Դևեր, Մասն առաջին

I

Ձեռնարկելով մինչ այդ ոչնչով աչքի չընկած մեր քաղաքում ոչ վաղուց կատարված և այդչափ տարօրինակ դեպքերի նկարագրումը, իմ անհմտության բերումով, հարկադրված եմ սկսել փոքր-ինչ հեռվից, հենց տաղանդավոր և մեծահարգ Ստեպան Տրոֆիմովիչ Վերխովենսկու մասին կենսագրական որոշ մանրամասերից։ Թող որ այս մանրամասերը սոսկ ներածական ծառայեն առաջարկվող ժամանակագրությանը, իսկ բուն պատմությունը, որ մտադիր եմ նկարագրել, դեռևս առջևում է։

Ուղղակի կասեմ. Ստեպան Տրոֆիմովիչը մեր միջև մշտապես խաղում էր որոշակիորեն առանձնահատուկ և, այսպես ասած, քաղաքացիական դեր ու անասելի սիրում էր այդ դերը՝ նույնիսկ այնպես, որ ինձ թվում է, առանց դրա ապրել չէր կարող։ Չէ թե հավասարեցնում եմ նրան թատրոնի դերասանի. Աստված մի արասցե, առավել ևս, որ ինքս եմ հարգում նրան։ Ամբողջ խնդիրն այստեղ կարող է լինել սովորության բան, կամ ավելի լավ է ասել՝ քաղաքացիական մի սիրուն կեցվածքի մասին փոքր հասակից անընդմեջ ու վսեմ, հաճելի երազանք։ Օրինակ, նա չափազանց սիրում էր «հալածյալի» և, այսպես ասած, «աքսորյալի» իր վիճակը։ Այս երկու բառն ունեն յուրահատուկ դասական փայլ, ինչ նրան հրապուրել էր մեկընդմիշտ, և հետագայում աստիճանաբար բարձրացնելով նրան սեփական կարծիքի մեջ՝ այդքան երկար տարիների ընթացքում վերջապես հասցրել էր ինքնասիրության համար բավական բարձր ու դուրեկան մի պատվանդանի։ Անցյալ հարյուրամյակի անգլիական երգիծական մի վեպում ոմն Գուլիվեր՝ վերադառնալով լիլիպուտների երկրից, ուր մարդիկ ընդամենը երկու վերշոկ հասակ ունեին, այն աստիճան էր ընտելացել նրանց մեջ իրեն հսկա համարելուն, որ քայլելով Լոնդոնի փողոցներում՝ ակամա բղավում էր անցորդների և կառքերի վրա, որ իր առաջից թեքվեն և զգուշանան, որպեսզի հանկարծ չտրորի նրանց՝ երևակայելով, թե ինքը դեռևս հսկա է, իսկ մյուսները՝ փոքրամարմին։ Այդ պատճառով նրա վրա ծիծաղում էին ու նախատում, իսկ կոշտուկոպիտ կառապանները նույնիսկ մտրակով շրմփացնում էին հսկային, բայց արդարացի՞ է արդյոք։ Ի՞նչ չի անի սովորությունը։ Սովորությունը նույնին էր հանգեցրել նաև Ստեպան Տրոֆիմովիչին, սակայն էլ ավելի անմեղ ու անվնաս կերպով, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, քանի որ սքանչելիագույն մարդ էր։

Ես նույնիսկ այնպես եմ մտածում, որ վերջում նրան բոլորն ու ամենուրեք մոռացել էին, բայց ոչ մի կերպ ասել չի լինի, թե նախկինում ևս ամենևին չգիտեին։ Անառարկելի է, որ նա նույնպես որոշ ժամանակ պատկանել է մեր անցած սերնդի փառաբանված գործիչների նշանավոր փաղանգին և մի ժամանակ էլ,― ի դեպ, լոկ մի փոքր ժամանակահատված,― նրա անունն այն օրերի շտապող շատ մարդիկ արտասանել են համարյա թե Չաադաևի, Բելինսկու, Գրանովսկու և այն ժամանակ արտասահմանում նոր-նոր սկսող Գերցենի անունների կողքին։ Բայց Ատեպան Տրոֆիմովիչի գործունեությունն ավարտվեց համարյա հենց սկսված պահից, այսպես ասած, «առկա հանգամանքների հողմից»։ Եվ ի՞նչ։ Ոչ միայն «հողմ», այլ նույնիսկ «հանգամանքներ» էլ հետո չհայտնվեցին, համենայն դեպս՝ այս պարագային։ Միայն նոր, օրերս իմացա, ի մեծագույն զարմանս, բայց արդեն կատարյալ հավաստիությամբ, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ապրել է մեր մեջ, մեր նահանգում, ոչ միայն ոչ որպես աքսորյալ, ինչպես ընդունված էր կարծել մեզանում, այլ նույնիսկ և ոչ մի հսկողության տակ երբեք չէր եղել։ Սրանից հետո էլ ի՜նչ ասես սեփական երևակայության ուժին։ Իր ամբողջ կյանքի ընթացքում նա անկեղծորեն հավատում էր, որ իրենից երկյուղում են որոշ ոլորտներում, որ իր քայլերն անընդմեջ հայտնի են ու հաշվված և որ վերջին քսան տարում երեք անգամ փոփոխված նահանգապետներից յուրաքանչյուրը՝ գալով նահանգը կառավարելու, նրա մասին ինչ-ինչ հատուկ և հոգսաշատ միտք է բերել իր հետ արդեն, ներշնչված վերևից ու ամենից առաջ, նահանգն իրեն հանձնելիս։ Այն ժամանակ մեկնումեկը եթե հավատացներ ազնվագույն Ստեպան Տրոֆիմովիչին անառարկելի ապացույցներով, որ ինքն ամենևին ոչինչ չունի երկյուղելու, նա անպայման կվիրավորվեր։ Այնինչ, չէ որ նա շատ խելացի և շատ շնորհալի մարդ էր, նույնիսկ, այսպես ասած, գիտության մարդ, թեև, ի դեպ, գիտության մեջ... Է՜, մի խոսքով գիտության մեջ այնքան էլ բան չէր արել և կարծեմ թե, ամենևին ոչինչ։ Սակայն չէ որ մեզ մոտ՝ Ռուսիայում, դա համատարած երևույթ է։

Նա վերադարձել էր արտասահմանից և որպես դասախոս փայլել համալսարանի ամբիոնին, արդեն քառասնական թվականների ամենավերջում։ Եվ հասցրել էր միայն մի քանի դասախոսություն կարդալ, կարծեմ, արաբացիների մասին, հասցրել էր նույնպես փայլուն դիսերտացիա պաշտպանել գերմանական փոքր Գանաու քաղաքի քաղաքացիական և հանզայական առաջացող նշանակության մասին, 1413 և 1428 թվականների միջև ընկած ժամանակաշրջանում, դրա հետ մեկտեղ և այն առանձնահատուկ ու անհստակ պատճառների մասին, թե ինչու այդ նշանակությունն ամենևին չկայացավ։ Այդ դիսերտացիան ճարպկորեն ու ցավագին խայթեց այն ժամանակվա սլավոնապաշտներին և միանգամից դրեց նրան բազմաքանակ ու կատաղած թշնամիների արանքում։ Հետագայում, ի դեպ, ամբիոնն արդեն կորցնելուց հետո, նա (այսպես ասած, ի հատուցումն ու՝ որ ցույց տա, թե ում են կորցրել նրանք) Դիկենսից թարգմանություններ անող և Ժորժ Սանդ քարոզող ամենամսյա առաջադեմ մի ամսագրում հասցրեց տպագրել խորագույն մի հետազոտության սկիզբը, կարծեմ այս-այս դարաշրջանում ինչ-ինչ ասպետների բարոյական անսովոր վեհանձնության պատճառների մասին, կամ դրա նման մի բան։ Համենայն դեպս, արծարծվում էր ինչ-որ վերին ու արտակարգ ազնիվ միտք։ Ասում էին հետագայում, թե հետազոտության շարունակությունը հապշտապ արգելվել է և որ առաջադեմ ամսագիրը նույնիսկ տուժել է առաջին կեսը տպագրելու համար։ Շատ էլ կարող է պատահել, որովհետև այն ժամանակ ի՞նչ չէր լինում։ Սակայն տվյալ դեպքում ավելի հավանական է, որ ոչինչ չէր եղել և որ հեղինակն ինքն էր ծուլացել ավարտել հետազոտությունը։ Իսկ արաբացիների մասին դասախոսությունները նա դադարեցրեց, որովհետև ինչ-որ եղանակով մեկի ձեռքն էր ընկել (ակներևաբար, նրա հետադեմ ախոյաններից) մեկ ուրիշին ուղղված նամակը՝ ինչ-որ «հանգամանքների» շարադրանքով, ի հետևանք ինչի ինչ-որ մեկը նրանից ինչ-ինչ բացատրություններ էր պահանջել։ Չգիտեմ, ճիշտ է արդյոք, բայց պնդում էին նաև, որ հենց այդ նույն ժամանակ Պետերբուրգում հետևել-բռնել էին վիթխարի, հակաբնական և հակապետական տասներեք հոգուց բաղկացած մի միություն, որը քիչ էր մնացել սասաներ կառույցը։ Ասում էին, որ իբր նրանք խմբվել էին թարգմանելու իրեն իսկ՝ Ֆուրյեին։ Կարծես դիտավորյալ, հենց նույն ժամանակ Մոսկվայում բռնել էին նաև Ստեպան Տրոֆիմովիչի պոեմը՝ գրված դրանից դեռևս վեցը տարի առաջ, Բեռլինում, վաղ ջահելության շրջանում, և որը ձեռքից ձեռք էր անցել ձեռագիր վիճակում երկու սիրողների և մի ուսանողի միջև։ Այդ պոեմը հիմա նաև իմ դարակում է դրված, ես դա ստացել եմ ոչ ուշ, քան անցյալ տարի, Ստեպան Տրոֆիմովիչից, միանգամայն վերջերս իր իսկ ձեռքով արտագրած, նրա մակագրությամբ և կարմիր սեկե հոյակապ կազմով։ Ի դեպ, պոեզիայից և նույնիսկ որոշ տաղանդից զուրկ գործ չէ, տարօրինակ, բայց այն ժամանակ (այսինքն, ավելի ճիշտ, երեսնական թվականներին) նման եղանակով հաճախ էին գրոտում։ Իսկ սյուժեն պատմել դժվարանում եմ, քանզի, ճշմարիտն ասած, ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինչ-որ այլաբանություն է՝ քնարական-դրամատիկ ձևով և հիշեցնում է «Ֆաուստի» երկրորդ մասը։ Բեմը բացվում է կանանց խմբերգով, հետո տղամարդկանց խմբերգն է, ապա՝ ինչ-ինչ ուժերի, ամենից վերջում խմբերգն է հոգիների, որոնք դեռևս չեն ապրել, բայց ովքեր շատ կուզեին ապրել։ Բոլոր այդ խմբերը երգում են շատ անորոշ մի բանի մասին, առավելապես՝ ինչ-որ մեկի նզովքի, սակայն բարձրագույն հումորի երանգով։ Սակայն բեմը հանկարծակի փոխվում է, և վրա է հասնում ինչ-որ «Կյանքի տոնախմբություն», որտեղ երգում են նույնիսկ միջատները, հայտնվում է կրիան՝ լատինական ինչ-որ նվիրական բառերով, և նույնիսկ, եթե հիշում եմ, ինչ-որ բան երգեց միներալը, այսինքն՝ բոլորովին անշունչ առարկա։ Իսկ ընդհանրապես, բոլորը երգում են անընդմեջ, եթե խոսում էլ են, ապա անորոշ կռվշտում, բայցև դարձյալ վերին նշանակության երանգով։ Վերջապես, բեմը նորից է փոխվում, ու երևում է վայրի մի տեղ, ուր ժայռերի մեջ թափառում է մի երիտասարդ, որը պոկոտում ու ծծում է ինչ-որ խոտեր, և վհուկի հարցին, թե ինչո՞ւ է ծծում այդ խոտերը, պատասխան է տալիս, թե իր ներսում կենսահորդություն զգալով՝ մոռացում է փնտրում ու գտնում է դա խոտերի հյութի մեջ, բայց որ իր գլխավոր ցանկությունը՝ խելքը շուտուփույթ թռցնելն է (թերևս, ավելորդ մի ցանկություն)։ Հետո հանկարծ, սևաթույր ձիով բեմ է արշավում աննկարագրելի գեղեցկության տեր մի պատանի, ու նրա հետևից՝ բոլոր ժողովուրղների ահավոր բազմությունը։ Պատանին իրենով ներկայացնում է մահը, իսկ բոլոր ժողովուրդները մահվան են ծարավի։ Եվ վերջապես, արդեն ամենավերջին տեսարանում հայտնվում է Բաբելոնի աշտարակը, և ինչ-որ ատլետներ ի վերջո կառուցում֊ավարտում են շինությունը՝ նոր հուսո երգն ասելով, և երբ արդեն կառուցում են մինչև կատարը, ապա ենթադրենք թե Օլիմպոսի տիրակալը փախչում է ծաղրական տեսքով, ու գլխի ընկած մարդկությունը, տիրանալով այդ վայրին, տեղնուտեղը նոր կյանք է սկսում՝ իրերի խորքը նոր թափանցմամբ։ Եվ ահա, հենց այս պոեմն էլ այն ժամանակ վտանգավոր էին համարել։ Անցյալ տարի ես առաջարկում էի Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ պոեմը տպագրել, մեր ժամանակներում դրա լիակատար անվնասության համար, սակայն նա մերժեց առաջարկությունն ակնհայտ դժգոհությամբ։ Լիակատար անվնասության մասին կարծիքը նրան դուր չէր եկել, և ես անգամ դրան եմ վերագրում ամբողջ երկու ամիս շարունակվող որոշ սառնությունն իմ հանդեպ։ Իսկ հետո՞։ Հանկարծակի, համարյա հենց այն ժամանակ, երբ առաջարկում էի տպագրել այստեղ, մեր պոեմը տպագրեցին այնտեղ, այսինքն՝ արտասահմանում, հեղափոխական ժողովածուներից մեկում, միանգամայն առանց Ստեպան Տրոֆիմովիչի գիտության։ Սկզբում նա վախեցած էր, իրեն գցեց նահանգապետի մոտ և ազնվագույն, արդարացնող նամակ գրեց Պետերբուրգ, երկու անգամ կարդաց ինձ, բայց չուղարկեց, չիմանալով ում հասցեգրել։ Միով բանիվ, հուզմունքի մեջ էր ամբողջ մի ամիս, բայց ես համոզված եմ, որ սրտի խորհրդավոր գաղտնարաններում արտակարգ շոյված էր։ Համարյա թե քնում էր ժողովածուի՝ իրեն հասած օրինակի հետ, իսկ ցերեկը թաքցնում ներքնակի տակ և նույնիսկ թույլ չէր տալիս աղախնին՝ շտկել անկողինը, ու թեև ամեն օր ինչ-որ հեռագրի էր սպասում ինչ-որ տեղից, բայց վերևից էր նայում։ Ոչ մի հեռագիր չեկավ։ Այդ ժամանակ էլ նա հաշտվեց ինձ հետ, ինչ վկայում է նրա խաղաղ ու անհիշաչար սրտի չափազանց բարությունը։

