Կրեյցերյան սոնատ

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Բայց ես ասեմ ձեզ թե, Ամենայն որ հայի ի կին մարդ առ ի

ցանկանալ նմա՝ անդեն շնացավ ընդ նմա ի սրտի յուրում։

(Մատթեոս, Ե, 28)

Ասեն ցնա աշակերտքն յուր, Եթե այդպես ինչ վնաս իցե ընդ

այր և ընդ կին, լավ է չամուսնանալ։

Եվ նա ասե ցնոսա, Ոչ ամենեքյան բավական են այդմ քանի,

այլ որոց տվյալ է։

Զի են ներքինիք որ հորովայնե մոր յուրյանց ծնան այնպես...

և են ներքինիք որ դանձինս յուրյանց արարին ներքինիս վասն
արքայության երկնից. որ կարողն է տանել՝ տարցի։

(Մատթեոս, ԺԹ, 10, 11, 12)

I

Վաղ գարնանն էր։ Երկրորդ օրն էր արդեն, ինչ ճանապարհ էինք գնում։ Վագոն էին մտնում ու ելնում մոտ տեղեր մեկնողները, բայց երեք ուղևոր, ինձ նման, գալիս էին հենց գնացքի սկզբնակայանից՝ կիսատղամարդկային վերարկուով և փոքրիկ գլխարկով անբարետես ու երիտասարդությունն անցրած ծխող, տանջահար դեմքով մի տիկին, նրա ծանոթը՝ բարեկարգ, նոփ֊նոր իրերով մոտ քառասուն տարեկան ասող֊խոսող մի մարդ, և իրեն դեռ մեկուսի պահող, ցածրահասակ, պոռթկուն շարժումներով, դեռ ոչ շատ տարեց, սակայն ակներևաբար ժամանակից շուտ ճերմակած գանգուր մազերով և արտակարգ փայլուն, արագորեն մի բանից մյուսին անցնող աչքերով մի պարոն։ Հագին առաջնակարգ դերձակի կարած հին վերարկու էր՝ գառնամորթու օձիքով, գլխին՝ նույնպիսի մորթուց բարձր գլխարկ։ Վերարկուի տակից, երբ նա կոճակներն արձակեց, երևացին անթև բաճկոնն ու ռուսաոճ ասեղնագործ շապիկը։ Այդ պարոնի յուրահատկությունն այն էր նաև, որ մերթ ընդ մերթ արձակում էր տարօրինակ հնչյուններ՝ նման հազալով կոկորդը մաքրելուն կամ սկսվող ու ընդհատվող ծիծաղի։

Ամբողջ ճանապարհին այդ պարոնը ջանադիր կերպով խուսափում էր ուղևորների հետ հաղորդակցվելուց կամ ծանոթություն հաստատելուց։ Հարևանների հարցերին պատասխանում էր կարճ ու կտրուկ և կամ կարդում էր, կամ ծխում՝ դուրս նայելով պատուհանից, կամ, պաշար հանելով իր հին ուղեպարկից, թեյ էր խմում կամ նախաճաշում։

Ինձ թվում էր, թե նա ճնշվում է իր մենությունից, և ես մի քանի անգամ ուզեցի խոսել նրա հետ, բայց ամեն անդամ, երբ մեր հայացքները հանդիպում էին, որ հաճախ էր պատահում, քանի որ նստած էինք առիշեղ դեմ առ դեմ, նա շուռ էր տալիս երեսն ու վերցնում գիրքը կամ դուրս նայում պատուհանից։

Կանգառի ժամանակ, երկրորդ օրվա իրիկնադեմին, մեծ կայարանում նյարդային այդ պարոնն իջավ տաք ջուր բերեց և թեյ պատրաստեց իր համար։ Իսկ բարեկարգ, նոփ֊նոր իրերով պարոնը, որ փաստաբան էր, ինչպես իմացա հետո, իր հարևանուհու՝ կիսատղամարդկային վերարկուով ծխող կնոջ հետ գնաց թեյ խմելու կայարանում։

Այդ պարոնի և տիկնոջ բացակայության ժամանակ վագոն մտան մի քանի ուղևորներ, այդ թվում՝ բարձրահասակ, ածիլված, խորշոմերես մի ծերունի, հավանաբար՝ վաճառական, ամերիկյան աքիսի մորթուց մուշտակով և վիթխարի հովար ունեցող մահուդե գլխարկով։ Վաճառականը նստեց տիկնոջ ու փաստաբանի տեղի դիմաց և իսկույն ևեթ խոսակցություն սկսեց դարձյալ նույն կայարանում վագոն նստած և վաճառականի գործակատարի տեսք ունեցող երիտասարդի հետ։

