգ հարյուր դեսյատինի բերքը․ բարգարտազարդ մանյակ, որը կսազեր միայն օպերային նշանավոր պրիմադոննային։ Այդ ամենի պսակը քառասուն հազարանոց ապարոշն էր։
Իպոլիտ Մատվեևիչը նայեց շուրջը։ Դռնապանի ժանտախտավարակ սենյակի մութ անկյուններում բռնկվում և թրթռում էր գարնանային զմրուխտե լույսը։ Առաստաղի տակ ադամանդե ծուխ էր կանգնել։ Մարգարտյա ուլունքները գլորվում էին սեղանի վրա և թռչկոտում հատակին։ Թանկարժեք մտապատրանքը ցնցում էր սենյակը։
Հուզված Իպոլիտ Մատվեևիչը սթափվեց միայն Օստապի ձայնից։
― Վատ ընտրություն չէ։ Ես տեսնում եմ, որ քարերը ճաշակով են ընտրված։ Որքա՞ն արժեր այդ ամբողջ երաժշտությունը։
― Յոթանասուն֊յոթանասունհինգ հազար։
― Հը՜մ․․․ Նշանակում է, այժմ կարժենա հարյուր հիսուն հազար։
― Մի՞թե այդքան շատ,― ուրախացած հարցրեց Վորոբյանինովը։
― Ոչ պակաս։ Միայն թե դուք, Փարիզից եկած թանկագին ընկեր, թքեցեք այդ ամենի վրա։
― Ինչպե՞ս թքեմ։
― Թքով,― պատասխանեց Օստապը,― ինչպես թքում էին մինչև պատմական մատերիալիզմի դարաշրջանը։ Ոչինչ դուրս չի գա։
― Ինչպե՞ս թե։
― Ահա թե ինչպես։ Քանի՞ աթոռ էր։
― Մի դյուժին։ Հյուրասենյակի գարնիտուր։
― Հավանորեն ձեր հյուրասենյակի գարնիտուրը վաղուց այրվել է վառարանների մեջ։
Վորոբյանինովը այնպես վախեցավ, որ նույնիսկ տեղից վեր կացավ։
― Հանգիստ, հանգիստ։ Այդ գործն ինձ վրա եմ վերցնում։ Նիստը շարունակվում է։ Ի դեպ, ես և դուք պետք է մի փոքրիկ պայմանագիր կնքնենք։
Ծանր շնչող Իպոլիտ Մատվեևիչը գլխի շարժումով տվեց իր համաձայնությունը։ Այդ ժամանակ Օստապ Բենդերը սկսեց մշակել պայմանները։
― Գանձի իրացման դեպքում, ես իբրև կոնցեսիայի անմիջական մասնակից և գործի տեխնիկական ղեկավար, ստանում եմ վաթսուն տոկոսը, իսկ սոցապին կարող եք ինձ համար չվճարել։ Ինձ համար միևնույն է։
Իպոլիտ Մատվեևիչը գունատվեց․
― Օրը ցերեկովթալան է դա։
― Իսկ որքա՞ն էիք մտադիր ինձ առաջարկելու։
― Դե, հինգ տոկոս, դե, վերջնական, տասը։ Հասկացեք ախր, չէ՞ որ տասնհինգ հազար է անում դա։
― Էլ ուրիշ բան չե՞ք կամենում։
― Ոչ։
― Բայց մի գուցե ցանկանում եք, որ ես ձրի՞ աշխատեմ, վրայից էլ տամ այն բնակարանի բանալին, որտեղ փո՞ղ է պահված։
― Այդ դեպքում ներեցեք,― ասաց Վորոբյանինովը քթի մեջ։― Ես բոլոր հիմքերն ունեմ կարծելու, որ մենակ գլուխ կհանեմ այդ գործից։
― Ըհը՛։ Այդ դեպքում ներեցեք,― առարկեց հոյակապ,― ես ևս ոչ պակաս հիմքեր ունեմ, ինչպես ասում էր Էնդի Տակկերը, ենթարդլու, որ ինքս էլ մենակ կկարողանամ գլուխ հանել ձեր գործից։