II

Ես չեմ էլ հաստատում, թե նա ամենևին չի տուժել ոչ մի կերպ։ Սոսկ լիովին համոզվել եմ հիմա, որ նա կարող էր իր արաբացիների մասին շարունակել, որքան կամենար, միայն հարկավոր բացատրությունները տալով։ Բայց այն ժամանակ նա ինքնաժխտվեց և առանձնահատուկ շտապողականությամբ սկսեց մեկընդմիշտ հավատացնել իրեն, որ իր կարիերան խորտակված է ամբողջ կյանքում՝ «հանգամանքների հողմով»։ Իսկ եթե ամբողջ ճշմարտությունն ասենք, ապա կարիերայի փոփոխման պատճառը Վարվառա Պետրովնա Ստավրոգինայի՝ գեներալ-լեյտենանտի կնոջ ու երևելի հարուստի դեռևս նախկինում արված և կրկնված շատ նրբանկատ առաջարկությունն էր՝ ստանձնել նրա միակ որդու դաստիարակումը և մտավոր ամբողջ զարգացումը, որպես բարձրագույն մանկավարժ և բարեկամ, էլ չասած արդեն փայլուն վարձատրության մասին։ Այդ առաջարկությունն առաջին անգամ նրան արվել էր դեռևս Բեռլինում, հենց նույն այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ ամուրիացել էր։ Նրա առաջին կինը թեթևամիտ մի աղջիկ էր մեր նահանգից, ում հետ ամուսնացել էր իր ամենավաղ և ամենախոհեմ երիտասարդության շրջանում ու այդ, ի դեպ, գրավիչ կնոջ հետ կրել ահագին վիշտ, կնոջը պահելու միջոցների սակավության, դրան ավելացրած այլ, մասամբ արդեն նրբաբնույթ պատճառներով։ Կինը վախճանվել էր Փարիզում՝ վերջին երեք տարում նրանից բաժանված ու նրան թողնելով հնգամյա որդուն՝ «անդրանիկ, բերկրալի ու դեռևս չմթագնված սիրո պտուղը», ինչպես մի անգամ իմ ներկայությամբ, թռավ տրտմած Ստեպան Տրոֆիմովիչի բերանից։ Փոքրիկին հենց սկզբից տեղափոխեցին Ռուսաստան, ուր նա ամբողջ ժամանակ դաստիարակվում էր հեռավոր ինչ-ինչ ազգականուհիների ձեռքի տակ, երկրի խորքում, ինչ-որ տեղ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը մերժեց Վարվառա Պետրովնայի՝ այն ժամանակվա առաջարկը և նույնիսկ տարին չլրացած, նորից շտապ ամուսնացավ՝ բեռլինաբնակ չխոսկան մի գերմանուհու հետ և գլխավորը՝ առանց որևէ հատուկ անհրաժեշտության։ Սակայն, բացի դրանից, դաստիարակի տեղից հրաժարվելու այլ պատճառներ էլ կային․ նրան գայթակղեց անմոռաց մի պրոֆեսորի՝ այն ժամանակ թնդացող փառքն ու նա, իր հերթին, թռավ ամբիոն, որին պատրաստվում էր՝ արծվի իր թևերը ևս փորձելու համար։ Եվ ահա հիմա, խանձված թևերով, բնականաբար, հիշեց առաջարկը, որ նախկինում էլ էր տատանում նրա որոշումը։ Իսկ երկրորդ կնոջ հանկարծակի մահը, որը մի տարի էլ չապրեց նրա հետ, ամեն ինչ վերջնականորեն դասավորեց։ Ուղղակի ասեմ, ամեն ինչ լուծվեց նրա հանդեպ Վարվառա Պետրովնայի բոցավառ կարեկցանքով և թանկագին, այսպես ասած, դասական բարեկամությամբ, եթե կարելի է այդպես արտահայտվել բարեկամության մասին։ Նա նետվեց այդ բարեկամության գիրկը, և բանն ամրացավ ավելի քան քսան տարով։ Ես օգտագործեցի «նետվեց գիրկը» արտահայտությունը, բայց Աստված չանի, մեկնումեկը մտածի ավելորդ ու պարապ որևիցե բան. այդ գիրկը պիտի հասկանալ լոկ ամենաբարձր բարոյական իմաստով։ Ամենամեղմ ու նրբագույն կապ էր միացնում երկու այդչափ հիանալի էակներին առհավետ։ Դաստիարակի տեղն ընդունվել էր նաև այն պատճառով, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչի առաջին կնոջից հետո մնացած շատ փոքր կալվածքը Սկվորնեշնիկիի՝ մեր նահանգում Ստավրո-գինների մերձքաղաքային հոյակապ կալվածքի ճիշտ կողքին էր։ Դրանով միշտ էլ հնարավոր էր, աշխատասենյակի անդորրի մեջ և արդեն չշեղվելով համալսարանական հսկայական պարապմունքներով, իրեն նվիրաբերել գիտական գործին և հայրենական բանասիրությունը հարստացնել խորագույն ուսումնասիրություններով։ Ուսումնասիրություններ չհայտնվեցին, փոխարենը հնարավոր դարձավ մնացած ամբողջ կյանքը, ավելի քան քսան տարի, մնալ կանգնած, այսպես ասած, «մարմնավորված կշտամբանքի պես» հայրենիքի դեմ, ժողովրդական բանաստեղծի արտահայտությամբ.

Սակայն անձը, ում մասին ասել է ժողովրդական բանաստեղծը, գուցեև իրավունք ուներ ամբողջ կյանքում կեցվածք ընդունել այդ իմաստով, եթե կամենար, թեև ձանձրալի բան է դա։ Իսկ մեր Ստեպան Տրոֆիմովիչը, ճշմարիտն ասած, նման անձանց համեմատությամբ սոսկ նմանեցնող էր, ու կանգնելուց էլ հաճախ հոգնում էր ու պառկում կողքի։ Բայց թեև պառկում էր կողքի, կշտամբանքի մարմնավորումը պահպանվում էր նաև պառկած դիրքում, ճշմարտացի պիտի լինել, առավել ևս, որ նահանգում դա էլ էր բավական։ Տեսնեիք հապա նրան մեզ մոտ, ակումբում, երբ նստում էր թուղթ խաղալու։ Նրա ամբողջ տեսքն ասում էր. «Խաղաթղթե՜ր։ Ես նստում եմ ձեզ հետ՝ երալա՜շ խաղալու։ Մի՞թե համատեղելի է դա։ Ո՞վ է պատասխան տալու դրա համար։ Ո՞վ փշրեց իմ գործունեությունը և դարձրեց դա երալաշ։ Է՜, կործանվես դու, Ոուսաստան»,― ու վեհատեսք շպրտում էր փոսիկի հաղթաթուղթը։

Իսկ ճշմարիտն ասած, անչափ սիրում էր թուղթ խաղալ, ինչի համար էլ, վերջին ժամանակներս, հաճախակի և տհաճ բախումներ էր ունենում Վարվառա Պետրովնայի հետ, առավել ևս, որ մշտապես տանուլ էր տալիս։ Բայց այդ մասին՝ հետո։ Նշեմ սոսկ, որ նա նույնիսկ խղճամիտ մարդ էր (այսինքն՝ երբեմն), ուստիև հաճախ էր տրտմում։ Վարվառա Պետրովնայի հետ ամբողջ քսանամյա բարեկամության ընթացքում տարեկան երեքական կամ չորսական անգամ պարբերաբար ընկնում էր, ինչպես մեր մեջ էինք ասում, «քաղաքացիական վշտի», ասել է թե՝ պարզապես սևամաղձության մեջ, սակայն այս բառը դուր էր գալիս մեծարգո Վարվառա Պետրովնային։ Հետագայում, քաղաքացիական վշտից զատ, նա սկսեց ընկնել նաև շամպայնի մեջ, բայց նրբազգաց Վարվառա Պետրովնան ամբողջ կյանքում պահպանում էր նրան բոլոր տափակ հակումներից։ Ասենք, նա կարիքն էլ ուներ դայակի, որովհետև երբեմն իրեն շատ տարօրինակ էր պահում, ամենավերին վշտի կեսին հանկարծ կսկսեր ծիծաղել ամենահասարակ գեղջկական ձևով։ Լինում էին րոպեներ, երբ անգամ ինքն իր մասին սկսում էր արտահայտվել հումորիստական իմաստով։ Սակայն Վարվառա Պետրովնան ոչնչից այնպես չէր վախենում, ինչպես հումորիստական իմաստից։ Դա մի կին-դասական էր, կին-մեկենասուհի, որ գործում էր սոսկ միայն վերին նկատառումներով։ Հիմնավոր էր այդ բարձրադիրք տիկնոջ քսանամյա ազդեցությունն իր խեղճ բարեկամի վրա։ Նրա մասին հարկ է առանձին խոսել, ինչև ես կանեմ։

III

Տարօրինակ բարեկամություններ են լինում․ երկու բարեկամ մեկը մյուսին համարյա հոշոտել են ուզում, ամբողջ կյանքն այդպես ապրում, իսկ բաժանվել չեն կարողանում։ Նույնիսկ ոչ մի կերպ չի կարելի բաժանվել, կամակորություն դրսևորած և կապը խզած բարեկամը հենց առաջինը կհիվանդանա ու թերևս կմեռնի, եթե մահը գա։ Ես հաստատապես գիտեմ, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչը մի քանի անգամ և երբեմն էլ Վարվառա Պետրովնայի հետ ամենամտերմիկ, ակնդեմ զեղումներից հետո, նրա գնալուն պես հանկարծ վեր էր ցատկում բազմոցից և սկսում բռունցքներով խփել պատին։ Կատարվում էր դա առանց նվազագույն այլաբանության, նույնիսկ այնպես, որ մի անգամ պատից ծեփ պոկվեց։ Գուցեև հարցնեն, ինչպե՞ս կարող եմ իմանալ նման նուրբ մանրամաս։ Իսկ ի՞նչ, եթե ինքս եմ ներկա եղել։ Ի՞նչ, եթե Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինքը բազմիցս հեծկլտացել է իմ ուսին՝ իմ առաջ վառ գույներով նկարագրելով իր բոլոր խորագույն գաղտնիքները։ (Եվ ինչե՜ր չի ասել այդ ժամանակ)։ Բայց ահա թե ինչ էր կատարվում համարյա միշտ, այդ հեծկլտոցներից հետո, հաջորդ օրը նա պատրաստ էր արդեն ինքն իրեն խաչ հանել՝ անշնորհակալության համար, հապշտապ ինձ կկանչեր մոտը, կամ ինքը կգար վազեվազ, միայն ազդարարելու համար, որ Վարվառա Պետրովնան «պատվի և նրբազգացության հրեշտակ է, իսկ ինքը միանգամայն հակառակը»։ Նա ոչ միայն գալիս էր ինձ մոտ, այլև բազմիցս այդ ամենը նկարագրում նրան՝ շատ պերճախոս նամակներում և խոստովանում, իր լրիվ ստորագրությամբ, որ ոչ ուշ, քան, ասենք, երեկ ինքը կողմնակի մի անձնավորության պատմել է, որ Վարվառա Պետրովնան պահում է իրեն սնափառությունից, նախանձում է իր ուսյալությանը և տաղանդներին։ Ատում է իրեն և վախենում լոկ արտահայտել ատելությունը բացեիբաց, երկյուղից, որպեսզի ինքը չհեռանա նրանից ու դրանով չվնասի նրա գրական վարկին, որ ի հետևանք դրա, ինքն իրեն ատում է ու վճռել է բռնի մահով մեռնել, իսկ նրանից սպասում է վերջին խոսքին, որն ամեն ինչ կորոշի, և այլն, և այլն, այսպես շարունակ։ Դրանից հետո կարելի է պատկերացնել, թե երբեմն ի՜նչ հիստերիկայի էին հասնում հիսնամյա բոլոր մանկիկներից անմեղագույնի նյարդային պոռթկումները։ Ինքս եմ մի անգամ կարդացել նրա այդօրինակ նամակներից մեկը, նրանց միջև ինչ-որ վիճաբանությունից հետո՝ պատճառով աննշան, բայց կատարմամբ թունալի։ Ես սարսափեցի և աղաչեցի չուղարկել նամակը։

Նրանց միջև տարբերությունը հենց այն էր, որ Վարվառա Պետրովնան երբեք նման նամակ չէր ուղարկի։ Ճիշտ է, Ստեպան Տրոֆիմովիչը գրել սիրում էր խելքից դուրս, նամակներ էր գրում, նույնիսկ նրա հետ նույն տան մեջ ապրելով, իսկ հիստերիկ դեպքերում նաև օրվա մեջ երկու նամակ։ Ես հաստատ գիտեմ, որ նա ամենաուշադիր կերպով կարդում էր այդ նամակները, նույնիսկ օրեկան երկու նամակի դեպքում, կարդալուց հետո էլ դնում հատուկ արկղիկի մեջ՝ նշումներով ու տեսակավորված, բացի դրանից իր սրտի մեջ էլ էր պահում։ Հետո, անպատասխան թողնելով իր բարեկամին ամբողջ օրը, հանդիպում էր նրան, ասես ոչինչ չէր եղել, ասես երեկ ոչնչից ոչինչ չէր կատարվել։ Կամաց-կամաց նա այնպես վարժեցրեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին, որ վերջինս արդեն չէր համարձակվում հիշեցնել երեկվանը, այլ միայն նրա աչքերին էր նայում որոշ ժամանակ։ Կինը ոչինչ չէր մոռանում, իսկ նա մոռանում էր, երբեմն էլ շատ շուտով, և խրախուսված նրա իսկ հանգստությամբ, հաճախ հենց նույն օրը ծիծաղում էր ու իրեն աշակերտավարի պահում շամպայնի գավաթի շուրջ, եթե մտերիմներ էին գալիս։ Ի՜նչ թունալի հայացքով պիտի որ նայեր նրան Վարվառա Պետրովնան այդ րոպեներին, իսկ նա ոչինչ էլ չէր նկատում։ Թերևս մեկ շաբաթ, մեկ ամիս, կամ նույնիսկ մեկ տարի անց, մի որևէ առանձնահատուկ պահի, անակնկալ հիշելով որևէ հատված այդօրինակ նամակից, ապաև ամբողջ նամակը, բոլոր հանգամանքներով հանդերձ, նա հանկարծ այրվում էր ամոթից ու մեկ-մեկ այն աստիճան տանջվում, որ հիվանդանում էր խոլերինայի իր նոպաներով։ Դրա նման առանձնահատուկ նոպաները որոշ դեպքերում նրա նյարդային ցնցումների սովորական հետևանքներն էին և իրենցից ներկայացնում էին որոշ առումով հետաքրքրական արատավորություն նրա մարմնի մեջ։

