Վաղուց, շատ վաղուց, մեր նախահայրերի ժամանակ, երբ հնդիկների երկրում խաղաղություն էր տիրում, և սպիտակամորթների նավերը դեռ չէին հայտնվել Մեծ Ջրերի հեռավոր հորիզոնում, Մեծ Ոգին խարույկի շուրջը հրավիրեց բոլոր հզոր ցեղապետներին։ Հետո բոլոր կենդանիներին հրամայեց ճամբարի տեղ պատրաստել և խարույկի համար փայտ բերել։

Արջը և բիզոնը կրում էին ամենածանր կոճղերը, կարիբուն ջարդում էր սրածայր եղջյուրներով, իսկ վարազը դիզում էր իրար վրա։ Նույնիսկ սկյուռը ջանք չէր խնայում, նա անտառ էր վազում և ամենափոքր ոստն անգամ հավաքում էր։ Պրերիայից չոր խոտ կրող նապաստակն ուղղակի ծիծաղելի էր․ բերանի երկու կողմերից ցցվում էր խոտը, և նա նմանվում էր թափառական սամույր ալագուսային։ Երբեմն խոտը թույլ֊թույլ կախվում էր դնչից խոժոռադեմ քարածի մորուքի նման։

Ամենակարևոր գործը իր վրա էր վերցրել Մեծ Ոգին․ նստած իր վիգվամում, ամպերից վեր, նա ուշադիր զննում էր այն քարերը և կավը, որ իր մոտ էին բերում հնդիկների երկրի բոլոր անկյուններից։ Միմասը նա դեն էր նետում, մյուսը՝ պահում։ Վերջապես նա խոր շունչ քաշեց և փչեց։ Կավը և քարերը վերածվեցին մանր փոշու։ Մի քանի անգամ մատները թրջելով գետերում ու լճերում՝ Մեծ Ոգին սկսեց ինչ֊որ հնչյուններ արձակել և նրա ձեռքի տակ մանր փոշին կախարդական չիբուխի ձև ստացավ։

Մեծ ոգին արագ վերջացրեց աշխատանքը և իջավ Երկիր։ Հենց այդ ժամանակ էլ եկավ դաքորդացիների քաջ առաջնորդը։ Նա ճանաչեց Մեծ Ոգուն և ահաբեկված անշարժացավ։

― Մի՛ վախենա, խիզախ ժողովրդի առաջնորդ, մոտեցիր ինձ,― ասաց Մեծ Ոգին,― ես բերել եմ այս կապխարդական ծխամորճը։ Սա ձեզ կհիշեցնի այն, ինչ որ ասվելու է այստեղ, և ինչքան ժամանակ էլ անցած լինի, կարող է կրկնել նույնը, երբ նրան հարցնեն։ Ուստի ցանկանում եմ, որ դուք ձեր հոգիները լցնեք ամենայն իաստությամբ աշխարհի, նրա ուղիների, կենդանիների, մարդկանց և նրանց գործերի վերաբերյալ։ Իսկ այժմ վերցրեք սրբազան չիբուխը։

Առաջնորդը չիբուխը վերցերց թե չէ, Մեծ Ոգին անհետացավ, ինչպես ծուխը, որին քշում է իրիկնային քամին։

Արևը գնաց քնելու, իր տեղը զիջտելով քրոջը՝ Լուսնին։ Երբ Լուսինը գեղափայլ շղարշը սփռեց դաշտի վրա, որտեղ լեռները միանում են պրերիային, և ձյունածածկ անտառները ձուլվում են անջրդի տափաստանին, մի խարույկ սկսեց վառվել։ Կրակը բոցկլտում էր և ոսկեշող ցոլքով լուսավորում հնդիկների հպարտ, խելացի դեմքերը։

Դա, անկասկած, ամենամեծ խարույկն էր, որ երբևէ վառվել էր հնդիկների երկրում։ Բոցը թռչում էր բարձր, ծառերի կատարներից էլ վեր ու թվում էր, թե երկինք էր հասնում։ Բոլոր ցեղերի առաջնորդները մեծ շրջան կազմած նստել էին կրակի շուրջը․ ովքեր եկել էին հավերժական ձյունով ծածկված անտառներից՝ մուշտակներ էին հագել, պրերիայի որսորդները ցուցադրում էին իրենց փետրավոր գլխազարդը, իսկ հարավից եկած ռազմիկների մաշկը արևակեզ էր, պղնձագույն։

Մինչ Լուսինը իր փափուկ մոքասիններով սահում էր գիշերային երկնքում, չիբուխը անցնում էր բերանից բերան և անգիր անում ամեն մի բառ այն հնօրյա լեգենդների, որ պատմում էին հավաքված հնդիկները։

Նոր օրը ծնվեց։ Խարույկը մարմրում էր, առաջնորդները ցրվեցին իրենց տները։ Միայն չիբուխը մնաց։

Այն ժամանակվանից սկսած՝ գետերով շատ սառույցներ հոսեցին, պրերիան բազմաթիվ անգամ ծաղկեց ու թոշնեց։ Շատ պատերազմներ եղան ու անցան և վերջում սպիտակամորթները հնդիկներին քշեցին իրենց վաղեմի որսատեղերից։

Կախարդական չիբուխը բոլորովին մոռացվեց։ Չիբուխն ընկած էր ճամփեզրին՝ ծռծռված ու փոշեթաթխ, և չէր գրավում ոչ մեկի ուշադրությունը։

Մի օր այնպես պատահեց, որ մի փոքր տղա այնտեղ խաղալիս գտավ չիբուխը։ Այդ տարօրինակ առարկան այնպես հետաքրքրեց տղային, որ նա վերցրեց և տուն տարավ։

Երեկոն իջավ։ Տղայի հայրը բուխարին վառեց մայրու ճյուղերով։ Սենյակը լցվեց ծխի հոտով, և պատերին տարօրինակ հեքիաթային ստվերներ խաղացին։ Չիբուխը դրված էր սեղանին, և տղան չէր կարողանում հայացքը կտրել դրանից։ Նա զգում էր, որ դա սովորական ծխամորճ չէ։ Եվ իսկապես, չիբուխը շարժվեց, կարծես արթնացավ խորունկ քնից, համարյա աննշմար ծուխ արձակեց և խոսեց մեղմ ու փաղաքշական։

Առաջին լույսը

Նույնիսկ ամենահին լեգենդներից էլ առաջ, մի լեգենդ կար, որը ինձ պատմել են կենդանիները։ Մայր երկիրը գտնվում էր Մեծ Քնի շրջանում։ Աշխարհը կորած էր մթության մեջ, կարծեք թե մի մեծ սև ալիք իր տակովն էր արել։ Ոչ մի հնչյուն չէր ընդհատում խոր լռությունը։

Գուցե երկիրը բոլորովին չարթնանար, եթե սպիտակ ամպը պատճառ չդառնար։ Հանկարծ սպիտակ ամպը բացեց աչքերը և ոչինչ չտեսնելով, բացի մթությունից, թողեց հյուսիսի իր տունը և զգույշ փնտրելով իր ուղին, դանդաղ ճամփա ընկավ արևելքի ուղղությամբ։

Շուտով վտանգ պատահեց։ Մի ահավոր սև ամպ սլացավ դեպի արևելք։ Դա Մեծ Քնի պահապանն էր, միակը, որ կարող էր թափանցել մթության մեջ և մնալ արթուն, որպեսզի հսկի օտար ոտնձգություններից։ Հենց նկատեց սպիտակ ամպին, որ խարխափելով ու մաքառելով անցնում էր երկնքով, կատաղեց ինչպես վայրի կատու և առաջ նետվեց հանցագործին պատժելու։

Նրանք ընդհարվեցին ուղիղ հնդիկների երկրի վրա։ Սև ամպը ոստնեց իր սպիտակ եղբոր վրա և սկսեց հարվածների տարափ տեղալ։ Սպիտակ ամպը տեղի չտվեց, ինքն էլ հարձակվեց նրա վրա։

Միայն Մտնիտուին էր հայնտնի, թե ինչով կվերջանար կռիվը, եթե այդ պահին մի տարօրինակ, անսպասելի բան չպատահեր։ Երբ ամպերն ընդհարվեցին, նրանցից քրտինք ծորաց, քրտինքի կաթիլները մեկը մյուսին միանալով՝ դարձան անձրև ու թափվեցին ներքև։

Անձրևը կյանք բերեց հնդիկների երկրին։ Կենդանիները դուրս թափվեցին հողի ընդերքից, ուր բանտարկվել էր նրանց Մեծ Քունը։ Ջուրը, որ ցած էր թափվում երկնքից, փոս էր առաջացրել երկրի վրա, բոլոր մագլցելով հազիվ դուրս եկան այնտեղից։

Այժմ թվում էր, թե նրանք կապրեն խաղաղ ու երջանիկ։ Նրանք որսավայրերը բաժանեցին իրար մեջ մեծհարթավայրերից սկսած՝ լեռների ու ձորերի վրայով, մինչև ճանապարհը, որ տանում էր դեպի ձյունե երկիր և սկսեցին կառուցել իրենց սեփական տները։

Բայց մի բան դեռ պակասում էր աշխարհում, մի բան, որ ոչ ոք դեռ չէր տեսել։ Այդ լույսն էր։ Ոգիները փախցրել էին լույսը Մեծ Քնի ժամանակ, այդ պատճառով էլ ամբողջ աշխարհը մնացել էր մթության մեջ։

Բարեբախտաբար սպիտակ ամպի մի փոքրիկ կտոր դեռևս մնացել էր երկնքում։ Նա այնքան էր հոգնել մեծ կռվիեց հետո, որ հազիվ էր շարժվում։ Սպիտակ ամպը կանեչց իր ընկներին՝ կապույտ և դեղին ամպերին։

ԿԱպույտ ամն ապրում էր հեռու, աշխարհի հարավային ծայրին, իսկ դեղինը՝ գտնվում էր արևմուտքում։ Նրանք երկուսով արթնացան և շտապեցին դեպի սպիտակ ամպը, այնքան արագ, որքան քամին կարող էր տանել նրանց։

― Աշխարհն արթնացավ Մեծ Քնից,― բացատրեց սպիտակ ամպը, ողջունելով նրանց։― Այժմ հարկավոր է լույս, այդ էր պատճառը, որ ձեզ օգնության եմ կանչել, եկեք լուսավորենք հնդիկների երկիրը։

― Օ՜, բայց մենք շուտ կհոգնենք,― բողոքեց կապույտ ամպը։

― Չեմ կարծում, թե ես կարող եմ մի տեղում երկար ժամանակ դիմանալ,― ավելացրեց դեղին ամպը։

― Մի՛ անհանգստացեք, մեր լույսը շատ թույլ է և հազիվ թե որևէ մեկին բավարարի։ Շուտով մենք ինչքան ուզենանք, կթափառենք երկնքով։

Նրա ընկերներն այլևս չդժգոհեցին։ Ցած իջնելով, որքան հնարավոր էր, իրենց գունավոր լույսերը գցեցին երկրի վրա։ Մի փոքրիկ լույս երևաց աշխարհում, իսկ կենդանիները հասկացան, որ իրենց առջև դժվար խնդիր է դրված՝ բերել իսկական լույսը։

Ո՞վ է բերել արևը

Հին օրերին, ինչպես մենք տեսանք, երկնակամարում ո՛չ Արևն էր փայլում, ո՛չ էլ Լուսինը։ Ոչ ոքի չէր հաջողվում մի բան անել մթության պատճառով, միայն բուն էր ընդունակ իր ճանապարհը լուսավորելու սեփական աչքերով։

Կոյոտը քանի գնում հյուծվում էր։ Թեև ամեն օր որս էր փնտրում, բայց երբեք նրան չէր հաջողվում նապաստակ բռնել։ Ստիպված յոլա էր գնում պատահաբար հանդիպած ճպուռով և մի փոքր հագեցնում էր իր քաղցը։ Հետո հուսալքված նստում էր իր որջի առաջ և սովալլուկ աչքերով շուրջն էր նայում։

Հանկարծ նրա ականջին հասավ հզոր թևերի շփշփոցը։ Արծիվն էր գալիս նրան տեսության։

Կոյոտը խոնարհվեց նրան և ասաց․

― Օ՜, ինչ անսպասելի պատիվ։ Բարի գալուստ, եղբայրս։ Ինչպես կուզեի հյուրասիրել ձեզ, բայց ափսո՜ս ոչինչ չունեմ, բացի կրծած ոսկորներից։ Ես ուղղակի սովամահեմ լինում, քայլել չեմ կարողանում այլևս, իսկ դուք լավ եք երևում։ Շատ կցանկանայի ձեզ հետ որսի գնալ։

Արծիվը ոտքից գլուխ չափեց կոյոտին ու մտածեց․

― Իսկական խրտվիլակի է նման, միայն կաշին է ու ոսկորները։― Եվ բարձրաձայն ասաց,― այո, մենք կարող ենք միասին աշխատել, բայց դու պետք է օգնես ինձ։

― Իհարկե, ինչպես հրամայեք,― գոչեց կոյոտը և գրկելով արծիվին իր նիհար թաթերով, ուրախությունից համարյա խեղեց նրան։

Հաջորդ օրը երկուսով միասին դուրս եկան որսի։ Արծիվը սավառնում էր բարձր երկնքով, հենց նկատում էր որսը իսկույն գլխիվայր ցած էր խոյանում։ Կոյոտը ոչինչ էլ չէր որսում, չէր էլ օգնում։ Նա բավարարվում էր արծվի ձեռք բերած ավարտը կիսելով։

― Ես քեզ նման անարժան օգնականի կարիք չեմ զգում,― մի օր բարկացավ արծիվը,― դու նույնիսկ նեղություն չես կրում ոսկորները թաղելու, թողնում ես գետնին թափած։

― Ի՞նչ կարող եմ անել, այնպես մութ է, որ նույնիսկ քթիս ծայրը չեմ տեսնում,― ասաց կոյոտը,― մեզ լույս է պետք։

― Դու ճիշտ ես,― համաձայնեց արծիվը,― լսել եմ, որ հեռու արևմուտքում երկու մեծ լույս կա պահված, մեկը կոչվում է Արև, իսկ մյուսը՝ Լուսին։ Եկ այնտեղ, ես համոզված եմ, որ կգտնենք նրանց։

Շատ չանցած երկուսով ճանապարհ ընկան։ Նրանք քայլում էին, քայլում (ավելի ճիշտ կոյոտը, որովհետև արծիվը թռչում էր), մինչև որ հասան մի ընդարձակ գետի։ Արծիվը թափահարեց թևերը և իջավ հակառակ ափին։ Կոյոտը շվարած կանգնած մնաց պղտոր ջրի ափին և կարծես թե պատրաստվում էր ջրի մեջ թռչել։ Այդպես էլ արեց։ Կոյոտի գլուխը վեր ու վար էր լինում, աչքերը դուրս էին պրծել, նա աշխատում էր չորս թափերով լողալ։

Հենց որ կոյոտը իր ոտքի տակ ցամաք զգաց, զայրացած գոչեց․

― Ես համարյա թե խեղդվում էի, իսկ դու հանգիստ նստել ես։ Ինչո՞ւ ինձ էլ չանցկացրիր ջուրը։

― Ինչո՞ւ ինձ նման դու էլ փետրավոր չես, որ թռչեիր ու անցնեիր ջուրը,― և արծիվը գոհունակությամբ թափահարեց թևերը։

― Ապո՛ւշ,― փրփրեց կոյոտը բարկությունից,― հետաքրքիր է, թե դու ի՞նչ կանեիր, եթե իմ փոխարեն լինեիր։

Բայց իսկույն զգաց, որ խելացի չի գտնվի, եթե արծվին բարկացնի․ վրեջ տվեց բողոքներին և նորից շարունակեցին ճանապարհը։

Երկիրն սկսեց աստիճանաբար փոխվել նրանց շուրջը, ամայի բլուրների ու ժայռերի ուրվագծերը ավելի ու ավելի որոշակի դարձան։ Նրանք մոտենում էին լույսին։ Արծիվն սկսեց ավելի ու ավեիլ ցածր թռչել։ Կոյոտը վազեց բարձրացավ մի բլրակի վրա, որտեղից նրան չէին նկատի և տեսավ, որ ներքևում, անտառի մեծ բացատում, բազմաթիվ տարօրինակ էակներ են թռչկոտում, երգում ու պարում։ Նրանք ներկված էին այնքան գարշելիորեն, որ կոյոտի մազերը սարսափից բիզ֊բիզ կանգնեցին։

― Կամաց,― զգուշացրեց արծիվը, որ իջել կանգնել էր կոյոտի կողքին,― սրանք չար ոգիներ են։

― Կարո՞ղ է պատահի, որ վնասեն մեզ,― կակազեց կոյոտը սարսափից։

― Վախենալու կարիք չկա, նրանք չգիտեն, որ մենք այստեղ ենք։ Տեսնո՞ւմ ես այն երկու արկղը,― արծիվը ցույց տվեց մեջտեղը, որտեղից ոսկեփայլ լույսի մի շողք էր դուրս ելնում։

