Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք չորրորդ

I։ Հայր Ֆերապոնտ

Ալյոշային արթնացրին առավոտ կանուխ, դեռ լուսաբացից առաջ։ Սրբահայրը զարթնել էր և շատ տկար էր զգում իրեն, թեև ուզեց վեր կենալ անկողնից ու նստեց բազկաթոռին։ Գիտակցությունը լրիվ տեղն էր, դեմքը շատ հոգնած էր թեպետ, բայց պայծառ էր, գրեթե ուրախ, իսկ հայացքը զվարթ էր, բարեհամբույր, սիրակոչ։ «Գուցե և չտեսնեմ այս նոր ծագող օրվա երեկոն»,— ասաց նա Ալյոշային։ Ապա ցանկացավ իր խոստովանանքը կատարել ու հաղորդություն ընդունել անմիջապես։ Նրա խոստովանահայրը միշտ Հայր Պաիսին էր եղել։ Երբ կատարվեցին խոստովանանքի և հաղորդության սուրբ խորհուրդները, վերջին օծման արարողությունն սկսվեց։ Հավաքվեցին աբեղաները, խուցն աստիճանաբար լցվեց մենաստանի ճգնավորներով։ Մինչ այդ՝ լույսը բացվեց։ Վանքից էլ սկսեցին միաբաններ գալ։ Երբ արարողությունը վերջացավ, սրբահայրն ուզեց բոլորին հրաժեշտ տալ և սկսեց համբուրել յուրաքանչյուրին։ Խուցի նեղ լինելու պատճառով, ավելի շուտ մտած մարդիկ դուրս էին գալիս և տեղը զիջում մյուսներին։ Ալյոշան կանգնել էր սրբահոր մոտ, որ կրկին նստել էր բազկաթոռին։ Որքան կարող էր՝ խոսում էր սրբահայրը և ուսուցանում․ ձայնը թեև թույլ, բայց դեռ կորովի էր բավական։ «Այնքա՜ն երկար տարիներ ուսուցանել եմ ձեզ, ուստի և այնքա՜ն երկար տարիներ բարձրաձայն եմ խոսել, որ կարծես սովորություն եմ դարձրել խոսելը, իսկ խոսելով նաև ուսուցանելը, և այն աստիճան, որ լուռ մնալն ինձ համար ավելի դժվար կլիներ, քան խոսելը հիմա, նույնիսկ այս իմ տկար վիճակում, հայրեր ու եղբայրներ իմ սիրեցյալ»,— կատակեց նա, խանդաղատալից նայելով իր շուրջը հավաքվածներին։ Ալյոշան հետագայում բան ինչ հիշեց այն խոսքերից, որ սրբահայրն ասաց այդ պահին։ Թեև նա պարզորոշ էր խոսում ու բավական կորովի ձայնով, բայց նրա զրույցն զգալիորեն անկապ էր։ Շատ բաների մասին խոսեց, կարծես ուզում էր ամեն ինչ ասել, ուզում էր մոտալուտ մահից առաջ կրկնել այն բոլորը, որ չէր կարողացել լրիվ արտահայտել իր կյանքում, և ոչ թե միայն ուսուցանելու սիրույն, այլ կարծես տենչալով բաժանել իր բերկրանքն ու ցնծությունը բոլոր մարդկանց և արար աշխարհի հետ, կյանքում մի անգամ ևս զեղել իր սիրտը․․․

«Սիրեցե՛ք զմիմյանս, հայրե՜ր,— ուսուցանում էր սրբահայրը (որքան որ հիշեց հետագայում Ալյոշան)։— Սիրեցեք աստուծո ժողովրդին։ Մենք աշխարհականներից ավելի սուրբ չենք վասն այնորիկ, որ եկել ենք այստեղ ու փակվել սույն պատերի մեջ, այլ ընդհակառակն, այստեղ եկող ամեն ոք իր գալու փաստովն իսկ խոստովանել է ինքն իրեն, որ ինքը վատթար է բոլոր աշխարհականներից ու երկրի վրա գոյություն ունեցող ամեն ինչից․․․ Եվ վանականը որքան ավելի երկար ապրի իր պատերի մեջ մեկուսացած, այնքան ավելի սուր կերպով պետք է գիտակցի այս իրողությունը։ Քանզի այլապես նա պատճառ չէր ունենա այստեղ գալու։ Իսկ երբ գիտակցի, թե ինքը ոչ միայն վատթար է քան բոլոր աշխարհականները, այլև բոլոր մարդկանց առաջ մեղավոր է բոլորի և ամեն ինչի համար, մարդկային բոլոր մեղքերի համար, լինեն դրանք համայնական թե անձնական, ահա լոկ հայնժամ կհասնենք վանական միաբանության նպատակին։ Քանզի գիտցե՛ք, սիրեցյալներ իմ, որ մեզնից ամեն ոք, անտարակույս, մեղավոր է այս երկրի վրա բոլորի և ամեն ինչի համար, ոչ միայն աշխարհի համայնական մեղքի հետևանքով, այլև ամեն ոք անձնապես մեղավոր է ամբողջ մարդկության և յուրաքանչյուր մարդու համար։ Սույն գիտակցությունը պսակն է վանական կյանքի և առհասարակ ամեն մի մարդկային կյանքի՝ այս երկրի վրա։ Քանզի վանականները տարբեր մարդիկ չեն, այլ լոկ այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք պետք է բոլորը լինեին աշխարհում։ Այդպիսով է միայն, որ մեր սիրտը կլեցվեր անհուն, տիեզերական, անհագ սիրո խանդաղատանքով։ Հայնժամ ձեզնից յուրաքանչյուրն ի զորու կլիներ ամբողջ աշխարհը վաստակելու սիրո շնորհիվ և աշխարհի մեղքերը լվանալու իր արցունքներով․․․ Յուրաքանչյուրդ թող աչալուրջ հսկի իր սրտի վրա, յուրաքանչյուրդ թող անդադար խոստովանի ինքն իրեն։ Մի՛ երկնչիք ձեր սեփական մեղքից, եթե նույնիսկ գիտակցեք այն, միայն թե զղջումն անպակաս լինի, բայց աստուծո առաջ պայման մի՛ դնեք։ Դարձյալ ասում եմ՝ մի՛ հպարտանաք։ Մի՛ հպարտանաք փոքրերի առաջ, մի՛ հպարտանաք և մեծերի առաջ։ Մի՛ ատեք նաև ձեզ մերժողներին, ձեզ անարգողներին, ձեզ նախատողներին ու զրպարտողներին։ Մի՛ ատեք՝ անաստվածներին, չարուսույցներին, նյութապաշտներին․ բազում են բարի մարդիկ նրանց մեջ, մեր օրերում նամանավանդ, և ոչ միայն բարիներին, այլև չարերին մի՛ ատեք։ Ձեր աղոթքի մեջ հիշատակեցեք նրանց այսպես, փրկիր, ո՜վ տեր, բոլոր նրանց, ովքեր աղոթող չունեն իրենց համար, փրկիր և նրանց, ովքեր չեն ուզում աղոթել քեզ։ Եվ ավելացրեք իսկույնևեթ․ ոչ հպարտությամբ եմ աղերսում բանն այս, ո՜վ տեր, զի ես անձամբ իսկ քստմնելի եմ առավել քան բոլորն ու ամենայն ինչ․․․ Սիրեցեք աստուծո ժողովրդին, մի՛ թողնեք, որ եկվոր մարդիկ խլեն հոտը ձեզնից, զի եթե նիրհեք ձեր ծուլությամբ, ձեր խորշող հպարտությամբ ու նամանավանդ շահատենչությամբ, ապա կգան բոլոր կողմերից ու կխլեն ձեր հոտը ձեզնից։ Անդադար մեկնաբանեցեք ավետարանը ժողովրդին․․․ Մի՛ գռփեք վաշխառությամբ ու կաշառակերությամբ․․․ Մի՛ սիրեք ոսկի և արծաթ, մի՛ պահեք դրանք ձեզ մոտ․․․ Հավատք ունեցեք ու հավատարիմ եղեք դրոշին։ Բարձր պահեցեք դրոշր ձեր․․․»։

Սակայն սրբահայրը խոսում էր ավելի անկապակից, քան շարադրված է այստեղ ըստ Ալյոշայի հետագա գրառման։ Երբեմն նա բոլորովին ընդհատում էր իր խոսքը, կարծես ուժերն էր հավաքում, հևում էր շնչասպառ, բայց մի տեսակ ցնծության մեջ էր։ Հուզմունքով էին լսում նրան, թեև շատերը զարմանում էին նրա խոսքերի վրա և մութ իմաստ էին տեսնում դրանց մեջ․․․ Հետագայում բոլորը հիշեցին այդ խոսքերը։ Երբ պետք եղավ, որ Ալյոշան մի րոպեով դուրս գա խուցից, նա ապշեց՝ տեսնելով խուցի ներսն ու դուրսը ժողովված միաբանների ընդհանուր հուզմունքն ու սպասողական վիճակը։ Ոմանք գրեթե տագնապով էին սպասում, իսկ ուրիշները՝ հանդիսավոր բարեպաշտությամբ։ Բոլորն էլ ակնկալում էին, որ անմիջական ու մեծ մի բան է կատարվելու սրբահոր ննջումից հետո։ Այդ ակնկալությունը համարյա թեթևամիտ բան էր մի տեսակետից, բայց նույնիսկ ամենախստաբարո վանականները ենթարկվում էին դրա ազդեցության։ Ամենից ավելի խիստ էր աբեղա հայր Պաիսիի դեմքը։

Ալյոշան խուցից դուրս եկավ լոկ այն պատճառով, որ Ռակիտինը խորհրդավոր կերպով կանչել էր իրեն մի վանականի միջոցով։ Քաղաքից էր եկել Ռակիտինը և տարօրինակ մի նամակ էր բերել տիկին Խոխլակովայից։ Տիկինը մի հետաքրքրական ու ճիշտ ժամանակին հասնող լուր էր հաղորդում Ալյոշային։ Խնդիրն այն էր, որ նախորդ օրը, սրբահոր աջն համբուրելու և նրա օրհնությունն ստանալու համար եկած ռամիկ ու հավատացյալ կանանց մեջ քաղաքաբնակ մի պառավ կար՝ ենթասպայի այրի Պրոխորովան։ Նա հարցրել էր սրբահորը, թե կարո՞ղ է արդյոք եկեղեցում հոգեհանգիստ կարդալ տալ իր որդու համար, որպես հանգուցյալի, քանի որ իր Վասենկան ծառայության համար գնացել էր Սիբիրի հեռավոր մի անկյունը՝ Իրկուտսկ, և արդեն մի տարի է, ինչ ոչ մի լուր չկար նրանից։ Եվ սրբահայրը խստությամբ էր պատասխանել նրան առ այդ, արգելելով և կախարդության նման մի բան նկատելով այդպիսի հոգեհանգիստը։ Բայց այնուհետև, անգիտության համար ներելով նրան, ավելացրել էր, «կարծես ապագայի մատյանը կարդալով» (ինչպես արտահայտվում էր տիկին Խոխլակովան իր նամակում), նաև այն մխիթարությունը, «թե նրա որդին, Վասյան, ողջ է անտարակույս, և թե շուտով գալու է անձամբ կամ էլ նամակ է ուղարկելու, ուստի մայրը թող գնա տուն և սպասի նրան։ Եվ ի՞նչ եք կարծում,— ավելացնում էր տիկին Խոխլակովան ոգևորությամբ,— մինչև իսկ տառացիորեն կատարվեց մարգարեությունը և նույնիսկ ավելին»։ Հազիվ էր պառավը տուն վերադարձել, երբ իսկույն նրան հանձնեցին Սիբիրից եկած նամակը, որ արդեն ստացվել էր մինչև նրա գալը։ Բայց դեռ ավելին․ նամակում, որ գրված էր ճանապարհից՝ Եկատերինբուրգից, Վասյան տեղեկացնում էր մորը, թե ինքն անձամբ գալիս է Ռուսաստան, վերադառնում է մի աստիճանավոր պաշտոնյայի հետ, և թե նամակն ստացվելուց երեք շաբաթ հետո «հույս ունի գրկելու իր մորը»։ Տիկին Խոխլակովան ջերմորեն ու թախանձագին աղերսում էր, որ Ալյոշան անմիջապես վանահորն ու ամբողջ միաբանությանը հայտնի այս նոր կատարված «կանխատեսման հրաշքը»։ Վերջացնելով իր նամակը, նա բացականչում էր․ «Սա պետք է հայտնի դառնա բոլորին, բոլորի՜ն»։ Նամակը գրված էր արագ, հապճեպ, գրողի հուզմունքը երևում էր ամեն մի տողում։ Բայց Ալյոշան պետք չուներ այլևս որևէ բան հայտնելու, որովհետև միաբաններն արդեն ամեն ինչ գիտեին։ Ռաիկտինն իր ուղարկած վանականին հանձնարարել էր նաև «ամենայն պատկառանոք հաղորդել նորին գերաշնորհություն հայր Պաիսիին, որ ինքը՝ Ռակիտինը մի որոշ գործ ունի նրա հետ առնչված, բայց այնքան կարևոր մի գործ, որ չի համարձակվի մի րոպե անգամ հետաձգել դրա կատարումը, իսկ իր հանդգնության համար ծնրադիր խնդրում է ներել իրեն»։ Վանականը հայր Պաիսիին ավելի շուտ էր հայտնել Ռակիտինի խնդրանքը, քան Ալյոշային, ուստի Ալյոշան, դուրս գալով ու կարդալով նամակը, տեսավ, որ իրեն մնում էր անմիջապես հայր Պաիսիին ներկայացնել այդ գրությունն իբրև սոսկ փաստաթուղթ։ Եվ ահա նույնիսկ այդ խստաբարո և դժվարահավատ մարդը, «հրաշքի» լուրը խոժոռադեմ կարդալուց հետո, չկարողացավ լիովին զսպել իր ներքին ինչ-որ զգացմունքը։ Աչքերը փայլեցին, ծանրախոհ ու խորիմաստ մի ժպիտ երևաց հանկարծ շրթունքներին։

— Մեծամեծ ևս բաներ պիտի տեսնենք, քան այս,— գոչեց նա կարծես ակամա։

— Մեծամե՜ծ ևս բաներ, մեծամե՜ծ բաներ պիտի տեսնենք,— կրկնեցին վանականները չորս կողմից, բայց հայր Պաիսին, նորից հոնքերը կիտելով, խնդրեց բոլորին, որ գոնե մի որոշ ժամանակ ոչ ոքի չհայտնեն լուրը, «մինչև որ ավելի ևս հաստատվի, որովհետև շատ է աշխարհիկ մարդկանց թեթևամտությունը, և բացի այդ՝ սույն դեպքը կարող է բնական ձևով պատահած լինել»,— ավելացրեց նա զգուշությամբ, կարծես իր խիղճը հանգստացնելու համար, բայց ինքն էլ համարյա չհավատալով իր վերապահությանը, մի բան, որ նրա ունկնդիրները ևս շատ պարզ նկատեցին։ Անշուշտ նույն ժամին «հրաշքը» հայտնի դարձավ ամբողջ միաբանությանը և նույնիսկ այն բազմաթիվ աշխարհականներին, որոնք ժամերգության էին եկել։ Բայց կատարված հրաշքը կարծես թե ամենից ավելի ապշեցրել էր այն վանականին, որ դեռ երեկ ժամանել էր հեռավոր հյուսիսի «սուրբ Սիլվեստրից», Օբդորսկի մի փոքր վանքից։ Երեկ նա, տիկին Խոխլակովայի կողքին կանգնած, ողջույն էր տվել սրբահորը և, մատնացույց անելով այդ տիկնոջ «բուժված» աղջկան, հարցրել էր ազդու և հանդիսավոր շեշտով․ «Ինչպե՞ս եք հանդգնում այսպիսի գործեր անել»։

Խնդիրն այն է, որ եկվոր վանականն այժմ որոշ տարակուսանքի մեջ էր ընկել ու համարյա չգիտեր, թե ո՛ր մեկին հավատա։ Երեկ իրիկուն այցելել էր վանքի միաբան հայր Ֆերապոնտին, որի առանձին խուցը գտնվում էր փեթականոցի մյուս կողմը, և այդ տեսակցությունն արտակարգ, զարհուրելի տպավորություն էր գործել ու շշմեցրել էր նրան։ Հայր Ֆերապոնտը հենց այն զառամյալ վանականն էր, այն մոլեռանդ ծոմապահն ու լռակյացը, որին արդեն հիշել ենք որպես սրբահայր Զոսիմայի հակառակորդի։ Նա գլխավորաբար դեմ էր բուն սրբահայրության կարգին, որ վնասակար ու թեթևամիտ նորամուծություն էր համարում։ Չափազանց վտանգավոր հակառակորդ էր նա, չնայած որ, լռակյաց լինելով, գրեթե ոչ մի բառ չէր փոխանակում որևէ մեկի հետ։ Իսկ նա վտանգավոր էր հատկապես այն պատճառով, որ բազմաթիվ միաբաններ լիովին համակրում էին նրան, այցելող աշխարհականներից էլ շատ-շատերը նրան պատվում էին որպես մեծ արդարակյացի ու ճգնավորի, թեև տեսնում էին անտարակայուս, որ նա կրոնախև է։ Բայg հենց այդ խևությունն էր նրա հմայքը։ Այս հայր Ֆերապոնտը երբեք չէր գնում սրբահայր Զոսիմայի մոտ, թեև մենաստանում էր ապրում, բայց շատ էլ չէին անհանգստացնում նրան մենաստանի ներքին կանոնադրությամբ, և դարձյալ այն պատճառով, որ նա ուղղակի խևի պես էր պահում իրեն։ Յոթանասունհինգ տարեկան էր, եթե ոչ ավելի, և ապրում էր մենաստանի փեթականոցից այն կողմ, պատի անկյան մոտ, փայտե հին, գրեթե փուլ եկած մի խուցի մեջ, որ շինված էր շատ տարիներ առաջ, դեռ անցյալ դարում, նույնպես մի մեծ ծոմապահ ու լռակյաց ճգնավորի՝ հայր Իոնայի համար, որ հարյուր հինգ տարի էր ապրել և որի սրբագործությունների մասին մինչև օրս էլ բազմաթիվ հետաքրքրական պատմություններ էին շրջում վանքում ու մոտակա շենքերում։ Հայր Ֆերապոնտը յոթ տարի առաջ հասել էր իր նպատակին վերջապես իրեն էլ տեղավորել էին այդ նույն մենավոր խուցի մեջ։ Դա մի խրճիթ էր պարզապես, բայց շատ նման էր մատուռի, որովհետև չափազանց շատ սրբապատկերներ կային այնտեղ․ հավատացյալների ընծայաբերած այդ սրբապատկերների առջև օր ու գիշեր վառվում էին նույնպես ընծայաբերված կանթեղները, և հայր Ֆերապոնտը մի տեսակ հսկիչ ու լուսարար էր կարգված դրանց վրա։ Ասում էին (և դա ճշմարիտ էր), որ նա ընդամենը երկու ֆունտ հաց էր ուտում երեք օրվա ընթացքում, ոչ ավելի․ երեք օրը մեկ՝ այդ հացը բերում էր մեղվապանը, որ հենց փեթականոցում էր ապրում, բայց իրեն սպասարկող այդ մեղվապանին անգամ հայր Ֆերապոնտը հազվադեպ էր մի որևէ խոսք ասում։ Նրա շաբաթական ամբողջ սնունդը այդ չորս ֆունտ հացն էր՝ կիրակնօրյա նշխարի հետ միասին, որ վանահայրը պատարագից հետո ճշտապահորեն ուղարկում էր աստուծո երանելուն։ Իսկ ամեն օր թարմ ջուր էին լցնում նրա գավաթի մեջ։ Նա հազվադեպ էր երևում պատարագին։ Այցելության եկող երկրպագուները տեսնում էին, թե ինչպես նա երբեմն ամբողջ օրն աղոթում էր ծնրադիր, առանց վերկենալու և առանց շուրջը նայելու։ Իսկ եթե երբևիցե պատասխաներ այցելուներին, ապա խոսում էր կարճ ու կտրուկ, տարօրինակ ու գրեթե միշտ կոպիտ։ Շատ հազվադեպորեն, սակայն, ինքն էլ մի խոսք էր ուղղում եկողներին, բայց մեծ մասամբ տարօրինակ մի բան էր ասում միայն՝ կատարյալ մի առեղծված իր խոսակցի համար, իսկ հետո, որքան էլ խնդրեին, լուռ էր մնում ու ոչ մի բացատրություն չէր տալիս։ Քահանայական կարգ չուներ, հասարակ վանական էր պարզապես։ Շատ տարօրինակ մի լուր էր շրջում,— ամենատգետ մարդիկ էին սակայն այդ լուրը տարածողները,— թե հայր Ֆերապոնտը հաղորդակցության մեջ է երկնային ոգիների հետ, միայն նրանց հետ է զրուցում, և ահա այդ պատճառով է, որ լուռ է մնում մարդկանց մոտ։

Օբդորսկցի վանականը փեթականոց մտավ մեղվապանի՝ նույնպես լռակյաց ու մռայլ այդ վանականի առաջնորդությամբ, հետո գնաց այն անկյունը, ուր գտնվում էր հայր Ֆերապոնտի խուցը։ «Գուցե խոսի քեզ հետ՝ որպես եկվորի, բայց գուցե և ոչինչ չիմանաս նրանից»,— նախազգուշացրեց մեղվապանը։ Վանականը, ինչպես ինքն էր պատմում հետո, մեծագույն ահով մոտեցավ ճգնավորին։ Ուշ իրիկուն էր արդեն։ Հայր Ֆերապոնտն այդ պահին նստած էր խուցի դռանը՝ ցածլիկ աթոռակի վրա։ Մի հին ու հսկա կնձնի մեղմ սոսափում էր վերևում։ Օդը զովանում էր երեկոյան թարմությամբ։ Օբդորսկցի վանականը երեսնիվայր ընկավ երանելու առաջ և նրա օրհնությունը խնդրեց։

— Ուզում ես, որ ե՞ս էլ երկիր պագանեմ առաջի քո, վանակա՛ն,— ասաց հայր Ֆերապոնտը։— Վե՛ր կաց։

Վանականը վեր կացավ։

— Օրհնելով՝ օրհնյալ լեր։ Նստի՛ր մոտն իմ։ Ո՞ր կողմերից ես հասել այստեղ։

Խեղճ վանականին ամենից ավելի զարմանք պատճառեց այն, որ հայր Ֆերապոնտը, հակառակ իր անտարակուսելիորեն խստագույն ծոմապահության և այնքան զառամյալ տարիքին, արտաքուստ դեռ առույգ, բարձրահասակ մի ծերունի էր, որ ուղիղ էր պահում մարմինը, չէր կռանում երբեք, ու թարմ էր դեմքը՝ թեև նիհար, բայց առողջ։ Անտարակուսելի էր նաև, որ զգալի ուժի տեր է տակավին։ Ըմբիշի կազմվածք ուներ։ Չնայած այնքան մեծ տարիքին, նույնիսկ լրիվ չէր սպիտակել, դեռ շատ խիտ էին մազերն ու մորուքը, որոնք կատարելապես սև էին եղել մի ժամանակ։ Աչքերը մոխրագույն էին, խոշոր, փայլուն, սակայն արտակարգորեն չռված, մի բան, որ նույնիսկ շշեմցնող տպավորություն էր գործում։ Խոսում էր գավառական կոպիտ շեշտադրությամբ։ Հագել էր գյուղական երկար ու կարմրավուն վերնազգեստ՝ այն կոշտ մահուդից, որ առաջ կալանավորական էր կոչվում, իսկ մեջքին մի հաստ պարան էր կապել։ Վիզն ու կուրծքը մերկ էին։ Վերնազգեստի տակ երևում էր չափազանց հաստ կտավից կարված շապիկը, որ ամիսներով մնում էր նրա վրա և համարյա սևացել էր կեղտից։ Ասում էին, թե նա երեսուն ֆունտ կշռող շղթաներ է կրում մարմնին՝ վերնազգեստի տակ։ Իսկ մերկ ոտքերին հնամաշ, գրեթե լիովին քայքայված հողաթափեր կային։

— Օբդորսկի փոքր վանքից, սուրբ Սիլվեստրից,— խոնարհաբար պատասխանեց եկվոր վանականը, իր փոքրիկ, արագաշարժ, հետաքրքրասեր, թեև մի քիչ վախեցած աչքերով դիտելով ճգնավորին։

— Եղել եմ քո Սիլիվեստրի մոտ։ Ապրել եմ այնտեղ։ Ողջառո՞ղջ է այդ քո Սիլիվեստրը։

Վանականը տատամսելով կմկմաց։

— Անհասկացո՛ղ մարդիկ եք դուք։ Ո՞րպես եք պաս պահում։

— Մեր կերակրոց ցանկը կազմված է ըստ վանական հին կարգի, այսպես, քառասնորդաց պահոց երկուշաբթի, չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը սեղան չեն դնում։ Երեքշաբթի և հինգշաբթի՝ սպիտակ հաց, մեղրով բուսաջուր, ճախնամորի կամ աղած կաղամբ ու մանրաձավար լափա։ Շաբաթ օրը՝ սպիտակ կաղամբապուր, սիսեռով արիշտա, մրգահյութով շիլա, բոլորը յուղով։ Ի շաբաթու մեկ անգամ՝ չոր ձուկ և շիլա, կաղամբապուրի հետ։ Իսկ հավագ շաբաթու երկուշաբաթի առավոտուց մինչ ի կիրակմուտ, վեց օր, ոչինչ եփեն, և ուտեմք միայն հաց և ըմպեմք ջուր, և այս ևս ժույժ ունելով․ ըստ կարելվույն՝ ոչ ամենայն օր առնուլ զսոսա, այլ որպես և ասացյալ է՝ վասն առաջնույն շաբաթու քառասնորդաց պահոց։ Իսկ հավուրն ավագ ուրբաթու ոչինչ ուտեմք ամենևին, որպես և հավուրն ավագ շաբաթու պարտ եմք ծոմ պահել մինչ հերրորդ ժամու, և հայնժամ ճաշակեմք սակավ ինչ հաց և ըմպեմք ջուր, և բաժակ մի գինի։ Իսկ հավուրն ավագ հինգշաբաթի ուտեմք զկերակուրս եփյալս, առանց յուղո, և ոչ իսկ եփյալս և ըմպեմք գինի։ Քանզի ժողովն Լավոդիկյան այս կերպ ասե վասն ավուր ավագ հինգշաբաթի․ «Չէ արժան ի քառասներորդսն յաւագ շաբաթուն հինգշաբաթի օր բերան լուծանել, զի մի՛ ամենայն պահք քառասներորդացն անարգեսցին»։ Ահա այսպես ենք պաս պահում։ Բայց ի՜նչ է որ այս՝ ձեզ հետ համեմատած, հա՛յր մեծագործ,— ավելացրեց վանականը սրտապնդված,— քանզի դուք ամբողջ տարին, նույնիսկ սուրբ զատկին, սնվում եք լոկ հացով ու ջրով, և մեր երկու օրվա հացը ձեզ բավարարում է մի ամբողջ շաբաթ։ Հրաշալի է արդարև այսպիսի մեծ ժուժկալությունը ձեր։

— Իսկ պղպեղասո՞ւնկ,— հարցրեց հանկարծ հայր Ֆերապոնտը, «ղ» տառն արտասանելով «խ»-ի նման։

— Պղպեղասո՞ւնկ,— կրկնեց զարմացած վանականը։

— Այո, իսկ և իսկ։ Ես կարող եմ հրաժարվել նրանց հացից, որ ինձ չէ պիտո ամենևին, կարող եմ գնալ թեկուզ անտառ, և այնտեղ պղպեղասունկով կապրեմ և կամ հատապտղով։ Իսկ նրանք չեն հրաժարվի իրենց հացից, արդ ուրեմն սատանային են կապյալ։ Անօրեններն այժմ բարբառում են, թե հարկ չէ այսքան ծոմ պահել։ Գոռոզական ու պիղծ է սույն դատողությունը նոցա։

— Օ՜հ, ճշմարիտ է,— հառաչեց վանականը։

— Իսկ նրանց մոտ սատանաներ տեսա՞ր,— հարցրեց հայր Ֆերապոնտը։

— Նրանց․․․ այսինքն ո՞ւմ մոտ,— ուզեց իմանալ վանականը վախվխելով։

— Անցյալ տարի հիսնականաց պահքին բարձրացա վանահոր մոտ, և այդ օրից չեմ գնացել այլևս։ Տեսա, մեկի կրծքին էր նստել սատանան, պահվում էր սքեմի տակ, միայն եղջյուրներն էին դուրս ցցված։ Մի ուրիշի գրպանից էր դուրս նայում, աչքերն արագ-արագ շարժում էր, ինձնից էր վախենում։ Մի ուրիշի փորն էր մտել, տեղավորվել էր ամենապիղծ որովայնի մեջ, իսկ մեկի էլ վզից էր կախվել ուղղակի, փաթաթվել էր, և այդպես էլ մարդը կրում էր սատանային, բայց չէր տեսնում նրան։