Հիրավի, Վարվառա Պետրովնան, հավանորեն, բավական հաճախ էր նրան ատում, բայց Ստեպան Տրոֆիմովիչը մի բան միայն չնկատեց նրա մեջ մինչև վերջ, այն, որ կնոջ համար վերջապես դարձել է նրա զավակը, նրա ստեղծածը, նույնիսկ, կարելի է ասել, նրա հորինվածքը, դարձել է նրա մարմնի մասնիկը և որ նա պահում ու վարձատրում է իրեն ոչ միայն «տաղանդների հանդեպ նախանձից»։ Եվ ինչպե՜ս պիտի Վարվառա Պետրովնան վիրավորված լիներ այդպիսի ենթադրություններից։ Վերջինիս մեջ թաքնված էր ինչ-որ անդիմանալի սեր նրա նկատմամբ, շարունակական առավելության, խանդի և արհամարհանքի արանքում։ Նա պաշտպանում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչին փոշու հատիկից անգամ, քսաներկու տարի դայակություն անում, գիշերներ շարունակ չէր քնի հոգսերից, եթե գործը վերաբերեր բանաստեղծի, գիտնականի, քաղաքական գործչի նրա վարկին։ Նա հորինել էր նրան ու իր հորինվածքին առաջինն էլ հավատացել։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինչ-որ երազանքի պես բան էր նրա համար․․․ Բայց դրա փոխարեն նրանից պահանջում էր իսկապես շատ բան, երբեմն նույնիսկ ստրկություն։ Հիշաչար էր անհավանականության աստիճան։ Տեղին է երկու պատմություն անել։

IV

Մի անգամ, դեռևս գյուղացիների ազատագրման առաջին լուրերի հետ, երբ համայն Ռուսիան հանկարծ ցնծաց ու պատրաստվում էր ամբողջովին վերածնվել, ճանապարհի վրա Վարվառա Պետրովնային այցելեց պետերբուրգյան մի բարոն, ամենավերին կապեր ունեցող և գործին շատ մոտ կանգնած մեկը։ Վարվառա Պետրովնան չափից ավելի էր գնահատում այդպիսի այցելությունները, որովհետև ամուսնու մահից հետո բարձրաշխարհիկ հասարակության մեջ նրա կապերը գնալով ավելի ու ավելի էին թուլանում, իսկ վերջում բոլորովին կտրվեցին։ Բարոնը նրա մոտ նստեց մի ժամ ու թեյ խմեց։ Ուրիշ ոչ ոք չկար, բայց Ստեպան Տրոֆիմովիչին Վարվառա Պետրովնան հրավիրել էր ու ներկայացրել։ Բարոնը նրա մասին ինչ-որ բան լսել էր, կամ ձևացնում էր, թե լսել է, սակայն թեյելիս քիչ էր դիմում նրան։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը, հարկավ, չէր կարող սևերես մնալ, ու նրա շարժուձևն էլ էր խիստ նրբավար։ Թեև կարծեմ, բարձր ծագում չուներ, բայց ստացվել էր այնպես, որ շատ փոքր հասակից դաստիարակվել էր երևելի մի տան մեջ, Մոսկվայում, ուրեմնև՝ հարկը պատշաճին։ Ֆրանսերեն էր խոսում փարիզեցու նման։ Այդպիսով, բարոնն առաջին հայացքից պիտի հասկանար, թե ինչ մարդկանցով է շրջապատում իրեն Վարվառա Պետրովնան, թեկուզև նահանգային իր առանձնացածության մեջ։ Այնինչ, այդպես չեղավ։ Երբ բարոնը դրականապես հաստատեց մեծ ռեֆորմի մասին այն ժամանակ նոր-նոր տարածվող առաջին լուրերի կատարյալ հավաստիությունը, Ստեպան Տրոֆիմովիչը հանկարծ չդիմացավ և _ուռա_ բղավեց, նույնիսկ ձեռքով էլ ցնծություն արտահայտող ինչ-որ շարժում արեց։ Բղավեց նա ոչ բարձր, և անգամ նրբահունչ, գուցեև նույնիսկ ցնծությունն էր կանխամտածված, իսկ շարժումը՝ դիտավորյալ սերտած հայելու առաջ՝ թեյելուց կես ժամ առաջ։ Բայց, ըստ երևույթին, մի բան այնպես չէր եղել, այնպես որ բարոնն իրեն թույլ տվեց հազիվ-հազ ժպտալ, թեև տեղնուտեղը արտասավոր նրբավարությամբ մի նախադասություն ագուցեց համայն ռուսաց սրտերի համընդհանուր և պատշաճին խանդաղատանքի մասին՝ մեծ իրադարձության առիթով։ Հետո շուտով մեկնեց և մեկնելիս չմոռացավ Ստեպան Տրոֆիմովիչին էլ պարզել երկու մատը։ Ետ գալով հյուրասենյակ՝ Վարվառա Պետրովնան լուռ մնաց երկու-երեք րոպե իբր ինչ-որ բան փնտրելով սեղանի վրա։ Բայց հանկարծ դարձավ Ստեպան Տրոֆիմովիչին և գույնը գցած, բոցկլտացող աչքերով, շշնջաց ատամների արանքից.

― Ձեր այս արածը երբեք չեմ մոռանա։

Հաջորդ օրը նա հանդիպեց իր բարեկամին, ասես ոչինչ չէր եղել, կատարվածի մասին նա երբեք չէր հիշում։ Սակայն տասներեք տարի անց, ողբերգական մի պահի, վերհիշեց ու կշտամբեց նրան, ու ճիշտ նույնպես գույնը գցեց, ինչպես տասներեք տարի առաջ, երբ առաջին անգամ էր կշտամբել։ Կյանքում միայն երկու անգամ էր նա ասել. «Ձեր այս արածը երբեք չեմ մոռանա»։ Բարոնի հետ կապված դեպքն արդեն երկրորդն էր, բայց առաջին դեպքը նույնպես շատ բնութագրական է, իր հերթին, և կարծեմ, այնքան շատ բան էր նշանակում Ստեպան Տրոֆիմովիչի ճակատագրում, որ վճռեցի դա էլ հիշատակել։

Դա եղել էր հիսունհինգ թվականին, գարնանը, մայիս ամսին, հենց այն բանից հետո, երբ Սկվորեշնիկիում ստացվել էր գեներալ-լեյտենանտ Ստավրոգինի վախճանվելու լուրը՝ թեթևամիտ ծերուկ էր, վախճանվել էր ստամոքսի խանգարումից, Ղրիմ գնալու ճանապարհին, ուր շտապում էր հասնել գործող բանակ՝ նշանակման վայրը։ Վարվառա Պետրովնան այրի մնաց ու կատարյալ սուգ պահեց։ Ճիշտ է, նա չէր կարող շատ վշտանալ, քանզի վերջին չորս տարին միանգամայն բաժան էր ապրում ամուսնուց՝ բնավորությունների անհամատեղելիության պատճառով, և ապրուստադրամ ուղարկում նրան։ (Գեներալ-լեյտենանտն ընդամենը հարյուր հիսուն շունչ և իր ռոճիկն ուներ, բացի դրանից, մեծազարմություն ու կապեր, իսկ ամբողջ հարստությունը և Սկվորեշնիկին պատկանում էին Վարվառա Պետրովնային՝ շատ հարուստ կապալառուի միակ դստերը)։ Այդուհանդերձ, նա ցնցված էր բոթի անսպասելիությամբ և կատարյալ միայնության անցավ։ Իհարկե, Ստեպան Տրոֆիմովիչը նրա մոտ էր լինում անբաժան։

Լիուլի փթթում էր մայիսը, զարմանալի երեկոներ էին լինում։ Ծաղկել էր թխկենին։ Երկու բարեկամներն ամեն երեկո հանդիպում էին այգում, մինչև գիշեր նստում տաղավարում՝ միմյանց առաջ զեղելով զգացմունքներ և մտքեր։ Բանաստեղծական պահեր էին լինում։ Վարվառա Պետրովնան իր ճակատագրի փոփոխության տպավորության տակ խոսում էր սովորականից ավելի։ Նա կարծես փարվել էր իր բարեկամի սրտին, և այդպես շարունակվեց մի քանի երեկո։ Տարօրինակ մի միտք ցոլաց հանկարծ Ստեպան Տրոֆիմովիչի ուղեղում. «Անսփոփ այրին նկատի չունի՞ արդյոք իրեն և սգո տարվա վերջում, արդյոք առաջարկություն չի՞ սպասում իր կողմից»։ Ցինիկ միտք է, բայց չէ որ կառուցվածքի վսեմությունը նույնիսկ երբեմն նպաստում է հակվածությանը ցինիկ մտքերին, բայց արդեն սոսկ զարգացման բազմակողմանիությունից։ Նա սկսեց խորամուխ լինել և գտավ, որ նման է դրան։ Մտքերի մեջ ընկավ․ «Ճիշտ է, վիթխարի ունեցվածք է, բայց...»։ Իրոք, Վարվառա Պետրովնան ամենևին նման չէր գեղեցկուհու, բարձրահասակ, դեղնամաշկ, ոսկրոտ կին էր, չափից ավելի երկարուկ դեմքով՝ ձիական ինչ-որ բան հիշեցնող։ Ավելի ու ավելի էր տատանվում Ստեպան Տրոֆիմովիչը, տանջվում երկմտություններից, նույնիսկ մի երկու անգամ փղձկաց անվճռականությունից (լալիս էր նա բավական հաճախ)։ Իսկ երեկոները, այսինքն՝ տաղավարում, նրա դեմքը մի տեսակ ակամա սկսեց արտահայտել կամակոր ու ծաղրական ինչ-որ բան՝ սեթևեթ ու միաժամանակ գոռոզամիտ։ Դա մի տեսակ ոչ-դիտավորյալ, ակամա է արվում, և նույնիսկ որքան ավելի վեհանձն է մարդը, այնքան ավելի է նկատելի։ Աստված գիտե, թե ինչ կարելի է մտածել այստեղ, բայց ավելի հավանական է, որ Վարվառա Պետրովնայի սրտում նման բան չէր էլ արթնացել, ինչը կարող էր լիովին արդարացնել Ստեպան Տրոֆիմովիչի կասկածները։ Ու չէր էլ փոխի նա իր Ստավրոգինա ազգանունը թեկուզև այդչափ փառավոր ազգանունով։ Գուցեև ընդամենը սոսկ կանացի խաղ կար նրա կողմից, կանացի չգիտակցված պահանջմունքի դրսևորում, այնքան բնական առանձին արտակարգ կնոջական պարագաներին։ Թեև չեմ հաստատում, կնոջ սրտի խորքն անքննելի է նույնիսկ մինչև օրս։ Բայց՝ շարունակեմ։

Պետք է մտածել, որ իր համար նա շուտով կռահել էր բարեկամի դեմքի տարօրինակ արտահայտությունը։ Նա դյուրազգաց էր և դիտողունակ, իսկ Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ երբեմն չափից ավելի միամիտ։ Սակայն երեկոներն ընթանում էին առաջվա պես, և զրույցները նույնչափ բանաստեղծական էին ու հետաքրքիր։ Եվ ահա, մի անգամ, երբ վրա հասավ գիշերը, ամենաաշխույժ և բանաստեղծական զրույցից հետո, նրանք բարեկամաբար հրաժեշտ տվեցին՝ ջերմորեն միմյանց ձեռք սեղմելով կողաշենքի առմուտքի մոտ, ուր բնակվում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչը։ Ամեն ամառ նա տեղափոխվում էր այդ փոքր կողաշենքը՝ կանգնած համարյա այգու մեջ՝ Սկվորեշնիկիի տիրունական տանը կպած։ Նա նոր էր մտել իր սենյակը, հոգսառատ մտորումներով, սիգար էր վերցրել ու չէր հասցրել վառել, հոգնած ու անշարժ կանգնել բաց պատուհանի առաջ՝ նայելով պարզկա լուսնի շուրջ սահող փետրանման, ճերմակ ամպերին, երբ հանկարծ թեթևակի մի շրշյուն ստիպեց նրան ցնցվել ու շրջվել։ Նրա դիմաց նորից կանգնած էր Վարվառա Պետրովնան, ում թողել էր ընդամենը չորս րոպե առաջ։ Նրա դեղին դեմքը համարյա կապտած էր, շրթունքները՝ սեղմված ու ծայրերը թրթռում էին։ Ամբողջ տասը վայրկյան լուռ նայում էր նրա աչքերին հաստատուն, անողոք հայացքով և հանկարծ շուտասելուկով շշնջաց.

