Ժամանակակից Հայաստան

1888-1908 թթ. ասպարեզ եկած հայ հեղափոխական կուսակցություններն ու խմբերը սովորաբար բնութագրվում են իբրև ազգայնական կամ մարքսիստական խմբավորումներ։ Այդ բնութագրման հիմքում այն ենթադրությունն է, որ առաջին խմբի նպատակը եղել է անկախ Հայաստանի ստեղծումը, իսկ երկրորդ խումբը նվիրված է եղել բացառապես դասակարգային պայքարին, որը մերժում էր ազգային նկրտումները։ Թեև շատերի համար այս կերպ հեշտանում է այդ խմբերի զետեղումը քաղաքական ճանաչելի շրջանակների մեջ, նման անվանումներն անտեսում են ազգայնական համարվողների մտածողության մեջ դասակարգային գիտակցությունը և մարքսիստ համարվողների ռազմավարության մեջ ազգային չափումը։ Սակայն այդ պարզեցված բնութագրումները, ըստ էության, չեն բացատրում հեղափոխականների քաղաքականությունն ու գործողությունները և հեղափոխական մտքի գաղափարաբանական զարգացումը։

Հեռավոր և անմիջական անցյալից ստացած ժառանգություն

Հեղափոխական շարժումն առաջինը չէր, որը 11-րդ դարի հայկական վերջին թագավորության կործանումից և Սևեֆյան Պարսկաստանի ու Օսմանյան Թուրքիայի միջև 1639 թ. վերջնական մասնատումից հետո փորձ արեց փոխելու Հայաստանի ու հայության կարգավիճակը։ 16-րդ և 18-րդ դարերի ընթացքում հատուկենտ ու սահմանափակ ընդգրկմամբ մի շարք փորձեր էին կատարվել, որոնք առնչվում են հետագայի զարգացումներին։ Այդ փորձերը ձեռնարկվել էին հայ հասարակության արտոնյալ դասակարգերին պատկանող կամ դրանք ներկայացնող անձանց կամ հաստատությունների կողմից։ Այդ փորձերի մի մասի նպատակը նոր պետության ստեղծումն էր, որը պետք է կառավարվեր հայկական արքայական տոհմի կողմից. կային այլ ուժեր, որոնք կբավարարվեին, եթե Հայաստանում տիրող օտար կայսրությունը փոխարինվեր մեկ այլ օտար իշխանությամբ։ Երկու պարագայում էլ փնտրում էինք դրսից մի փրկչի։

Ամեն դեպքում, այս ծրագրերում ապագա Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական համակարգն, ակնհայտորեն, չէր կարող լինել ավելի առաջադեմ, քան այն համակարգերը, որոնք բնորոշ էին այդ դժվար գտնվող փրկիչ-արքայի ոստանին։ Բացի այդ, այս ժամանակաշրջանի կարծեցյալ ազատագրողների մտքին պարսկական ավելի Սևեֆյանների տիրապետության տակ գտնվող Արևելյան Հայաստանի կարգավիճակի փոփոխությունն էր, քան Արևմտյան շատ ավելի մեծ՝ օսմանյան տիրապետության մաս դարձած հատվածի կարգավիճակի հարցը։ Եվ, վերջապես, բացի 18-րդ դարասկզբի Ղարաբաղի մելիքների ջանքերից, ազատագրման ռազմավարությունը կայանում էր մի օտարերկրյա, անշուշտ՝ քրիստոնյա տերություն հրավիրելու մեջ, որը «ազգը» փրկելու համար ռազմական միջամտություն ձեռնարկեր Սևեֆյանների դեմ։ Այդ ռազմավարությունը կառուցված էր Միջերկրական ծովի հյուսիս-արևելյան անկյունում գոյություն ունեցած և հայոց պատմության վերջին՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորության ժառանգության վրա, որի տիրակալները ապարդյուն ջանացել էին իրենց թագավորությունը փրկել՝ դիմելով Եվրոպայի խաչակիր պետություններին։

Կասկած չկա, որ պատմական հայրենիքն ազատագրելու նախաձեռնությունն ստանձնած գործիչների անձնական դրդապատճառների մեջ հայրենասիրության, պատմության զգացողության ինչ-որ հետքեր կային։ Չի բացառվում նաև նրանց նախաձեռնության հանդեպ հանրային նշանակալի օժանդակության ու խանդավառության գոյությունը։ Եվ սակայն պատմական Հայաստանում կաթողիկոսների կամ Հայաստանյայց եկեղեցու առաջնորդների, մելիքների ու վաճառականների մեջ այլասիրական զգացումները և մեծամասնության տառապանքի հանդեպ կարեկցանքը միտում ունեին հայտնվելու և ասպարեզ գալու միայն այն ժամանակ, երբ վտանգվում էր այդ այլապես արտոնյալների և իրենց տիրակալների միջև փոխշահավետ գոյակցությունը։ Այլապես դժվար է բացատրել այն ստորաքարշ համակերպվածությունը, որով հայկական եկեղեցու, լեռների ու շուկայի «իշխանները» պատրաստ էին ապրելու և երկար ժամանակ ապրեցին նույն այն օտար լծերի տակ, որոնք հիմա փորձում էին փոխարինել ուրիշով։ Դժվար կլինի նաեւ բացատրել այդ արտոնյալ խավերի կողմից ազատագրության փորձերի սակավությունն ու իրենց նպատակադրած փոփոխությունների սահմանափակ բնույթը։