― Այդ ի՞նչ է,― հարցրեց կոյոտը։

― Մի արկղում Արևն է պահված, իսկ մյուսում՝ Լուսինը,― բացատրեց արծիվը։

― Դու իսկապես համոզված ես, որ մեզ կհաջողվի․․․

― Մենք պետք է սպասենք, մինչև որ չար ոգիները քնելու գնան, միայն թե դողալուդ վերջ տուր։

Կոյոտը գլուխը թաքցրեց թաթերի արանքում․ նա շատ էր վախեցել չար ոգիներից։

Վերջապես նրանք դադարեցին պարելուց։ Հոգնածությունից ուժասպառ եղած չար ոգիները իրար ետևից վայր ընկան և շատ չանցած բոլորը խռմփացրին։ Արծիվն ու կոյոտը այդ էին ուզում․ արծիվը նետի արագությամբ սլացավ դեպի արկղները, հափշտակեց իսկույն և անհայտացավ ամպերի մեջ։ Կոյոտը վազում էր շնչակտուր, պոչով սրբելով գետինը։

Նա չէր համարձակվում նայել իր շուրջը, մինչև որ հասավ առաջին բլրին․ ոչ ոք էլ չէր հետապնդում նրանց։ Չար ոգիները քնած էին քոթուկի պես, անտեղյակ կատարվածից։

― Հետաքրքիր է, ինչ տեսք ունի Արևը,― ասաց կոյոտն ինքն իրեն,― կամ թե Լուսինը, հավանաբար երկուսն էլ շատ են գեղեցիկ։ Ապա մի փորձ անեմ նայել։― Նա գլուխը վեր բարձրացրեց և ձայն տվեց արծվին․

― Ինչպե՞ս ես, եղբայրս, դեռ չե՞ս հոգնել։

Արծիվը ծիծաղեց և բրձրից պատասխանեց․

― Ամենևին, ես կարող եմ այսպես ամբողջ ճանապարհը գնալ։

― Կարող ես, բայց չէ՞ որ անհարմար է, որ արծիվը կենդանիների առաջնորդը, բեռներ կրի։

― Ոչինչ, ես այդպիսի ձևականությունների ուշք չեմ դարձնում։

― Թող այդպես լինի, իսկ ի՞նչ կասեն ուրիշները, որ քեզ տեսնեն այսպես բեռնված։ Ինձ կմեղադրեն անշուշտ։

ՆԱ խնդրում էր, աղաչում, զանազան պատրվակներ հորինում, ստիպում էր արծվին իրեն տալ արկղները, որպեսզի կարողանա իր հետաքրքրությունը բավարարել։

― Որ այդպես է վերցրու,― ասաց արծիվը, արկղները գետին դնելով,― բայց պետք է շատ զգույշ վարվես,― ավելացրեց նա և նորից խոյացավ դեպի վեր։

Երբ արծիվը իջավ հանգիստ առնելու մոտակա լեռան կատարին, կոյոտը այլևս չկարողացավ զսպել իրեն և կամացուկ բացեց մեծ արկղի կափարիչը։

― Օ՜, ինչ սքանչելի է,― բացականչեց նա,― ի՜նչ տաքություն, ի՜նչ ոսկյա ճառագայթում։ Արի ձեռներս մի փոքր տաքացնեմ,― և կոյոտը թաթը ներս խոթեց։

― Ա՜հ, այրվեցի՜,― հանկարծ գոռաց նա և վախեցած բաց թողեց արկղի կափարիչը։ Մինչև նա կմտածեր մի հնարք գնտել, Արևը դուրս պրծավ արկղից և մի ոստյունով երկինքը հասաց։ Կոյոտը աղաչեց ետ դառնալ, բայց Արևհ սլացավ բարձր֊բարձր, ամենևին ուշք չդարձնելով նրա թախանձանքին։

― Հիմա Լուսնին կուղարկեմ նրա ետևից, որ ետ կանչի,― այս ասելով կոյոտը բացեց երկրորդ արկղի կափարիչը։

Լուսինն էլ Արևի նման անխիղճ գտնվեց՝ բարձրացավ երկինք և թաքնվեց Արևի ստվերի տակ։

Կոյոտը պտտվում էր դատարկ արկղների շուրջը, վախեցած փնտրելով արծվին։ Թռչունների հսկան շուտով վերադարձավ և հանդիմանեց նրան․

― Տե՛ս, թե ի՜նչ արիր։ Հավիտենական լույսի փոխարեն այսուհետև կլինեն գիշեր ու ցերեկ, և այս ամենը այն պատճառով, որ դու բաց թողեցիր Արևին։

Կոյոտը հանցագործի պես խոնահրել էր գլուխը։

― Ների՛ր ինձ, ես չգիտեի,― ասաց զղջալով։― Հետո չար ոգիները չեն կարող այլևս ետ վերցնել Արևը։

― Այդպես է, իհարկե, երբ մտածում եմ,― համաձայնեց արծիվը,― ինչևէ, լավ է ոչ մեկին չպատմես այդ մասին, քանի որ միևնույն է քեզ չեն հավատա։

Հետո արծիվը թափահարեց թևերը, հրաժեշտ տվեց և սլացավ դեպի լեռները։

Կոյոտը ուրախ սուլելով և իր շուրջը նայելով, վազեց դեպի տուն։

Այսպես ծնվեց առաջին օրը հնդիկների երկրում։

Կրակի առասպելը

Արևի ճառագայթները տարածվել էին ողջ հնդկական երկրի վրա, բայց չէին հասնում Խոր Հովտին։ Այնտեղ խստաշունչ ձմեռն էր իշխում, և բոլոր կենդանիները, բացառությամբ թավամազ արջի, Արևի գթությունն էին աղերսում։

Մի գիշեր սոսկալի փոթորիկ սկսվեց․ այնպիսի փոթորիկ, որ ծառեր էր ջարդում և արմատախիլ անում, ժայռեր էր փշրում և իր ճանապարհին ավերում ամեն ինչ։ Սակայն մի փոքրիկ կղզյակի վրա, Մեծ Ջրերի մեջտեղում կանգնած էր միայնակ մի թզենի և անտարբեր երգում էր գարնան երգը՝ ծաղրելով մոլեգնող տարերքը։

Այս բանն ավելի կատաղեցրեց փոթորկին։

― Քեզ կսպանե՛մ,― գոռաց ամպրոպը և հարվածեց քաջ թզենու ուղղակի սրտին։

Ա՛յ քեզ զարմանք, նույնիսկ նրա երգը չդադարեց։ Թզենու սրտում վառվող կրակը երգը փոխանցեց լճի ալիքներին, որոնք հերթով փոխանցեցին ափերին և այնտեղից՝ դեպի հեռուները։

Արդեն փոթորիկը ուժասպառվում էր։ Համարյա արևածագ էր, փոթորիկը հեռացել էր հյուսիս, իր ետևում ավերածություն թողնելով։ Ամպրոպը նույնպես չվել էր փոթորկի հետ, անընդհատ ետ նայելով շանթահարված թզենուն։ Թզենին այլևս չէր երգում, նրա բունն ու ճյուղերը կրակով էին բռնկված և կապույտ ծխի մի սյուն էր երկինք բարձրանում։

Խոր Հովտում բնակվող կենդանիները շուտով նկատեցին այդ ծուխը։

Անգղը թռավ վեր և աչքերը հառեց ծխի կողմը։

― Կրա՜կ,― գոչեց նա,― կրակ կա կղզու վրա։

― Ի՞նչ բան է այդ կրակը, ինչի՞ է նման,― հարցրին մյուս կենդանիները։

― Մի կարմրադեղին բան է և անընդհատ երգում է, ահա ամենը, ինչ գիտեմ կրակի մասին,― պատասխանեց անգղը։

― Կրակը մեր բարեկամն է,― ասաց սարդը,― եթե կարողանանք կրակը բերել մեզ տաք կպահի։ Ուզո՞ւմ եք գնամ բերեմ։

― Ի՞նչ․․․ Դո՞ւ,― ծիծաղեց բուն հեգնանքով,― քո սրունքներն այնքան ծուռտիկ են, մի արջի քուն կտևի մինչև գնաս և վերադառնաոս։ Ես ինքս կգնամ։

Բուն թափահարեց թևերը և շարժվեց դեպի կղզին։

Պարզվեց, որ կրակ բերելը շատ ավելի դժվար էր, քան թվում էր բուին։ Նա վերցրեց շիկացած կրակի մի կտոր և ցավից գոռալով՝ վայր գցեց անմիջապես։ Նա խանձել էր իր փետուրները և շատ ուրախ կլիներ, եթե տուն վերադառնար առանց նոր փորձանքի։ Երվ վերադարձավ, անմխիթար կերպով մի ճյուղի նստած՝ ջանում էր արդարացնել իրեն։

― Կրակը մեր բարեկամը չէ, նա նույնիսկ չուզեց ինձ հետ խոսել, քիչ էր մնում սպաներ ինձ։

― Ես դիմացկուն մաշկ ունեմ,― պարծեցավ ակնոցավոր օձը,― գնամ տեսնեմ ինչ կարող եմ անել։

Բայց նա էլ այրվածքներ ստանալով իսկույն ընկրկեց։

― Կրակը արտակարգ ուժ ունի,― բացատրեց նա մյուսներին, երբ վերադարձավ ձեռնունայն,― ամբողջովին այրեց ինձ։

― Դուք ինձ մոռացե՞լ եք։ Ես արտակարգ ուժ ունեմ, և ո՞վ գիտե, գուցե ինձ հաջողվի կրակը բերել։ Ես գիտեմ նրա հետ վարվելու ձևը,― ասաց սարդը։

Թեև ոչ ոք չհավատաց, բայց ոչ մեկն այս անգամ չփորձեց նրան հեգնել, բոլորն էլ ուզում էին տեսնել, թե նա ինչպես կկատարի իր խոստումը։

Սարդը չշտապեց գնալ։ Ամենից առաջ մի մեծ պարկ ճարեց և խնամքով ծալելով, կապեց իր մեջքին։ Հետո ճանապարհ ընկավ։

Նրա ճանապարհորդությունը երկար տևեց։ Սարդի ծռմռված սրունքները դժվարությամբ էին հաղթահարում հանդիպող խոչընդոտները, և երբ մտավ ջուրը, ալիքները նրան այս ու այն կողմ էին շպրտում, նա աշխատու էր, որ իր մեջքի բեռը իրեն ջրի հատակը չքաշի։

Մի փոքր հանգստանալուց հետո սարդը վճռական գործի անցավ։ Իր կապոցից հանելով մի երկար թել՝ կամաց֊կամաց փաթաթեց ամենաշիկացած կտորին և սկսեց մի կախարդական պար պարել, որպեսզի թելը չբռնկվի։ Երբ վերջացրեց, թանկագին ավարը դրեց կապոցի մեջ և վերադարձի ճամփան բռնեց։

Բոլոր կենդանիները նրան էին սպասում։ Նրանք անհամբեր հետաքրքրությամբ շրջապատեցին սարդին տեսնելու, թե ի՞նչ է արել։ Սարդը թափ տվեց կրակը կապոցից և ասաց․

― Քաջ թզենին մի այնպիսի բարեկամ է ուղարկել, որ ամենադաժան ցրտին էլ մեզ կտաքացնի, բայց մենք պետք է խնամենք նրան և կերակրենք, այլապես կսառչի։

― Հուսով եմ, որ շատ չի ուտի,― ասաց արջամուկը, վախենալով, որ իր բաժնի կեսը կրակին կտան։

― Մի անհանգստացիր, կրակը միայն չոր փայտ է ուտում,― հանգստացրեց նրան սարդը։

― Օհո՜, բայց քիչ առաջ փոթորի էր և ամբողջ փայտը թրջված է։

― Ես նրան կտամ իմ կեղևը, որ թաց էլ է վառվում,― ասաց սոճին՝ պոկելով կեղևի մի մեծ, սպիտակ կտոր։

Սկյուռը պոկեց մի մեծ շերտ և մոտեցրեց կրակին։ Դեղնակարմիր ծուխ բարձրացավ․ սկսեց վառվել։

Այն ժամանակվանից կրակը երբեք չի հանգել։ Ցերեկները սկյուռը պահում էր կրակը, իսկ երեկոյան բոլորը հավաքվում էին նրա շուրջը և երգում մի երգ, որին, եթե ուշադրությամբ ականջ դնեիք, կտեսնեիք, որ մասնակցում էր նաև կրակը․

Երբ որ կրակնէ բոցկլտում պայծառ,
Մենք սիրով նրա շուրջն ենք հավաքվում,
Լսում տերևների երգը անդադար․
Մեր բարեկամն է կրակը կյանքում։

Մեծ ջրհեղեղ

Մի անգամ ձմռանը, երբ դեռ աշխարհը շատ էր երիտասարդ և անփորձ, սկսեց ձյուն տեղալ։ Փաթիլ֊փաթիլ թափվեց երկնքից և գյուղը դարձավ անճանաչելի։ Ձյուն ծածկեց ծանոթ ճանապարհները, սփռվեց ամբողջ հարթավայրով մեկ, ջնջեց, անհետացրեց գետերը։

Կենդանիները նստել էին կրակի շուրջը, մորթուց պատրաստված վրանում և մտածում էին, թե ինչպե՞ս անեն, որ նորից ետ բերեն տաք եղանակը։ Ոչ մեկը չէր կարողանում հանրը գտնել։ Վերջապես սկյուռը խոսեց․

― Գիշերը մոտենում է, կրակն էլ հոգնել է, չի երգում այլևս։ Գնանք քնելու։ Թող լույսը բացվի՝ բարին էլ հետը։

Կենդանիների մեծ մասը քնելու գնաց։ Սյուռը կրակի մոտ նստած, դունչը թաթերին հենած, տաքությունից ննջելով, մի տարօրինակ երազ տեսավ։ Երազում մի արջ շրջում էր աշխարհի շուրջը, հենց այն արջի նման, որ ապրում էր լճի մյուս կողմում։ Այդ արջը ինչ որ գտնում էր, գցում էր մի մեծ պարկի մեջ։ Պարկի մեջ հավաքել էր սունկեր, բզեզի մեղր, տաք եղանակը։ Անհրաժեշտ էր փախցնել պարկը։

Սկյուռը իսկույն բացեց աչքերը, համոզվելու համար, հո երազը չի մոռացել։

― Վեր կացե՛ք բոլորդ,― գոչեց նա,― ես գիտեմ, թե ո՛վ է խլել տաք եղանակը։

Նրա ձայնը արթնացրեց նույնիսկ հայտնի քնամոլ գորշուկին, որն իսկույն նստեց և լարված ուշադրությամբ ականջ դրեց։

― Երազում տեսա, որ տաք եղանակը արջը թաքցրել է իր պարկում։ Հարկավոր է շտապ բռնել նրան,― ասաց սկյուռը։

― Եկեք նավակով անցնենք լիճը,― առաջարկեց աղվեսը։

Բոլորը դուրս թափվեցին վիգվամներից, նավակները ջուրը իջեցրին և անմիջապես ճամփա ընկան։

Արջի որջը դատարկ էր երևում։ Նրանք երկար սպասեցին դրսում, թեև ուշադիր ականջ էին դնում, բայց ներսում միայն լռություն էր։

Առաջինը սկյուռը ներս նայեց և ուրախության ձայներ արձակեց՝ պարկը դրված էր այնտեղ, անկյունում, ճիշտ իր երազի նման։ Նա կանչեց մյուսներին․

― Եկե՛ք, օգնե՛ք ինձ։

Պարկը շատ ծանր էր, միայն կարիբուն կարող էր շարժել։ Նա բարձրացրեց և դրեց նավակի մեջ։

― Իմացած եղեք, որ արջը գլխի կընկնի և կգա ետևից,― ասաց աղվեսը,― ձեզնից ո՞ւմ ատամներն են ամենասուրը։

― Իմը,― պատասխանեց մի փոքրիկ ծվծվան ձայն։

― Քո՞նը, մկնի՛կ։

― Այո, իմ ատամները բոլորից սուր են,― ասաց մուկը գոհունակությամբ։

― Շատ լավ, դու կգնաս և կկրծես արջի թիակը, բայց այնպես, որ արջը ոչինչ չնկատի։

Մուկն անմիջապես աշխատանքի անցավ և շատ չանցած անցք բացեց թիակի լայնացող մասում։

― Շտապի՛ր, շտապի՛ր,― գոչեցին կենդանիները,― երբ լսեցին արջի մռնչոցը։

Մուկը դեռ չէր հասցրել գործը վերջացնել, երբ դրսիցլսեց արջի ոտնաձայնը։ Նա իսկույն դուրս փախավ որջից և իրեն գցեց նավակը։