— Դուք․․․ տեսնո՞ւմ եք,— հարցրեց վանականը։

— Ասացի քեզ՝ տեսնում եմ, ուղն ու ծուծը տեսնում։ Երբ վանահոր մոտից դուրս էի գալիս, մեկ էլ նայեմ՝ մի սատանա թաքնվում է ինձնից դռան ետին, և այսպիսի մի խոշո՜ր սատանա, հասակը մեկուկես կանգուն կամ ավելի, իսկ պոչը՝ հաստ, թուխ, երկար։ Եվ տեսնեմ՝ պոչի ծայրը դռան ճեղքն է ընկել։ Իսկ ես հիմար չեղա, հանկարծ դուռը չրխկացրի և պոչը ճմլեցի ճեղքի մեջ։ Ինչպե՛ս ճչաց, սկսեց մաքառել, իսկ ես նշանով խաչին կնքեցի նրան երիցս։ Ու տեղն ու տեղը սատակեց, ճզմված սարդի նման։ Այժմ պետք է որ նեխած լինի այդ անկյունում, գարշահոտում է, բայց նրանք չեն տեսնում, հոտը չեն առնում։ Մի տարի է՝ չեմ գնացել այնտեղ։ Միայն քեզ եմ հայտնում, որպես օտարականի։

— Զարհուրելի՜ են խոսքերը ձեր։ Բայց, հա՛յր պատվական ու երանելի,— ավելի ու ավելի համարձակ էր դառնում վանականը,— ճի՞շտ է այն մեծ համբավը, որ ձեր մասին շրջում է մինչև իսկ հեռավոր աշխարհներում՝ որպես թե դուք անդադար հաղորդակցություն ունեք սուրբ ոգու հետ։

— Իջնում է։ Մերթ ընդ մերթ։

— Իսկ ինչպե՞ս է իջնում։ Ի՞նչ տեսքով։

— Թռչունի։

— Սուրբ ոգին իբրև զաղավնի՞։

— Մերթ սուրբ ոգին, մերթ Հոգին սուրբ։ Հոգին սուրբ այլ է, սա կարող է նաև ուրիշ թռչունի տեսքով իջնել, մերթ ծիծեռնակի, մերթ կարմրակատարիկի, մերթ երաշտահավի։

— Իսկ ինչպե՞ս եք նրան տարբերում բուն երաշտահավից։

— Խոսում է։

— Ինչպե՞ս է խոսում, ի՞նչ լեզվով։

— Մարդկային։

— Եվ ի՞նչ է ասում ձեզ։

— Այսօր ահա ազդարարեց, որ մի հիմար կայցելի ինձ և անհարկի բաներ կհարցնի։ Շատ բան ես ուզում իմանալ, վանակա՛ն։

— Ահավոր են խոսքերը ձեր, երանելագույն և սրբազնագույն հայր,— գլուխը շարժեց վանականը։ Բայց և նրա երկչոտ աչքերում կասկածանք երևաց։

— Իսկ տեսնո՞ւմ ես ծառն այս,— հարցրեց հայր Ֆերապոնտը, մի պահ լուռ մնալուց հետո։

— Տեսնում եմ, երանելագույն հայր։

— Ըստ քեզ՝ կնձնի է, բայց ինձ համար այլ է պատկերը։

— Ի՞նչ պատկեր է,— հարցրեց վանականը, որ լուռ և ապարդյուն սպասել էր բացատրության։

— Պատահում է ի գիշերի։ Տեսնո՞ւմ ես սույն երկու ճյուղերը։ Քրիստոս է ի գիշերի մեկնում սույն թևքն յուր առ իս և թևերովն այդ փնտրում է ինձ։ Բացահայտորեն տեսնում եմ ու դողում։ Սոսկալի է, օ՜, սոսկալի։

— Բայց ի՞նչ սոսկալի բան կա, եթե Քրիստոս է նույնինքն։

— Կբռնի ու վեր կտանի։

— Ողջ-ո՞ղջ։

— Եղիայի ոգով ու փառքով, չե՞ս լսել, ինչ է, կգրկի ու կտանի․․․

Թեև օբդորսկցի վանականն այս խոսակցությունից հետո խիստ տարակուսած մտքով վերադարձավ իրեն հատկացված խուցը, ուր ապրում էր միաբաններից մեկի հետ, բայց նրա սիրտն այնուամենայնիվ հակված էր ավելի հայր Ֆերապոնտի կողմը, քան հայր Զոսիմայի։ Օբդորսկցի վանականն ամենից առաջ ծոմապահության կողմնակից էր, և նրա համար զարմանալի չէր, որ հայր Ֆերապոնտի նման մեծ ծոմապահը «զհրաշս տեսանէ»։ Նրա խոսքերն անշուշտ անհեթեթ էին թվում, բայց աստված գիտե, թե ինչ խորհուրդ էր թաքնված այդ խոսքերի մեջ․ ավելի ևս տարօրինակ խոսքեր ու արարքներ են ցուցաբերում բոլոր սրբազան խենթերը, որոնք խևանում են ի սեր Քրիստոսի։ Վանականը պատրաստ էր հոգևին ու գոհունակությամբ հավատալու մինչև իսկ սատանայի պոչի ճզմվելուն՝ ոչ միայն այլաբանական, այլև ուղղակի իմաստով։ Բացի այդ, նախօրոք ևս, դեռ վանք գալուց առաջ, նա խիստ կանխակալ վերաբերմունք ուներ սրբահայրության կարգի դեմ, որի մասին, մինչ այդ, զրույցներից էր գաղափար կազմել և որը վնասակար նորամուծություն էր համարում վճռականորեն՝ հետևելով ուրիշների կարծիքին։ Արդեն մեկ օր ապրելով վանքում, նա կարողացել էր նաև նկատել մի քանի թեթևամիտ, սրբահայրության կարգին անհամակիր միաբանների թաքուն տրտունջը։ Բնավորությամբ էլ նա ժիր էր, այս ու այն կողմ վազող, ամեն ինչի ականջ էր դնում մեծագույն հետաքրքրությամբ։ Ահա թե ինչու նա արտակարգ շփոթության մատնվեց, լսելով սրբահայր Զոսիմայի կատարած նոր «հրաշքի» մեծամեծ լուրը։ Ալյոշան հետագայում հիշեց, թե ինչպես սրբահոր մոտ ու նրա խուցի առաջ խճողված վանականների մեջ բազմիցս իր աչքին երևացել էր օբդորսկցի հետաքրքրասեր հյուրը, որ անընդհատ այս կամ այն խմբի մոտ էր վազում, ամեն ինչի ականջ էր դնում և հարցեր տալիս բոլորին։ Բայց այն ժամանակ Ալյոշան քիչ ուշադրություն դարձրեց նրան և միայն հետագայում էր, որ հիշեց ամեն ինչ․․․ Եվ նրանով զբաղվելու ժամանակ էլ չուներ․ սրբահայր Զոսիման, որ նորից հոգնություն էր զգացել ու վերադարձել էր անկողին, հանկարծ, երբ արդեն փակում էր աչքերը, հիշել էր նրան ու ասել, որ կանչեն իր մոտ։ Ալյոշան անմիջապես վազեց։ Սրբահոր մոտ միայն երեք հոգի կար՝ հայր Պաիսին, աբեղա հայր Իոսիֆը և մեկ էլ նորընծա Պորֆիրին։ Բանալով իր հոգնած աչքերը և սևեռուն նայելով Ալյոշային, սրբահայրը հարցրեց մեկեն․

— Սպասո՞ւմ են քեզ քո հարազատները, որդյակ։

Ալյոշան կմկմաց։

— Կարիք չունե՞ն արդյոք քեզ։ Երեկ խոստացե՞լ ես որևէ մեկին, որ լինելու ես այսօր մոտը։

— Խոսք եմ տվել․․․ հորս․․․ եղբայրներիս․․․ ուրիշներին ևս․․․

— Տեսնո՞ւմ ես։ Անպայման գնա։ Մի՛ տրտմիր։ Գիտցիր, որ չեմ մեռնի, մինչև քո ներկայությամբ չասեմ իմ վերջին խոսքը երկրի վրա։ Քե՛զ եմ ասելու այդ խոսքը, որդյա՛կ, ու քեզ եմ այն կտակելու։ Քե՛զ, որդյակ իմ քաղցրիկ, վասնզի սիրում ես ինձ։ Իսկ այժմ գնա նրանց մոտ, որոնց խոստացել ես։

Ալյոշան անմիջապես հնազանդվեց, թեև ծանր էր հեռանալը։ Բայց նրա հոգուն ցնծության սարսուռ տվեց այն խոստումը, թե ինքը լսելու է սրբահոր վերջին խոսքը երկրի վրա, մանավանդ որ այդ խոսքը կարծես կտակվելու է իրեն՝ Ալյոշային։ Նա շտապեց, որպեսզի քաղաքում վերջացնի բոլոր գործերը և շուտով վերադառնա։ Հայր Պաիսին ևս ասաց ողջերթի խոսքեր, որոնք շատ ուժեղ և անակնկալ տպավորություն գործեցին Ալյոշայի վրա։ Երկուքն էլ արդեն դուրս էին եկել սրբահոր խուցից, երբ Հայր Պաիսին դիմեց նրան․

— Հիշի՛ր անդադար, պատանյակ,— սկսեց նա ուղղակի, առանց որևէ առաջաբանի,— որ աշխարհիկ գիտությունը, ի մի գալով ու մեծ զորություն դառնալով, հատկապես վերջին դարում վերլուծել է երկնային ամեն ինչ, որ կտակվում է սուրբ գրոց մեջ, և դաժան վերլուծումից հետո՝ սույն աշխարհի գիտնականները բացարձակապես ոչինչ չեն թողել հնավանդ սրբություններից։ Բայց նրանք վերլուծել են մաս առ մաս, իսկ ամբողջությունը չեն նկատել, և այնքա՜ն կուրորեն, որ նույնիսկ արժան է զարմանքի։ Մինչդեռ ամբողջությունը նրանց իսկ աչքերի առաջ կանգնած է ցարդ անսասան, որպես և էր ի հնուց, և դարպասք դժոխոց չեն հաղթահարի նրան։ Միթե այդ կենդանի ուժը չի՞ ապրել տասնինը դար, միթե չի՞ ապրում և այժմ՝ անհատ հոգիների շարժման մեջ ու նաև շարժմանց մեջ ժողովրդական զանգվածների։ Մինչև իսկ նույն այդ մարդկանց՝ ամեն ինչ կործանած անաստվածների հոգեկան շարժմանց մեջ ապրում է նա ու մնում անսասան, ինչպես և առաջ։ Քանզի և՛ քրիստոնեությունն ուրացողները, և՛ նրա դեմ ընդվզողներն իրենց իսկ էության խորքում պահպանում են Քրիստոսի նույն այն օրինակը, որին հետևում էին առաջ, մնացել են նույնը, զի ցարդ ո՛չ նրանց իմաստությունը, ո՛չ և նրանց սրտի ավյունը ի վիճակի չի եղել ստեղծելու մի այլ, ավելի բարձր օրինակ հաչս մարդու և նրա արժանապատվության, քան այն օրինակը, որ ցույց է տվել Քրիստոս ի հնուց անտի։ Իսկ եղած փորձերից՝ միայն ու միայն այլանդակություններ են ծնվել։ Հիշի՛ր այս մեկը հատկապես, պատանյա՛կ, քանզի քո վախճանվող սրբահոր կողմից առաքվում ես դեպի աշխարհ։ Թերևս, հիշելով օրն այս մեծ, չմոռանաս նաև խոսքերն իմ այս, որոնք քեզ սրտագին ողջերթ մաղթելու սիրույն ասվեցին, զի այր ես դեռատի, իսկ ծանր են գայթակղություններն աշխարհում, և քո ուժերից վեր է տոկալ դրանց։ Է՛հ, գնա այժմ, մանուկ որբացյալ։

Այս հորդորով հայր Պաիսին օրհնեց նրան։ Ալյոշան, երբ դուրս էր գալիս վանքից ու մտորում բոլոր այդ անակնկալ խոսքերի մասին, հանկարծ հասկացավ, որ այժմ մի նոր, անսպասելի բարեկամ է գտնում, իրեն ջերմորեն սիրող մի առաջնորդ՝ հանձին այս խստաշունչ վանականի, որ մինչ այդ անզիջող էր եղել իր նկատմամբ։ Թվում էր, թե սրբահայր Զոսիման, վախճանվելուց առաջ, նրա խնամքին էր հանձնում Ալյոշային։ «Բայց գուցե իրո՜ք այդպես էլ խոսել են իրար մեջ»,— մտածեց հանկարծ Ալյոշան։ Իսկ այն անակնկալ ու իմաստասիրական դատողությունները, որոնք նա լսեց հիմա, ոչ թե ուրիշ այս կամ այն, այլ հենց ա՛յդ իսկ դատողությունները պարզապես վկայում էին, թե հայր Պաիսին ջերմ սիրտ ունի․ արդեն նա շտապում էր հնարավորին չափ շուտ զինել դեռատի միտքը՝ գայթակղությունների դեմ պայքարելու համար, և իր խնամքին հանձնված այդ մատղաշ հոգին ամրապատել այնպիսի մի պարսպով, որից ավելի ամուր պաշտպանություն չէր էլ կարող երևակայել։

II։ Հոր մոտ

Ալյոշան ամենից առաջ հոր մոտ գնաց։ Երբ մոտենում էր տանը, հիշեց՝ նախորդ օրը հայրը շատ էր պնդել, որ մի կերպ Իվանից թաքուն ներս մտնի։ «Իսկ ինչո՞ւ,— անցավ հիմա հանկարծ Ալյոշայի մտքով։— Եթե հայրիկն ուզում է մի բան ասել անձնապես ինձ, մյուսներից թաքուն, ինչո՞ւ նաև պետք է թաքուն ներս մտնեմ։ Հավանական է, երեկ այդ հուզված վիճակում ուրիշ բան էր ուզում ասել, բայց չկարողացավ»,— որոշեց Ալյոշան։ Այնուամենայնիվ նա շատ ուրախ եղավ, երբ Մարֆա Իգնատևնան, որ այգու դռնակը բացեց իր առաջ (պարզվեց, որ Գրիգորին հիվանդացել ու պառկել է ծառայանոցում), իր հարցին պատասխանելով ասաց, թե Իվան Ֆյոդորովիչն արդեն երկու ժամ է, ինչ դուրս է եկել։

— Իսկ հայրի՞կը։

— Վեր կացել, սուրճ է խմում,— մի տեսակ չոր պատասխանեց Մարֆա Իգնատևնան։

Ալյոշան ներս մտավ։ Ծերունին մենակ նստել էր սեղանի առաջ, մի հին, թեթև վերարկու և հողաթափեր հագած, ինչ֊որ հաշվեցուցակներ էր նայում, բայց առանց հատուկ ուշադրության, պարզապես զբաղվելու համար։ Բոլորովին մենակ էր ամբողջ տան մեջ (Սմերդյակովը նույնպես դուրս էր գնացել՝ ճաշի համար գնումներ անելու)։ Սակայն հաշիվները չէ, որ հետաքրքրում էին նրան։ Թեև առավոտյան շուտ էր ելել անկողնից և աշխատում էր առույգ պահել իրեն, բայց այնուամենայնիվ հոգնած ու թույլ էր երևում։ Ճակատը, որի վրա հսկա բոսորագույն այտուցներ էին առաջացել գիշերվա ընթացքում, կարմիր թաշկինակով էր կապված։ Քիթը նույնպես ահագին ուռել էր գիշերը, և դրա վրա էլ գոյացել էին մի քանի այտուցային բծեր, որոնք աննշան էին, բայց մի տեսակ հատկապես քինոտ ու ջղային տեսք էին տվել նրա ամբողջ դեմքին։ Ծերուկը ինքն էլ գիտեր այդ բանը և անբարյացակամ նայեց Ալյոշային, երբ նա սենյակ էր մտնում։

— Սուրճը պաղ է,— գոռաց նա կտրուկ,— չեմ հրամցնում։ Այսօր ինքս էլ եղած-չեղածը պասուց ձկնապուրով եմ անցկացնելու, ախպեր ջան, և ոչ ոքի չեմ հրավիրում։ Ինչո՞ւ ես եկել։

— Իմանալու, թե ինչպես է ձեր առողջությունը,— ասաց Ալյոշան։

— Հա՜։ Եվ բացի դրանից՝ ի՛նքս երեկ պատվիրեցի, որ գաս։ Հիմարությո՛ւն է այդ ամբողջը։ Իզուր ես բարեհաճել նեղություն քաշել։ Բայց այնպես էլ գիտեի, որ իսկույն փեշերդ կհավաքես ու վազ կտաս այստեղ...

Ուղղակի թշնամական զգացումով ասաց նա այդ բանը։ Միաժամանակ վեր կացավ ու մտահոգ նայեց հայելու մեջ (առավոտից ի վեր գուցե քառասուներորդ անգամ) իր քթին։ Սկսեց նաև ավելի վայելուչ ձևով հարմարեցնել կարմիր թաշկինակը ճակատին։

— Կարմիրն ավելի լավ է, սպիտակ կապես՝ հիվանդանոցի նման կլինի,— նկատեց նա խրատական շեշտով։— է՜, ի՞նչ կա֊չկա քո վանքում։ Ի՞նչ օրի է քո սրբահայրը։

— Շատ վատ է վիճակը, գուցե այսօր մահանա,— պատասխանեց Ալյոշան, բայց հայրը չլսեց նույնիսկ, և արդեն իր տված հարցն էլ իսկույն մոռացել էր։

— Իվանը դուրս գնաց,— ասաց նա հանկարծ։— Ձեռքից եկածն անում է, որ Միտյայից պոկի նրա հարսնացուին, դրա համար էլ ապրում է այստեղ,— ավելացրեց նա չարակամորեն և բերանը ծամածռելով նայեց Ալյոշային։

— Ինչ է, անձամբ ի՞նքն է այդպես ասել ձեզ,— հարցրեց Ալյոշան։

— Այո, և դեռ վաղուց է ասել։ Բա ի՞նչ ես կարծում, երեք շաբաթ առաջ էր, որ ասաց։ Հո նա էլ ինձ թաքուն֊թաքուն սպանելու չի՜ եկել այստեղ։ Ուրեմն ինչ֊որ նպատակ ունի, որ եկել է, հը՞։

— Ա՜յդ ինչ խոսք է։ Ինչո՜ւ եք այդպիսի բան ասում,— սոսկալի խռովք զգաց Ալյոշան։

— Փող չի խնդրում, ճիշտ է, բայց մեկ է՝ մի ասեղ անգամ չի ստանա ինձնից։ Ես միտք ունեմ հնարավորին չափ երկար ապրել այս աշխարհում, թանկագի՜ն Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, լա՜վ իմացեք այդ, դրա համար էլ ամեն մի կոպեկը պետք է ինձ, և որքան ավելի ապրեմ, այնքան ավելի է պետք գալու,— շարունակեց նա անկյունից անկյուն երթուդարձ անելով սենյակում, ձեռքերն իր լայն, կեղտոտ, ամառային դեղին կտորից կարված վերարկուի գրպանները դրած։— Առայժմ դեռ տղամարդ եմ համենայն դեպս, հիսունհինգ տարեկան ընդամենը, ուզում եմ մի քսան տարի էլ տղամարդավայել կյանք ապրել. իսկ որ ծերացա՝ գարշելի մի բան կլինեմ, անզգամները հոժար կամքով չեն գա մոտս, ա՜յ հենց այդ ժամանակ էլ փողերս ինձ պետք կգան։ Դե, ես էլ ուրեմն կուտակում եմ հիմա, ավելի ու ավելի կուտակում՝ միայն ի՛նձ համար, սիրելի որդյակ իմ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, լա՜վ իմացեք այդ, որովհետև ուզում եմ մինչև վերջին րոպեն իմ այս անառակ կյանքով ապրել, լա՜վ իմացեք այդ։ Անառակ կյանքն ավելի քաղցր է։ Բոլորը պախարակում են դա, բայց բոլորն էլ դրանով են ապրում, միայն թե թաքուն֊թաքուն, իսկ ես՝ բացեիբաց։ Ա՛յ, հենց իմ այս անկեղծության համար է, որ բոլոր հանած֊վարածները իմ վրա են հարձակվել։ Ու չե՜մ էլ ուզում քո դրախտը գնալ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, լա՛վ իմացիր այդ. անհարմար էլ է, որ կարգին մարդը քո այդ դրախտը գնա, եթե նույնիսկ այդ դրախտ ասված բանը կա այնտեղ։ Իմ կարծիքով մի օր քնում եմ ու չեմ զարթնում, և վե՛րջ, ուրիշ ոչինչ չկա։ Ուզում եք՝ հոգեհանգիստ կարդացեք ինձ համար, իսկ թե չեք ուզում՝ ձեր հե՛րն էլ անիծած, գրողի ծո՛ցը գնացեք։ Ահա՛ իմ փիլիսոփայությունը։ Իվանը երեկ լավ էր խոսում այստեղ, թեև բոլորս էլ հարբած էինք։ Պոռոտախոս է Իվանը, և ոչ մի այդպիսի գիտուն-միտուն էլ չէ... մի հատուկ կրթություն էլ չի ստացել, բերանը փակած նստում է և լուռ֊լուռ ծիծաղում մարդու վրա. ա՛յ հենց դրանով է միայն իր էշը քշում։

Ալյոշան լսում էր առանց որևէ բան ասելու։

— Ինչո՞ւ չի խոսում ինձ հետ։ Իսկ թե խոսեց՝ սկսում՝ ձևեր թափել։ Սրիկա՛ է քո Իվանը։ Իսկ Գրուշկայի հետ իսկույն կամուսնանամ, եթե ուզեմ։ Որովհետև եթե փող ունես, Ալեքսեյ Ֆյողորովիչ, բավական է հենց ուզես մի բան, և ամեն ինչ կլինի։ Հենց դրանից է վախենում Իվանը և կանգնել է գլխիս, որ չամուսնանամ, իսկ Միտյային էլ դրդում է հենց այն մտքով, որ նա ամուսնանա Գրուշկայի հետ։ Այդպիսով ուզում է մի կողմից ի՛նձ ետ պահել Գրուշկայից (կարծես թե ես նրան փո՜ղ եմ թողնելու, եթե չամուսնանամ Գրուշկայի հետ), իսկ մյուս կողմից՝ եթե Միտյան Գրուշկայի հետ ամուսնանա, Իվանը նրա հարուստ հարսնացուին իր ձեռը կգցի, ա՜յ թե ինչ հաշիվներ է անում։ Սրիկա՛ է քո Իվանը։

— Որքա՜ն դյուրագրգիռ եք։ Երեկվա հետևանքն է։ Լավ կլիներ՝ գնայիք ու պառկեիք,— ասաց Ալյոշան։

— Ա՛յ, դու ասում ես այդ բանը,— նկատեց հանկարծ ծերունին, կարծես առաջին անգամն էր, որ նման մի միտք էր ծագում իր գլխում,— ասում ես, բայց չեմ բարկանում քեզ վրա, իսկ եթե Իվանն ասեր ինձ նույն բանը, նրա վրա կբարկանայի։ Միայն քեզ հետ է, որ լավ պահեր եմ ունեցել, թե չէ՝ ես չա՜ր մարդ եմ ախր։

— Ոչ թե չար մարդ եք, այլ խեղաթյուրված,— ժպտաց Ալյոշան։

— Լսի՛ր, ուզում էի այդ ավազակ Միտյային բանտ նստեցնել այսօր, և հիմա էլ դեռ չգիտեմ, թե ինչ կորոշեմ։ Իհարկե, հիմիկվա դարում նորաձևություն է հայրերին ու մայրերին նախապաշարմունք համարելը, բայց կարծեմ օրենքները մեր այս դարում էլ թույլ չեն տալիս, որ պառաված հորդ քաշ տաս մազերից, գետին գցես ու կրունկներով հասցնես մռութին, այն էլ իր սեփակա՜ն տանը, հետո էլ հոխորտաս, թե կգաս ու վերջնականապես կսպանես, և այդ բոլորը՝ վկաների առաջ։ Եթե ուզենայի, մի լավ կոլորեի նրա վիզը և երեկվա արածի համար կարող էի բանտ նստեցնել այսօր։

— Ուրեմն չեք ուզում նրա դեմ գանգատ տալ, չէ՞։

— Իվանը ետ պահեց ինձ։ Ես կթքեի Իվանի վրա, բայց ինքս էլ մի բան նկատի ունեմ...

Ու թեքվելով դեպի Ալյոշան, նա շարունակեց խորհրդապահ կիսաշշուկով.

— Եթե բանտ նստեցնեմ նրան, սրիկային, Գրուշենկան կլսի, որ նրան բանտ եմ նստեցրել, և իսկույն կվազի մոտը։ Իսկ եթե այսօր լսի, որ նա մեռցնելու չափ ծեծել է ինձ, այսպիսի տկար ծերունուն, գուցե թե ձեռք քաշի նրանից և գա ինձ այցելի։ Ա՜յ, այդպիսի բնավորություն է՝ ամեն ինչի հակառակը պետք է անի անպայման։ Հինգ մատներիս պես գիտեմ Գրուշենկային։ Ինչ է, կոնյակ չե՞ս խմի։ Դե սառը սուրճ վերցրու, մի քառորդ ըմպանակի չափ կոնյակ լցնեմ մեջը, սքանչելի համ կտա, սիրելիս։

— Ոչ, պետք չէ, շնորհակալ եմ։ Ահա այս մի կտոր հացը կվերցնեմ հետս, եթե թույլ տաք,— ասաց Ալյոշան ու երեքկոպեկանոց ֆրանսիական մի նկանակ վերցրեց ու դրեց կապայի գրպանը։— Եվ լավ կլիներ, որ դուք էլ կոնյակ չխմեիք,— զգուշորեն խորհուրդ տվեց նա, ուշադիր նայելով ծերունու դեմքին։

— Ճիշտ է ասածդ, գրգռում է, ոչ թե հանգստացնում։ Բայց մի փոքրիկ բաժակ միայն... հենց ուղղակի պահարանից...

Նա բանալիով բացեց պահարանը, լցրեց մի ըմպանակ, խմեց, հետո պահարանը կողպեց ու բանալին նորից դրեց գրպանը։

— Այսքանը հերիք է. մեկ բաժակից հո պայտերս չեմ տնկի։

— Այ հիմա ավելի բարեսիրտ դարձաք,— ժպտաց Ալյոշան։

— Հը՜մ։ Ես քեզ առանց կոնյակի էլ եմ սիրում, իսկ սրիկաների հետ ե՜ս էլ սրիկա եմ։ Իվանը Չերմաշնյա չի գնում. ինչո՞ւ։ Ուզում է լրտեսել արդյոք շա՞տ եմ տալու Գրուշենկային, եթե գալու լինի։ Սրիկա՛ են բոլորն էլ։ Իսկ Իվանին բնավ չեմ ընդունում։ Որտեղի՞ց է բուսել այդ տիպը։ Բոլորովին ուրիշ մարդ է, խորթ է մեր հոգուն։ Հը՛, իբր թե բա՞ն եմ թողնելու նրան։ Է՜, կտակ էլ չեմ թողնելու առհասարակ, լա՜վ իմացեք այդ։ Իսկ Միտյային ճզմելու եմ ուտիճի պես։ Գիշերը սև ուտիճներին եմ ճզմում հողաթափիս տակ. հենց կոխեցիր վրան՝ մի ճը՜րթ ձայն է հանում։ Քո Միտյան էլ այդպես կճրթա։ Քո Միտյան, որովհետև դու սիրում ես նրան։ Ա՛յ, դու սիրում ես Միտյային, բայց ես չեմ վախենում, որ նրան սիրում ես։ Իսկ եթե Իվանը սիրեր, ես իմ կյանքի համար կվախենայի, որ նա սիրում է Միտյային։ Բայց Իվանը ոչ ոքի չի սիրում, Իվանը մեր մարդը չէ, Իվանի նման մարդիկ, սիրելիս, մեզ խորթ մարդիկ են, գետնից բարձրացած փոշի են նրանք... Քամին կփչի՜, և փոշին կանցնի֊կգնա... Երեկ մի հիմարություն էր մտել գլուխս, երբ պատվիրեցի, որ գաս այսօր. ուզում էի քո միջոցով իմանալ Միտյայի մասին՝ եթե մի հազար ռուբլի տամ հիմա ձեռքը, դե ասենք երկու հազար տամ, կհամաձայնվի՞ այդ մուրացկանն ու թշվառականը փասա-փուսան քաշել ու կորչել֊գնալ այստեղից մի հինգ տարով, ավելի լավ կլիներ՝ երեսունհինգ տարով, բայց Գրուշենկային չտանի հետը և վերջնականապես ձեռք քաշի նրանից, հը՞։

— Ես... կհարցնեմ նրան...— մրմնջաց Ալյոշան։— Եթե լրիվ երեք հազար տաք, գուցե այդ դեպքում նա...