Ես նստած էի առիշեղ և, քանի որ գնացքը կանգնած էր, կարող էի այն պահերին, երբ ոչ ոք չէր անցնում, ժամանակ առ ժամանակ լսել նրանց խոսակցությունը։ Վաճառականը նախ հայտնեց, որ ինքը գնում է ընդամենը մեկ կայարան այն կողմ գտնվող իր կալվածքը․ ապա, ինչպես միշտ, խոսեցին գների, առևտրի մասին, խոսեցին, ինչպես միշտ, այն մասին, թե ներկայումս ինչպես է Մոսկվայում առևտուրը գնում, հետո էլ Նիժեգորոդյան տոնավաճառից։ Գործակատարն սկսեց պատմել տոնավաճառում իրենց երկուսին հայտնի մի մեծահարուստ վաճառականի սարքած կերուխումերի մասին, բայց ծերունին չթողեց, որ նա վերջացնի իր խոսքը, և ինքն սկսեց պատմել Կունավինում հին օրերին եղած քեֆ֊ուրախությունների մասին, որոնց մասնակցել էր ինքը։ Նա, երևում է, հպարտանում էր իր այդ մասնակցությամբ ու ակներև բերկրանքով պատմում էր, թե ինքը Կունավինում հենց նույն ծանոթի հետ մի անգամ հարբած-հարբած այնպիսի բան է արել, որի մասին կարելի է պատմել միայն շշուկով, և գործակատարն սկսեց քրքջալ վագոնով մեկ, ու ծերունին նույնպես ծիխաղեց՝ ցուցադրելով երկու դեղնած ատամները։

Հույս չունենալով, թե որևէ հետաքրքիր բան կլսեմ, վեր կացա, որ մի քիչ ման գամ կառամատույցում՝ մինչև գնացքի շարժվելը։ Դռան մեջ ինձ հանդիպեցին փաստաբանն ու տիկինը, որոնք քայլելու ընթացքում աշխուժորեն զրուցում էին ինչ֊որ բանի մասին։

― Չեք հասցնի,— ասաց ինձ մարդամոտ փաստաբանը,— հիմա երկրորդ զանգը կլինի։

Եվ իրոք, դեռ չէի հասել վագոնի ծայրը, երբ զանգը հնչեց։ Երբ վերադարձա, տիկնոջ ու փաստաբանի միջև շարունակվում էր աշխույժ զրույցը։ Ծեր վաճառականը նստած էր նրանց դեմ՝ խիստ ու լուրջ նայելով իր առջև ու մերթ ընդ մերթ անխրախուսաբար ատամները լմլմացնելով։

― Հետո նա ուղղակի հայտարարեց ամուսնուն,— ժպտալով ասում էր փաստաբանն այն ժամանակ, երբ անցնում էի նրա մոտով,— թե ինքը չի կարող և չի էլ կամենում ապրել նրա հետ, քանի որ․․․

Եվ նա հետո սկսեց ինչ-որ բան պատմել, որ չկարողացա լսել։ Իմ ետևից մտան էլի մի քանի ուղևորներ, անցավ ուղեկցորդը, ներս վազեց բեռնակիրը, և բավական երկար ժամանակ աղմուկ էր վագոնում, որի պատճառով խոսակցությոլնն անհնար էր լսել։ Երբ շուրջը լռություն տիրեց, և ես նորից լսեցի փաստաբանի ձայնը, խոսակցությունն, ըստ երևույթին, մասնավոր դեպքից անցել էր արդեն րնդհանուր դատողությունների։

Փաստաբանը խոսում էր այն մասին, թե Եվրոպայում հասարակական կարծիքը ներկայումս ինչ աստիճան է հետաքրքրվում ամուսնալուծության հարցով, և թե ինչպես ավելի ու ավելի հաճախակի են դառնում նման դեպքերը։ Նկատելով, որ իր ձայնն է լսվում միայն, փաստաբանն ընդհատեց խոսքը և դարձավ ծերունուն։

