Իմ անունը Կարմիր է

Նվիրվում է Ռյույային

Մի մարդ սպանեցին և սկսեցին վիճել։

Ղուրան, «Բաքարա», 72

Տեսնողին կույրի հետ չես համեմատի։

Ղուրան, «Ֆաթիր», 19

Աստծունն են և՛ արևելքը, և՛ արևմուտքը։

Ղուրան, «Բաքարա», 115

Այժմ ես հանգուցյալ եմ՝ մի ջրհորի հատակին։ Շատ է անցել այն պահից, երբ վերջին շունչս փչեցի, սիրտս վաղուց կանգ է առել, բայց իմ ստոր մարդասպանից բացի ոչ ոք չգիտի, թե գլխիս ինչեր են եկել։ Իսկ նա՝ այդ զզվելին, որպեսզի համոզված լինի, որ ինձ սպանել է, լսեց իմ շնչառությունը, ստուգեց զարկերակս, հետո ոտքով հարվածեց կրծքիս, ինձ տարավ մինչև ջրհորը, նետեց ներքև։

նախ գլուխս խփվեց ջրհորի քարերին և մաս֊մաս եղավ, դեմքս, ճակատս, այտերս ճզմվեցին, ոսկորներս ջարդվեցին, բերանս լցվեց արյունով։

Չորս օր է՝ տուն չեմ գնացել։ Կինս, երեխաներս ինձ են փնտրում։ Աղջիկս անընդհատ արտասվում է, նայում է պարտեզի դռանը, բոլորի աչքը ճանապարհներին է, դռներին։ Իսկապես դռների՞ն է, չգիտեմ։ Գուցե արդեն համակերպվել են. ի՜նչ վատ է։ Որովհետև երբ մարդ նման վայրում է, այնպիսի զգացում է ունենում, ասես դրսում կյանքը նախկինի պես շարունակվում է։ Մինչև ծնվելս անսահման ժամանակ ունեի։ Մահից հետո՝ անսպառ ժամանակ։ Ապրելիս երբեք չէի մտածի այս ամենի մասին․ լույսերի մեջ կանցկացնեի կյանքս, երկու սև ժամանակի միջև։

Երջանիկ էի, կարծես թե երջանիկ էի. հիմա եմ հասկանում՝ մեր փադիշահի նկարչական արվեստանոցում ամենալավ մանրանկար անողը ես էի, և չկար մեկ այլ ծաղկող, որ վարպետությամբ ինձ մի քիչ նման լիներ։ Դրսում արած գործերով ամիսը իննսուն-հարյուր աքչե էի վաստակում։ Այս ամենն, իհարկե, ավելի անտանելի է դարձնում իմ մահը։

Միայն նախշեր և մանրանկարներ էի անում, զարդարում էի էջերի եզրերը, շրջանակների մեջ գույներ, գունավոր տերևներ, ճյուղեր, ծաղիկներ, թռչուններ նկարում, ոլոր-մոլոր չինական ոճով ամպեր, մեկը մյուսին փաթաթված տերևներ, գույների անտառներ և նրանց մեջ թաքնված եղնիկներ, նավեր, փադիշահներ, ծառեր, պալատներ, ձիեր, որսորդներ էի նկարում... Հնում երբեմն ամաններ էի զարդարում. երբեմն մի հայելու ետևի մասը, գդալի ներսը, երբեմն Բողազիչիի որևէ ամառանոցի, որևէ տան առաստաղը, երբեմն սնդուկի կափարիչն էի զարդարում։ Իսկ վերջին տարիներին աշխատում եմ միայն գրքերի էջերի վրա, որովհետև մեր փադիշահը շատ էր վճարում զարդանախշ գրքերի համար։

Չեմ ասում, թև մահվանը հանդիպելուն պես հասկացա, որ փողը կյանքում կարևոր չէ. անգամ մահից հետո մարդ գիտի, որ փողը կյանքում կարևոր է։

Այժմ այս վիճակում գիտեմ, որ լսում եք իմ ձայնը և այս հրաշքին նայելով՝ ասում եք. «Հերիք է պատմես, թե որքան գումար ես աշխատել կյանքում։ Պատմիր, թե ինչ ես տեսնում այդտեղ։ Ի՞նչ կա մահից հետո, որտե՞ղ է հոգին, ինչպիսի՞ն են դրախտն ու դժոխքը, այնտեղ ինչե՞ր ես տեսնում։ Մահն ինչպիսի՞ բան է, մարմինդ ցավո՞ւմ է»։

Ճիշտ եք, մարդուն միշտ հետաքրքրում է, թե մահից այն կողմ ինչ կա։ Զուտ այդ հետաքրքրությունից՝ արյունալի պատերազմներում դիակների արանքով քայլողների մասին պատմություններ են պատմվել․․․ Հոգին ավանդող վիրավոր ռազմիկների մեջ մահացող ու հարություն առնող մեկին կհանդիպեմ, նա ինձ կպատմի մյուս աշխարհի գաղտնիքների մասին։ Այս մարդուն Թեմուրի զինվորները թշնամի կարծելով՝ թրի մի հարվածով երկու կես կանեն, նա էլ կկարծի, որ մահից հետո մյուս աշխարհում մարդ երկու մասի բաժանված է ապրում։ Նման բան չկա։ Անգամ կարող եմ ասել, որ կյանքում իրարից բաժանված հոգիներն այստեղ միանում են։ Բայց չնայած անհավատների, այնկողմնային կյանքին չհավատացողների և սատանային հնազանդվողների պնդումներին՝ կա մի այլ աշխարհ, կա գոհունակություն։ Ապացույցն այն է, որ այնտեղից ձեզ ձայն եմ տալիս։ Մահացա, բայց ինչպես տեսնում եք, չեմ վերացել։ Մյուս կողմից՝ ստիպված եմ ասել, որ Ղուրանում հիշատակված հոսող գետերով դրախտի արծաթե պալատներին, հասած մրգերով, մեծ տերևներով ծառերին, կույս գեղեցկուհիներին չհանդիպեցի։ Մինչդեռ հիշում եմ, թե «Իրադարձություն» սուրահում պատմվող դրախտի այդ խոշոր աչքերով հուրիներին քանի անգամ եմ հաճույքով պատկերել։ Իհարկե, չտեսա նաև ոչ միայն Ղուրանում նկարագրված, այլև Իբն-ի Արաբիի երազած, չափազանցրած կաթի, գինու, քաղցր ջրի և մեղրի այդ չորս գետերը։ Այնկողմնային աշխարհի հույսերով և երազանքներով ապրող մարդկանց չեմ ուզում հուսահատեցնել, այդ պատճառով պետք է ասեմ, որ պատմածներս միայն իմ սեփական դրության հետ են կապված։ Ցանկացած հավատացյալ մարդ, ով մահից հետո կյանքի մասին մի քիչ գաղափար ունի, կընդունի, որ իմ վիճակում գտնվող մարդու համար դժվար է տեսնել դրախտի գետերը։

Կարճ ասած՝ մանրանկարիչների և վարպետների շրջապատում Զարիֆ Էֆենդի անունով հայտնի մարդը՝ ես, մահացել եմ, բայց հողին չեմ հանձնվել։

Այդ պատճառով էլ հոգիս ամբողջովին չի կարողացել լքել մարմինս։ Դրախտ, դժոխք, որտեղ էլ որ լինի իմ ճակատագիրը, որպեսզի հոգիս կարողանա նրան մոտենալ, մարմինս պետք է դուրս գա կեղտի միջից։ Այս արտասովոր դեպքը, որ կարող էր ուրիշներին էլ պատահել, իմ հոգուն ցավ է պատճառում։ Չեմ զգում, որ գանգս մաս֊մաս է եղել, որ մարմնիս կեսը սառույցի պես հոտում է կոտրվածքների և վերքերի մեջ, միայն զգում եմ, որ մարմինս լքելու համար հոգիս տառապում է։ Կարծես ամբողջ աշխարհն իմ մեջ մի տեղ է կծկվել։

Այդ կծկվածության զգացումը կարող եմ միայն այդ յուրահատուկ մահվան պահին ունեցածս թեթևության զգացումի հետ համեմատել։ Երբ անսպասելի հարվածից գանգս փշրվեց, անմիջապես հասկացա, որ այդ ստորն ուզում է ինձ սպանել, բայց չհավատացի, որ կկարողանա։ Հույսով լի էի, բայց արվեստանոցի և տանս միջև եղած իմ խունացած կյանքն ապրելիս դա երբեք չէի զգացել։ Մատներով, եղունգներով և ատամներով կրքոտ փաթաթվեցի կյանքին։ Գլխիս ստացած մյուս հարվածների ցավերի պատմություններով չհոգնեցնեմ ձեզ։

Երբ ցավով հասկացա, որ մահանալու եմ, տարօրինակ թեթևության զգացում ունեցա։ Այդ անցումային պահն ապրեցի այս թեթևության զգացումով։ Այդ պահը նման էր նրան, երբ մարդն իր երազում ինքն իրեն քնած է տեսնում։ Ամենավերջում իմ ստոր մարդասպանի ձնոտ, ցեխոտ կոշիկները տեսա։ Աչքերս փակեցի, ասես քնելու էի և սկսեցի լողալ քաղցր երազների մեջ։ Այժմ բողոքում եմ ոչ թե այն պատճառով, որ ատամներս բոված սիսեռի հատիկների պես բերանս են լցվել, դեմքս անճանաչելի է դարձել կամ որ ընկած եմ ինչ֊որ ջրհորի հատակին, այլ որովհետև մարդիկ կարծում են, թե դեռ ողջ եմ։ Այն, որ ինձ սիրող մարդիկ հաճախ իմ մասին մտածելով՝ կարծում են, թե Ստամբուլի մի անկյունում հիմարի պես իմ գործերով եմ զբաղված, անգամ՝ թե ուրիշ կնոջ ետևից եմ ընկել, իմ անհանգիստ հոգուն տառապանք է պատճառում։ Թող հնարավորինս շուտ գտնեն իմ մարմինը, նամազ անեն և արդեն հողին հանձնեն։ Եվ որ ամենակարևորն է՝ թող ինձ սպանողին գտնեն։ Ուզում եմ իմանաք, որ մինչև այդ ստորը չգտնվի, անգամ ամենաշքեղ գերեզմանում անհանգիստ պտտվելու եմ, բոլորիդ կասկածամտություն եմ ներշնչելու։ Գտեք մարդասպան այդ շան ծնունդին, ես էլ ձեզ մեկ առ մեկ կպատմեմ, թե մյուս աշխարհում ինչեր եմ տեսել։ Բայց ինձ սպանողին գտնելուց հետո թող աքցանով խոշտանգեն նրան, ութ-տասը ոսկոր, նախընտրելի է՝ կրծքավանդակի ոսկորները, կամաց-կամաց ճզմելով ջարդեն, հետո էլ այդ զզվելի ու յուղոտ մազերը մեկ առ մեկ պոկեն՝ գանգամաշկի մեջ անցքեր բացելով։

Իմ հանդեպ այդքան թշնամանք ունեցող մարդասպանն ո՞վ է, այդքան անսպասելի ինձ ինչո՞ւ սպանեց։ Հետաքրքրվեք այդ ամենով։ Աշխարհը լի է անարժան մարդասպաններով, դուք կասեք, ի՞նչ տարբերություն, եթե մեկը սպանվի։ Ուրեմն ձեզ այս պահից ի վեր զգուշացնում եմ. իմ մահվան թիկունքում մեր հավատին, մեր ավանդույթներին, մեր աշխարհայացքին դեմ զզվելի դավեր են նյութում։ Բացեք ձեր աչքերը, ձեր հավատացած և ապրած կյանքի, իսլամի թշնամիներն ինձ ինչո՞ւ սպանեցին, իմացեք, թե ինչ պատճառով կարող են ձեզ մի օր սպանել։ Մեծ քարոզիչ էրզրումցի Նուսրեթ հոջայի ասածները մեկ առ մեկ իրականանում են։ Եթե նույնիսկ մեզ պատահածները գրքի տեսքով գրառվեն, ասեմ ձեզ, որ անգամ ամենապրոֆեսիոնալ ծաղկողները երբեք ոչինչ չեն նկարի։ Ճիշտ Ղուրանի պես (ինձ հանկարծ սխալ չհասկանաք), այս գրքի ցնցող ուժի պատճառն էլ այն կդառնա, որ այնտեղ ոչ մի նկար չկա։ Կասկածում եմ, որ կհասկանաք դա։

Տեսե՛ք, ես էլ, երբ աշակերտ էի, վախենում էի խորքից եկող ճշմարտությունից, այն կողմից եկող ձայներից, այդ պատճառով ուշադրություն չէի դարձնում, ծաղրում էի այդպիսի բաները։ Վերջս եղավ այս խայտառակ ջրհորի հատակը։ Ձեր գլխին էլ կարող է գալ սա։ Ուշադիր եղեք։ Հիմա միայն հույս ունեմ, որ եթե մի լավ փտեմ, գուցե այդ զզվելի հոտով կարողանան գտնել ինձ, ուրիշ ոչինչ չեմ կարողանում։ Մեկ էլ պատկերացնում եմ, թե ինչպես է մի բարի մարդ տանջելու իմ խայտառակ մարդասպանին։