— Փչո՜ւմ ես։ Էլ հիմա կարիք չկա հարցնելու, էլ ոչի՛նչ պետք չէ։ Միտքս փոխել եմ։ Մի տխմարություն էր, որ երեկ հիմարաբար մտել էր այս գանգիս մեջ։ Ոչի՜նչ չեմ տա, ո՛չ մի փշրանք, ես ինքս կարիք ունեմ իմ փողերին,— ձեռքը թափ տվեց ծերուկը։— Առանց այդ էլ կճզմեմ նրան՝ ուտիճի պես։ Ոչինչ մի՛ ասա նրան, թե չէ՝ մեկ էլ դեռ կսկսի հույս դնել։ Եվ դո՛ւ էլ ոչ մի գործ չունես այստեղ, դե գնա՛։ Իսկ այդ հարսնացուն, այդ Կատերինա Իվանովնան, որին այնպես ուշիուշով թաքցնում էր ինձնից այսքան ժամանակ, ամուսնանալո՞ւ է Միտյայի հետ, թե չէ։ Դու երեկ կարծեմ նրա մո՞տ էիր գնացել։

— Նա ոչ մի կերպ չի ուզում հրաժարվել Միտյայից։

— Ա՜յ, այդպիսիներին են սիրում այդ քնքուշ օրիորդները, նրա նման ցոփ ու ստոր տիպերին։ Ասեմ քեզ՝ անպետք բաներ են այդ դալկահար օրիորդները, կարելի՞ է համեմատել... Հե՜, եթե նրա երիտասարդ տարիքն ունենայի, մեկ էլ այն ժամանակվա իմ դեմքը (որովհետև նրանից ավելի լավ քիթ ու մռութ ունեի քսանութ տարեկանիս), ես էլ ճիշտ նրա պես կտրիճ կդառնայի։ Սրիկայի՛ մեկն է նա։ Բայց միևնույն է՝ Գրուշենկան նրա ձեռքը չի ընկնի, չի՜ ընկնի... Փոշի՛ կդարձնեմ նրան։

Վերջին բառերն ասած ժամանակ նորից կատաղեց։

— Դու էլ գնա՛, ոչ մի գործ չունես այսօր այստեղ,— վրա տվեց կարճ ու կտրուկ։

Ալյոշան մոտեցավ հրաժեշտ տալու և համբուրեց նրա ուսը։

— Ա՞յդ ինչ է,— մի փոքր զարմացավ ծերունին։— Դեռ կտեսնվե՜նք ախր։ Ինչ է, քեզ թվում է, որ էլ չե՞նք տեսնի իրար։

— Ո՛չ, մտքովս էլ չանցավ։ Հենց այնպես համբուրեցի, պատահմամբ։

— Դե ես էլ հենց այնպես ասացի, հենց այնպես... ոչինչ...— նայում էր ծերունին Ալյոշային։— Լսի՛ր, լսի՜ր,— գոռաց նրա ետևից, — մի օր արի՛, հենց մոտ օրերս արի ձկնապուր ուտելու։ Հատուկ ձկնապուր կպատրաստեմ քեզ համար, ոչ թե այսօրվա պես, արի՜, անպայմա՜ն արի։ Հենց վաղը, լսո՞ւմ ես, վաղն արի։

Եվ հազիվ էր Ալյոշան դռնից դուրս եկել, երբ նա նորից մոտեցավ պահարանին և մի կես բաժակ էլ կոնծեց։

— Էլ չեմ խմելու,— մրթմրթաց նա փնչալով, նորից կողպեց պահարանը, նորից գրպանը դրեց բանալին, հետո գնաց ննջասենյակ, ուժասպառ ընկավ անկողնի վրա և նույն վայրկյանին քնեց։

III։ Դպրոցական տղաների հետ է կապվում

«Փառք աստուծո, Գրուշենկայի մասին չհարցրեց,— մտածեց իր հերթին Ալյոշան, դուրս գալով հոր մոտից և գնալով դեպի Խոխլակովայի տունը,— թե չէ՝ գուցե ստիպված լինեի պատմել երեկվա հանդիպումը Գրուշենկայի հետ»։ Ալյոշան ցավով զգաց, թե ախոյանները նոր ուժ են հավաքել գիշերվա ընթացքում և նրանց սրտերը նորից քարացել են այսօր։ «Հայրիկը բորբոքված է ու չարացած, մի բան է դրել միտքը և կպել դրան։ Իսկ Դմիտրի՞ն։ Նա էլ գոտեպնդված կլինի մինչև առավոտ, երևի նույնպես բորբոքված է ու չարացած և նույնպես, անշուշտ, որոշել է մի բան... Օ՜հ, այսօր անպայման պետք է գտնեմ նրան, ի՜նչ գնով էլ լինի...»։

Բայց Ալյոշան չկարողացավ երկար մտածել, ճանապարհին հանկարծ պատահեց մի դեպք, որ թեև շատ էլ կարևոր մի բան չէր երևութապես, բայց ուժեղ տպավորություն գործեց նրա վրա։ Հենց որ հրապարակն անցավ ու թեքվելով մտավ նրբանցք, որպեսզի դուրս գա Միխայլովսկայա փողոցը, որ զուգահեռ է Մեծ փողոցին, բայց միայն մի ձորակով է անջատված դրանից (մեր ամբողջ քաղաքը կտրատված է ձորակներով), դպրոցականների մի փոքր խումբ տեսավ ներքևում կամուրջի մոտ։ Բոլորն էլ մանկահասակ էին, իննից տասներկու տարեկան, ոչ ավելի։ Դպրոցից ելել ու գնում էին իրենց տները՝ ոմանք թիկնապայուսակները շալակած, ուրիշներ՝ կաշվե պայուսակներն ուսերից կախած, ոմանք կարճ բաճկոններով, ուրիշներ՝ թեթև վերարկուներով, մի քանիսն էլ հագել էին երկարաճիտ ու ծալքավոր կոշիկներ, որոնցով հատկապես սիրում են պարծենալ ունևոր հայրերի երես առած տղաները։ Ամբողջ խումբն աշխուժորեն խոսոսում էր մի բանի մասին, երևի խորհրդակցում էին։ Ալյոշան երբեք չէր կարող անտարբեր անցնել երեխաների կողքով, Մոսկվայում էլ այդպիսին էր, ու թեև ամենից ավելի սիրում էր երեք տարեկան կամ մոտավորապես այդ տարիքի փոքրիկներին, բայց տասը, տասնմեկ տարեկան դպրոցականներն էլ շատ էին դուր գալիս նրան։ Ուստի, որքան էլ մտահոգ էր հիմա, հանկարծ ուզեց իջնել տղաների մոտ ու խոսել նրանց հետ։ Մոտենալով, նայում էր նրանց կարմրաթշիկ, վառվռուն երեսներին, և մեկեն նկատեց, որ բոլորն էլ մի-մի քար ունեին իրենց ձեռքը, ոմանք նույնիսկ երկու քար էին վերցրել։ Իսկ ձորակի մյուս կողմը, խմբից մոտ երեսուն քայլ հեռու, ցանկապատի տակ կանգնած էր մի ուրիշ տղա, նույնպես դպրոցական և նույնպես պայուսակն ուսից կախած, հասակից դատելով՝ տասը տարեկան, ոչ ավելի, կամ նույնիսկ դրանից էլ փոքր։ Դժգույն, հիվանդագին տեսք ուներ նա ու սև, կայծկլտուն աչքեր։ Ուշադիր ու աչալուրջ դիտում էր խմբված վեց դպրոցականներին, որոնք հայտնապես նրա դասընկերներն էին ու նրա հետ միասին էին դուրս եկել քիչ առաջ դպրոցից, բայց որոնց հանդեպ թշնամություն ուներ երևի։ Ալյոշան մոտեցավ և, դիմելով մի գանգրահեր, շեկ, վարդերես տղայի, որ սև բաճկոն էր հագել, նկատեց.

— Երբ ես էլ ա՛յ այսպիսի պայուսակ էի գործածում ձեզ նման, ձախ ուսիցս էի կախում, որպեազի կարողանամ հեշտ բացել աջ ձեռքով։ Իսկ դուք պայուսակն աջ կողմից եք կախել, այդպես դժվար է բացելը։

Ալյոշան, առանց որևէ դիտավորյալ հնարամտության, ուղղակի այդ գործնական դիտողությունից սկսեց, և արդեն հենց այդ ձևով պետք է սկսի խոսել չափահաս մարդը, եթե ուզում է միանգամից շահել երեխայի ու մանավանդ երեխաների մի ամբողջ խմբի վստահությունը։ Պետք է սկսել հենց լուրջ ու գործնական մոտեցումով, այնպես անել, որ կատարելապես հավասարե-հավասար լինի խոսակցությունը։ Ալյոշան բնազդով էր հասկանում այդ։

— Բայց նա ձախլիկ է,— պատասխանեց անմիջապես մի ուրիշ տղա, որ կորովի էր ու առողջ, տասնմեկ տարեկան։ Մյոս հինգ տղաներն աչքերը հառեցին Ալյոշային։

— Քարն էլ ձախով է գցում,— նկատեց մի երրորդ տղա։

Եվ հենց այդ վայրկյանին մի քար թռավ խմբի մեջ, բայց պարզապես մի թեթև կպավ ձախլիկ տղային ու պարապի անցավ, թեև ճարպկորեն ու թափով էր նետված։ Նետողը ձորակի մյուս կողմը կանգնած տղան էր։

— Տո՛ւր նրան, հասցրո՛ւ գլխին, Սմուրով,— գոռացին բոլորը։ Բայց Սմուրովը (ձախլիկ տղան) առանց այդ էլ պարտքի տակ չմնաց, իսկույն պատասխանը տվեց, մի քար նետեց տղայի վրա, բայց անհաջող էր, քարը գետնին կպավ։ Տղան անմիջապես մի քար էլ արձակեց խմբի վրա, այս անգամ ուղղակի Ալյոշայի կողմը և բավական ուժեղ հարված հասցրեց նրա ուսին։ Տղան պատրաստի քարերով էր լցրել գրպանները. երեսուն քայլ հեռվից երևում էր դա, որովհետև վերարկուի գրպաններն ուռել էին։

— Ձեզ է խփում, ձե՜զ, դիտմամբ ձե՛զ է նշան առնում։ Դուք հո Կարամազով եք, Կարամա՜զով,— գռռացին տղաները քրքջալով։— Դե բոլորս միանգամից, տղերք, կրա՜կ։

Եվ նույն վայրկյանին վեց քար թռավ մյուս տղայի վրա։ Քարերից մեկը դիպավ նրա գլխին։ Տղան ընկավ, բայց իսկույն վեր կացավ և սկսեց կատաղորեն պատասխանել։ Երկու կողմերից և անընդհատ քարեր էին տեղում։ Պարզվեց, որ խմբի տղաներից շատերը նույնպես լցրել էին իրենց գրպանները նախօրոք։

— Ի՜նչ եք անում։ Ամոթ չէ՞, պարոնա՛յք։ Վեցը մեկի դե՜մ։ Կսպանե՜ք դուք նրան,— գոռաց Ալյոշան։

Նա առաջ ընկավ ու կանգնեց թռչող քարերի դիմաց, որպեսզի իր անձով պաշտպանի մյուս տղային։ Երեք կամ չորս հոգի հանգիստ մնացին մի րոպե։

— Առաջինը ի՛նքն սկսեց,— գոռաց կարմիր շապիկ հագած մի տղա մանկական գրգռված ձայնով,— ավազակի մեկն, քիչ առաջ դասարանում Կրասոտկինին խփեց գրպանի դանակով, արյուն եկավ։ Կրասոտկինը պարզապես չուզեց մատնել, բայց մի լավ պետք է դնգսել նրան...

— Բայց ինչո՞ւ։ Երևի դուք ինքներդ եք նրան ջղայնացնում՛

— Ա՜յ, նորից քարով տվեց ձեր մեջքին։ Նա ձեզ գիտի՜,- գոռացին երեխաները։— Հիմա ձե՛զ վրա է գցում, ոչ թե մեզ։ Դե նորի՛ց բոլորս միասին, փուստ չխփե՜ս, Սմո՛ւրով։

Եվ նորից քարերն սկսեցին տեղալ, այս անգամ, շատ վայրագ թափով։ Մի քար կպավ միայնակ տղայի կրծքին. նա ճչաց, սկսեց լաց լինել և վազեց դարիվեր՝ դեպի Միխայլովսկայև փողոցը։ Խմբում գոռգոռոց բարձրացավ. «Օհո՜, վախեցա՜վ, փախչում է, ճիլո՜պ, ճիլո՜պ»։

— Դուք դեռ չգիտեք ինչ ավազակ է նա, Կարամազով, սատկեցնելն էլ քիչ է նրան,— կրկնեց բաճկոն հագած մի տղա, որ կրակոտ աչքեր ուներ և բոլորից մեծ էր երևում։

— Ի՞նչ է արել,— հարցրեց Ալյոշան։— Մատնի՜չ է, թե ինչ։

Տղաներն իրար նայեցին՝ կարծես հեգնանքով։

— Դո՞ւք էլ այդ կողմն եք գնում, Միխայլովսկայայի կո՞ղմը,— շարունակեց նույն տղան։— Դե հասեք նրա ետևից... Ըհը՛, տեսնո՞ւմ եք, նորից կանգ առավ, սպասում ու ձեզ է նայում։

— Ձե՛զ է նայում, ձե՛զ է նայում,— վրա տվեցին տղաները։

— Դե, գնացեք ու հարցրեք նրան՝ բաղնիքի ճիլոպ սիրո՞ւմ է, քրքրված ճիլոպ։ Լսո՞ւմ եք, հենց այդպես էլ հարցրեք։

Մի ընդհանուր ծիծաղ պայթեց։ Ալյոշան նայում էր տղաներին, նրանք էլ՝ Ալյոշային։

— Չգնա՜ք, կխփի ձեզ,— զգուշացրեց Սմուրովը։

— Պարոնայք, ճիլոպի մասին չեմ հարցնի, երևի դրանով ձեռ եք առնում նրան։ Բայց կհարցնեմ ու կիմանամ, թե ինչու եք նրան այդքան ատում...

— Դե, իմացե՜ք, իմացե՜ք,— ծիծաղեցին տղաները։

Ալյոշան կամուրջն անցավ ու ցանկապատի տակով բարձրացավ ուղղակի դեպի հալածված տղան։

— Լա՜վ նայեցեք,— գռռացին ետևից նախազգուշացնելով,— նա չի վախենա ձեզնից, հանկարծ կխփի դանակով, գողտուկ կխփի... ինչպես Կրասոտկինին արեց։

Տղան սպասում էր Ալյոշային, առանց տեղից շարժվելու։ Ընդհուպ մոտենալով, Ալյոշան իր առաջ տեսավ հազիվ ինը տարեկան մի երեխայի, որ թուլակազմ էր ու թերահասակ։ Դեմքը գունատ էր, նիհարիկ ու երկարուկ, խոշոր ու մուգ աչքերը քինախնդիր նայում էին Ալյոշային։ Հագել էր մի հին, բավական մաշված վերարկու, որ արդեն անճոռնիորեն փոքրացել էր նրա վրա։ Մերկ թևերը դուրս էին ընկել թեզանիքներից։ Տաբատի աջ ծնկին մի մեծ կարկատան կար, իսկ աջ կոշիկի քթին, բթամատի վրա, կաշին ծակվել էր, և երևում էր, որ այդ մեծ ծակը թունդ սևացրել են թանաքով։ Վերարկուի երկու ուռած գրպանները քարերով էին ծանրացած։ Ալյոշան կանգնեց տղայից երկու քայլ հեռու, հարցական նայելով նրան։ Իսկույն կռահելով Ալյոշայի աչքերից, որ նա չի ուզում իրեն ծեծել, տղան նույնպես իջեցրեց փուքսը և նույնիսկ ինքն սկսեց խոսել։

— Ես մենակ եմ, իսկ նրանք՝ վեց հոգի... Մենակս կջարդեմ բոլորին էլ,— ասաց նա հանկարծ, և աչքերը կայծկլտացին։

— Քարերից մեկը երևի շատ ուժեղ կպավ ձեզ ու ցավացրեց,— նկատեց Ալյոշան։

— Իսկ ես Սմուրովի գլխին հասցրի,— գոռաց տղան։

— Նրանք ասացին, որ դուք ճանաչում եք ինձ և ինչ-որ պատճառով քա՞ր նետեցիք իմ վրա,— հարցրեց Ալյոշան։

Տդան մռայլորեն նրան նայեց։

— Ես ձեզ չեմ ճանաչում։ Իսկ դուք ինձ ճանաչո՞ւմ եք իրոք,— շարունակեց հարցնել Ալյոշան։

— Հանգի՛ստ թողեք ինձ,— գոռաց հանկարծ տղան ջղային շեշտով, բայց չշարժվեց տեղից, կարծես դեռ մի բան էր սպասում, և նորից աչքերը փայլատակեցին քինախնդրությամբ։

— Լավ, գնում եմ,— ասաց Ալյոշան,— միայն թե ես չեմ ճանալում ձեզ ու չեմ ծաղրում։ Նրանք ինձ ասացին, թե ինչպես են ծաղրում ձեզ, բայց ես չեմ ուզում ձեզ ծաղրել։ Մնա՛ք բարով։

— Մետաքսե վարտիքով վանակա՜ն,— գոռաց տղան, նույն քինախնդիր ու կռվարար հայացքով նայելով Ալյոշայի ետևից, և նույնիսկ կռվելու պատրաստ դիրք ընդունեց, մտածելով, որ Ալյոշան հիմա անպայման կհարձակվի իր վրա։ Բայց Ալյոշան դարձավ, նայեց և շարունակեց հեռանալ։ Բայց դեռ երեք քայլ էլ չէր արել, երբ նրա թիկունքին մի սաստիկ հարված իջավ. տղան իր գրպանի ամենամեծ քարն էր արձակել նրա վրա։

— Ուրեմն ետևից, հա՞։ Ուրեմն ճի՞շտ են ասում ձեր մասին, թե գաղտագողի եք հարձակվում,— դարձավ նորից Ալյոշան, բայց այս անգամ տղան կատաղորեն մի քար էլ նետեց ուղղակի Ալյոշայի դեմքին։ Ալյոշան ճիշտ ժամանակին հասցրեց ծածկել երեսը, և քարն արմունկին կպավ։

— Չեք ամաչո՞ւմ։ Ի՞նչ եմ արել ձեզ,— գոռաց նա։

Տղան, լուռ ու կռվելու պատրաստ, սպասում էր, որ այ հիմա արդեն Ալյոշան ուղղակի կհարձակվի իր վրա։ Բայց տեսնելով, որ նա հիմա էլ չի հարձակվում, լրիվ կատաղեց՝ գազանի ձագի նման. առաջ վազեց ու ինքը նետվեց Ալյոշայի վրա, և դեռ Ալյոշան չէր հասցրել որևէ շարժում անել, երբ գազազած լաճը գլուխը ծռեց, երկու ձեռքով բռնեց նրա ձախ ձեռքն ու սաստիկ կծեց միջնամատը: Ատամներն ամուր խրեց և տասը վայրկյան պահեց այդպես։ Ալյոշան սկսեց գոռալ ցավից, ամբողջ ուժով ետ քաշելով մատը։ Տղան վերջապես բաց թողեց նրա ձեռքն ու ետ թռավ, կանգնեց նախկին հեռավորության վրա։ Խածվածքը շատ խորն էր, հասել էր մինչև ոսկորը, ճիշտ եզունգի մոտ. սկսեց արյուն հոսել։ Ալյոշան թաշկինակը հանեց և ամուր կապեց վիրավոր ձեռքը։ Գրեթե մի ամբողջ րոպե զբաղվեց կապելով։ Տղան այդ միջոցին կանգնած սպասում էր։ Վերջապես Ալյոշան իր մեղմ հայացքը բարձրացրեց ու նայեց նրան։

— Դե լավ,— ասաց նա,— տեսնո՞ւմ եք ինչ վատ կծեցիք ինձ, էլ բավական է, չէ՞։ Հիմա ասացեք ուրեմն, ի՞նչ եմ արել ձեզ։

Տղան զարմացած նայեց։

— Թեև բոլորովին չեմ ճանաչում և առաջին անգամն եմ տեսնում ձեզ,— նույն հանգստությամբ շարունակեց Ալյոշան,— բայց չի կարող պատահել, որ ոչինչ արած չլինեմ, թե չէ՝ իզուր չէիք տանջի ինձ այսպես։ Ուրեմն ի՞նչ եմ արել և ինչո՞վ եմ մեղավոր ձեր առաջ, ասացե՛ք։

Պատասխանելու փոխարեն, տղան հանկարծ սկսեց ամբողջ ձայնով լաց լինել ու մեկեն վազելով փախավ։ Ալյոշան նրա ետևից հանդարտ քայլեց դեպի Միխայլովսկայա փողոցը և հետո դեռ երկար ժամանակ տեսավ, թե ինչպես էր տղան վազում հեռվում՝ միշտ նույն արագությամբ, առանց ետ նայելու և հավանաբար շարունակելով իր բարձրաձայն լացը։ Եվ Ալյոշան որոշեց անպայման գտնել նրան, հենց որ ժամանակ ունենա, և պարզել այս հանելուկը, որ չափազանց զարմացրել էր իրեն։ Իսկ այս րոպեիս ժամանակ չուներ դրա համար։

IV։ Խոխլակովաների մոտ

Շուտով նա հասավ տիկին Խոխլակովայի տունը` քարաշեն, սեփական, երկհարկանի, գեղեցիկ մի տուն, որ մեր քաղաքի լավագույններից էր։ Թեև տիկին Խոխլակովան մեծ մասամբ ապրում էր մի ուրիշ նահանգում, ուր կալված ուներ, և կամ Մոսկվայում, ուր սեփական տուն ուներ, բայց մեր քաղաքում ևս ուներ իր տունը, որ ժառանգել էր պապերից։ Մեր գավառում ունեցած կալվածն էլ ամենամեծն էր իր երեք կալվածներից, և այնուամենայնիվ նա շատ հազվադեպ էր եկել մեր նահանգը մինչև հիմա։ Դեռ նախասենյակում նա ընդառաջ վազեց Ալյոշային։

— Ստացա՞ք, ստացա՞ք նամակս նոր հրաշքի մասին,— արագ ու նյարդային սկսեց խոսել նա։

— Այո, ստացա։

— Տարածեցի՞ք, ցույց տվի՞ք բոլորին։ Որդուն մո՛րը վերադարձրեց նա։

— Այսօր նա կմահանա,— ասաց Ալյոշան։

— Լսեցի, գիտեմ, օ՜հ, որքա՜ն եմ ուզում խոսել ձեզ հետ։ Խոսել այս բոլորի մասին՝ ձեզ կամ որևէ մեկի։ Ո՛չ, ձե՛զ, ձե՜զ հետ։ Եվ ափսո՜ս, որ ոչ մի կերպ չեմ կարող նրան տեսնել։ Ամբողջ քաղաքն է հուզված, բոլորն էլ սպասման մեջ են։ Բայց հիմա... գիտե՞ք, որ հիմա Կատերինա Իվանովնան նստած է մեզ մոտ։

— Օ՜, բարեբախտությո՛ւն է դա,— բացականչեց Ալյոշան։— Հի՛մա նրա հետ կտեսակցեմ ձեզ մոտ։ Երեկ ինձ պատվիրեց, որ անպայման այցելեմ իրեն այսօր։

— Գիտեմ, ամեն ինչ գիտեմ։ Մանրամասն լսեցի, թե ինչ է կատարվել երեկ նրա տանը... և իմացա բոլո՜ր այդ սարսափելի բաները... այդ արարածի առնչությամբ։ C’est tragique, (ցնցող բան է - ֆրանս.) և ես նրա տեղը լինեի՜... չգիտե՜մ, թե ինչ կանեի, եթե նրա տեղը լինեի։ Բայց ձեր եղբա՜յրը, ձեր այդ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը այդ ի՛նչ տեսակ մարդ է, աստվա՜ծ իմ։ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, շեղվում եմ ու մոռանում ասել՝ պատկերացրե՜ք, ձեր եղբայրն այստեղ է հիմա, այսինքն ոչ թե այն մեկը, ոչ թե երեկվա այդ սարսափելի եղբայրը, այլ մյուսը՝ Իվան Ֆյոդորովիչը, ներսը նստած խոսում է Կատերինա Իվանովնայի հետ։ Հանդիսավոր խոսակցություն է... Եվ եթե մի րոպե պատկերացնեիք, թե ի՜նչ է կատարվում հիմա նրանց միջև... սարսափելի՜ բան է. ասում եմ ձեզ՝ հոգեկան ջլատում է դա, մի ահավոր հեքիաթ, որին անհնար է հավատալ։ Երկուսն էլ խորտակում են իրենց կյանքը, և ինչու չես հասկանում։ Իրենք էլ գիտեն, որ այդպես է, և իրենք իսկ հաճույք են զգում դրանից։ Ես սպասո՜ւմ էի ձեզ։ Սրտատոչո՜ր սպասում էի ձեզ։ Ես չեմ կարող դիմանալ դրան, ա՛յս է ահավորը։ Իսկույն կպատմեմ ձեզ ամեն ինչ, բայց հիմա մի ուրիշ բան ասեմ՝ ամենակարևորը... ա՜խ, նույնիսկ մոռացել էի, որ սա է ամենակարևորը. ասացեք ինձ, ինչո՞ւ Lise-ի հիստերիկ նոպան է բռնել։ Հենց որ լսեց, թե գալիս եք, իսկույն հիստերիկ նոպան սկսեց։

— Maman, դուք եք հիմա հիստերիկ նոպայի մեջ, ոչ թե ես,— ծլվլաց հանկարծ Lise-ի բարալիկ ձայնը կողքի սենյակի դռան ճեղքից։ Շատ փոքրիկ մի ճեղք էր դա, իսկ աղջկա ձայնը կոտրատուն էր, ճիշտ այնպես, ինչպես երբ ուզում ես ծիծաղել, բայց բոլոր ուժերդ լարում ես, որ զսպես ծիծաղը։ Ալյոշան իսկույն նկատեց այդ ճեղքը. Lise-ը վստահաբար իրեն էր նայում այդտեղից՝ բազկաթոռում նստած, բայց ինքն անշուշտ չէր կարող տեսնել նրան։

— Զարմանալի չէ, Lise զարմանալի չէ... հենց քո քմահաճույքների երեսից ես էլ հիստերիկ եմ դառնալու, բայց գիտե՞ք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, այնպե՜ս հիվանդ է նա, ամբողջ գիշերն այնպե՜ս հիվանդ էր, տաքության մեջ, տնքում էր։ Հազիվհազ լուսացրի, սպասեցի Հերցենշտուբեին։ Նա ասում է, որ ոչինչ չի կարողանում հասկանալ, և որ պետք է համբերենք։ Այդ Հերցենշտուբեն միշտ այսպես գալիս ու ասում է, որ ոչինչ էի կարողանում հասկանալ։ Հենց որ դուք մոտեցաք մեր տանը, Lise-ը ճչաց և նոպան բռնեց, հրամայեց, որ իրեն փոխադրենք այստեղ, այս իր նախկին սենյակը...