Տասնիններորդ դարի կեսերին, երեք իրադարձության պատճառով, անցյալի պատկերով հայկական պետության տիպարը դարձավ անիմաստ։ Մինչև 1828 թվականը Ռուսաստանը Սևեֆյաններից գրավել էր Անդրկովկասը և պատմական Արևելահայաստանի մի մասում հաստատել աշխարհագրականորեն սահմանված հայկական նահանգապետություն. սակայն շատ արագ՝ 1840 թ.-ին, վարչական հրամանով հրաժարվել էր այդ մոտեցումից ու մտցրել Երեւանի նահանգապետություն անվանումը։ Հատկանշական երկու այլ քայլով ցարական կառավարությունն արտաքսել էր դեպի Արևելյան Հայաստան Ռուսաստանի առաջխաղացման ամենաջերմեռանդ ջատագովներից մեկին՝ Ներսես եպիսկոպոս Աշտարակեցուն, որը հետագայում դժգոհություն էր հայտնել Ռուսաստանի կողմից իր իսկ խոստումները չհարգելու կապակցությամբ, և որը ճանաչել էր մեծամասամբ մահմեդական հողատերերի՝ բեկերի ու աղաների լայն իրավունքներն ու իշխանությունը հայկական գյուղերի վրա։ Այդուհանդերձ, դրանից հետո կարգավիճակի փոփոխության ջանքերի մեծ մասն ուղղված մնացին օսմանյան Հայաստանի վրա։

Հայոց պատմության համար պակաս նշանակալի չէր եվրոպական տերությունների քաղաքական, մշակութային ու տնտեսական ներթափանցումը Օսմանյան կայսրություն։ Ռուսաստանն արդյունաբերականացրած ու կապիտալիստականացրած բարեփոխումների հետ միասին, հայ հասարակության երկու հատվածները մինչև 1870-ական թվականները բնակվում էին կայսրություններում, որոնք ինտեգրացվում էին Եվրոպայի տիրապետությամբ արտադրական ու շուկայական համակարգերին։ Շուկայացվող ապրանքների հետ Եվրոպան հրապարակ էր բերում նաև նոր գաղափարներ։ Դրա հետևանքով երկու կարևոր եղանակով փոխվեց հայերի առևտրի ու կապիտալի բնույթը։ Ստամբուլի սարաֆներին կամ վաշխառուներին, որոնք ընդհանրապես հայեր էին ու նշանավոր էին դարձել 18-րդ դարի միջազգային առևտրի մեջ և, հետևաբար, հայկական հասարակության մեջ, փոխարինելու եկավ Ռուսաստանին ու Արևմուտքին կապված նոր, ժամանակակից առևտրական ու արդյունաբերական բուրժուազիան։ Դրա հետևանքներից մեկն այն եղավ, որ հայության երկու հատվածներում տարածվեցին մշակութային ու մտավորական ազդեցություններ։

Սակայն հայկական բուրժուազիաներից ոչ մեկը չէր գտնվում պատմական Հայաստանի տարածքների վրա, որոնք երկու կայսրությունների համար դարձել էին հետնախորշեր։ Նոր դասակարգերը զարգանում էին մայրաքաղաքներում, որտեղ գտնվում էր քաղաքական իշխանությունը, և մեծ քաղաքներում, որոնք ռազմավարական կարևորություն ունեին տարածաշրջանային ու միջազգային առևտրի համար։ Իրենց հարստության առաջացման ու անվտանգության հարցում երկու խմբերը կախված էին ոչ-հայերից, և ոչ ոք չէր մտածում իր կապիտալը հայրենասիրական նպատակներով հայկական գավառներ տեղափոխելու մասին։ Հետևաբար, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ազգի վերաբերյալ բուրժուազիայի ծրագիրը հեռավոր, բայց ապահով քաղաքներում համայնքների զարգացման համար ներդրումներ անելը չէր։ Նրանք լավագույն դեպքում փորձում էին, սուլթանին դիմելով, սահմանադրական վարչակարգ ընդունելով կամ Արևմտյան տերությունների միջամտության միջոցով արևելյան կամ հայկական նահանգներում հայերի համար բարեփոխումներ մտցնել։ Ռուսահայ բուրժուազիայի համար հնարավոր էր մեկ քայլ առաջ գնալ և խրախուսել, որ Ռուսաստանը հնարավորինս շատ հայաբնակ նահանգներ գրավեր Օսմանյան կայսրությունում։ Ընդհանուր առմամբ, սակայն, դա անհնար դարձավ Ռուսաստանի տարածման դեմ Եվրոպայի՝ մասնավորապես Բրիտանիայի հարուցած խոչընդոտների պատճառով։ 1877-1878 թթ. պատերազմի ընթացքում Ռուսաստանը գրավեց արևելյան նահանգների մի մասը։ Օսմանյան թուրքերի պարտությունից հետո՝ 1878 թ. փետրվարին, Ռուսաստանը Ստամբուլում պարտադրեց Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը, որի մեջ, Ստամբուլի հայոց պատրիարքի թախանձանքներից հետո, մտցվեցին սուլթանի կողմից հայկական նահանգներում կատարելիք բարեփոխումների մասին դրույթներ։ 16-րդ հոդվածը նախատեսում էր, որ գրավված տարածքները Ռուսաստանի վերահսկողության տակ կմնան այնքան ժամանակ, մինչև խոստացված բարեփոխումները փաստացիորեն իրագործվեն։ Սակայն Մեծ Բրիտանիայի ճնշման ներքո Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը 1878 թ. հուլիսի փոփոխության ենթարկվեց Բեռլինի պայմանագրում։ Դրա 61-րդ հոդվածի համաձայն, Ռուսաստանը պետք է անմիջապես հետ քաշվեր իր գրաված օսմանյան հողերի հիմնական մասից, իսկ բարեփոխումները կատարելու վերաբերյալ իր տարտամ խոստման համար սուլթանը պետք է պատասխանատու լիներ Մեծ տերություններին առհասարակ։ Սուլթանին պաշտպանելով Ռուսաստանից՝ Բրիտանիան ստացավ Կիպրոս կղզու վերահսկողությունը։