― Այս մի բանը ես երբեք չեմ մոռանա։

Երբ արդեն տասը տարի անց, Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինձ էր հայտնում այդ տրտում պատմությունը շշնջաձայն, նախապես փակելով դռները, երդվեց ինձ, որ այնպես քարացավ տեղում այն ժամանակ, որ չլսեց ու չտեսավ, թե ինչպես անհետացավ Վարվառա Պետրովնան։ Քանի որ նա երբեք կատարվածի մասին հետագայում ոչ մի անգամ չակնարկեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին և ամեն ինչ ընթացավ, ասես ոչինչ էլ չէր եղել, ապա ինքն ամբողջ կյանքում հակված էր մտածել, որ այդ ամենը սոսկ տեսլապատրանք էր՝ հիվանդությունից առաջ, առավել ևս, որ հենց այդ գիշեր հիվանդացավ ամբողջ երկու շաբաթով, ինչը, ի դեպ, դադարեցրեց նաև տեսակցությունները տաղավարում։

Սակայն, չնայած տեսլապատրանքի մասին իր անուրջին, ամեն օր, ամբողջ կյանքի ընթացքում նա կարծես սպասում էր շարունակությանը և, այսպես ասած, դիպվածի հանգուցալուծմանը։ Նա չէր հավատում, որ այդպես էլ վերջացավ։ Եվ եթե այդպես է, ապա երբեմն ինքն էլ տարօրինակ պիտի նայեր իր բարեկամին։

V

Վարվառա Պետրովնան անձամբ հորինեց նույնիսկ նրա կոստյումը, որով նա անցկացրեց ամբողջ կյանքը։ Նրբագեղ ու բնութագրական կոստյում էր. երկարափեշ սև սերթուկ, համարյա մինչև վերջ կոճկված, սակայն պճնամոլավարի նստած վրան, տափակ, լայնեզր շլյապա (ամռանը՝ ծղոտե), փողկապը ճերմակ էր, բատիստե, խոշոր հանգույցներով ու կախ ծայրերով, ձեռնափայտը՝ արծաթյա գլխիկով, դրա հետ մեկտեղ՝ մազերը հասած ուսերին։ Նա մուգ խարտիշահեր էր, և մազերը միայն վերջին ժամանակներս էին սկսել թեթևակի ճերմակել։ Բեղ ու մորուքը սափրում էր։ Ասում են, որ երիտասարդ տարիներին նա արտակարգ գեղեցկադեմ է եղել։ Բայց, իմ կարծիքով, ծերության օրերին էլ արտակարգ տպավորիչ էր։ Ու ի՞նչ ծերություն՝ հիսուներեք տարեկանում։ Բայց քաղաքացիական ինչ-ինչ սեթևեթանքից դրդված, ոչ միայն երիտասարդ չէր երևցնում իրեն, այլ կարծես պարծենում էր տարիների պատկառելիությամբ, ու իր կոստյումով, բարձրահասակ ու չորչորուկ, ուսերին իջնող մազերով նմանվում էր ասես պատրիարքի, կամ, ավելի ճիշտ, բանաստեղծ Կուկոլնիկի՝ երեսնական թվականների մի հրատարակման մեջ վիմատիպ դիմանկարին, առանձնապես, երբ ամռանը նստում էր այգում, նստարանին, ծաղկած եղրևանու թփի տակ՝ երկու ձեռքով կռթնած ձեռնափայտին, բաց գիրքը կողքին և բանաստեղծական մտորումներով արևամուտին հետևելիս։ Գրքերի կապակցությամբ նշեմ, որ վերջում նա սկսեց մի տեսակ հեռանալ ընթերցումից։ Ի դեպ, դա եղավ ամենավերջում։ Վարվառա Պետրովնան բազմաթիվ թերթեր ու ամսագրեր էր ստանում, որոնք նա կարդում էր մշտապես։ Ռուս գրականության հաջողություններով նույնպես միշտ հետաքրքրվում էր՝ թեև ամենևին չկորցնելով իր արժանապատվությունը։ Մի ժամանակ այն է, հափշտակվեց մեր ներքին ու արտաքին գործերի արդիական բարձրագույն քաղաքականության ուսումնասիրմամբ, սակայն շուտով թափ տվեց ձեռքը, թողեց ձեռնարկումը։ Այսպես էլ էր լինում, իր հետ այգի էր վերցնում Տոկևիլի գիրքը, իսկ գրպանում թաքցրած ուներ Պոլ դը Կոկ։ Բայց, իմիջիայլոց, դա դատարկ բան էր։

Փակագծերում նշեմ նաև Կուկոլնիկի դիմանկարի մասին․ այդ նկարն առաջին անգամ Վարվառա Պետրովնայի ձեռքն էր ընկել, երբ նա, դեռևս աղջնակ, Մոսկվայում, ազնվազարմ օրիորդաց վարժարանում էր։ Նա անմիջապես սիրահարվեց դիմանկարին, պանսիոնների բոլոր աղջնակների սովորությունների համաձայն, ովքեր սիրահարվում են, ում պատահի, նաև իրենց ուսուցիչներին՝ գերազանցապես վայելչագրության և նկարչության։ Սակայն հետաքրքրական են այստեղ ոչ աղջնակի հատկությունները, այլ որ նույնիսկ հիսուն տարեկան Վարվառա Պետրովնան պահպանել էր այդ նկարը, ի թիվս իր ամենանվիրական գանձերի, այնպես որ գուցեև այդ պատճառով էր Ստեպան Տրոֆիմովիչի համար հորինել պատկերվածին փոքր-ինչ նման կոստյում։ Բայց, իհարկե, սա էլ է դատարկ բան։ Առաջին տարիներին, կամ ավելի ճիշտ՝ Վարվառա Պետրովնայի մոտ մնալու առաջին կեսին, Ստեպան Տրոֆիմովիչը դեռևս մտմտում էր ինչ-որ ստեղծագործություն և ամեն օր լրջորեն պատրաստվում էր գրել։ Սակայն երկրորդ կեսին պետք է որ եղածն էլ մոռացած լիներ։ Ավելի ու ավելի հաճախ էր ասում մեզ. «Կարծես թե պատրաստ եմ աշխատանքի, նյութերը հավաքված են, բայց ահա, աշխատանք չի ստացվում։ Ոչինչ չի լինում անել», ու վհատված կախում էր գլուխը։ Անկասկած, հենց դա էլ ավելի վեհություն պիտի հաղորդեր նրան մեր աչքում, որպես գիտության տառապյալ, սակայն ինքը մի ուրիշ բան էր կամենում։ «Մոռացել են ինձ, ես ոչ ոքի պետք չեմ»,― քանիցս թռել է նրա բերանից։ Այս սաստկացած մելամաղձությունն առանձնապես տիրեց նրան հիսնական թվականների ամենավերջում։ Վարվառա Պետրովնան հասկացավ վերջապես, որ բանը լրջացած է։ Նա չէր էլ կարող համակերպվել այն մտքին, որ իր բարեկամը մոռացված է ու պետք չէ։ Նրան զբաղեցնելու, դրա հետ մեկտեղ փառքը թարմացնելու համար Վարվառա Պետրովնան նրան տարավ Մոսկվա, ուր գրական և գիտական մի քանի ծանոթություններ ուներ, բայց պարզվեց, որ Մոսկվան էլ է անբավարար։

Առանձնահատուկ ժամանակներ էին. մի նոր բան էր երևան եկել, ինչ ամենևին նման չէր նախկին անդորրին, չափից ավելի տարօրինակ, բայցև ամենուրեք, անգամ Սկվորեշնիկիում զգացվող ինչ-որ բան։ Զանազան լուրեր էին պտտվում։ Փաստեր ընդհանրապես հայտնի էին ավելի կամ պակաս չափով, բայց ակնհայտ էր, որ փաստերից բացի, երևան եկան դրանց ուղեկցող ինչ-ինչ գաղափարներ, գլխավորը՝ շատ մեծ քանակությամբ։ Եվ հենց դա էլ շփոթեցնում էր. ոչ մի կերպ հնարավոր չէր հարմարվել ու ստուգապես գիտենալ, թե հատկապես ի՞նչ են նշանակում այդ գաղափարները։ Վարվառա Պետրովնան, իր կանացի բնավորության բերումով, անպայման ցանկանում էր դրանց մեջ գաղտնիք ենթադրել։ Նա ձեռնարկեց անձամբ կարդալ թերթերն ու ամսագրերը, արտասահմանյան արգելված հրապարակումները և նույնիսկ այն ժամանակ նոր-նոր ի հայտ եկած թռուցիկները (այդ ամենը նրան հասցնում էին), բայց դրանից միայն գլուխն էր պտտվում։ Անցավ նամակներ գրելուն, նրան քիչ էին պատասխանում՝ գնալով ավելի ու ավելի անհասկանալի։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը հանդիսավորապես հրավիրվեց՝ նրան բացատրելու «բոլոր այդ գաղափարները» մեկընդմիշտ, սակայն նրա բացատրություններից Վարվառա Պետրովնան հաստատ դժգոհ մնաց։ Համընդհանուր շարժման մասին Ստեպան Տրոֆիմովիչը խիստ բարձրամիտ հայացք ուներ, ամեն ինչ հանգեցնում էր նրան, որ ինքը մոռացված է և ոչ մեկին պետք չէ։ Վերջապես, նրան էլ հիշեցին, սկզբում արտասահմանյան հրապարակումներում, որպես աքսորված տառապյալի, հետո էլ անմիջապես Պետերբուրգում, որպես նախկին աստղի՝ հայտնի համաստեղության մեջ, նույնիսկ, չգիտես ինչու, համեմատելով Ռադիշչևի հետ։ Հետո ինչ-որ մեկը տպագրեց, թե նա արդեն մահացել է և մահախոսական խոստացավ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ակնթարթորեն հարություն առավ և խիստ պատկառելի կեցվածք ընդունեց։ Ժամանակակիցների մասին նրա հայացքի համակ բարձրամտությունը մեկեն չքվեց, և նրա ներսում երազանք բռնկվեց, հարել շարժմանը և ցույց տալ իր ուժերը։ Վարվառա Պետրովնան անմիջապես վերստին ու ամեն ինչում հավատաց նրան և խիստ իրարանցման մեջ ընկավ։ Վճռվեց Պետերբուրգ գնալ, առանց նվազագույն իսկ հետաձգման, ամեն ինչ իմանալ իրականում, անձամբ խորամուխ լինել և, եթե հնարավոր է, նոր գործունեության մեջ մտնել գլխովին և անմնացորդ։ Իմիջիայլոց, Վարվառա Պետրովնան հայտարարեց, որ պատրաստ է հիմնել իր ամսագիրը և հետայսու դրան նվիրել իր ամբողջ կյանքը։ Տեսնելով, որ բանը նույնիսկ դրան է հասել, Ստեպան Տրոֆիմովիչն ավելի բարձրամիտ դարձավ, իսկ ճանապարհին սկսեց Վարվառա Պետրովնային վերաբերվել համարյա թե հովանավորաբար, ինչև վերջինս իսկույն պահեց սրտում։ Ի դեպ, մեկ ուրիշ, հույժ կարևոր պատճառ էլ ուներ նա մեկնելու, այն է՝ բարձրագույն կապերը վերականգնելը։ Հարկ էր ըստ հնարավորին հիշեցնել իր մասին հասարակությանը, ծայրահեղ դեպքում՝ փորձել։ Իսկ ուղևորության հրապարակային առիթը տեսակցությունն էր միակ որդու հետ, որն այն ժամանակ գիտելիքների դասընթաց էր անցել լիցեյում։