Տասներկու տարի անց լուսնոտի նման մտա Ստամբուլ, այն քաղաքը, որտեղ ծնվել ու մեծացել եմ։ Մահացողների մասին ասում են, որ նրանց հողն է կանչում, իսկ ինձ մահն էր կանչում։ Սկզբում, երբ մտա քաղաք, կարծեցի, թե միայն մահ կա, հետո համեմատեցի սիրո հետ։ Բայց սերն այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ մտա Ստամբուլ, քաղաքի հետ կապված հուշերիս չափ երկար և մոռացված մի բան էր։ Տասներկու տարի առաջ Ստամբուլում իմ մորաքրոջ փոքր աղջկան սիրահարվեցի։ Ստամբուլից հեռանալուց միայն չորս տարի անց Իրանի անծայրածիր տափաստաններում, ձնոտ սարերում և տխուր քաղաքներում թափառելիս, փոստատար աշխատելիս, հարկ հավաքելիս զգացի, որ կամաց-կամաց մոռանում եմ Ստամբուլի փոքրիկ սիրելիիս դեմքը։ Անհանգստանալով՝ փորձեցի հիշել, բայց ինչքան էլ սիրեի, հասկանում էի, որ մարդ մոռանում է դեմքերը, որոնք երկար ժամանակ չի տեսնում։ Արևելքում քարտուղարություն անելով և ճանապարհորդելով՝ փաշաների համար ծառայելով անցկացրածս վեցերորդ տարում արդեն գիտեի, որ իմ երազանքների մեջ պատկերացրած դեմքը Ստամբուլի իմ սիրելիի դեմքը չէ։ Գիտեմ, որ վեցերորդ տարում իմ սխալ հիշած դեմքը ավելի ուշ՝ ութերորդ տարում մի անգամ էլ մոռացա և կրկին որպես մեկ այլ դեմք սկսեցի հիշել։ Տասներկու տարի անց, երբ երեսունվեց տարեկանում վերադարձա իմ քաղաքը, ցավով հասկացա, որ սիրելիիս դեմքը վաղուց եմ մոռացել։ Իմ ընկերների, բարեկամների, իմ թաղի ծանոթների մեծ մասն այս տասներկու տարվա ընթացքում մահացել էին։ Նեղուցին նայող գերեզմանատուն գնացի, աղոթեց մորս և իմ բացակայության ընթացքում մահացած մորեղբայրներիս համար։ Ցեխոտ հողի հոտը խառնվեց իմ հուշերին, մեկը կոտրել էր մորս գերեզմանի կողքին դրված թասերից մեկը։ Չգիտեմ ինչու կտորտանքներին նայելիս սկսեցի արտասվել։ Հանգուցյալների՞ համար, այդքան տարի անց տարօրինակ կերպով ապրելո՞ւս, թե՞ ճիշտ հակառակը զգալուս, կյանքի ճանապարհորդության ավարտին հասնելս զգալու համար էի արտասվում, չգիտեմ։ Թեթև ձյուն սկսվեց։ Այստեղ-այնտեղ քշվող ձյան հատուկենտ փաթիլներին էի նայում մտասուզված, իմ կյանքի անհայտությունների մեջ ճանապարհս էի կորցրել, երբ տեսա, որ գերեզմանոցի մութ անկյուններից մեկից մի շուն է նայում ինձ։ Արցունքներս դադարեցին։ Քիթս սրբեցի։ Տեսնելով, որ սև շունն ընկերաբար շարժում է պոչը, դուրս եկա գերեզմանոցից։ Ավելի ուշ հայրական կողմից մեր ազգականներից մեկի հին տներից մեկը վարձելով՝ տեղավորվեցի այդ թաղում։ Տանտիրուհին ինձ նմանեցրեց պատերազմի ժամանակ սաֆավիդ զինվորների սպանած որդուն։ Տունը կարգի էր բերելու, ինձ համար ուտելիք էր պատրաստելու։ Ասես ոչ թե Ստամբուլ էի եկել, այլ ժամանակավոր տեղավորվել էի աշխարհի մյուս ծայրին գտնվող արաբական քաղաքներից մեկում, ասես ցանկանալով իմանալ, թե քաղաքն ինչպիսի բան է, դուրս եկա փողոց, երկար քայլեցի։ Փողոցնե՞րն էին նեղացել, թե՞ ինձ էր այդպես թվում։ Որոշ տեղերում, իրար ձգվող տների միջև սեղմված փողոցներում բեռնավորված ձիերին չբախվելու համար ստիպված էի պատերին, դռներին քսվելով քայլել։ Հարուստները շատացե՞լ էին, թե՞ ինձ էր այդպես թվում։ Մի շքեղ կառք տեսա, նման բան ոչ Արաբիստանում, ոչ էլ Պարսկաստանում չկար։ Հպարտ ձիերի կրած ամրոցի էր նման։ Չեմբերլիթաշի մոտ Թավուքփազարըից եկող զզվելի հոտերի մեջ իրար կողքի կանգնած, ցնցոտիավոր անամոթ մուրացկանների տեսա։ Մեկը կույր էր և ձյան թափվող փաթիլներին նայելով՝ ժպտում էր։

Եթե առաջ ասեին, որ Ստամբուլն ավելի աղքատ, ավելի փոքր, ավելի երջանիկ էր, գուցե չհավատայի, բայց սիրտս այդպես էր հուշում։ Իմ թողած սիրելիի տունը պատված էր լորենիներով և շագանակենիներով։ Հարցրի, ասացին, որ այնտեղ արդեն ուրիշն է ապրում։ Իմ սիրելիի մայրը՝ մորաքույրս, մահացել էր, նրա ամուսինն ու դուստրը տեղափոխվել էին, և ինչպես ասացին դռան մոտ կանգնած մարդիկ, ովքեր այդպիսի դեպքերում չեն նկատում, թե ինչպես են կոտրում ձեր սիրտը և երազանքները, նրանց գլխով շատ փորձանք էր անցել։ Հիմա չպատմեմ ձեզ այդ ամենի մասին, բայց ասեմ, որ հին այգու լորենու ճյուղերից ճկույթ մատիս մեծությամբ սառույցի կտորներ էին թափվում, ժամանակին տաք, կանաչ և արևոտ ամառային օրերով լի այգին դժբախտությունից, ձյունից և անխնամությունից մարդուն ստիպում է մտածել մահվան մասին։

Բարեկամներիս դժբախտությունները մասամբ գիտեի մորաքրոջս ամուսնու՝ ինձ Թավրիզ ուղարկած նամակից։ Այդ նամակում մորաքրոջս ամուսինն ինձ կանչում էր Ստամբուլ, ասում էր, որ մեր սուլթանի համար գաղտնի գիրք է պատրաստում, ուզում է, որ իրեն օգնեմ։ Նա լսել էր, որ ես մի շրջան Թավրիզում օսմանյան փաշաների, նահանգապետերի, Ստամբուլի խնդրառուների համար գրքեր էի պատրաստում։ Թավրիզում իմ պատրաստած գրքերի համար գումար էի ստանում ռազմիկներից և օսմանյան զինվորներից, գտնում էի ծաղկողների և գրիչների, որոնք դեռ քաղաքը չէին լքել և Քազվին կամ այլ օտար քաղաքներ չէին գնացել, և աղքատությունից ու անտարբերությունից բողոքող այս մեծ վարպետներին էջերը գրել, նկարել, կազմել տալով՝ գիրքը Ստամբուլ էի ուղարկում։ Եթե երիտասարդ տարիքում մորաքրոջս ամուսնու՝ գրքի զարդարման և գեղեցիկ գրքի հանդեպ ինձ փոխանցած սերը չլիներ, այս գործով չէի զբաղվի։ Մորաքրոջս ամուսնու հին տան փողոցի՝ դեպի շուկա գնացող փողոցի անկյունում աշխատող վարսավիր վարպետը դեռ իր վարսավիրանոցում նույն հայելիների, սափրիչների, թասերի, օճառների հետ էր։ Նայեցինք իրար, բայց չգիտեմ՝ ճանաչեց ինձ։ Ուրախացա, երբ տեսա, որ տաք ջրով լցված՝ գլուխ լվանալու թասն առաստաղից կախված շղթայի ծայրին դեռ նույն աղեղը գծելով ետ ու առաջ է անում։ Երիտասարդությանս որոշ թաղեր, որոշ փողոցներ տասներկու տարում այրվելով՝ մոխիր ու փոշի դառնալով՝ անհետացել էին, նրանց փոխարեն շների ոտնահետքեր, երեխաներին վախեցնող հրդեհի հետքեր էին երևում, իսկ որոշ տեղերում ինձնմաններին զարմացնող շքեղ տներ էին կառուցվել։ Մի քանիսի պատուհասներին ամենաթանկ, գունավոր վենետիկյան ապակիներ էին։ Բարձր պատերից կախվող պատշգամբներից հասկացա, որ իմ բացակայության ընթացքում Ստամբուլում շատ են երկհարկանի շքեղ տներ կառուցվել։

Ինչպես շատ ուրիշ քաղաքներում, Ստամբուլում էլ էր փողը կորցրել իր արժեքը։ Արևելքում գտնվելուս տարիներին մի աքչեով չորս հարյուր ղիրհեմանոց մեծ հաց թխող թոնրատներն այժմ նույն գումարով դրա կեսը և բացի այդ անհամ, իմ մանկությունն ընհանրապես չհիշեցնող հաց էին վաճառում։ Եթե լուսահոգի մորիցս տասներկու ձվի համար երեք աքչե ուզեին, կասեր՝ քանի դեռ հավերը երես չեն առել, գլխներիս չեն նստել, փախչենք ուրիշ աշխարհ, բայց ես գիտեմ, որ արժեզրկումն ամենուր է։ Ասում էին, որ Ֆլամենկոյից, Վենետիկից եկող առևտրական նավերում սնդուկները լի են կեղծ փողերով։ Դրամահատարանում հնում հարյուր դիրհեմ արծաթից հինգ հարյուր աքչե էին ստանում, իսկ այժմ սաֆավիդների դեմ անավարտ պատերազմների պատճառով սկսել են ութ հարյուր աքչե հատել։ Ենիչերիները, տեսնելով, որ իրենց ստացած աքչեները նեղուցն են նետել, և դրանք բանջարավաճառի նավամատույցից թափվելով՝ կանաչ լոբու պես ծովում լողում են, ապստամբել էին, սուլթանի պալատը շրջապատել թշնամու ամրոցի պես։

Նուսրեթ անունով մի հոջա, որ Բեյազիդի մզկիթում քարոզ էր անում և պնդում, որ Մուհամմեդ մարգարեի տոհմից սերող սեյյիդ է, այդ անբարոյականությունների, խարդախությունների, մարդասպանությունների, կողոպուտների ընթացքում նշանավոր էր դարձել։ Էրզրումցի անունով քարոզիչը պատմում էր վերջին տասը տարում Ստամբուլի փորձանքների, Բահչեքափը և Քազանջըլար թաղամասի հրդեհների, քաղաքում ամեն անգամ տասնյակ հազարավորների կյանքը խլող ժանտախտի, սաֆավիդների դեմ պատերազմում չնայած այդքան զոհեր տալուն՝ ոչ մի արդյունքի չհասնելու, Արևմուտքում քրիստոնյաների ապստամբությունների և փոքրիկ օսմանյան ամրոցները ետ խլելու, Մուհամմեդ մարգարեի ճանապարհից շեղվելու, Ղուրանի խրատներից հեռանալու, քրիստոնյաների հանդեպ հանդուրժողականություն ցուցաբերելու, գինու ազատ վաճառքի, թեքքեներում երաժշտական գործիքներ նվագելու մասին։ Էրզրումցու ելույթից ոգևորված պատմելով՝ այս լուրերն ինձ փոխանցող թթու վաճառողն ասաց նաև շուկաները ողողած կեղծ փողերի, նոր դուկանների, առյուծավոր կեղծ ֆլորինների, աստիճանաբար ավելի քիչ արծաթ պարունակող աքչեների, փողոցներում շատացած չերքեզների, աբազաների, մինգերացիների, բոսնիացիների, վրացիների, հայերի պես մարդկանց, մարդուն լուրջ և անդառնալի անբարոյականության գիրկը նետող ամեն ինչի մասին։ Անբարոյականները, ապստամբները հավաքվում են սրճարաններում, մինչև առավոտ բամբասում են։ Անհայտ կիսամերկ մարդիկ, թմրամոլ խենթեր, Քալենդերիների մնացորդները ցույց տալով, թե որն է Ալլահի ճանապարհը, թեքքեներում մինչև առավոտ երաժշտության տակ պարելով՝ այստեղ-այնտեղ շամփուրներ խրելով, ամեն տեսակի անշնորհքություն անելուց հետո իրար հետ և փոքրիկ տղաների հետ սիրով են զբաղվում։

Ուդի անուշ ձայն լսեցի, արդյոք դա՞ էր իմ փնտրածը, թե՞ հուշերս և ցանկություններս իրար խառնած թթու վաճառողին այլևս չկարողանալով դիմանալ՝ միտքս ինձ ելք հուշեց։ Միայն գիտեմ, որ եթե մի քաղաքը շատ եք սիրում, այնտեղ շատ եք զբոսնում, տարիներ անց այդ քաղաքի փողոցները ոչ միայն ձեր հոգին, այլև ձեր մարմինն ինքնըստինքյան կճանաչի, ամենատխուր պահին անգամ ոտքերն իրենք իրենց ձեզ կտանեն դեպի ձեր սիրելի բլուրը։