Նրանք շատ չէին հեռացել ափից, երբ կատաղի մռնչյուն լսվեց։

Արջը նկատելէր գողությունը։

― Սպասեցե՛ք, ա՛է թե կբռնեմ ձեզ,― գոռում էր արջը նրանց ետևից։ Նա վերցրեց թիկաը, նավակը ջուրը իջեցրեց, ինչպես մի թեթև կեղև և սկսեց կատաղորեն թիավարել, ամեն մի ճողփյունով հասնելով փախճողներին։ Եվս մի քանի հարված և նա ափ կհասներ։ Բայց հենց այդ ժամանակ թիակը երկու կտոր դարձավ, նավակը շրջվեց, արջը ջուրն ընկավ և խեղդվեց։

Կենդանիները փրկվեցին։ Երբ հասան լչի մյուս ափը, կարիբուն նավակից հանեց պարկը և կապն արձակեց։

Տաք եղանակը իսկույն դուրս թռավ և տարածվեց գյուղով մեկ։ Ձյունն արագորեն սկսեց հալվել։ Շուտով շուրջը լցվեց ջրով, բոլոր առուները, գետերը միացան և հեղեղեցին հովիտները։ Լճերի ջրերը դուրս եկան ափերից, և քշեցին տարան ամեն բան, ինչ հանդիպեց ճանապարհին։ Բոլոր կենդանիները փախան, ապաստան գտան բարձր լեռների գագաթներին, որոնք չոր էին մնացել։

Ջրհեղեղը տարածվեց ամենուրեք, ջրի երեսին մնացին միայն բարձունքները։ Կենդանիները խորհրդակցեցին, որ մի ճար գտնեն։ Նրանք հույս ունեին, որ ջուրը աստիճանաբար կիջնի, բայց այդպես չեղավ։

― Ես ուզում եմ իջնել ջրի հատակը ու այնտեղից հող բերել, թե չէ բոլորս կոչնչանանք,― ասաց ջրասամույրը։

Նա խոր շունչ քաշեց և սուզվեց ջրի տակ։ Երկար ժամանակ նա չէր երևում։ Հետո վերջապես դուրս թռավ ջրի երեսը և թքելով ու փնչացնելով հայտարարեց․

― Ափսո՜ս, ես չկարողացա հատակը գտնել, թող մի ուրիշը փորձի։

Գայլաձուկը ցանկություն հայտնեց գնալու․ նա ավելի շատ ժամանակ կորցրեց, բայց էլի անհաջող, ինչպես ջրասամույրը։

Հերթը հասավ բադին։ Սա իջավ ջրի հատակը, ինչպես մի քար։ Ճամփորդությունը անվերջ թվաց նրան, իսկ երբ ուզում էր վերադառնալ, հանկարծ ոտքը գետնին առավ։

Ճիշտ է, նա շատ հող չկարողացավ թրջված ոտքերով բերել, բայց և այնպես ճանապարհը գտավ և կարող էր մյուսներին առաջնորդել։ Այսպիսով, կենդանիները շուտով կարողացան ջրի հատակից դուրս բերել ամբողջ հնդկական երկիրը և տուն վերադառնալ Մեծ Ջրհեղեղին հաղթած։

Ինչպես աշխարհ եկան հնդիկները

Ինչպես աշխարհ եկան հնդիկները

Դուք երևի զարմանում եք, թե ինչպես է, որ հնդկական երկրի մասին իմ զրույցների մեջ բոլորովին մոռացել եմ հնդիկների մասին։ Բայց ո՜չ, չեմ մոռացել։ Նրանք այդ ժամանակ ապրում էին ամպերից վեր և չէին նկատում, թե աշխարհում ինչ է կատարվում։

Այդ ժամանակ հնդիկները ոչինչի կարիք չունեին, նրանց միակ հոգսը այն էր, որ գտնեն գեղեցիկ, կլոր ամպի մի կտոր և գիշեր ցերեցկ ճոճվեն դրա մեջ։

Բայց ինչպես մարդիկ միշտ սովոր են դժգոհել, այստեղ էլ կային այնպիսիները, որ բավականություն չէին գտնում այդքան խաղաղ կյանքի մեջ։ Նրանց սկսեց հետաքրքրել, թե ինչո՞ւ Արևը խաղաղ գիշերն է միայն մտնում իր վիգվամը։ Ինչո՞վ է նա զբաղված լինում ամբողջ օրը։ Հնդիկներից ամենաքաջը՝ Շագոդիվեգը, հետախույզ ուղարկեց բովավառ սկավառակին հետևելու։ Հետո կանչեց բոլոր որսորդներին։

― Մենք պետք է մի թակարդ պատրաստենք և բռնենք Արևին։ Պատվիրեք ձեր հասրանցուներին, որ թավշյա ամպերից ամուր պարան հյուսեն, որպեսզի Արևին կապենք։

Շագոդիովեգի առաջարկը ընդհանուրի հավանությանը չարժանացավ։ Շատերը նույնիսկ գլուխները չբարձրացրին գրքերից ու թերթերից, շարունակեցին կարդալ, մի քանիսն էլ ինչ որ բաներ քրթմնջացին այդ հիմար առաջարկի վերաբերյալ և թողեցին հեռացան։

Այսպիսով, Շագոդիովեգին շատ քչերը պաշտպանեցին։ Մինչ այդ նրա ուղարկած հետախույզները վերադարձան լավ լուրով։

Արևի ճանապարհը շարոյնակվում էր ուղիղ դեպի երկնքի ծայրը և այնտեղ անհետանում էր մի խոշոր բացվածքում, որտեղից այրվածքի հոտ էր փչում։ Հենց այդ տեղն էլ շատ հարմար էր թակարդի համար։

Թակարդը ամպերի մեջ տեղափոխելը նրանցից բավական ժամանակ խլեց։ Շատ ավելի հեշտ կլիներ, եթե թակարդը տեղավորեին Երկրի վրա, ուր մի մեծ քար բավական էր, որպեսզի թակարդը չընկներ, իսկ այստեղ հարկավոր էր հսկայական ամպի կույտերը իրար վրա դիզել և հեռացնել չարագործ քամուն, որ չքշեր տաներ թակարդը։

Որսորդները դեռ նոր էին մտել իրենց դիրքերը, երբ Արևը մոտեցավ բացվածքին։ Նրա ճառագայթները, որ առաջ այնպես հաճելի էին, փափուկ մորթու հպումի նման, այժմ սկսեցին այրել։ Տաքությունը շուտով անտանելի դարձավ, բայց որսորդներից ոչ մեկը չհեռացավ իր դիրքից։ Արևը ավելի ու ավելի էր մոտենում։

― Շրը՛խկ,― խլացուցիչ ձայնով փակվեց թակարդը։ Որսորդները կայծակի արագությամբ վրա տվեցին, և մինչև հսկան գլխի կընկներ թե ի՞նչ է պատահել, նա արդեն ամուր կապված էր։

Հենց Արևը հասկացավ, որ ծուղակում է, սարսափելի զայրացավ, սկսեց կատաղորեն քաշքշել պարանը, կրակներ ցայտեցնել չորս կողմը։ Սակայն նա անզոր էր։

Շագոդիովեգը իր ռազմիկներին թախանձում էր հավաքել իրենց ուժերը։ Վազելով օգնության եկան կանայք ու երեխաները։ Բոլորը միասին ձգեցին պարանը։

Արևը խիստ կատաղեց։ Երկինքը նրանց ոտքի տակ ճոճվում էր։ Թակարդը թուլացավ։ Նրանք ընկնում էին, նորից ելնում։ Երկինքը ծառս էր լինում կատաղի մուստանգի պես։

Մի քանի երկչոտ հոգիներ, վախից գունատված, թաքնվել էին։ Հանկարծակի նրանցից մեկը վերցրեց բրիչը և հարվածեց երկնքին։ Ահեղ պայթյուն լսվեց, կայծակը խփեց և որսորդներն ու Արևը գլորվելով, դեպի երկիր սլացան։

Սպիտակամորթները ազատ շունչ քաշեցին։ Հավաքելով իրենց ցրված թղթերը, հարմար տեղավորվեցին ամպերի մեջ և սկսեցին կարդալ, ասեց ոչինչ էլ չէր պատահել։

Այդ նույն ժամանակ Շագոդիովեգը և իր ընկերները կառչած պարաններից կախվել էին երկնքից, համոզված, որ հասել է իրենց վերջին ժամը։

Բայց Արևը, որ ամենահզոր ռազմիկն էր, գթաց նրանց։

― Դուք պայքարեցիք արիաբար, նույնիսկ ամենակիզիչ կրակի ժամանակ, այդ պատճառով էլ ձեր մաշկը կարկիր ներկվեց,― ասաց Արևը,― փոխարենը ես նվիրում եմ ձեզ մի երկիր, որ կերլու է ձեր անունը, խիզախ կարմրամորթների՝ հնդիկների անունը։

Երբ Արևը խոսում էր, Շագոդիովեգը զգաց, որ պարանը իջնում է։ Շագոդիովեգը ավելի ու ավելի էր ներքև իջնում, մինչև վայրէջք կատարեց կակուղ մամուռի վրա։ Մյուսները հետևեցին նրան։

Երբ վերջին հնդիկը երկիր իջավ, Շագոդիովեգը՝ նրանց առաջին առաջնորդը, կանգնեց և արտասանեց իր հիշարժան ճառը․

― Ահա իմ առջև փռված է երկրներից ամենագեղեցիկը։ Գնացե՛ք և այնտեղ խփե՛ք ձեր վրանները, խարույկները վառեք և իրար նկատմամբ, ինչպես և վոլոր մարդկանց նկատմամբ, վարվեք եղբայրաբար։ Ինչքան շատ լինեն խարույկները, այնքան ավելի հյուրընկալ կդառնա երկիրը, ավելի հաստատ կլինի ձեր եղբայրությունը, ավելի հուժկու ձեր ուժը։ Վա՜յ ձեզ, եթե թույլ տաք, որ այս կրակները հանգչեն։ Այն ժամանակ անհոգի սպիտակամորթները, նույնիսկ փոքր թվով, կխաբեն ձեզ, ինչպես պատահել է նախկինում։

Հնդիկները հետագայում մեծ զգացումով էին հիշում իրենց առաջնորդի իմաստուն խորհուրդները և հաճախ պատմում էին երեխաներին, թե ինչպես աշխարհ եկան հնդիկները։ Երեխաներն էլ իրենց հայրերի խոսքը փոխանցեցին սերունդից սերունդ, մինչև զրույցը դարձավ լեգենդ, որը դարերի խորքից հասավ ինձ, իսկ հիմա էլ՝ ձեզ։

Սպիտակ հետքեր երկնքի վրա

Ոչ ոք չի կարող հիշել, թե ինչպես պատահեց, որ սև արջ Վակինին հաղթեց իրենից ուժեղ գորշ արջ Վակինուին։ Սև արջերն ասում են, որ Վակինին հենց նոր էր ուզում ճաշակել մրջնանոցի պարունակությունը, երբ Վակինուն մոտեցավ և միանգամայն կոպիտ ձևով թաթը դրեց վրան։ Դրան հաջորդեց կատաղի գզվռտոցը, գորշ և սև մազերը ցրիվ եկան այս ու այն կողմ։ Վակինին, իհարկե, իրավացի էր, քանի որ ոչ մի կենդանի իրավունք չուներ դիպչելու մյուսի ավարին։

Այսպիսով Վակինուն արդարացիորեն պատժվեց։ Բայց այդ դեռ բոլորը չէր․ նա որպես պարտված ռազմիկ պետք է ընդմիշտ թողներ իր ընկերներին և հեռանար։

Վակինուն լալիս էր, ողբում, բայց հնդիկների օրենքները անողոք են։ Նա պետք է հեռանար։ Դժվարութամբ անցնելով ծանոթ գետերը, նա վերջին անգամ իր հայացքը ձգեց հարազատ մայրիներին, հրաժեշտ տվեց հովիտներին, ուր անց էր կացրել իր ամբողջ կյանքը։

Արցունքների պատճառով նա լավ չէր տեսնում և չնկատեց, որ գնում է դեպի Ձյան Երկիր։ Հանկարծ Վակինուն խրվեց մի խոր ձյունկույտի մեջ։ Մեծ դժվարությամբ դուրս եկավ, սրբեց աչքերը և շուրջը նայեց։

Ոչինչ չկար այնտեղ, բացի սպիտակաթույր ձյան կույտերից։

― Երևի այստեղ մի հետք կգտնեմ,― ասաց արջն ինքն իրեն և շարունակեց ճանապարհը։ Նրա գորշ մուշտակը ձյունից, սառույցից և քամուց բոլորովին սպիտակել էր։

Վակինուն ոչինչ չէր նկատում, նա քայլում էր ու քայլում մինչև որ հասավ մի տարօրինակ երկիր, ուր մութ ու ցրտաշունչ գիշեր էր։ Հեռվում, ինչ֊որ տեղից մրրկի ձայն էր լսվում, իսկ այդտեղ ոչ մի ծպտում չկար, բացի սառած ձյան վրա քայլող ոտքերի ճռճռոցից։

Նրա վերևում փայլում էր գիշերային երկինքը, իսկ հեռվում, Ձյան Երկրի ծայրին և ամպերում, մի սպիտակ հետք էր երևում, որ բարձրանում էր դեպի երկինք։

Վակինուն վազեց, նրա ոտքերը հազիվ էին շոշափում գետինը։ Մի ոստյուն ևս, ահա արդեն երկնքում է, ուր մուշտակից թափ տալով ձյունը, թեթև, ինչպես փետուր, լսացավ վեր ու վեր։

Կենդանիները, որ արթուն էին այդ գիշշեր, առաջին անգամ տեսան մի ճերմակ ու լայն հետ երկնքում և նրա վրա՝ մի գորշ արջ։

― Վակինուն հայտնաբերել է Մեռած Ոգիների կամուրջը և գնում է դեպի Երկնային Որսավայրեր,― ասաց Վակինի խելացի սև առջը։

Գորշ արջը իսկապես որ գնաց Երկնային Որսատեղերը։ Միակ հետքը, որ նա թողեց, ձյունն էր որ թափ էր տվել իր մուշտակից։ Այդ սպիտակ ձյունը այնտեղ էլ մնաց մինչև օրս։ Նայեցեք վե՛ր, կտեսնե՛ք։

Սպիտակամորթները խոսում են Ծիր Կաթինի մասին, բայց յուրաքանչյուր հնդիկ գիտե, որ այդ Երկնային Որսատեղերի ճանապարհն է, այն ճանապարհը, որ գծեց Վակինու գորշ արջը։

Ծիածան օձը

Ամեն անգամ, երբ երկնակամարում ծիածան է հայտնվում, բոլորը զարմանում են նրա բազմազան գույների վրա և ուզում են իմանալ, թե որտեղի՞ց է այդ արտակարգ գեղեցկությունը։ Միայն արևմուտքի հնդիկները գիտեն և պատմում են այն հինավուրց լեգենդը, թե ծիածանը ինչպես է առաջացել։

Խեղդող տոթի ժամանակ էր։ Կիզիչ Արևը չորացնում էր անջրդի պրերիան, լճերն ու գետերը ցամաքել էին, և մարդիկ, որ ջանում էին ապաստան գտնել ստվերում, ողբում էին։

― Վա՜յ, մենք կործանվում ենք։

― Կենդանիները ոչնչանում են ծարավից։

― Ձկներն իջնում են ջրի հատակը։

― Նույնիսկ վարդերը այլևս չեն տալիս իրենց սերմերը, բոլորը թոշնում են, թառամում։

Մի փոքրիկ թեփուկավոր օձ լսեց նրանց ողբը։ Նա դուրս եկավ իր թաքստոցից և զարմացնելով բոլորին, խոսեց մարդկային լեզվով։

― Ես օժտված եմ կախարդական ուժով և պետք է օգնեմ ձեզ։ Դուք պետք է վերցնեք ինձ և դեպի երկինք նետեք։

― Բայց կընկնես և կսատկես,― ասաց հնդիկ շամանը, որը մեծ կախարդի համարում ուներ և չհավատաց օձին։

― Ոչ, ես չեմ ընկնի, կկառչեմ երկնքից և կաշխատեմ այնտեղից ձյուն կամ անձրև պոկել, որովհետև վերևում մարգագետինները կապույտ սառցից են,― պատասխանեց օձը։

― Դրա համար դու շատ փոքր ես,― դժգոհեց շամանը նորից։

― Ես կարող եմ ձգվել, երկարել ամբողջ հորիզոնով մեկ,― պնդեց օձը,― վերցրեք ինձ և վեր նետեք։

Շամանը այլևս չխոսեց, վերցրեց կծկված օձին և ինչքան ուժ ուներ նետեց դեպի անամպ երկինքը։

Օձը հենց որ բարձրացավ, սկսեց երկարել երկնքով մեկ, գլուխը և պոչը կորվեցին դեպի երկիրը, իսկ ողնաշարը, քերծելով կարծր սառույցը, բարձր երկնքում աղեղ կազմեց։

Օձի մարմինը սկսեց փոխվել զանազան գույների՝ կարմիր, կանաչ, կապույգ, դեղին, ծիրանագույն։ Երկնքի սառույցը աստիճանաբար հալվեց և բարեգութ անձրևը տեղաց երկրի վրա։