VI

Նրանք մեկնեցին և համարյա ամբողջ ձմեռ ապրեցին Պետերբուրգում։ Սակայն մեծ պասի մատույցներին ամեն ինչ պայթեց, օճառի գույնզգույն պղպջակի պես։ Երազանքները ցրիվ եկան, իսկ խառնաշփոթը ոչ միայն չպարզվեց, այլ էլ ավելի նողկալի դարձավ։ Նախ, բարձրագույն կապերը համարյա չհաջողվեցին, գուցե թե ամենաաննշմար և նվաստացուցիչ քաշքշուկներով։ Վիրավորված Վարվառա Պետրովնան փորձեց գլխովին նետվել «նոր գաղափարների» գիրկը և երեկույթներ սկսեց իր տանը։ Նա կանչեց գրողների, և նրանց մեծ քանակություն բերեցին տիկնոջ մոտ։ Հետո արդեն իրենք էին գալիս, առանց հրավերի, մեկը բերում էր մյուսին։ Վարվառա Պետրովնան դեռ երբեք նման գրողների չէր տեսել։ Նրանք սնափառ էին անասելի, բայց միանգամայն բացահայտ, կարծես դրանով պարտականություն էին կատարում։ Ոմանք (թեև ամենևին ոչ բոլորը) ներկայանում էին անգամ հարբած, բայց ասես դրա մեջ մի հատուկ, հենց երեկ հայտնաբերած գեղեցկություն գիտակցելով։ Բոլորն էլ պարծենում էին ինչ-որ բանով՝ տարօրինակության աստիճան։ Բոլորի դեմքերին գրված էր, թե նոր հենց մի արտակարգ կարևոր գաղտնիք են բացահայտել։ Նրանք զազրախոսում էին՝ դա պատիվ համարելով։ Բավական դժվար էր իմանալ, թե հատկապես ինչ են գրել նրանք, բայց այդտեղ կային քննադատներ, վիպասաններ, թատերագիրներ, երգիծաբաններ, մերկացնողներ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը թափանցեց նրանց նույնիսկ ամենավերին շրջանը, այնտեղ, որտեղից ղեկավարում էին շարժումը։ Մինչև կառավարողները անհավանականության չափ բարձր էր, սակայն նրան գրկաբաց ընդունեցին, թեև, իհարկե, և ոչ ոք ոչինչ չգիտեր ու չէր լսել նրա մասին, բացի նրանից, որ նա «գաղափարն է ներկայացնում»։ Այնքան մանևրեց նրանց շուրջ, որ մի երկու անգամ նրանց էլ կանչեց Վարվառա Պետրովնայի սալոն, չնայած նրանց համակ օլիմպիականությանը։ Սրանք շատ էին լուրջ և շատ բարեկիրթ, իրենց լավ էին պահում, մնացյալը, ըստ երևույթին, վախենում էին նրանցից, բայց ակնհայտ էր, որ ժամանակ չունեն։ Հայտնվեցին նաև երկու-երեք նախկին գրական հռչակավորներ, որոնք այն ժամանակ Պետերբուրգում էին և որոնց հետ Վարվառա Պետրովնան վաղուց արդեն ամենանուրբ հարաբերությունների մեջ էր։ Սակայն, ի զարմանս նրա, այդ իսկական ու այլևս անկասկած հռչակավորները սուսուփուս էին, ոմանք էլ պարզապես փարվում էին այդ ամբողջ նոր խաժամուժին և խայտառակ կերպով հաճոյանում նրանց։ Սկզբում Ստեպան Տրոֆիմովիչի բախտը բերեց, նրանից կառչեցին և սկսեցին ներկայացնել գրական հրապարակային հավաքներին։ Երբ նա առաջին անգամ բեմ ելավ գրական հրապարակային մի ընթերցման՝ ի թիվս այլոց, մոլեգին ծափահարություններ թնդացին, որոնք հինգ րոպե չէին դադարում։ Նա արցունքներով էր մտաբերում դա ինը տարի անց, ի դեպ, ավելի շատ իր բնավորության գեղարվեստականության, քան երախտագիտության հետևանքով։ «Իսկ ձեզ երդվում եմ ու գրազ եմ գալիս,― ասում էր նա ինձ (բայց միայն ինձ, գաղտնի),― որ այդ ամբողջ հասարակությունից և ոչ մեկն իմ մասին բացարձակապես ոչինչ չգիտեր»։ Հոյակա՜պ խոստովանություն է. ուրեմն, սուր միտք ուներ, եթե այն ժամանակ դեռ բեմի վրա կարող էր այդչափ հստակ հասկանալ իր վիճակը, չնայած իր համակ զմայլանքին և, ուրեմն, չուներ այդ սուր միտքը, եթե նույնիսկ ինը տարի անց չէր կարող հիշել դա՝ առանց դառնություն զգալու։ Նրան ստիպեցին ստորագրել երկու թե երեք խմբական բողոքագիր (թե ինչի դեմ՝ ինքն էլ չգիտեր), ստորագրեց։ Վարվառա Պետրովնային էլ ստիպեցին ստորագրել ինչ-որ «այլանդակ արարքի» դեմ, նա ևս ստորագրեց։ Ի դեպ, այդ նոր մարդկանց մեծ մասը թեև այցելում էր Վարվառա Պետրովնային, սակայն չգիտես ինչու, պարտք էին համարում նրան նայել արհամարհաբար և անսքող ծաղրանքով։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինձ ակնարկում էր հետո, դառնության պահերին, որ Վարվառա Պետրովնան այդ ժամանակից էլ նախանձեց իրեն։ Հարկավ, նա հասկանում էր, որ իրեն չի կարելի շփվել այդ մարդկանց հետ, բայց և այնպես ընդունում էր նրանց անհագաբար, կանացի ամբողջ հիստերիկ անհամբերությամբ և գլխավորը՝ շարունակ ինչ-որ բանի էր սպասում։ Երեկույթներին նա քիչ էր խոսում, թեև խոսել կարող էր, բայց ավելի շատ ունկնդրում էր։ Խոսում էին գրաքննության և ъ տառը ոչնչացնելու, ռուսական տառերը լատինականներով փոխարինելու մասին, այսինչ այնինչի երեկվա աքսորման մասին, Պասսաժում տեղի ունեցած ինչ-որ սկանդալի մասին, դաշնակցային ազատ կապերով ըստ ազգությունների Ռուսաստանը մասնատելու օգտակարության մասին, բանակի և նավատորմի ոչնչացման մասին, Լեհաստանը մինչև Դնեպր վերականգնելու մասին, գյուղացիական ռեֆորմի և թռուցիկների մասին, ժառանգության, ընտանիքի, զավակների և հոգևորականության վերացման մասին, կանանց իրավունքների մասին, Կռաևսկու տան մասին, որ ոչ ոք և երբեք չէր կարող ներել պարոն Կռաևսկուն և այլն, և այլն։ Հստակ էր, որ նոր մարդկանց այդ խաժամուժի մեջ շատ էին ստահակները, սակայն անկասկած էր, որ շատ են նաև ազնիվ, բավականին նույնիսկ գրավիչ անձինք, չնայած, այդուհանդերձ, զարմանալի որոշ երանգների։ Ազնիվները շատ ավելի անհասկանալի էին անազնիվներից ու բռիներից, բայցև հայտնի չէր, թե ով է ում ձեռքին։ Երբ Վարվառա Պետրովնան հայտարարեց ամսագիր հրատարակելու իր միտքը, ապա շատ ավելի մարդիկ խռնվեցին նրա շուրջը, բայցև անմիջապես մեղադրանքներ տեղացին երեսին, թե նա կապիտալիստուհի է և շահագործում է աշխատանքը։ Մեղադրանքների անպատկառությունը հավասար էր սոսկ դրանց անսպասելիությանը։ Զառամյալ գեներալ Իվան Իվանովիչ Դրոզդովը՝ հանգուցյալ գեներալ Ստավրոգինի նախկին բարեկամը և պաշտոնակիցը, արժանավորագույն մի մարդ (բայց իր տեսակի մեջ), որին բոլորս այստեղ ճանաչում ենք, ծայրաստիճան կամակոր և դյուրաբորբոք, ահավոր շատակեր և աթեիզմից սարսափելի վախեցող, Վարվառա Պետրովնայի երեկույթներից մեկին վեճի բռնվեց մի նշանավոր պատանու հետ։ Վերջինս՝ առաջին իսկ խոսքով. «Դուք, ուրեմն, գեներալ եք, եթե այդպես եք ասում», այսինքն այն իմաստով ասաց, որ գեներալից ավելի վատ հայհոյանք արդեն գտնել չէր կարող։ Իվան Իվանովիչն անասելի բորբոքվեց. «Այո, պարոն, ես գեներալ եմ, և գեներալ-լեյտենանտ, ու ծառայել եմ իմ թագավորին, իսկ դու, պարոն, երեխա ես ու անաստված»։ Անթույլատրելի սկանդալ տեղի ունեցավ։ Հաջորդ օրը դեպքը մերկացվեց մամուլում, և սկսեցին խմբական ստորագրություններ հավաքել Վարվառա Պետրովնայի «այլանդակ արարմունքի» դեմ, որը չէր կամեցել տեղնուտեղը վռնդել գեներալին։ Պատկերազարդ ամսագրում մի ծաղրանկար երևաց, ուր թունալի արտանկարված էին Վարվառա Պետրովնան, գեներալը և Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ համատեղ, որպես երեք հետադեմ բարեկամներ, ծաղրանկարին կից ոտանավոր էլ կար՝ ժողովրդական բանաստեղծի հորինածը միայն այդ դեպքի համար։ Իմ կողմից նշեմ, որ իրոք, գեներալական աստիճան ունեցող շատ անձինք սովորություն ունեն ծիծաղելի շեշտով ասել. «Ես ծառայել եմ իմ թագավորին․․․», այսինքն, կարծես նրանցը նույն թագավորը չէ, ինչև մերը՝ հասարակ հպատակներինս, այլ առանձնահատուկ է, իրենցը։

Շարունակել Պետերբուրգում մնալ, անշուշտ, անհնար դարձավ, առավել ևս, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչը վերջնական fiasco կրեց։ Նա չդիմացավ ու սկսեց հայտարարել արվեստի իրավունքների մասին, իսկ նրա վրա ավելի բարձր ծիծաղեցին։ Իր վերջին ընթերցմանը նա մտադրվեց ներազդել քաղաքացիական պերճախոսությամբ՝ երևակայելով սրտեր շարժել, ակնկալելով հարգանք իր «արտաքսման» կապակցությամբ։ Նա անառարկելիորեն համաձայնեց «հայրենիք» բառի անօգտակարությանը և զավեշտականությանը, համաձայնեց նաև կրոնի վնասակարության մտքին, սակայն բարձրաձայն ու կայուն հայտարարեց, որ սապոգներն ավելի ցածր են Պուշկինից, նույնիսկ շատ ավելի։ Նրան անողոքաբար սուլեցին, այնպես որ հենց տեղում, բեմից չիջնելով, նա արտասվեց։ Վարվառա Պետրովնան նրան տուն հասցրեց կիսամեռ վիճակում։ «On m’a traité comme un vieux bonnet de coton!»,― անիմաստ մրմնջում էր նա։ Վարվառա Պետրովնան ամբողջ գիշեր խնամում էր նրան, դափնեկեռասի կաթիլներ տալիս ու մինչև լուսաբաց կրկնում. «Դուք դեռևս օգտակար եք, դուք դեռ ի հայտ կգաք, ձեզ կգնահատեն․․․ մեկ ուրիշ տեղ»։

Իսկ հաջորդ օրը, վաղ առավոտյան, Վարվառա Պետրովնայի մոտ եկան հինգ գրող, որոնցից երեքն ամենևին անծանոթ, ում երբեք չէր տեսել նա։ Խիստ տեսքով նրանք հայտնեցին տիկնոջը, որ քննել են նրա ամսագրի մասին գործը և բերել են որոշումը՝ այդ գործով։ Վարվառա Պետրովնան կտրականապես երբեք և ոչ մեկին չէր հանձնարարել որևէ բան քննել ու որոշել իր ամսագրի վերաբերյալ։ Որոշումն այն էր, որ հիմնելով ամսագիրը, նա իսկույն ևեթ իրենց հանձնի դա, կապիտալների հետ միասին, ազատ ընկերակցության իրավունքներով, իսկ ինքը մեկնի Սկվորեշնիկի՝ չմոռանալով հետը տանել Ստեպան Տրոֆիմովիչին, «որը հնացել է»։ Նրբավարությունից ելնելով, նրանք համաձայնել էին ճանաչել նրա սեփականության իրավունքը և ամեն տարի ուղարկել նրան մաքուր եկամուտի մեկ վեցերորդ մասը։ Ամենահուզիչն այն էր, որ այդ հինգ հոգուց չորսը, հավանորեն, դրա մեջ ոչ մի ընչաքաղց նպատակ չուներ, այլ հոգում էին սոսկ հանուն «ընդհանուր գործի»։

«Ճանապարհ ընկանք ցնորվածի պես»,― պատմում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչը,― ես ոչինչ չէի կարողանում հասկանալ և, հիշում եմ, շարունակ մրմնջում էի վագոնի թխկթխկոցի տակ.

և սատանան գիտե, թե էլ ինչ, ընդհուպ մինչև Մոսկվա հասնելը։ Միայն Մոսկվայում խելքս գլուխս եկավ, կարծես իրականում որևէ այլ բան կարո՞ղ էի այնտեղ գտնել։ Օ՜, բարեկամներս,― երբեմն բացականչում էր ոգեշնչված պահին,― դուք պատկերացնել չեք կարող, թե ինչ թախիծ և չարություն է պարուրում մեր հոգին, երբ ձեր վաղուց արդեն և սրբությամբ հարգված մեծ գաղափարն ընկնում է անհմուտ ձեռքերի մեջ, որոնք դա քարշ են տալիս իրենց պես տխմարների մոտ՝ փողոց, ու դուք հանկարծ հանդիպում եք արդեն հնոտիքի շուկայում, անճանաչելի, ցեխերի մեջ, դրված անհեթեթ, կողքանց, անհամաչափ, աններդաշնակ, որպես խաղալիք անխելք երեխաների համար։ Ո՜չ։ Մեր ժամանակ այդպես չէր ու մենք դրան չէինք ձգտում։ Ես չեմ ճանաչում ոչինչ... Մեր ժամանակը կգա նորից և նորից կայուն ճանապարհի կուղղի հիմիկվա սասանվող ամեն ինչը։ Այլապես, ի՞նչ է լինելու․․․»։

VII

Պետերբուրգից վերադառնալուց անմիջապես հետո Վարվառա Պետրովնան իր բարեկամին ուղարկեց արտասահման՝ «հանգստանալու»։ Ու պետք էր նրանց բաժանվել ժամանակավորապես, կինը դա զգում էր։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը գնաց ցնծությամբ։ «Այնտեղ ես հարությո՜ւն կառնեմ,― բացականչում էր նա։― Այնտեղ վերջապես ձեռք կզարկեմ գիտությանը»։ Բայց Բեռլինից ուղարկած առաջին իսկ նամակներում իր մշտական երգը ձգեց։ «Սիրտս կոտրված է,― գրում էր նա Վարվառա Պետրովնային,― ոչինչ չեմ կարողանում մոռանալ։ Այստեղ՝ Բեռլինում, ամեն ինչ ինձ հիշեցրեց իմ հինը, անցյալը, առաջին հրճվանքները և առաջին տանջանքները։ Ո՞ւր է նա։ Ո՞ւր են հիմա նրանք՝ երկուսով։ Ո՞ւր եք դուք, երկու հրեշտակներ, որոնց երբեք արժանի չեմ եղել։ Ո՞ւր է իմ որդին, սիրեցյալ որդին իմ։ Ո՞ւր եմ վերջապես ես, ես ինքս, նախկինս, պողպատյա ուժով և ժայռի պես անհողդողդ, երբ հիմա մի որևէ Andrejeff, un ուղղափառ խեղկատակ, peut briser mon existence en deux» և այլն, և այլն։ Ինչ վերաբերում է Ստեպան Տրոֆիմովիչի որդուն, ապա հայրը նրան տեսել էր միայն ընդամենը երկու անգամ կյանքում, առաջին անգամ ծնվելիս, երկրորդ անգամ՝ վերջերս, Պետերբուրգում, ուր երիտասարդը պատրաստվում էր համալսարան ընդունվել։ Ինչպես արդեն ասվել է, իր ամբողջ կյանքում տղան դաստիարակվում էր հորաքույրերի մոտ, Օ․ Նահանգում (Վարվառա Պետրովնայի միջոցներով), Սկվորեշնիկիից յոթը հարյուր վերստ հեռու։ Իսկ Գալով Andrejeff-ին, այն է՝ Անդրեևին, ապա նա այստեղի մեր վաճառականներից էր, խանութպան, մի մեծ խենթ, ինքնուս-հնագետ, ռուսական հնությունների մոլեռանդ հավաքող, որը երբեմն լեգվակռվի էր բռնվում Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ իր գիտելիքներով, գլխավորը՝ ուղղությամբ։ Ալեհեր մորուքով և արծաթյա ակնոցով այդ հարգարժան վաճառականը Ստեպան Տրոֆիմովիչին չորս հարյուր ռուբլի տալիք էր մնացել, նրա փոքրիկ կալվածքից (Սկվորեշնիկիի կողքին) հատելու համար մի քանի դեսյատին անտառ գնելիս։ Թեև Վարվառա Պետրովնան շռայլորեն միջոցներ էր տրամադրել իր բարեկամին, Բեռլին ուղարկելով, սակայն մեկնելուց առաջ Ստեպան Տրոֆիմովիչն այդ չորս հարյուր ռուբլին ստանալու առանձին հույսեր ուներ, հավանաբար իր գաղտնի ծախսերի համար, և քիչ մնաց լաց լիներ, երբ Andrejeff-ը խնդրեց մեկ ամիս սպասել, ի դեպ, նման հետաձգման իրավունքն ունենալով, քանզի առանձին մուծումները բոլորն արել էր նախապես, համարյա կես տարի շուտ, Ստեպան Տրոֆիմովիչի այն ժամանակվա առանձնահատուկ կարիքի պատճառով։ Վարվառա Պետրովնան անհագորեն կարդաց այդ առաջին նամակը, և մատիտով ընդգծելով «Ո՞ւր եք դուք, երկուսդ» բացականչությունը, նշեց ամսաթիվը և պահեց արկղիկում։ Նա, անշուշտ, հիշել էր երկու հանգուցյալ կանանց։ Բեռլինից ստացված երկրորդ նամակում երգը ելևէջվել էր. «Աշխատում եմ օրական տասներկու ժամ («գոնե տասնմեկ»՝ մրթմրթաց Վարվառա Պետրովնան), քրքրում եմ գրադարանները, համեմատում եմ, դուրս գրում, վազվզում։ Եղել եմ պրոֆեսորների մոտ։ Վերականգնել եմ ծանոթությունս Դունդասովների սքանչելի ընտանիքի հետ։ Ի՜նչ հմայիչ է Նադեժդա Նիկոլաևնան նույնիսկ մինչև հիմա։ Ողջույն է հղում քեզ։ Նրա երիտասարդ ամուսինը և բոլոր երեք զարմիկները Բեռլինում են։ Երեկոները երիտասարդների հետ զրուցում ենք մինչև լուսաբաց, և համարյա թե աթենական երեկոներ ունենք, բայց սոսկ նրբավարությամբ և գեղեցկությամբ։ Ամեն ինչ ազնվական, շատ երաժշտություն, իսպանական մոտիվներ, համամարդկային նորացման երազանքներ, հավերժական գեղեցկության գաղափար, Սիքստինյան Տիրամայր, լույս՝ խավարի շերտերով, բայց արևի վրա էլ բծեր կան։ Օ՜ իմ բարեկամ, ազնիվ, հավատարիմ ընկեր։ Ես սրտով ձեզ հետ եմ ու ձերն եմ, միշտ մեկի հետ, en tout pays, և թեկուզ նույնիսկ dans le pays de Makar et de ses veaux, ինչի մասին, հիշում եք, այնքան հաճախ, հուզախռով խոսում էինք Պետերբուրգում, մեկնելուց առաջ։ Վերհիշում եմ ժպտալով։ Անցնելով սահմանը՝ ինձ անվտանգ զգացի, տարօրինակ, նոր զգացում էր, առաջին անգամ այնքան երկար տարիներից հետո...» և այլն, և այլն։