Այսպիսով, նալբանդ շուկայից դուրս գալով՝ նայեցի Սուլեյմանիյե մզկիթի կողքին դեպի նեղուցը թափվող ձյանը, հյուսիս նայող կտուրների, գմբեթների անկյուններում հյուսիսային սառը քամուց ձյունն արդեն սառել էր։ Քաղաք մտնող մի նավ ինձ փայլուն ողջույն ուղարկեց, իջնող առագաստները նեղուցի մակերեսի մոխրագույնին էին նմանվել։ Կիպարիսր և թխկենին, կաթիլների տեսքը, երեկոյի տխրությունը, ներքևի թաղերի ձայները, վաճառողների և մզկիթի բակում խաղացող երեխաների բղավոցները միանալով գլխումս՝ ստիպում էին զգալ, որ սրանից հետո կյանքս քաղաքից դուրս ոչ մի տեղ չեմ կարող ապրել։ Մի պահ կարծեցի, որ տարիներ առաջմոռացված սիրելիիս դեմքը կհայտնվի աչքերիս առաջ։ Զառիթափով իջա ներքև։ Մտա բազմության մեջ։ Երեկոյան էզանից հետո թոք տապակողի խորտկարանում հաց կերա։ Դատարկ խորտկարանի տիրոջ պատմություններն ուշադիր լսեցի։ Նա ինձ կատվի պես էր նայում ու կերակրում։ Նրանից ներշնչվելով և նրա նկարագրությամբ՝ երբ մութն ընկնելուց հետո Էսիր շուկայի ետևի նեղ փողոցներից մեկը մտա, այնտեղ մի սրճարան գտա։ Ներսում բազմամարդ էր և տաք։ Թավրիզում, իրանյան քաղաքներում դրա նման շատ սրճարաններ էի տեսել, և այնտեղ ոչ թե մեդդահ, այլ փերդեդար կոչվող մի պատմող է վառարանի կողքին, մի քիչ բարձր տեղում նստում։ Մի նկար, հաստ թղթի վրա արագ, բայց հմտորեն արված շան նկար բացեց և կախեց, խոսքի ընթացքում նկարի շանը ցույց տալով՝ իր պատմությունն այդ շան անունից էր անում։

Ինչպես տեսնում եք, ժանիքներս այնքան սուր են ու երկար, որ դժվարությամբ են տեղավորվում բերանումս։ Գիտեմ, որ սարսափելի տեսք ունեմ, բայց ինձ դուր է գալիս։ Մի անգամ մի մսագործ, նայելով իմ ժանիքների մեծությանն, ասաց. «Սա հո շուն չի, խոզ է»։

Նրա ոտքն այնպես կծեցի, որ ատամներիս ծայրին զգացի, թե ինչպես եմ յուղոտ մսից հետո հասնում ազդրի կոշտ ոսկորին։ Դա շան համար ոչինչ է. ներսից եկող զայրույթով վատ թշնամու մսի մեջ ատամները խրելու չափ հաճելի ոչինչ չի կարող լինել։ Երբ այդպիսի հնարավորություն եմ ունենում, կծելու արժանի զոհի՝ իմ առջևով հիմարի պես անցնելու պահին աչքերս սևանում են, ատամներս կարծես ցավում են և առանց նկատելու՝ կոկորդիցս ձեզ վախեցնող մռնչոցներ եմ սկսում արձակել։

Ես շուն եմ, և դուք էլ, քանի որ ինձ պես տրամաբանող էակներ չեք, մտածում եք, որ շները չեն կարող խոսել։ Բայց մյուս կողմից՝ կարծես հավատում եք, որ հանգուցյալները խոսում են, հավատում եք հեքիաթներին, որտեղ հերոսներն օգտագործում են իրենց չիմացած բառերը։ Շները խոսում են, բայց նրանց համար, ովքեր լսում են իրենց։ Լինում է, չի լինում, մի մայրաքաղաքի ամենամեծ մզկիթներից մեկում, դե, ասենք՝ Բեյազիդ մզկիթում, մի հեռու քաղաքից մի անփորձ հոջա է գալիս։ Երևի պետք է անունը գաղտի պահենք, օրինակ՝ Հուսրեթ հոջա ասենք նրան, բայց էլ ինչ սուտ ասեմ, հիմար հոջա էր։ Որքան հիմար էր, այնքան շատ էր խոսում, մաշալլահ, այդքան էլ ուժ ուներ։ Ամեն ուրբաթ մարդկանց այնքան էր ոգևորում, այնպես էր ստիպում արտասվել, որ ուշաթափվողներ, վատացողներ էին լինում։ Վայ, հանկարծ սխալ չհասկանաք, մյուս ուժեղ խոսք ունեցող հոջաների պես երբեք չէր արտասվում, ճիշտ հակառակը, մինչ մյուսներն արտասվում էին, նրա թարթիչն անգամ չէր շարժվում, կարծես մարդկանց կշտամբելով խոսելիս՝ նրանց ավելի շատ էր ուժ տալիս։ Երևի մարդիկ սիրում էին, որ իրենց կշտամբում է, բոլոր այգեպանները, երիտասարդները, հալվա պատրաստողները, մի շարք այլ մարդիկ և նրա պես շատ այլ հոջաներ այս մարդու ծառան էին դարձել։ Էհ, նա էլ հո շուն չի, կաթ խմած մարդ արարած է. այս երկրպագուների բազմության առաջ իրեն կորցնում էր, մեկ էլ տեսավ, որ բազմությանը արտասվել ստիպելու չափ իրենց վախեցնելն էլ է հաճույք պատճառում, բացի այդ, այդ գործում ավելի մեծ շահույթ կա, այնքան ոգևորվեց, որ անգամ ասաց. «Թանկացման, ժանտախտի, պարտությունների միակ պատճառն այն է, որ մեր մարգարեի ժամանակի իսլամը մոռանալով՝ այլ գրքերի և ստերի հավատացինք։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ մևլիթ կարդալ տալի՞ս էին։ Հանգուցյալի քառասուն օրվա ծիսակատարություն անել, հոգու համար հալվա և լոխում պատրաստել կա՞ր։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ Ղուրանը երգի պես կարդալ կա՞ր։ Մինարեթ բարձրանալով՝ ձայնս ի՜նչ գեղեցիկ է, արաբերենս ի՜նչ գեղեցիկ է, արաբի պես եմ խոսում ասելով գոռոզանալ, կնոջ պես կոտրատվելով երգեցիկ էզան ասել կա՞ր։ Գերեզման գնալով՝ արտասվում են, հանգուցյալներից օգնություն են խնդրում, դամբարաններ գնալով՝ հեթանոսների պես քարերին են երկրպագում, ծառերից թաշկինակ են կապում, զոհաբերություն են անում։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ այս խելք սովորեցնող աղանդավորները կայի՞ն։ Նրանց ուսուցիչ Իբնի Արաբին, Ֆիրավունի՝ հավատով մահանալու վրա երդում տալով՝ մեղավոր դարձավ։ Թարիքաթի մարդիկ, մեվլևիները, հալվեթիները, քալենդերիները, երաժշտական գործիքներ նվագելով՝ Ղուրան կարդալով, տղա-աղջիկ, բոլորը միասին, աղոթում ենք ասող, բայց իրականում պարողները անհավատներ են։ Թեքքեները պետք է փակվեն, նրանց արմատները պետք էյոթ արշին հողի տակ թաղվեն, հողը պետք է ծովը լցնել, որպեսզի միայն այնտեղ կարողանան նամազ անել»։ Ավելի շատ զայրանալով, թքոտելով՝ այս Հուսրեթ հոջան ասաց. «Հե՜յ, հավատացյա՛լ մարդիկ, սուրճ խմելը հարամ է։ Մեր մարգարե Մուհամմեդն ասել է, որ այն թմրեցնում է մարդու ուղեղը, ծակում է ստամոքսը, ողնաշարի ծռություն ու անպտղություն է առաջացնում, և քանի որ սուրճը սատանայի խաղն է եղել, այն չեն խմել։ Բացի այդ, այժմ սրճարաններն իրենց հաճույքի համար ապրող մարդկանց, հաճույքներով տարված հարուստների, դեմ առ դեմ նստած՝ տարբեր անշնորհքություններ անողների տեղ է։ Նախևառաջ պետք է սրճարանները փակել, հետո՝ թեքքեները։ Աղքատները սուրճ գնելու փող ունե՞ն։ Գնում են սրճարաններ, սուրճից հարբում են, ամեն ինչ այնպես են իրար խառնում, այնտեղ ցանկացած շան ասածը որպես ճշմարտություն ընդունելով՝ լսում են։ Չեն մտածում, որ շունն ինձ ու մեր հավատն է հայհոյում»,― ասում է Հուսրեթ հոջան։

Ձեր թույլտվությամբ, այս պարոնի վերջին խոսքին ուզում եմ պատասխան տալ։ Մենք գիտենք, որ հաջը-հոջաների և իմամների հավաքականը մեզ՝ շներիս չի սիրում։ Իմ կարծիքով՝ խնդիրը միայն Մուհամմեդ մարգարեի վրա քնած-մնացած կատվին չարթնացնելու հետ է կապված։ Ուզում եմ ասել, որ կատվի հանդեպ ցուցաբերված այս նրբանկատությունը մեր հանդեպ երբեք ցույց չեն տալիս, և անգամ այս երախտամոռ մարդուն հայտնի է, որ այդ կենդանու հետ մեր հավերժական պատերազմի պատճառով Ռուսուլուլլահը շներին ատում է։ Մսում Են, որ սրբապիղծ ենք, դրա համար թույլ չեն տալիս մզկիթ մտնել, դարեր ի վեր մզկիթների բակերում ծառայողների երկար ավելներով ծեծվել ենք, այս ամենը վատ նպատակ հետապնդող այս սուտ մեկնաբանությունների հետևանքն է։ Ձեզ Ղուրանի ամենագեղեցիկ սուրահներից «Քարանձավն» եմ ուզում հիշեցնել։ Ոչ թե այն պատճառով, որ այս սրճարանում Ղուրան կարդացածներ չկան, այլ որովհետև ուզում եմ հիշողությունը թարմացնել։ Այս սուրահում հեթանոսների հետ ապրելուց հոգնած յոթ երիտասարդի մասին է խոսքը։ Նրանք մի քարանձավ են մտնում ու քնում։ Ալլահը նրանց ականջներին մեկական կնիք է դնում և նրանց ուղիղ երեք հարյուր ինը տարի քնեցնում է։ Երբ արթնանում Են, միայն այս յոթ երիտասարդներից մեկը մարդկանց հանդիպելիս չկարողանալով ծախսել ձեռքի դրամը, հասկանում է, որ շատ ժամանակ է անցել, շատ է զարմանում։ Թույլ տվեք ձեզ հիշեցնել մարդ արարածի կապվածությունն Աստծու հետ, նրա հրաշքները, ժամանակի անցողիկությունը, խոր քնի քաղցրությունը պատմող սուրահի տասնութերորդ հայաթը, ուր խոսք է գնում Էսհաբ-ը Քեհֆ հայտնի քարանձավի, որտեղ յոթ եղբայրները քնած են եղել, մուտքի մոտ նստած մի շան մասին։ Իհարկե, բոլոր շները կարող են հպարտ լինել, որ իրենց մասին խոսվում է Ղուրանում։ Որպես շուն հպարտանում եմ այդ սուրահի համար և թշնամիներին, մեզ նվաստացնող էրզրումցիներին ասում եմ, որ գուցե խելքները գլուխները հավաքեն։ Այդ դեպքում ո՞րն է շների դեմ այս թշնամանքի պատճառը։ Ինչո՞ւ եք ասում, որ շունը կեղտոտ է, ինչո՞ւ երբ ձեր տուն շուն է մտնում, ամբողջ տունը մաքրում, լվանում եք։ Ինչո՞ւ եք ասում, որ մեզ դիպչելով պղծվում են, ձեր հագուստի ծայրով շների թաց մազերին դիպչելիս ինչո՞ւ եք որոշում, որ պետք է ջղային խենթ կնոջ պես այդ հագուստը յոթ անգամ լվանալ։ Եթե շունը մի կաթսա է լպստում, ինչո՞ւ եք ասում, որ կամ պետք է դեն նետել, կամ էլ կաթսայագործն այն պետք է նորից կլայեկի։ Կատուներն արդեն ինչքան ժամանակ է՝ գյուղից դուրս գալով՝ անցել են նստակյաց կյանքի, մտել են քաղաք, բայց հովվաշները մնացել են գյուղերում, միևնույն է, մենք՝ շներս, կեղտոտ ենք համարվում։ Իսլամից առաջ տասներկու ամիսներից մեկը շան ամիս էր։ Իսկ հիմա, եթե շուն ես, ուրեմն փորձանք ես բերելու։ Այս երեկո ձեզ՝ իմ ընկերներին, սեփական խնդիրներով չեմ ուզում զբաղեցնել և հուզել, իմ զայրույթը նրանից է, որ մեր հոջաները սրճարաններում պատմություններ են անում։ Այս էրզրումցի Հուսրեթի հոր անհայտության մասին որ խոսեմ, ի՞նչ կասեք։ Ինձ էլ ասում են, թե՝ ի՞նչ ձևի շուն ես, տերդ մի սրճարանում նկար է կախել, պատմություն անող մեդդահ է, իսկ դու նրան պաշտպանելու համար հոջաներին ես լեզուդ երկարացնում։ Աստված հեռու պահի, լեզուս չեմ երկարացնում. ես մեր սրճարանները շատ եմ սիրում։ Գիտեք, չեմ տխրում, որ իմ նկարն այսքան էժան թղթի վրա են նկարել կամ էլ նրա համար, որ շուն եմ, ես տխուր եմ, որովհետև ձեզ հետ մարդավարի չեմ կարողանում նստել, սուրճ խմել... Մենք խենթանում ենք սուրճի և մեր սրճարանների համար... Բայց դա ի՞նչ է... Վարպետս, տեսեք, ինձ ջազվեից սուրճ է տալիս։ Նկարը սուրճ խմո՞ւմ է՝ կասեք դուք, տեսեք, տեսեք, շունն ինչպես է հաճույքով սուրճ խմում։ Օօ՜հ, ինչ լավ էր, տաքացա, թարմացա, գլուխս սկսեց աշխատել և տեսեք՝ ինչ մտածեցի։ Գիտե՞ք, Վենետիկի դոժը մեր սուլթանի դուստր Նուրհայաթին որպես նվեր չինական մետաքսի կտորեղենից, կապույտ ծաղիկներով չինական ծաղկամաններից բացի էլ ի՞նչ էր ուղարկել։ Մետաքսե մազերով, սամույրից էլ փափուկ, սեթևեթող ֆրանսիական շուն։ Այս շունն այնքան սեթևեթող էր, որ կարմիր մետաքսե հագուստ ուներ։ Մեր ընկերներից մեկը նրա հետ սեր էր արել, դրանից գիտեմ։ Այս շունը սեր անելուց անգամ շորերը չի հանում։ Ֆրանսիացիների մոտ բոլոր շներն էլ հագուստով են ման գալիս։ Այնտեղ անգամ պատմում են, որ երբ մի ազնվազարմ ֆրանսուհի մերկ շուն է տեսել, բղավել է. «Այ, մերկ կենդանի», և ուշաթափվել է։