— Մամա, ես բոլորովին չգիտեի, որ նա մոտենում է, բնավ էլ նրա պատճառով չէր, որ ուզեցի այս սենյակը փոխադրվել։

— Այդ արդեն ճիշտ չէ, Lise, Յուլիան վազեց մոտդ ասելու, որ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչն է գալիս. նա քեզ համար պահակություն էր անում։

— Անուշի՜կ աղավնյակ իմ մամա, սոսկալի անմիտ բան էր ձեր ասածը։ Իսկ եթե ուզում եք ուղղել ձեր սխալը և շատ խելացի մի բան ասել, անուշիկ մամաս, ասացեք ողորմած տեր Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչին՝ նա իր նրբամտություն չունենալն ապացուցեց հենց միայն այն փաստով, որ երեկվա դեպքից հետո հանդգնեց մեզ մոտ գալ այսօր, չնայած որ բոլորը ծիծաղում են իր վրա։

— Lise համը հանո՜ւմ ես արդեն, և հավատացնում եմ քեզ, որ ի վերջո խիստ միջոցների կդիմեմ։ Ո՞վ է նրա վրա ծիծաղում։ Ես այնքա՜ն ուրախ եմ, որ եկավ, ես նրա կարիքն ունեմ, ուղղակի անհրաժեշտ է նա ինձ։ Օ՜հ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես չափազա՜նց դժբախտ եմ։

— Բայց ի՞նչ է պատահել ձեզ, աղավնյա՜կ իմ մամա։

— Ա՛խ, այդ քո քմահաճույքները, Lise, այդ քո փոփոխականությունը, քո հիվանդությունը, այսօրվա սոսկալի գիշերը քո այդ տաքությամբ, այդ սոսկալի, այդ միշտ նո՜ւյն Հերցենշտուբեն, միշտ նո՜ւյնը մանավանդ, միշտ նո՜ւյնը, նո՜ւյնը։ Եվ վերջապես ամե՜ն ինչ, ամե՜ն ինչ... Եվ վերջապես, նույնիսկ այդ հրա՜շքը։ Օ՜, ինչպե՜ս շշմեցրեց, ինչպես ցնցե՜ց ինձ այդ հրաշքը, սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Եվ հիմա էլ հյուրասենյակում այդ ողբերգությունը, որին չեմ կարող դիմանալ, չե՜մ կարող, նախօրոք հայտարարում եմ ձեզ՝ չե՛մ կարող։ Կատակերգություն է գուցե, ոչ թե ողբերգություն։ Ասացե՛ք, Զոսիման դեռ կապրի՞ մինչև վաղը, կապրի՞։ Օ՜ աստված իմ։ Ի՞նչ է պատահում ինձ։ Ամեն րոպե փակում եմ աչքերս ու տեսնում, որ ամեն ինչ անիմաստ է, ամե՜ն ինչ անիմաստ։

— Շատ կխնդրեի,- ընդհատեց հանկարծ Ալյոշան, - մի կտոր մաքուր լաթ տայիք՝ մատս կապելու։ Գեշ վիրավորվեց և սոսկալի ցավում է հիմա։

Ալյոշան բացեց իր խածված մատը։ Արյունը թանձրացել էր թաշկինակի վրա։ Տիկին Խոխլակովան ճչաց և աչքերը փակեց։

— Աստվա՛ծ իմ, այդ ի՛նչ վերք է, սարսափելի՜ բան։

Բայց Lise-ը հենց որ Ալյոշայի մատը տեսավ ճեղքից, իսկույն ամբողջ թափով բացեց դուռը։

— Եկե՛ք, եկե՛ք այստեղ, ինձ մոտ,— սկսեց գոռալ նա համառորեն ու հրամայական շեշտով,— էլ կարիք չկա հիմարությունների։ Օ՜ տեր աստված, ի՞նչ էիք կանգնել այսքան ժամանակ ու բան չէիք ասում։ Կարող էր արյունաքա՜մ լինել, մամա՛։ Որտե՞ղ եք արել, ինչպե՞ս եք արել։ Ջո՜ւր ամենից առաջ։ Պետք է լվանալ վերքը, պարզապես պաղ ջրի մեջ դնել, որ ցավը կտրվի, և այդպես պահել, այդպես պահել... Շո՜ւտ, ջուր բերեք, մամա՛, ողողման թասիկով բերեք, շո՜ւտ։ Բայց դե շո՜ւտ արեք,— վերջացրեց նա ջղայնորեն։ Կատարելապես վախեցած էր. սոսկումնահար էր եղել Ալյոշայի վերքից։

— Արդյոք չկանչե՞նք Հերցենշտուբեին,— բացականչեց տիկին Խոխլակովան։

— Սպանո՜ւմ եք ինձ, մամա՛։ Ձեր Հերցենշտուբեն կգա ու կասի, թե չի՛ կարողանում հասկանալ։ Ջո՜ւր, ջո՜ւր։ Մամա, ի սեր աստծո, ինքներդ գնացեք, շտապեցրեք Յուլիային, կա-չկա՝ ցցվել-մնացել է մի տեղ, երբե՜ք չի կարող շուտ գալ։ Բայց դե շո՛ւտ, մամա, թե չէ կմեռնեմ...

— Բայց սա չնչին բան է,— գոչեց Ալյոշան, նրանց ախուվախից վախեցած։

Յուլիան վազելով ջուր բերեց։ Ալյոշան մատը դրեց ջրի մեջ։

— Մամա, ի սեր աստծո, ծվատ բերեք, ծվատ, և մեկ էլ այն այրող, պղտոր հեղուկը վերքերի համար... է՜, ի՞նչ էին ասում դրան։ Մենք ունենք դրանից, ունենք, ունենք... Մամա, ինքներդ գիտեք որտեղ է շիշը, ձեր ննջասենյակում՝ աջ կողմի պահարանում, մի մեծ շիշ կա այնտեղ, ծվատ էլ կա...

— Հիմա կբերեմ ամեն ինչ, Lise, միայն թե մի՛ գոռա և մի իրար անցնի։ Տեսնո՞ւմ ես, ի՜նչ քաջությամբ է Ալեքսեյ ֆյոդորովիչը դիմանում իր դժբախտությանը։ Բայց ո՞ւր կարող էիք այդպես սարսափելի վիրավորել ձեր մատը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։

Տիկին Խոխլակովան շտապ դուրս եկավ։ Lise֊ն էլ հենց դրան էր սպասում։

— Նախ և առաջ պատասխանեցեք այս հարցին,— արագ-արագ սկսեց խոսել նա,— որտե՞ղ եք բարեհաճել այդպես վիրավորել ձեր մատը։ Իսկ հետո բոլորովին այլ բանի մասին եմ խոսելու ձեզ հետ։ Դե՞հ։

Ալյոշան բնազդով զգաց, որ նրա համար թանկ է ժամանակը մինչև մամայի վերադարձը, և շտապ պատմեց իր առեղծվածային հանդիպումը դպրոցականների հետ, շատ բան զանց առնելով ու համառոտելով, բայց և ճիշտ ու հստակ նկարագրելով դեպքը։ Lise-ը, լսելուց հետո, ձեռքերն իրար զարկեց։

— Բայց մի՞թե կարելի է, մի՞թե կարելի է գլուխ դնել լակոտների հետ, այն էլ այսպիսի հագուստով,— բարկացավ նա, կարծես թե նույնիսկ իրավունքներ ուներ Ալյոշայի վրա։ — Ուրեմն ինքներդ էլ փոքրիկ տղա եք, եթե այդպիսի բան եք անում, ուղղակի ամենափոքրի՜կ տղան, որ կարող է լինել։ Բայց անպայման մի կերպ իմացեք այդ զզվելի տղայի մասին և ամեն ինչ պատմեցեք ինձ, որովհետև ինչ֊որ մի գաղտնիք կա այստեղ։ Հիմա երկրորդ բանը, բայց նախ մի հարց, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, կարո՞ղ եք, ցավից տանջվելով հանդերձ, խոսել ամենադատարկ բաների մասին, բայց խելամտորեն խոսել։

— Շատ լավ կարող եմ, արդեն այնքան էլ չի ցավում հիմա։

— Որովհետև ջրի մեջ է ձեր մատը։ Պետք է անմիջապես փոխել ջուրը, շուտով կտաքանա։ Յո՛ւլիա, վազիր շուտ, մի կտոր սառույց բեր մառանից և մի նոր թաս ջուր։ Է՛հ, նա էլ գնաց հիմա, գործից խոսեմ. շո՛ւտ, սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, հաճեցեք ետ տալ իմ նամակը, որ երեկ ուղարկեցի ձեզ, շո՛ւտ արեք, որովհետև մաման այս րոպեիս կարող է գալ, իսկ ես չեմ ուզում...

— Նամակը մոտս չէ։

— Ճիշտ չեք ասում, ձեզ մոտ է։ Հենց գիտեի, որ այդպես եք պատասխանելու։ Ձեր այդ գրպանումն է նամակը։ Ամբողջ գիշերն այնպե՜ս եմ զղջացել այդ անմիտ կատակի համար։ Դե իսկույն ետ տվեք նամակը, տվե՛ք։

— Թողել եմ այնտեղ։

— Բայց իմ այդ նամակից հետո, այդ հիմա՜ր կատակից հետո չեք կարող վերջապես մի փոքրիկ աղջկա տեղ դնել ինձ, պստլի՜կ֊պստլիկ մի աղջնակ համարել։ Ներողություն եմ խնդրում անմիտ կատակի համար, բայց նամակն անպայման բերեք ինձ, եթե իրոք ձեզ մոտ չէ հիմա, հենց այսօր բերեք, անպայման, անպայմա՛ն։

— Այսօր ոչ մի կերպ չեմ կարող. վանք վերադառնալուց հետո երկու, երեք, գուցե և չորս օր չեմ գալու այլևս ձեզ մոս, որովհետև հայր Զոսիման...

— Չորս օ՞ր։ Ի՜նչ անմտություն։ Լսեցե՜ք, շա՞տ ծիծաղեցիք իմ վրա։

— Մազաչափ անգամ չեմ ծիծաղել։

— Իսկ ինչո՞ւ։

— Որովհետև լրիվ հավատացի ձեր բոլոր գրածներին։

— Վիրավորո՛ւմ եք ինձ։

— Բնավ երբեք։ Կարդացի թե չէ՝ մտածեցի, որ հենց այդպես էլ լինելու է ամեն ինչ, որովհետև ես, հայր Զոսիմայի վախճանվելուց անմիջապես հետո, պարտավոր եմ դուրս գալ վանքից։ Կշարունակեմ ուսումս և քննություն կտամ, իսկ երբ օրենքով սահմանված տարիքը հասնի՝ կամուսնանանք։ Ես պիտի սիրեմ ձեզ։ Թեև մտածելու ժամանակ չեմ ունեցել տակավին, բայց հավատում եմ, որ ձեզնից լավ կին չեմ կարող գտնել, իսկ Սրբահայրս ինձ պատվիրում է ամուսնանալ...

— Բայց ես տխեղծ եմ, բազկաթոռով են ինձ ման ածում,— ծիծաղեց Լիզան՝ այտերը կաս֊կարմիր կտրած։

— Ինքս ձեզ պիտի ման ածեմ բազկաթոռով, բայց վստահ եմ, որ դուք կառողջանաք մինչ այդ։

— Բայց խենթ եք դուք,— նյարդայնորեն ասաց Լիզան,— մի կատա՜կ էր, և հանկարծ այսպիսի անմիտ բաներ եք հանում դրանից... Օ՜յ, ահա մաման, գուցե և ճիշտ ժամանակին եկավ։ Մամա՛, ինչպե՞ս եք ուշանում միշտ, կարելի՞ է այսքան երկար սպասեցնել։ Ա՜յ, Յուլիան էլ արդեն սառույցն է բերում։

— Օ՜հ, Lise, մի՛ ճչա, ամենից առաջ՝ դու մի՛ ճչա։ Այդ ճչոցները իմ հոգին... Ի՞նչ կարող էի անել, երբ ինքդ մի ուրիշ տեղ ես խցկել ծվատը... Փնտրեցի՜, փնտրեցի... Կասկածում եմ, որ դիտմամբ այդպես արեցիր։

— Բայց ես ախր չէի կարող իմանալ, որ նա վիրավոր մատով կգա, թե չէ՝ գուցե իրոք դիտմամբ անեի։ Հրեշտակ մամա, սկսում եք չափազանց սրամիտ բաներ ասել։

— Լա՜վ, թող սրամիտ բաներ ասած լինեմ, բայց Lise, այդ ի՜նչ զգացմունքներ ես արտահայտում Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչի մատի և այս բոլորի վերաբերյալ։ Ա՜խ, սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ոչ թե առանձին երևույթներ են ինձ սպանում, ոչ թե մի ոմն Հերցենշտուբե, այլ բոլորը միասին, ամբողջությամբ վերցրած, ահա սրա՛ն է, որ չեմ կարող դիմանալ։

— Բավական է, մամա, բավական է Հերցենշտուբեի մասին,— ուրախ ծիծաղեց Լիզան,— տվե՛ք շուտ այդ ծվատը, մամա, հեղուկն էլ տվեք։ Սա պարզապես կապարի թրջոց է, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, հիմա հիշեցի անունը, բայց հիանալի բան է այս թրջոցը։ Երևակայեցեք, մամա, գալու ժամանակ փոքր տղաների հետ է կռվել փողոցում, և այդ տղաներից մեկն է կծել մատը, դե ինքն էլ մի փոքրի՜կ, մի պստլի՜կ երեխա չէ՞ միթե, հա՞։ Եվ նա կարո՞ղ է դրանից հետո ամուսնանալ, մամա։ Որովհետև նա, երևակայեցե՜ք, մամա, նա ամուսնանա՜լ է ուզում։ Պատկերացրեք, որ նա ամուսնացած մարդ է, օ՜յ, ծիծաղելի է, սարսափելի է, չէ՞։

Եվ Lise-ն անընդհատ ծիծաղում էր իր նյարդային, մանրաքրքիջ ծիծաղով, խորամանկորեն նայելով Ալյոշային։

— Է՜, ինչպե՞ս թե ամուսնացած, Lise, որտեղի՞ց հնարեցիր ադ բանը։ Բոլորովին անտեղի էր ասածդ... այնինչ այդ տղան կարող է կատաղած լինել։

— Վա՜յ, մամա՛։ Միթե լինո՞ւմ են կատաղած տղաներ։

— Իսկ ինչո՞ւ չեն լինում, Lise, կարծես հիմարություն եմ ասել։ Դիցուք մի կատաղած շուն է կծել ձեր այդ տղային, նա էլ դարձել է մի կատաղած տղա և ահա իր շրջապատում ուրիշ մեկին է կծում իր հերթին։ Lise-ն ինչ լա՜վ է կապել ձեր մատը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես երբեք չէի կարողանա այդպես։ Ցավ զգո՞ւմ եք հիմա։

— Շատ թեթև։

— Իսկ ջրից չե՞ք վախենում,— հարցրեց Lise-ը։

— Դե բավական է, Lise, գուցե իրոք շատ հապճեպ մի բան էր կատաղած տղայի մասին ասածս, բայց դու էլ իսկույն պոչից բռնեցիր։ Կատերինա Իվանովնան հենց որ իմացավ ձեր գալը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ուղղակի վազեց մոտս, տենդագին սպասում է ձեզ, տենդագին։

— Է՜հ, մամա՛։ Դուք առանձին գնացեք այնտեղ, իսկ նա չի կարող հիմա գնալ, ցավը շատ է տանջում նրան։

— Բոլորովին չի տանջում, շատ հանգիստ կարող եմ գնալ...— ասաց Ալյոշան։

— Ի՞նչ։ Գնո՞ւմ եք։ Այդպե՞ս ուրեմն։ Այդպե՞ս։

— Ի՞նչ կա որ։ Երբ վերջացնեմ այնտեղ, նորից կգամ, և մենք նորից կարող ենք խոսել, որքան որ ուզեք։ Իսկ ես կփափագեի իսկույն տեսնել Կատերինա Իվանովնային, որովհետև, համենայն դեպս, շատ եմ ուզում այսօր հնարավորին չափ շուտ վերադառնալ վանք։

— Մամա՛, վերցրեք ու շուտով տարեք նրան։ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, նեղություն մի՛ քաշեք ինձ մոտ գալու Կատերինա Իվանովնային տեսնելուց հետո, այլ ուղիղ գնացեք ձեր վանքը, ա՛յդ է ձեր տեղը։ Իսկ ես քնել եմ ուզում, ամբողջ գիշերը չեմ քնել։

— Ա՜խ, Lise, կատակներ ես անում պարզապես, բայց ի՛նչ լավ կլիներ, որ իրոք քնեիր,— բացականչեց տիկին Խոխլակովան։

— Չգիտեմ, թե ի՞նչ էր իմ... Դեռ երեք րոպե էլ կմնամ, եթե ուզեք՝ նույնիսկ հինգ րոպե,— մրմնջաց Ալյոշան։

— Նույնիսկ հի՜նգ։ Դե տարե՛ք շուտով նրան այստեղից, մամա, հրե՜շ է նա։

— Lise, խելքդ հո չե՜ս թռցրել։ Գնանք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, նա չափազանց քմահաճ է այսօր, վախենում եմ, որ ջղայնացնեմ նրան։ Օ՜, դժբախտություն է ջղային կնոջ հետ գործ ունենալը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Բայց գուցե իրոք նրա քունը եկավ ձեզ տեսնելով։ Ինչպե՞ս այդքան շուտ քուն բերեցիք նրա աչքերին, և ի՜նչ բարեբախտություն է դա։

— Ա՜խ, մամա, ի՜նչ սիրուն բաներ սկսեցիք ասել, համբուրում եմ ձեզ դրա համար, մայրի՛կս։

— Ես էլ քեզ, Lise։ Լսեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,—սկսեց արագ-արագ փսփսալ տիկին Խոխլակովան խորհրդավոր ու բանիմաց շեշտով, Ալյոշայի հետ դուրս գալով սենյակից,— ես ոչինչ չեմ ուզում ներշնչել ձեզ, ոչ էլ պարզել նրանց գաղտնիքը, բայց դուք մտեք և ինքներդ կտեսնեք, թե ինչե՜ր են կատարվում այնտեղ։ Ահավոր բան է, ամենաֆանտաստիկ զավեշտն է դա։ Նա սիրում է ձեր եղբորը՝ Իվան Ֆյոդորովիչին, և կաշվից դուրս է գալիս համոզելու համար ինքն իրեն, թե սիրում է ձեր մյուս եղբորը՝ Դմիտրի Ֆյոդորովփչին։ Ահավո՜ր բան է։ Ես ձեզ հետ ներս կմտնեմ, և եթե դուրս չանեն ինձ՝ կմնամ մինչև, վերջ։

V։ Ջլատում հյուրասենյակի մեջ

Բայց հյուրասենյակում զրույցը վերջանում էր արդեն։ Կատերինա Իվանովնան սաստիկ հուզված էր, թեև վճռականություն կար դեմքին։ Երբ Ալյոշան ու տիկին Խոխլակովան ներս մտան, Իվան Ֆյոդորովիչն արդեն վեր էր կենում հրաժեշտ տալու։ Դեմքը գունատ էր մի քիչ, և Ալյոշան մտահոգ նայեց եղբորը։ Այս րոպեիս պետք է լուծում գտներ Ալյոշայի կասկածներից մեկը՝ հոգեխռով մի առեղծված, որ որոշ ժամանակից ի վեր տանջում էր նրան։ Մեկ ամսվա ընթացքում արդեն մի քանի անգամ ու տարբեր մարդիկ ներշնչել էին նրան այն միտքը, թե Իվանը սիրում է Կատերինա Իվանովնային և որ, մանավանդ, մտադիր է իրոք Միտյայից «խլել» նրա հարսնացուին։ Դեռ մինչև երեկ հրեշային մի բան էր թվում այդ միտքը, թեև շատ էր մտահոգում նրան։ Ալյոշան իր երկու եղբայրներին էլ սիրում էր ու սարսափում նրանց միջև այդպիսի մրցակցությունից։ Եվ հանկարծ երեկ Դմիտրին ինքն էր ուղղակի հայտարարել, թե ուրախ է նույնիսկ, որ Իվանն իր մրցակիցն է, և որ դա մեծապես կօգնի իրեն՝ Դմիտրիին։ Ի՞նչ բանի կօգնի։ Գրուշենկայի հետ նրա ամուսնանալո՞ւն։ Բայց Ալյոշան վտանգավոր ու ծայրահեղ մի բան էր համարում այդ խնդիրը։ Բացի այդ, մինչև երեկ իրիկուն Ալյոշան անհողդողդ հավատում էր, որ Կատերինա Իվանովնան մեծ հրայրքով ու համառորեն սիրում է Դմիտրիին, բայց հավատում էր մինչև երեկ իրիկուն միայն։ Ավելին, չգիտես ինչու նրան միշտ թվացել էր, որ Կատերինա Իվանովնան չի կարող սիրել Իվանի պես մարդուն, այլ սիրում է Դմիտրիին հենց ինչպես որ է նա, հակառակ այդպիսի սիրո ամբողջ արտառոցությանը։ Իսկ երեկ, երբ ներկա եղավ Գրուշենկայի հետ հանդիպման տեսարանին, իրողությունը հանկարծ այլ կերպ պատկերացավ նրան։ «Ջլատում» բառը, որ հենց նոր արտասանեց տիկին Խոխլակովան, համարյա սարսուռ պատճառեց Ալյոշային, որովհետև հենց այս գիշեր, կիսովին զարթնելով առավոտյան դեմ, նա հանկարծ բացականչել էր՝ «Ջլատո՜ւմ, ջլատո՜ւմ», երևի արձագանքելով իր տեսած երազին։ Իսկ ամբողջ գիշեր իր երազում կրկնվել էր այդ տեսարանը Կատերինա Իվանովնայի և Գրուշենկայի միջև։ Հիմա հանկարծ Ալյոշային շշմեցրեց տիկին Խոխլակովայի բացորոշ ու վճռական հավաստիացումը, թե Կատերինա Իվանովնան սիրում է Իվանին և պարզապես դիտմամբ խաբում է ինքն իրեն, մի տեսակ խաղ անելով, «ջլատելով» իր սեփական հոգին, և Դմիտրիի հանդեպ իր կարծեցյալ սիրով տանջում է ինքն իրեն, իբրև թե ինչ-որ երախտապարտությունից մղված։ «Այո,— մտածեց նա,— գուցե ամբողջ ճշմարտությունը հենց այդ խոսքերի մեջ է»։ Բայց այդ դեպքում ի՞նչ դրության մեջ է Իվանը։ Ալյոշան բնազդով զգում էր, որ Կատերինա Իվանովնայի բնավորությունն ունեցող կինը անպայման պետք է իշխի, և նա կարող է իշխել միայն Դմիտրիի նման մեկի վրա, այլ բնավ երբեք Իվանի։ Որովհետև միայն Դմիտրին կարող էր (ասենք թեկուզ երկար ժամանակի ընթացքում) հնազանդվել ի վերջո նրան՝ «իրեն իսկ երջանկություն բերելով» (մի բան, որ նույնիսկ ցանկալի էր Ալյոշայի համար), բայց Իվանը՝ ո՜չ, չէր կարողանա հնազանդվել նրան, և այդպիսի հնազանդությունը երջանկություն էլ չէր տա Իվանին։ Էլ չգիտես ինչու՝ Ալյոշան ակամա այդպիսի կարծիք էր կազմել Իվանի մասին։ Եվ ահա բոլոր այս տատանումներն ու խորհրդածությունները վայրկենաբար առկայծեցին ու անցան նրա մտքով հիմա, երբ մտնում էր հյուրասենյակ։ Եվ մի ուրիշ միտք էլ առկայծեց՝ հանկարծակի և անդիմադրելիորեն. «Իսկ գուցե նա ո՞չ մեկին չի սիրում, ո՛չ Իվանին, ոչ էլ Դմիտրիի՞ն»։ Նշեմ, որ Ալյոշան մի տեսակ ամաչում էր իր այդպիսի մտքերից և հանդիմանում էր ինքն իրեն, երբ դրանք հաճախում էին վերջին ամսվա ընթացքում։ «Է՜հ, ի՞նչ եմ հասկանում ես սիրո և կանանց խնդիրներից և ինչպե՞ս կարող եմ այսպիսի եզրակացություններ հանել»,— մտածում էր նա կշտամբելով իրեն՝ իր ամեն մի այդպիսի մտքից կամ ենթադրությունից հետո։ Եվ սակայն անկարելի էր չմտածել։ Բնազդով հասկանում էր, որ հիմա, օրինակ, այդ մրցակցությունը չափազանց կարևոր հարց է իր երկու եղբայրների ճակատագրում և շատ֊շատ բան է կախված դրանից։ «Մի սողունը կուլ կտա մյուս սողունին»,— ասաց երեկ Իվանը, ջղայնացած խոսելով իրենց հոր ու Դմիտրիի մասին։ Ուրեմն Դմիտրին սողուն է նրա աչքում և գուցե արդեն վաղո՞ւց է սողուն։ Գուցե այն օրի՞ց, երբ Իվանը ճանաչեց Կատերինա Իվանովնային։ Այդ բառերն անշուշտ ակամա թռան երեկ Իվանի բերնից, բայց հենց կարևորն էլ այն է, որ ակամա թռան։ Եթե այդպես է, էլ ի՞նչ հաշտություն։ Ընդհակառակը, նոր պատճառներ չե՞ն ծագում ատելության ու թշնամության համար՝ իրենց ընտանիքի մեջ։ Բայց մանավանդ՝ ո՞ւմ կարեկցի ինքը, Ալյոշան։ Եվ ի՞նչ ցանկանա եղբայրներից յուրաքանչյուրին։ Երկուսին էլ սիրում է, բայց այսպիսի ահավոր հակասությունների մեջ ի՞նչ մաղթի ամեն մեկին։ Այս խառնաշփոթության մեջ կարելի է բոլորովփն շվարել, իսկ Ալյոշայի սիրտը չէր կարող անորոշություն հանդուրժել, որովհետև նրա սերը միշտ գործնական բնույթ ուներ։ Նա չէր կարող սիրել ու ձեռքերը ծալած մնալ, սիրելուց հետո անմիջապես գործի էր անցնում և սկսում օգնել։ Իսկ դրա համար պետք է մի նպատակ դներ, պետք է հաստատ իմանար, թե ինչն է լավ ու անհրաժեշտ նրանցից յուրաքանչյուրին, և նպատակի ճշտությանը համոզվելուց հետո պետք է ամեն մեկին օգներ բնականաբար։ Բայց հաստատուն նպատակի փոխարեն, անորոշություն ու շփոթ էր տեսնում ամեն կողմ։ «Ջլատո՜ւմ». հիմա արդեն ասվե՛ց բառը։ Սակայն ինքը ի՞նչ կարող էր հասկանալ թեկուզ այդ ջլատումից։ Այս ամբողջ խառնակության մեջ առաջին բառն իսկ չի հասկանում։

Տեսնելով Ալյոշային, Կատերինա Իվանովնան փութով և ուրախությամբ ասաց Իվան Ֆյոդորովիչյին, որն արդեն վեր էր կացել գնալու.

— Մի րոպե։ Մի րոպե ևս մնացեք։ Ուզում եմ ահա ա՛յս մարդու կարծիքը լսել, մի մարդու, որին վստահում եմ իմ ամբողջ էությամբ։ Կատերինա Օսիպովնա, դուք էլ մի՛ գնացեք,— ավելացրեց նա, դառնալով տիկին Խոխլակովային։ Ալյոշային նստեցրեց իր մոտ, իսկ Խոխլակովան նստեց դիմացը՝ Իվան Ֆյսդորովիչի կողքին։

— Այստեղ բոլորն էլ իմ բարեկամներն են, իմ սիրելի բարեկամները, ուրիշ մարդ չունեմ աշխարհում,— ջերմորեն սկսեց նա այնպիսի ձայնով, որի մեջ տառապյալի անկեղծ արցունքներն էին դողում, և Ալյոշայի սիրտն իսկույն նրա կողմը հակվեց նորից։— Դուք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, դուք երեկ ականատես եղաք այդ... զարհուրանքին և տեսաք, թե ինչպիսին էի ես։ Դուք չտեսաք այդ բանը, Իվան Ֆյոդորովիչ, նա տեսավ։ Ի՞նչ մտածեց իմ մասին երեկ՝ չգիտեմ, գիտեմ միայն մի բան, որ եթե նույնը կգնվեր այսօր, այս րոպեիս, երեկվա նույն զգացմունքները կարտահայտեի նորից. նույն զգացմունքները, նույն խոսքերը և նույն շարժումները։ Հիշում եք իմ շարժումները, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, դուք ինքներդ արգելք եղաք հատկապես իմ մի շարժմանը... (Ասելով այդ, Կատերինա Իվանովնան կարմրեց և աչքերը փայլեցին)։ Հայտարարում եմ ձեզ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, որ ես ոչ մի բանի հետ չեմ կարող հաշտվել։ Լսեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, նույնիսկ չգիտեմ, թե սիրո՞ւմ եմ արդյոք նրան հիմա։ Խղճալի դարձավ նա ինձ համար, դա սիրո վատ վկայություն է։ Եթե սիրեի նրան, եթե շարունակեի սիրել, գուցե հիմա չէի խղճա, այլ ընդհակառակը՝ կատեի նրան...