― Հնում այդ բանը չկար, այնպես չէ՞,— ասաց հաճելի ժպտալով։

Ծերունին ուզում էր ինչ֊որ բան պատասխանել, բայց այդ ժամանակ գնացքը շարժվեց, և նա, գլխարկը հանելով, սկսեց խաչակնքել ու աղոթք մրմնջալ։ Փաստաբանը, հայացքը հեռացնելով, սկսեց հարգալիր սպասել։ Վերջացնելով աղոթքն ու եռակի խաչակնքումը, ծերունին ուղիղ ու խոր դրեց գլխարկը, շտկվեց տեղում ու սկսեց խոսել։

― Առաջներում էլ էր լինում, պարոն, մենակ թե ավելի քիչ,— ասաց նա։— Հիմիկվա ժամանակներում էդ բանը չի կարող չլինել։ Ախր մարդիկ շատ են կրթյալ դարձել։

Գնացքը, ընթանալով ավելի ու ավելի արագ, դղրդում էր ռելսերի կցատեղերում, և չէի կարողանում լավ լսել, այնինչ հետաքրքիր էր, և ես մոտ նստեցի։ Հարևանիս՝ փայլուն աչքերով նյարդային պարոնին ևս, ըստ երևույթին, հեաաքրքրել էր խոսակցության նյութը, և նա, առանց տեղից ելնելու, ականջ էր դնում։

― Իսկ կրթությունն ինչո՞վ է վատ որ,— ասաց տիկինը՝ հազիվ նկատելի ժպիտով։— Մի՞թե ավելի լավ է ամուսնանալ այնպես, ինչպես հնում, երբ փեսացուն ու հարսնացուն նույնիսկ իրար երես տեսած չէին լինում,— շարունակեց նա՝ շատ տիկինների սովորությամբ պատասխանելով ոչ թե զրուցակցի խոսքին, այլ այն մտքերին, որ, ըստ նրա, խոսակիցը կարող էր հայտնել։— Չգիտեին՝ սիրում են արդյոք, հնարավոր է արդյոք սիրել, ամուսնանում էին ում հետ պատահեր և տառապում էին ամբողջ կյանքում․ ուրեմն, ձեր կարծիքով, ավելի՞ լավ էր դա,— ասում էր տիկինը՝ ակներևաբար ավելի շուտ խոսքն ուղղելով ինձ ու փաստաբանին, քան ծերունուն, որի հետ խոսում էր։

― Ախր շա՜տ֊շատ են կրթյալ դարձել,— կրկնեց վաճառականը՝ արհամարհանքով նայելով տիկնոջն ու անպատասխան թողնելով նրա հարցը։

― Ցանկալի կլիներ իմանալ, թե դուք ինչպես եք բացատրում կապը կրթության և ամուսնական կյանքում եղած անհամաձայնության միջև,— ասաց փաստաբանըհ հազիվ նկատելի ժպիտով։

Վաճառականն ինչ֊որ բան էր ուզում ասել, բայց տիկինը կանխեց նրան։

― Ոչ, այդ ժամանակներն արդեն անցել են,— ասաց նա։ Բայց փաստաբանն ընդհատեց․

― Չէ, թույլ տվեք, որ նա իր միտքն արտահայտի։

— Կրթությունը հիմար բաներ է ծնում,— վճռականորեն ասաց ծերունին։

― Ամուսնացնում են իրար չսիրող մարդկանց ու հետո զարմանում, որ անհամերաշխ են ապրում,— շտապեց ասել տիկինը՝ նայելով փաստաբանին ու ինձ և մինչև անգամ գործակատարին, որը, տեղից ելած ու նստարանի թիկնակին կռթնած, ականջ էր դնում խոսակցությանը։— Չէ որ միայն կենդանիներին կարելի է զուգավորել այնպես, ինչպես տերն է ուզում, իսկ մարդիկ ունեն իրենց հակումները, համակրությունները,— ասաց տիկինը՝ ակներևաբար կամենալով խայթել վաճառականին։

— Անտեղի են ձեր ասածները, տիկին,— ասաց ծերուկը,— կենդանին անասուն է, իսկ մարդուն օրենք է տրված։

― Լավ, բայց ինչպե՞ս կարելի է ապրել մարդու հետ առանց սիրո,— տիկինն էլի շտապում էր արտահայտել իր մտքերը, որ, հավանաբար, նրան չափազանց նոր էին թվում։