Ֆրանսիացի անհավատների երկրում ամեն շուն իր տերն ունի։ Խեղճ շների վզերին շղթաներ գցելով՝ ամենաաղքատ ստրուկների պես փողոցներում շղթայած են ման ածում։ Այս մարդիկ հետո այդ խեղճ շներին ստիպում են տուն մտնել անգամ իրենց անկողնում են քնեցնում։ Շունը ոչ միայն չի կարողանում ուրիշ շների հետ սեր անել, անգամ նրանց հետ կողք կողքի չեն կարողանում քայլել։ Այդ խեղճերը շղթաների մեջ փողոցում միմյանց հանդիպելիս իրար հեռվից են նայում։ Անհավատները չեն պատկերացնում, որ մեր Ստամբուլի փողոցներում հոտերով, համայնքներով հանգիստ զբոսնում ենք, առանց տեր ճանաչելու, ուր ուզում՝ մտնում ենք, մեր ուզած տաքուկ անկյունում կծկվելով, մի ստվերի տակ պառկելով՝ մուշ-մուշ քնում ենք, մեր ուզած տեղում կարիքներս հոգում ենք, ուզած բանն ուտում ենք։ Արդյոք այդ պատճառո՞վ են էրզրումցու երկրպագուները Ստամբուլի փողոցներում ողորմության համար իրենց աղոթքներով խնդրում, որ շներին միս չտան, նրանց համար օգնության ֆոնդեր չբացեն։ Եթե այդ ամենի նպատակը շներին թշնամանքից բացի նաև անհավատություն ցուցաբերելն է, հիշեցնեմ, որ շների հանդեպ թշնամանք ցուցաբերելն ինքնին անհավատություն է։ Հուսամ, որ այս խայտառակ մարդկանց վերջը մոտ է. որպես խրատ նրանց դահիճները թող գոնե մեզ հետ հաց կիսեն։ Վերջում սա պատմեմ․ սրանից առաջվա տերս շատ արդարամիտ մարդ էր։ Երբ գիշերը դուրս էինք գալիս գողության, հասույթը կիսում էինք, երբ ես սկսում էի հաչալ, նա կտրում էր զոհի կոկորդը, այսպիսով այդ մարդու բղավոցը չէր լսվում։ Դրա դիմաց իր պատժած մեղավորներին կտրտում էր, եռացնում, տալիս էր ինձ, ես ուտում էի։ Ես հում միս չեմ սիրում։ Էրզրումցի հոջային գլխատողը, հուսամ, արդեն կմտածի այդ մասին, այդ գգվելի մարդու միսը հում ուտելով՝ ստամոքսս չեմ փչացնի։

Այդ հիմարին սպանելուց անգամ վայրկյաններ առաջ, եթե մեկն ասեր, որ ես կարող եմ մարդ սպանել, չէի հավատա։ Այդ պատճառով իմ արածը երբեմն հորիզոնում անհետացող օտար առագաստանավի պես ինձնից աստիճանաբար հեռանում է։ Երբեմն էլ զգում եմ, որ ոչ մի հանցանք չեմ գործել։ Խեղճ Զարիֆ եղբորս իմ ցանկությունից անկախ սպանելուց ի վեր չորս օր է անցել, և այժմ մի քիչ հարմարվել եմ իրավիճակին։ Կցանկանայի իմ առջև ծառացած խնդիրն առանց մարդ սպանելու լուծել, բայց անմիջապես հասկացա, որ այլ ճանապարհ չկա։ Գործս անմիջապես այդտեղ վերջացրի, ամբողջ պատասխանատվությունն ընկավ ինձ վրա։ Մի անմիտի զազրախոսության պատճառով թույլ չտվեցի, որ նկարիչների ամբողջ շրջապատին վտանգ սպառնա։ Բայց դե միշտ էլ դժվար է մարդասպանության հետ համակերպվելը։ Տանը չեմ կարողանում մնալ, փողոց չեմ կարողանում դուրս գալ, դրսում չեմ կարողանում մնալ, անցնում եմ մյուս փողոցը, հետո այդ փողոցից մյուսն եմ քայլում և մարդկանց դեմքերին նայելիս տեսնում եմ, որ շատերն իրենց անմեղ են կարծում, քանի որ մարդ սպանելու առիթ չեն ունեցել։ Այս ճակատագրի փոքրիկ դիպվածի պատճառով դժվար է հավատալ, որ մարդկանց մեծ մասն ինձնից ավելի բարոյական կամ լավն են։ Առնվազն մի քիչ ավելի հիմար դեմքեր ունեն, քանի որ դեռ հանցանք չեն գործել, և բոլոր հիմարների պես բարի տեսք ունեն։ Որպեսզի հասկանայի, որ աչքերում խելքի փայլ, դեմքին՝ հոգուց արտացոլվող ստվեր ունեցող բոլորը թաքնված մարդասպաններ են, այդ խեղճ մարդուն սպանելուց հետո Ստամբուլի փողոցներում չորս օր շրջելն ինձ բավական էր։ Միայն հիմարներն են անմեղ լինում։

Օրինակ՝ այս երեկո Էսիր շուկայի ետևի սրճարանում իմ տաք սուրճով տաքանալիս, ետնամասում շան նկարին նայելով, շան պատմածները բոլորի պես ինքնամոռաց լսելով՝ ծիծաղելիս զգացի, որ կողքիս նստածն ինձ պես մարդասպան է։ Նա էլ էր կարողանում ինձ պես ծիծաղել պատմողի ասածների վրա, բայց թևի՝ իմ թևին այդքան նման լինելու պատճառո՞վ, թե՞ սուրճի գավաթը բռնած անընդհատ շարժվող մատների անհանգստությունից, չգիտեմ՝ հասկացա, որ նա էլ է իմ ցեղից սերում և հանկարծակի շրջվելով՝ ուղիղ նայեցի դեմքին։ Անմիջապես վախեցավ, մտահոգվեց։ Երբ մարդիկ սկսեցին հեռանալ, ծանոթ մեկը նրա թևը մտավ և ասաց.

― Արդեն Նուսրեթ հոջայի մարդիկ են սկսել այստեղ գալ։

Նա կողքինին հասկացրեց, որ լռի։ Նրանց վախերն ինձ էլ փոխանցվեցին։ Ոչ ոք ոչ մեկին չի վստահում, ամեն պահ դիմացինից ստորություն են սպասում։ Եղանակն էլ է ցրտել և փողոցների անկյուններում, պատերի տակ ձյունը հավաքվել, բարձրացել է։ Մթության մեջ մարմինս նեղ փողոցների ճանապարհները միայն զգալով է կարողանում գտնել։ Երբեմն էլ լավ կողպված դռներով, սև տախտակներով փակված պատուհաններով տներից դեռ երևացող լամպի թույլ լույսը դուրս սողալով՝ արտացոլվում է ձյան վրա, իսկ հաճախ ոչ մի լույս, ոչինչ չեմ տեսնում, ականջ դնելով պահակների

Փայտերի՝ քարերին հարվածելու ձայներին, խենթ շների հաչոցներին՝ գտնում եմ տան ճանապարհը։ Երբեմն գիշերվա կեսին քաղաքի նեղ ու սարսափելի փողոցները կարծես լուսավորվում էին ձյան միջից դուրս եկող հիասքանչ լույսով և մթան մեջ ավերակների ու ծառերի միջև հարյուրավոր տարիներ Ստամբուլին յուրահատուկ դարձնող ուրվականներին էի տեսնում։ Երբեմն էլ տներից դժբախտ մարդկանց ձայներ էին գալիս, կամ էլ խռպոտ ձայնով հազում էին, կամ քիթն էին վեր քաշում կամ էլ երազներում արտասվելով՝ բղավում էին, կամ էլ մարդ ու կին փորձում էին իրար սպանել, մինչ երեխաները նրանց կողքին կանգնած արտասվում էին։

Նախքան մարդասպան լինելը նախկին երջանիկ կյանքս հիշելու, ուրախանալու համար մեկ-երկու երեկո այս սրճարանում մեդդահին լսելու էի գնում։ Իմ նկարիչ ընկերների մեծ մասը, ում հետ ամբողջ կյանքս եմ անցկացրել, ամեն երեկո գալիս են այստեղ։ Այն օրից ի վեր, որ ձեռք բարձրացրի այդ հիմարի վրա, ում հետ մանկությունից ի վեր միասին նկարել ենք, ոչ մեկին արդեն չեմ ուզում տեսնել։ Իրար տեսնելով՝ բամբասող եղբայրներիս կյանքում այստեղի խայտառակ խրախճանքի մեջ ամաչեցնող շատ բան կա։ Որպեսզի ինձ մեծամիտ չհամարեն, մի երկու նկար ես էլ արեցի մեդդահի համար, բայց չեմ կարծում, որ դա վերջ կդնի նրանց նախանձին։ Բայց ճիշտ են անում, որ նախանձում են... Ներկ խառնելու, չափելու, էջեր հավաքելու, թեմա ընտրելու, դիմանկար անելու, մարդաշատ պատերազմներ և որսորդական տեսարաններ պատկերելու, կենդանիներ, սուլթաններ, նավեր, ձիեր, ռազմիկներ, սիրահարներ նկարելու գործում, վրձնի գործի մեջ հոգու բանաստեղծությունը ներմուծելու գործում, անգամ ծաղկման գործում ես եմ վարպետը։ Սա ձեզ ասում եմ ոչ թե ինձ գովելու համար, այլ որպեսզի ինձ հասկանաք։ Նախանձը ժամանակի ընթացքում վարպետ նկարչի կյանքում ներկի պես մի նյութ է դառնում։ Անհանգստությունից աստիճանաբար երկարող իմ զբոսանքների ընթացքում երբեմն պարզ, անմեղ եղբայրներիցս մեկին են հանդիպում աչքերս, և հանկարծակի այս տարօրինակ միտքն եմ հղանում, հիմա եթե մտածեմ, որ մարդասպան եմ, դիմացինս դա կհասկանա իմ դեմքից։ Այդպիսով, անմիջապես ինձ ստիպում եմ այլ բաների մասին մտածել, ինչպես երիտասարդ տարիքում նամազ անելիս կանանց մասին մտածելու համար ամոթից այրվում էի։ Բայց չնայած այդ երիտասարդ տարիներին չէի կարողանում չմտածել սեր անելու մասին, այժմ մարդասպանության մասին կարողանում եմ մոռանալ։

Հասկանում եք, որ այս ամենը պատմում եմ, որովհետև իմ վիճակն եմ ուզում նկարագրել։ Անգամ եթե մի բան մտածեմ, ամեն ինչ կհասկանաք։ Սա էլ ձեզ թույլ է տալիս մտածել, որ ես ձեր կողքին ուրվականի պես թափառող անանուն, բնավորություն չունեցող մարդասպան եմ, հանձնված, դեմքի պարզ դիմագծերով սովորական մեղսագործ, ով արժանի է գլխին հարված ստանալ։ Թույլ տվեք ամեն բան չմտածել, մի բան էլ ինձ համար թաքցնեմ, ձեզ պես նրբանկատ մարդիկ էլ են կարողանում ոտնահետքերով գտնել գողին, թող իմ խոսքերից ու գույներից կարողանան հասկանալ, թե ով եմ։ Սա էլ հիմա մեզ բերում է մեծ պահանջարկ ունեցող ոճի թեմային, նկարիչն ունի՞ իր սեփական ոճը, իրեն հատուկ գույնը, ձայնը, պե՞տք է ունենա։