Երկու պայմանագրերը բարեփոխումների չհասցրին, սակայն հանգեցրին վիլայեթներում բարեփոխումների հարցի միջազգայնացման վիճելի արդյունքին՝ Հայկական հարցը վերածելով Արևելքի հարցի ենթակարգի և հայերի հակադիր ճամբարներ ստեղծելով։ Հայերի միջև տարաձայնությունների առաջին խնդիրն այն էր, որ, ոմանց կարծիքով, խնդրի միջազգայնացումը վտանգավոր քայլ էր, որը հայերի միլեթը կասկածելի էր դարձնելու սուլթանի աչքին. սրան հակադրվողները գտնում էին, որ հայերի հարցը միջազգային «Հայկական հարցի» վերածելը դիվանագիտական հաջողություն էր, որը հանգեցնելու էր խնդրի լուծման։ Վերջին խումբը գտնում էր, որ սուլթանը, ի վերջո, չէր կարող հրաժարվել հաղթական Ռուսաստանի կամ Եվրոպայի ստորագրած պայմանագրերից։ Երկրորդ տարաձայնությունը բռնկվեց նրանց միջև, ովքեր գտնում էին, որ Բեռլինի պայմանագրի դրույթը ճակատագրական նահանջ էր Սան Ստեֆանոյի պայմանագրից, որտեղ բարեփոխումների դրույթը հատուկ կետ էր. դրան հակադրվողները գտնում էին, որ վերանայումը փոքրիկ փոփոխություն էր և նույնիսկ բարելավում, քանի որ նոր պայմանագրով ամբողջ Եվրոպան էր բարեփոխումների երաշխավորը։ Այս վերջին վեճը ճանաչված է «16-ականներն ընդդեմ 61-ականների» անվամբ։

Հաճախակի հայտարարված, սակայն 19-րդ դարի դեռևս երևակայական Հայաստանի խորհրդանիշները ռուսական բանակում իրենց իսկ հաջողություններին զոհ գնացած ռուսահայ գեներալներն էին, իրենց իսկ ծրագրերից վախեցող օսմանյան հայ վաճառականները և իրենց իսկ հույսերի հանդեպ կասկածանքով լցված մտավորականները։ Հեղափոխական շարժման հարվածը գալու էր ոչ թե մշակութային վերածննդի իդեալականացված վերացական ազգից, այլ նույնքան տարտամ, սակայն շատ ավելի մեծ սպառնալիքի տակ գտնվող ու սպառնագին «ժողովրդից»։

Սկզբում «ժողովուրդ» տերմինը գործածվում էր՝ նկարագրելու համար հայկական նահանգներում ապրող հայերին։ (Բոլոր հայերը միասին կազմում էին «ազգը»։) Սակայն հետզհետե այդ տերմինն սկսեց կիրառվել հայկական հասարակության ամենաընչազուրկ ու ճնշված տարրերի՝ գյուղացիների, արհեստավորների, կրպակատերերի և Ստամբուլում արտագնա աշխատանքի մեկնածների ընտանիքների առնչությամբ, որոնց ապագան նույնքան անհույս էր, որքան ճնշող էր ներկան։ Բարեփոխումներն, ակհնայտորեն, տարփողվում էին այդ մարդկանց համար, ում նկատմամբ ազգը կառավարող ազատական մտավորականության ու բուրժուազիայի գաղափարները սպառվել էին։

Երբ մնացած ամեն բան ձախողվեց, 1880-ականներին ծնունդ առած քաղաքական կուսակցություններն ու կազմակերպություններն սկսեցին «ժողովրդի» կարիքները բարձրաձայնել։ Նրանց հեղափոխական բնույթը չէր սահմանվում սոսկ զինված պայքարի դիմելու ցանկությամբ, ինչը քաջ հայտնի էր Զեյթունի, Սասունի ու Ղարաբաղի հայերին, և ոչ էլ բարի մտադրություններ ունեցող ազատականների այլապես օժանդակած բարեփոխումներին հասնելու նպատակով։ Հեղափոխական բնույթն ավելի շուտ կայանում էր հետևյալում. (ա). նահանգների ճգնաժամը սոցիալական ծանր կառուցվածքով ու քաղաքական-տնտեսական հետադիմական համակարգով բացատրելու մեջ, (բ). այդ համակարգը ժամանակի ամենաառաջադեմ սոցիալական մտածողության և ամբողջ աշխարհում տեղի ունեցող երևույթների համատեքստում հասկանալու մեջ, և (գ) «ժողովրդին» պատմության առարկայից փոփոխության գործակալի վերածելու նրանց վճռականության մեջ։ Դրանով նրանք փորձում էին հասնել հասարակության արմատական վերափոխման՝ գործածելով անհրաժեշտ բոլոր միջոցները և գաղափարական բոլոր կաղապարումները, որոնց շրջանակներում հնարավոր էր այդ բոլորը։

Ժողովուրդ և տարածք

Հեղափոխական շարժումն սկսվեց, երբ քաղաքական կուսակցությունները ազատագրումը վերասահմանեցին իբրև ժողովրդի ազատագրման առաջնայնություն տարածքի ազատագրման համեմատ և կապեցին ապագայում կառավարության նոր համակարգի համար մղվող պայքարին ժողովրդի մասնակցությանը։