Ամեն ինչ նորից կենդանացավ՝ ջրերը լցվեցին չորացած գետերը, կենդանիաները վերադարձան իրենց հարազատ վայրերը, վարդերը բացվեցին և տարածեցին իերնց բույրը։ Իսկ հնդիկները հրճվանքով վեր բարձրացրին իրենց դեմքերը և այնպես պահեցին, որ անձրևը թրջի իրենց, հետո սկսեցին պարել ի պատիվ օձի, որ այն օրվանից մինչև հիմա աղեղվում է իր ճկուն մարմնով, իչպես գունավոր ժապավեն, երբ արևոտ օրերին անձրև է տեղում։

Կորած երեխաները

Լայնարձակ հովտում ազատ, անկաշկանդ արածում էր գյուղի նախիրը։ Անասունները միայն խուսափում էին գետափին գտնվող մենավոր խրճիթից։ Կարծես թե այնտեղ ոգիներ էին բնակվում։

Յոթ եղբայրներ էին ապրում այդ խրճիթում, բոլորն էլ աղքատ, ինչպես մկներ։ Նրանց հայրը հազվադեպ էր որսից լիքը ձեռքով տուն վերադառնում, և տղաները ուտելու փոխարեն ստիպված երգ ու պարով էին սնվում։

Եղբայրները շոր էլ չունեին, մինչդեռ հարևան գյուղի տղաները ամեն գարնան հորթի կաշվից կարած նոր զգեստներ էին հագնում։ Իսկ եղբայրներն աշխատում էին աչքից հեռու մնալ, որ ոչ ոք չտեսնի ու չծաղրի իրենց մերկությունը։

Եղբայրաները հանդգնում էին դուրս ելնել իրենց խրճիթից միայն գիշերները, երբ սկսվում էր նրանց խաղի ժամը։ Խաղում էին, որպեսզի մոռանան դատարակ ստամոքսները։ Գաղտագողի դուրս գալով խրճիթից, ընտրում էին լավ պատսպարված տեղ, ուր գետինը մերկ էր, կոշտ և սովորաբար նախքան խաղի սկսելը կրակ էին վառում, որ հաղթահարեն սառնամանիքը։

Ամբողջ օրը սոված մնալով, գիշերները աշխատում էին խնջույք անել, որն, իհարկե, խաբուսիկ էր լինում՝ առանց ուտելիքի, կռացած կրակի վրա, երևակությունը կախարդում էր նրանց տապակած հորթի գայթակղիչ պատկերով։ Հետո պարում էին կրակի շուրջը, մինչև մոտենում էր լուսաբացը և նրանց քնելու ուղարկում։

Անցնում էր գիշերը գիշերվա ետևից, բայց երեխաները մնում էին աղքատ ու սոված, իսկ Մեծ Ոգին երբեք էլ չէր անհանգստաում նրանց համար, առանց այն էլ նա շատ հոգսեր ուներ․ աղքատ հնդիկներն անթիվ էին, անհամար։

Դեղին Հորթի ամսվա վերջին երեխաները այնքան հյուծվել, ուժասպառ էին եղել, որ այլևս պարել չէին ցանկանում։

― Վե՛ր կացեք, արթնացե՛ք,― թախանձում էր մեծ եղբայրը մնացած վեցին,― եկեք խորհուրդի կրակ վառենք, գուցե փրկության միջոց գտնենք։

Չգիտեմ, թե քանի խարույկ էր վառվում հնդկական երկրում այդ գիշեր, բայց մեկը վառվում էր մարգագետին եզրին, և յոթ եղբայրները նստած էին նրա շուրջը։ Անցնում էր ժամանակը, իսկ նրանք լուռումունջ սպասում էին։ Վերջապես ամենափոքրը սկսեց խոսել խոր թախիծով․

― Աշխարհը շատ վատ տեղ է, գուցե ավելի լավ կլիներ, եթե մենք հեռանանք նրանից։ Եկեք աղբյուր դառնանք կամ, օրինակ, հող։ Այդ դեպքում մենք խաղաղ կլինենք և ոչնչի կարիք չենք զգա։

― Ոչ, հողը մեռած է, ավելի լավ է ժայռ դառնանք,― առաջարկեց երկրորդ եղբայրը։

― Ժայռերը կարող են խորտակվել,― չհամաձայնեց երրորդը,― եկեք հսկա ծառ դառնանք։

Իսկ չորրորդ եղբայրն այլ կարծիք ուներ․

― Կայծակը մեզ կշանթահարի, լավ է ջուր դառնանք և ապահով լինենք ամեն տեսակ վտանգից։

― Իսկ Արևը՞, նա կարող է չորացնել բոլոր ջրերն ու գետերը, լավ կլինի, եթե գիշեր դառնանք, գիշերը մեզ միշտ ապաստան է եղել։

Նրանց դուր եկավ վերջին միտքը և համարյա համաձայնում էին, երբ վեցերորդ եղբայրն ասաց․

― Ոչ էլ այդ է ամենահարմարը։ Գիշերը միշտ փոխվում է ցերեկվա, ես կցանկանայի ցերեկ դառնալ քան գիշեր։

Եղբայրները լռեցին մի պահ, հետո ամենամեծն ասաց․

― ՄԵզ հայտնի է, որ ցերեկն էլ մշտական չէ, միայն լուրթ երկինքն է հավերժականա, բայց մենք նրան փոխարինել չենք կարող, քանի որ մեկ երկինքը բավական է հնդիկներին, բայց այնտեղ կան բազմաթիվ գեղեցիկ աստղեր, կարծում եմ նրանք ուրախությամբ կընդունեն մեզ և տեղ կտան իրենց մեջ։

Տղաները ուրախացան խելոք խորհրդի համար և համաձայնեցին։

Մնացած փայտերն էլ գցեցին կրակի մեջ, որը մեծացավ, պայծառացավ և լուսավորեց ամբողջ բացատը։

Եղբայրներն էլ հենց այդ էին ուզում, նրանք ոտքի ելան, ձեռք ձեռքի տվին և հանդարտ սկսեցին պարել։

Յուրաքանչյուր քայլ փոխելիս կարծես չքանում էր նրանց հոգնածությունը, ոտքերը շարժվում էին ավելի ու ավելի արագ։ Արդեն գետնին չէին դիպչում․ ձեռք֊ձեռքի տված, մեկ շրջան կազմած, բարձրանում էին վեր։ Ներքևում հեռվից հեռու դեռ հուրհրատում էր կրակը, իսկ նրանք սլանում էին դեպի աստղերը։

Երբ գիշերային երկինքը յոթ եղբայրներին շրջապատեց իր հրաշքներով, նրանք պարը դադարեցրին և իրենց շուրջը նայեցին։ Երկնքում տեսան հեքիաթային յոթ վիգվամներ, որոնք կարծեք հենց իրենց էին սպասում։ Նրանք վազեցին և ամեն մեկը մի վրանի տակ տեղավորվեց։

Ներսում զարմանահրաշ բարիքներ էին սպասում նրանց։ Վիգվամների պատերին, հատակին և ամենուրեք թափված էին անթիվ գեղեցիկ իրեր։ Յոթ եղբայրենրը կանգնել էին շունչները պահած և հիանում էին այդ մոգական հարստություններով, որոնք իրենց համար էին։ Ամեն տեղ կային գեղեցիկ զարդանկարներով թանկարժեք հագուստներ, առաջնորդների փայլուն գլխածածկեր, նուրբ ձևավորված մոքասիններ և համեղ ուտելիքներ։

Տղաները, հագան նոր զգեստներ և նայեցին իրար։

Ա՛յ քեզ հրաշք, նրանց հագուստները իրար նման էին և բոլորն էլ փայլում էին շլացուցիչ ոսկեգույն լույսով։ Եղբայրները զարմացած իրար էին նայում առանց հասկանալու, թե ի՛նչ է պատահել իրենց։ Վերջապես մեծ եղբայրը գտավ անխոս տրված հարցի պատասխանը։

― Եղբայրնե՛ր, կատարվել է մեր ցանկությունը․ կապույտ երկինքը մեզ բերել է իր մոտ և աստղեր դարձրել։

Եվ իսկապես այդպես էր։ Այն օրից սկսած, երբ աշունը գալիս է և մատղաշ ցուլերը դարչնագույն են դառնում, հնդկական երկրի բոլոր երեխաները նայում են կապույտ երկնքին և աստղերի մեջ փնտրում են կորած եղբայրներին։ Նրանք աստիճանաբար հաջորդում են իրար՝ մեծ եղբոր վիգվամը գտնվում է բոլորից վեր, և նրա փայլը կորչում է անսահման հեռվում։

Սպիտակ ջրաշուշանը

Վաղուց, շատ վաղուց, երբ դեռ թմբուկները պատերազմ չէին գուժել հնդիկներին, պրերիայի եզրին մի գեղեցիկ գյուղակ կար։ Այնտեղ տղամարդիկ վաղ առավոտյան որսի էին գնում և երեկոյան տուն վերադառնում հարուստ պաշարով․ կանայք ուտելիք էին պատրաստում, կար անում, իսկ երեխաները արևածագից մինչև արևմուտ խաղ էին անում։ Բոլորն էլ երջանիկ էին և համերաշխ։

Ցերեկները երկար ժամանակ Արևը փայլում էր և ժպտում կարմրամորթների դեմքերին, անձրև թափվում էր միայն այն ժամանակ, երբ պետք էր լինում թարմացնել ձորերի, գետերի, լճերի ջրերը և զովացնել ծառերն ու ծաղիկները"

Բայց տեսեք, թե հետո ինչ պատահեց․

Աստղերը, որ փայլում էին ճամբարի վերևում, լսեցին հնդիկների մասին և որովհետև նրանց լույսը շատ էր աղոտ ու երկիր չէր հասնում, խնդրեցին իրենց առաջնորդին, որ թույլ տա իրենց իջնել և գյուղ գնալ։

Գիշերային երկնքի առաջնորդը Լուսինն էր։ Նրան դուր չէր գալիս, որ իր մարդիկ թափառում են ամբողջ գիշեր և վաղ առավոտյան անկողին մտնում, ինչպես Առավոտյան աստղը։ Երբ այդպիսի դեպք էր պատահում, նա ընդհարվում էր Արևի հետ։ Բայց այդ գիշեր նա արտակարգ լավ տրամադրության մեջ էր և չմերժեք նրանց խնդրանքը։ Աստղերն աշխույժ ծիծաղելով և շատախոսելով սկսեցին պատրաստվել ճամփորդելու և ուշք չդարձրին այն խելացի խորհրդներին, որ Լուսինը տվեց իրենց։

― Դուք կարող եք գնալ ուր ուզում եք, բայց զգուշացեք, որ հանկարծ չշոշափեք գետինը։ Եթե իջնեք գետին, դուք այնտեղ կմնաք և հաջորդ օրը Արևը ձեզ կայրի, կսպանի, որովհետև նրա ճառագայթները ճակատագրական են մեզ համար։

Աստղերը գնացին։ Նրանց բախտից այդ գիշեր Լուսինը կլոր էր, այլապես կկորցնեին ճանապարհը։ Վերջապես հասան հնդիկների ճամբարը և սկսեցին բոլոր կողմերից դիտել։ Հնդիկները քնած էին, միայն մի փոքր տղա, որ ապրում էր ճամբարի ծայրին, դեռ արթուն էր։ Տարօրինակ շշնջոցներ լսելով, նա լարեց ուշադրությունը և վիգվամի տանիքի լուսամուտից դուրս նայեց։ Մի պահ նրա սիրտը կանգ առավ տեսածից․ Ինչքան շատ աստղեր կան և ինչքան մոտիկ։ Նա իսկույն մագլցեց վեր, դեպի վրանի ծայրը և սյունը շարժեց, որ լավ տեսնի։ Սյունը դեմ առավ ինչ որ բանի և շրը՜մփ, վայր ընկավ։ Աստղը ցածրից էր անցնում, ուղիղ վիգվամի վրայից, այդ պատճառով ընկավ գետին և իսկույն դարձավ մի գեղեցիկ, ողբացող աղջիկ։

― Տես, թե ի՜Նչ արիր,― հանդիմանեց նա տղային,― Ես այլևս չեմ կարող իմ քույրերի հետ վերադառնալ և հենց որ լույսը բացվի, Արևի ճառագայթները կգտնեն ինձ և ես կմեռնեմ։

Տղան ապշահար նայում էր նրան։ Այդ ընթացքում աստղերն արդեն հասկացել էին, թե ինչ է տեղիունեցել և խուճապահար ետ էին թռչում, գիտակցելով, որ անկարող են օգնել իրենց տարաբախտ քրոջը։

Արցունքները առատորեն հոսում էին սիրուն աղջկա աչքերից։ Տղան խղճահարվեց։

― Ես քեզ կօգնեմ,― ասաց նա,― ցերեդկը, երբ Արևը դուրս գա ես քեզ կթաքցնեմ իմ վիգվամում և չի կարողանա գտնել։ Իսկ հետո՞ ինչ կանենք։

― Եթե ես կարողանամ իմ գոյությունը պահպանել ցերեկը, երեկոյան կդառնամ ծաղիկ և կգնամ կապրեմ մի բարձր ժայռի կատարին, որտեղից կկարողանամ նայել ձեր ժողովրդին, որովհետև ինձ դուր է եկել ձեր կյանքը։

Նրանք վարվեցին այնպես, ինչպես որոշել էին։ Տղան ամբողջ օրը տանը մնաց և ջանք չխնայեց, որ ամենաթույլ և ամենահետաքրքրասեր ճառագայթն անգամ հանկարծ չթափանցի վիգվամի ներսը։ Հենց որ օրը վերջացավ, աղջիկն իսկույն թռավ ծխնելույզի օդանցքից և շտապեց տեղ գտնել բարձր ժայռի վրա և նրա կտարինհաջորդ օրն անմիջապես մի գեղեցիկ սպիտակ վարդ բուսնեց։

Բոլոր հնդիկները հիանում էին, երբ տեսնում էին գեղեցիկ ծաղիկը, միայն տղային էր հայտնի, որ դա այն փոքրիկ աստղն է, որին նա պահեց իր վիգվամում և պահպանեց Արևի սպանիչ ճառագայթներից։

Շուտով աղջիկը ձանձրացավ մենակությունից, թեև նա գյուղին նայում էր հեռվից և տեսնում ճամբարի կյանքը, բայց ոչ ոք չէր կարող մագլցել ժայռը և զրուցել նրա հետ։ Երբեմն֊երբեմն նրան ընկերակցում էին այն թռչունները, որոնց բույնը այդ կողմերում էր։

Այսպես, նրա մոտ զրուցելու եկավ մի փոքրիկ ցախսարեկ։

― Ես այնպես մենակ եմ այստեղ,― գանգատվեց սպիտակ վարդը,― կարոտ եմ մարդկային ընկերակցության։ Եթե կարողանայի պրերիայում ապրել, շատ լավ կլիներ։

― Եթե այդ է ցանկությունդ, ես կարող եմ օգնել,― պատասխանեց փոքրիկ թռչնակը,― միայն մի փոքր թեքիր գլուխդ, որ քեզ կտուցովս վերցնեմ։

Վարդը հնազանդ թեքեց գլուխը, ցախսարեկը կտուցով վերցրեց նրան և դեպի պրերիա թռավ։

Պրերիայում կյանքն ավելի ուրախ էր։ Հնդիկները, ինչպես և զանազան կենդանիներ այցելում էին սպիտակ վարդին։ Բայց մի օր հանկարծ առավոտյան վաղ սարսափելի ձայներ լսվեցին։

― Շտապե՜ք, շտապե՜ք,― գոռում էին այս ու այն կողմից,― պետք է թաքնվել, գոմեշի նախիրն է գալիս։

Բոլորը վազեցին և թաքնվեցին ով որտեղ կարող էր։ Շուտով հորիզոնում փոշու հսկայական ամպ հայտնվեց, որը աստիճանաբար ավելի ու ավելի մոտեցավ։ Սպիտակ վարդը ահաբեկված գլուխը թաքցրեց տերևների մեջ, որոնք սարսափիցլայնացել էին։ Նախիրն անցավ մրրիկի պես։ Հազարավոր սմբակներ այնպիսի աղմուկ էին բարձրացրել, որ կարծես ամպրոպ ճայթեց։

Երբ վերջապես ամեն ինչ խաղաղվեց, սպիտակ վարդը գաղտագողի դուրս նայեց տերևների արանքից։ Պրերիան բոլորովին ամայի էր դարձել և կյանքի նշույլ անգամ չկար։

― Ես չեմ կարող այստեղ մնալ և այսքան փորձություններ տանել,― ասաց աստղն ինքն իրեն,― ավելի լավ է տեղափոխվեմ լճի վրա և այնտեղ ապրեմ։

Նա պոկվեց գետնից և շատ չանցած ներքևում երևաց փայլող լճի մակերեսը։ Նա ցած իջավ և մակույկի նման հանդարտ սահեց լճի վրայով։

Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան, երբ հնդիկները անցնում էին լճի մոտով, զարմանքով նկատեցին, որ ջրի երեսին սպիտակ ծաղիկներ կան։

― Գիշերային աստղերը ծաղիկներ են թողել,― ասացին երեխաները, բայց խելահաս մարդիկ թափահարեցին գլուխները և ասացին, որ դա սպիտակ աստղն է իջել մեզ մոտ։ Նրանք ճիշտ էին։

Այդ օրվանից աստղն ապրում է լճի վրա սպիտակ ջրաշուշանի տեսքով և հնդիկները Վահբերգվամի կամ Սպիտակ ծաղիկ են կոչում։

Հիվանդություն և բժշկություն

Մարդիկ և կենդանիները համերաշխ ապրում էին միասին այնքան ժամանակ, մինչև մի քանի ագահ հնդիկներ փորձեցին սպանել գազաններին, նրանց միսն ու մորթին վաճառելու համար։

Կուղբերը, սամույրները, եղջերուները և բիզոնները գնալով ավելի ու ավելի փոքրաթիվ էին դառնում։ Այդ պատճառով սպիտակարջը բոլոր կենդանիներին մի օր իր մոտ խորհրդակցության կանչեց։ Նրանք համաձայնության չէին գալիս այն հարցում, թե որն է մարդկանցից վրեժ լուծելու ամենալվ միջոցը։ Արջերը գտնում էին, որ հարկավոր է պատերազմ սկսել նրանց դեմ և այդ նպատակով նետեր ու աղեղներ էին պատրաստում, միայն թե գանգատվում էին, որ իրենց սուր ճանկերը խանգարում են նետն արձակելու։ Թռչուններն առաջարկում էին փախցնել նենգ որսորդների վիգվամները, իսկ կուղբերը գտնում էին, որ բավական է միայն նրանց մակույկների հատակին անցքեր բացել։

Ճանճերը ջանում էին հարցն ավելի հիմավոր լուծել և հուզված բզզում էին մոտակա ծառի վերևում։ Եվ երբ ոչ ոք այլևս նոր բան չառաջարկեց, ամենամեծ ու ամենախելամիտ ճանճը կանգնեց ծառին և հենվելով ձեռնափայտին, հավաքված կենդանիներին ասաց․

― Մենք պետք է Ոգուն խնդրենք, որ հիվանդություն թափի հնդիկների վրա։ Մենք ճանճերս հանձն ենք առնում տարածել այդ հիվանդությունը։

Բոլորը համաձայնեցին ճանճի առաջարկին։ Կենդանիները ցրվեցին իրենց տները անհամբերությամբ սպասելով, թե ինչ է տեղի ունենալու։

Այդպե՜ս էլ եղավ։ Շուտով հիվանդությունը մտավ հնդիկների գյուղերը։ Հիվանդությունը իր զոհերի մեջ խտրություն չէր դնում․ հարձակվում էր, ով պատահում էր իր ճանապարհին։ Ոչ մի հնդիկ այլևս որսի դուրս չէր գալիս։ Բոլորը անկողին էին ընկել, անկախ այն բանից լավն էին, թե վատը։

Կենդանիները տխրեցին, որովհետև չէին ցանկանում բոլոր հնդիկներին վնաս պատճառել։

Նրանք մտահոգվեցին և սկսեցին խորհուրդ հարցնել իրարից։ Այդ խորհուրդը լսվեց բոլորովին անսպասելի տեղից, խոտերի միջից։

― Մենք օժտված ենք բուժելու հատկությամբ,― ձայն տվեցին ծաղիկները։― Մենք իսկույն բուժում ենք հիվանդին։

Մարդիկ դուրս թափվեցին վիգվամներից և սկսեցին ուրց, տերեփուկ, ելակի թփեր, ձարխոտի բուժիչ արմատներ և շատ ուրիշ տեսակի բույսեր հավաքել, հուսալով, որ կբուժվեն։ Եվ երբ նրանք չէին կարողանում որոշել, թե ինչ բույս օգտագործեն տվյալ հիվանդության համար, ծաղիկների մեջ թաքնված փոքրիկ, բարի ոգին շշուկով հայտնում էր։

Այսպիսով, հայտնագործվեցին բուժիչ դեղեր։ Կարմրամորթները հասկացան, որ բնության մեջ եղած նույնիսկ ամենաաննշան բաները կարող են օգտակար լինել։

Խատուտիկը

Հյուսիսում ապրող երեխաները հաճախակի են հարցնում, թե ինչու Շավոնդազին՝ հարավային քամին, երկար չի մնում իրենց մոտ և ինչու հյուսիսային քամուն՝ Կաբիբոնոկային չի քշում դեպի իր ծննդավայրը՝ Սառույցի Երկիր հեռավր հյուսիսը։ Ինչ լավ կլիներ վայելել ամառվա հաճույքը ամբողջ տարին, բայց մեծերը այսպես էին բացատրում։

― Շավոնդազին գեր է և ծույլ, նրա ամբողջ զբաղմունքը պառկելն է ու ծխելը․ այդպես, նա հեռացնում է իրենց միայն իր սեփական վիշտը, բայց ոչ Կաբիբոնոկային։

― Իսկ ինչո՞ւ է հարավային քամին տխուր,― հետաքրքրվեցին երեխաները։

― Ինչո՞ւ է տխուր,― պատասխանեց ծերունիներից մեկը,― ես կպատմեմ։ Դա պատահել է այսպես․

― Բոլորիդ հայտնի է, որ Շաբոնդազին է բերում ամառը։ Մի անգամ, երբ նա դեռ երիտասարդ էր, պրերիայից նայում էր դեպի հյուսիսային կողմը։ Օդը հագեցած էր ամռան բուրմունքով, լսվում էր թռչունների ծլվլոցը։ Երկինքը պարզ էր, կապույտ, հրաշալի օր էր։

Հանկարծ նրա հայացքը կանգ առավ մի գեղեցիկ աղջկա վրա։ Աղջիկը մենակ կանգնած էր ծաղիկների մեջ, սլացիկ, ինչպես ինքը՝ ցողունը, մազերն այնքան փայլուն էին, որ Շավոնդազին կկոցեց աչքերը։

Շավոնդազիին չափազանց հրապուրեց այդ աղջիկը, բայց չկարծեք թե նեղություն կերց հետևել նրան։ Դեռ այն ժամանակվանից նա չափազանց ծույլ էր։ Միայն կանգնում էր և կլանված նայում այնքան, մինչև աչքերը դուրս էին պրծնում իրենց խոռոչներից։ Երբ արթնանում էր քնից, իսկույն հայացքն ուղղում էր դեպի մարգագետինը և զմայլվում գեղեցկությամբ։ Վերջապես նա սիրահարվեց այդ սքանչելի էակին։

Հաճախ նա գայթակղված ցանկանում էր գնալ գտնել իր սիրեցյալին, որը աչքերից չէր հեռանում, ցերեկային ի երազի նման, բայց անդրդվելի ծուլությունը հաղթում էր և նա նորից քուն էր մտնում։

Մի առավոտ, երբ նորից նայեց դեպի հյուսիս, հանկարծ նկատեց ոսկե մազերը, որ այնքան սիրում էր, դարձել էին արծաթյա, կարծեք թե ծածկվել էին եղյամով։

Իսկույն նա հիշեց Կաբիբոնոկային։ Եվ իսկապես, հյուսիսային քամին հրապուրել էր նրան իր գիշերային պատմություններով, կապել էր սառցի կապերով և մազերը եղյամով ծածկել։

Շավոնդազին ողբաց և սգաց դառնորեն, իրեն հանդիմանեց ծուլության համար։ Նա հառաչեց, հառաչեց մինչև իր տաք շունչը չցրեց հեռուները։ Հետո պրերիայում ձյունահողմ պայթեց և մի բան, սպիտակ ինչպես ձյուն, խոյացավ օդում։ Իսկ ինչ վերաբերում է աղջկան, նա անհետացավ ընդմիշտ։

― Ինչպե՞ս թե, ինչպե՞ս չքացավ,― հետաքրքրվեցին երեխաները։

― Լսեցեք, պատմեմ ձեզ,― ասաց ծերունին ժպտալով,― ինչպես տեսնում եք, մարգագետնում կանգնածը աղջիկ չի եղել, այլ դեղին խատուտիկ, բայց քանի որ Շավոնդազին ոչ միայն ծույլ էր, այլև զուրկ էր դիտողականությունից, նրան թվացել է, թե աղջիկ է։ Հետո խտուտիկը կորցրել էր իր ոսկյա ծաղիկները և մնացել արծաթյա մազերով։ Հարավային քամին կասկածեց Կաբիբոնկային և այնպես հառաչեց, որ խտուտիկի մազերը ցրվեցին ամբողջ պրերիայով մեկ։ Դրանից հետո, իհարկե, նրա մեղքն էր, բայց կարելի՞ էր արդյոք այդպիսի ծույլից, ինչպիսին Շավոնդազին էր, սպասել, թե նա գլուխ կցավեցնի և կթափանցի գործի էության մեջ։ Միայն հնդիկները գիտեն, որ երբ տխրություն է իջնում գյուղի վրա, Շավոնդազին է նորից տխրագին հառաչում կարոտելով իր սիրեցյալին, որը իր երևակայության ցնորքն էր միայն։

Ծեր կնոջ մազերը

Շատ վաղ, անհիշելի ժամանակ, հնդիկները ցորենի փոխարեն եգիպտացորեն էին օգտագործում։ Ցորենը դեռ հայտնի չէր նրանց։ հացը եգիպտացորենի ալյուրից էին թխում։ Ահա մի գեղեցիկ լեգենդ, որ պատմում է, թե ինչպես է առաջացել եգիպտացորենը։

Մի ծեր կին իր թոռնիկի հետ ճանապարհորդում էր հնդկական երկրով։ Ոչ ոք չգիտեր, թե որտեղից են նրանք, ուր են գնում, ոչ մեկը չէր հրավիրում կրակի շուրջը, չնայած խեղճ կինը թախանձում էր։ Դա այնպիսի մի ժամանակ էր, երբ բոլոր հնդիկ ցեղերը զինված թոմահավկներով, կռվում էին միմյանց դդեմ, այնպես որ ամեն անծանոթ կասկածելի էր թվում։

― Ոչինչ,― սիրտ էր տալիս ծեր կինը իր թոռնիկին,― հույս ունեմ, որ կգտնվեն բարի մարդիկ և ուշադրություն կդարձնեն մեզ վրա։

Նրանք օր ու գիշեր քայլեցին լեռներով ու տափաստաններով մինչև հասան Կոկորդիլոս ցեղի ճամբարը։ Ճամբարի բնակիչները, թեև շատ աղքատ էին, բայց բարեսիրտ էին։ Նրանք հրավիրեցին ծեր կնոջն ու տղային իրենց խարույկի շուրջը և աղքատիկ ընթրիքը կերան հյուրերի հետ միասին։ Հետո առաջնորդը՝ Կոկորդիլոսի Ատամը խոսեց պանդուխտների հետ։

― Դուք կարող եք մնալ և ապրել մեզ հետ, եթե ցանկանաք, բայց իամացեք, որ մենք շատ հաճախ ենք սովից տառապում։ Մեր որսատեղերը հարուստ չեն որսով, և դեռ ավելին, ամենալավ պատառը զոհաբերում ենք կոկորդիլոսներին, որպեսզի չկորցնենք նրանց բարեգթությունը։

― Մենք պատրաստ ենք ձեզ հետ բաժանելու դժվարությունները, ինչպիսին էլ որ լինեն,― պատասխանեց կինը,― ձեր լավության փոխարեն ես կխնամեմ երեխաներին և օգտակար կլինեմ։

Հաջորդ օրը, երբ լուսացավ, բոլոր որսորդները թողեցին ճամբարը, շատ չանցած նրանց հետևեցին նաև կանայք։ Միայն փոքրիկ երեխաները մանցին։

Նրանց երեխաները մենակ մնալու սովոր էին և ուրախությամբ ամբողջ օրը սոված խաղում էին մինչև նրանց ծնողները ուտելիք էին բերում երեկոյան։

Բայց հիմա արդեն այդպես չէր․ երեխաները խմբված ծեր կնոջ շուրջը, հավի ճտերի պես, լսում էին նրա պատմությունները։ Նա պատմում էր թե ինչու գետինը ծածկված է ոչ միայն փափուկ ու ցածր խոտով, այլև բարձրահասակ ծառերով։ Մի օր հզոր Մանիտուն ցանկանում է հարվածել բողբոջներին, որոնք թրթռում էին թեթև քամուց։ Սակայն ինչքան էլ կռացավ երկինքը, չկարողացավ ձեռը հասցնել։ Նրանք շատ էին հեռու։ Նա ցանկություն հայտնեց, որ ծառերի բները այնքան աճեն, մինչև որ հասնեն իր ձեռքի ափին։ Այդ ժամանակվանից էլ եղևնին, սոճին և թխկին բարձրացան և հասան մինչև երկինք։ Նրանց փարթամ պսակները կպան երկնքին։ Այժմ Մանիտուն կարող էր ձեռքը հասցնել և խփել պսակներին ինչքան սիրտն ուզենար։

Ծեր կինը ոչ միայն հրաշալի պատմող էր, այլև շատ լավ հասկանում էր փոքրիկներին, գիտեր թե երբ են սովածանում, երբ պետք է անհայտանալ և նորից հայտնվել մեծ կաթսան ձեռքին, որը միշտ զարմանալի բուրմունք էր տարածում։

― Ահա ձեզ եգիպտացորենի ալյուրից պատրաստած շիլա, եթե խելոք մնաք, ամեն օր կստանաք։

Ամիսներն անցնում էին իրար ետևից․ վերջին՝ Երկար գիշերվա ամիսն էլ անցավ։ Նա դեռ շարունակում էր կերակրել երեխաներին եգիպտացորենի համեղ շիլայով, բայց ինքը քանի գնում ավելի և ավելի տկարանում էր, թվում էր թե գոլորշիանում է, ինչպես շոգին կաթսայից։

Մի առավոտ այլևս չկարողացավ ելնել անկողնուց։ Նա կանչեց իր թոռնիկին և ասաց․

― Սիրելիս, ես շուտով հրաժեշտ կտամ աշխարհին, որովհետև եգիպտացորենը, որ ես ցանել էի ճամբարում արդեն արմատ է տվել և գարնանը կծլի։ Ես իմ պարտքը կատարել եմ, այժմ քո և մյուս երեխաների հերթն է խնամել և ջրել։ Այլապես հացահատիկ չի ստացվի։

Սա ծեր կնոջ վերջին խոսքերն էին։ Ամեն օր ճաշին նա իր թոռնիկին էր հանձնում կաթսայով շիլան, բայց այն օրը, երբ առաջին անգամ երևաց հասկը, նա անհետացավ և ոչ ոք այլևս չտեսավ նրան, չնայած փնտրեցին ամենուրեք։

― Մենք նրան այլևս չենք տեսնի,― ասաց Կոկորդիլոսի Ատամը,― բայց նա միշտ մեզ հետ է,― և ցույց տվեց եգիպտացորենի ցորենի հասկ, որ մենք երբեք էլ սոված չմնանք։

Այսպես փոխհատուցեց ծեր կինը հյուրընկալ ցեղին։ Այն օրվանից հնդիկները խնամում են եգիպտացորենի արտերը և երբ հացահատիկի կանաչ հասկերից սպիտակ մազեր են դուրս գալիս, ասում են, որ դրանք ծեր կնոջ սպիտակ մազերն են, որին երբեք չեն մոռանում։

Տոտեմների նվերը

Հեռու, հեռու չորս լեռներից այն կողմ անեզր օվկիանոսի ափին կանգնած էր Տոտեմ գյուղը։ Այդպես էր կոչվում այն բարձր տոտեմների պատճառով, որոնք կանգնած էին յուրաքանչյուր վիգվամի մոտ իբրև պաշտպան այն հնդիկների, որոնք ծով էին դուրս գալիս կետ որսալու համար։

Ձկնորսները հավատում էին, որ այդ քանդակազարդ, ներկված սյուները իրենց փրկելու են դժբախտությունից։ Նրանք պաշտում էին տոտեմներին, և երբ վերադառնում էին որսից, միշտ ի պատիվ տոտեմներիխնջույք էին անում։

Մի գիշեր, հենց այդպիսի քեֆից առաջ, մի ագռավ քնած էր ծառին, տոտեմների պուրակի մոտ։ Ագռավը երևի վատ երազ տեսավ, կամ մրսեց․ գիշերվա կեսին հանկարծ արթնացավ։ Մթության մեջ նրա ականջին ձայներ հասան։ Նա ուշադրությունը լարեց, որպեսզի պարզի իր արթնանալու պատճառը։ Տարօրինակ մեղմ ձայներ էին լսվում, կարծես թե քամուց խեղդվելով, ճյուղերը զրուցում էին իրար հետ։