«Էհ, դատարկ բան էր այս ամենը,― վճռեց Վարվառա Պետրովնան՝ ծալելով այդ նամակը ևս,― եթե մինչև լուսաբաց՝ աթենական երեկոներ, ուրեմն, հո տասներկու ժամ գրքերի վրա չի նստում։ Հարբա՞ծ է գրել, ինչ է։ Այդ Դունդասովան ինչպե՞ս է համարձակվում ինձ ողջույններ ուղարկել։ Ասենք, թող քեֆ քաշի իր համար․․․»։

«Dans le pays de Makar et de seveaux» դարձվածքը նշանակում էր՝ «ուր Մակարն իր հորթերին չի քշում»։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը երբեմն դիտավորյալ հիմարագույն եղանակով էր թարգմանում ռուսական առակներն ու արմատական ասացվածքները ֆրանսերենի՝ կարողանալով թե՛ հասկանալ, թե՛ ավելի լավ թարգմանել, սակայն նա անում էր դա առանձնահատուկ մի շուքով և գտնում դա սրամիտ։

Բայց շատ չզբոսնեց նա, չորս ամիս չդիմացավ և ետ սլացավ Սկվորեշնիկի։ Նրա վերջին նամակները կազմված էին բացակայող ընկերոջ հանդեպ ամենազգայուն սիրո զեղումներից սոսկ և տառացիորեն թրջված բաժանումի արցունքներով։ Բնավորություններ կան, որոնք չափից ավելի են ընտելանում տանը, ճիշտ ինչպես սենյակային շնիկներ։ Բարեկամների հանդիպումը ցնծագին էր։ Երկու օր անց ամեն ինչ ընթացավ հնի պես և նույնիսկ հնից ավելի ձանձրալի։ «Բարեկամս,― որպես մեծագույն գաղտնիք ասում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինձ երկու շաբաթ անց,― բարեկամս, ես ինձ համար բացահայտել եմ մի սարսափելի․․․ նորություն, je suis un սովորական ձրիակյաց, et rien de plus! Mais r-r-rien de plus!»

VIII

Հետո մեզ մոտ անդորր տիրեց ու ձգվեց այդպես համարյա այս բոլոր ինը տարիների ընթացքում։ Պարբերաբար շարունակվող հիստերիկ բռնկումներն ու հեկեկոցներն իմ ուսին՝ ամենևին չէին խանգարում մեր բարօրությանը։ Զարմանում եմ, թե ինչպես չգիրացավ Ստեպան Տրոֆիմովիչն այդ ընթացքում։ Միայն քիթն էր թեթևակի կարմրել ու ավելացել բարեհոգությունը։ Կամաց-կամաց նրա շուրջ կայունացավ մտերիմների մի խմբակ, ի դեպ, մշտապես ոչ մեծ։ Վարվառա Պետրովնան թեև քիչ էր առնչվում խմբակին, բայց բոլորս նրան մեր հովանավորն էինք համարում։ Պետերբուրգյան դասից հետո նա վերջնականապես հաստատվեց մեր քաղաքում։ Ձմռանն ապրում էր իր քաղաքային տանը, իսկ ամռանը՝ քաղաքամերձ իր կալվածքում։ Երբեք նա այդքան նշանակություն և ազդեցություն չէր ունեցել նահանգային մեր հասարակության մեջ, ինչպես վերջին յոթը տարում, այսինքն՝ մինչև մեր ներկայիս նահանգապետի նշանակումը։ Մեր նախկին նահանգապետը՝ անմոռանալի և մեղմաբարո Իվան Օսիպովիչը, մերձավոր ազգական էր գալիս նրան ու ժամանակին բարերարությունն էր վայելել։ Նրա կինը սարսռում էր Վարվառա Պետրովնային չգոհացնելու մտքից սոսկ, իսկ նահանգային հասարակության երկրպագությունն այն աստիճանի հասավ, որ նույնիսկ մեղսալի ինչ-որ բան էր հիշեցնում։ Նշանակում է՝ լավ էր նաև Ստեպան Տրոֆիմովիչի համար։ Նա ակումբի անդամ էր, տանուլ էր տալիս վեհապանծ տեսքով և պատվի արժանացավ, թեև շատերը նրան էին նայում որպես «գիտնականի»։ Հետագայում, երբ Վարվառա Պետրովնան նրան թույլ տվեց ապրել ուրիշ տան մեջ, մեզ ավելի ազատ զգացինք։ Հավաքվում էինք նրա մոտ շաբաթական երկու անգամ, ուրախ էր անցնում, հատկապես, երբ նա շամպայն չէր խնայում։ Գինին վերցվում էր նույն Անդրեևի խանութից։ Ըստ հաշիվների վճարում էր Վարվառա Պետրովնան՝ կես տարին մեկ, և վճարման օրը համարյա միշտ մելամաղձաշատ էր լինում։

Ակումբի հնագույն անդամը Լիպուտինն էր՝ նահանգային աստիճանավոր, արդեն ոչ երիտասարդ, մեծ ազատական էր և քաղաքում աթեիստի համբավ ունեցող մի մարդ։ Ամուսնացած էր երկրորդ անգամ, ջահել ու սիրունիկ մի կնոջ հետ, օժիտ էր վերցրել նրանից և, բացի դրանից, ուներ նաև երեք հասունացած դուստր։ Ամբողջ ընտանիքը պահում էր Աստծո առաջ սարսափի և փակի տակ, չափից ավելի ժլատ էր և ծառայությամբ տնակ էր գնել և դրամագլուխ կուտակել։ Անհանգիստ մարդ էր, ըստ որում, փոքր աստիճան ուներ, քաղաքում նրան քիչ էին հարգում, իսկ բարձր հասարակության մեջ չէին ընդունում։ Միաժամանակ, հայտնի և քանիցս պատժված բամբասող էր, ցավագին պատժված մի անգամ սպայի, մյուս անգամ ընտանիքի հարգարժան հոր՝ կալվածատիրոջ կողմից։ Բայց մենք սիրում էինք նրա սուր միտքը, հետաքրքրասիրությունը, նրա առանձնահատուկ չարամիտ զվարթությունը։ Վարվառա Պետրովնան չէր սիրում նրան, բայց նա միշտ հարմարվել կարողանում էր։

Վարվառա Պետրովնան չէր սիրում նաև Շատովին, որը միայն վերջին տարում էր խմբակի անդամ դարձել։ Նախկինում ուսանող էր եղել Շատովը և համալսարանից վտարվել էր ուսանողական մի պատմությունից հետո։ Փոքր տարիքում եղել էր Ստեպան Տրոֆիմովիչի աշակերտը, իսկ ծնվել էր որպես Վարվառա Պետրովնայի ճորտ, նրա հանգուցյալ սենեկապետ Պավել Ֆյոդորովիչից ու տիկնոջ բարերարությանն արժանացել։ Վարվառա Պետրովնան չէր սիրում նրա հպարտությունը և երախտամոռությունը և ոչ մի կերպ չէր կարողանում ներել, որ համալսարանից վտարվելուն պես չէր եկել իր մոտ անմիջապես, հակառակը՝ նույնիսկ ոչինչ չէր պատասխանել այն ժամանակ հատկապես ուղարկված նամակին և գերադասել էր վարձվել քաղաքակիրթ մի վաճառականի մոտ՝ սովորեցնելու նրա երեխաներին։ Այդ վաճառականի ընտանիքի հետ էլ գնացել էր արտասահման, ավելի շուտ որպես հերացու, քան դաստիարակ։ Բայց այն ժամանակ նա շատ էր ուզում ընկնել արտասահման։ Երեխաները, ըստ որում, դաստիարակչուհի էլ ունեին՝ ռուս աղջիկ էր, ճարտար, հենց մեկնելուց առաջ տուն մուտք գործած և վարձված ավելի շատ էժանության համար։ Երկու ամիս անց վաճառականը վռնդեց նրան «ազատ մտքերի համար»։ Նրա ետևից գնաց նաև Շատովը և շուտով պսակվեց հետը ժնևում։ Երեք շաբաթվա չափ ապրեցին երկուսով, հետո բաժանվեցին, որպես ազատ ու ոչնչով չկապված մարդիկ, հարկավ, նաև չքավորությունից։ Հետո երկար թափառեց Եվրոպայում, ապրում էր Աստված գիտե՝ ինչով, ասում են՝ փողոցներում կոշիկ է մաքրել և բեռնակրություն արել ինչ-որ նավահանգստում։ Ի վերջո, շուրջ մեկ տարի առաջ վերադարձել էր մեզ մոտ՝ հարազատ բույնը և բնակվել պառավ մորաքրոջ մոտ, ում էլ թաղել էր մեկ ամիս անց։ Շատ հազվադեպ ու հեռու հարաբերություններ ուներ իր քրոջ՝ Դաշայի հետ, որը նույնպես Վարվառա Պետրովնայի սանուհին էր, ապրում էր նրա մոտ որպես սիրելի հովանավորյալ, ամենաազնիվ հիմքերով։ Մեր միջավայրում մշտապես մռայլ էր և անխոս, բայց հազվադեպ, երբ դիպչում էին համոզմունքներին, հիվանդագին բորբոքվում էր, և շատ անզուսպ էր լեզուն։ «Շատովին պետք է սկզբից կապկպել, հետո նոր նրա հետ որևէ բան քննարկել»,― երբեմն կատակում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչը, բայց սիրում էր նրան։ Արտասահմանում Շատովն արմատապես փոխել էր իր սոցիալիստական նախկին համոզմունքներից մի քանիսը և նետվել հակադիր ծայրահեղության գիրկը։ Նա մեկն էր այն ռուսական իդեալական արարածներից, որոնց հանկարծ խոցում է մի որևէ ուժեղ գաղափար և տեղնուտեղն ասես ճզմում նրանց իրենով, երբեմն նույնիսկ առհավետ։ Նրանք երբեք ի զորու չեն հաղթահարել դա, այլ հավատում են մոլեգնորեն, և ահա, նրանց կյանքն անցնում է հետո իրենց վրա գահավիժած և կիսով լրիվ ճզմած քարի տակ, մի տեսակ վերջին ջղաձգումներով։ Շատովն արտաքնապես լիովին համապատասխանում էր իր համոզմունքներին. անճոռնի էր, բաց խարտիշահեր, փրչոտ, կարճահասակ, ուսերը լայն, շրթունքները հաստ, շատ թավ, ճեփճերմակ հոնքերով, ճակատը՝ կնճռոտած, հայացքը՝ անբարեհամբույր, համառորեն ցած հառած, մի տեսակ ինչ-որ բանից ամաչող։ Մազերը մշտապես գզգզված էին, ոչ մի կերպ չէին ուզում հարթվել, մնում էին ցից-ցից։ Քսանյոթ կամ քսանութ տարեկան էր։ «Ես այլևս չեմ զարմանում, որ կինը փախել է նրանից»,- մի անգամ արտահայտվեց Վարվառա Պետրովնան՝ ակնապիշ նրան նայելուց հետո։ Ջանում էր մաքուր հագնվել, չնայած իր չափից ավելի չքավորությանը։ Նա նորից չդիմեց Վարվառա Պետրովնային՝ օգնություն ստանալու, այլ ապրում էր Աստծո տվածով, վարձու գործ էր անում նաև վաճառականների մոտ։ Մեկ նստած էր կրպակում, հետո քիչ էր մնացել գնար նավով, որպես գործակատարի օգնական, բայց հիվանդացավ մեկնումից անմիջապես առաջ։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչ չքավորություն էր ի վիճակի նա կրել՝ նույնիսկ ամենևին չմտածելով դրա մասին։ Վարվառա Պետրովնան նրա հիվանդությունից հետո հարյուր ռուբլի ուղարկեց նրան՝ գաղտնի և անանուն։ Սակայն նա իմացավ գաղտնիքը, մտածեց, փողն ընդունեց ու եկավ Վարվառա Պետրովնայի մոտ՝ շնորհակալություն հայտնելու։ Վերջինս ջերմությամբ՝ ընդունեց նրան, բայց Շատովն այստեղ էլ ամոթալի կերպով չարդարացրեց նրա սպասումները, նստեց ընդամենը հինգ րոպե, լուռ՝ բութ հայացքը հառած ցած և հիմարավարի ժպտալով ու հանկարծ, մինչև վերջ չլսելով և զրույցի ամենահետաքրքիր տեղում վեր կացավ, խոնարհվեց մի տեսակ կողքանց, ծռաթաթ, անչափ ամաչելով, ի դեպ, կերջում էլ կպավ ու շուռ տվեց նրա թանկարժեք հավաքովի աշխատանքային սեղանը, կոտրեց և դուրս գնաց՝ խայտառակությունից կիսամեռ։ Լիպուտինը հետո շատ էր կշտամբում նրան, որ այն ժամանակ արհամարհանքով չի մերժել այդ հարյուր ռուբլին, որպես իր նախկին բռնակալ կալվածատիրուհուց եկած, և ոչ միայն ընդունել է, այլև քարշ եկել շնորհակալություն հայտնելու։ Ապրում էր նա մեկուսի, թաղաքի ծայրին, և չէր սիրում, երբ նույնիսկ մեզնից մեկնումեկն էր գնում նրա մոտ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչի երեկույթներին հայտնվում էր մշտապես և թերթեր ու գրքեր վերցնում նրանից՝ կարդալու։

