հեղինակ՝ Վասիլի Շուկշին |
Ծերունին առավոտից սկսեց չարչարվել։ Մի տանջող թուլություն իջավ վրան... Վաղուց արդեն թույլ էր, շուրջ մեկ ամիս, բայց այսօրվանը մի առանձնահատուկ թուլություն էր՝ այնպես տրտմած էր սիրտը, այնքան վատ էր զգում, քիչ էր մնում լաց լիներ։ Սարսափ չպատեց, չէ, զարմանալի էր՝ նման թուլություն երբեք չէր ունեցել։ Մեկ թվում էր, թե ոտքերն իրենը չեն... Շարժում էր մատները՝ չէ, շարժվում են։ Մեկ ձախ ձեռքն էր սկսում թմրել, շարժում էր՝ կարծես, ոչինչ։ Բայց ի՜նչ թուլություն էր, աստվա՜ծ...
Մինչև կեսօր դիմանում էր, սպասում. գուցե կթողնի, գուցե սիրտը մի թեթև իրար կգա՝ գուցե ծխել կուզենա կամ խմել։ Հետո հասկացավ՝ մահն է եկել։
— Կնիկ... Ա՜յ կնիկ,— կանչեց իր պառավին։— Էն ա... մեռնում եմ ախր։
— Մեղա քեզ աստված...— բացականչեց պառավը։— Ինչե՞ր ես հնարում պառկած տեղդ։
— Մի բան անեիր, ինձ էստեղից իջացնեիր։ Շատ եմ վատ։— Ծերունին վառարանի վրա էր պառկած։— Իջացրու։
— Մենակս բա կարա՞մ։ Չգնա՞մ Եգորին կանչեմ։
— Գնա։ Տանը կըլնի։
— Նոր ֆռֆռում էր դռանը... Գնամ։
Պառավը հագնվեց ու դուրս գնաց, սառնամանիքի ճերմակ ամպը խրճիթ թողնելով։
«Ձմեռ օրով մեռնելը դժար բան ա»,— մտածեց ծերունին։
Եկավ Եգորը՝ հարևան մարդ էր։
— Սառնամանիք ա, անտերը,— ասաց նա։— Ստեպան ապեր, համբերի, մի քիչ տաքանամ, հետո ելնեմ իջացնեմ։ թե չէ կմրսացնեմ։ Ինչ ա, վատացե՞լ ես։
— Շատ եմ վատ, Եգոր։ Մեռնում եմ։
— Լավ հա՛, դու էլ, միանգամից կասես... Շատ դարդ մի արա։
— Անես, չանես՝ մի հաշիվ ա։ Շատ ա ցո՞ւրտ։
— Հիցուն աստիճան կըլնի։— Եգորն սկսեց ծխել։— համա հանդերում ձյուն հեչ չկա։ Տրակտորներով հավաքում են, բայց դե ո՜ւր։
— Վայ թե հլա գա։
— Հիմի՝ էլ դժվար։ Դե լավ, արի իջացնեմ...
Պառավը մահճակալի բարձը թափ տվեց, ուղղեց փետրաներքնակը։ Եգորը բարձրացավ նախավառարանի վրա, ձեռքերը մտցրեց ծերունու տակ։
— Բռնի վզիցս... Այ էդպե՜ս։ Թեթև՜-թեթև՜ ես դարձել։
— Մաշվեցի...
— Ոնց որ երեխա։ Կոլկաս քեզանից ծանր ա։
Ծերուհուն պառկեցրին մահճակալին, քուրքը գցեցին վրան։— Մի հատ թութուն չփաթաթե՞մ,— առաջարկեց Եգորը։
— Չէ, սիրտս չի քաշում։ Ա՛խ, տեր աստված,— հոգոց հանեց ծերունին,— ձմեռ օրով մարդ չմեռնի...