Ներկան փոխելու և ավելի լավ ապագա կերտելու համար նրանք փոխեցին հայերի անցյալի իրենց ըմբռնումը։ 1887-1888 թթ. հիմնադրված Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունն (ՍԴՀԿ) այս առումով առաջին հեղափոխական խումբն էր։ ՍԴՀԿ-ի համար հայ ժողովրդի պատմությունը բացառություն չէր դասակարգային պայքարի համընդհանուր, օբյեկտիվ օրենքներից, որոնք, այդ կուսակցության հիմնադիրների կարծիքով, կառավարում էին հասարակության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները։ Հետևաբար, հայերի ազատագրմանը կարելի էր հասնել Մարքսիզմի նախատեսած անդասակարգ հայ հասարակության հիմնադրմամբ, ինչը կերաշխավորի ճնշման բոլոր ձևերի բացակայություն։

ՍԴՀԿ-ն իբրև իր գործողությունների առաջին բեմահարթակ ընտրեց օսմանյան Հայաստանը, քանի որ արևմտահայերը ազատագրման ծայրահեղ կարիք ունեին, և այնտեղի համայնքները կկորցնեին իրենց կենսունակությունը, եթե հնարավորինս շուտ չփրկվեին։ Սակայն օսմանյան Հայաստանի հայերը չունեին Օսմանյան կայսրության ներսում այդ ամբողջական ազատագրման հասնելու նախապայմաններ, գտնում էր ՍԴՀԿ-ն։ Կայսրության բարեփոխումները ձախողվել էին։ Բացի այդ, ըստ նրանց, պատմական Հայաստանի ոչ-հայ տարրերը, ինչպիսին են քրդերը, դեռևս գտնվում են սոցիալական զարգացման ցածր փուլում։ Նրանց կենսակերպը ոչ միայն պատուհաս էր ավելի զարգացած Հայաստանի համար, այլև սպառնալիք ապագա զարգացմանը։ Այդ պատճառով ՍԴՀԿ-ի ծրագիրը, իբրև անմիջական քայլ, կոչ էր անում հիմնադրել անկախ Հայաստան. մի պետություն, որը հետագայում կընդգրկեր Ռուսահայաստանն ու Պարսկահայաստանը ևս, և որի սահմաններում հնարավոր կլիներ դասակարգային պայքար մղել։

ՍԴՀԿ-ի ռազմավարությունը,ուրեմն, բխում էր ոչ թե պատմական փոփոխությունների նրա մեկնաբանությունից, այլ պահի հնարավորություններից։ Օսմանյան Հայաստանում անկախ պետություն հիմնելու նրանց պայքարը հիմնված էր հետևյալ չորս նախադրյալի վրա։

1. Հայ ժողովուրդը դուրս կգա իր լեթարգիական քնից և կօժանդակի հեղափոխությանը, երբ տեղեկանա դրա նպատակներին, քանի որ ճնշված է։

2. Հայերի արտոնյալ դասակարգերը կսատարեն հեղափոխության առաջին փուլը՝ քաղաքական փոփոխության վրա դրա կենտրոնացման պատճառով։

3. Չնայած իր իմպերիալիստական շահերին, Եվրոպան կօժանդակի հայկական շարժմանը, քանի որ այն աշխարհին տվել է գիտական սոցիալիզմ ու ազգ-պետություն, և քանի որ Բեռլինի պայմանագրով այն պարտավորվել է լուծել Հայկական հարցը։

4. Չնայած իր բռնատիրական վարչակազմին՝ Ռուսաստանը չի ընդդիմանա շարժման նպատակներին՝ իր իմպերիալիստական շահերի պատճառով։

5. Արևմտյան Հայաստանում հեղափոխության առաջին գրոհից և դրսի ճնշումից օսմանյան տիրապետությունը ներսից կկործանվի, քանի որ այն ռազմականորեն թույլ է և հիմնովին «հիվանդ»։

Կուսակցությունն այնքան վստահ էր իր ռազմավարության մոտալուտ հաջողությանը, որ բացի սուլթանի դեմ ցույցերից ու ապստամբություններից, այն հանձն առավ կրթական արշավի կազմակերպում՝ հայ ժողովրդին ծանոթացնելու համար դասակարգային պայքարի տարրական կանոններին։

Հետագա զարգացումները ցույց տվեցին, որ այդ նախադրյալները մասնակիորեն կամ ամբողջովին կեղծ էին։ Վեց տարվա քարոզչությունից հետո պայքարը դեռևս ընկղմված էր հեղափոխության նախնական փուլի ճահճում։ 1894-1896 թթ. կոտորածները ՍԴՀԿ-ի անդամներից շատերին համոզեցին, որ կուսակցության ծրագիրը պետք է ենթարկվի վերաքննության։

Կուսակցության ներսում քննադատները վեր հանեցին իրենց երկու նպատակներից բխող հիմնական հակասությունը. ազգային անկախության համար մղվող պայքարը միավորելու է բոլոր հայերին՝ բացառելով ոչ-հայ տարրերին՝ անկախ դասակարգային շահերից, և սոցիալիզմի համար պայքարը ճնշված բոլոր դասակարգերին հանելու էր բոլոր կեղեքողների դեմ՝ անկախ ազգությունից ու կրոնից։ Կուսակցության մի հատված շարժման ձախողման մեղքը բարդում էր սոցիալիզմի վրա։ Նրանք պնդում էին, որ, նույնիսկ իբրև գաղափար, սոցիալիզմը հակադրվել էր հայկական բուրժուազիային ու եկեղեցուն և շարժումը կասկածելի դարձրել եվրոպական կառավարությունների աչքին։ Նրանք գտնում էին, որ ջանքերը տապալվել են, քանի որ բացակայում էին ազգային միասնությունն ու Արևմուտքի օժանդակությունը։ Նրանք դուրս եկան ՍԴՀԿ-ից և կազմեցին Վերակազմյալ Հնչակյան կուսակցությունը, որը մերժում էր սոցիալիզմը։ Մի ավելի փոքր խումբ, որը հետագայում կազմակերպվեց որպես քիչ ծանոթ Հայ սոցիալիստական կուսակցություն, գտնում էր, որ եթե ՍԴՀԿ-ն իսկապես հասկանար սոցիալիզմն ու այն լրջորեն ընդուներ, դաշինքների կձգտեր Օսմանյան կայսրության բոլոր ազգերի ճնշված դասակարգերի հետ, ոչ թե այն տարրերի ու ուժերի հետ, որոնք իրենց սահմանումով իսկ դեմ էին սոցիալիզմին ու հեղափոխությանը։ Նրանք մերժեցին անկախությունն իբրև ազատագրման միջոց և առաջարկեցին ընդլայնել հեղափոխական ջանքերը՝ ներառելով բոլոր այն երկրները, ուր հայեր են ապրում, թեև օսմանյան Հայաստանը շարունակելու էր այդ պայքարի մեջ հատուկ տեղ զբաղեցնել։ Ներքին տարաձայնությունները, փաստորեն, լրջորեն նվազեցրեցին ՍԴՀԿ-ի արդյունավետությունը։