― Խաբեբա՛,― բղավեց Իպոլիտ Մատվեևիչը դողալով։
Օստապը սառն էր։
― Լսեցե՛ք, Փարիզից եկած պարոն, իսկ դուք գիտե՞ք, որ ձեր ադամանդները համարյա թե իմ գրպանումն են։ Եվ դուք ինձ հետաքրքրում եք այնքան, որքանով ես ուզում եմ ապահովել ձեր ծերությունը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը այստեղ միայն հասկացավ, թե ինչ երկաթյա թաթեր են բռնել իր կոկորդից։
― Քսան տոկոս,― մռայլ ասաց նա։
― Ուտելիքն էլ ինձանի՞ց,― հեգնորեն հարցրեց Օստապը։
― Քսանհինգ։
― Եվ բնակարանի բանալի՞ն։
― Ախր դա երեսունյոթ ու կես հազար է անում։
― Ինչ հարկ կա նման ճշտությունների։ Դե լավ, թող լինի հիսուն տոկոս։ Կեսը՝ ձեզ, կեսը՝ ինձ։
Սակարկությունը շարունակվեց։ Օստապը մի քիչ էլ զիջեց։ Նա Վորոբյանինովի անձը հարգելուց դրդված համաձայնեց աշխատել քառասուն տոկոսով։
― Վաթսո՜ւն հազար,― բղավում էր Վորոբյանինովը։
― Դուք բավականին գռեհիկ մարդ եք,― առարկում էր Բենդերը,― դուք հարկ եղածից շատ եք սիրում փողը։
― Իսկ դուք փող չե՞ք սիրում,― մղկտաց Իպոլիտ Մատվեևիչը ֆլեյտայի ձայնով։
― Չեմ սիրում։
― Բա ձեր ինչի՞ն է պետք վաթսուն հազարը։
― Սկզբունքով։
Իպոլիտ Մատվեևիչը միայն շունչ քաշեց։
― Հը, սառույցը շարժվե՞ց,― ավարտեց Օստապը։
Վորոբյանինովը փնչացրեց և խոնարհաբար ասաց․
― Շարժվեց։
― Դե ձեռքդ տուր, կոմանչների գավառական պարագլուխ։ Սառույցը շարժվե՛ց։ Սառույցը շարժվե՛ց, պարոնայնք երդվյալ ատանակալնե՛ր։
Երբ Իպոլիտ Մատվեևիչը, «կոմանչիների պարագլուխ» կոչումից նեղացած, ներողություն պահանջեց և Օստապը, ներողության ճառ արտասանելով ֆելդարշալ անվանեց նրան, նրանք անցան դեսպոզիցիայի մշակմանը։
Կես գիշերին դռնապան Տիխոնը, ձեռքերը գցելով ամեն մի հանդիպած ծառին ու թփին և երկար ժամանակ սյուներին թիկնելուց հետո, քարշ էր գալիս դեպի իր նկուղը։ Ի դժբախտություն նրա նորալուսին էր։
― Ա՜, մտավոր աշխատանքի պրոլետար։ Ցախավաելի մշակ,― բացականչեց Օստապը, տեսնելով անիվ դարձած դռնապանին։
Դռնապանը բառաչեց ցածր ու կրքոտ ձայնով, որով երբեմն գիշերվա լռության մեջ հանկարծ ջերմ ու եռանդով սկսում է մռթմռթալ ունիտազը։
― Հանճարեղ բան է,― հաղորդեց Օստապը Իպոլիտ Մատվեևիչին,― իսկ ձեր դռնապանը բավականին տափակ մարդ է եղել։ Մի՞թե կարելի է մի ռուբլով այդքան խմել։
― Կ֊կարելի է,― ասաց դռնապանը անսպասելիորեն։