― Առաջ նման բաներից գլուխ չէին հանում,— ասաց ծերունին ազդու տոնով,— հիմի են միայն դրանք մեջտեղ եկել։ Այսօր հենց մի բան եղավ՝ կնիկն ասում է մարդուն․ «Բաժանվում եմ քեզնից»։ Գյուղացիները որ գյուղացիներ են, նրանց մեջ էլ է էդ նույն մոդան ընկել։ «Ըհը, ասում է, առ քեզ քո շապիկներն ու վարտիքները, ես գնում եմ Վանկայի հետ, նրա մազերը խուճուճ են քոնից»։ Դե արի ու բան հասկացիր։ Այնինչ կնոջ մեջ առաջին հերթին երկյուղ պիտի լինի։

Գործակատարը նայեց մեկ փաստաբանին, մեկ տիկնոջը, մեկ ինձ, ակնհայտորեն զսպելով ժպիտն ու պատրաստ թե՛ ծաղրի ենթարկելու վաճառականի խոսքը և թե՛ հավանություն տալու նրա ասածին, նայած թե ինչպես կընդունվի այդ խոսքը։

— Իսկ ի՞նչ երկյուղ։

― Էն, որ կնիկը պիտի վախենա իր մարդու֊ու֊ո՜ւց։ Ա՛յ թե ինչ երկյուղ։

― Է՜, հայրիկ, դրա ժամանակն արդեն անցել է,— ասաց տիկինը մինչև անգամ որոշ չարությամբ։

― Չէ, տիրուհիս, էդ ժամանակը չի կարող անցնել։ Ինչպես ինքը՝ Եվան, կինը, տղամարդու կողքից է արարվել, էնպես էլ կմնա հուր֊հավիտյան,— ասաց ծերունին՝ այնպես խիստ ու հաղթականորեն թափ տալով գլուխը, որ գործակատարն անմիջապես որոշեց, թե հաղթանակը վաճառականի կողմն է, և բարձր ծիծաղեց։

― Բայց դուք՝ տղամարդիկ եք այդպես դատում,— խոսեց տիկինը՝ անձնատուր չլինելով ու հերթով նայելով մեզ,— ինքներդ ձեզ ազատություն եք տվել, իսկ կնոջն ուզում եք փակի տակ պահել։ Ինքներդ, իհարկե, ձեզ ամեն ինչ թույլ եք տալիս։

― Թույլ տալը՝ ոչ ոք չի տալիս, մենակ թե տղամարդու արածից տանը բան չի պատահի, իսկ կնիկ֊կինարմատը փուխր աման է,— շարունակեց ուսուցանել վաճառականը։

Նրա ազդու տոնը, երևում է, ընկճում էր լսողներին, և տիկինը նույնիսկ իրեն ճնշված էր զգում, սակայն դեռ անձնատուր չէր լինում։

― Այո, բայց կարծում եմ՝ կհամաձայնեք, որ կինն էլ մարդ է, և նա էլ զգացմունքներ ունի տղամարդու նման։ Լավ, իսկ ի՞նչ անի նա, եթե չի սիրում ամուսնուն։

― ՉԻ՜ սիրում,— սպառնալի կրկնեց վաճառականը՝ խոժոռելով հոնքերն ու շրթունքները պրկելով։— Էն էլ ո՜նց կսիրի։

Այդ անսպասելի փաստարկն առանձնապես դուր եկավ գործակատարին, և նա հավանություն տվեց ձայնարկումով։

― Չէ, ի՛նչ եք ասում, չի սիրի,— առարկեց տիկինը,— իսկ եթե սեր չկա՝ հո չես կարող զոռով սիրել տալ։

― Լավ, իսկ երբ կինն է դավաճանում ամուսնո՞ւն, դրա՞ն ինչ կասեք,— հարցրեց փաստաբանը։

― Դա չի կարելի,— ասաց ծերունին,— հարկավոր է հետևել, որ էդ բանը չպատահի։

― Իսկ որ պատահեց, հետո՞։ Լինում է, չէ՞։

― Տեղ կա՝ լինում է, բայց մեզ մոտ չի լինում,— ասաց ծերունին։

Բոլորը լռեցին։ Գործակատարն իրար եկավ, մի քիչ էլ մոտ շարժվեց և, ըստ երևույթին չցանկանալով ետ մնալ մյուսներից, ժպտալով սկսեց․