1896 թ. ճգնաժամն նույնքան ցավալի չանդրադարձավ այդ ժամանակ նվազ կարևորություն ներկայացնող հեղափոխական խմբի՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցության (ՀՅԴ) վրա։ 1890 թ. հիմնված ՀՅԴ-ն սոցիալիստական հասարակության, օսմանյան հայերին նվիրվածության և համեմատաբար կարճ պայքարի հարցերում համամիտ էր ՍԴՀԿ-ի հետ։ Ընդհանուր այդ գծերը հանգեցրել էին երկու կազմակերպությունները միավորելու նախնական համաձայնության։ Սակայն ՀՅԴ-ն նաև տարբերություններ ուներ ՍԴՀԿ-ից էական երկու հարցում, որի պատճառով համաձայնությունը վերացավ՝ դեռևս նույնիսկ չկայացած։

ՀՅԴ-ի հիմնադիրների համար պատմությունը հասկանալու և այն փոխելու համար պետք էր հաշվի առնել սուբյեկտիվ, այլ ոչ միայն օբյեկտիվ գործոններ։ Այսպես, կուսակցության ծրագիրը նշում էր, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ գյուղացիները ճնշված էին, քանի որ գյուղացի էին և քանի որ հայ էին։ Մինչ կիսաֆեոդալական հասարակության մեջ նրանց գյուղացի լինելը բացատրում էր որոշակի տեսակի ճնշումներ ու շահագործում՝ ներառյալ նաև որոշ հայ հողատերերի ու վաշխառուների կողմից, նրանց հայ ու քրիստոնյա լինելը բացատրում էր այլ տեսակի ճնշումներն ու պարզաբանում շահագործումը։ Քաղաքական ու տնտեսական գործոնների միջև այս ավելի խրթին հարաբերակցությունը հանգեցրեց ՍԴՀԿ-ի հետ երկրորդ տարաձայնության։ ՀՅԴ-ն պնդում էր, որ հայ ժողովրդի ազատագրմանը պետք էր գնալ քաղաքական ու տնտեսական ոլորտների աստիճանական և զուգահեռ բարեփոխումներով։ Կուսակցության ամբողջ պահանջը կազմում էին այդ բարեփոխումները՝ «նվազագույն պահանջները»։ «Առավելագույն պահանջները» հստակորեն ձևակերպված չէին։ Սոցիալիզմը ենթադրվում էր իբրև մի վերջնական իդեալ, դեպի ուր տանում էր պատմության անողորմ երթը, և որին բոլոր հստակ մտածող հեղափոխականներն ու լուսավորված անհատները չեն կարող չհավատալ։ Անկախ Հայաստանի գաղափարը կարելի էր պատկերացնել միայն «ազատ Հայաստան» մշուշոտ ձևակերպման տակ։

ՀՅԴ-ի ծրագիրը նվազ հավակնոտ էր և ավելի ճկուն, քան ՍԴՀԿ-ինը։ Հատկապես կարևոր է, որ ազատագրական պայքարի երկու փուլերն իրենց նվազագույն ու առավելագույն պահանջներով զերծ էին ՍԴՀԿ-ի հակասականությունից։ Սակայն ՀՅԴ-ն նույնպես ընդունել էր ՍԴՀԿ-ի ռազմավարության բազմաթիվ նախադրյալները։ Այն նույնպես ստիպված էր բացատրելու մինչև 1896 թվականը նվազագույն հաջողության հասնելու հարցում շարժման ձախողումը և կազմելու նոր ռազմավարություն։ ՀՅԴ կուսակցության առաջնորդները ձախողման մեղքը գցում էին զանգվածների ստրկական մտածողության, հայ մեծահարուստների ագահության, եկեղեցականների եսակենտրոնության, եվրոպական կառավարությունների նյութապաշտության և ցարի ցինիզմի վրա, որոնք բոլորը սուլթանին թույլ էին տվել ինստիտուցիոնալացնելու հալածանքների ու կոտորածների միջոցով Հայկական բարձրավանդակը հայերից պարպելու իր քաղաքականությունը։ Այդ ղեկավարների համար լուծումները գրեթե ակնհայտ էին։ Հեղափոխությունն ու ֆիդայական պատերազմը պահանջում էին ավելի մեծ պատրաստություն և ավելի լայն ժողովրդական բազա, ինչը կարող էր ապահովվել ավելի մեծ քարոզչությամբ, հերոսության ու մարտավարական հաջողության ավելի առատ օրինակներով։ Եվրոպական դիվանագիտության ընթացքը կարող էր փոխվել հօգուտ հայկական շարժման, եթե դիմում հղվեր նրա առավել լուսավորյալ հանրությանն ու առաջադեմ կարծիք կերտողներին՝ սոցիալիստներին, որոնց աշխարհայացքը կիսում էր կուսակցությունը, փոխանակ սահմանափակվելու կառավարությունների դիմումներով։ Սակայն ամենավճռորոշ փոփոխությունը թիրախի ավելի նեղ սահմանման մեջ էր՝ կենտրոնացում այժմ արդեն հիմնական ոճրագործ համարված սուլթանի արյունոտ, դաժան ու բռնակալ անձը վերացնելու ծրագրի վրա։ Դա մի թիրախ էր, որի շուրջ հնարավոր էր լինելու համագործակցության հասնել ոչ-հայ ժողովուրդների ու կազմակերպությունների հետ՝ դրանով կուսակցության նպատակների սատարումն ընդլայնելով զուտ հայ ժողովրդի մարդկային պաշարներից այն կողմ։ Հայաստանում երիտթուրքերի, քրդական ցեղերի և ազգային այլ խմբերի հետ համագործակցության քաղաքականությունը հաջող էր միայն երբեմն։ Բայց այդ կապերն օգնել են ավելի մեծացնելու անկախության ու ՀՅԴ-ի միջև ճեղքվածքը և ընդգծելու վերջինիս ծրագրի այն ոլորտները, որոնք առնչվում էին օսմանյան հասարակության բողոքավոր մյուս տարրերի համար ընդհանուր դժգոհություններին։