Օրինակ՝ մեծն վարպետ, նկարիչների արքա Բեհզադի մի նկարը դիտարկենք։ Մի մարդասպանության նկար էի տեսել մի անգամ, իմ վիճակին էլ համապատասխանող հրաշալի բան։ Գահի համար մի անգութ պայքարում սպանված մի իրանցի արքայազնի գրադարանից ելած, Հերաթի ոճով իննսունամյա մի կատարյալ գրքի՝ Խոսրովի և Շիրինի պատմությունը պատմող էջերը տեսա։ Խոսրովի և Շիրինի պատմության վերջը գիտեք, ոչ թե Ֆիրդուսիի, այլ Նիզամիի պատմածը։ Երկու սիրահար ինչպիսի արկածներից և փոթորիկներից հետո են ամուսնանում, բայց Խոսրովը նախկին կնոջից երեխա է ունենում, Շիրուեն սատանայի պես է լինում և նրանց հանգիստ չի թողնում։ Այս արքայազնը հոր գահին է աչք դնում և նրա երիտասարդ կնոջ՝ Շիրինի վրա։ Նիզամին Շիրուեի համար գրում է. «Բերանից առյուծի պես գարշահոտ էր փչում»։ Նա կարողանում է հորը պատանդ վերցնել և նստել նրա գահին։ Մի գիշեր մտնում է հոր ու Շիրինի ննջարանը, մթան մեջ շոշափելով՝ կարողանում է նրանց գտնել և հորը դաշունահարում է։ Հայրը մահանում է, արյունը մինչև առավոտ հոսում է ու կողքին հանգիստ քնած գեղեցկուհի Շիրինի վրա թափվում։ Մեծ վարպետ Բեհզադի նկարն այս պատմության հետ մեկտեղ մարդուն վախ է ներշնչում՝ գիշերվա խավարում քնից արթնանալով՝ մութ սենյակում շարժվող օտար մարդու գոյության ասրսափը։ Պատկերացրեք, որ այդ մարդը մի ձեռքում դաշույն է պահում, իսկ մյուսով փաթաթվում է ձեր կոկորդին։ Սենյակի բարակ պատերը, պատուհանները և շրջանակների զարդարանքները, սեղմվող կոկորդից դուրս պրծած խեղդվող ձայների գույնի մեջ կարմիր գորգի նախշերը, և մարդասպանը ձեզ սպանելիս մերկ ու զզվելի ոտքով անխղճորեն տրորում է ձեր հիանալի վերմակը, անհավատալի նրբությամբ ու հաճույքով գործված դեղին և մանուշակագույն ծաղիկները. մի կողմից տեսնում եք նկարի գեղեցկությունը, մյուս կողմից այն հիշեցնում է, թե որքան գեղեցիկ է սենյակը, որտեղ մահանում եք, որքան գեղեցիկ է այն աշխարհը, որը լքում եք։ Նկարի և աշխարհի գեղեցկության անտարբերությունը ձեր մահվան հանդեպ, մահանալիս, անգամ ձեր կնոջ կողքին մենակ լինելը՝ նկարին նայելիս ձեր միտքն եկող առաջին բանն են լինում։ «Բեհզադինն է»,― ասել էր քսան տարի առաջ ինձ հետ գիրքը նայող մի ծեր վարպետ, ու ձեռքերը դողում էին։ Դեմքը ոչ թե մոմի լույսից, այլ նկարը տեսնելու հաճույքից էր լուսավորվել։ «Այնքան է Բեհզադինը, որ անգամ ստորագրության կարիք չկա»։

Բեհզադն էլ գիտեր դա, այդ պատճառով ստորագրությունն անգամ նկարի մի գաղտնի անկյունում չէր նշել։ Ըստ ծեր վարպետի՝ Բեհզադի այս ոճում ամոթ ու ձանձրույթ կար։ Իրական տաղանդն ու վարպետությունը և՛ անառիկ մի հրաշք պատկերելը, և՛ այդ հրաշքի մեջ նկարչի էությունն ի հայտ բերող ոչ մի հետք չթողնելն է։ Խեղճ զոհիս մահվան սարսափով, սովորական ու կոպիտ ոճով սպանեցի։ Իմ ստեղծագործությունից մնաց այն, որ ինձ մատնող ցանկացած անձնական հետք պարզելու համար գիշերներն այստեղ գալով՝ ավելի շատ եմ սկսում մտածել ոճային խնդիրների մասին։ Այն, ինչ կոչում են ոճ, միայն անձնական հետք թողնելու համար առիթ հանդիսացող սխալ է։ Եթե անգամ թափվող ձյան լույսը չլիներ, կգտնեի այս վայրը։ Սա այն հրդեհի տեղն է, ուր քսանհինգ տարվա եղբորս սպանեցի։ Ձյունը մաքրել էր բոլոր այն հետքերը, որ կարող էին իմ ստորագրությունը լինել։ Դա ապացուցում է, որ Աստված էլ ոճի և ստորագրության հարցում համամիտ է իմ և Բեհզադի հետ։ Չորս գիշեր առաջ, ինչպես այդ անխելքն էր ասում, եթե առանց նկատելու աններելի մեղք գործեինք գրքում նախշազարդումներ անելիս, Աստված մեզ՝ նկարիչներիս այսպիսի սեր չէր ցուցաբերի։

Այդ գիշեր, երբ Զարիֆ էֆենդիի հետ մտանք այդ այրվող վայրը, դեռ ձյուն չէր գալիս։ Հեռվից արձագանքող շների հաչոցներն էինք լսում։ «Ինչո՞ւ եկանք այստեղ։ Այս ժամին ինձ այստեղ ի՞նչ ես ցույց տալու»,― հարցնում էր խեղճը։ «Քիչ այն կողմ մի ջրհոր կա, այնտեղից էլ տասներկու քայլ այն կողմ տարիներ առաջ փող եմ թաքցրել հողի տակ։ Եթե իմ պատմածները ոչ մեկին չասես, ես էլ, Էնիշթե էֆենդին էլ քեզ կուրախացնենք»,― ասացի ես։

«Ուրեմն ընդունում ես, որ ի սկզբանե գիտեիր, թե ինչ ես անում...»,― ուրախ ասաց նա։

«Այո՛»,― ակամա ստեցի ես։

«Ձեր արած նկարը մեծ մեղք է, գիտե՞ս,― միամտորեն ասաց նա։― Վիրավորանք. նման բան ոչ ոք չի համարձակվել անել, անհավատություն։ Ձեր տառապանքները, ցավերը, երբեք չեն դադարելու։ Ինձ էլ հանցակից դարձրիք»։

Այդ խոսքերը լսելիս սարսափով հասկանում էի, որ շատ մարդ էր նրան հավատալու։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև այդ խոսքերն այնպիսի ուժ, այնպիսի ձգողություն ունեին, որ մարդ ակամա տպավորվում է, ուզում է, որ այդ ամենը ուրիշ մարդկանց վերաբերյալ լինի։ Պատվիրած գրքի գաղտնիության և տված գումարի պատճառով Էնիշթե էֆենդու մասին նման բամբասանքներ շատ էին լինում։ Բացի այդ, գլխավոր վարպետ Օսմանն էլ էր ատում նրան։ Գրիչ եղբորս զրպարտանքի մասին իմանալով անգամ՝ կարծում էի, որ խորամանկորեն փորձել է ծածկել բոլոր ճշմարտությունները։ Որքանո՞վ էր անկեղծ։

Նրան ստիպեցի կրկնել այն պնդումները, որ մեզ իրար էին կապում։ Խոսքը երկարացրեց։ Կարծես մեր աշակերտության տարիների պես վարպետ Օսմանի ծեծից մեզ պաշտպանելու համար փորձում էր իմ մեղքը թաքցնել։ Այդ ժամանակ հավատում էի նրա անկեղծությանը։ Նա աշակերտության տարիներին էլ աչքերը լայն բացում էր, բայց այդ ժամանակ աչքերը դեռ անընդհատ գրելու պատճառով փոքրացած չէին։ Բայց նրան չէի ուզում սիրել, որովհետև պատրաստ էր ամեն բան պատմել ուրիշներին։

«Տե՛ս,― ասացի ես՝ զղջալով։― Մենք գրքեր ենք գրում, լուսանցքներ զարդանախշում, չափում, էջերը գունավոր ոսկով փայլուն զարդարում, ամենագեղեցիկ նկարներն անում, պահարաններ, տուփեր զարդարում։ Տարիներ է՝ սա ենք անում։ Սա մեր գործն է։ Մեզ նկարներ են պատվիրում, այս շրջանակի մեջ մի նավ, մի եղնիկ, մի սուլթան դիր, թող այսպիսի թռչուններ, այսպիսի մարդիկ լինեն, այս պատմական ժողովը այսպես թող մնա, ինչպես ասում են, այնպես էլ անում ենք։ Տես, այս անգամ Էնիշթե էֆենդին ասաց՝ «ինչպիսի գիծ ուզում եմ, գծի՛ր այստեղ»։ Երեք օր ձիու նկարը հասկանալու համար հին, մեծ վարպետների պես հարյուր անգամ ձի նկարեցի։ Ձեռքս վարժեցնելու համար Սամարղանդի կոշտ թղթի վրա գծած մի քանի ձի հանեցի, ցույց տվեցի նրան։ Հետաքրքրվելով՝ վերցրեց թուղթը և լուսնի խունացած լույսի տակ աչքերին մոտեցնելով՝ սկսեց նայել սև-սպիտակ ձիերին։

«Շիրազի, Հերաթի հին վարպետներ»,― ասացի ես։

«Աստծու ցանկացած և տեսած իրական ձիու նկար անելու համար, ասում են, նկարիչը պետք է հիսուն տարի անընդհատ ձի նկարի, և բացի այդ, ասում են, որ ամենագեղեցիկ ձիու նկարը մթության մեջ նկարելիս է ստացվում։ Որովհետև հիսուն տարվա ընթացքում իսկական նկարիչն այնքան է աշխատում, որ կուրանում է, և ձեռքը նկարած ձիու ուրվագծերն անգիր է անում»։

Մանկությունից ի վեր տեսածս նրա անմեղ հայացքը իմ նկարած ձիերին էր գամվել։

«Մեզ պատվիրում են, մենք էլ ամենագաղտնի, ամենաանհասանելի ձիուն փորձում ենք հին վարպետների պես նկարել, այդքան բան։ Իրենց պատվիրածի համար մեզնից պատասխանատվություն պահանջելը սխալ է»։

«Չգիտեմ, սա ճի՞շտ է,― ասաց նա։― Մենք էլ մեր պատասխանատվությունը, մեր կամքն ունենք։ Ես Ալլահից բացի ոչ ոքից չեմ վախենում։ Նա էլ մեզ խելք է տվել, որ կարողանանք լավն ու վատը տարբերել»։

Տեղին պատասխան էր։

«Աստված ամեն բան տեսնում է, ամեն բան գիտի...,― արաբերեն ասացի ես։― Նաև կհասկանա, որ դու, ես այս գործն առանց իմանալու ենք արել։ Էնիշթե էֆենդիի համար ո՞ւմ ես բողոքելու։ Հավատո՞ւմ ես, որ այս գործը մեր սուլթանի կամքով է կատարվում»։

Լռեց։

Մտածեցի, իսկապես այդքան հիմա՞ր էր, թե՞ Աստծու վախից կորցրել էր սառնասրտությունը և հիմարություններ էր դուրս տալիս։ Կանգնեցինք ջրհորի մոտ։ Մթության մեջ մի պահ կարծես տեսա նրա աչքերը, հասկացա, որ վախենում է։ Խղճացի նրան։

Արդեն ուշ էր վերադարձի համար։ Ալլահին մի անգամ էլ աղոթեցի, որ ապացուցի, որ դիմացինս ոչ միայն անխելք վախկոտ է, այլև խայտառակ։

― Այստեղից տասներկու քայլ հաշվելով՝ փորելու ես,― ասացի ես։

― Հետո ի՞նչ եք անելու։

― Կասեմ Էնիշթե էֆենդուն՝ նկարները կայրի։ Ուրիշ ի՞նչ կարող ենք անել։ Եթե լսեն, որ էրզրումցի Նուսրեթ հոջայի համայնքում այդպիսի խոսք կա, ոչ մեզ կենդանի կթողնեն, ոչ էլ արվեստանոցը կմնա։ Նրանցից որևէ մեկին ճանաչո՞ւմ ես։ Այս գումարն այժմ ընդունիր, որ հասկանանք, որ մեզ նրանց չես մատնելու։

― Փողն ինչի՞ մեջ է։

― Թթվի հին ամանում յոթանասուն հազար հատ վենետիկյան ոսկի կա։

Վենետիկյան դուքաները հասկացա, բայց թթվի ամանն ինչո՞ւ էր միտքս եկել։ Այնքան հիմար բան էր, որ հավաստի թվաց։