― Հա֊ա, ա՛յ, մեր գործակատարներից մեկի հետ էլ մի էդպիսի խայտառակ բան եղավ։ Էլի շատ դժվար գլուխ հանելու բան։ Նրան էլ էնպիսի կնիկ պատահեց, որ աչքը դուրսն էր։ Ու ծերը բացվե՜ց։ Իսկ մեր էդ գործակատարը ծանր, զարգացած տղա է։ Կնիկն սկզբում գրասենյակի մի ծառայողի հետ էր։ Մարդն, ասեմ, խաթրով խորհուրդ տվեց՝ ձեռք քաշի։ Ականջ չդրեց։ Ինչ կեղտոտ բան ասես որ չէր անում։ Սկսեց մարդու փողերը գողանալ։ Ու մարդն սկսեց ծեծել։ Օգուտն ինչ, գնալով վատանում էր ու վատանում։ Հիմի էլ անմեռոն մեկի, հրեայի հետ, ամոթ չլինի ասելը, սկսեց լկրտվել։ Ի՞նչ աներ մարդը։ Բաժանվեց լրիվ։ Հիմի էդպես էլ ապրում է մենակ, իսկ կնիկը քարշ է գալիս սրա֊նրա հետ։

― Որովհետև քո էդ գործակատարն անխելքի մեկն է,— ասաց ծերունին։— Որ պսակվելուն պես կնկան իր քեֆին չթողներ, ոնց որ պետքն է կապը քաշեր, հետը կապրեր հաստատ։ Ազատություն չպիտի տաս հենց սկզբից։ Մի հավատա ձիուն դաշտում, կնկան՝ տանը։

Այդ ժամանակ եկավ ուղեկցորդը՝ մինչև մոտակա կայարանը գնացողների տոմսերը վերցնելու։ Ծերունին տվեց իր տոմսը։

― Այո֊ո՜, հենց սկզբից պիտի հնազանդեցնես իգական սեռին, թե չէ ամեն ինչ կորած է։

― Լավ, իսկ քիչ առաջ դո՞ւք չէիք պատմում, թե ամուսնացած մարդիկ ինչպես են քեֆ քաշում Կունավինի տոնավաճառում,— ասացի՝ չկարողանալով զսպել ինձ։

― Դա ուրիշ բան է,— ասաց վաճառականն ու խորասուզվեց լռության մեջ։

Երբ հնչեց սուլիչի ձայնը, վաճառականը վեր կացավ, հանեց իր ուղեպարկը նստարանի տակից, մուշտակի փեշերն իրար վրա բերեց և, գլխարկը մի թեթև բարձրացնելով, դուրս եկավ արգելահարթակ։

II

Ծերունու դուրս գալուն պես սկսեցին խոսել մի քանիսը՝ միաժամանակ։

― Հին ուխտի ծերուկ էր,— ասաց գործակատարը։

― Ուղղակի կենդանի Դոմոստրոյ,— ասաց տիկինը։— Ի՜նչ վայրենի պատկերացում կնոջ և ամուսնության մասին։

― Այո-ո՜, մենք դեռ հեռու ենք ամուսնության վերաբերյալ եվրոպական հայացքից,— ասաց փաստաբանը։

― Ախր նման մարդիկ չեն հասկանում գլխավորը,— ասաց տիկինը,— այն, որ անսեր ամուսնությունն ամուսնություն չէ, որ միայն սերն է նվիրագործում ամուսնությունը, և որ ճշմարիտ է այն ամուսնությունը միայն, որ սրբագործված է սիրով։

Գործակատարը լսում էր ու ժպտում, աշխատելով հնարավորին չափ շատ բան մտքում պահել ասված խելացի խոսքերից՝ հետագայում գործածելու համար։

Տիկնոջ խոսքի կեսին թիկունքիցս կարծես ընդհատված ծիծաղի կամ հեկեկոցի ձայն լսվեց, և, ետ նայելով, տեսանք իմ հարևանին՝ ալեհեր, փայլուն աչքերով միայնակ պարոնին, որ ակներևաբար իրեն հետաքրքրող խոսակցության ընթացքում աննկատ մոտեցել էր մեզ։ Նա կանգնել էր՝ ձեռքերը դրած նստոցի թիկնակին, և, հավանաբար, հուզված էր խիստ, դեմքը կարմրած էր, և այտի վրա ցնցվում էր մկանը։