Այս փոփոխությունները ՀՅԴ-ն վերածեցին շատ ավելի ահարկու ուժի, քան նախորդ կազմակերպություններից որևէ մեկն էր։ Եվ սակայն այն չկարողացավ էական որևէ արդյունքի հասնել։ 1904 թվականին Սասունի վրա օսմանյան բանակների հարձակումը խափանեց Արևմտյան Հայաստանի հատուկ ընտրված կետերում ծրագրված ապստամբությունը. մի ապստամբություն, որը պետք է ակտիվացներ բարեփոխումներ մտցնելու մյուս բոլոր գործոնները։ Սահմանի մյուս կողմում կատարվեցին նույնքան թևաթափ անող և հեղափոխության գաղափարախոսության վրա ավելի մեծ հետևանքներ թողնող իրադարձություններ։ Մինչև դարասկիզբ ռուսահայերը կատարում էին օսմանյան Հայաստանում պայքարը մատակարարողների ու օժանդակողների դերը։ Սակայն հայկական եկեղեցու գույքի բռնագրավման մասին ցարի 1903 թ. հրովարտակը, ռուսական առաջին հեղափոխությունը և 1905-1907 թթ. հայ-թաթարական (ադրբեջանական) քաղաքացիական պատերազմը ասպարեզ հանեցին արևելահայերի քաղաքական ու տնտեսական ճնշվածության հարցը։ Այս իրադարձությունները նոր փորձություն էին հայկական հեղափոխության գաղափարի համար, որը մինչ այդ ծավալվում էր օսմանյան Հայաստանի համատեքստում։ ՀՅԴ-ն՝ փաստորեն Կովկասում գրեթե միակ կազմակերպված հայկական քաղաքական ուժը, այդ պայքարի առաջնորդումը ևս իր պարտքն էր համարում։ Ցարի հրովարտակի դեմ ժողովրդական ընդվզման կազմակերպումը, թաթարների դեմ հայերի պաշտպանությունը և սոցիալիստական գործերի մեջ ներգրավվումը նոր փոփոխություններ մտցրեցին ազգային ազատագրության գաղափարի մեջ։ Կուսակցության արևմտահայ առաջնորդները, որոնց թվում և ամենանշանավոր ֆիդայի մարտիկներն ու ուրիշներ առարկեցին կուսակցության որդեգրած կուրսի դեմ։ Կատաղի վիճաբանությունները սպառնում էին կուսակցական միասնականությանը։

Կուսակցության ղեկավարները գտնում էին, որ Թուրքահայաստանի հեղափոխության իրենց գաղափարը վերաբերում էր Ռուսահայաստանին ևս, քանի որ երկու հատվածներում էլ պայքարը քաղաքական բռնատիրության, ազգային ճնշումների ու տնտեսական շահագործման դեմ էր, և որ տնտեսական ու քաղաքական զարգացման մակարդակների տարբերությունները ոչ թե ամեն մեկում տարբեր պայքար են պահանջում, այլ տարբեր շեշտադրումներ գործողությունների մեջ։ 1903 և 1907 թթ. ընթացքում ՀՅԴ-ի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը ենթարկվեց կուսակցական շատ գործիչների խիստ քննադատության։ Կազմակերպության պառակտման սպառնալիքի ներքո կուսակցության ղեկավարները հստակեցրին ու ձևափոխեցին իրենց գաղափարախոսությունը՝ ընդգծելով երկու պայքարների ընդհանուր հիմքերն ու մտահոգությունները։

Կուսակցությունը «ժողովուրդ» բառն այժմ սահմանում էր՝ ընդգրկելով բանվորներին ու գյուղացիներին։ Նոր սահմանումը բացահայտում էր հեղափոխության դասակարգային կողմը, սակայն նաև վերաբերում էր սահմանի երկու կողմերում հայ շահագործվող դասակարգերի որոշակի կազմին։ Այն ռուսահայերի համար ուրվագծում էր նվազագույն տնտեսական ու քաղաքական պահանջների մի շարք, ինչպես արել էր օսմանյան հայերի համար։ Իբրև քաղաքական այն ծրագիրը, որի շրջանակներում պետք է իրականացվեին այդ պահանջները, ՀՅԴ-ն թե՛ օսմանյան և թե՛ Ռուսաստանի հայերի համար ընդունեց ֆեդերալիզմը՝ դրանով առաջինների համար հստակորեն մերժելով անկախության գաղափարը և երկրորդների համար բարձրացնելով ներքին ինքնավարության հարցը։ ՀՅԴ-ն նաև վերանայեց իր ընդհանուր սկզբունքները՝ դրանք մերձեցնելով Եվրոպայում գիտական սոցիալիզմի լայնորեն ընդունված հասկացությանը։ Այսպիսով, իր ճգնաժամի ընթացքում կուսակցությունը ջանաց պահպանել Արևմտյան Հայաստանում հեղափոխության դասակարգային բնույթը և երաշխավորել Ռուսական կայսրությունում ազգային խնդրի լուծումը։ Հայերի ազատագրական պայքարն այժմ պայմանավորվեց քաղաքական/աշխարհագրական սահմաններով ճշտված միավորներով, սակայն նոր ազգը բնութագրող ընդհանուր հեղափոխական իդեալին նվիրվածությամբ միացած ժողովրդի գաղափարով։