Այսպիսով, մի անգամ էլ հասկացա, որ Աստված ինձ հետ է, որովհետև ամեն տարի ավելի շատ փողի ետևից ընկնող դպրոցական ընկերս արդեն հաճույքով սկսել էր տասներկու քայլ հաշվել դեպի այն տեղը, որը ցույց էի տվել։ Այդ պահին մտքումս երկու բան կար։ Հողի տակ վենետիկյան ոսկի-մոսկի չկար։ Եթե փող չկարողանամ տալ, այս ստոր հիմարը մեզ կվերացնի։ Մի պահ ցանկացա փաթաթվել այդ հիմարին, համբուրել, ինչպես անում էի աշակերտության տարիներին, բայց տարիները մեզ այնքա՜ն էին հեռացրել իրարից։ Մտածում էի, թե ինչպես է հողը փորելու։ Եղունգներո՞վ։ Այս ամենի մասին մտածելը, եթե, իհարկե, դա կարելի է մտածել համարել, մի ակնթարթի պես արագ անցավ։ Ջրհորի կողքին ընկած քարը անհանգստությամբ երկու ձեռքով վերցրի։ Երբ նա դեռ յոթերորդ-ութերորդ քայլն էր գցում, մոտեցա և ամբողջ ուժով հարվածեցի ծոծրակին։ Քարն այնպիսի արագությամբ և ուժով իջավ գլխին, որ մի պահ ինձ թվաց, թե իմ գլխին եմ հարված ստացել, անգամ խղճացի նրան։ Բայց իմ արածի մասին մտածելու փոխարեն ուզում էի սկսածս գործը հնարավորինս շուտ ավարտել։ Որովհետև այնպես սկսեց թպրտալ գետնին, որ մարդ ուզած-չուզած անհանգստանում էր։

Նրան ջրհորի մեջ նետելուց հետո կարողացա մտածել, որ իմ արածը նկարչի նրբությանն ընդհանրապես չէր համապատասխանում և կոպիտ էր։

Ես Քարայի փեսա Էնիշթե էֆենդին եմ, բայց ուրիշներն ինձ պարզապես Փեսա են ասում։ Մի ժամանակ Քարայի մայրն ուզում էր, որ նա ինձ այդպես կոչի, հետո բոլորը սկսեցին ինձ այդպես անվանել։ Դա սկսվեց Քարայի՝ մեր տուն գնալ-գալիս՝ երեսուն տարի առաջ, այն բանից հետո, երբ տեղափոխվեցինք Աքսարայի ետևի շագանակենիների ու լորենիների ստվերում թաղված մութ ու խոնավ փողոցի տունը։ Դա մինչև այս տուն տեղափոխվելն էր։ Երբ ամռանը Մահմուդ փաշայի հետ գնում էի ճանապարհորդության, աշնանը Ստամբուլ վերադառնալիս տեսնում էի, որ Քարան և մայրը մեր տանն են։ Նրա լուսահոգի մայրն իմ լուսահոգի կնոջ քույրն էր։ Երբեմն էլ ձմռան երեկոներին տուն վերադառնալիս տեսնում էի, որ նրա մայրն ու կինս փաթաթվել են իրար, արցունքոտ աչքերով միմյանց խնդիրներից են խոսում։ Հայրը երկու փոքր ու հեռու մեդրեսեներում էր դաս տվել, բայց ոչ մի տեղ երկար չէր մնացել։ Նյարդային մարդ էր ու շատ էր խմում։ Քարան այդ ժամանակ վեց տարեկան էր, երբ մայրն արտասվում էր, ինքն էլ էր արտասվում, լռելիս՝ լռում։ Ինձ՝ փեսային, վախով էր նայում։ Հիմա գոհ եմ նրան իմ առջև որպես վճռական, հասուն և հարգալից զարմիկ տեսնելու համար։ Իմ հանդեպ ցուցաբերած հարգանքը, ձեռք համբուրելիս՝ ուշադրությունը, նվեր բերած մոնղոլական թանաքամանը տալիս «միայն կարմիր թանաքի համար է» ասելը, իմ առջև ծնկներն ուշադրությամբ միմյանց միացրած, հավաք նստելը, այս ամենն ինձ կրկին հիշեցնում էին, որ նա ոչ միայն խելացի, հասուն մարդ է, այլև ինձ հիշեցնում է, որ ես այն ծեր մարդն եմ, որ միշտ ուզել էի լինել։ Նա հորն էր նման, ում մեկ-երկու անգամ եմ տեսել, բարձրահասակ, նիհար, ձեռքերի մի քիչ նյարդային շարժումներով, բայց դա նրան սազում էր։ Ձեռքերը ծնկներին դնելը, երբ ես կարևոր բան էի ասում, «հասկանում եմ, հարգանքով լսում եմ» ասող հայացքով իմ աչքերի մեջ ոգևորությամբ նայելը և իմ խոսքերի ռիթմին համապատասխան գլուխը շարժելը տեղին էին։ Այս տարիքում գիտեմ, որ իսկական հարգանքը ոչ թե սրտից է գալիս, այլ փոքրիկ կանոններից և գլուխ խոնարհելուց։ Մայրը որդու համար մեր տանն ապագա էր տեսնում, այդ պատճառով նրան հաճախ էր բերում այստեղ։ Այդ տարիներին նրա սերը գրքի հանդեպ մեզ ավելի մտերմացրեց, և ինչպես ընտանիքս էր ասում, նա դարձավ իմ աշակերտը։ Նրան պատմում էի Շիրազի նկարիչների մասին, ովքեր նկարի ամենավերևում նուրբ գիծ են գծում և այդպիսով Շիրազում նոր ոճ են ստեղծել։ Նրան պատմում էի, որ մինչ բոլորը Լեյլայի սիրուց խենթացած Մեջնունին նկարում են անապատներում տառապելիս, մեծ վարպետ Բեհզադը կարողացել է նրան միայնակ պատկերել ճաշ եփող, փչելով ուտելիքը հովացնող, վրանների արանքով քայլող կանանց բազմության մեջ։ Նրան ասում էի, թե որքան ծիծաղելի է, որ Նիզամիի բանաստեղծությունը չկարդացած նկարիչները Խոսրովի՝ կեսգիշերին Շիրինին լճում մերկ լողանալիս տեսնելու նկարում սիրահարների ձիերը և հագուստները իրենց ուզած ներկերով են ներկում։ Եթե այնքան անտարբեր են, որ բանաստեղծությունն ուշադրությամբ չեն կարդում, ուրեմն ձեռքը վրձին են առել միայն փող վաստակելու համար։ Հիմա ուրախությամբ տեսնում եմ, որ Քարան այլ հիմնական գիտելիքներ էլ է ձեռք բերել։ Եթե նկարչության և արվեստի մեջ հիսաթափվել չես ուզում, ուրեմն մի՛ դարձրու քո մասնագիտությունը։ Որքան էլ ընդունակություններ և տաղանդ ունենաս, փող և իշխանություն այլ տեղ փնտրիր, որպեսզի ընդունակությանդ և տաղանդիդ դիմաց ոչինչ չստանալով՝ արվեստից չխռովես։ Պատմեց, որ Ստամբուլի և ծայրամասերի փաշաների ու հարուստների համար գրքեր գրելու պատճառով մեկ առ մեկ ճանաչում է Թավրիզի վարպետ նկարիչներին և ծաղկողներին, և որ նրանք աղքատ են ու հուսահատ։ Ոչ միայն Թավրիզում, Մեշհեդում, Հալեպում շատ նկարիչներ աղքատության և անտարբերության պատճառով թողել են նկարելը ու սկսել են ֆրանսիացի ճանապարհորդներին զվարճացնող տարօրինակ բաներ և բաց տեսարաններով նկարներ անել։ Ասել էր, որ Շահ Աբբասի՝ Թավրիզի հաշտության պայմանագրի ժամանակ մեր սուլթանին նվիրած գրքի թերթերը հնացել են և սկսել են որպես այլ գիր օգտագործվել։ Հնդիկ սուլթան Էքբերը նոր մեծ գրքի համար սկսել է գումարներ վճարել այդ պատճառով Թավրիզի և Քազվինի ամենափայլուն նկարիչները գործը թողնելով՝ վազել են նրա պալատ։

Այս ամենն ինձ պատմելիս երբեմն էլ խոսքին այլ հետաքրքրիր պատմություններ էր խառնում, օրինակ՝ մի հավատացյալ մուսուլմանի զվարճալի պատմությունը կամ էլ սեֆեվիդների՝ ի նշան հաշտության ուզբեկներին պատանդ հանձնած հիմար արքայազնի՝ երեք օրվա մեջ սպանվելու հետ կապված իրարանցումն էր նկարագրում և ժպտում ինձ։ Բայց աչքերին ընկած ստվերից հասկանում եմ, որ երկուսիս էլ վախեցնող այդ դժվար խնդիրը դեռ չի փակվել։

Մեր տուն մտնող-դուրս եկող, մեր մասին պատմվածները լսող, թեկուզ հեռվից մեզնից տեղյակ ցանկացած երիտասարդ տղամարդու պես Քարան էլ, իհարկե, իմ միակ և գեղեցիկ աղջկան՝ Շեքուրեին էր սիրահարվել։ Գեղեցկուհի դստերս այդ ժամանակ բոլորը, շատերն՝ առանց տեսնելու, սիրահարված էին, այդ պատճառով դա ինձ վտանգավոր չէր թվում։ Բայց Քարայի սերը տուն մտնող-ելնող, տանն ընդունելություն ու սեր տեսնող, ինչպես և Շեքուրեին տեսնելու հնարավորություն ունեցող երիտասարդի սեր էր, որ մատնված էր դժբախտության։ Հույս ունեի, որ կկարողանա սերն իր մեջ թաղել, բայց չկարողացավ, և ներսի ուժեղ հրդեհն ուղիղ իմ դստերն ուղղելով՝ սխալ քայլ արեց։ Այդ պատճառով մեր տան դռները փակվեցին նրա առաջ։ Կարծում եմ՝ Քարան գիտի, որ նրա՝ Ստամբուլից հեռանալուց երեք տարի անց՝ ամենագեղեցիկ տարիքում, դուստրս ամուսնացավ մի հեծյալ զինվորի հետ, այս անլուրջ ռազմիկից դուստրս երկու տղա ունեցավ, ինչից հետո նա գնաց պատերազմ և այլևս չվերադարձավ, ու որ չորս տարի է՝ ոչ ոք նրանից լուր չունի։ Այսպիսի բամբասանքները և լուրերը Ստամբուլում արագ են տարածվում, ու մեր միջև եղած լռության պահերին նրա հայացքից հասկանում էի, որ ամեն ինչ վաղուց գիտի։ Անգամ այս պահին գրակալի վրա բաց դրված «Քիթաբուր Ռուհ»-ին նայելիս ականջ է դնում տանը քայլող երեխաների ձայներին, որովհետև հասկանում է, որ երկու տարի է՝ դուստրս երկու երեխաների հետ հայրական տանն է ապրում։ Քարայի բացակայության ժամանակ կառուցածս այս նոր տան մասին ոչինչ չխոսեցինք։ Մեծ հավանականությամբ՝ որոշել է հարստության և հարգանքի տեր դառնալ, այդ պատճառով նման երիտասարդին հարիր չէ այսպիսի թեմաներից խոսելը։ Բայց տուն մտնելուն պես աստիճանների մոտ ասացի, որ երկրորդ հարկն ավելի չոր է, որ երկրորդ հարկում նստելը ոսկորներիս ցավերի դեմ ավելի լավ է։ Երկրորդ հարկ ասելիս տարօրինակ ամոթի զգացում ունեցա, բայց ուզում եմ իմանաք, որ ինձնից ավելի քիչ հարստություն ունեցող մարդիկ, փոքրիկ հողակտոր ունեցող պարզ զինվորականներն անգամ շուտով կկարողանան երկհարկանի տուն կառուցել։ Մենք մի սենյակում նստեցինք, որը ես ձմռանը որպես արվեստանոց եմ օգտագործում։ Հասկացա, որ Քարան զգում է, որ ներքևի սենյակը Շեքուրեին է պատկանում։ Անմիջապես անցա նրան Ստամբուլ կանչելու համար Թավրիզ ուղարկածս նամակի բուն թեմային։

― Ես էլ եմ գիրք պատրաստում հիմա, ինչպես դու ես արել Թավրիզի ծաղկողների և նկարիչների հետ,― ասացի ես։― Իմ պատվիրատուն մեր աշխարհի տիրակալ սուլթանն է։ Քանի որ գիրքը գաղտնի է, սուլթանն ինձ համար գանձապահից գաղտնի գումար է առանձնացրել։ Սուլթանի արվեստանոցի նկարիչների հետ մեկ առ մեկ պայմանավորվեցի։ Նրանցից ոմանց պատվիրում եմ շուն նկարել, ոմանց՝ ծառ, ոմանց՝ լուսանցքի զարդարանքներ և հորիզոնի ամպեր, ոմանց՝ ձիեր։ Ուզում եմ, որ այն, ինչ նկարում են, վենետիկյան վարպետների նկարների պես մեր սուլթանի ամբողջ աշխարհը ներկայացնի։ Բայց սրանք վենետիկցիների պես, ինձ չեն պատկանում, իհարկե, ներքին հանգստության և մեր սուլթանի աշխարհի ուրախությունների և վախերի նկարներն են լինելու։ Եթե փող եմ նկարում, այն պատճառով է, որ ուզում եմ ստորացնել, իսկ սատանա և մահ պատկերել եմ, որովհետև վախենում ենք։ Չգիտեմ, թե բամբասողներն ինչ են ասում։ Ուզում եմ, որ ծառերի անմահությունը, ձիերի հոգնածությունը, շների անամոթությունը մեր սուլթանին և նրա աշխարհը ներկայացնեն։ Ուզել եմ, որ Լեյլեք, Զեյթին, Զարիֆ և Քելեբեք կեղծանուններով նկարիչներս էլ ըստ իրենց ցանկության թեմա ընտրեն։ Ամենասառը, ամենատխուր ձմեռային երեկոներին անգամ իմ սուլթանի նկարիչներից մեկը գրքի համար նկարած մի բան ցույց տալու համար գաղտնի ինձ մոտ եկավ։ Չեմ ասի, թե ինչ նկարներ էինք նկարում, հիմա չեմ կարող ասել։ Ոչ թե նրա համար, որ քեզնից թաքցնում եմ, այլ որովհետև ես էլ չգիտեմ, թե նկարի մասին կոնկրետ ինչ եմ պատմելու, բայց գիտեմ, թե դրանք ինչպիսի նկարներ պետք է լինեն։