Նրա ձայնը դողաց, և արցունքի կաթիլներ պսպղացին թարթիչներին։ Ալյոշան սարսոաց ներքուստ։ «Այս աղջիկը ճշմարտասեր է ու անկեղծ,— մտածեց նա,— և... և այլևս չի՜ սիրում Դմիտրիին»։

— Ճի՛շտ է, ճի՛շտ,— բացականչեց տիկին Խոխլակովան։

— Սպասեցեք, սիրելի Կատերինա Օսիպովնա, ես գլխավորը չասացի, չասացի այն վերջնական որոշումը, որ ընդունեցի այս գիշեր։ Զգում եմ, որ իմ որոշումն ահավոր բան է՝ ի՛նձ համար, բայց և նախազգում եմ, որ այլևս ոչ մի կերպ չեմ փոխի, ո՜չ մի կերպ, հենց այդպես էլ լինելու է իմ ամբողջ կյանքում։ Եմ սիրելի, իմ բարի, իմ մշտական ու մեծահոգի խորհրդատուն ու խորաթափանց սրտախույզը, իմ միա՜կ բարեկամը, որ ունեմ աշխարհում՝ Իվան Ֆյոդորովիչը հավանություն է տալիս ինձ ամեն ինչում և դրվատում է իմ որոշումը... Նա իմ որոշումը գիտե արդեն։

— Այո, հավանություն եմ տալիս,— ասաց Իվանը մեղմ, բայց աներեր ձայնով։

— Բայց ես ցանկանում եմ, որ Ալյոշան էլ (ա՜խ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ներեցեք, որ պարզապես Ալյոշա կոչեցի ձեզ), ցանկանում եմ, որ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչն էլ հենց հիմա ասի ինձ իմ երկու բարեկամների առաջ՝ ճի՞շտ եմ ես, թե ոչ։ Բնազդորեն նախազգում եմ, որ դուք, Ալյոշա, սիրելի եղբայր իմ (որովհետև դուք սիրելի եզբա՜յր եք ինձ համար),— ոգեշնչված խոսեց նա նորից, Ալյոշայի պաղ ձեռքն առնելով իր տաք ձեռքերի մեջ,— նախազգում եմ, որ ձեր որոշումը, ձեր հավանությունը, չնայած իմ բոլոր տանջանքներին, հանգստություն կտա ինձ, որովհետև ձեր խոսքերից հետո կխաղաղվեմ ես ու կհաշտվեմ, նախազգո՜ւմ եմ այդ։

— Չգիտեմ, թե ինչ եք հարցնելու,— ասաց Ալյոշան կարմրած դեմքով,— գիտեմ միայն, որ սիրում եմ ձեզ և այս րոպեիս ձեզ ավելի՝ եմ երջանկություն ցանկանում, քան ինքս ինձ... Բայց չէ՞ որ ես ոչինչ չեմ հասկանում այսպիսի խնդիրներից...— հանկարծ, չգիտես ինչու, շտապեց ավելացնել նա։

— Այսպիսի խնդիրներում, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, այսպիսի խնդիրներում գլխավորը պատիվն ու պարտականությունն է հիմա, և դեռ մի բան էլ, չգիտեմ ինչ, բայց ավելի բարձր մի բան, գուցե նույնիսկ պարտականությունից էլ բարձր։ Սիրտս է ինձ թելադրում այդ անհաղթահարելի զգացումը և այդ զգացումն անդիմադրելիորեն քաշում է ինձ։ Բայց այդ ամբողջը երկու բառով կարելի է ասել. որոշել եմ արդեն,— հանդիսավոր կերպով սկսեց Կատերինա Իվանովնան,— եթե նույնիսկ նա ամուսնանա այդ... արարածի հետ, որին երբեք, երբեք չեմ կարող ներել, այնուամենայնիվ չեմ լքի նրան։ Այսուհետև երբեք, երբե՛ք այլևս չեմ լքի նրան,— ասաց նա մի տեսակ տմույն, բռնազբոսիկ հափշտակությամբ ջլատելով ինքն իրեն։— Այսինքն ոչ թե քարշ եմ գալու նրա ետևից, ոչ թե ամեն րոպե երևալու եմ աչքին, ոչ թե տանջելու եմ նրան, օ ո՜չ, մի ուրիշ քաղաք կգնամ, ո՜ւր որ ուզեք, բայց իմ ամբողջ կյանքում, իմ ամբողջ կյանքում պիտի աչքս վրան պահեմ անդուլ, անդադար։ Իսկ երբ նա դժբախտ դառնա այդ կնոջ հետ, և դա այդպես է լինելու անպայման և անմիջապես, թո՛ղ գա ինձ մոտ և կգտնի բարեկամ, կգտնի քույր... Միմիայն քույր, անշուշտ, և միայն այդպես՝ առհավե՜տ, բայց նա վերջապես կհամոզվի, որ այդ քույրն իրոք նրա քույրն է, նրան սիրող ու նրա համար իր ամբողջ կյանքը զոհաբերած քույրը։ Ես համառորեն կհետապնդեմ, կհասնեմ այն բանին, որ նա վերջապես ճանաչի ինձ և սիրտը լրի՜վ բանա իմ առաջ առա՛նց ամաչելու,— բացականչեց նա մի տեսակ մոլուցքի մեջ ընկած։ — Կլինեմ նրա աստվածը, որին աղոթելու է նա, և գոնե այդքանը պարտական է ինձ՝ իր դավաճանության փոխարեն, այն տառապանքի փոխարեն, որ կրեցի երեկ նրա պատճառով։ Եվ թող իր ամբողջ կյանքում տեսնի, որ ես իմ ամբո՜ղջ կյանքի ընթացքում հավատարիմ եմ լինելու նրան և իմ մե՛կ անգամ տված խոսքին, չնայած որ նա անհավատարիմ եղավ ու դավաճանեց։ Ես պիտի... Ես պարզապես միջոց պիտի դառնամ նրա երջանկության համար և կամ, ինչպե՞ս ասեմ, գործիք դառնամ, մեքենա դառնամ նրա երջանկության համար՝ իմ ամբողջ կյանքում, ամբո՜ղջ կյանքում, և այնպես, որ նա՛ էլ իր ամբողջ կյանքում տեսնի այդ բանը։ Ա՛յս է ահա իմ որոշումը։ Իվան Ֆյոդորովիչը ծայր աստիճան հավանություն է տալիս ինձ։

Նրա շունչը կտրվում էր։ Գուցե կուզենար շատ ավելի արԺանավայել, ճարտար ու բնական կերպով արտահայտել իր միտքը, բայց չափազանց հապճեպ ու չափազանց մերկապարանոց մի բան դուրս եկավ։ Նրա խոսքը լի էր երիտասարդական տաքարյունությամբ, շատ բան էլ երեկվա նրա հուզագրգիռ վիճակից էր գալիս պարզապես, իր հպարտությունը ցույց տալու պահանջից։ Ինքն էլ զգաց այդ։ Դեմքը մի տեսակ մռայլվեց հանկարծ, աչքերի արտահայտությունն անախորժ դարձավ։ Ալյոշան իսկույն նկատեց այդ ամբողջը, և նրա սիրտը շարժվեք կարեկցանքով։ Դա բավական չէր, մի բան էլ Իվանն ավելաց։

— Ես իմ միտքը հայտնեցի միայն,— ասաց նա։— Որևէ մի ուրիշ օրիորդ ասեր այս բոլորը՝ շինծու կլիներ, բռնազբոսիկ, բայց ձեր պարագային՝ ոչ։ Ուրիշն իրավացի չէր լինի, բայց դուք իրավացի եք։ Չգիտեմ, թե ինչպես պատճառաբանեմ, բայց տեսնում եմ, որ վերին աստիճանի անկեղծ եք դուք, ուստի և իրավացի եք...

— Բայց ախր միայն ա՛յս րոպեիս է այդպես... Իսկ ի՞նչ է նշանակում այս րոպեն։ Պարզապես երեկվա վիրավորանքը, ուրիշ ոչինչ։ Ահա թե ինչ է նշանակում,— վրա բերեց մեկեն տիկին Խոխլակովան, որ ակներևորեն չէր ուզում միջամտել, բայց չդիմացավ ու շատ ճշմարիտ մի միտք արտահայտեց հանկարծ։

— Այդպես է, այդպես,— ընդհատեց Իվանն անակնկալորեն տաքանալով ու հայտնապես դժգոհ, որ կտրեցին իր խոսքը,— այդպես է, բայց ուրիշի համար այս րոպեն երեկվա տպավորության հետևանքը կլիներ միայն, և մեկ րոպե կլիներ պարզապես, իսկ Կատերինա Իվանովնայի բնավորությամբ՝ այս րոպեն տևելու է նրա ամբողջ կյանքում։ Այն, ինչ ուրիշների համար մի խոստում է լոկ, նրա համար հավիտենական, ծանր, գուցե և մռայլ, բայց անդուլ պարտականություն է։ Եվ նա այդ պարտականությունը կատարելու զգացումով է սնվելու։ Ձեր կյանքը, Կատերինա Իվանովնա, սրանից հետո անցնելու է սեփական զգացումների, սեփական սխրագործության ու սեփական վշտի տառապագին զննումով, բայց հետագայում այդ տառապանքը կմեղմանա, և ձեր կյանքն այլևս կդառնա մի քաղցր հաչեցողություն, որով կմբոշխնեք ձեր միանգամ ընդմիշտ իրագործած աննկուն ու հպարտ մտադրությունը՝ իր տեսակի մեջ իսկապես հպարտ, համենայն դեպս անհուսալիորեն հանդուգն, բայց ձեզ համար հաղթանակ դարձած մտադրությունը։ Եվ այդ գիտակցությունն ի վերջո ամենալիակատար գոհունակությունը կպարգևի ձեզ և կհաշտվեք մնացյալ բոլոր բաների հետ...

Ուղղակի մի տեսակ քինախնդրությամբ ասաց նա այս բոլորը, երևի դիտմամբ, գուցե նույնիսկ չուզելով թաքցնել իր միտումը, այսինքն՝ որ դիտմամբ է ասում ու հեգնում է։

— Օ՜ աստված իմ, ինչ սխա՜լ է այդ ամբողջը,— բացականչեց նորից տիկին Խոխլակովան։

— Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, դո՛ւք ասացեք։ Ես տանջալիորեն պետք ունեմ իմպնալու, թե դո՛ւք ինչ կասեք ինձ,— բացականչեց Կատերինա Իվանովնան և հանկարծ սկսեց ողորմագին արտասվել։ Ալյոշան վեր կացավ բազմոցից։

— Բան չկա, բան չկա,— շարունակեց նա լալով,— ջղերս քայքայվել են պարզապես, գիշերը չեմ քնել, թայց ձեզ ու ձեր եղբոր նման բարեկամների կողքին դեռ ամուր եմ զգում ինձ... որովհետև գիտեմ ... երկուսդ էլ ինձ չեք լքի երբեք...

— Դժբախտաբար ես վաղն իսկ գուցե Մոսկվա մեկնեմ ու երկար Ժամանակով հեռանամ ձեզնից... Եվ դա անխուսափելի է դժբախտաբար...— ասաց հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը։

— Վա՜ղը, Մոսկվա՜,— այլայլվեց հանկարծ Կատերինա Իվանովնայի ամբողջ դեմքը,— բայց... բայց աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ բարեբախտություն է դա,— աղաղակեց նա վայրկենապես փոխված ձայնով և վայրկենապես կտրեց լացը, այնպես որ արցունքի հետքն էլ չմնաց։ Հենց վայրկենապես կատարվեց նրա մեջ այդ տարօրինակ փոփոխությունը, որ չափազանց զարմացրեց Ալյոշային. խեղճ, վիրավորված աղջկա փոխարեն, որ հենց նոր արտասվում էր՝ մի տեսակ ջլատվելով ներքուստ, հանկարծ երևաց կատարելապես ինքնազուսպ կինը, որ նույնիսկ չափազանց գոհ էր, կարծես հանկարծ ուրախացել էր մի բանից։

— Օ՜, բարեբախտությունը ոչ թե այն է, որ ես հեռու եմ լինելու ձեզնից, իհա՜րկե ոչ,— կարծես հանկարծ շտկեց նա իր խոսքը, նրբակիրթ օրիորդի քաղցր ժպիտով,— ձեզ նման բարեկամը չի կարող այդպիսի բան մտածել։ Ընդհակառակը, ես չափազանց դժբախտ եմ, որ զրկվում եմ ձեզնից (նա հանկարծ թափով նետվեց դեպի Իվան Ֆյոդորովիչը, բռնեց նրա երկու ձեռքերն ու սեղմեց կաթոգին)։ Իմ ասած բարեբախտությունն այն է, որ հիմա դուք ինքներդ, անձամբ, առիթ կունենաք իմ վիճակի մասին պատմելու Մոսկվայում, մորաքրոջս ու Ագաշային, նկարագրելու այս ամբողջ մղձավանջը, որի մեջ գտնվում եմ ներկայիս, կատարելապես անկեղծ լինելով Ագաշայի հետ, բայց խնայելով սիրելի մորաքրոջս, այնպես, ինչպես դո՛ւք կարող եք անել։ Չեք կարող պատկերացնեի թե ի՜նչ դժբախտ էի երեկ և այս առավոտ, երբ շվարել մնացել էի, ինչպե՞ս գրեմ նրանց այդ սարսափելի նամակը... որովհետև նամակում երբեք, ոչ մի կերպ չես կարող նկարագրել այս բաները... Իսկ հիմա ինձ համար հեշտ կլինի գրելը, որովհետև դուք անձամբ ներկա կլինեք այնտեղ ու ամեն ինչ կբացատրեք։ Օ՜, որքան ուրախ եմ։ Բայց մի՛այն դրա համար եմ ուրախ, հավատացեք ինձ դարձյալ։ Դուք, հենց դուք ինձ համար անփոխարինելի եք անշուշտ... Իսկույն վազեմ նամակը գրելու,— վերջացրեց նա հանկարծ և նույնիսկ սենյակից դուրս գալու մի քայլ արեց։

— Բայց Ալյո՞շան։ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչի կարծի՞քը, որ այնպե՜ս ուզում էիք լսել անպայման,— գոչեց տիկին Խոխլակովան։ Խայթող ու զայրացկոտ մի շեշտ կար նրա ասածի մեջ։

— Չեմ մոռացել,— կանգ առավ հանկարծ Կատերինա Իվանովնան,— իսկ ինչո՞ւ այդքան թշնամաբար եք վերաբերվում ինձ այսպիսի րոպեին, Կատերինա Օսիպովնա,— ասաց նա դառն, բորբոքուն հանդիմանանքով։— Ասածս պնդում եմ նորից։ Անհրաժեշտ է ինձ նրա կարծիքը, ավելին՝ նրա որոշումն է ինձ հարկավոր։ Նա ինչ որ ասի, այնպես էլ պիտի լինի. ահա թե ինչ աստիճան, ընդհակառակը, ծարավի եմ ձեր խոսքին, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ... Բայց ի՞նչ է պատահել ձեզ։

— Երբե՛ք մտքովս չէր անցնում, չե՜մ կարող հասկանալ այս բանը,— վշտագին բացականչեց հանկարծ Ալյոշան։

— Ի՞նչը, ի՞նչը։

— Նա Մոսկվա է գնում, իսկ դուք աղաղակ եք բարձրացնում, թե ուրա՜խ եք։ Դիտմա՛մբ այդպես արեցիք։ Իսկ հետո անմիջապես սկսեցիք բացատրել, թե դրա համար չէ, որ ուրախ եք այլ ընդհակառակը՝ ցավում եք, որ... կորցնում եք ձեր բարեկամին։ Բայց այդ էլ դիտմամբ արեցիք... կարծեք թատրոնում... կատակերգության մեջ դե՜ր խաղացիք...

— Թատրոնո՞ւմ։ Ինչպե՞ս թե... Սա՞ ինչ բան է,— բացականչեց Կատերինա Իվանովնան խորապես զարմացած, կաս-կարմիր դառնալով ու հոնքերը կիտելով։

— Բայց որքան էլ հավատացնեք նրան, թե ձեզ ցավ է պատճառում բարեկամից զրկվելը, համենայն դեպս ուղղակի նրա երեսին պնդում եք, որ նրա մեկնելն է բարեբախտությանը...— ասաց Ալյոշան՝ արդեն բոլորովին շնչակտուր։ Նա կանգնած էր սեղանի մոտ ու չէր նստում։

— Ի՞նչ է ձեր ասածը, չեմ հասկանում...

— Ինքս էլ չգիտեմ... Կարծես հանկարծ մի լույս ծագեց մտքիս մեջ... Գիտեմ, որ լավ չեմ ասում, բայց համենայն դեպս ասեմ ամեն ինչ,— շարունակեց Ալյոշան նույն դողացող, սայթաքուն ձայնով։— Այդ լույսի տակ տեսնում եմ, որ դուք գուցե բնավ չեք սիրում Դմիտրիին... հենց սկզբից... Եվ Դմիտրին էլ, նույնպես, գուցե բնավ չի սիրում ձեզ... հենց սկզբից... այլ միայն հարգում է... ես, ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե հիմա ինչպես եմ հանդգնում ասելու այս բոլորը, բայց պե՛տք է որ մեկն ու մեկը ճշմարտությունն ասի... որովհետև այստեղ ոչ ոք չի ուզում ասել ճշմարտությունը...

— Ի՞նչ ճշմարտություն,— ճչաց Կատերինա Իվանովնան, և հիստերիկ մի բան զնգաց նրա ձայնի մեջ։

— Ասեմ, թե ինչ,— թոթովեց Ալյոշան այնպիսի զգացումով, որ կարծես տանիքից վար էր գլորվում,— կանչեցեք հիմա Դիմիտրիին... ես կգտնեմ նրան... և թող գա այստեղ, բռնի ձեր ձեռքից, հետո բռնի Իվանի ձեռքից և միացնի ձեր ձեռքերը։ Որովհետև դուք տանջում եք Իվանին՝ պարզ այն պատճառով, որ սիրում եք նրան... և տանջում եք, որովհետև Դիմիտրիին սիրում եք հոգեկան ջլատումով... ոչ թե իսկական սիրով... որովհետև ինքներդ այդպես համոզել եք ձեզ...

Ալյոշան ընդհատեց իր խոսքն ու լռեց։

— Դուք... դուք... կրոնախև երեխա՛ եք դուք, ա՛յ թե ինչ եք,կարճ ու կոպիտ պատասխանեց Կատերինա Իվանովնան արդեն գունատված դեմքով ու զայրույթից ծամածռված շրթունքներով։ Իվան Ֆյոդորովիչը հանկարծ ծիծաղեց ու վերկացավ։ Գլխարկը ձեռքին էր։

— Սխալվեցիր, իմ բարի Ալյոշա,— ասաց նա այնպիսի արտահայտությամբ, որ Ալյոշան դեռ երբեք չէր տեսել նրա դեմքին. երիտասարդական անկեղծություն և ուժեղ, անդիմադրելիորեն բացսիրտ զգացում կար այդ արտահայտության մեջ։— Կատերինա Իվանովնան երբեք չի սիրել ինձ։ Միշտ էլ գիտեր, որ ես սիրում եմ իրեն, թեև երբեք մի բառ անգամ չեմ ասել իմ սիրո մասին, գիտեր, բայց ինքը չի սիրել ինձ։ Բարեկամն էլ չեմ եղել ոչ մի անգամ, ոչ մի օր հպարտ օրիորդը կարիք չուներ իմ բարեկամության։ Ինձ իր մոտ պահում էր, որպեսզի մշտապես վրեժ լուծի։ Ինձնից և իմ գլխին է վրեժ լուծել այն բոլոր վիրավորանքների համար, որ անընդհատ և ամեն րոպե կրել է Դմիտրիից այսքան ժամանակ, վիրավորանքներ նրանց առաջին իսկ հանդիպումից սկսած... Որովհետև՝ հենց այդ առաջին հանդիպումն էլ որպես վիրավորանք է մնացել նրա սրտում։ Ահա՜ թե ինչպիսին է նրա սիրտը։ Մինչև հիմա՝ նստել ու Դմիտրիի հանդեպ նրա սիրո խոսքերն եմ լսել շարունակ, ուրիշ ոչինչ։ Հիմա գնում, եմ այլևս, բայց գիտցեք, կատերինա Իվանովնա, դուք իսկապես նրա՛ն եք սիրում միայն։ Եվ որքան ավելի վիրավորի ձեզ, այնքան ավելի ու ավելի եք սիրելու։ Այս է ահա ձեր ջլատումը։ Ինչպես որ է նա, հենց այնպես էլ սիրում եք նրան, ձեզ վիրավորո՛ղ Դմիտրիին եք սիրում։ Եթե նա ուղղվեր, դուք անմիջապես կլքեիք նրան և բոլորովին կդադարեիք սիրելուց։ Բայց նա ձեզ պետք է, որպեսզի անընդհատ ներհայեցությամբ ըմբոշխնեք ձեր հավատարմության սխրանքը և նրան կշտամբեք անհավատարմության համար։ Եվ այս ամբողջը գալիս է ձեր հպարտությունից։ Օ՜, ինչքան ասես նվաստացում և ստորացում կա դրա մեջ, բայց հպարտությունից է գալիս այդ ամբողջը... Ես չափից ավելի ջահել եմ և չափից ավելի ուժեղ եմ սիրել ձեզ։ Գիտեմ, որ այս բանը պետք չէ ասեի ձեզ, և որ ինձ համար ավելի արժանավայել կլիներ պարզապես ցտեսություն ասել ձեզ ու դուրս գնալ. ձեզ համար էլ այնքան վիրավորական չէր լինի։ Բայց ի՞նչ արած, հեռու տեղ եմ գնում և այլևս երբեք չեմ գալու։ Գնում եմ առհավետ... Չեմ ուզում... նստել ջլատման կողքին... Բայց էլ չեմ կարողանում կարգին խոսել, ամեն ինչ ասացի... Մնաք բարով, Կատերինա Իվանովնա, դուք չեք կարող ինձ վրա բարկանալ, որովհետև ես ձեզնից հարյուրապատիկ ավելի եմ պատժված. պատժված եմ արդեն միայն նրանով, որ էլ երբեք չեմ տեսնելու ձեզ։ Մնաք բարով։ Կարիք չունեմ ձեր ձեռքը սեղմելու։ Դուք այնքան գիտակցորեն եք ինձ տանջել, որ այս պահիս չեմ կարող ներել ձեզ։ Հետագայում կներեմ, իսկ հիմա չեմ ուզում ձեր ձեռքը։

Den Dank, Dame, begehr ich nicht (Վարձատրություն չեմ հայցում, տիկի՛ն - գերմ.),-

ավելացրեց նա ծռմռված ժպիտով, բայց և բոլորին անսպասելիորեն ապացուցելով, որ նույնպես կարող է Շիլլեր կարդալ անգիր անելու չափ, մի բան, որին դժվար թե հավատար Ալյոշան մինչ այդ։ Նա դուրս ելավ սենյակից, առանց հրաժեշտ տալու նույնիսկ տանտիրուհուն՝ տիկին Խոխլակովային։ Ալյոշան ձեռքերն իրար զարկեց։

— Իվա՜ն,— գոռաց նրա ետևից, ասես գլուխը կորցնելով,— ե՛տ դարձիր, Իվա՜ն։ Չէ՜, չէ՜, հիմա էլ ոչ մի կերպ ետ չի գա,— բացականչեց նա նորից վշտագին պայծառատեսությամբ,— բայց ես եմ, ե՛ս եմ մեղավորը, ե՛ս սկսեցի։ Իվանը ոխով էր խոսում, լավ չէր դա, լավ չէր։ Անարդար էր, քինախնդիր... Նա նորից պետք է գա այստեղ, պետք է վերադառնա, վերադառնա ...— բացականչում էր Ալյոշան խելահեղորեն։

Կատերինա Իվանովնան հանկարծ մյուս սենյակը գնաց։

— Դուք ոչ մի վատ բան չարեցիք, դուք հրաշալի վարվեցիք։ Հրեշտակի նման,— արագ-արագ ու հիացմունքով շշնջաց տիկին Խոխլակովան վշտահար Ալյոշային։— Ես ամեն ջանք ի գործ կդնեմ, որ Իվան Ֆյոդորովիչը մնա, չմեկնի...

Նրա դեմքը փայլում էր ուրախությամբ, մեծագույն դառնություն պատճառելով Ալյոշային։ Բայց հանկարծ վերադարձավ Կատերինա Իվանովնան։ Ձեռքին երկու վարդագույն հարյուրանոց բանկտոմս կար։

— Մի մեծ խնդրանք ունեմ ձեզնից, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— սկսեց նա, ուղղակի դիմելով Ալյոշային, երևութապես հանդարտ ու հավասարակշիռ ձայնով, ասես իրոք ոչինչ չէր պատահել։— Մի շաբաթ առաջ, այո, կարծեմ մի շաբաթ առաջ էր, Դմիտրի Ֆյոդորովիչը մի անզուսպ ու անարդարացի բան արեց, շատ այլանդակ մի բան։ Այստեղ մի գինետուն կա՝ այլանդակ մի վայր։ Այդ գինետանը նա հանդիպել է այն պաշտոնաթող սպային, այն փոխկապիտանին, որին ձեր հայրիկն օգտագործում էր իր որոշ գործերի համար։ Չգիտես ինչու զայրանալով փոխկապիտանի վրա, Դմիտրի Ֆյոդորովիչը բռնել է նրա մորուքից և, բոլորի առաջ, այդպես ստորացուցիչ ձևով քաշել֊հանել է նրան փողոց ու փողոցում էլ դեռ բավական ժամանակ քարշ է տվել։ Եվ ասում են՝ այդ փոխկապիտանի տղան, դեռ մի փոքր երեխա, որ սովորում է այստեղի դպրոցում, տեսել է այդ բանը և շարունակ վազել է նրանց կողքից, բարձրաձայն լալով աղաչել է իր հոր համար, այս ու այն կողմ է նետվել ու խնդրել բոլորից, որ պաշտպանեն նրան, այնինչ բոլորն էլ ծիծաղել են։ Ներեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես չեմ կարող առանց վրդովմոմուքի հիշել նրա այդ ամոթալի արարքը... այնպիսի մի արարք, որի նման բաները միայն ու միայն Դմիտրի Ֆյոդորովիչը կարող է անել իր զայրույթի պահին... և իր կրքերի՜ց մոլեգնած։ Պատմել անգամ չեմ կարող, ի վիճակի չեմ... Խոսք չեմ գտնում ասելու։ Հարցուփորձ արեցի այդ անարգյալի մասին և իմացա, որ շատ աղքատ մարդ է։ Սնեգիրյով է ազգանունը։ Ինչ֊որ հանցանք է գործել ծառայության մեջ, հեռացրել են բանակից. չեմ կարող ձեզ պատմել նրա արածը։ Եվ հիմա նա սարսափեւի աղքատության մեջ է ընկել իր ընտանիքի հետ, իր դժբախտ ընտանիքի հետ՝ հիվանդ երեխաներ ու կին, և կարծեմ կինն էլ խելագար է։ Արդեն վաղուց է ապրում այստեղ, քաղաքում, ինչ-որ գործ է անում, մի տեղ գրագիր է եղել, իսկ հիմա հանկարծ ոչինչ չեն վճարում նրան։ Երբ մի հայացք նետեցի ձեզ վրա... այսինքն մտածեցի... չգիտեմ, մի տեսակ շփոթվում եմ... գիտե՞ք, ուզում էի խնդրել ձեզ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, իմ բարի, շա՜տ բարի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, որ գնայիք նրա մոտ, մի պատրվակ գտնեիք, մտնեիք նրանց տունը, այսինքն այդ փոխկապիտանի տունը,— օ՜ աստված իմ, ինչպե՜ս եմ սայթաքում,— և նրբանկատորեն, զգուշությամբ, հենց ինչպես դո՛ւք միայն կարող եք անել (Ալյոշան հանկարծ կարմրեց), մի կերպ տայիք նրան այս օժանդակությունը, ահա, երկու հարյուր ոուբլի։ Կընդունի անկասկած... այսինքն, համոզեիք, որ ընդունի... Կամ էլ՝ չէ, ի՞նչ էի ուզում ասել։ Հասկանո՞ւմ եք, սա ոչ թե փոխհատուցում է հաշտության համար, որպեսզի նա գանգատ չներկայացնի (որովհետև ուզում էր, կարծեմ, գանգատ ներկայացնել), այլ պարզապես կարեկցանքի նշան է, օգնելու ցանկություն, իմ կողմից, ի՛մ կողմից, Դմիտրի Ֆյոդորովիչի հարսնացուի՝ կողմից, ոչ թե նրա... Մի խոսքով, դուք կարող եք ձևը գտնել... Ինքս կգնայի, բայց դուք ինձնից շատ ավելի լավ կկարողանաք։ Նա ապրում է Օզերնայա փողոցի վրա, Կալմիկովա անունով քաղքենուհու տանը... Ի սեր աստծո, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, արե՛ք ինձ համար այս բանը, իսկ հիմա... հիմա ես մի քիչ... հոգնած եմ։ Ցտեսություն...