— Է, ռա՛դ արա՜,— ասաց Եգորը լրջորեն։— Ձեռ քաշի էդ տեսակ մտքերից։— Աթոռակը մոտեցրեց մահճակալին, նստեց։— Պատերազմի ժամանակ, հրես, ոնց խփեցին։ Ես էլ էի կարծում, թե վերջ։ Բժիշկն էլ ասեց, որ ուզենաս ապրես, կապրես, որ չուզենաս, չես ապրի։ Իսկի խոսալ էլ չէի կարենում։ Պառկած միտք էի անում. «Էդ ո՞վ ա, որ ապրել չի ուզում, էս մարդը հո ցնդած չի՞»։ Էնպես որ պառկի ու միտք արա. «Պիտի ապրե՛մ»։
Ծերունին թույլ-թույլ Ժպտաց։
— Տուր մի հատ քաշեմ,— խնդրեց նա։
Եգորը տվեց։ Ծերունին ծուխը ներս քաշեց ու սկսեց հազալ։ Երկար ժամանակ հազում էր։
— Մի կաշի, մի ոսկոր եմ դառել... Բայց ծուխը փորս գնաց։
Եգորը ծիծաղեց։
— Ամենաշատը ո՞րտեղդ ա ցավում,— հարցրեց պառավը, ծերունուն նայելով խղճահարված ու չգիտես ինչու՝ դժգոհ։
— Ամեն տեղս... Լրիվ։ էնքան թույլ եմ, կարծես արյունս լրիվ քաշել են։
Երեքն էլ լռեցին։
Դե լավ, Ստեպան ապեր, գնամ ասաց Եգորը։— Անասունը ջրել ա պետք, խոտից-բանից գցեմ առաջները...
— Գնա։
— Իրիկունը մի հատ էլ կգամ, տեսնեմ։
— Արի։
Եգորը գնաց։
— Մարդ ինչի՞ց թույլ կըլնի։ Չես ուտում, դրա համար էլ թույլ ես,— նկատեց պառավը։— Մի հատ հավ չմորթե՞նք, մսաջուր սարքեմ։ Համով-համով կուտես... հը՞։
Ծերունին մտածեց։
— Հարկավոր չի։ Մեկ ա, չեմ ուտելու, հավն էլ իզուր կմորթենք։
— Գրողի ծոցն ըլնի հավը։ Ափսոսացի՞ր...
— Հարկավոր չի,— մի անգամ էլ ասաց ծերունին։— Լավ կըլի մի կես բաժակ արաղ տաս... Վայ թե արյունս գոնե մի քիչ խաղա։
— Չվատանաս, հա...
— Բան չկա։ Վայ թե գոնե մի քիչ խաղա։
Պառավը պահարանից հանեց շիշը, որի բերանը խնամքով փակած էր լաթե խցանով։ Կեսից ավելին լիքն էր։
— Տես, չվատանաս հա...
— Ախր արաղից ե՞րբ ա վատ եղել, դու էլ։— Ծերունին բարկացավ։— Ամբողջ կյանքներդ դրա վրա դողում եք, ու չեք հասկանում. արաղն ամենաառատին դեղն ա։ Դդում գլուխներ...
— Գոնե հմի մի թարսվի՜,— նույնպես բարկացած ասաց պառավը։— «Դդում գլո՜ւխ»... Մի ոտն արդեն էնտեղ, էլի կանպատվի աջ ու ձախ։ Բժիշկը չասե՞ց՝ չհերսոտես։
— Բժի՜շկը... Բժիշկներին որ լսես, կասեն՝ չմեռնես, համա մարդիկ մեռնում են։
Պառավը կես բաժակ օղի լցրեց, տվեց ծերունուն։ Սա կում արեց ու քիչ մնաց խեղդվի։ Խմածը լրիվ ետ եկավ։ Երկար ժամանակ պառկած էր, ճերմակ, անշարժ։ Հետո դժվարությամբ ասաց.
— Չէ, դրուստ են ասում, խմի, քանի կարաս։
Պառավը նրան էր նայում դառնությամբ ու խղճահարված։ Նայեց, նայեց ու հանկարծ փղձկաց.
— Ա՛յ հալիվոր... Աստված չանի, բա որ իսկականից մեռնես, իմ ճարն ի՞նչ կլինի մեն-մենակ։
Ծերունին երկար ժամանակ լուռ էր, առաստաղին էր նայում խստահայաց։ Դժվարանում էր խոսել։ Բայց ուզում էր խոսել կարգին, հիմնավոր։
— Ամենից առաջ, կտաս դատարան, Միշկայից ալիմենտ կուզես։ Կասես. «Հերդ մեռնելուց առաջ ապսպրեց, որ մորդ մինչև վերջ պահես»։ Կասես։ Թե խելքի չեկավ էդ անիծածը. կտաս դատարան։ Ամոթ բան ա, բայց պիտի ապրե՞ս, թե չէ։ Ավելի լավ ա, թող ինքն ամաչի։ Մանկային կգրես, որ տղին ուսումի տա։ Աչքաբաց ա, «Ինտերնացիոնալը» ծերից ծեր բերանացի գիտի։ Կասես, «Հերդ ապսպրեց, որ ուսումի տաս»։— Ծերունին հոգնեց ու կրկին երկար Ժամանակ առաստաղին էր նայում։ Դեմքի արտահայտությունը հանդիսավոր էր խիստ։
— Բա Պետկայի՞ն ինչ ասեմ,— հարցրեց պառավը, արցունքները սրբելով, նա ևս տրամադրվեց խոսել լրջորեն, առանց լաց լինելու։
— Պետկայի՞ն... Պետկային հանգիստ թող՝ հազիվ ծերը ծերին ա հասցնում։
— Մսաջուրն եփեմ, հը՞։ Եգորը կմորթի...