Իմ նամակը գրելուց չորս ամիս անց Քարայի՝ Ստամբուլ գալու մասին մեր հին տան փողոցի վարսավիրից լսեցի և նրան մեր տուն կանչեցի։ Գիտեի, որ իմ պատմության մեջ մեզ մեկս մյուսիս կապող տառապանքի և երջանկության խոստում կա։

― Ամեն նկար մի պատմություն է պատմում,― ասացի ես։― Մեր կարդացած գիրքը գեղեցկացնելու համար նկարիչը պատմության ամենագեղեցիկ տեսարանն է պատկերում։ Սիրահարների առաջին հանդիպումը, հերոս Ռոստամի՝ հրեշ դևի գլուխը կտրելը, սեփական որդուն օտար կարծելով՝ նրան սպանած Ռոստամի տառապանքը, սիրուց գլուխը կորցրած Մեջնունի՝ ամայի և վայրի բնության գրկում առյուծների, վագրերի, եղնիկների, բորենիների հետ թափառելը, Ալեքսանդրի՝ պատերազմ գնալուց առաջ թռչուններից ապագան իմանալու համար անտառում սեփական անտառակտցարի՝ արծվի կողմից հոշոտվելը տեսնելու տառապանքը... Այս պատմությունները կարդալիս մեր հոգնած աչքերը նկարներին նայելով հանգստանում են։ Եթե պատմության մեջ մի պահ մեր միտքը և երևակայությունը դժվարանում է, նկարն անմիջապես հասնում է օգնության։ Նկարի միջոցով պատմությունը ծաղկում է։ Ոչ ոք չի կարող մտածել մի նկար, որը պատմություն չունի։

― Կարծում էի, թե չի կարող,― զղջալով ասացի ես։― Բայց դա հնարավոր է։ Երկու տարի առաջ որպես մեր սուլթանի դեսպան մի անգամ էլ էի Վենետիկ գնացել։ Միշտ նայում էի իտալացի վարպետների արած դիմանկարներին։ Առանց իմանալու, թե նկարները որ պատմության հատվածներից են, բայց փորձելով հասկանալ և գուշակել պատմությունը։ Մի օր պալատում պատից կախված մի նկար տեսա, զարմացած մնացի։ Ասես ինչ-որ մեկի, ինձ նման մեկի նկարը լիներ։ Մի անհավատի, իհարկե, ոչ մեզնման։ Բայց նրան նայելիս զգում էի, որ նման ենք։ Միևնույն ժամանակ՝ ինձ ընդհանրապես նման չէր։ Անոսկր, կլոր դեմք, այտոսկրեր ընդհանրապես չուներ, բացի այդ, իմ գեղեցիկ ծնոտին նման չէր նրա ծնոտը։ Ինձ ընդհանրապես նման չէր, բայց կարծես իմ նկարը լիներ։ Ինձ իր պալատը ցույց տված վենետիկցի բեյից իմացա, որ այդ նկարը նրա ընկերոջ՝ իր պես ազնվական մի պարոնի նկար է։ Իր կյանքում որքան կարևոր բան կա, ամբողջը պատկերել էր այդ նկարում։ Ետևի թաց պատուհանից երևացող հողամասը, գյուղը և գույները իրար էին խառնվել և իսկական անտառի տեսք ստացել։ Առջևի սեղանը, ժամացույցը, գրքերը, ժամանակը, խնդիրները, կյանքը, քարտեզը, կողմնացույցը, տուփերը, որոնց մեջ ոսկե դրամներ էին, մանր իրեր, շատ այլ նկարներում տեսած և զգացած անհասկանալի բաներ... Ջինի, սատանայի ստվերը և հոր կողքին երազային նման գեղեցկուհի դուստրը։ Ո՞ր պատմությունը զարդարելու և ամբողջացնելու համար էր արվել այդ նկարը։ Նկարին նայելիս հասկանում էի, որ այդ նկարի պատմությունը հենց ինքն է։ Ոչ թե պատմության ստվերը, նկարն ինքնին արժեք էր։ Ինձ ապշեցրած այդ նկարը երբեք չկարողացա մոռանալ։ Պալատից դուրս եկա, վերադարձա այն տունը, որտեղ հյուրընկալվել էի։ Ես էլ էի ուզում այդպես նկարել։ Ոչ, ոչ թե ես, այլ մեր սուլթանը պետք է այդպես պատկերվի։ Նա պետք է իր ունեցած արժանիքներով, իր աշխարհը ցույց տվող և շրջապատող ամեն ինչով պատկերվի։ Մտածեցի, որ այդ գաղափարով կարելի է գիրք պատկերազարդել։ Վենետիկյան պարոնի այդ նկարը իտալացի վարպետն այնքան գեղեցիկ էր արել, որ անմիջապես հասկանում էիր, թե ում նկարն է։ Եթե այդ մարդուն երբեք չես տեսել և բազմության մեջ պետք լինի նրան գտնել, հազարավոր մարդկանցից այդ նկարի շնորհիվ կգտնես։ Իտալացի վարպետները մարդկանց իրարից տարբերում են ոչ թե ըստ հագուստների կամ նշանների, այլ կարողացել են գտնել մարդկանց ըստ դեմքի ձևի տարբերելու նկարչական տեխնիկան և տաղանդը։ Դա է այն, ինչ կոչում են դիմանկար։ Եթե մի անգամ դեմքդ այդպես նկարել են, արդեն ոչ ոք չի մոռանա քեզ։ Եթե անգամ հեռվում ես, նկարիդ մի անգամ նայողն այնպես կզգա, ասես նրա կողքին ես։ Անգամ քեզ կյանքիդ օրոք չտեսած մարդիկ մահիցդ հետո նկարիդ նայելիս կզգան, ասես ուղիղ քո աչքերի մեջ են նայում։

Երկար լռեցինք։ Փողոց նայող և ներքևի հատվածում կողպված փոքրիկ պատուհանի՝ մեղրամոմե կտորով ծածկված հատվածից ներս ընկնող լույսն իր հետ բերում էր դրսի սարսռեցնող ցրտի գույնը։

― Մի նկարիչ ունեի,ասացի ես,― մեր սուլթանի այս գաղտնի գրքի համար մյուս նկարիչների պես թաքուն ինձ մոտ էր գալիս, մինչև առավոտ աշխատում էինք։ Ամենալավ գրիչներից մեկն էր։ Խեղճ Զարիֆ էֆենդին մի գիշեր այստեղից դուրս եկավ և տուն չվերադարձավ։ Վախենում եմ, որ իմ վարպետ գրչին սպանած լինեն։

― Սպանե՞լ են,ասաց Քարան։

Այս Քարան բարձրահասակ էր, նիհար և մի քիչ սարսափելի տեսք ուներ։ Քայլում էի նրանց կողմը, երբ պապս ասաց «սպանել են» և ինձ տեսավ։

― Ի՞նչ ես անում այստեղ։

Սակայն այնպես էր նայում, որ առանց ամաչելու գնացի նստեցի նրա ծնկներին, բայց նա ինձ անմիջապես իջեցրեց։

― Համբուրիր Քարայի ձեռքը,ասաց նա։

Համբուրեցի։ Հոտ չուներ։

― Շատ լավն է,― ասաց Քարան և համբուրեց այտերս։― Առյուծի նման է լինելու, երբ մեծանա։

― Օրհանն է, վեց տարեկան է։ Մեծ եղբայր ունի՝ Շևքեթը, յոթ տարեկան է։ Շատ համառն է։

― Գնացի Աքսարայի փողոց,― ասաց Քարան։― Ցուրտ էր, ամենուր ձյուն էր ու սառույց, բայց կարծես ոչինչ չէր փոխվել։

― Ամեն ինչ փոխվել է, փչացել է,― ասաց պապս։― Շատ է փոխվել։

Հետո նայեց ինձ։

― Եղբայրդ որտե՞ղ է։

― Ուսուցչի մոտ։

― Դո՞ւ ինչու ես այստեղ։

― Ուսուցիչս ասաց՝ ապրես, կարող ես գնալ։

― Մենա՞կ ես եկել,― ասաց պապս։― Քեզ պետք է եղբայրդ բերի։

Հետո Քարային ասաց.

― Շաբաթը երկու անգամ Ղուրանի դասերից հետո կազմարար ընկերոջս մոտ են գնում որպես աշակերտ, կազմարարություն են սովորում։

― Պապիկիդ պես նկարել սիրո՞ւմ ես,― ասաց Քարան։

Ես լռեցի։

― Լավ,― ասաց պապս։― Դե, գնա տեսնենք։

Վառարանից եկող ջերմությունն այնքան հաճելի էր, որ նրանցից չէի ուզում հեռանալ։ Մի պահ շնչեցի ներկի ու խեժի հոտը։ Սուրճի հոտ էլ էր գալիս։

― Այլ ձևով նկարելը այլ ձևով տեսնե՞լ է նշանակում,― ասաց պապս։― Խեղճ գրչին այդ պատճառով սպանեցին։ Բացի այդ, նա հին ոճով էր գրում։ Չգիտեմ՝ իսկապես սպանել են, թե չէ, անհայտ կորած է։ Մեր սուլթանի համար գլխավոր նկարիչ Օսման վարպետի հրամանով նրանք «Սուրնամե» են պատկերազարդում։ Բոլորն իրենց տներում են աշխատում։ Վարպետ Օսմանն արվեստանոցում է։ Նախևառաջ ուզում եմ, որ գնաս ու քո աչքով տեսնես։ Վախենում եմ, որ վիճել են և իրար սպանել։ Տարիներ առաջ գլխավոր նկարիչ Օսմանը նրանց կեղծանուններ է տվել. Քելեբեք, Զեյթին, Լեյլեք... Կգնաս, նրանց իրենց տներում կտեսնես...

Աստիճաններով իջնելու փոխարեն ետ եկա։ Այն սենյակից, ուր պատի պահարան կար և Հայրիյեն գիշերը քնում էր, ձայն եկավ, գնացի այնտեղ։ Ներսում ոչ թե Հայրիյեն էր, այլ մայրս։ Ինձ տեսնելով՝ ամաչեց։ Մարմնի կեսը պահարանի մեջ էր։

― Որտե՞ղ էիր,― ասաց նա։

Բայց գիտեր, թե որտեղ էի։ Պահարանի մեջ անցք կար, այնտեղից պապիկի արվեստանոցը, դուռը բաց լինելու դեպքում՝ միջանցքը, միջանցքի մյուս կողմում՝ պապիկիս ննջարանի ներսը երևում է, իհարկե, եթե այդ դուռն էլ է բաց լինում։

― Պապիկի մոտ էի,ասացի ես։― Մայրի՛կ, ի՞նչ ես անում այստեղ։

― Քեզ չասացի՞, որ հյուր ունենք, այնտեղ չպետք է գնաս։

Բղավում էր, բայց բարձր չէ, որովհետև չէր ուզում հյուրը լսի։

― Ի՞նչ էին անում,― հետո մեղմ ձայնով հարցրեց նա։

― Նստել էին, բայց չէին ներկում։ Պապիկս պատմում էր, հյուրը՝ լսում։

― Ինչպե՞ս էր նստած։

Միանգամից նստեցի և ցույց տվեցի հյուրի նստելու ձևը։

― Տես, մայրի՛կ, ես հիմա շատ լուրջ մարդ եմ, հիմա հոնքերս կիտած՝ պապիկիս եմ լսում և մևլիթ լսողի պես գլուխս լրջորեն օրորում եմ։

― Ներքև իջիր,― ասաց մայրս։― Հայրիյեին կանչիր հենց հիմա։

Նստեց, սկսեց իր առջև դրած գրատախտակին մի փոքրիկ թղթի վրա գրել։

― Մայրի՛կ, ի՞նչ ես գրում։

― Չասացի՞՝ շուտ իջիր ներքև, Հայրիյեին կանչիր։

Գնացի խոհանոց։ Եղբայրս եկել էր։ Հայրիյեն նրան հյուրի համար պատրաստված փլավից մի աման լցրեց։

― Դավաճա՛ն,― ասաց եղբայրս։― Ինձ ուսուցչի մոտ թողեցիր-գնացիր։ Ամբողջ գործը ես արեցի։ Մատներս կապտել են։