― Իսկ այդ ի՞նչ սեր... սեր... սեր է․․․ որ սրբագործում է ամուսնությունը,— ասաց նա կմկմալով։

Զրուցակցի խռովված վիճակը տեսնելով, տիկինն աշխատեց նրան պատասխանել հնարավորին չափ մեղմ ու խելամտորեն։

― Իսկական սերը․․․ Թե այդ սերը կա տղամարդու և կնոջ միջև՝ հնարավոր է և ամուսնությունը,— ասաց տիկինը։

― Այո֊ո՜, բայց ի՞նչ պետք է հասկանալ իսկական սեր ասելով,— զուսպ ժպտաց ու վեհերելով հարցրեց փայլուն աչքերով պարոնը։

― Ամեն ոք էլ գիտի, թե ինչ է սերը,— ասաց տիկինը՝ ակնհայտորեն ցանկանալով դադարեցնել խոսակցությունը նրա հետ։

― Իսկ ես չգիտեմ,— ասաց պարոնը։— Պետք է որոշել, թե դուք ինչ նկատի ունեք․․․

― Ինչպե՞ս թե, շատ պարզ բան,— ասաց տիկինը, սակայն մտածեց մի պահ։— Սե՞րը։ Սերը մի տղամարդու կամ մի կնոջ բացառիկ գերադասումն է մյուս բոլորից,— ասաց նա։

― Գերադասում՝ ինչքա՞ն ժամանակով։ Մեկ ամսո՞վ։ Երկու օրո՞վ, կես ժամո՞վ,— ասաց ալեզարդ պարոնն ու ծիծաղեց։

― Չէ, ներեցեք, դուք, երևում է, այլ բանի մասին եք խոսում։

― Ո֊ոչ, հենց նույն բանի մասին։

― Նա ասում է,— միջամտեց փաստաբանը՝ ցույց տալով տիկնոջը,— թե ամուսնությունը պետք է նախ բխի մտերմական կապից, սիրուց, եթե կուզեք, և եթե առկա է դա, ապա այդ դեպքում միայն ամուսնությունը կարող է իրենից ինչ֊որ, այսպես ասած, սրբազան բան ներկայացնել։ Ապա տիկնոջ միտքն այն է, որ եթե ամուսնության հիմքում ընկած չէ բնական կապվածությունը,— սերը, եթե կուզեք,— նման ամուսնությունը բարոյական առումով պարտադիր չէ բնավ։ Ես ձեզ ճի՞շտ հասկացա,— դարձավ նա տիկնոջը։

Տիկինը գլխի շարժումով հավանություն տվեց իր մտքի պարզաբանմանը։

— Այնուհետև— շարունակեց փաստաբանը, սակայն նյարդային պարոնը, որի աչքերն այժմ ուղղակի վառվում էին, և որն ակներևաբար դժվարությամբ էր զսպում իրեն, ընդհատեց փաստաբանին։

― Ոչ, իմ խոսքը հենց այն բանի՝ մի տղամարդու կամ մի կնոջ մյուս բոլորից գերադասելու մասին է, բայց ես հարցնում եմ միայն՝ ինչքա՞ն ժամանակով։

― Ինչքա՞ն։ Երկար, երբեմն՝ ամբողջ կյանքում,— ասաց տիկինը ուսերը թոթվելով։

― Բայց ախր այդպես միայն վեպերում է լինում, իսկ կյանքում՝ երբեք։ Կյանքում մեկին մյուսներից գերադասելու այդ վիճակը տևում է մի քանի տարի, որ խիստ հազվադեպ է, հաճախ՝ ամիսներ կամ նույնիսկ շաբաթներ, օրեր, ժամեր,— ասում էր նա՝ ամենայն հավանականությամբ իմանալով, որ ինքն իր տեսակետով զարմացնում է բոլորին, և գոհ այդ բանից։

― Ա՜հ, ինչեր եք ասում։ Ո՜չ, ո՛չ։ Չէ՜, ներող կլինեք,— խոսեցինք բոլոր երեքս միաբերան։ Նույնիսկ գործակատարը մի տեսակ դժգոհություն արտահայտող հնչյուն արձակեց։

― Այո֊ո՜, գիտեմ,— մեր աղմուկի մեջ լսելի դարձնելու համար ձայնը բարձրացրեց ալեզարդ պարոնը,— դուք խոսում եք այն մասին, ինչ համարվում է գոյություն ունեցող, իսկ ես՝ այն մասին, ինչ կա իրապես։ Ամեն տղամարդ ձեր ասած այդ սերը տածում է պատահած գեղեցիկ կնոջ հանդեպ։