— Հարկավոր չի։
— Ինչի՞, վատանում ես։
— Էլի նույնն ա։ Թող մի քիչ հանգստանամ։— Ծերունին փակեց աչքերն ու դանդաղ, կամացուկ շնչում էր։ Իսկապես մեռելի էր նման, դեմքին մի տեսակ վերացածություն կար, վերերկրային անդորր։
— Ստեպա՛ն,— ձայն տվեց պառավը։
— Ըմմ։
— Ըտենց մի պառկի...
— Ո՞նց չպառկեմ, տուտուց։ Մարդ ա մեռնում, սա էլ, թե՝ ըտենց մի պառկի։ Բա ո՞նց պառկեմ։ Չորեքթա՞թ։
— Միխեևնային չկանչեմ՝ վերջին օծման։
— Ռադ եղե՜ք... Շա՜տ բարություն ա արել ինձ, ձեր էդ աստվածը։ Ձրի տեղը հավդ կտաս Միխեևնային... Ավելի լավ ա, կտաս Եգորին, գերեզմանս կփորի։ Թե չէ փորո՞ղն ով ա։
— Վայ թե ճարվի՜...
— «Կճարվի՜»։ Հետո կընկնես գեղով մեկ ման կգաս՝ էս սառնամանիքին հող փորո՜ղ կճարես։ Ձմեռ օրով... Գոնե ամառ ըլներ։
— Ի՞նչ եղավ, չլինի արդեն մեռնում ես։ Վայ թե հլա վրա գաս։
— Հրես՝ վրա կգամ։ Ոտերս արդեն սառան... Օ՜խ, աստված, աստվա՜ծ։ Ծերունին խորը շունչ քաշեց։— Տեր աստված... Վայ թե իսկականից կաս, կներես ինձ՝ մեղավորիս։
Պառավը դարձյալ փղձկաց։
— Ստեպան, դիմացի մի քիչ։ Եգորն ասում էր, չէ՞. «Շատ դարդ մի արա»։
— Շա՜տ ա հասկանում։ Արջի նման առողջ։ Նրան որ ասես՝ չմեռնես, չի մեռնի։
— Դե, ուրեմն, ինձ էլ կներես, հալիվոր, թե մի բանում մեղավոր եմ եղել...
— Աստված թող ների,— ասաց ծերունին հաճախ լսած խոսքերը։ Ինչ-որ բան էլ էր ուզում ասել, շատ հարկավոր մի բան, բայց սկսեց մի տեսակ օտարոտի չորս կողմը նայել, մի տեսակ վատ անհանգստություն իջավ վրան։
— Ագնյուշա,— դժվարությամբ ասաց նա,— ինձ կներես... մի քիչ խելառ եմ եղել... Ի՞նչ ցորեն ա, է՜, ցից-ցից... Տես, էն ո՞վ ա պուճախը կանգնած։ Ո՞վ կա։
— Ո՞ւր ա, Ստեպան։
— Հրե՛ն...— Ծերունին բարձրացավ արմունկի վրա, մի զարհուրելի հայացքով նայեց դեպի խրճիթի անկյունը, իր դիմացի անկյունը։— Հրեն, է,— ասաց նա,— ա՛յ... Նստա՜ծ ա...
Եգորը եկավ երեկոյան...
Մահճակալի վրա պառկած էր ծերունին, վեր տնկած սպիտակ քիթը։ Պառավը կամացուկ լաց էր լինում գլխավերևում...
Եգորը գլխարկը հանեց, մի քիչ մտածեց ու խաչակնքեց, երեսը դարձրած սրբապատկերների կողմը։
— Հա՛,— ասաց նա,— զգում էր, որ մահն եկել ա։