Նա հանկարծ այնքան արագ շրջվեց ու նորից անհայտացավ դռան վարագույրի ետին, որ Ալյոշան չհասցրեց նույնիսկ մի բառ ասել, իսկ նա խոսել էր ուզում։ Ուզում էր ներողություն խնդրել, մեղադրել ինքն իրեն, մի որևէ բան ասել վերջապես, որովհետև սիրտը լցված էր և ոչ մի կերպ չէր ուզում սենյակից դուրս գալ առանց դրա։ Բայց տիկին Խոխլակովան բռնեց նրա ձեռքից և իր հետ դուրս տարավ։ Նախասենյակում նորից կանգնեցրեց նրան, ինչպես քիչ առաջ։

— Հպարտ աղջիկ է, ինքն իր դեմ է մաքառում, սակայն բարի՜ է, հմայիչ, վեհա՜նձն, — կիսաշշուկով բացականչում էր տիկին Խոխլակովան։— Օ՜, ինչպե՜ս եմ սիրում նրան, երբեմն հատկապես սիրում, և հիմա որքա՜ն ուրախ եմ նորից ամեն ինչի, ամե՜ն ինչի համար։ Սիրելի՜ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, դուք չգիտեք ախր, հիմա գիտցե՛ք ուրեմն՝ մենք բոլորս, բոլորս՝ ես, նրա երկու մորաքույրերը, մի խոսքով բոլորս, նույնիսկ Լise-ը, արդեն մի ամբողջ ամիս է ահա՝ միայն մի բան ենք ցանկանում և աղոթում դրա համար, ցանկանում ենք, որ նա բաժանվի ձեր սիրելի Դմիտրի Ֆյոդորովիչից, որը նրան ճանաչել անգամ չի ուզում ու բնավ չի սիրում, և ամուսնանա Իվան Ֆյոդորովիչի հետ՝ զարգացած ու հոյակապ մի երիտասարդ, որն աշխարհում ամենից ավելի սիրում է Կատերինա Իվանովնային։ Մենք մի ամբողջ դավադրություն ենք սարքել, և ես նույնիսկ հենց դրա համար գուցե չեմ մեկնում այստեղից...

— Բայց չէ՞ որ նա լաց էր լինում, վիրավորվե՜լ էր նորից,— գոչեց Ալյոշան։

— Մի՛ հավատաք կնոջ արցունքներին, Ալեքսեյ Ֆյոդորվիչ, ես միշտ էլ կանանց դեմ եմ այդպիսի դեպքում, կողմնակից եմ տղամարդկանց։

— Մամա՛, դուք նրան փչացնում ու կործանում եք,— լսվեց Lise-ի բարալիկ ձայնը դռան ետևից։

— Չէ՜, ե՛ս եմ այս բոլորի պատճառը, սոսկալի մեղավոր եմ ես,— կրկնում էր անմխիթար Ալյոշան, իր անխոհեմ արարքի համար զգացած ամոթից տանջահար, նույնիսկ ձեռքերով ծածկելով երեսը։

— Ընդհակառակը, հրեշտակի նման վարվեցիք, հրեշտակի նման, ես պատրաստ եմ հազար ու հազար անգամ կրկնելու այդ բանը։

— Մամա՛, ի՞նչ է արել, որ հրեշտակի նման է վարվել,— լսվեց Lise-ի ձայնը նորից։

— Երբ նայում էի նրանց, չգիտեմ ինչու հանկարծ ինձ թվաց,— շարունակեց Ալյոշան, կարծես Լիզային չէր էլ լսել,— թվաց, թե նա սիրում է Իվանին, և մեկ էլ ահա այդ հիմարությունն ասացի... Իսկ ի՞նչ է լինելու հիմա։

— Բայց ո՞ւմ է ինչ լինելու, ո՞ւմ,— բացականչեց Lise-ը։— Մամա, դուք իսկապես ուզում եք մեռցնել ինձ։ Հարցնում եմ, չեք պատասխանում։

Այդ պահին ներս վազեց աղախինը։

— Կատերինա Իվանովնան վատ է զգում... Լաց է լինում... հիստերիկա... գալարվում է։

— Ի՞նչ է պատահել,— գոռաց Lise-ն արդեն տագնապահար ձայնով։— Մամա, ի՛մ հիստերիկան է բռնելու հիմա՝ ոչ թե նրա։

— Lise, մի՛ գռռա, ի սեր աստծո, հոգիս մի՛ հանի։ Դու դեռ այն տարիքում ես, որ չի կարելի մեծերին վերաբերող ամեն բան իմանալ։ Հետո կգամ, ամեն ինչ կպատմեմ, ինչ որ կարելի է ասել քեզ։ Օ՜ աստված իմ։ Գալիս եմ, գալիս եմ... հիստերիկան լավ նշան է, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Հիանալի է, որ հիստերիկ նոպա է ունենում։ Հենց այդպես է պետք։ Այս դեպքում ես միշտ կանանց դեմ եմ, դեմ եմ բոլոր այդ հիստերիկ նոպաներին ու կանացի արցունքներին։ Յուլիա, վազիր ու ասա, որ հի՛մա գալիս եմ։ Իսկ թե Իվան Ֆյոդորովիչն այդպե՛ս դուրս գնաց, դե՛հ, Կատերինա Իվանովնան ինքն է մեղավոր դրա համար։ Բայց ձեր եղբայրը չի մեկնի։ Lise, ի սեր աստծո, մի՛ գոռա։ Օ՜հ, այո, այո՛, դու չես գոռում, ես եմ գոռացողը, ներիր մամայիդ, բայց ես հրճվանքի մեջ եմ, հրճվանքի՜, հրճվանքի՜։ Իսկ նկատեցի՞ք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ինչպիսի՜ երիտասարդական ավյունով էր, որ քիչ առաջ Իվան Ֆյոդորովիչը թողեց ու դուրս գնաց... ասաց այդ ամբողջն ու դուրս գնաց։ Կարծում էի՝ գիտնական է այնպես, ակադեմիկոս, և հանկարծ՝ այնպե՜ս տաքարյուն, կրակոտ, բացսիրտ ու շահել, անփորձ ու շահել, ի՜նչ հիանալի է այդ ամբողջը, ի՜նչ հիանալի, ճիշտ ձեզ նման... Եվ այդ գերմաներեն բանաստեղծությունն ասաց, ա՜յ ճիշտ ու ճիշտ ձեզ նման։ Բայց վազեմ, վազեմ Կատերինայի մոտ։ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, շտապեցե՛ք, շուտ կատարեցեք այդ հանձնարարությունը և շուտ վերադարձեք։ Lise, բանի պետք ունե՞ս։ Ի սեր աստծո, ոչ մի րոպե մի՛ ուշացնի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչին, նա իսկույն կվերադառնա քեզ մոտ...

Տիկին Խոխլակովան վերջապես վազեց գնաց։ Ալյոշան ուզում էր դուրս գալուց առաջ դուռը բացել ու տեսնել lise-ին։

— Ո՛չ մի դեպքում,— գոռաց Lise-ը,— հիմա արդեն ո՜չ մի դեպքում։ Այդտեղից խոսեցեք, դռան ետևից։ Ի՞նչ արեցիք, որ հրեշտակ դարձաք։ Ա՛յդ միայն ուզում եմ իմանալ։

— Մի սոսկալի հիմարություն էր, Lise։ Ցտեսություն։

— Չհամարձակվեք այդպես թողնել ու գնալ,— սկսեց ճչալ Lise-ը։

— Lise, Լուրջ է իմ վիշտը։ Իսկույն կվերադառնամ, բայց մի մեծ, մե՜ծ վիշտ ունեմ։

Եվ նա սենյակից դուրս վազեց։

VI։ Ջլատում խրճիթի մեջ

Իսկապես լուրջ էր նրա վիշտը, այնպիսի մի վիշտ, որի նմանը հազվադեպ էր զգացել մինչ այդ։ Հանկարծ մեջ ընկավ ու «հիմարություն արեց», և ի՞նչ հարցում. սիրայի՜ն զգացմունքների։ «Բայց ես ի՞նչ եմ հասկանում դրանից, ինչպե՞ս կարող եմ գլուխ հանել այդպիսի գործերից,— հարյուրերորդ անգամ կրկնում էր նա ինքնիրեն, կարմրելով։— Օ՜հ, ամոթ զգալը դեռ ոչի՜նչ, ամոթն իմ արժանի պատիժն է պարզապես։ Ցավն այն է, որ հիմա ես, անկասկած, նոր դժբախտությունների պատճառն եմ լինելու... Իսկ սրբահայրս ինձ առաքեց, որպեսզի հաշտեցնեմ ու միացնեմ նրանց։ Այսպե՞ս են միացնում»։ Հանկարծ նորից հիշեց, թե ինչպես էր «միացնում ձեռքերը» և նորից սոսկալի ամոթ զգաց։ «Թեև անկեղծորեն արեցի այդ ամբողջը, բայց հետայսու պետք է ավելի խելոք վարվեմ»,— եզրակացրեց նա հանկարծ և նույնիսկ չժպտաց իր այդ եզրակացության վրա։

Կատերինա Իվանովնայի հանձնարարությամբ պետք է գնար Օզերնայա փողոցը, իսկ Դմիտրին հենց այդ կողմն էր ապրում, Օզերնայա փողոցի մոտ՝ մի նրբանցքում, որ իր ճանապարհի վրա էր։ Ալյոշան որոշեց համենայն դեպս հանդիպել եղբորը՝ փոխկապիտանի մոտ գնալուց առաջ, թեև նախազգում էր, որ տանը չի գտնի նրան։ Կասկածում էր, որ նա հիմա, գուցե, դիտմամբ մի կերպ թաքնվի իրենից, բայց ամեն գնով պետք էր գտնել նրան։ Իսկ ժամանակն անցնում էր. վանքից դուրս գալուց հետո Ալյոշան ոչ մի րոպե, ոչ մի վայրկյան չէր դադարում մտածել իր վախճանվող սրբահոր մասին։

Կատերինա Իվանովնայի հանձնարարության մեջ կար մի կողմնակի հանգամանք, որ նույնպես չափազանց հետաքրքրել էր Ալյոշային. երբ Կատերինա Իվանովնան խոսում էր փոխկապիտանի որդու այն փոքր, դպրոցական տղայի մասին, որ բարձրաձայն լալով վազել է հոր կողքից, հենց այդ րոպեին էլ հանկարծ Ալյոշայի մտքով անցավ, թե այդ տղան հավանաբար նույն այն դպրոցականն է, որ իր մատը կծեց, երբ ինքը հարցնում էր, թե ինչ վնաս է հասցրել նրան։ Իսկ հիմա Ալյոշան գրեթե վստահ էր իր ենթադրության վրա, թեև ինքն էլ չգիտեր, թե ինչու է վստահ։ Այսպես, կողմնակի խորհրդածություններով տարված, նա թեթևացավ ու որոշեց «չմտածել» իր պատճառած «աղետի» մասին, չտանջել իրեն զղջման զգացումով, այլ իր գործն անել, իսկ մնացյալը թողնել բախտին։ Այդ միտքը վերջնականապես սրտապնդեց նրան։ Ի դեպ, մտնելով այն նրբանցքը, ուր Դմիտրին էր ապրում, նա քաղց զգաց, գրպանից հանեց հոր սեղանից առած նկանակը և, շարունակելով քայլել, կերավ։ Դա կազդուրեց նրան։

Դմիտրին տանը չէր։ Տանտերը՝ մի ծերունի հյուսն, նրա որդին ու պառավ կինը նույնիսկ կասկածանքով նայեցին Ալյոշային։ «Արդեն երեք օր է, որ գիշերն էլ չի գալիս, գուցե հեռու մի տեղ է գնացել»,— պատասխանեց ծերունին Ալյոշայի համառ հարցումներին։ Ալյոշան հասկացավ, որ նա պատասխանում է ըստ տրված հրահանգի։ Իսկ երբ հարցրեց՝ «Գրուշենկայի մոտ չէ՞ արդյոք կամ էլ գուցե նորի՞ց Ֆոմայի մոտ է թաքնվել» (Ալյոշան դիտմամբ այդպես բացեիբաց խոսեց), տանտերեը նույնիսկ վախվխելով նայեցին նրան։ «Ուրեմն սիրում են Միտյային, նրա կողմն են բռնում,— մտածեց Ալյոշան,— լավ է»։

Վերջապես Օզերնայա փողոցում նա գտավ քաղքենուհի Կալմիկովայի տունը՝ խարխուլ, մի կողմ թեքված, խղճուկ մի տնակ, որ ընդամենը երեք լուսամուտ ուներ փողոցի վրա. ցեխոտ բակի մեջտեղում միայնակ մի կով էր կանգնած։ Մուտքը բակից էր. դուռը բացվում էր միջանցքի վրա, որի ձախ կողմը պառավ տանտիրուհին էր ապրում իր պառավ դստեր հետ, և կարծես երկուսն էլ խուլ էին։ Ալյոշան մի քանի անգամ կրկնեց իր հարցը փոխկապիտանի մասին, և վերջապես նրանցից մեկը, հասկանալով, որ վարձակալներին են հարցնում, մատը տնկեց ու ցույց տվեց միջանցքի մյուս կողմի դուռը՝ իսկական խրճիթի դուռ։ Փոխկապիտանի բնակարանն, իրոք, հասարակ մի խրճիթ էր պարզապես։ Ալյոշան արդեն ձեռքը դրել էր երկաթե բռնակին, որ դուռը բանա, երբ հանկարծ նրան զարմացրեց արտակարգ լռությունը դռան ետև։ Բայց Կատերինա Իվանովնայի ասածից գիտեր, որ պաշտոնաթող փոխկապիտանը ընտանիքի տեր մարդ է։ «Կա՛մ բոլորն էլ քնած են, և կամ գուցե լսեցին իմ գալը և սպասում են, որ դուռը բանամ։ Ավելի լավ կլինի, որ նախ թակեմ դուռը»,— և նա թակեց։ Պատասխան ստացավ, բայց ոչ թե անմիջապես այլ գուցե մի տասը վայրկյան հետո։

— Ո՛վ է,— գոռաց մեկը բարձր ու խիստ զայրացած ձայնով։

Այդ Ժամանակ Ալյոշան բացեց դուռը և շեմքից ներս անցավ։ Իրեն գտավ մի խրճիթում, որ թեև բավական ընդարձակ էր, բայց չափազանց խճողված էր և՛ մարդկանցով, և՛ այլազան տնային պիտույքներով։ Ձախ կողմը ռուսական մեծ վառարան կար։ Վառարանից մինչև ձախ պատուհանը, ամբողջ սենյակի միջով, ձգված էր մի պարան, որի վրա զանազան լաթեր էին կախված։ Աջ և ձախ պատերի տակ մեկական մահճակալ կար՝ հյուսած ծածկոցներով։ Ձախակողմյան մահճակալի վրա բրգաձև դարսված էին չորս չթե բարձեր՝ մեկը մյուսից փոքր։ Իսկ աջակողմյան մահճակալի վրա մի շատ փոքրիկ բարձ կար միայն։ Հանդիպակաց անկյունը առանձնացված էր վարագույրով կամ սավանով, որ նույնպես կապված էր շեղակի ձգված պարանից։ Վարագույրի կողքից երևում էր մի ուրիշ անկողին, որ փռված էր այդ անկյունում՝ նստարանի ու աթոռի վրա։ Փայտե հասարակ ու կոպիտ, քառակուսի մի սեղան անկյունից քաշել էին դեպի միջին պատուհանը։ Երեք պատուհանները, որոնցից ամեն մեկը բաղկացած էր չորս փոքրիկ, կանաչ ու բորբոսնած ապակիներից, շատ աղոտ լույս էին տալիս և պինդ փակված էին, այնպես որ օդը բավական ծանր էր սենյակում և լույսն էչ քիչ էր։ Սեղանի վրա մի տապակ կար՝ չհարած ձվածեղի մնացորդներով, հացի մի կտոր՝ կեսը կերված, ու նաև օղու մի փոքր շիշ, որի հատակին այդ երկրային բարիքի հետքերն էին հազիվ մնացել։ Ձախակողմյան մահճակալի մոտ, աթոռի վրա նստած էր չթե հագուստով մի կին, որ նման էր բարեկիրթ տիկնոջ։ Դեմքը շատ նիհար էր ու դեղնած. խիստ փոս ընկած այտերն առաջին իսկ հայացքից վկայում էին նրա հիվանդագին վիճակը։ Բայց Ալյոշային ամենից ավելի զարմացրեց խեղճ կնոջ հայացքը՝ շեշտակիորեն հարցական ու միաժամանակ սոսկալի գոռոզ մի հայացք։ Եվ երբ Ալյոշան տանտիրոջ հետ էր բացատրվում միայն, կինը դեռ լուռ էր մնում և իր խոշոր ու խաժ աչքերը շարունակ ուղղում էր խոսողներից մեկին կամ մյուսին՝ նույն գոռոզ ու հարցական հայացքով։ Այս տիկնոջ կողքին, ձախ պատուհանի մոտ, կանգնել էր բավական տգեղ դեմքով, կարմրավուն ու նոսր մազերով մի երիտասարդ աղջիկ, որ աղքատ, բայց շատ մաքուր էր հագնված։ Խորշանքով էր դիտում նա Ալյոշային։ Աջ կողմը, նույնպես անկողնի մոտ, մի ուրիշ կանացի կերպարանք էր նստած։ Շատ խեղճուկրակ մի արարած էր նա՝ նույնպես երիտասարդ աղջիկ, շուրջ քսան տարեկան, բայց կուզ ու տխեղծ, ոտքերը չորացած, ինչպես ասացին հետո Ալյոշային։ Նրա անթացուպերը դրված էին կողքը, անկյունում, մահճակալի ու պատի միջև։ Խեղճ աղջկա զարմանալիորեն գեղեցիկ ու բարի աչքերը մի տեսակ մեղմանուշ հեզությամբ էին նայում Ալյոշային։ Սեղանի առաջ նստած էր մոտ քառասունհինգ տարեկան մի պարոն, որ ձվածեղն էր վերջացնում, կարճահասակ էր նա, վտիտ, թուլակազմ, կարմրավուն մազերով, կարմրավուն ու նոսր մորուքով, որը շատ նման էր քրքրված ճիլոպի (այս համեմատությունը և հատկապես «ճիլոպ» բառը, չգիտես ինչու, առաջին իսկ հայացքից փայլատակեց Ալյոշայի մտքում. հետո նա հիշեց այդ)։ Պարզ է, հենց այս պարոնն էր «ո՛վ է» գոռացողը ներսից, քանի որ սենյակում ուրիշ տղամարդ չկար։ Բայց երբ Ալյոշան ներս մտավ, նա կարծես ուղղակի պոկվեց աթոռից, որի վրա նստած ճաշում էր, շտապ սրբեց բերանը ծակ անձեռոցով և նետվեց դեպի Ալյոշան։

— Վանականը եկել է բան խնդրելու վանքի համար։ Գտե՜լ է խնդրելու տեղը,— բարձրաձայն ասաց ձախ անկյունում կանգնած աղջիկը։

Բայց Ալյոշային ընդառաջ վազող պարոնը վայրկենապես շրջվեց կրնկի վրա և հուզված, բեկբեկուն ձայնով պատասխանեց աղջկան.

— Ո՜չ, Վարվառա Նիկոլավնա, այդպես չէ, սխա՛լ ենթադրեցիք։ Թույլ տվեք, ես էլ իմ հերթին հարցնեմ,— հանկարծ նորից դարձավ նա Ալյոշային,— ի՞նչը ձեզ մղեց այցելել... այս խորքերը։

Ալյոշան ուշադիը նայում էր նրան. առաջին անգամն էր տեսնում այս մարդուն։ Կոշտուկոպիտ, փութկոտ ու նյարդային մի բան կար նրա մեջ։ Թեև ակներևորեն խմել էր հենց հիմա, բայց հարբած չէր։ Մի տեսակ ծայրահեղորեն լկտի հանդգնություն կար նրա դեմքին, և միաժամանակ, տարօրինակ բան, ակնհայտ վախկոտություն կար։ Նա նման էր այն մարդուն, ոբ երկար ժամանակ հլու֊հնազանդ է եղել և համբերությամբ տարել է ամեն ինչ, բայց հանկարծ ընդվզել է և ուզում է ցույց տալ իրեն։ Եվ կամ, ավելի ճիշտ, նման էր մի մարդու, որ սոսկալի ուզում է խփել ձեզ, բայց սաստիկ վախենում է, որ դո՛ւք կխփեք նրան։ Նրա սուր ձայնի ելևէջների, նրա խոսքերի մեջ մի տեսակ խենթավուն հումոր էր զգացվում՝ մերթ չարախինդ, մերթ երկչոտ, անկայուն ու սայթաքող։ Երբ «խորքերիս մասին իր հարցն էր տալիս, ամբողջ մարմնով դողում էր կարծես, աչքերը չռել էր և այնպես խոյացել ուղղակի Ալյոշայի քթի տակ, որ վերջինս մի քայլ ետ քաշվեց ակամա։ Հագել էր մուգ գույնի նանկինե հնամաշ մի վերարկու, որի վրա կարկատաններ ու բծեր կային։ Տաբատը խիստ բաց գույնի էր, քառակուսի գծերով ու շատ բարակ մի կտորից. այդ ձևի տաբատ ոչ ոք չի հագնում վաղուց։ Այնքան էր ճմռթվել տաբատը ներքևից, որ դեպի վեր էր կծկվել, ասես նա աճել էր փոքր տղայի նման և հագուստն արդեն կարճ էր գալիս։

— Ես... Ալեքսեյ Կարամազովն եմ...— սկսեց պատասխանել Ալյոշան։

— Շատ լավ կարող եմ հասկանալ այդ բանը, տիա՜ր,- անմիջապես վրա տվեց պարոնը, ուզելով ցույց տալ, որ առանց այդ էլ գիտե նրա ով լինելը։— Ես էլ փոխկապիտան Սնեգիրյովն եմ իմ հերթին։ Բայց համենայն դեպս ցանկալի է իմանալ, թե ի՛նչն է ձեզ մղել հատկապես...

— Չէ, հենց այնպես եմ եկել։ Ճիշտն ասած, ուզում էի իմ կողմից մի բան ասել ձեզ... Եթե անշուշտ թայլ կտաք...

— Այդ դեպքում, ահա աթոռը, տիա՛ր, հաճեցեք գրավել ձեր տեղը։ Հին կատակերգությունների մեջ էին այսպես ասում. «հաճեցեք գրավել ձեր տեղը...»— և փոխկապիտանն ազատ մի աթոռ վերցրեց արագ շարժումով (հասարակ ու կոպիտ մի աթոռ էր՝ ամբողջովին փայտե ու չերեսապատված) և դրեց համարյա սենյակի մեջտեղը. հետո իր համար էլ մի նույնպիսի աթոռ վերցրեց ու նստեց Ալյոշայի դիմացը, նորից այնքան կիպ մոտենալով, որ նրանց ծնկները գրեթե հպվում էին իրար։

— Նիկոլայ Իլյիչ Սնեգիրյով, տիա՛ր, ռուսական հետևակազորի նախկին փոխկապիտան, թեև իր մոլորությունների պատճառով խայտառակված, բայց այնուամենայնիվ՝ փոխկապիտան։ Ավելի ճիշտ կլիներ ասել՝ փոխկապիտան Տիարասող, և ոչ թե Սնեգիրյով, որվհետև իմ կյանքի երկրորդ կեսին միայն սկսեցին «տիար» ասել։ «Տի֊ար» բառն սկսում ես գործածել երբ նվաստացած ես։

— Շատ ճիշտ է,— ժպտաց Ալյոշան,— միայն թե՝ ակամա ես սկսում գործածել, թե դիտմամբ։

— Աստված վկա, դիտմամբ չէ։ Երբեք չէի ասում, ամբողջ կյանքումս չէի ասում «տիար» բառը, հանկարծ թավալգլոր ընկա և երբ ոտքի ելա՝ բերանս «տիար» ասեց։ Մի գերագույն ուժ է ստիպում այդ բանը։ Տեսնում եմ, ժամանակակից հարցերով եք հետաքրքրվում։ Սակայն ինչո՞վ կարող էի նման հետաքրքրություն հարուցել, երբ ապրում եմ այնպիսի պայմաններում, որ անհնար են դարձնում հյուրընկալությունը։

— Եկել եմ... այն հարցով...

— Այն ո՞ր հարցով,— անհամբեր ընդհատեց վոխկապիտանը։

— Իմ եղբոր՝ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի հետ ձեր այն հանդիպման առիթով,— անճարակորեն վրա բերեց Ալյոշան։

— Ի՞նչ հանդիպում, տիա՛ր։ Չլինի՞ ա՜յն հանդիպումն եք ուզում ասել։ Ուրեմն խոսքը ճիլոպի՞ մասին է, բաղնիքի ճիլոպի՞,— հանկարծ նա առաջ շարժվեց այնպես, որ այս անգամ իր ծնկներն ուղղակի բախվեցին Ալյոշային։ Շրթունքներն անսովոր կերպով սեղմվեցին, թելի նման բարակ դարձան։

— Ինչպե՞ս թե ճիլոպ,— մրմնջաց Ալյոշան։

— Ինձ վրա գանգատվելու է եկել, հայրի՛կ,— գոչեց անկյունի վարագույրի ետևից տղայական մի ձայն, որն արդեն ծանոթ էր Ալյոշային։— Քիչ առաջ ես նրա մատը կծեցի։

Վարագույրը ետ քաշվեց, և Ալյոշան տեսավ քիչ առաջվա իր թշնամուն, որ պառկած էր անկյունը՝ նստարանի ու աթոռի վրա փռված փոքրիկ անկողնում, սրբապատկերների տակ։ Տղան ծածկված էր իր վերարկուով ու մի հին, բամբակե փոքրիկ վերմակով։ Երևում էր, որ անառողջ է և, դատելով վառվող աչքերից, ջերմություն ուներ։ Հիմա ոչ թե առաջվա նման, այլ անվախ հայացքով էր նայում Ալյոշային, կարծես ուզում էր ասել՝ «Տանն եմ հիմա, էլ չես կարող ձեռք տալ ինձ»։

— Ինչպե՞ս թե մատը կծեցիր,— աթոռից վեր թռավ փոխկապիտանը։— Ձե՞ր մատն է կծել, տիա՛ր։

— Այո, իմ մատը։ Քիչ առաջ փողոցում նա և տղաները քարկոծում էին իրար. մյուսները վեց հոգով էին նետում, իսկ նա՝ առանձին։ Մոտեցա նրան, բայց ինձ էլ քար գցեց, հետո նետվեց և ուժեղ կծեց մատս, չգիտեմ ինչու։

— Հի՛մա ծեծեմ նրան, տիա՜ր։ Ա՛յս րոպեիս ծեծեմ, ա՛յս րոպեիս,— այս անգամ արդեն ուղղակի վեր ցատկեց փոխկապիտանը։

— Բայց ես ամենևին չեմ գանգատվում, պարզապես դեպքը պատմեցի... Բնավ չեմ ուզում, որ նրան ծեծեք։ Եվ կարծես նա հիվանդ էլ է հիմա...

— Իսկ դուք ենթադրում էիք, թե ծեծելո՞ւ եմ նրան, տիա՛ր։ Ինչ է, Իլյուշկային վերցնեի ու ծեծեի՞ հիմա ձեր աչքի առաջ, որպեսզի լիակատար գոհացո՞ւմ տայի ձեզ։ Հենց իսկո՞ւյն է պետք այդ գոհացումը ձեզ, տիա՜ր,— ասաց փոխկապիտանը, այնպիսի մի շարժումով հանկարծ դառնալով Ալյոշային, որ կարծես ուզում էր հարձակվել նրա վրա։— Ցավում եմ ձեր մատի համար, տիա՛ր, բայց չէի՞ք ուզենա, որ Իլյուշկային ծեծելուց առաջ իմ չորս մատները կտրեմ հենց այս դանակով, ա՜յ հենց հիմա կտրեմ ձեր աչքի առաջ, արդար գոհացում տալու համար ձեզ։ Կարծում եմ, չորս մատը բավական կլինի ձեր վրիժառության ծարավը հագեցնելու, հինգերորդ մատն էլ չե՞ք պահանջի...— Նա հանկարծ կանգ առավ, ասես շնչահեղձ լինելով։ Դեմքի ամեն մի գիծը շարժվում էր ու ցնցվում, իսկ աչքերի մեջ չափազանց հանդուգն արտահայտություն կար։ Կատաղել էր մի տեսակ։

— Կարծես թե ամեն ինչ հասկացա հիմա,— մեղմ ու տրտում պատասխանեց Ալյոշան, շարունակելով նստած մնալ։— Ուրեմն ձեր տղան բարի տղա է, սիրում է իր հորը և ինձ վրա հարձակվեց՝ որպես ձեզ անարգած մարդու եղբոր վրա... հիմա հասկանում եմ այդ,— կրկնեց նա մտածկոտ։— Բայց իմ եղբայրը՝ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, զղջում է իր արարքի համար, հաստատ գիտեմ, և եթե միայն հնարավոր է, որ նա գա ձեզ մոտ, կամ էլ, առավել ևս, նորից նույն այդ վայրում հանդիպի ձեզ հետ, բոլորի առաջ ներողություն կխնդրի ձեզնից... եթե ցանկանաք։

— Այսինքն թե՝ մորուքդ պոկեցի և ներողությո՜ւն եմ խնդրում, հա՞... Այսինքն ամեն ինչ վերջացավ, գոհացո՜ւմ ստացանք։ Ա՞յդ եք ուզում ասել, տիա՜ր։

— Օ ո՜չ, ընդհակառակը, կանի ամե՜ն ինչ որ ուզեք և ինչպես որ ուզեք։

— Ուրեմն եթե խնդրեի նորին պայծառափայլությանը, որ իմ առաջ ծնկի գա այդ նույն գինետան մեջ- «Մայր քաղաք» է կոչվում այդ վայրը— և կամ հրապարակում, ծնկի կգա՞ ուրեմն, տիա՛ր։

— Այո, նույնիսկ ծնկի կգա։

— Ճմլեցիք իմ սիրտը, տիա՛ր։ Արցունք բերեցիք աչքերիս ու ճմլեցիք իմ սիրտը։ Չափազանց տրամադիր եմ զգացվլու այդպիսի վեհանձնությունից։ Ուրեմն թույլ տվեք հանգամանորեն ներկայանալ. իմ ընտանիքը, իմ երկու դուստրերը և իմ որդին՝ իմ ձագո՜կը, տիա՛ր։ Եթե մեռնեմ, ո՞վ է սիրելու նրանց։ Իսկ քանի դեռ ապրում եմ, ո՞վ կսիրի ինձ նման թշվառականին, բացի նրանցից։ Մեծ բան է սա, որ աստված շնորհել է իմ ճակատագիրն ունեցող ամեն մի մարդու, տիա՛ր։ Որովհետև պե՛տք է լինի գեթ որևէ մեկը, որ կարողանա սիրել նույնիսկ ի՛նձ նման մարդուն...