― Ախ, սարսափելի բաներ եք ասում, բայց չէ որ մարդկանց միջև հաստատվում է և կա այն զգացմունքը, որ սեր է կոչվում, և որը տրվում է ոչ թե ամիսներով ու տարիներով, այլ ամբողջ կյանքի համար։

― Ոչ, չկա։ Եթե նույնիսկ հնարավոր համարենք, որ մի տղամարդ նախապատվություն տա մեն-մի կնոջ իր ամբողջ կյանքում, ապա կինը, ամենայն հավանականությամբ, կգերադասի մի ուրիշին, այդպես է եղել միշտ և այդպես է աշխարհիս վրա,— ասաց ալեզարդ պարոնը, հանեց գլանակատուփն ու սկսեց ծխել։

― Բայց կարող է և փոխադարձ սեր լինել,— ասաց փաստաբանը։

― Ո֊ոչ, չի կարող լինել,— առարկեց նա,— այնպես, ինչպես չի կարող պատահել, որ սիսեռով բեռնված սայլում երկու նշան արած հատիկներ իրար կողք ընկնեն ու մնան։ Եվ, բացի այդ, այստեղ անհավանականությունը չէ միայն պատճառը, այստեղ, հավանաբար, գերհագեցումն էլ է դեր խաղում։ Ամբողջ կյանքում մի կնոջ կամ մի տղամարդու սիրելը նույնն է, ինչ ասեմ, թե մի մոմ վառվի ամբողջ կյանքում,— խոսում էր նա՝ ագահորեն ներս քաշելով ծուխը։

― Բայց դուք շարունակ խոսում եք մարմնական սիրո մասին։ Մի՞թե դուք հնարավոր չեք համարում իդեալների միասնության, հոգեկան հարազատության վրա հիմնված սերը,— ասաց տիկինը։

― Հոգեկան հարազատությո՜ւն։ Իդեալների միասնությո՜ւն,— կրկնեց նա՝ իր բնորոշ հնչյունն արձակելով։— Բայց այդ դեպքում հարկ չկա իրար հետ քնելու (ներեցեք կոպիտ արտահայտության համար)։ Թե չէ դուրս է գալիս, որ մարդիկ իդեալների միասնության հետևանքով են պառկում քնում իրար հետ,— ասաց նա և նյարդային ծիծաղեց։

— Բայց, թույլ ավեք,— ասաց փաստաբանը,— փաստերը հակասում են ձեր ասածին։ Մենք տեսնում ենք, որ ընտանիքներ գոյություն ունեն, որ ամբողջ մարդկությունը կամ նրա մեծ մասն ապրում է ամուսնական կյանքով, և շատերը հաճախ ամուսնական երկարատև կյանք են անցկացնում ։

Ալեզարդ պարոնը նորից ծիծաղեց։

― Դուք ասում եք, թե ամուսնությունը հիմնվում է սիրո վրա, իսկ երբ ես կասկած եմ հայտնում, թե սեր գոյություն չունի՝ մարմնականից զատ, դուք սիրո գոյությունն ապացուցում եք այն բանով, որ գոյություն ունեն ամուսնություններ։ Ախր այդ ամուսնություն կոչվածը զուտ խաբեությո՜ւն է մեր ժամանակներում։

― Ոչ, թույլ տվեք,— ասաց փաստաբանը,— իմ խոսքն այն մասին է միայն, որ գոյություն են ունեցել և գոյություն ունեն ամուսնություններ։