Ագռավը երարեց վիզը, ձայներն ավելի որոշակի դարձան։

― Ինչպե՞ս է ձեր կարծիքը, Մեծն Տոտեմ։

― Ձկան Ոգին հայտնել է, որ հնդիկները նվեր են ստանալու, մետաղյա նվեր, փայլուն, ինչպես ոսկի։ Ճի՞շտ է արդյոք, Մեծն Տոտեմ։

― Իմաստուն Տառեխի ոգին ինձ գաղտնի ասաց, որ դա կոշտ մետաղ է լինելու, որ կկոպտացնի կարմրամորթների սրտերը։ Համաձա՞յն եք, իմաստուն Տոտեմ։

― Այո, Մայր Կետի ոգին հաղորդել է, որ այդ մետաղով զարդարելու են իրենց նետերի ծայրերը, նիզակներն ու տեգերը։

Չնայած ագռավը լարել էր ամբողջ ուշադրությունը, բայց տոտեմների շշնջոցը չէր լսվում։

«Այնուամենայնիվ հասկացա»,― մտածեց ագռավը, սպասելով հաջորդ օրվա քեֆին, որպեսզի տոտեմների ասած նվերից ինքն լ օգտվի։ Վերջապես չպետք է թույլ տալ, որ գռեհիկ հնդիկները ամեն ինչ ստանան, իսկ ինքը դատարակձեռն մնա։

Մեծ խնջույքը սկսվեց այն ժամանակ, երբ դեռ արևը զենիթին չէր հասել։ Վաղը լուսաբացից երկար փայլուն նավակներով, եկան հնդիկները բերելով թանկարժեք նվերներ՝ գունավոր ծածկոցներ, համեղ ուտելիքներ, խմիչքներ և տարբեր տեսակի զենքեր։

Երբ անտառում բոլոր հյուրերը իրենց հարգանքը և երախտիքը մատուցեցին տոտեմներին ու մեծ շրջան կազմած նստոտեցին, մի անսպասելի ու աներևակայելի բան պատահեց․ օդում հանկարծակի շարժում սկսվեց, կարծեք թե հազարավոր թռչուններ թափահարեցին իրենց թևերը։ Հեռվում բարձր թռչող ալիքների վրա կարելի էր նշմարել մի տարօրինակ փայլուն առարկա, որը ավելի ու ավելի էր մոտենում։

Հանկարծ զարմանք պատճառելով բոլորին, հնդիկների Մեծն Տոտեմը խոսեց մարդկային ձայնով․

― Բարի Ոգին ձեզ թանկարժեք նվեր է ուղարկել։ Դա պղինձ է, դուք դրանով կարող եք պատրաստել ձեր նետերի ծայրերը, տեգերը նիզակները։ Պղինձը ձեզ ավելի օգտակար կլինի, քան կայծքարը, որ դուք օգտագործում էիք մինչև այսօր։

Մեծն Տոտեմը դեռ չէր վերջացրել իր խոսքը, երբ երկնքից հայտնվեց ագռավը և թռավ դեպի պայծառ փայլփլող առարկան, ցանկանալով հափշտակել։ Բոլորը վեր նայեցին, շլացած կուրացնող փայլից և ապշած ագռավի անամոթության վրա։ Բայց բարի ոգիները, որ հսկում էին, աչալուրջ գտնվեցին։ Թույլ չտվեցին, որ ագռավը նվերը փախցնի։

Թվում էր, թե ամեն ինչ կարգին է, թե ագռավը հասկացել էր, որ զուր են իր ջանքերը և լավ է, եթե թռչի ու հեռանա։ Բայց հանկարծ բոլորին ապշեցնելով, ագռավը ցած իջաց, ոգուց խլեց փայլուն գնդակը, առավ իր մագիլների մեջ և փորձեց փախչել։

Սակայն ագռավի համար պղինձը շատ ծանր էր։ Թեև նա ջանում էր ավարը պահել իր մագիլների մեջ, բայց ուժը չպատեց։ Նա պղինձը բաց չթողեց ծովի վրա, որն իսկույն անհետացավ ալիքների մեջ։

― Ի՞նչ անենք,― շշնջացին հնդիկները, դառնալով դեպի տոտեմները, այն հույսով, որ խելացի խորհուրդ կլսեն։ Բայց սրբազան սյուները կանգնած էին լուռ ու անշարժ։

― Գուցե մի հմուտ ու ճարպիկ ձկնորս գտնվի, որ կարողանա փրկել թանկագին նվերը,― խախտելով լռությունը, խոսեց առաջնորդը։

― Ով կարողանա, ես նրան կնության կտամ իմ միակ աղջկան։

Երբ աղջիկը լսեց հոր խոսքերը, նրա մարմնով մի սարսուռ անցավ և իսկույն արցունքներ հորդեցին աչքերից։ Նա արդեն իր համձայնությունը տվել էր մի քաջ որսորդի, որը այդ րոպեին նավարկում էր հեռավոր ծովերով, որպեսզի հարսանիքին ընտիր նվերներ բերի, իսկ ինքը խոստացել էր սպասել նրան։

Բայց նա հասկացավ, որ չի կարող ընդիմանալ հոր որոշմանը։ Մինչև այդ ձկնորսների մեջ աշխուժություն էր սկսվել, ոմանք արդեն նավակները ջուրն էին իջեցրել։

Ծաղկի Լիճը՝ այդպես էին կոչում առաջնորդի դեռատի աղջկան, տխուր քայլեց տոտեմի անտառով և խոնարհվեց իմաստուն տոտեմի առաջ։

― Ով իմաստուն Տոտեմ, ի՞նչ անեմ,― աղերսում էր աղջիկը։

Տեսնելով, որ աղջկա սիրտը պայթում է վշտից, տոտեմը խոսեց նրա հետ այնքան ցածրաձայն, որ միայն աղջկան էր լսելի։

― Հագիր տղամարդու զգեստներ։ Ծովափով քայլիր, մինչև հասնես Սալմոն ծովին։ Այնտեղ դու մի մակույկ կգտնես, մեջն էլ մի եռաժանի։ Կնստես մակույկը և կթիավարես առանց ուշք դարձնելու կատաղի ալիքներին, որ կզարնվեն մակույկիդ և կաշխատեն քեզ ահաբեկել։ Մակույկը քեզ կտանի այն տեղը, ուր գտնվում է պղնձե գնդակը։ Երբ մակույկդ կանգ առնի, վերցրու եռաժանին և այնպես հարվածիր, որ պղինձը ծակվի։ Վերցրու նվերը և վերադարձիր Սալմոն ծովը։ Եթե ճիշտ այսպես չանես, ինչպես ասում եմ, իմացած եղիր, որ ալիքները կխորտակեն նավակդ և դու կկորչես ծովում։ Հիմա շտապիր, մի ուշացնի։

Աղջիկը մի պահ անգամ չտատանվեց, հագավ իր եղբայրներից մեկի շորերը, դեմքը ներկեց գունատ կավով, որ չճանաչեն և շտապեց Սալմոն ծովը։ Այնտեղ գտավ նավակն ու եռաժանին և համարձակ ջուրը մտավ, բայց շուտով պարզվեց, որ ծովը շատ է կատաղի։ Նավակը մխրճվում էր վիթխարի ալիքների նենգ հորձանուտում։ Չնայած այդ բոլորին, նա տեղի չտվեց, արիաբար առաջ շարժվեց։

Քիչ անց աղջիկը տեսավայն որսորդների շուռ եկած նավակները, որոնք ծով էին մտել իրենից առաջ։ Նրանցից ոչ մեկը չէր կարողացել հեռու գնալ և զոհվել էր իր կյանքը նվիրավերելով խիզախությանը և այն բուռն ցանկությանը, որ նարցն մղում էր առաջ։ Նրանք իրենց կյանքի վերջին րոպեին էին միայն հասկացել, որ ծովը այս անգամ կամավոր չի ենթարկվելու իրենց, ինչպես միշտ։

Նավակը կանգ առավ։ Աղջիկը եռաժանին բարձր պահած նայում էր խռովարար ջրերին։ Նրա ձեռքերը դողում էին։ Նա պատկերացրեց իր սիրեցյալին, հուսահատությունը իսկույն փոխվեց ոգևորության։ Նա ամբողջ ուժով ջրի մեջ խրեց եռաժանին և երբ համոզվեց, որ տեղ է հասել, դուրս քաշեց։

Մոլեգնած ալիքները ուժեղ ճոճում էին նավակը, իսկ երբ նա պղնձե գնդակը դուրս քաշեց խորքից, ալիքը նոր կատաղությամբ վրա պրծավ։ Ծովը մռնչում էր, ծարս էր լինում, ինչպես մուստանգ, աղջիկը սպասում էր, որ ահա, շույտով կուլ է գնալու ալիքներին։ Բայց բարեբախտաբար միշտ էլ դուրս էր պրծնում գահավիժող ալիքների հորձանքից և շատ չանցած Սալմոն ծովի ափին էր։

Ծովափին նրան դիմավորեցին ուրախ ճիչերով։ Առաջնորդն ինքը կռացավ, որ պղնձյա գնդակը բարձրացնի նավակի միջից, բայց հենց թեքվեց, որ ցույց տա հավաքված ամբոխին, ահարկու կռինչով ագռավը նորից հայտնվեց, ապշահար եղած առաջնորդի ձեռքից խլեց գնդակը և թռավ ամենաբարձր սոճու կատարին․ կարծեք թե չար ոգիներն էին նրան այդպիսի ուժով օժտել։

― Ահա, նայե՛ք, ձեր նվերն ինձ մոտ է, հույս չունենաք, թե ես կարող եմ վերադարձնել, երբեք,― կռնչաց ագռավը հաղթական,― չե՛մ տա այլևս,― օդում մի քանի նետեր սուրացին։ Հուսահատված հնդիկները փորձում էին նորից ձեռք բերել իրենց նվերը։

Աղջիկը նույնպես փորձեց նետահարել ագռավին։ Գլխարկն ընկավ և փայլուն սև մազերը թափվեցին պարանոցին։ Բայց նրա ջանքերը նույնպես ապարդյուն անցան։ Նետերը չէին հասնում ագռավին։

Հենց այդ պահին Սալմոն ծովի կողմից արագ քայլերի ձայն լսվեց։ Շտապ մի երիտասարդ էր գալիս։ Երբ այնքան մոտեցավ, որ ճանաչելի դարձավ, աղջիկը առաջ վազեց և նետվեց նրա բազուկների մեջ։

― Վերջապես երկա, թանկագինս,― ուրախացավ աղջիկը և իսկույն երիտասարդին պատմեց ինչ որ պատահել էր։ Թռչող Ալիքը՝ այսպես էին կոչում երիտասարդին այն պատճառով, որ նավակը շատ վարպետորենէր վարում, նետը հանեց կապարճից, դրեց աղեղի վրա և սպասեց մինչև անբարտավան ագռավը գլուխը ցույց տա։ Երբ երևաց ագռավը, նա արձակեց նետը։ Լարված լռության մեջ միայն նետի սուրոցն էր լսվում և շուտով լռությունը խախտեց ագռավի կատաղի կռինչը։ Վերևից ճարճատյուն լսվեց։ Չդիմանալով օրհասական ցավին, ագռավը ճակնկերը խրեց ծառի կեղևի մեջ, իսկ կախարդական պղնձյա գնդակը վայր ընկավ։ Գնդակը զարնվեց գետնին և փշրվեց։

― Ագռավը արդարացի էր,― մտածեցին հնդիկները,― մեր նվերը գողացավ և հիմա էլ բոլորովին փշրեց։

― Այդպես չէ,― լսվեց ամենաիմաստուն տոտեմներից մեկի ձայնը,― հենց այդ փշրանքներն են հարկավոր, որ նետերի համար սուր ծայրեր և թիակների կոթեր պատրաստեք։

Երբ հնդիկները զբաղված էին պղնձի կտորտանքը հավաքելով, աղջիկը շրջվեց դեպի երջանիկ նետաձիգը։

― Ի՞նչ նվեր ես բերել ինձ համար, սիրելիս։

― Շատ փոքր նվեր,― պատասխանեց երիտասարդը,― ես մի խոշոր կետ որսացի, երևի աշխարհի ամենախոշոր կետը, բայց դա Կետի ծովածոցում նվիրեցի հնդիկներին, որոնք մեռնում էին քաղցից։ Ահա, այս եմ բերել քեզ նվեր, սա կոչվում է ամպեր^[2]։― Նա աղջկան հանձնեց մի փայտե սրվակ, լցված օծանելիքով, որ արբեցնող բուրմունք էր արձակում։

Ծաղկի Լիճը օծանելիքը քսեց ձեռքերին, դեմքին, հետո իր նշանածին առաջնորդեց դպի տոտեմների անտառը։ Երջանիկ զույգին ուղեկցում էին բազմաթիվ հնդիկներ՝ իրենց առաջնորդի հետ։ Վերջինս աչք չէր կտրում երիտասարդ զույգից և մոտ կանգնածները լսում էին նրա շշնջոցը․

― Դու շատ խելացի և ճիշտ ընտրություն ես արել աղջիկս, Թռչող Ալիքը մինչև կյանքիդ վերջը կլինի հավատարիմ և լավ ամուսին։

Հնդիկները և մահը

Շատ դարեր առաջ ոչ հնդիկները և ոչ էլ կենդանիները չգիտեին թե ինչ բան է մահը, նրանք ապրում էին հավիտյան և բոլորի համար էլ տեղը բավական էր։ Միայն կոյոտը՝ այդ անհաշտը միշտ դժգոհ շրջում էր ու փնթփնթում։

― Իսկ ինչո՞ւ այսպես նեղվենք, եթե ծերերը մեռնեն, մենք ավելի լավ կապրենք։

Նա վազեց պրերիայով և սկսեց ուժեղ գոռգոռալ, որ իր ձայնը լսելի լինի թե անտառում, թե տափաստանում։ Բայց ոչ ոք ուշք չդարձրեց նրա խոսքին։ Բոլորին էլ հայտնի էր, որ կոյոտը սրիկա է և միշտ աշխատում է փորձանքի մեջ գցել։

Բայց, ինչպես երևում էր, այս անգամ նա հեշտությամբ չի հրաժարվելու այն մտքից, որ հաստատապես մտել էր նրա ծուռ ու տհաս գլուխը։ Եվ երբ այդ տարի ձյունը առանձնապես երկար մնաց ու սովը սպառնաց, նա նոր թափով սկսեց գոռալ․

― Տեսնում եք, մենք շատ ենք, այդ պատճառով էլ սոված ենք մնում։ Եթե ծերերը մեռնեն, շատ ուտելիք կունենանք։

Վերջապես Մեծ Շամանը լսեց կոյոտի առաջարկությունը։ Խելացի ծերունին շատ զայրացավ և ուզեց պատժել չարամիտին։ Բայց հետո փոշամենց, որոշեց ժողով հրավիրել և ապացուցել, թե ինչքան զզվելի է նրա առաջարկությունը։ Գուցե կոյոտը խելքի գար։

Հնդիկները և կենդանիները հավաքվեցին Սրբազան ժայռի ստորոտում, Մեծ Շամանի մոտ, որ նստել էր բլրի վրա, ծառի կոճղին։ Նրա գլխածածկը հասավ երկնքին, երբ բարձրացրեց գլուխը և դիմեց նրանց հետևյալ խոսքերով․

― Իմ որդիներ, ես այլևսչեմ կարող լսել մեր եղբայր կոյոտի կաղկանձոցը։ Նա պահանջում է, որ մենք մահ բերենք մեր երկիրը։ Ահա ինչու բոլորիդ այստեղ եմ հավաքել։ Հասկացրեք կոյոտին և դաս տվեք նրան։

Կենդանիները հանգիստ խորհրդակցում էին, իսկ կոյոտը նստել էր առանձին, ճանկերով քերում էր ականջի հետևը, երբեմն֊երբեմն տեղից վեր էր թռչում և շրջում էր ականջները սրած, որպեսզի լսի թե ինչ են ասում։

Մեկ էլ հանկարծ սկսեց ամբողջ ձայնով գոռգոռալ․

― Օ՛, Մեծ Շաման, ես միտք չունեմ վնաս պատճառել որևէ մեկին, միայն թե բավականաչափ սնունդ չկա մեր շրջապատում, որպեսզի բոլորս կարողանանք պահել մեր գոյությունը։― Նրա խորամանկ աչքերը նեղացել, դարձել էին մի փոքրիկ ճեղք,― ես իհարկե չեմ ուզում ասել, որ մահացողները այլևս աշխարհ չվերադառնան։

― Իսկ ի՞նչ է քո առաջարկը,― հարցրեց սկյուռը։

― Ես կարող եմ ասել, բայց ցավը այն է, որ ոչ ոք ինձ չի վստահում։

― Շարունակիր, մենք լսում ենք,― թախանձեցին հնդիկները, նույնիսկ Մեծ Շամանը կռացավ, որ լավ լսի։