ՀՅԴ-ն ճգնաժամից դուրս եկավ։ Որքան էլ «տարբեր, սակայն միասնական» բանաձևը բավարարեց ներքին որոշ քննադատների, ուրիշներին դարձրեց ՀՅԴ-ի անհաշտ թշնամիներ։

Արևմտահայերը կարող էին հասկանալ ռուսահայերի գույքն ու կյանքը պաշտպանելու անհրաժեշտությունը։ Բայց շատերը տագնապում էին, որ կուսակցության «ավելացած արժեքի» սոցիալիստական մտահոգությունը կարող էր նվազեցնել օսմանյան Հայաստանում շատ ավելի էական «ավելացած արյան» հարցի նկատմամբ արևելահայերի օժանդակությունը։ Շատերը գոհ էին արևմտահայերի հարցի հանդեպ հանձնառության կուսակցության նորոգված հավաստումներից։ Նրանք նաև ձևացրեցին, թե ղեկավարների հետ համաձայն են այն հարցում, որ ժողովրդավար Ռուսաստանը, դեպի ուր ուղղված էր կուսակցության արևելահայկական գործունեությունը, կվերացնի ցարին, որն այժմ սուլթանի ու նրա քաղաքականության ամենաջերմեռանդ պաշտպանն էր։

Ավելի ծանր քննադատություն հնչեց ՀՅԴ ռուսաստանյան հատվածի անդամների կողմից։ Կուսակցության գաղափարախոսության ու ռազմավարության վերաբերյալ տարաձայնություններն սկսվել էին դեռևս 1899 թվականին, սակայն դրանք բյուրեղացան և բարձրաձայնվեցին միայն 1903 թ. եկեղեցու հետ կապված ճգնաժամից հետո։

Այն փաստարկումը, թե հակացարական գործողությունները կօգնեն օսմանյան հայերի հարցին, դեռևս 1899 թվականին ներկայացվել էր կուսակցության մի հատվածի կողմից։ Այդ մարդիկ համարում էին, որ ցարը բարեփոխումների ծրագրի հաջողության դեմ ծառացած գլխավոր խոչընդոտն էր, այլ ոչ թե պարզապես խոչընդոտներից մեկը։ Բացի այդ, քանի որ Ռուսաստանում հակացարականը համազոր էր սոցիալիստականին, ՀՅԴ-ի այս թևի համար սոցիալիզմը, կայսերապաշտության իր խիստ քննադատությամբ, դարձավ վերլուծության լուրջ զենք, ինչպես նաև ծրագիր։ Այս խմբում ոմանք, ովքեր ճանաչվեցին իբրև «անջատականներ», երկու կետում համաձայն չէին կուսակցության հետ։ Առաջիննն այն էր, որ, ինչպես պնդում էին նրանք, երկու Հայաստաններում պայքարների տարբերություններն էական էին և չէին կարող կոծկվել ճարպիկ փաստարկնրով։ Եթե, ելնելով Օսմանյան կայսրությունում անհրաժեշտ բարեփոխումների բնույթից, կարելի էր հանդուրժել կուսակցության մեջ բուրժուա ու սոցիալիստ տարրերին, ռուսահայերի հարցում նույն կերպ վարվել հնարավոր չէր, գտնում էին նրանք։ Երկրորդ, նրանք պնդում էին, որ այլ ազգությունների ղեկավարների հետ համագործակցելու միջոցով օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների ձգտումը անարդյունավետ էր. օրինակ, ո՛չ մակեդոնացիները, ո՛չ երիտթուրքերը սոցիալական գիտակցություն չունեին։ Համագործակցությունը պետք էր զարգացնել զանգվածների, այլ ոչ թե ֆեոդալական ու զինվորական շահերի ներկայացուցիչների հետ։ «Երիտասարդ Դաշնակցությունը», ինչպես նրանք էին կոչում իրենց անջատվելուց հետո, շարունակեց մյուս հարցերում օժանդակել ՀՅԴ գաղափարներն ու ծրագիրը՝ հակազդելու համար հայ ժողովրդի երկու հատվածների դեմ ազգային ճնշումներին։