Երեկույթներին երևում էր ևս մի երիտասարդ, ոմն Վիրգինսկի, տեղական աստիճանավորներից էր, և որոշ նմանություն ուներ Շատովին, թեև, ըստ երևույթին, նաև լիակատար հակադրությունն էր բոլոր առումներով, սակայն սա նույնպես «ընտանիքավոր» էր։ Խեղճուկրակ, չափազանց սուսուփուս երիտասարդ էր, ի դեպ, արդեն երեսնամյա, նշանակալի կրթությամբ, սակայն ավելի շատ ինքնուս։ Նա չքավոր էր, ամուսնացած, ծառայում ու պահում էր կնոջ հորաքրոջը և քրոջը։ Նրա կինը, նաև բոլոր տիկնայք, ամենավերջին համոզմունքների տեր էին, բայց ամեն ինչ արտահայտվում էր փոքր-ինչ կոպտավուն, այն է՝ առկա էր «փողոց ընկած գաղափարը», ինչպես արտահայտվել էր Ստեպան Տրոֆիմովիչը մեկ այլ առիթով։ Նրանք ամեն ինչ քաղում էին գրքույկներից և մայրաքաղաքային առաջադեմ մեր անկյուններից հասած առաջին իսկ լուրից պատրաստ էին պատուհանից դուրս շպրտել ինչ ասես, միայն թե խորհուրդ տային դուրս նետել։ Madame Վիրգինսկայան մեր քաղաքում զբաղվում էր մանկաբարձական գործունեությամբ, աղջիկ ժամանակ երկար ապրել էր Պետերբուրգում։ Ինքը՝ Վիրգինսկին, հազվագյուտ մաքուր սրտի տեր մարդ էր, և ես քիչ եմ հանդիպել հոգեկան առավել ազնիվ կրակ։ «Ես երբեք, երբեք չեմ թողնի այդ լուսավոր հույսերը»,― կասեր նա ինձ՝ շողշողացնելով աչքերը։ «Լուսավոր հույսերի» մասին նա խոսում էր միշտ կամացուկ, քաղցրածոր, կիսաշշունջով, կարծես գաղտնաբար։ Նա բավական բարձրահասակ էր, բայց խիստ բարակ և նեղուս, անսովոր ցանցառ, շիկավուն երանգի մազերով։ Ստեպան Տրոֆիմովիչի գոռոզամիտ բոլոր ծաղրանքներն իր որոշ կարծիքների վերաբերյալ ընդունում էր հեզաբար, իսկ երբեմն էլ առարկում նրան շատ լրջորեն և շատ հարցերում պատին դեմ անելով։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը քաղցրաբար էր վերաբերվում նրան, ընդհանրապես բոլորիս հանդեպ՝ հայրաբար։

― Դուք բոլորդ էլ «մինչև վերջ նստածներից» չեք,― կատակով ասում էր նա Վիրգինսկուն,― բոլոր ձեզ նմանները, թեև ձեր պարագային, Վիրգինսկի, ես չեմ նկատել այն սահ-մա-նա-փա-կու-թյունը, ինչ Պետերբուրգում shez ces séminaristes, բայց և այնպես, դուք էլ եք «մինչև վերջ չնստածներից»։ Շատովը շատ կկամենար նստել-վերջացնել, բայց նա ևս չնստածներից է։

― Իսկ ե՞ս,― հարցնում էր Լիպուտինը։

― Իսկ դուք պարզապես ոսկյա միջինն եք, որն ամենուրեք հարմարվում է... յուրովի։

Լիպուտինը նեղանում էր։

Վերգինսկու մասին պատմում էին, ցավոք, շատ հավաստի, որ նրա կինը, օրինական ամուսնությամբ մի տարի էլ չապրելով, հանկարծ հայտարարել էր, թե թողնում է նրան և գերադասում Լեբյադկինին։ Այդ Լեբյադկինը՝ ոմն եկվոր, հետագայում խիստ կասկածելի անձնավորություն դուրս եկավ և ամենևին նույնիսկ պաշտոնաթող շտաբս-կապիտան չէր, ինչպես ինքն իրեն էր հորջորջում։ Նա կարողանում էր սոսկ ոլորել բեղերը, խմել և ամենաանհարմար դատարկաբանություններ դուրս տալ, ինչ միայն կարելի է պատկերացնել։ Այդ մարդն ամենաաննրբանկատ եղանակով իսկույն տեղափոխվեց նրանց մոտ, ուրախացած ուրիշի հացով, ուտում ու քնում էր նրանց մոտ, ի վերջո, սկսեց բարձրամտորեն քամահրել տանտիրոջը։ Հավատացնում էին, որ Վիրգինսկին, իմանալով, որ կինը պատրաստվում է թողնել իրեն, ասել է. «Բարեկամս, մինչև հիմա ես միայն սիրում էի քեզ, հիմա հարգում եմ»։ Բայց հազիվ թե իրականում այսպիսի հին հռոմեական ասույթ արտասանված լիներ, ընդհակառակն, ասում էին, որ արտասվել է, հեծկլտալով։ Մի անգամ, լքվելուց երկու շաբաթ անց, նրանք, «ընտանյոք հանդերձ», քաղաքից դուրս էին եկել անտառակ, թեյախմության, ծանոթների հետ։ Վիրգինսկին մի տեսակ տենդագին-ուրախ տրամադրության մեջ էր եղել, մասնակցել պարերին։ Բայց հանկարծ, առանց որևէ նախնական վիճաբանության, երկու ձեռքով բռնել էր կանկան մենապարող աժդահա Լեբյադկինի մազերից, կռացրել ու սկսել էր քարշ տալ նրան՝ գոռոցներով, բղավոցներով ու արցունքներով։ Աժդահան այնպես էր վախեցել, որ չէր էլ պաշտպանվել և իրեն քաշքշելու ամբողջ ընթացքում չէր ընդհատել լռությունը, սակայն դրանից հետո նեղացել էր ազնիվ մարդու համակ բորբոքումով։ Վիրգինսկին ամբողջ գիշեր ծնկաչոք աղաչել էր կնոջը՝ ներում խնդրելով, բայց չէր կորզել ներումը, որովհետև, այնուամենայնիվ, չէր համաձայնել գնալ և ներողություն խնդրել Լեբյադկինից։ Բացի դրանից, մեղադրվել էր խղճուկ համոզմունքներ ունենալու և հիմարության մեջ, վերջինն այն պատճառով, որ կնոջ հետ բացատրվելիս, ծունկ չոքած էր եղել։ Շտաբս-կապիտանը շուտով ծլկեց և մեր քաղաքում հայտնվեց սոսկ ամենավերջին ժամանակներս՝ իր քրոջ հետ ու նոր նպատակներով, բայց այդ մասին՝ հետո։ Տարօրինակ չէ, որ խեղճ «ընտանիքավորը» հոգին էր թեթևացնում մեզ մոտ ու զգում մեր հասարակության կարիքը։ Ի դեպ, տնային գործերից նա երբեք չի խոսել մեզ մոտ։ Միայն մի անգամ, Ստեպան Տրոֆիմովիչի մոտից ինձ հետ վերադառնալիս, հեռվից խոսք բացեց իր վիճակի մասին, բայցև իսկույն, ձեռքս բռնելով, կրակոտ բացականչեց.

― Դա ոչինչ, մասնավոր դեպք է միայն, որ նվազագույնս, նվազագույնս չի խանգարի ընդհանուր գործին։

Մեր խմբակում հայտնվում էին նաև պատահական մարդիկ։ Գալիս էր ջհուդիկ Լյամշինը, գալիս էր կապիտան Կարտուզովը։ Որոշ ժամանակ գալիս-գնում էր հետաքրքրասեր մի ծերուկ, բայց մեռավ։ Լիպուտինը բերել էր աքսորական քսյոնձ Սլոնյցևսկուն, որոշ ժամանակ նրան ընդունում էինք ըստ սկզբունքի, բայց հետո դադարեցինք ընդունել։

IX

Մի Ժամանակ քաղաքում մեր մասին խոսում էին, թե մեր խմբակն ազատամտության, այլասերվածության և անաստվածության բույն է, և միշտ էլ մնաց այդ կարծիքը։ Այնինչ, ամենաանմեղ, սիրունիկ, միանգամայն ռուսական զվարթ լիբերալ շաղակրատություն էր ընթանում մեզ մոտ։ «Բարձրագույն լիբերալիզմ» և «վերին լիբերալ», այսինքն՝ լիբերալ առանց որևէ նպատակի, հնարավոր է սոսկ միայն Ոուսաստանում։ Ատեպան Տրոֆիմովիչին, ինչպես ամեն մի սրամիտ մարդու, ունկնդիր էր պետք, և բացի դրանից, անհրաժեշտ էր գիտակցումն առ այն, որ ինքը գաղափարների քարոզչության վերին պարտքն է կատարում։ Իսկ վերջիվերջո, հարկ էր, չէ՞, մեկնումեկի հետ շամպայն խմել և հայտնի տեսակի գինու գավաթի շուրջ զվարթ մտքեր փոխանակել Ռուսաստանի և «ռուսական ոգու» մասին, Աստծո մասին ընդհանրապես և «ռուսական Աստծո» մասին առանձնապես, հարյուրերորդ անգամ կրկնել բոլորին հայտնի և բոլորի սերտած ռուսական խայտառակ անեկդոտները։ Չէինք խորշում նաև քաղաքային բամբասանքներից, ըստ որում երբեմն-երբեմն հասնում էինք խիստ, բարձր բարոյական վճիռների։ Ընկնում էինք նաև համամարդկային խնդիրների գիրկը, խիստ դատողություններ անում Եվրոպայի և մարդկության ապագա ճակատագրի մասին, ուսուցողաբար կանխագուշակում, որ Ֆրանսիան կեսարա-կանությունից հետո միանգամից գահավիժելու է երկրորդական պետության մակարդակը, և կատարելապես վստահ էինք, որ դա սարսափելի արագ և դյուրությամբ կարող է լինել։ Հռոմի պապին վաղուց ի վեր էինք կանխագուշակել սովորական միտրոպոլիտի դեր միացյալ Իտալիայում և կատարելապես համոզված էինք, որ հազարամյա այդ հարցն ամբողջությամբ մարդասիրության, արդյունաբերության և երկաթուղիների մեր դարում լոկ փուչ գործ է։ Բայց չէ որ «վերին ռուսական լիբերալիզմն» այլ կերպ չի վերաբերում գործին։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը երբեմն խոսում էր արվեստի մասին ու բավականաչափ լավ, բայց փոքր-ինչ վերացական։ Մեկ-մեկ հիշում էր իր երիտասարդության ընկերների մասին՝ մեր զարգացման պատմության մեջ շարունակ նշված անձանց մասին, հիշում էր խանդաղատանքով և պատկառանքով, սակայն կարծես թեթևակի նախանձով։ Եթե շատ էր ձանձրալի դառնում, ջհուդիկ Լյամշինը (փոստատան փոքրամարմին աստիճանավոր)՝ դաշնամուրի վարպետ, նստում էր նվազելու, իսկ դադարներին խոզի, ամպրոպի, ծննդաբերության և մանկան առաջին ճիչի և այլն, և այլն ձայներ նմանակում։ Հենց դրա համար էլ հրավիրվում էր։ Իսկ եթե շատ էինք խմում,― իսկ այդպես լինում էր, թեև ոչ հաճախ,― ոգևորության մեջ էինք ընկնում և մի անգամ բոլորով, Լյամշինի նվագակցությամբ «Մարսելյոզ» երգեցինք, միայն չգիտեմ՝ լավ ստացվեց, թե՝ ոչ։ Փետրվարի տասնիննի մեծ օրը դիմավորեցինք ցնծագին ու դեռ նախապես սկսեցինք դրա պատվին կենաց բաժակներ դատարկել։ Դեռևս շատ վաղուց էր դա, այն ժամանակ դեռ չկային ոչ Շատովը, ոչ Վիրգինսկին, և Ստեպան Տրոֆիմովիչը դեռևս ապրում էր Վարվառա Պետրովնայի հետ նույն տանը։ Մեծ օրից որոշ ժամանակ առաջ Ստեպան Տրոֆիմովիչը սովորություն էր դարձրել քթի տակ մրմնջալ մի վաղեմի լիբերալ կալվածատիրոջ հորինած հայտնի, թեև փոքր-ինչ անբնական բանաստեղծություն.

Կարծեմ, այսպիսի մի բան էր, բառ առ բառ չեմ հիշում։ Վարվառա Պետրովնան մի անգամ ականջ դրեց ու բղավեց նրան. «Ցնդաբանություն է, ցնդաբանություն», և դուրս գնաց կատաղած։ Լիպուտինը, որ ներկա էր կատարվածին, թունալի նկատեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին.