― Շատ լավ, կասեմ։ Ես առաջարկում եմ, որ մենք մի անցք բացենք երկնքում և բոլոր մեռածներին ժամանակավորապես ուղարկենք այնտեղ։ Հետո, երբ սնունդը առատ լինի, մենք նրանց իսկույն ետ կկանչենք։

― Բայց այդքան բարձր ծառ որտեղի՞ց գտնենք,― մռմռաց արջը։

― Ես այդ բոլորի մասին նախօրոք մտածել եմ,― պատասխանեց կոյոտը ինքնագոհ,― մի նետ կարձակենք դեպի բարձր երկինք, հետո երկրորդ նետը կգնա և կմիանա առաջինին։ Դրան կհաջորդի երրորդը, չորրորդը և այսպես շարունակ, մինչդեռ երկինքն ու երկիրը աստիճաններով միանան իրար։ Այդ ժամանակ ամեն մարդ էլ կարող է բարձրանալ և հեշտությամբ իջնել։

Կոյոտի առաջարկը խելքի մոտ էր երևում։ Իհարկե տեղին է, մտածեց Մեծ Շամանն ինքն իրեն և չկարողացավ առարկել։ Նույնիսկ ամենաանհավատը համաձայն էր։ Կոյոտը գոհունակությամբ ժպտում էր․ ա՛հ, եթե միայն գիտենային․․․

Այդ միջոցին հնդիկները շտապեցին վերցնելու իրենց նետ ու աղեղները։

Ամենալավ նշանառուն պատրաստվեց նետն ուղարկելու։

― Վը՜զզ,― սուրաց առաջին նետը հավաքվածների գլխավերևում և ծակեց ամենացածր ամպը։ Դրան անմիջապես հաջորդեց մյուսը, որը խոցեց առաջին փետրազարդ նետը և ճեղքեց անցավ։

Կենդանիները հիացած նայում էին, երբ հնդիկները ցուցադրում էին իրենց հմտությունը նետաձգության մեջ։ Ոչ մի նետ չվրիպեց։ Կոյոտը վազվզում էր նշանառուների ոտքերի արանքով, նրանց ճանապարհ կամ էլ խորհուրդներ էր տալիս, կարծես թե այդ ինքն է, որ նարնց այդպես ճիշտ նշան բռնել էր սովորեցրել։

Այժմ նետերի երկար շարքը հասնում էր այնտեղ, ուր Սրբազան ժայռն էր։ Մեծ Շամանը բարձրացավ կոճղից և քաշեց նետերից մեկը՝ ամրությունը փորձելու համար։ Նրանք հաստատուն էին, այնքան ամուր, որ կարող էին դիմանալ արջի ծանրությանը։

Մութը վրա հասավ, Մեծ Շամանը նշան արեց ամբոխին, որ ցրվեն իրենց տները։

― Գնացեք քնելու։ Այս օրվանից սկսած մահն այստեղ է լինելու, մեզ հետ, դուք ինքներդ եք այդպես ցանկացել, իսկ այժմ ես դուռ կբանամ Սրբազան ժայռից, որ մահը ներս գա և նրան, ում որ կընտրի, կարող է երկինք բարձրանալ և այնտեղ մնալ․․․

Գյուղի վրա իջավ մութ գիշերը, առաջին գիշերը, որ մահը շրջելու էր հնդկական երկրում, առաջին գիշերը, որի ընթացքում ծեր վարազը մեռավ իր քարայրում, մենակ որսորդն՝ իր խցիկում և արծիվն իր բնում՝ բարձր ժայռի գլխին։

Անցավ ժամանակ։ Շուտով ամենուրեք ողջ ու կոծ լսվեց հանգուցյալների համար, շատերը գնացին Մեծ Շամանի մոտ օգնություն խնդրելու, բայց նույնիսկ նա անկարող գտնվեց այդ հարցում։

― Մենք պետք է սպասենք այնքան, մինչև աստղերը մի քիչ ցածրանան, հիմա նրանք շատ բարձր են, մեր ձայնը չի հասնի նրանց։

Ամեն գիշեր մարդիկ և կենդանիները իրենց աչքերը հառում էին երկինք, սպասելով մահացածների վերադարձին։

Միայն կոյոտը չէր երևում։

Նա քաշվել էր իր որջը և ովքեր անցնում էին մոտով ներսից տարօրինակ կրճտոց էին լսում։ Նրանք մտածում էին, թե ինչով է զբաղված այդ քավթառ խաբեբան, բայց համոզված էին, որ վախենում է դուրս գալ, քանի որ իր քմահաճույքի պատճառով այնքան մեծ ցավ պատճառեց մարդկանց։

Այնինչ նրա չոր ուղեղում նոր ու նոր հրեշավոր մտքեր էին ծնվում։ Կոյոտը սրածայր քարեր էր հավաքել իր որջում և օրեր շարունակ զբաղված էր ատամները սրելով, որպեսզի ավելի սուր լինեն, քան հնդիկների թոմահավկները։ Տարօրինակ ձայների պատճառը հենց այդ էր։

Երբ վերջապես լեզուն կտրեց սեփական ատամներով, համոզվեց, որ պատրաստ է գործի անցնելու։

Մինչև այգաբացը մեկ ժամ էր մնում։ Տիրում էր բացարձակ լռություն։ Կոյոտը գաղտագողի գանց դեպի Սրբազան ժայռը, զգուշությամբ փոխելով թաթերը, որպեսզի աղմկոտ խոտերի խշխշոցը չմատնի իրեն։ Նա կանգ առավ ժայռի ստորոտին և ականջ դրեց։ Անկենդան լռություն էր ամենուրեք, լսվում էր միայն քամու սուրոցը ժայռի ճեղքերում։ Նրան ոչինչ չէր խանգարում իրագործելու իր հերշավոր մտադրությունը։ Կոյոտը կանգնեց ետևի թաթերին, ատամներով կառչեց վերջին նետից և սկսեց կրծոտել այն։ Նուրբ փայտը շուտով տեղի տվեց, բայց մյուս նետրը դեռ հաստատորեն մնում էր երկնքին ամրացված։ Այդ բանը սաստիկ զայրացնում էր։ Կատաղած սկսեց ցնցել նետերի ամբողջ շարքը, ցանկանալով պոկել տեղից։

Նրան հաջողվեց։ Արձագանք տվող շրմփոցով նետերը ցած թափվեցին։ Մի քանիսը խրվեցին նրա ետևը և կոյոտը ցավից ոռնաց։

― Վո՜ւ, ուո՜ւու․․․

Ճզմված ու ջաղջախված, նա սողաց դեպի իր որջը։ Մեծ իրարանցում սկսվեց։ Աղմուկը արթնացրեց արջին։ Նա իսկույն հայտնաբերեց կատարվածը և արթնացրեց բոլորին, ինչպես և Մեծ Շամանին։

Այլևս ոչինչ հնարավոր չէր անել․ մեռածները երբեք աշխարհ չէին վերադառնա։

Մեծ Շամանը խիստ զայրացավ և առանց տատանվելու ասաց ոճրագործին․

― Դու պետք է ընդմիշտ հեռանաս մեզնից։ Մենք շատ համբերատար եղանք քո նկատմամբ, հուսալով, որ կուղղվես, բայց իզուր։ Գնա պրերիա, ապրիր մենակ և այլևս չարիք մի գործիր։

Կոյոտը լսեց վճիռը, և տեսնելով, որ ուրիշ ելք չկա, խոնարհաբար պոչը խոթեց ոտների արանքը և հեռացավ։

Նա թափառեց ամբողջ օրը և գուցե ավելի, վերջապես հայտնվեց մի վայրում, ուր ոչ մի կենդանի շունչ չկար։

Այդ օրվանից մինչև հիմա նա ողբում է և թախանձում, որ իրեն թույլ տան վերադառնալ, թեև նրա աղաչանքը հաճախ է լսվում, բայց ոչ ոք նրան չի խղճում և ետ չի կանչում, ինչպես մահը, որին նա երկիր բերեց, երբեք ետ չի գնում դեպի իր բնակավայրը՝ Սրբազան Ժայռը։

Հավերժական երգը

Գիշերը եկավ։ Հնդկական երկիրը այնպես կորավ մթության մեջ, որ մատդ մարդու աչքը խոթեիր չէիր տեսն։ Միայն մենավոր քամին էր շառաչում հեռու ժայռերի մեջ։

Այդ ուշ ժամին ինչ որ մարդիկ խոտածածկ արահետով քայլում էին օձի բնի հետևից։ Նրանք առաջ էին շարժվում զգույշ ու անաղմուկ։ Դաքոդացիները կռվի էին ելել և մի խումբ ռազմիկներ շատպում էին հանկարծակիի բերել թշնամուն, քանի դեռ մութ էր։

Քաջերը մեկ քայլում էին, մեկ վազում, իսկ առջևից ու հետևից հսկում էին դիտորդները, որ թշնամին հակարածակի չհարձակվի։

Օձի թույնը թողեց հարթավայրը և նրանց դեպի փոքրիկ անտառը առաջնորդեց։

― Եկեք հանգստանանք,― ասաց առաջնորդը, առաջին անգամ բարձրաձայն խոսելով,― այստեղ ամայի է, կարող ենք կրակ վառել։

Մարտիկներն իսկույն չոր խոտ հավաքեցին և շատ չանցած կրակն արդեն բոցկլտում էր։ Հարմար տեղավորվելով կրակի շուրջը, ոմանք սկսեցին իրենց պատռված մոքասինները վերանորոգել, մյուսները նետերն ու կացիններն էին ստուգում, մի քանիսն էլ ուտելիք էին պատրաստում։

Ավելի տարիքավոր ռազմիկները պատմում էին հինավուրց ճակատամարտերի, հերոսների տարօրինակ տխրագործությունների մասին։ Պատմում էին, թե ինչպես ամենազոր թալիսմանը փրկել է բազմաթիվ մարդկանց կյանքեր, ինչպես կախարդական պարկը թշնամու արձակած նետը ետ է դարձել արձակողի սիրտը, ինչպես գեղեցիկ աղջիկներ են եկել Ստվերների աշխարհից և խիզախներին առաջնորդել այնպիսի տեղեր, որտեղից նրանք այլևս չեն վերադարձել։

Կրակը ականջ էր դնում պատմությունները և լուռ իր ծուխն էր արձակում դեպի կանաչ ճյուղերը, բայց երբ սպիտակահեր հնդիկը վեր կացավ, որպեսզի հանդիսավոր աղոթքը անի, կրակը հանկարծ սկսեց մռնչալ ու ճարճատել, կայծերը դուրս թռան և հետո տարօրինակ մի բան եղավ։

Մոտակա ծառերից երգի ձայն լսվեց։

Երգը ավելի ու ավելի ծավալվեց և անտառը լցվեց մեղեդու տխուր հնչյուններով, որը երբեմն նվազում էր, միանում քամու սվոցին։

― Հանգցրեք կրակը,― կամացուկ հրամայեց առաջնորդը և մթնում առաջ քայլեց՝ աղեղը պատրաստ պահած։

Կարծեք ինչ որ գաղտնի հրամանի հնազանդվելով, լուսինը դուրս լողաց ամպերի միջից և իր աղոտ լույսը սփռեց ծառերի բներին։ Ռազմիկները քայլում էին զգուշությամբ ոտքը դնելով փափուկ, թաց խոտին և ուշադիր զննում էին ծռված ճյուղերի ստվերները, որ քամուց ճոճվում էին։ Երգը շարունակում էր։ Այժմ պարզ էր, երգը գալիս էր վիթխարի ծփիից, որ գտնվում էր անտառի մյուս ծայրին։

Ռազմիկները շրջան կազմեցին և կամաց շրջանակը նեղացնելով առաջ շարժվեցին։ Խորհրդավոր երգի ձայնը ուժեղացավ և հետո այնպես անսպասելի դադարեց, ինչպես անսպասելի սկսվել էր։ Ռազմիկները քայլերն ուղղեցին դեպի ծեր ծառը․ և նստեցին խճճված արմատների վրա, հանգստանալու։ Հանկարծ նրանց աչքին զարնեց սպիտակին տվող ոսկորների մի փոքրիկ կույտ, որ պատկանում էր անծանոթ մի ռազմիկի, նավակի մյուս կողմում ընկած էր ջարդված աղեղ, իսկ քիչ հեռու զանազան նետեր էին ցրված։

― ԱՅս ամենը, որ տեսանք և լսեցինք, ապացուցում է, թե այստեղ եղել է այն ռազմիկի վերջին հանգստարանը, որը իր կյանքը զոհել է ուրիշների համար,― երկարատև լռությունը խզեց առաջնորդը։― Նա եղել է այնպիսին, որ նույնիսկ մահը չի կարողացել լռեցնել նրա ձայնը,― շարունակեց առաջնորդը։― Նրա երգը ապրում և հասնում է մարդկանց, կոչ է անում վրեժխնդիր լինել։ Այժմ մենք էլ պիտի կատարենք ամենասրբազան պատգամը, որ պահանջում է մեզնից՝ զոհվել ուրիշների համար։ Պետք է հիշենք այս երգը, մինչև որ մենք էլ ճանապարհվենք դեպի Ստվերների աշխարհը։ Հետո մեր այդ երգն էլ կդառնա անմահ և հավերժական։

Մեծ ոգու և աստծո եմամարտը

― Ուշ է, հոգնած ես,― ասաց ծխամորճը փոքրիկ դադարից հետո,― դու արդեն անկողնում պետք էլինեիր։

― Օհ, ո՛չ, դեռ ո՛չ,― աղերսում էր տղան,― մի բան էլ կա, որ հարցնել եմ ուզում։

― Շատ լավ, առաջ արի և հարցրու, բայց շտապի՛ր, ծխախոտը վերջանում է։ Ձայնս սկսել է նվազել։

― Ասացեք խնդրեմ, ո՞վ է Մեծ Ոգին և որտե՞ղ է ապրում։

― Մեծ Ոգին հնդկական ոգիներից ամեազորեղն է, նա բնակվում է Բարձր Վիգվամում, որ երկնքում է։ Թեպետ ճիշտն ասած, նա կարող է լինել ամեն տեղ։

― Իսկ նրան երբևէ որևէ մեկը հաղթե՞լ է։

― Երբեք։ Ճիշտ է, մի անգամ, շատ տարիներ առաջ սպիտակամորթները փորձեցին ուղարկել իրենց Աստծուն, որպեսզի Մեծ Ոգուն քշի հնդկական հողից, բայց Մանիտուն այդ մենամարտում հաղթող դուրս եկավ։

― Խնդրում եմ դա էլ պատմեք,― պահանջում էր տղան։

― Շատ լավ։ Կպատմեմ ինչպես լսել եմ հուրոններից, բայց միայն այդքանը այսօրվա համար։ Այժմ լսիր․․․

Մեծ Ոգին նստած էր Սրբազան Ժայռի գլխին, երբ հանկարծ նրա կողքին հայտնվեց Աստվածը։

― Ողջույն,― բարևեց նրան Մեծ Ոգին անկեղծորեն, բայց նորեկը չբարեհաճեց պատասխանել։ Նա միայն մռայլ իր շուրջն էր նայում։

― Ինչո՞ւ նձ հետ չես խոսում,― հարցրեց Մեծ Ոգին։

― Ես ավելի զորեղ եմ, քան դու և քեզ կարող եմ վռնդել այստեղից,― այսպես եղավ պատասխանը։

― Օ, փորձիր միայն։

Աստվածը ոչինչ չասաց, նա կռացավ, մի սև գիրք վերցրեց և սկսեց ինչ որ բան շշնջալ, որ անհասկանալի էր Մեծ Ոգուն։ Նա երկար շշնջում էր։ Վերջապես Մանիտուն առաջարկեց․

― Այս ձևով մենք չենք կարող փորձել մեր ուժերը։ Դու տեսնում ես այս ժայռը, որի վրա ես եմ նստած։

Աստվածը մտազբաղ գլխով արեց։

― Ով առաջինը կկարողանա տեղափոխել այս ժայռը, նա կմնա հնդկական երկրում,― ասաց Մեծ Ոգին,― գնա, փորձիր։

Աստվածը մեկ անգամ էլ բացեց իր սև գիրքը և սկսեց կարդալ ու կարդալ։ Թեև արդեն վերջին էջն էլ շրջեց, բայց ժայռը տեղից բոլորովին չէր շարժվում։

― Չեմ կարող,― գոչեց վշտացած Աստվածը։

Մեծ Ոգին ելավ։ Հագուստի կաշե թևքերը վեր քաշելով թափով հերց ժայռը, որը եղջուրի մի ոստույնից էլ ավելի շարժվեց տեղից։

― Տեսնո՞ւմ եք,― հարցրեց Ոգին իր թշնամուն։ Բայց Աստվածը հեռացել էր։ Նա վազում էր ու վազում՝ փոշի բարձրացնելով, և այլևս չերևաց հնդկական հողում։

Պատմություններ անտառի ու կենդանիների մասին

Ես քեզ էի սպասում,― փնչացրեց ծխամորճը, երբ հաջորդ երեկոյան տղան նստեց բոցավառվող կրակի մոտ։ Դրսում անձրևը պատուհաններն ու տանիքն էր թակում, բայց ներսում տաք էր ու հաճելի։