— Ա՜խ, կատարելապես ճշմարիտ է,— բացականչեց Ալյոշան։

— Դե վերջապես հերի՛ք է միմոսություն անեք։ Հիմարի մեկն է գալիս, և դուք խայտառակո՛ւմ եք մեզ,— անակնկալորեն գոռաց պատուհանի մոտ կանգնած աղջիկը, խորշանքով ու արհամարհանքով լի արտահայտությամբ դիմելով հորը։

— Համբերեցեք մի քիչ, Վարվառա նիկոլավնա, թույլ տվեք, որ ընթանամ իմ ճանապարհով,— գոռաց հայրը, ու թեև նրա շեշտը հրամայական էր, բայց հույժ հավանություն տվող հայացքով նայեց աղջկան։— Ի՜նչ անես, այդպես է բնավորությունը, տիա՛ր,— դարձավ նորից Ալյոշային։ —

Եվ բնության մեջ համայն

Չկար մի բան, որ նա սիրեր։

Այսինքն տվյալ դեպքում այդ «նա»֊ն թող լինի ոչ թե բանաստեղծության հերոսը, այլ մի աղջիկ։ Բայց թույլ տվեք, որ այժմ ձեզ էլ իմ կողակցին ներկայացնեմ. ահա, տիա՛ր, Արինա Պետրովնան, անդամալույծ տիկին է, քառասուներեք տարեկան, կարող է ոտքերը շարժել, բայց հազիվհազ։ Խոնարհ դասից է, տիա՛ր։ Արի՛նա Պետրովնա, շտկեցեք ձեր դեմքը. ահա՛։ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ Կարամազովն է։ Ոտքի ելեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— փոխկապիտանը բռնեց Ալյոշայի ձեռքը և հանկարծ վեր քաշեց այնպիսի ուժով, որ նույնիսկ անսպասելի էր նրանից։— Դուք տիկնոջ եք ներկայանում, պետք է ոտքի ելնեք, տիա՛ր։ Սա այն Կարամազովը չէ, մայրիկ, որ... հը՜մ... և այլն, սա նրա եղբայրն է, որ փայլում է խոնարհ առաքինություններով։ Թույլ տվեք, Արինա Պետրովնա, թույլ տվեք, մայրիկս, թույլ տվեք ձեր ձեռքը համբուրել նախ և առաջ։

Եվ ակնածանքով, նույնիսկ քնքշորեն համբուրեց նա իր կնոջ ձեռքը։ Պատուհանի մոտ կանգնած աղջիկը, զայրացած, թիկունք դարձրեց այդ տեսարանին։ Կնոջ գոռոզաբար հարցական դեմքը հանկարծ արտակարգորեն սիրալիր արտահայտություն ստացավ։

— Բարև ձեզ, նստեցեք, պարոն Չերնոմազով,— ասաց նա։

— Կարամազով, մայրիկ, Կարամազով (խոնա՜րհ դասից, տիա՛ր),— շշնջաց նորից փոխկապիտանը։

— Դե լավ, Կարամազով է թե ինչ է, իսկ ես միշտ էլ Չերնոմազով եմ ասում... Բայց նստեք։ Եվ ինչի՞ նա ձեզ տեղից հանեց որ։ Ասում է՝ ես անդամալույծ տիկին եմ, բայց չէ, անդամալույծ չեմ, միայն թե ոտերս են ուռել տակառի պես, իսկ ինքս չորացել, փետ եմ դառել։ Մի ժամանակ էնպե՜ս չաղ էի որ, իսկ հիմի տես՝ ոնց որ ասեղ եմ կուլ տվել...

— Խոնա՜րհ դասից, տիա՛ր, խոնարհ դասից,— մի անգամ էլ հուշեց կապիտանը։

— Հայրի՛կ, ա՜խ հայրիկ,— ասաց մեկեն կուզ աղջիկը, որ մինչ այդ լուռ նստել էր իր աթոռին, և հանկարծ աչքերը ծածկեց թաշկինակով։

— Խեղկատա՛կ,— շրպպացրեց պատուհանի մոտ կանգնած աղջիկը։

— Տեսնո՞ւմ եք, ինչ նոր լուրեր ունենք,— թևերը տարածեց մայրիկը, ցույց տալով իր աղջիկներին,— ոնց որ ամպեր են գալիս. ամպերը կանցնեն֊կգնա՜ն, և էլի մեր երգն ու պարը կլինի։ Առաջ որ զինվորական էինք, էսպես հյուրեր շատ էին գալիս։ Ես համեմատելու համար չեմ ասում, հեր օրհնած։ Ով ում որ սիրում է, նրան էլ թող սիրի։ Էն ժամանակ սարկավագի կինը գալիս էր ու ասում, «Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչը ուղղակի ոսկի սիրտ ունի, բայց Նաստասիա Պետրովնան, ասում է, դժոխքի ծնունդ է»։— «Դե լա՜վ, ասում եմ, նայած թե ով ում է պաշտում, դո՛ւ էլ մի բան չես, բայց հոտածի մեկն ես»։— «Իսկ քեզ, ասում է, պետք է էնպես պահել, որ ձենդ դուրս չգա»։— «Ա՛խ դու սև դանակ,— ասում եմ նրան,— էդ ո՞ւմ ես բան սովորեցնում, հա՞»։— «Ես, ասում է,— մաքուր օդ եմ շնչում, իսկ քոնը կեղտոտ է»։— «Դե գնա,— պատասխանում եմ նրան,— հարցրու մեր բոլոր սպաներին՝ իմ շունչը մաքո՞ւր է թե մի ուրիշ բան»։ Եվ էդ ասածն էնպես է հոգումս նստել էն օրից, որ մի երկու օր առաջ ա՛յ էստեղ նստել էի ոնց որ հիմա, և մեկ էլ տեսնեմ՝ գեներալն է ներս մտնում, էն գեներալը, որ սուրբ զատկին էր էստեղ եկել։ «Ինչ է, ձերդ գերազանցություն,— ասում եմ նրան,— ազնվական տիկինը չի՞ կարող մաքուր օդ շնչել։— «Այո,— պատասխանում է,— լավ կլիներ, որ օդանցքը կամ դուռը բացեիք, հենց որովհետև օդը մաքուր չէ էստեղ»։ Ա՜յ, բոլո՜րն էլ էդպես են ասում։ Իսկ նրանց ի՞նչ բանն է իմ շնչած օդը։ Մեռելներից ավելի վատ հոտ է գալիս։ «Ես ձեր օդը չեմ փչացնի,— ասում եմ,— ինձ համար մաշիկներ կպատվիրեմ ու կգնամ էստեղից»։ Աղավնյակնե՜րս, ձեր հոգո՜ւն մատաղ, մի նախատեք ձեր հարազատ մորը։ Նիկոլայ Իլյիչ, հեր օրհնած, քեզ ի՞նչ եմ արել, որ սրտովդ չեմ։ Ախր միայն Իլյուշկաս է, որ դպրոցից գալիս ու սիրում է ինձ։ Երեկ խնձոր բերեց։ Ներեցեք, ձեր հոգո՜ւն մատաղ, ներեցեք ձեր հարազատ մորը, աղավնյակներս, ներեցեք ինձ՝ մեն֊մենակ կին եմ, ինչո՞ւ իմ շնչած օդը զզվելի է դառել ձեզ համար։

Եվ խեղճ կինը փղձկաց հանկարծ, արցունքն աղբյուրի նման հորդեց աչքերից։ Փոխկապիտանը մի շնչով վազեց նրա մոտ։

— Մայրիկ ջան, մայրի՜կ, բավական է, աղավնյակս, բավակա՜ն է։ Մեն֊մենակ չես դու, բոլորն էլ սիրում են քեզ, պաշտում են բոլորն էլ։— Եվ կապիտանն սկսեց նորից համբուրել կնոջ երկու ձեռքերը, քնքշորեն շոյել նրա երեսն իր ափերով։ Հետո հանկարծ վերցրեց անձեռոցը և սկսեց արցունքը սրբել նրա դեմքից։ Ալյոշային նույնիսկ թվաց, թե կապիտանի աչքերն էլ արցունքո լցվեցին։- Էհ, տեսնո՞ւմ եք, տիա՛ր։ Լսո՞ւմ եք, տիա՛ր,— հանկարծ մի տեսակ կատաղությամբ դարձավ նա Ալյոշային, ձեռքով ցույց տալով խեղճ, տկարամիտ կնոջը։

— Տեսնում եմ ու Լսում,— մրմնջաց Ալյոշան։

— Հայրի՛կ, հայրի՛կ։ Ի՞նչ ես նրա հետ... Ձե՜ռք քաշի նրանից, հայրիկ,— գոչեց հանկարծ տղան, մի փոքր բարձրանալով անկողնում և վառվող աչքերով նայելով հորը։

— Դե վերջապես հերի՛ք է միմոսություն անեք, հերի՛ք է ցույց տաք ձեր հիմար կապիկությունները, որ երբեք էլ արդյունք չեն տալիս...— գոռաց իր անկյունից Վարվառա Նիկոլաևնան՝ արդեն բոլորովին գազազած, և նույնիսկ ոտքը զարկեց հատակին։

— Կատարելապես արդար է այս անգամ ձեր զայրույթը, Վրվառա Նիկոլավնա, և ես ամենայն փութկոտությամբ կգոհացնեմ ձեզ։ Դրեք ձեր թասակը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես էլ ահա իմ գլիարկն եմ վերցնում, և գնա՛նք, տիա՛ր։ Պետք է մի լուրջ խոսք ասեմ ձեզ, միայն թե՝ այս պատերից դուրս։ Ահա այս նստած աղջիկը իմ դուստրն է՝ Նինա Նիկոլաևնան, տիա՛ր, մոռացա նրան ներկայացնել ձեզ։ Աստծո հրեշտակն է մարմնացյալ... իջել է մահկանացուների մեջ... եթե միայն կարող եք հասկանալ այդ բանը...

— Ախր ուղղակի ցնցվում է ոտից գլուխ, ասես ջզաձգությունն է բռնել,— զայրույթով շարունակում էր Վարվառա Նիկոլաևնան։

— Իսկ այս մեկն ահա, որ հիմա ոտքը հատակին է զարկում և քիչ առաջ միմոս հորջորջելով պախարակեց ինձ, այս մեկը նույնպես աստծո հրեշտակ է մարմնացյալ և իրավունք ունի ինձ այդպես հորջորջելու։ Դե՛հ, գնանք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, պետք է վերջացնել գործը, տիա՛ր...

Եվ, բռնելով Ալյոշայի ձեռքից, ուղղակի փողոց տարավ նրան։

VII։ Եվ մաքուր օդում

— Մաքո՜ւր է օդը, տիա՛ր, իսկ իմ ապարանքում իրոք որ ուղղակի ապականած է օդը, բոլոր իմաստներով։ Դանդաղ քայլելով գնանք մի քիչ, տիա՛ր։ Շատ կուզենայի ձեր հետաքրքրությունը գրավել։

— Ինքս էլ մի չափազանց կարևոր գործ ունեմ ձեզ հետ...— նկատեց Ալյոշան,— միայն թե չգիտեմ՝ ինչպես սկսեմ։

— Պարզ երևում է, որ գործ ունեք ինձ հետ, տիա՛ր։ Եթե գործ չունենայիք, երբեք չէիք այցելի ինձ։ Բայց գուցե իրո՞ք եկել եք պարզապես գանգատվելու իմ տղայից։ Չէ, դա անհավանական բան է, տիա՛ր։ Եվ ի դեպ, տղայի մասին ասեմ. այնտեղ չէի կարող ամեն ինչ բացատրել, իսկ այստեղ հիմա նկարագրեմ ձեզ այդ օրվա տեսարանը։ Հասկանո՞ւմ եք, այս իմ ճիլոպն ավելի խիտ էր, ընդամենը դեռ մի շաբաթ առաջ, այսինքն իմ մորուքի մասին է խոսքս, տիա՛ր։ Իմ մորուքին է, որ ճիլոպ են ասում, հատկապես դպրոցականները։ Եվ ահա ուրեմն, այդ օրը ձեր եղբայր Դմիտրի Ֆյոդորովիչն իմ մորուքից բռնեց ու քարշ տվեց ինձ, և առանց պատճառի. խելառությունն էր բռնել, իսկ ես պատահաբար աչքին ընկա։ Գինետնից հանեց հրապարակ, և ճիշտ այդ րոպեին տղաները դուրս էին գալիս դպրոցից, Իլյուշան էլ նրանց հետ էր։ Հենց որ ինձ տեսավ այդ վիճակում, ուղղակի վազեց մոտս, «Հայրի՜կ,— ճչաց,— հայրի՜կ»։ Թաթիկներով բռնում էր ինձ, գրկում էր, ուզում էր ազատել իր հորը, գոռում էր ինձ տանջողի երեսին. «Թողե՜ք, թողե՜ք, իմ հայրի՜կն է, իմ հայրի՜կը, ներեցե՜ք նրան»։ Այո, հենց այդպես էլ գոռում էր. «Ներեցե՜ք»։ Իր թաթիկներով նրան էլ բռնեց, նրա ձե՜ռքը, հենց այդ ձե՜ռքը բռնեց ու սկսեց համբուրել... Հիշում եմ ի՜նչ էր դարձել նրա պստլիկ դեմքն այդ րոպեին, չեմ մոռացել ու երբե՛ք չեմ մոռանա, տիա՛ր...

— Երդվո՛ւմ եմ,— բացականչեց Ալյոշան,— եղբայրս ամենայն անկեղծությամբ ու լիուլի կարտահայտի իր զղջումը, թեկուզ նույնիսկ ծնկի գալով այդ նույն հրապարակում... Կստիպեմ նրան, այլապես նա իմ եղբայրը չէ՛։

— Էհե՜, ուրեմն դա դեռ ծրագրվում է միայն։ Ոչ թե ուղղակի նրանից է գալիս, այլ պարզապես ձեր տաքարյուն սրտի ազնվությունից։ Այդպես էլ ասեի՛ք, տիա՛ր։ Չէ՜, այդ դեպքում թույլ տվեք, որ պատմեմ նաև ձեր եղբոր ասպետական ու սպայական գերագույն վեհանձնության մասին, որովհետև նույն պահին ցուցաբերեց այդ բանը։ Ի վերջո բաց թողեց իմ ճիլոպը, դադարեց ինձ քարշ տալուց, ազատ արձակեց։ «Դու սպա ես,— ասաց,— ես էլ սպա եմ, եթե կարող ես մի պարկեշտ մարդ գտնել, որ քո մարտավկան լինի, ուղարկիր մոտս. գոհացում կտամ, թեև սրիկայի մեկն ես»։ Ահա՛ թե ինչ ասաց, տիա՛ր։ Ճշմարի՛տ ասպետական ոգի։ Իլյուշան ու ես թողեցինք ու գնացինք, բայց մեր ընտանեկան տոհմագրության այդ կենդանի պատկերը առհավետ դրոշմվեց Իլյուշկայի հոգեկան աշխարհում։ Չէ՜, էլ մեր ի՞նչ բանն է ազնվական մնալը։ Եվ ինքներդ դատեցեք, տիա՛ր, դուք հիմա բարեհաճեցիք մտնել իմ ապարանքը, և ի՞նչ տեսաք։ Նստած են երեք կին, մեկը՝ անդամալույծ ու տկարամիտ, մյուսը՝ անդամալույծ ու կուզ, իսկ երրորդն էլ անդամալույծ չէ, բայց դե չափից դուրս խելացի է, ուսանողուհի, վառվում է Պետերբուրգ վերադառնալու ցանկությամբ, որպեսզի այնտեղ, Նևայի ափերին, ռուս կնոջ իրավունքները որոնի։ Իլյուշայի մասին չեմ խոսում, ինը տարեկան է եղած֊չեղածը, մեն-մենակ է տղան, որովհետև եթե ես մեռա՝ ի՞նչ է լինելու այդ թշվառականի վիճակը. հենց միայն ա՛յս հարցը տամ ձեզ, տիա՛ր։ Իսկ եթե այդպես է, և ես էլ դիցուք մենամարտի կանչեցի նրան, ու մեկ էլ, ասենք, տեղն ու տեղը սպանեց ինձ, է՜, հետո՞։ Նրա՞նց վիճակն ինչ է լինելու այդ դպքում։ Ավելի վատ, եթե չսպանի, այլ պարզապես հաշմանդամ դարձնի ինձ. աշխատել չեմ կարողանա, բայց բերանս, միևնույն է, կմնա բերան, և ո՞վ է կերակրելու իմ բերանն այդ ժամանակ, ո՞վ է նրանց բոլորին կերակրելու, տիա՛ր։ Կամ էլ, ի՛նչ է, Իլյուշային դպրոցից զրկեմ ու ամեն օր ուղարկեմ ողորմությո՞ւն խնդրելու։ Ահա՛ թե ինձ համար ինչ է նշանակում նրան մենամարտի կանչելը, տիա՛ր։ Հիմար խոսքեր են դրանք, ուրիշ ոչինչ, տիա՛ր։

— Նա ձեզնից ներողություն պիտի խնդրի, հրապարակի մեջտեղում պիտի խոնարհի ձեր ոտքերի առաջ,- գոչեց նորից Ալյոշան բռնկված հայացքով։

— Ուզում էի նրան դատի տալ,— շարունակեց փոխկապիտանը,— սակայն բացեք մեր օրենսգիրքը, տեսեք իմ կրած անձնական վիրավորանքի համար ի՞նչ մի մեծ հատուցում պետք է ստանամ անարգողից։ Եվ մեկ էլ, մյուս կողմից, հանկարծ Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան կանչում է ինձ ու գոռում. «Չհամարձակվե՛ս այդպիսի բան մտածել։ Եթե նրան դատի տաս, քեզ այնպիսի օրի կգցեմ, որ արար աշխարհ կիմանա, թե նա քեզ ծեծել է հենց քո խարդախության համար, և այն ժամանակ քե՛զ դատի կքաշեն»։ Բայց աստված միայն տեսնում է, թե ումի՛ց էր գալիս այդ խարդախությունը և ո՛ւմ հրամանով էի գործում ես՝ որպես չնչին մի մարդ. հենց իր կարգադրությամբ չէ՞ր, մեկ էլ Ֆյոդոր Պավլովիչի։ Եվ հետո ավելացրեց. «Մեկ էլ իմացիր,— ասաց,— միանգամ ընդմիշտ կվռնդեմ քեզ, և սրանից հետո ոչ մի կոպեկ չես վաստակի ինձնից։ Իմ վաճառականին էլ կասեմ (հենց այդպես էլ կոչում է իր այդ պառավին՝ «իմ վաճառակա՜նը»), և նա էլ քեզ կքշի»։ Եվ ահա մտածեցի՝ եթե այդ վաճառականն էլ ինձ վռնդի, ի՞նչ եմ անելու հետո, ումի՞ց եմ վաստակելու իմ հացը։ Չէ՞ որ այդ երկուսն են միայն մնացել իմ հույսը, քանի որ Ֆյոդոր Պավլովիչը՝ ձեր հայրիկը, ոչ միայն դադարել է ինձ վստահելուց՝ մի ուրիշ պաատճառով, այլև նախօրոք ձեռք է բերել իմ ստացագրերը և ինքն է ուզում դատարան քաշել ինձ։ Այս բոլորի հետևանքով էլ ձայնս կտրեցի, և դուք տեսա՛ք մեր խորքերը, տիա՛ր։ Իսկ այժմ թույլ տվեք հարցնել՝ շա՞տ ուժեղ կծեց ձեր մատն Իլյուշան։ Մեր ապարանքում, նրա ներկայությամբ, սիրտ չարեցի այդ մանրամասնության մեջ մտնել։

— Այո, շատ ուժեղ, և նա շատ էր բորբոքված։ Ձեր վրեժն էր լուծում ինձնից, որովհետև ես էլ Կարամազով եմ. հիմա դա պարզ է ինձ համար։ Բայց եթե տեսնեիք, թե ինչպե՜ս էին նա և իր դպրոցական ընկերները քարկոծում իրար։ Շատ վտանգավոր է, նրանք կարող են սպանել ձեր տղային։ Երեխաներ են, հիմար են, նետված քարը կարող է գլուխ ջարդել։

— Այդպես էլ եղել է այսօր, գլխին չէ, բայց կրծքին, սրտից մի քիչ վերև, կապտել էր։ Եկավ, լաց էր լինում, ախ էր քաշում, և ահա հիվանդացավ։

— Եվ գիտե՞ք, նա ինքն է առաջինը հարձակվում բոլորի վրա, գազազել է ձեր այդ հարցից։ Մյուսներն ասում են, որ այսօր նա Կրասոտկին անունով մի տղայի կողքին է խփել գրպանի դանակով։

— Դրա մասին էլ լսել եմ, վտանգավոր է։ Կրասոտկինն այստեղացի պաշտոնյա է, գուցե դեռ ուրիշ գլխացավանք էլ դուրս գա դրանից...

— Ես ձեզ խորհուրդ կտայի,— եռանդով շարունակեց Ալյոշան,— որ մի որոշ ժամանակ բոլորովին չուղարկեիք նրան դպրոց, մինչև որ սիրտը խաղաղվի... և անցնի նրա այդ ցասումը...