― Հայրիյե՛, մայրիկս կանչում է։

― Սպասիր՝ հացս ուտեմ, քեզ ծեծելու եմ,― ասաց եղբայրս։― Քո ծուլության, դավաճանության համար պատասխան ես տալու։

Հայրիյեի դուրս գալուն պես եղբայրս, առանց փլավը մինչև վերջ ուտելու, հարձակվեց վրաս։

Ես չփախա, ձեռքս բռնեց, սկսեց ծալել։

― Մի՛ արա, Շևքե՛թ, մի՛ արա, ցավում է։

― էլի գործդ կթողնես կգնա՞ս։

― Ոչ։

― Երդվիր։

― Երդվում եմ։

― Ղուրանով երդվիր։

― Ղուրանով եմ երդվում։

Բայց չթողեց։ Ինձ մոտեցրեց սինուն, նստեցրեց։ Մի կողմից փլավ էր ուտում, մյուս կողմից էլ ձեռքս էր ծալում, որովհետև շատ ուժեղ էր ինձնից։

― Եղբորդ մի՛ տանջիր, անխիղճ,― ասաց Հայրիյեն։ Գլուխը ծածկել էր, դուրս էր գալիս փողոց։― Թող նրան։

― Դու մի՛ խառնվիր, գերի՛ աղջիկ,― ասաց եղբայրս։ Թևս ավելի էր ցավեցնում։― Ո՞ւր ես գնում։

― Կիտրոն գնելու,― ասաց Հայրիյեն։

― Սուտասան,― ասաց եղբայրս,― պահարանում լիքը կիտրոն կա։

Քանի որ թևը թուլացրեց, կարողացա ազատվել, ոտքով հարվածեցի, մի մոմակալ առա ձեռքս, բայց նա ցատկեց ու նստեց վրաս։ Խփեց մոմակալին, սինին շուռ եկավ։

― Դուք փորձանք եք,― ասաց մայրս։ Որպեսզի հյուրը չլսի, չէր բղավում։

Ինչպե՞ս էր կարողացել առանց Քարայի աչքին երևալու միջանցքով անցնել և աստիճաններով իջնել ներքև։ Մեզ բաժանեց։

― Դուք մարդուն խայտառակ կանեք, լակոտներ։

― Օրհանն այսօր սուտ է ասել,― ասաց Շևքեթը։― Ամբողջ գործը վրաս գցելով՝ ինձ ուսուցչի մոտ թողեց, փախավ։

― Լռիր,― ասաց մայրս, ապտակեց նրան։

Թույլ էր խփել, եղբայրս էլ չարտասվեց։

― Ես հայրիկիս եմ ուզում,― ասաց նա։― Երբ վերադառնա, ետ՝ Հասան հորեղբոր մոտ ենք գնալու։

― Լռիր,― ասաց մայրս։

Այնքան էր զայրացել, որ Շևքեթին թևից բռնելով, քարշ տալով՝ տարավ դեպի միջանցքի անկյունը։ Ես էլ նրանց ետևից գնացի։ Մայրս դուռը բացեց, ինձ էլ տեսնելով՝ ասաց.

― Երկուսդ էլ ներս անցեք։

― Բայց մայրի՛կ, ես ոչինչ չեմ արել,― ասացի ես, բայց ներս մտա։

Մայրս դուռը փակեց մեր ետևից։ Ներսում շատ մութ չէր. նռենուն նայող փակ պատուհանների արանքից ներս թույլ լույս էր ընկել, բայց ես վախեցա։

― Մայրի՛կ, դուռը բաց, մրսում եմ,― ասացի ես։

― Մի՛ լացիր, վախկոտ,― ասաց Շևքեթը։― Հիմա կբացի։

Մայրս դուռը բացեց։

― Մինչև հյուրի գնալը խելոք կմնա՞ք,― ասաց նա։― Լավ, ուրեմն մինչև Քարայի գնալը խոհանոցի վառարանի մոտ եք նստելու, վերև չեք բարձրանալու։

― Այնտեղ կձանձրանանք,― ասաց Շևքեթը։― Հայրիյեն ո՞ւր է գնացել։

― Ամեն ինչին խառնվում ես,― ասաց մայրս։

Ախոռից ձիու վրնջոց լսեցինք։ Հետո նորից։ Պապիս ձին չէր, Քարայինն էր։ Կարծես կիրակի էր կամ կրոնական տոնի առավոտն էր սկսվել, մի պահ ուրախ ալիք անցավ մեր միջով։ Մայրս ժպտաց, կարծես ցանկանալով, որ մենք էլ ժպտանք։ երկու քայլ անելով՝ ախոռի այս կողմի դուռը բացեց։

― Դըըրրսսս,― ձայն տվեց նա՝ ներս նայելով։

Շրջվեց, մեզ տանելով Հայրիյեի յուղահոտ, առնետներով լի խոհանոցը՝ նստեցրեց։

― Հանկարծ մինչև հյուրի գնալը դուրս չգաք։ Կռիվ էլ չանեք, որ ոչ ոք չմտածի, թե երես առած, անկարգ երեխաներ եք։

― Մայրիկ,― ասացի ես մինչև նա դուռը կփակեր։― Մայրի՛կ, մի բան ասեմ, պապիկիս խեղճ գրչին սպանել են։

Երբ առաջին անգամ տեսա Շեքուրեի երեխային, հասկացա, թե տարիներ շարունակ նրա դեմքի որ հատվածն եմ սխալ հիշել։ Օրհանի դեմքի պես Շեքուրեի դեմքն էլ էր նուրբ, իսկ ծնոտն իմ հիշածից ավելի երկար էր։ Այդ պատճառով իմ սիրելիի բերանը, իհարկե, պետք է որ ավելի փոքրիկ ու նեղ լիներ, քան ես տարիներ շարունակ մտածում էի։ Տարիներ շարունակ քաղաքից քաղաք թափառելիս իմ երազներում Շեքուրեի բերանն ավելի երկար եմ պատկերացրել, շրթունքներն՝ ավելի սեղմ, բայց խոշոր ու փայլող բալի պես ավելի հաստ և անդիմադրելի էի պատկերացնում։ Եթե իտալացի վարպետների ոճով Շեքուրեի նկարներից ունենայի, տասներկու տարվա ճանապարհորդության կեսին սիրելիիս դեմքը մոռանալու պատճառով ինձ պանդուխտի պես չէի զգա։ Որովհետև եթե ձեր սրտում ապրում է սիրելիի դիմանկարը, աշխարհը դեռ ձեր տունն է։ Շեքուրեի որդուն տեսնել, նրա հետ խոսել և նրա դեմքին մոտիկից նայել, համբուրելն իմ մեջ դժբախտություն բերող մարդկանց, մարդասպաններին, մեղսագործներին հատուկ անհանգստություն առաջացրեց։ Ներսիցս մի ձայն ասում էր. «Դե, հիմա գնա՛, Շեքուրեին տես»։

Մի պահ մտածեցի՝ առանց փեսայիս որևէ բան ասելու՝ տեղիցս վեր կենամ, մեծ սենյակ տանող բոլոր դռները, հաշվել էի՝ հինգն էին, մեկ առ մեկ բացեմ, մինչև Շեքուրեին կգտնեմ։ Բայց քանի որ մտքովս անցածներն անժամանակ և անմտածված ասել էի, սիրելիիցս տասներկու տարի հեռու մնացի։

Լուռ ու մտածկոտ սպասում էի և նայելով բարձերին, որոնց վրա ով գիտի՝ Շեքուրեն քանի անգամ է նստել, իրերին, որոնց դիպել է, լսում էի փեսայիս։

Պատմում էր սուլթանի այս գիրքը մինչև Հիջրեթի առաջին տարեդարձն ավարտելու մասին։ Մեր աշխարհի պահապան սուլթանը օրացույցի առաջին տարում ուզում էր ցույց տալ, որ ինքն ու իր պետությունը կարողանում են օգտագործել ֆրանսիացիների ոճը։ Քանի որ սուլթանը բացի այդ նաև սուրնամե էր պատվիրել, նկարիչները շատ զբաղված էին։ Այդ պատճառով հրամայել էր, որ տնից դուրս չգան, ոչ թե արվեստանոցի բազմամարդության մեջ, այլ իրենց տներում աշխատեն։ Իհարկե, նաև գիտեր, որ նրանք գաղտնի գալիս են փեսայիս մոտ։

― Գլխավոր նկարիչ Օսման վարպետին կտեսնես,― ասաց փեսաս։― Սսում են՝ կուրացել է, ծերացել է. իմ կարծիքով և՛ կույր է, և՛ ծեր։

Չնայած նրան, որ փեսաս վարպետ նկարիչ չէր, իրականում ուս նրա աշխատանքը չէր, այն, որ նա սուլթանի թույլտվությամբ և խրախուսանքով գիրք է պատրաստելու և ուսումնասիրելու, իհարկե, ծեր վարպետ նկարիչ Օսմանի և իր հարաբերությունների համար լավ կլիներ։

Մանկությունս հիշելով՝ ուշադրությունս կենտրոնացրի տան իրերի վրա։ Հատակին գցած՝ Քուլայից բերված կապույտ գորգը, պղնձե կուժը, սուրճի մատուցարանը և պղնձե ամանը, սուրճի գավաթները, որոնց մասին լուսահոգի մորաքույրս տասներկու տարի առաջ քանի անգամ հպարտությամբ ասել էր, որ Չինաստանով, Պորտուգալիայով են եկել։ Այս իրերը, ինչպես օրինակ՝ անկյունում դրված սադափով զարդարված գրակալի փոքրիկ դարակը, կարմիր մետաքսե բարձը, որի փափկությունը հիշելով հպվում էի նրան, Աքսարայի տնից էին մնացել, ուր Շեքուրեի հետ իմ մանկությունն էր անցել, և այդ տան երջանկության ու նկարչության օրերի փայլից դեռ ինչ-որ բաներ էին կրում իրենց մեջ։ Երջանկություն և նկար։ Կցանկանայի, որ իմ սիրելի ընթերցողները, ովքեր իմ պատմությանն ու իմ ճակատագրին ուշադրություն են դարձնելու, այն հիշեն որպես իմ աշխարհի սկզբնական կետը։ Մի ժամանակ այստեղ գրքերի, գրիչների և նկարների հետ երջանիկ էի։ Հետո սիրահարվեցի և վտարվեցի այս դրախտից։ Սիրո գաղթի ճանապարհներին շատ եմ մտածել այն մասին, որ երիտասարդ տարիքումս կյանքի և աշխարհի հանդեպ իմ լավատեսության համար Շեքուրեի հանդեպ սիրուն եմ պարտական։ Երեխայական պարզությամբ, քանի որ կասկած չունեի, որ սիրուս պատասխանը գտնելու եմ, ծայրահեղ լավատես էի և աշխարհին էլ լավատեսորեն վերաբերվելը ճիշտ էի համարում։ Գրքերն այդ ժամանակ սիրեցի փեսայիս՝ ինձ խորհուրդ տված գրքերի, դպրոցում սովորածների, նկարների և նկարելը ընդունելու միջոցով։ Իմ կրթության արևոտ և ուրախ առաջին ու ամենահարուստ կեսի համար Շեքուրեի հանդեպ տածած սիրուն էի պարտական, բայց նաև նրա համար եմ պարտական, որ ոչնչացնող մութ գիտելիքներիցս էլ կարողացա հրաժարվել։ Սառը գիշերներում տան սենյակներում վառարանի հանգող կրակի հետ մեկտեղ վերանալու ցանկությունը, սեր անելուց հետո իմ երազներում կողքիս կնոջն ամուր սեղմված՝ անտակ անդունդն ընկնելու երազներ տեսնելը և «ոչ մի բանի պետք չեմ» միտքը Շեքուրեից ինձ որպես ժառանգություն են մնացել։

― Գիտեի՞ր, որ մահից հետո,― ավելի ուշ ասաց փեսաս,― մեր հոգիներն այս աշխարհում իրենց անկողիններում մուշ-մուշ քնողների հոգիներին են կարողանում միանալ։

― Չգիտեի։

― Մահից հետո երկար ճամփորդություն կա, այդ պատճառով մահից չեմ վախենում։ Վախենում եմ, որ առանց մեր սուլթանի գիրքն ավարտելու կմեռնեմ։

Մի կողմից՝ փեսայիս ավելի ուժեղ, ավելի խելամիտ և առողջ էի համարում, իսկ մյուս կողմից՝ տասներկու տարի առաջ իր դստեր հետ ամուսնությունը խոչընդոտած մարդու մասին մտածելիս միտքս շեղվում էր իմ գնած հագուստի թանկությանը, ախոռի ձիուն, որն արծաթե պայտեր և ասեղնագործված թամբ ուներ։

Ասացի, որ նկարիչներից ինչ իմանամ, կհայտնեմ նրան։ Ձեռքը համբուրեցի, աստիճաններով իջա, դուրս եկա բակ, զգացի ձյան սառնությունը և հիշեցի, որ ես ոչ երեխա եմ, ոչ էլ ծեր մարդ։ Աշխարհն ուրախությամբ զգում էի իմ մաշկի վրա։ Ախոռի դուռը փակելիս քամի անցավ։ Սիջանցքից դեպի բակը գնալիս ձիս, որի սանձը բռնել էի, ինձ հետ սարսռ