― Հնդիկները միշտ ապրել են բացօթյա և հասկացել են բնության գաղտնիքները,― սկսեց ծխամորճը։― Անտառի առվակը այսպես է ասում։

― Ես երգում եմ, երբ դուք իմ ջուրն եք խմում և թեթև ամպերը կամ աստղերը ինձ են նայում վերևից։

― Ես ձեր եղբայրն եմ, ձեզ պաշտպանում եմ գազաններից ու ցրտից,― հնդիկ որսորներին ասում է կրակը ճարճատուն ձայնով։

― Ես ձեր քույրն եմ, դուք կարող ե քինձ կարդալ այնպես, ինչպես ամենաճշմարիտ գիրքը,― շշնջում է խոտը։

― Իսկ կարմրամորթները հասկացե՞լ են այդ բոլորը,― հարցրեց տղան կասկածանքով։

― Իհարկե, դեռ ավելին, նրանք գիտեն նաև կենդանիների սովորությունները և բույսերի բուժիչ հատկությունները։

Մի խոսքով, նրանք լավ ճանաչել են անտառը և այս գիշեր ես պետք է պատմեմ մի քանի պատմություններ, որ լսել եմ նրանցից, կենդանիների և բնության մասին։

Դե, հիմա ուշադիր ականջ արա․․․

Ինչպես հնդիկներին հաջողվեց ձիեր ունենալ

Ես քեզ էի սպասում,― փնչացրեց ծխամորճը, երբ հաջորդ երեկոյան տղան նստեց բոցավառվող կրակի մոտ։ Դրսում անձրևը պատուհաններն ու տանիքն էր թակում, բայց ներսում տաք էր ու հաճելի։

― Հնդիկները միշտ ապրել են բացօթյա և հասկացել են բնության գաղտնիքները,― սկսեց ծխամորճը։― Անտառի առվակը այսպես է ասում։

― Ես երգում եմ, երբ դուք իմ ջուրն եք խմում և թեթև ամպերը կամ աստղերը ինձ են նայում վերևից։

― Ես ձեր եղբայրն եմ, ձեզ պաշտպանում եմ գազաններից ու ցրտից,― հնդիկ որսորներին ասում է կրակը ճարճատուն ձայնով։

― Ես ձեր քույրն եմ, դուք կարող ե քինձ կարդալ այնպես, ինչպես ամենաճշմարիտ գիրքը,― շշնջում է խոտը։

― Իսկ կարմրամորթները հասկացե՞լ են այդ բոլորը,― հարցրեց տղան կասկածանքով։

― Իհարկե, դեռ ավելին, նրանք գիտեն նաև կենդանիների սովորությունները և բույսերի բուժիչ հատկությունները։

Մի խոսքով, նրանք լավ ճանաչել են անտառը և այս գիշեր ես պետք է պատմեմ մի քանի պատմություններ, որ լսել եմ նրանցից, կենդանիների և բնության մասին։

Դե, հիմա ուշադիր ականջ արա․․․

Ինչպես հնդիկներին հաջողվեց ձիեր ունենալ

Մեծ ջրերի ափին գտնվող հնդկական գյուղերից մեկում ապրում էր մի որբ տղա։ Նա ապրում էր մի կիսաքանդ հողե խրճիթում և քանի որ շատ փոքր էր, չէր կարող որսորդությամբ զբաղվել, ողորմածություն էր խնդրում բարի մարդկանցից։ Բայց շատ անգամ մարդիկ կոպտում էին նրան և ասում․

― Ինչո՞ւ պետք է քեզ կերակրենք։ Ոչ մի բանի օգտակար չես, նույնիսկ շան լակոտները կարող են քեզնից շատ բեռներ կրել։

Այն ժամանակ, ինչպես հայտնի է, հնդիկները ձիեր չունեին։ Գուցե Տիրավան՝ Մեծ Ոգին, մոռացել էր այդ կենդանին պարգևել նրանց, այդ պատճառով բեռներ տեղափոխելու համար շներ էին օգտագործում կամ էլ իրենք էին կրում։

Միայն առաջնորդը չէր զլանում տղային ուտելիք տալու, նույնիսկ մոքասիններ էր նվիրել։

― Տիրավան գիտե, թե ինչու համար է այդ տղան ապրում։ Գուցե նա մեծանա և շատ հայտնի հերոս դառնա,― ասում էր առաջնորդն իր մարդկանց, բայց շատերը չէին հավատում։ Ինչ հերոս կարող էր դուրս գալ այդ տկար խղճուկից։

Գարնանը, երբ լսվում էին բիզոնների սմբակների աղմուկը և հորիզոնում հայտնվում էին առաջին սև ոգիները, հնդիկները թողնում էին իրենց վիգվամները և հետևում էին նախրին, որպեսզի ձմեռվա համար իերնց բիզոնի մսով և կաշվով ապահովեն։ Տղան բոլորից շատ այդ օրից էր վախենում, որովհետև մարդիկ հեռանում էին գյուղից, ինքը մենակ էր մնում և մեծ դժվարուըթյամբ էր ուտելիք ճարում։ Անցած տարի նրան մենակ էին թողել և երբ վերադարձել էին, տղային գտել էին այնքան թուլացած ու հյուծված, որ զարմացել էին, թե նա ինչպես է կենդանի մնացել։

Ծաղիկների ամսին, մի առավոտ, պահակները գետի մոտ նկատեցին ծանոթ ոգիներին։

― Բիզոններ, բիզոններ,― լսվեց աղաղակը,― բիզոնները գալիս են։― Եվ արևի առաջին ճառագայթները դեռ չէին պատռել վաղորդյան մշուշը, որ գյուղը լրիվ դատարկվեց։

Տղան հուսահատ նստել էր հողե խրճիթի առաջ և նայում էր, թե ինչպես փոշին հանդարտ նստում է հետքերին։ Վերջին մարդիկ և շները արդեն չքացել էին տեսադաշտից, միայն նրանց ձայներն էին, մեկ էլ շների հաչոցն էր լսվում։

Տղան բոլորովին մենակ էր մնացել՝ փայլուն արցունքները գլորվում էին դեմքից և ընկնում մոքասինների վրա։ որքան կուզենար, ինքն էլ նրանց հետ լիներ։

Հանկարծ նրան թվաց, թե ինչ որ մեղմ, թախանձագին ձայն է լսում, որն ասում է․

― Վերցրու խաղա։ Ցույց տուր, թե ինչ կարող են անել քո թույլ մատները։

Ո՞վ խոսեց իր հետ, ինչո՞վ պիտի խաղա։ Նրա աչքերը կանգ առան փոշու մի փոքրիկ հատիկի վրա, որ իր արտասուքների պատճառով կպչուն ցեխ էր դարձել։

― Ես շուն կպատրաստեմ և ինձ մենակ չեմ զգա,― ասաց տղան ինքն իրեն և սկսեց տրորել փափուկ ցեխը։ Բայց սա ի՞նչ է․ կարճ ոտքերի փոխարեն, որ ունենում են շները, ստացվեցին երկար ոտքեր՝ սմբակներով։ Գլուխը շատ մեծ էր ու երկար, սուր, աչքի զարնող ականջներով, բաշի նման մի բան վզին և ետևի մասում պոչ, որ բոլորովին շատ պոչինման չէր։ Սա ի՞նչ բան է։ Երբեք այսպիսի կենդանի չէր տեսել։

― Լավ է նորից շինեմ։ Այս անգամ ավելի ուշադիր կլինեմ,― մտածեց տղան։ Բայց ինչքան էլ ուշադիր էր լինում, կարծեք թե մի ուրիշն էր ղեկավարում ձեռքերը, որովհետև այս անգամ էլ այնպիսի մի կենդանի ստացվեց, ինչպես առաջինն էր։

Նա շփոթված նայում էր երկու արձանիկներին։ Դրանք կանգնած էին գետնին, իր դիմաց, և այնպես էին նայում, ասես ամեն րոպե պատրաստ էին ցատկելու օդի մեջ։ Հանկարծ տղան շատ հոգնած զգաց իրեն։ Ձգվեց չոր գետնին, իսկույն քուն մտավ և այսպիսի մի երազ տեսավ․

Անսահման հեռվում ինքը՝ Մեծ Տիրավան, դուրս եկավ իր վիգվամից։ Այժմ արդեն պարզ երևում էր նրա կերպարանքը և լսվում իմաստուն խոսքերը․

― Այդ ես էի, որ ստիպեցի խաղալ։ Իմ հրամանով քո մատները ձևավորեցին ձիեր, որոնք կարող են կրել քո բեռները։ Բայց նրանք դեռ շատ փոքր են։ Դու պետք է չորս օր, չորս գիշեր նրանց արածելու տանես և ջուր տաս Մեծ Գետի ափին, որպեսզի նրանք մեծանան և ծառայեն քեզ։

Տիրավան վերջացրեց իր խոսքը և այնպես անհետացավ, ինչպես ալիքը ջրի երեսից։

Տղան արթնացավ։ Երկու արձանիկները դրեց թևի տակ և դեպի Մեծ Գետը շտապեց։ Նա լավ գիտեր, թե որտեղ է ավելի հյութալի և բուրավետ խոտ աճում։ Արձանիկները զգուշությամբ դրեց գետնին․ մի ակնթարթում ձիերը կենդանացան և նույնիսկ խրխնջացին։ Տղան չէր կարողանում նրանցից աչքը կտրել։ Դա հրաշք էր։ Տղան նկատում էր, որ քանի գնում, ձիերը ավելի են մեծանում և ուժեղանում։

Նա թողեց, որ ինչքան սիրտներն ուզի խոտ ուտեն և ջուր խմեն, հետո երեկոյան նորից դեպի գյուղ տարավ։ Այդ կարճ ժամանակում նարնք այնքան էին մեծացել, որ հազիվ էին մտնում փոքրիկ խրճիթի դռնից։ Հաջորդ գիշերը տղան ստիպված եղավ նրանց տեղավորել առաջնորդի ընդարձակ բնակարանում։

Նա անսահման ուրախանում էր, երբ տեսնում էր, որ ձիերը մեծանում են և ուժեղանում։ Երրորդ օրը, առավոտյան, տղան շրջում էր գյուղում, ձիու մեջքին նստած։ Հանկարծ մեծ պահանջ զգաց գնալ իր ընկերներին և հարևաններին գտնել։ Բայց նա մոռացել էր հզոր Տիրավայի խորհուրդը։ Կտրելով Մեծ Գետը նա իր ձիերին քշեց բիզոնի հոտի հետքերով։ Տղան շատ անփորձ էր, երբեք ձի չէր տեսել։ Նրան թվում էր, թե չորրորդ օրը այլևս չեն արածելու։

Մեծ Տիրավան միշտ հետևում էր նրան։ Նրա դեմքը մռայլ էր, որովհետև ուզում էր հնդիկներին մեծ ձիեր տալ, ինչպիսիք ունեին սպիտակամորթները, բայց հետո մտածեց, որ փոքրիկ կենդանիները ավելի ճարպիկ են և որսի համար ավելի հարմար, որ հնդիկների ձիերը կոչվում են պոնի, որ նշանակում է փոքրիկ ձի։

Շատ չանցած տղան ծուխ նկատեց, այդ որսորդների բնակատեղից էր։

Առաջնորդը և մի քանի որսորդներ դուրս եկան նրան դիամվորելու։ Նրանք աչքները ձիերից չէին կտրում։ Իսկ տղան այլևս առաջվա թշվառ, տկար երեխան չէր, այլ մի հուժկու երիտասարդ, որ հեշտությամբ կարող էր առաջնորդ դառնալ։

Այդպես էլ եղավ։ Որսի ընթացքում նա բոլորին գերազանցում էր իր ճարպկությամբ, ինչպես և նետաձգությամբ ու ձիավարժությամբ։ Երբ ծեր առաջնորդը հրաժեշտ տվեց աշխարհին և գնաց միանալու իր նախահայրերին, տղային ընտրեցին նրա փոխարեն և նա շատ տարիներ խելացի կերպով ղեկավարեց կարմրամորթներին։

Բուն և դեղին մուկը

Կեսօրվա շոգին բուն նիրհում էր իր փչակում։ Նա այրվում էր հետաքրքրությունից, թե ինչ է կատարվում դրսում այն ժամին, երբ բոլորին թվում է, թե ինքը քնած է։ Նա քնել չէր կարողանում։

Նա չափազանց սնապարծ էր և շատ էր ցանկանում, որ բոլորը վախենան իրենից։ Բայց դժբախտաբար ցերեկը, երբ կենդանիների մեծ մասը դրսում էր, բուն քնած էր իր փչակում, իսկ գիշերը ինչքան էլ աշխատում էր սուր կռնչոցներ տարածել, միևնույն է, ամեն ինչ խաղաղ էր, ոչ ոք չէր շարժվում։

― Իհարկե, բոլորը թաքնվում են ինձնից, վախենում են,― ասում էր նա հեգնանքով։― Ուո՜ւու, հուո՜ւու,― և որքան կարող էր բարձր էր վայում։

Բայց այդքանով նա չբավարարվեց։

― Ավելի լավ է ինքս գնամ և որևէ մեկին հարցնեմ, թե ի՞նչ կարծիք կա իմ մասին,― ամառվա մի գեղեցիկ օր քրթմնջաց բուն ինքն իրեն։

― Հեռու գնալու կարիք էլ չկա, հենց այստեղ, այս քարի տակ բազմաթիվ մկներ են ապրում, կգնամ և կհարցնեմ նրանց։

Բուն երկար ժամանակ փչակում այս ու այն կողմ էր ցատկոտում, ճիշտ եթե ասենք չէր համարձակվում ցերեկով դուրս գալ։

― Բո՛ւ, բո՛ւ,― ճչացին մկները և վայրկենապես ցրվեցին բները։ Այդ նրան շատ դուր եկավ։

Նա նստեց մկան ամենամոտ բնի կողքին և ներս նայեց։

― Ողջույններս, մկնիկ, մի վախենա ինձնից։ Դու այստե՞ղ ես։

― Այո, այստեղ եմ,― պատասխանեց փոքրիկ դեղին մուկը։ Թեև նա հասկանում էր, որ բուն իրեն չէր կարող վնասել, քանի որ ինքը ներսում էր, բայց և այնպես շատ անհանգիստ էր։

― Ես ուզում էի հարց տալ,― բուն աշխատում էր դուր գալ մկանը։― Մկները ի՞նչ կարծիք ունեն իմ մասին։

― Ահա թե ինչ,― ասաց մուկն ինքն իրեն,― ահա թե ինչու է պառավ ջադուն օրը ցերեկով դարանակալել իմ բնի մոտ։ Բայց բարձրաձայն նա ասաց․

― Այստեղ բոլորը ձեզ կոչում են գիշերային առաջնորդ։

Այս խոսքերը սնափառ բուի ականջին հնեցին ինչպես երաժշտություն։

― Նորից ասա այդ բառերը և ավելի դանդաղ,― հրամայեց բուն։

― Գիշերային ա֊ռաջ֊նորդ,― կրկնեց մուկը վախից դողալով։― Ինչպես է երևակայում իրեն,― փնթփնթաց մուկն ինքն իրեն,― այս գարշելի հրեշը։

Բուն զմայլված էր։

― Իսկ այժմ շշնջա ականջիս,― ասաց բուն և գլուխը մոտեցրեց մկան բնին։

― Դու քավթու, ողորմելի ջադու ես, ահա թե ինչ ես,― ասաց նա և անհետացավ բնի խորքում։

Բուն սկզբում միայն աչքերն էր թարթում՝ անկարող լսածը հասկանալու, բայց հանկարծ կատաղությունը բռնեց։

― Սպասիր, կբռնեմ քեզ,― սպառնաց մկանը,― ես քեզ ցույց կտամ։ Տեղիցս չեմ շարժվելու, մինչև որ դուրս գաս,― ավելացրեց բուն ոխակալությամբ կտցահարելով անցքը։

Մուկն իհարկե երկար չսպասեց, անցքից սողոսկեց իր ընկերների մոտ և պատմեց ամեն ինչ։

Իսկ բուն սպսում էր մկան բնի մոտ, փոխնիփոխ բարձրացնելով մերթ մեկ, մերթ մյուս ոտքը։ Նա այնտեղ անցկացրեց մեկ գիշեր և ցերեկ, հետո երկրորդ օրը, և երրորդը, ես ճիշտ չեմ կարող ասել, թե էլի որքան, մինչև վերջապես հյուծվեց սովից ու ծարավից։ Ահա ձեզ մի զոհ սեփական հիմարության և սնափառության պատճառով։

1. ↑ այստեղ և հետո պիտի լիներ հնդկացիների, բայց բնօրինակում սխալ թարգմանություն է, գրապահարանի մեկնաբանություն)
2. ↑ Բույս, որ օգտագործվում է անուշահոտություներ պատրաստելու համար