Մեկ այլ խումբ շատ ավելի քննադատաբար մոտեցավ օսմանյան Հայաստանի նկատմամբ կուսակցության ռազմավարությանն ու մարտավարությանը։ Այդ քննադատների համար ֆիդայական գործունեությունը առիթ էր տվել և խթան հանդիսացել կոտորածների համար։ Շարժումը ձախողվել էր նախևառաջ այն պատճառով, որ ՀՅԴ-ն որոնել էր այն կառավարությունների օժանդակությունը, որոնց տնտեսական շահերը ոչ թե հակադրվել, այլ համընկել են օսմանյան վարչակազմի քաղաքական շահերին։ Նրանք մտածում էին նաև, որ ՀՅԴ-ն, շահագործված բոլոր դասակարգերի մեջ իր նպատակների հանդեպ զանգվածների օժանդակությունն ապահովելու փոխարեն, հույսը դրել էր օսմանյան մեծ բանակի դեմ հատուկենտ պոռթկումների վրա։ Օսմանյան հայերի խնդրի լուծումը պետք էր որոնել Օսմանյան կայսրության բնույթի մեջ, գտնում էր այդ խումբը։ Իբրև Եվրոպայի գաղութ, ժամանակի ընթացքում այն բաժանվելու էր ազդեցությունների ոլորտների։ Արևմտյան Հայաստանն ընկնելու էր Ռուսաստանի ոլորտի մեջ, և սոցիալիստական Ռուսաստանն այնտեղ ապահովելու էր հարկ եղած առաջընթաց։ Օսմանյան Հայաստանում կուսակցությունների դերը, ի լրումն ինքնապաշտպանության, պետք է լիներ ճնշված թուրքերին ու քրդերին տնտեսական զարգացման ու դասակարգային շահերի օրենքներով կրթելը։ Հայերը պետք է լինեին սոցիալիստական հեղափոխության առաջամարտիկները, այլ ոչ թե ինչ-որ ծրագրի պաշտպաններ, որը կարող էր հանգեցնել անջատողականության։ Խումբը կոչ արեց լուծարել ՀՅԴ-ն՝ երկու պայքարների առանձնացումը համարելով ինքնըստինքյան հասկանալի։ Նրանք իրենց համարում էին ռուսական սոցիալ դեմոկրատիայի մի մասը, քանի որ, նրանց կարծիքով, ամեն տեսակի խտրականությունից, անտագոնիզմից ու ճնշումներից ազատագրումը հիմնված էր դասակարգային պայքարի հաջող ելքի վրա։ Եվ սակայն նրանք ընդունում էին հայ ժողովրդի հատուկ ծանր կացությունը։ Նրանք շարունակեցին պաշտպանել ֆեդերալիզմը, ապագա Ռուսաստանում ազգային-մշակութային ինքնորոշումը։ Նրանք պաշտպանեցին նաև Ռուսաստանի ավելի մեծ Սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության (ՌՍԴԲԿ) ներսում մարքսիստների տարածաշրջանային կուսակցության ինքնուրույնությունը։ Ճանաչվելով «սպեցիֆիստներ» անվամբ՝ նրանք հիմնեցին սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական հայկական կուսակցությունը։

Հեղափոխական գաղափարախոսության վերջնական ձևափոխությունը բերեցին «մարքսիստ հայերը», որոնցից շատերը քաղաքականապես մկրտվել էին պատանեկան տարիքում՝ իբրև ՍԴՀԿ կամ ՀՅԴ անդամներ։ Նրանք «սպեցիֆիստներին» մեղադրեցին դաշնակցականությամբ վարակված լինելու մեջ։ Նրանք դաշնայնացված Ռուսաստանի ձգտելու կամ Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ներսում Հայաստանում հաստատված կազմակերպություն ունենալու անհրաժեշտություն չէին տեսնում։ Նրանք գտնում էին, որ իմաստ չունի արհեստականորեն պահպանել այնպիսի միավորներ, որոնցից է ազգը, քանի որ դրանք ավելի շուտ պատմական, քան բացարձակ երևույթներ էին։ Դասակարգային պայքարին ամբողջական ու անմնացորդ նվիրումը միայն կապահովեր հայերի և մյուս բոլորի ազատագրումը ճնշումների բոլոր ձևերից, և միայն պրոլետարների ղեկավարած ապագա Ռուսաստանը կարող էր օգնել արևմտահայերին։

Այսպիսով, թեև հայկական հեղափոխության գաղափարն ըստ էության նույնը մնաց, դրա ռազմավարությունն աստիճանաբար փոխվեց, քանի որ հեղափոխականները դրա հաջողությունը որոնում էին այդ հեղափոխության տեսության և դրա նախապես ընդունված գործնականացման միջև առկա հակասությունների լուծման մեջ։ Իրենց վերահսկողությունից դուրս իրադարձությունները և մարտի դաշտում այլընտրանքների բացակայությունը հեղափոխականներին ստիպեցին նվաճումները փոխարինել այն բավարարությամբ, որ գաղափարական աշխարհն էր ընձեռնում. նրանք ձախողումը հաղթահարեցին այն հավատով, որ իրենք ողջամիտ գաղափարախություններն էին ներշնչում։ Ժամանակի ընթացքում նրանցից ոմանք ազատականացումից ու Արևմտյան Եվրոպայից բխող կասկածները փոխարինեցին այն վստահությամբ, որ միայն մարքսիզմն ու կոմունիստական Ռուսաստանը կարող էին ներշնչել։

Հեղափոխականների գաղափարախոսությունների կարևորության չափանիշն այն էր, որ հայոց պատմության մեջ ժամանակակից ազատագրական պայքարն ավարտվել էր խորհրդայանացման հարցում միմյանց հակամարտ ուժերի՝ «ազգայնականների», այսինքն՝ ՀՅԴ-ի, և «մարքսիստների», ի վերջո՝ բոլշևիկների միջև պայքարով։ Բայց թերևս հեղափոխական ապրված կյանքը հասկանալու համար վերջին հաշվով շատ ավելի կարևոր է այն հանգամանքը, որ մարտը մղվում էր մի հանրապետության համար, որը կողմերից և ոչ մեկը տեսանելիորեն չէր պատկերացնում, սակայն որը հիմնվեց առաջին խմբի կողմից 1918 թվականին, շարունակվեց երկրորդ խմբի կողմից՝ սկսած 1921 թվականից, և որը երկուսն էլ կորցրեցին 1991 թվականին։