― Եվ ափսոս, եթե պարոնայք կալվածատերերին իրենց նախկին ճորտերը որոշ տհաճություն չպատճառեն ուրախությունից։

Եվ ցուցամատն իր վզի շուրջ պտտեց։

― Cher ami,― բարեհոգաբար արձագանքեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը,― հավատացեք, որ դա (կրկնեց շարժումը վզի շուրջ) ամենևին օգուտ չի բերի ոչ մեր կալվածատերերին, ոչ մեզ բոլորիս ընդհանրապես։ Մենք առանց գլուխների էլ ոչինչ չենք կարողանա կարգավորել, չնայած որ մեր գլուխներն ամենից շատ են խանգարում մեզ հասկանալ։

Նշեմ, որ մեզնից շատերը ենթադրում էին, որ մանիֆեստի օրն արտասովոր ինչ-որ բան կլինի, այնպես, ինչպես կանխագուշակում էր Լիպուտինը, և բոլորն էլ ժողովրդի և պետության այսպես կոչված գիտակներ էին։ Կարծեմ, Ստեպան Տրոֆիմովիչն այդ մտքին էր նույնպես, այն աստիճան անգամ, որ մեծ օրվա համարյա նախաշեմին հանկարծ սկսեց խնդրել Վարվառա Պետրովնային՝ գնալ արտասահման, մի խոսքով, սկսեց անհանգստանալ։ Սակայն անցավ մեծ օրը, անցավ ևս որոշ ժամանակ, և բարձրամիտ ժպիտը վերստին հայտնվեց Ստեպան Տրոֆիմովիչի շրթունքներին։ Մեր առաջ մի քանի հոյակապ մտքեր արտահայտեց ռուս մարդու բնավորության մասին՝ ընդհանրապես և ռուս մուժիկի բնավորության մասին՝ մասնավորապես։

― Մենք, որպես փութկոտ մարդիկ, չափազանց շտապեցինք մեր մուժիկների հարցով,― եզրափակեց նա իր հոյակապ մտքերի շարքը,― մենք նրանց մոդայի մեջ մտցրինք, և գրականության մի ամբողջ բաժին, տարվետարի, զբաղվեց նրանցով, ինչպես նորահայտ մի գանձով։ Մենք դափնեպսակներ ենք դրել ոջլոտ գլուխներին։ Ռուսական գյուղը, ամբողջ հազար տարվա ընթացքում, մեզ է տվել սոսկ մի հատիկ կոմարինսկայա։ Ռուս հիանալի բանաստեղծը, ըստ որում, ոչ զուրկ սրամտությունից, առաջին անգամ բեմում տեսնելով մեծն Ռաշելին, բացականչել է զմայլված. «Չեմ փոխի Ռաշելին՝ մուժիկով»։ Ես պատրաստ եմ ավելին ասել, ես բոլոր ռուս մուժիկներին կտամ մեն-միակ Ռաշելի փոխարեն։ Ժամանակն է ավելի սթափ նայել ու չխառնել մեր հարազատ անտաշ կուպրը bouquet de l’impératrice-ի հետ։

Լիպուտինն իսկույն համաձայնեց, բայց նշեց, որ կեղծելն ու մուժիկներին գովելն այն ժամանակ այնուամենայնիվ անհրաժեշտ էր ուղղության համար, նույնիսկ բարձրաշխարհիկ հասարակության տիկնայք առատ արցունք էին թափում՝ կարդալով «Խեղճուկրակ Անտոնը», իսկ նրանցից ոմանք էլ նույնիսկ Փարիզից էին գրում Ռուսաստան, իրենց կառավարիչներին, որ հետայդու գյուղացիների հետ վարվեն հնարավորին չափ մարդասիրաբար։

Պատահեց այնպես, որ Անտոն Պետրովի մասին լուրերից անմիջապես հետո, կարծես դիտմամբ, մեր նահանգում նույնպես, այն էլ Սկվորեշնիկիից ընդամենը տասնհինգ վերստ հեռու, դարձյալ ինչ-որ թյուրիմացություն էր կատարվել, այնպես որ տաքացած վիճակում խումբ ուղարկեցին։ Այս անգամ Ստեպան Տրոֆիմովիչն այնպես հուզվեց, որ նույնիսկ մեզ էլ վախեցրեց։ Նա բղավում էր ակումբում, որ ավելի շատ զորք է պետք, որ պետք է հեռագրով կանչեն ուրիշ գավառից, վազում էր նահանգապետի մոտ և համոզում նրան, որ ինքը կապ չունի, խնդրում, որ իրեն որևէ կերպ չխառնեն գործին՝ հինը հիշելով, առաջարկում էր իր դիմումի մասին անհապաղ գրել Պետերբուրգ, ում հարկն է։ Լավ է, որ այդ ամենը շուտով անցավ և ոչինչ էլ չեղավ, միայն թե ես զարմացա այն ժամանակ Ստեպան Տրոֆիմովիչի վրա։

Երեք տարի անց, ինչպես հայտնի է, խոսել սկսեցին ազգության մասին և ծնունդ առավ «հասարակական կարծիքը»։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը շատ էր ծիծաղում։

― Բարեկամներս,― սովորեցնում էր նա մեզ,― մեր ազգությունը, եթե իրականում «ծնունդ է առել», ինչպես հիմա հավատացնում են նրանք թերթերում, ապա դեռևս նստած է դպրոցում, մի որևէ գերմանական պետերշուլեում, գերմանական գիրքն առած և սերտում է իր հավերժական գերմանական դասը, իսկ գերմանացի ուսուցիչը, երբ պետք լինի, նրան ծնկի է իջեցնում։ Գերմանացի ուսուցչի համար խոսք չունեմ, բայց ամենահավանականն այն է, որ ոչինչ չի պատահել և ոչինչ էլ ծնունդ չի առել, այլ ամեն ինչ գնում է, ինչպես նախկինում, այսինքն՝ Աստծո հովանու ներքո։ Իմ կարծիքով, բավական էլ է Ռուսաստանի համար, pour notre sainte Russie։ Ընդ որում, բոլոր այդ համասլավոնականություններն ու ազգությունները՝ այդ ամենը չափազանց հին է՝ նոր լինելու համար։ Ազգությունը, եթե ուզում եք, մեզանում երբեք էլ ուրիշ բան չի ներկայացրել իրենից, քան ակումբային աղայական հնարանք, ավելացրած դեռ՝ մոսկովյան հնարանք։ Հարկավ, ես չեմ խոսում Իգորի ժամանակների մասին։ Եվ վերջապես, ամեն ինչ գալիս է պարապ-սարապությունից։ Մեզանում ամեն ինչ է պարապ-սարապությունից, թե՛ բարին, թե՛ լավը։ Ամեն ինչ՝ մեր աղայական, սիրելի, ուսյալ, քմահաճ պարապ-սարապությունից։ Երեսուն հազար տարի դա եմ պնդում։ Մենք սեփական աշխատանքով ապրել չենք կարողանում։ Եվ այն, որ հիմա իրար են անցել մեզանում «ծնունդ առած» ինչ-որ հասարակական կարծիքով, հանկարծակի, ոչ դես, ոչ դեն, երկնքի՞ց ընկավ։ Մի՞թե չեն հասկանում, որ կարծիք ձեռք բերելու համար ամենից առաջ աշխատանք է պետք, սեփական աշխատանք, սեփական նախաձեռնություն գործի մեջ, սեփական պրակտիկա։ Ձրի ոչինչ չի տրվում երբեք։ Կաշխատենք՝ մեր կարծիքն էլ կունենանք։ Իսկ քանի որ մենք երբեք չենք աշխատի, ապա մեր փոխարեն կարծիք կունենան նրանք, ովքեր մեր տեղն աշխատել են մինչև հիմա, այսինքն՝ նույն այդ Եվրոպան, նույն այդ գերմանացիները՝ մեր երկուհարյուրամյա ուսուցիչները։ Բացի դրանից, Ռուսաստանը չափից ավելի մեծ թյուրիմացություն է, որպեսզի կարողանանք մենակ ինքներս լուծել դա՝ առանց գերմանացիների և առանց աշխատանքի։ Ահա, արդեն քսան տարի ահազանգ եմ խփում և աշխատանքի կոչում։ Ես կյանքս եմ տվել այդ կոչումին, և խելագարս՝ հավատացել եմ։ Հիմա արդեն չեմ հավատում, բայց կոչնազանգը խփում և մինչև վերջ խփելու եմ, մինչև գերեզման, պարանը քաշելու եմ այնքան ժամանակ, մինչև իմ հոգեհանգստի զանգերը չզարկեն։

Ավաղ, մենք միայն հավանություն էինք տալիս։ Մենք ծափահարեցինք մեր ուսուցիչներին, այն էլ ինչպիսի՜ կրակով։ Իսկ ի՞նչ է, պարոնայք, հիմա արդյոք, երբեմն էլ չորսբոլորը, չի՞ հնչում նմանօրինակ «սիրելի», «խելացի», «լիբերալ» հին ռուսական բարբաջանք։

Աստծուն մեր ուսուցիչը հավատում էր։ «Չեմ հասկանում, թե այստեղ բոլորն ինչո՞ւ են ինձ անաստված ներկայացնում,― ասում էր նա մեկ-մեկ,― ես Աստծուն հավատում եմ, mais distinguons, ես հավատում եմ որպես մի էակի, որն ինքս իմ մեջ եմ գիտակցում։ Ես հո չեմ կարող հավատալ, ինչպես իմ Նաստասյան (աղախինը), կամ ինչպես որևէ մի «համենայն դեպս» հավատացյալ կալվածատեր, կամ ինչպես մեր սիրելի Շատովը, թեև չէ, Շատովը հաշիվ չէ, Շատովը հավատում է զոռով, որպես մոսկովյան սլավոնապաշտ։ Ինչ գալիս է քրիստոնեությանը, ապա իմ ամբողջ անկեղծ հարգանքով հանդերձ, ես քրիստոնյա չեմ։ Ես ավելի շուտ հնօրյա հեթանոս եմ, ինչպես մեծն Գյոթեն կամ ինչպես մի հին հույն։ Եվ արդեն միայն մի բան, որ քրիստոնեությունը չհասկացավ կնոջը, ինչ այնքան հոյակապ է զարգացրել Ժորժ Զանդն իր հանճարեղ վեպերից մեկում։ Ինչ վերաբերում է երկրպագություններին, պասերին և մնացյալին, ապա չեմ հասկանում, թե ո՞վ ինչ գործ ունի ինձ հետ։ Ինչքան էլ այստեղ իրար անցնեն մեր մատնիչները, բայց ճիզվիտ դառնալ չեմ ցանկանում։ Քառասունյոթ թվականին Բելինսկին, գտնվելով արտասահմանում, Գոգոլին է ուղարկել իր հայտնի նամակը, որով տաք-տաք կշտամբել է նրան, որ հավատում է «ինչ-որ մի Աստծու»։ Entre nous soit dit, ավելի երգիծական ոչինչ չեմ կարողանում պատկերացնել, երբ Գոգոլը (այն ժամանակվա Գոգոլը) կարդացել է այդ արտահայտությունը և... ամբողջ նամակը։ Սակայն, մի կողմ դնելով ծիծաղելին, և քանի որ այնուամենայնիվ, գործի էությանը համաձայն եմ, ապա կասեմ ու մատնացույց կանեմ՝ ի՜նչ մարդիկ են եղել։ Կարողացել են, չէ՞, սիրել իրենց ժողովրդին, կարողացել են, չէ՞, նրա համար ամեն ինչ զոհաբերել ու կարողացել են միաժամանակ չմեկտեղվել նրա հետ, երբ պետք է, չխրախուսել նրան հայտնի ըմբռնումների համար։ Հո չէր կարող Բելինսկին իրականում փրկություն որոնել պասուց ձեթի կամ սիսեռով բողկի մեջ․․․»։

Բայց այստեղ հանդես եկավ Շատովը։

― Բայց այդ մարդիկ երբեք չեն սիրել ժողովրդին, չեն տառապել նրա համար և ոչինչ չեն զոհաբերել նրան, ինչպես էլ դա պատկերացնեն իրենք, սեփական բավականության համար,― մռայլված փնթփնթաց նա՝ հայացքը ցած հառած և անհամբեր շրջվելով աթոռի վրա։

― Այդ նրա՞նք չեն սիրել ժողովրդին,― աղաղակեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։― Օ՜, ինչպես են սիրել Ռուսաստանը։

― Ո՛չ Ռուսաստանը, ո՛չ էլ ժողովրդին,― աղաղակեց նաև Շատովը՝ շողացնելով աչքերը։― Չի կարելի սիրել այն, ինչ չգիտես, իսկ նրանք ռուս ժողովրդից ոչինչ չեն հասկացել։ Բոլոր նրանք, դուք էլ նրանց հետ միասին, ռուս ժողովրդին նայել եք մատների արանքով, իսկ Բելինսկին՝ հատկապես, և հենց Գոգոլին ուղղված նամակից է դա երևում։ Բելինսկին ճիշտ և ճիշտ Կռըյլովի հետաքրքրասերն է, չի նկատել փղին կունստ-կամերայում, այլ իր ամբողջ ուշադրությունն ուղղել է ֆրանսիական սոցիալական բզեզիկներին, դրանցով էլ վերջացրել։ Իսկ չէ որ նա նաև, թերևս, մեզնից բոլորից ավելի խելացի էր։ Բավական չէ, աչքաթող եք արել ժողովրդին, դուք նողկալի արհամարհանքով եք վերաբերվել նրան, գոնե սոսկ նրանով, որ ժողովուրդ ասելով, երևակայել եք միմիայն ֆրանսիական ժողովուրդը, այն էլ լոկ փարիզցիներին, ու ամաչել, որ ռուս ժողովուրդն այդպիսին չէ։ Եվ սա մերկ ճշմարտություն է։ Իսկ ով ժողովուրդ չունի, նա Աստված էլ չունի։ Հաստատ իմացեք, որ բոլոր նրանք, ովքեր դադարում են հասկանալ իրենց ժողովրդին և կորցնում են իրենց կապերը նրա հետ, իսկույն ևեթ, նույն չափով կորցնում են նաև հայրենական հավատքը, դառնում են կամ անաստված, կամ անտարբեր։ Ճիշտ եմ ասում։ Սա փաստ է, որը կարդարանա։ Ահա ինչու թե դուք բոլորդ, թե մենք բոլորս հիմա կամ նողկալի անստվածներ ենք, կամ անտարբեր, այլասերված անպետքություն, և ուրիշ ոչինչ։ Եվ դուք նույնպես, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, ես ձեզ ամենևին չեմ բացառում, նույնիսկ մեր հասցեին էլ ասացի, իմացեք դա։

Սովորաբար, այսպիսի մենախոսություն արտասանելուց հետո (իսկ դա հաճախ էր պատահում), Շատովն առնում էր իր գլխարկն ու նետվում դռան կողմը կատարելապես համոզված, որ հիմա արդեն ամեն ինչ վերջացած է, և որ ինքը կատարելապես ու առհավետ խզել է իր բարեկամական հարաբերությունները Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ։ Վերջինս միշտ կարողանում էր ժամանակին կանգնեցնել նրան։

― Իսկ չհաշտվե՞նք, արդյոք, Շատով, բոլոր այդ անուշ բառերից հետո,― ասում էր նա՝ ձեռքը բարեկամաբար նրան պարզելով բազկաթոռից։

Անճոռնի, թեև ամոթխած Շատովը քնքշություններ չէր սիրում։ Արտաքուստ կոպիտ մարդ էր, բայց ներքուստ կարծես թե շատ էր նրբանկատ։ Թեև հաճախ էր չափը կորցնում, բայց դրանից առաջինն ինքն էր տառապում։ Ի պատասխան Ստեպան Տրոֆիմովիչի կոչական բառերի, քթի տակ ինչ-որ բան մրթմրթալով և արջի պես տեղում դոփդոփելով՝ նա հանկարծ անսպասելի քմծիծաղելով դեն էր նետում գլխարկն ու նստում նախկին աթոռին՝ համառորեն ցած նայելով։ Անշուշտ, գինի էին բերում, և Ստեպան Տրոֆիմովիչը մի որևէ հարմար կենաց էր ասում, ասենք, թեկուզ անցյալի գործիչներից որևէ մեկի հիշատակին։