— Ցասո՜ւմը,— կրկնեց իսկույն փոխկապիտանը,— այո, հենց ցասո՜ւմը, տիա՛ր։ Փոքրիկ մի արարած, բայց վիթխարի ցասո՜ւմ կա մեջը։ Դուք չգիտեք այդ բոլորը, տիա՛ր։ Թույլ տվեք հատկապես բացատրեմ այս պատմությունը։ Խնդիրն այն է, որ այդ դեպքից հետո դպրոցի բոլոր տղաներն սկսեցին «ճիլոպ» ասելով ծաղրել նրան։ Դպրոցական երեխաներն անգութ ժողովուրդ են, ամեն մեկն առանձին՝ աստծո հրեշտակ է, բայց երբ միասին են, հատկապես դպրոցներում, շատ հաճախ անգութ են դառնում։ Սկսեցին ծաղրել Իլյուշային, և նրա մեջ ազնիվ ոգին զարթնեց։ Մի սովորական տղա լիներ, մի թուլամորթ որդի՝ գլուխը կծռեր, կսկսեր ամաչել իր հոր համար, բայց նա, ի սեր իր հոր, մեն-մենակ ըմբոստացավ բոլորի դեմ։ Ի սեր իր հոր և ի սեր ճշմարտության, տիա՛ր, ի սեր արդարության։ Որովհետև այն, ինչ նա զգաց այդ օրը, երբ ձեր եղբոր ձեռքերն էր համբուրում ու ճչում՝ «Ներեցե՜ք հայրիկիս, ներեցե՜ք հայրիկիս», աստված միայն գիտե, մեկ էլ՝ ես։ Եվ ահա այսպես է, որ մեր զավակները, այսինքն ոչ թե ձեր,այլ մե՛ր՝ արհամարհված, սակայն ազնվոգի չքավորների զավակները, դեռ ինը տարեկանից ճշմարտությո՛ւնն են ճանաչում այս աշխարհում, տիա՛ր։ Հարուստների ի՜նչ բանն է դա. նրանք այսպիսի խորխորատների մեջ չեն թափանցում իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում, իսկ իմ Իլյուշկան հենց այն րոպեին, երբ այդ հրապարակում համբուրում էր նրա ձեռքը, հենց ա՛յդ րոպեին ամբողջ ճշմարտությունն ըմբռնեց։ Մտավ այդ ճշմարտությունը նրա մեջ ու ջախջախեց նրան մի անգամ ընդմիշտ, տիա՛ր,— գչեց փոխկապիտանը տաքացած, նորից մի տեսակ կատաղելով և միաժամանակ իր աջ բռունցքով հարվածեց ձախ ափին, կարծես ուզելով ակնբախորեն ցույց տալ, թե ինչպես է «ճշմարտությունը» ջախջախել իր Իլյուշային։— Այդ նույն օրը նա տենդ ունեցավ, ամբողջ գիշերը զառանցեց։ Ամբողջ օրվա ընթացքում քիչ էր խոսում ինձ հետ, բոլորովին լռում էր նույնիսկ, միայն թե նկատում էի, որ նայում, նայում էր ինձ անկյունից, թեև ավելի շատ լուսամուտին էր թեքվում ու ձևացնում էր, թե դաս է սովորում։ Բայց ես տեսնում էի, որ դասերը չեն ուշքն ու միտքը։ Հաջորդ օրը խմեցի և շատ բան չեմ հիշում, մեղավոր մարդ եմ, տիա՛ր, ինչ արած, վշտից խմեցի։ Մեր մայրիկն էլ սկսեց լաց լինել (ես շատ եմ սիրում մեր մայրիկին, տիա՛ր) է՜հ, ես էլ վիշտս խեղդելու համար կոնծեցի մինչև վերջին կոպեկը։ Դուք ինձ մի՛ արհամարհեք, տիա՛ր. խմողները ամենաբարի մարդիկն են մեր Ռուսաստանում։ Հենց ամենաբարի մարդիկն են ամենից ավելի խմում մեզ մոտ։ Պառկել֊մնացեչ էի այդ օրը և շատ էլ չեմ հիշում, թե ինչ էր անում Իլյուշան, բայց հենց այդ օրն առավոտից տղաներն սկսել են ծաղրել նրան դպրոցում։ «Ճիլո՜պ,— գռռացել են նրա երեսին,— քո հոր ճիլոպից բռնել, քաշ էին տալիս գինետնից դուրս, դու էլ կողքից վազում, ներողություն էիր խնդրում»։ Երրորդ օրն էր, նորից տուն եկավ դպրոցից, տեսնեմ՝ գույն չկա երեսին, սփրթնել է։ Ի՞նչ է պատահել, ասում եմ։ Լռում է։ Բայց դե մեր ապարանքում էլ խոսել չէր լինի, մեր մայրիկն ու օրիորդները իսկույն պետք է մեջ ընկնեին, մանավանդ որ օրիորդներն ամեն ինչ իմացել էին արդեն, դեռ նույնիսկ առաջին օրից։ Իսկ Վարվառա Նիկոլավնան սկսել էր արդեն գռմռալ. «Խեղկատակնե՜ր, միմոսնե՜ր, կարո՞ղ է ձեր արածը խելքը֊գլխին մի բան լինի»։— «Շատ ճիշտ է, Վառվառա Նիկոլավնա,— ասում եմ,— կարո՞ղ է մեր արածը խելքը-գլխին մի բան լինել»։ Դրանով էլ օձիքս ազատեցի այդ անգամ։ Երեկոյան, ուրեմն, տղային դուրս հանեցի՝ միասին ման գալու։ Պետք է իմանաք, տիա՛ր, որ դրանից առաջ էլ ամեն իրիկուն նրա հետ դուրս էինք գալիս պտույտի, քայլում էինք ճիշտ այս նույն ուղիով, որով հիմա գնում ենք ձեզ հետ՝ մեր դռնակից մինչև ա՜յ այն խոփ-խոշոր քարը, որ մեն֊մենակ կանգնած է ճանապարհին, ահա այնտեղ, ցանկապատի տակ։ Քաղաքի արոտավայրն է սկսում այնտեղից. ամայի ու գեղեցիկ տեղ է, տիա՛ր։ Քայլում էինք Իլյուշայի հետ, բռնել էի նրա թաթիկից, ինչպես միշտ. պստլիկ է նրա ձեռքը, մատիկները՝ բարալիկ, պաղուկ-պաղուկ, ախր թոքերից է տառապում երեխաս։ «Հայրի՛կ,— ասաց,— հայրի՛կ»։— «Ի՞նչ է»,— ասացի։ Տեսնում եմ՝ վառվում են աչուկները։ «Հայրի՛կ, ինչպե՜ս էր նա քեզ... այն օրը, հայրի՛կ»։— «Ի՞նչ անես, Իլյուշա»,- սասացի։ «Չհաշտվես նրա հետ, հայրի՛կ, չհաշտվես։ Երեխաները դպրոցում ասում են, որ նա քեզ տասը ռուբլի է տվել դրա համար»։— «Չէ, Իլյուշա,— ասացի,— հիմա էլ ո՛չ մի դեպքում նրանից փող չեմ վերցնիս։ Ուղղակի սկսեց դողալ ամբողջ մարմնով, երկու թաթիկներով բռնեց իմ ձեռքը և նորից համբուրում է։ «Հայրի՛կ,— ասում է,— հայրի՛կ, մենամարտի կանչիր նրան, դպրոցում ինձ ձեռ են առնում, որ դու վախկոտ ես և նրան չես կանչի մենամարտի, նրա տասը ռուբլին կվերցնես»։— «Մենամարտի չեմ կարող կանչել նրան, Իլյուշա,— պատասխանեցի և մեկ-երկու խոսքով բացատրեցի նրան այն ամբողջը, որ ձեզ էլ ասացի հիմա այդ մասին։ Լսեց մինչև վերջ։ «Հայրի՛կ,— ասաց,— հայրի՛կ, մեկ է՝ չհաշտվես. ես կմեծանամ, ինքս կկանչեմ նրան ու կսպանեմ»։ Եվ փայլատակում են աչուկները, վառվում են։ Է՜հ, չնայած այդ բոլորին, հայր եմ ես և պետք է որ ճշմարիտ խոսք ասեի նրան։ «Սպանելը մեղք է,— ասացի,— թեկուզ և մենամարտում՝ մեղք է»։— «Հայրի՛կ,— ասաց,— հայրի՛կ, ես նրան գետին կգցեմ, երբ որ մեծանամ, իմ թրով կթռցնեմ նրա թուրը ձեռքից, կհարձակվեմ վրան, գետին կգցեմ, թուրս կբարձրացնեմ գլխին ու կասեմ՝ կարող էի քեզ սպանել հիմա, բայց ներում եմ, դե ա՛ռ քեզ»։ Տեսնո՞ւմ եք, տեսնո՞ւմ եք, տիա՛ր, ինչե՞ր են անցել ու դարձել նրա փոքրիկ գլխում այս երկու օրվա մեջ. գիշեր֊ցերեկ հենց այդ վրիժառության, թրով վրեժ լուծելու մասին է մտածել, և գիշերն էլ երևի դրա մասին էր զառանցում։ Միայն թե՝ սկսեցի նկատել, որ դպրոցից գալիս է սոսկալի ծեծկռտված, երկու օր առաջ իմացա այդ բոլորը, և իրավունք ունեք, տիա՛ր. էլ չեմ ուղարկի նրան այդ դպրոցը։ Իմացա, որ մեն֊մենակ ելնում է ամբողջ դասարանի դեմ և ինքն է բոլորին հրավեր կարդում, չարացել է, սիրտն է վառվել, վախեցա, որ մի փորձանք կգա գլխին։ Նորից գնացինք ման գալու։ «Հայրի՛կ,— հարցրեց,— հայրի՛կ, աշխարհում ամենից ուժեղը հարուստներն են, չէ՞»։— «Այո,— ասացի,— Իլյուշա, հարուստից ուժեղը չկա աշխարհում»։— «Հայրի՛կ,— ասաց,— ես կհարստանամ, ապա կդառնամ ու բոլորին չարդուփշուր կանեմ, թագավորն ինձ շքանշան կտա, կգամ այստեղ, և մեկ էլ ոչ ոք չի համարձակվի։— Հետո լռեց, բայց ասես դեռ խոսում էր, շրթունքները շարունակում էին դողդողալ։— Հայր՛կ,— ասաց,— ի՜նչ վատ քաղաք է մեր քաղաքը, հայրի՛կ»։— «Այո,— ասացի,— Իլյուշկա, շատ էլ լավ քաղաք չէ մեր քաղաքը»։— «Հայրիկ, մի ուրիշ քաղաք գնանք, մի լավ քաղաք,— ասաց,— որտեղ ոչ ոք չգիտի մեր մասին»։— «Գնանք,— ասացի,— գնանք, Իլյուշա, միայն թե՝ նախ փող հավաքեմ»։ Ուրախացա, որ առիթից օգտվելով կշեղեմ նրան մռայլ մտքերից, և սկսեցինք երազել, թե ինչպես ենք մի ուրիշ քաղաք փոխադրվելու, մեզ համար ձի ու կառք ենք գնելու։ Մայրիկին ու քույրիկին կնստեցնենք կառքը, կծածկենք նրանց, իսկ մենք կողքից կքայլենք, մեկ-մեկ քեզ էլ կնստեցնեմ, իսկ ես կքայլեմ հենց կողքիցդ, որովհետև պետք է խնայենք մեր ձին, բոլորս հո չենք նստելու։ Ա՛յ այդպես էլ կճանապարհվենք։ Զմայլվեց նա, մանավանդ այն մտքից, որ մեր ձին ենք ունենալու և ինքն էլ քշելու է։ Դեհ, հայտնի բան է, ռուս տղան հենց ծնված օրից էլ ձի է երազում։ Խոսեցի՜նք ու խոսեցինք, փառք աստծո, մտածեցի, արդեն ցրեցի նրա մտքերը, մխիթարեցի։ Դա երեկ չէ, առաջի իրիկունն էր, իսկ երեկ իրիկուն արդեն ուրիշ բան դուրս եկավ։ Առավոտյան նորից այդ դպրոցն էր գնացել, մռայլ եկավ տուն, շատ-շատ մռայլ։ Երեկոյան բռնեցի ձեռքից, դուրս եկանք ման գալու, լռում է, չի խոսում։ Քամին էր սկսել այդ ժամին, արևը ծածկվել էր, աշնան հոտ էր փչում, և արդեն մութն էլ ընկնում էր։ Քայլում էինք, երկուսս էլ տխուր։ «Է՜հ, տղաս,— ասացի,— ինչպե՞ս ենք պատրաստվելու մեր ճանապարհորդության»։ Միտքս այն էր, որ նախորդ օրվա խոսակցության բերեմ նրան։ Չխոսեց։ Միայն զգացի, որ մատիկները դողդղացին իմ ձեռքում։ Է՜, մտածեցի, լավ է՜, մի նոր բան կա։ Հասանք հենց այս քարին, ա՛յ ինչպես հիմա, նստեցինք այս քարի վրա, իսկ երկնքում այնքա՜ն օդապարուկներ կային, ֆռֆռում ու ճռճռում էին օդում, մի երեսուն հատ կլիներ։ Չէ՞ որ հենց օդապարուկ թռցնելու, եղանակն է հիմա, տիա՛ր։ «Այ, տեսնո՞ւմ ես, Իլյուշա,— ասացի,— ժամանակն է, որ մենք էլ անցյալ տարվա մեր օդապարուկը թռցնենք։ Դե մի քիչ նորոգեմ օդապարուկը, որտե՞ղ ես պահել»։ Չի պատասխանում տղաս, ուրիշ կողմ է նայում, կանգնել է՝ կողքը ինձ դարձրած։ Մեկ էլ հանկարծ քամին ոռնաց, ավազը քշեց գետնից... Տղաս հանկարծ ամբողջ մարմնով գիրկս նետվեց, երկու թաթիկներով գրկեց վիզս, սեղմեց, սեղմեց ինձ։ Գիտե՞ք, եթե երեխաները չխոսկան են լինում և հպարտ, եթե երկար ժամանակ զսպում են իրենց արցունքները, մեկ էլ որ մի մեծ վիշտ է գալիս և հանկարծ փլվում է նրանց հոգին՝ էլ արցունքները ոչ թե հոսում, այլ ժայթքում են աղբյուրի պես, տիա՛ր։ Այ հենց այդ տաք արցունքներով հանկարծ թրջեց իմ ամբողջ երեսը։ Հեկեկում էր, ցնցվում, ասես ջղաձգվում էր ամբողջ մարմնով, սեղմում էր ինձ իր կրծքին, իսկ ես նստել էի քարի վրա։ «Հայրի՜կ,— գոչում էր աղիողորմ,— հայրիկ ջա՜ն, իմ անուշի՜կ հայրիկս, ինչպե՜ս նա անպատվեց քեզ»։ Ու դրա վրա ես էլ սկսեցի հեկեկալ, տիա՛ր, նստել ու ցնցվում էինք իրար գրկած։ «Հայրի՜կ,— ասում էր,— հայրիկ ջա՜ն»։— «Իլյուշա,— ասում էի ես էլ,— իմ պստլի՜կ Իլյոլշաս»։ Ոչ ոք չտեսավ մեզ այն ժամանակ, տիա՛ր, աստված միայն տեսավ, գուցե թե ինձ մտցնի իր ցուցակի մեջ։ Շնորհակալություն հայտնեցեք ձեր եղբորը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Ո՜չ, տիա՛ր, ես իմ մանչուկին չե՛մ ծեծի՝ ձեզ գոհացում տալու համար, տիա՛ր։

Վերջին խոսքերը նորից իր քիչ առաջվա զայրացկոտ ու խենթավուն, արտառոց շեշտով ասաց։ Ալյոշան զգաց սակայն, որ նա վստահում է այլևս իրեն, և եթե իր փոխարեն ուրիշ մեկը լիներ, այս մարդն այս ձևով չէր «խոսակցի» այդ ուրիշի հետ և չէր ասի այն ամբողջը, որ ասաց իրեն հիմա։ Դա խրախուսեց Ալյոշային, որի սիրտը դողում էր արտասվալից։

— Ա՜խ, ինչպե՜ս կուզեի հաշտվել ձեր մանչուկի հետ,— բացականչեց նա։— Եթե կարգադրեիք այդ բանը...

— Շատ լավ, տիա՛ր,— մրթմրթաց փոխկապիտանը։

— Բայց հիմա այդ չէ իմ ասելիքը, ուրիշ բան է, բոլորովին ուրիշ բան, լսեցեք,— շարունակեց ոգևորվել Ալյոշան,— Լսեցե՛ք։ Ես մի հանձնարարություն ունեմ ձեր նկատմամբ։ Հենց այդ իմ եղբայրը, այդ Դմիտրին, վիրավորանք հասցրեց նաև իր հարսնացուին, որ ազնվագույն մի աղջիկ է, նրա մասին լսել եք հավանաբար։ Ես իրավունք ունեմ հայտնելու ձեզ նրա կրած վիրավորանքը, նույնիսկ պետք է, որ այդպես անեմ, որովհետև նա, լսելով ձեր կրած վիրավորանքի մասին և իմանալով ամեն ինչ, որ վերաբերում է ձեր դժբախտ վիճակին, ինձ հանձնարարեց այսօր... հենց քիչ առաջ... որ այս օժանդակությունը բերեմ տամ ձեզ նրա կողմից... բայց միայն նրա՛ կողմից, ոչ թե Դմիտրիի, որ նրան լքեց, ո՜չ, ո՜չ, ոչ էլ իմ կողմից, այսինքն Դմիտրիի եղբոր, և ուրիշ որևէ մեկի կողմից էլ չէ, այլ նրա՛, միայն ու միայն նրա կողմից։ Նա աղաչում է, որ ընդունեք իր օժանդակությունը... երկուսդ էլ վիրավորանք եք կրել նույն մարդուց... Նա հենց այն ժամանակ միայն հիշեց ձեր մասին, երբ նույնպիսի վիրավորանք կրեց Դմիտրիից, այսինքն նույնքան ծանր մի վիրավորանք, ինչպիսին դուք եք կրել։ Դա նշանակում է, որ քույրը օգնության է գալիս իր եղբորը... հենց այդպես էլ ինձ հանձնարարեց համոզել ձեզ, որ ահա այս երկու հարյուր ռուբլին ընդունեք նրանից՝ որպես քրոջից։ Ոչ ոք չի իմանա սրա մասին, ոչ մի անարդար բամբասանք չի կարող լինել... ահա այս երկու հարյուր ռուբլին, և, երդվում եմ, պետք է ընդունեք, այլապես... այլապես ուրեմն աշխարհում բոլո՜րն էլ պետք է որ թշնամի լինեն իրար։ Բայց չէ՞ որ այս աշխարհում էլ կան եղբայրներ, կա՛ն... Դուք ազնիվ հոգի ունեք... դուք պետք է հասկանաք այս բանը, պետք է հասկանաք...

Եվ Ալյոշան երկու հատ նոր, վարդագույն հարյուրանոց բանկտոմս մեկնեց նրան։ Այդ պահին երկուսն էլ կանգնած էին հենց խոշոր քարի առաջ, ցանկապատի մոտ, և շուրջը ոչ ոք չկար։ Բանկտոմսերը կարծես ահռելի մի տպավորություն գործեցին փոխկապիտանի վրա. ցնցվեց նա, բայց սկզբում կարծես թե միայն զարմանքից, որովհետև նման մի բանի պատրանքն անգամ չէր ունեցել և բնավ չէր սպասում, որ այդպիսի ելքի կհասնի խնդիրը։ Օգնությո՞ւն որևէ մեկից, այն էլ այնքա՜ն մեծ մի օգնություն՝ երազում անգամ չէր ունեցել այդ ցնորքը։ Նա վերցրեց բանկտոմսերը և մի րոպե համարյա չէր էլ կարողանում պատասխանել, բոլորովին նոր մի բան երևաց նրա դեմքին։

— Ի՞նձ համար է սա, ի՞նձ, տիար, այսքա՜ն փողը, երկո՜ւ հարյուր ռուբլի։ Հանուն հո՜ր և որդվո։ Բայց արդեն չորս տարի է՝ այսքան փող չեմ տեսել, տե՜ր աստված։ Եվ ասում է՝ քո՞ւյր... և ճշմարի՞տ է դա, ճշմարի՞տ։

— Երդվում եմ, ամեն ինչ, որ ասացի, ճշմարիտ է,— գոչեց Ալյոշան։

Փոխկապիտանը կարմրեց։

— Լսեցեք, սիրելիս, լսեցեք, տիա՛ր իմ, եթե հիմա վերցնեմ այս փողը, հո սրիկա չե՞մ լինի, հա՞։ Ձե՛ր աչքում, ձե՛ր, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, սրիկա չե՞մ լինի, չե՞մ լինի, հա՞։ Չէ, չէ, լսեցեք, ինչ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, լսեցեք,— աճապարում էր նա, երկու ձեռքով շարունակ դիպչելով Ալյոշային,— ա՜յ դուք ինձ համոզում եք, որ ընդունեմ, ասելով, որ մի «քույր» է ուղարկողը, բայց դուք ձեր ներսում, ձեր հոգում արհամարանք չե՞ք զգալու իմ հանդեպ, եթե վերցնեմ, հա՞։

— Ո՜չ, ո՜չ։ Իմ հոգու փրկությամբ եմ երդվում՝ ո՛չ։ Եվ ոչ ոք էլ երբեք չի իմանա, միայն մենք՝ ես, դուք և նա, մեկ էլ մի տիկին՝ նրա շատ մոտիկ բարեկամը...

— Տիկինը ոչի՜նչ։ Լսեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, լսեցեք մինչև վերջ, այնպիսի մի րոպե է հասել հիմա, որ պետք է մինչև վերջ լսեք ինձ, որովհետև դուք չեք էլ կարող հասկանալ, թե հիմա ինչ է նշանակում ինձ համար այս երկու հարյուր ռուբլին,- շարունակում էր խեղճ չքավորը, աստիճանաբար հասնելով մի տեսակ խառնաշփոթ, գրեթե վայրի ցնծության։ Թվում էր, թե կապը կորցրել էր, խոսում էր չափազանց շտապ, աճապարելով, կարծես վախենում էր, որ թույլ չեն տա ասելու իր ամբողջ ասելիքը։— Բացի այն, որ սա ազնվորեն ձեռք բերված փող է՝ այնքան հարգելի և սուրբ մի «քրոջ» ուղարկածը, գիտե՞ք նաև, որ հիմա սրանով մեր մայրիկին կարող եմ բուժել, Նինոչկային բուժել՝ իմ կուզիկ հրեշտակին, իմ աղջկան։ Եկավ ինձ մոտ դոկտոր Հերցենշտուբեն, իր սրտի բարությունից եկավ, մի ամբողջ ժամ քննեց երկուսին էլ, «Ոչինչ չեմ հասկանում» ասաց, բայց դե այն հանքային ջուրը, որ նա նշանակեց (կա՛ այդ ջուրն այստեղի դեղատանը), անպայման օգուտ կտա մեր մայրիկին, և մեկ էլ ոտքերի լոգանք նշանակեց ինչ֊որ դեղերով։ Երեսուն կոպեկ արժի այդ հանքային ջուրը, և գուցե մի քառասուն սափոր պետք է խմի դրանից։ Դե ես էլ այդ դեղատոմսը վերցրի ու դարակի վրա դրի՝ սրբապատկերների տակ, այնտեղ էլ մնում է։ Իսկ Նինոչկային լոգանք նշանակեց ինչ֊որ լուծույթի մեջ, տաք լոգանքներ այնպես, այն էլ ամեն օր առավոտ և իրիկուն, դե մենք որտեղի՞ց կարողանայինք այդպիսի բուժում հնարել տանը, տիա՛ր, մեր այդ ապարանքում, առանց ծառաների, առանց օգնության, առանց ամանների և առանց ջրի։ Իսկ Նինոչկան ոտից գլուխ հոդացավով է տառապում, այս բանը դեռ չեմ ասել ձեզ. գիշերները նրա ամբողջ աջ կողմը ցավում է, տանջվում է խեղճը և, կհավատա՞ք, աստծո հրեշտա՜կը, զսպում է իրեն, որ մեզ չանհանգստացնի, չի տնքում, որ չարթնացնի մեզ։ Ուտում ենք ինչ որ ընկնում է ձեռքներս, ինչ որ ճարվում է, և նա ամենահետին պատառն է վերցնում, այն, որ միայն շան առաջ կարելի է գցել։ «Արժանի չեմ այդ պատառին, ձեր բերանից եմ կտրում, բեռ եմ ձեր վզին»,— ահա թե ինչ են ուզում արտահայտել նրա հրեշտակային աչքերը։ Սպասարկում ենք նրան, բայց ճնշվում է մեր ծառայությունից. «Արժանի չեմ դրան, արժանի չեմ, անարժան, անօգուտ մի անդամալույծ եմ»։ Եվ այն էլ նա՞ արժանի չլինի, տիա՛ր, երբ իր հրեշտակային հեզությամբ մեր բոլորի բարեխոսն է աստծո առաջ։ Առանց նրան, առանց նրա քաղցր խոսքերի դժոխք կլինի մեր տունը, նույնիսկ Վարյային էլ փափկեցրեց նա։ Եվ Վարվառա Նիկոլավնային էլ մի՛ մեղադրեք, տիար, նա նույնպես հրեշտակ է, նույնպես հրեշտակ է, նույնպես բախտից տուժած։ Ամառը եկավ մեզ մոտ և տասնվեց ռուբլի ուներ, դաս տալով էր վաստակել և խնայել էր, որ ճանապարհածախս լինի, որ սեպտեմբերին, այսինքն հիմա, այդ փողով Պետերբուրգ վերադառնա։ Իսկ մենք նրա այդ փողը վերցրինք ու ծախսեցինք ապրուստի վրա, և նա հիմա կոպեկ չունի, որ վերադառնա, ա՜յ թե ինչ, տիա՛ր։ Բայց այդպես էլ չլիներ, մեկ է՝ չի կարող ետ գնալ, որովհետև տաժանակիր աշխատանք է անում մեզ համար, մենք ախր նրան լծել ենք ուժից ընկած ձիու նման ու նստել ենք գլխին. խնամում է բոլորիս, կարկտում է, լվացք անում, հատակը սրբում, մայրիկին անկողին է դնում, իսկ մայրիկը քմահաճ է, տիա՛ր, լալկան է մայրիկը, խելագա՜ր է մայրիկը... Ա՛յ ուրեմն, հիմա այս երկու հարյուր ռուբլով ես սպասուհի կարող եմ վարձել հասկանո՞ւմ եք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, կարող եմ իմ սիրելի էակների բուժումն սկսել, իմ ուսանողուհուն Պետերբուրգ կուղարկեմ, տավարի միս կգնեմ, կարգին սնո՜ւնդ կտամ նրանց, տիա՛ր։ Բայց երա՞զ է սա, տե՜ր աստված։

Ալյոշան սոսկալի ուրախ էր, որ այնքան երջանկություն էր պաաճառել նրան, և որ խեղճ չքավորը համաձայնվել էր ընդունել այդ երջանկությունը։

— Սպասեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, սպասեցեք,— նորից սկսեց փոխկապիտանը, հանկարծ մի նոր երազանքից տարված, և նորից կարկուտի պես վրա տվեց մոլեգին արագությամբ,— գիտե՞ք, գիտե՞ք, որ հիմա գուցե իրս՛ք Իլյուշայի հետ իրագործենք մեր երազը, ձի ու սայլ կգնենք, այն էլ սև ձի, նա խնդրեց, որ անպայման սև ձի լինի, և ճանապարհ կընկնենք, ինչպես որ պատկերացնում էինք երկու օր առաջ։ Կ—նահանգում մի ծանոթ փաստաբան ունեմ, մանկության ընկեր է, մի վստահելի մարդու միջոցով ինձ հայտնեցին, որ եթե այնտեղ գնամ, նա իբր թե գրագրի պաշտոն է տալու ինձ իր գրասենյակում, այնպես որ, ո՞վ գիտե, գուցե և տա... Օ՜խ, մայրիկին հենց սայլը նստեցնեի, Նինոչկային էլ հետը, սանձն էլ Իլյուշայի ձեռքը տայի, իսկ ես ոտքո՜վ, ոտքո՜վ, և բոլորին էլ տանէի... Աստված իմ, այստեղ մի կորած պարտք ունեմ ստանալիք, եթե այդ էլ առնեի, գուցե նույնիսկ դրան էլ հերիքեր փողը։

— Կհերիքի՛, կհերիքի՛,— բացականչեց Ալյոշան,— Կատերինա Իվանովնան դեռ ավելին կուղարկի ձեզ, որքան որ ուզեք, և գիտե՞ք, ես էլ փող ունեմ, վերցրեք որքան որ պետք է ձեզ, որպես եղբայր, որպես բարեկամ, հետո կվերադարձնեք... (Դուք կհարստանաք, կհարստանա՛ք)։ Եվ գիտե՞ք, ձեր վիճակում ոչ մի ավելի լավ բան չէիք էլ կարող մտածել, քան այդ տեղափոխությունը մի ուրիշ նահանգ։ Այդ է ձեր փրկությունը, մանավանդ ձեր տղայի փրկությունը, և գիտե՞ք, լավ կլիներ, որ շուտ գնայիք, ձմեռը չեկած, ցրտերը չընկած, և գրեիք մեզ այնտեղից, միշտ եղբայրներ մնայինք... Ո՜չ, դա երազ չէ՜։

Ալյոշան ուզում էր գրկել նրան, այնքա՜ն էր գոհ։ Բայց, նայելով նրան, հանկարծ կանգ առավ։ Մարդը կանգնել էր՝ վիզը երկարած, շրթունքները երկարած, մոլեգնահար ու գունատված դեմքով, և շրթունքները փսփսում էին մի տեսակ, ասես ուզում էր մի բան ասել, ձայն չէր դուրս գալիս, բայց նա շարունակում էր փսփսալ շրթունքներով, տարօրինակ էր մի տեսակ։

— Ի՞նչ պատահեց ձեզ,— ցնցվեց հանկարծ Ալյոշան, չգիտես ինչու։

— Ալեքսե՛յ Ֆյոդորովիչ... ես... դուք...— մրթմրթում էր ու կարկամում փոխկապիտանը, տարօրինակ ու վայրի հայացքով նայելով նրան շեշտակի՝ հուսահատ մի քայլի դիմող մարդու տեսքով,— ես... դուք, տիա՛ր... Իսկ չէի՞ք ուզենա, որ մի փոքրիկ խաղ խաղայի հիմա ձեր աչքի առաջ,— ասաց նա հանկարծ արագ, ամուր փսփսուքով, առանց այլևս կարկամելու։

— Ի՞նչ խաղ։

— Մի փոքրիկ խաղ, մի այսպես սիրունիկ խաղ,— շարունակում էր փսփսալ փոխկապիտանը։ Նրա բերանը դեպի ձախ էր ծռվել, ձախ աչքը կկոցվել էր, անշեղորեն նայում էր Ալյոշային, կարծես հայացքը մեխել էր նրա աչքերի մեջ։

— Բայց ի՞նչ է պատահել ձեզ, ի՞նչ խաղ,— գոռաց Ալյոշան, արդեն կարգին վախեցած։

— Ա՜յ թե ինչ խաղ, նայեցե՜ք,— ճչաց հանկարծ փոխկապիտանը։

Եվ Ալյոշային ցույց տալով երկու վարդագույն բանկտոմսերը, որոնք ամբողջ խոսակցության ընթացքում աջ ձեռքի բթամատով ու ցուցամատով բռնել էր մի ծայրից՝ երկուսը միասին, նա հանկարծ մի տեսակ կատաղությամբ վերցրեց ու ճմրթեց դրանք և ամուր սեղմեց իր աջ բռունցքի մեջ։

— Տեսա՞ք, տիա՛ր, տեսա՞ք,— ճչաց նա Ալյոշայի երեսին, գունատ ու գազազած, և հանկարծ բռունցքը վեր տարավ ու ամբողջ թափով շպրտեց երկու ճմռթված բանկտոմսերն ավազի վրա։— Տեսա՞ք,— ճչաց նորից, մատով ցույց տալով նրանք,— ա՜յ այսպես, ահա՛, տիա՜ր...

Եվ հանկարծ բարձրացնելով աջ ոտքը, վայրագ զայրույթով սկսեց կոխկրտել դրանք կրունկի տակ, ոտքի ամեն մի հարվածի հետ հևալով ու բացականչելով.

— Ահա՛ ձեր փողը։ Ա՛հա ձեր փողը։ Ա՛հա ձեր փողը։ Ա՛հա ձեր փողը։

Հանկարծ նա ետ ցատկեց և ուղիղ կանգնեց Ալյոշայի առաջ։ Նրա ամբողջ երևույթն անասելի հպարտություն էր արտահայտում։

— Ասացե՛ք ձեզ ուղարկողներին, որ ճիլոպն իր պատիվը չի՛ ծախում, տիա՜ր,— գոռաց նա, թևը տարածելով օդի մեջ։ Հետո արագ շուռ եկավ ու սկսեց վազել. բայց դեռ հինգ քայլ չէր վազել, երբ հանկարծ ամբողջ մարմնով շրջվեց նորից և ձեռքով արեց Ալյոշային։ Բայց հետո կրկին, հազիվ հինգ քայլ վազելով, վերջին անգամ ետ դարձավ, և այս անգամ նրա դեմքն արդեն ոչ թե ծամածռվել էր ծիծաղից, այլ ընդհակառակը՝ ամբողջովին դողում էր արցունքներից։ Լացող, բեկբեկուն, շնչասպառ ձայնով գոռաց նա հևիհև.

— Իսկ ի՞նչ ասեի իմ մանչուկին, եթե ձեզնից փող վերցնեի մեր կրած նախատինքի համար։

Այդ ասաց ու սկսեց թափով վազել, առանց այլևս ետ դառնալու։ Ալյոշան անասելի տրտմությամբ նայում էր նրա ետևից։ Օ՜, նա հասկանում էր, որ մարդը ինքն էլ մինչև ամենավերջին վայրկյանը չգիտեր, թե պիտի ճմռթկի ու շպրտի բանկտոմսերը։ Այլևս ոչ մի անգամ ետ չնայեց նա, և Ալյոշան այնպես էլ գիտեր, որ նա ետ չի նայելու։ Չուզեց ետևից վազել ու կանչել նրան, և գիտեր ինչու։ Իսկ երբ մարդը հեռացավ տեսողության սահմանից, Ալյոշան գետնից վերցրեց երկու բանկտոմսերը։ Դրանք պարզապես խիստ ճմռթված էին, տրորված ու ավազի մեջ խրված, բայց բոլորովին վնասված չէին և նույնիսկ խշրտացին նոր թղթադրամի նման, երբ Ալյոշան բացում ու հարթում էր դրանք։ Հարթելուց հետո նա ծալեց բանկտոմսերը, գրպանը դրեց և գնաց Կատերինա Իվանովնային՝ նրա տված հանձնարարության արդյունքի մասին զեկուցելու։