― Գոյությո՜ւն ունեն։ Բայց միայն թե ի՞նչ պատճառով գոյություն ունեն։ Ամուսնությունները գոյություն են ունեցել և գոյություն ունեն այն մարդկանց շրջանում, ովքեր դրա մեջ ինչ֊ինչ խորհուրդ են տեսնում, խորհուրդ, որ պարտավորեցնում է աստծո առաջ։ Ամուսնությունները գոյություն ունեն նման մարդկանց մոտ, իսկ մեզ մոտ չկան։ Մեզ մոտ մարդիկ պսակվում են՝ ամուսնության մեջ ոչինչ չտեսնելով զուգավորությունից բացի, և դուրս է գալիս կամ խաբեություն, կամ բռնություն։ Խաբեության դեպքում հեշտ է տանելը։ Ամուսինն ու կինը միայն խաբում են մարդկանց, թե իրենք միամուսնության մեջ են, այնինչ ապրում են բազմակնությամբ ու բազմամուսնությամբ։ Գարշելի է դա, բայց դեռ՝ տանելի։ Իսկ երբ, ինչպես ամենից հաճախ է լինում, ամուսինն ու կինը առերևույթ ամբողջ կյանքում միատեղ ապրելու պարտավորություն են վերցնում իրենց վրա և երկրորդ ամսից արդեն ուտում են միմյանց, ցանկանում բաժանվել և, այնուհանդերձ, շարունակում են ապրել իրար հետ, այդ ժամանակ ստացվում է այն ահավոր դժոխքը, որի պատճառով իրենց հարբեցողության են տալիս, անձնասպան լինում, խփում ու թունավորում իրենց և իրար,— ասում էր նա՝ խոսելով ավելի ու ավելի արագ, թույլ չտալով, որ մեկնումեկը մի խոսք մեջ գցի, և հետզհետե ավելի ու ավելի տաքանալով։ Բոլորը լուռ էին։ Անհարմար լռություն։

― Այո, անտարակույս, լինում են ծանր պատահարներ ամուսնական կյանքում,— ասաց փաստաբանը՝ կամենալով ընդհատել անպատշաճորեն հախուռն խոսակցությունը։

― Դուք, ինչպես տեսնում եմ, իմացաք, թե ով եմ ես,— կամացուկ և կարծես հանգիստ ասաց ալեզարդ պարոնը։

― Ոչ, այդ հաճույքը չունեմ։

― Մեծ հաճույք չէ։ Պոզդնիշևն եմ, ում հետ կատարվել է այն ծանր պատահարը, որ դուք ակնարկում եք՝ կնոջն սպանելու դեպքը,— ասաց նա արագորեն նայելով յուրաքանչյուրիս դեմքին։

Ոչ մեկս խոսք չգտավ ասելու, և լուռ էինք բոլորս։

― Էհ, միևնույն է,— ասաց նա՝ իր բնորոշ հնչյունն արձակելով։— Սակայն, ներեցեք։ Ը֊ը․․․ չեմ նեղի ձեզ։

― Ոչ, ոչ, ի սեր աստծո,— ինքն էլ չիմանալով, թե ինչու «ի սեր», ասաց փաստաբանը։

Սակ այն Պոզդնիշևը, չլսելով նրան, արագ շուռ եկավ ու գնաց իր տեղը։ Պարոնն ու տիկինը սկսեցին քչփչալ։ Ես, Պոզդնիշեի կողքին նստած, լռում էի՝ խոսք չգտնելով։ Կարդալու համար մութ էր, ուստի փակեցի աչքերս ու ձևացրի, թե ուզում եմ քնել։ Այդպես լուռ հասանք հաջորդ կայարանը։

Այդ կայարանում պարոնն ու տիկինը տեղափոխվեցին մի ուրիշ վագոն, որի վերաբերյալ նրանք ուղեկցորդի հետ պայմանավորվել էին դեռ վաղօրոք։ Գործակատարը տեղավորվեց նստարանի վրա և քնեց։ Իսկ Պոզդնիշևը շարունակ ծխում էր ու խմում դեռ նախորդ կայարանում գցած թեյը։

Երբ աչքերս բաց արի և նայեցի նրան, նա հանկարծ վճռականորեն ու գրգռվածությամբ դարձավ ինձ․

― Ձեղ համար երևի անախո՞րժ է նստել ինձ հետ՝ իմանալով, թե ով եմ ես։ Այդ դեպքում ինքս կհեռանամ։

― Օ, ոչ, ինչ եք ասում։

― Լավ, չե՞ք հաճի արդյոք։ Միայն թե թունդ է։— Նա ինձ համար թեյ լցրեց։

― Դրանք ասում են․․․ Եվ ստում են, ստում․․․— ասաց նա։

— Ինչի՞ մասին է խոսքը,— հարցրի։

― Էլի նույն բանի՝ դրանց ասած սիրո և այն մասին, թե իրենից ինչ է ներկայացնում դա։ Դուք չե՞ք ուզում քնել։

― Ամենևին։

― Որ այդպես է՝ ուզո՞ւմ եք պատմեմ, թե ինչպես հենց այդ սիրո պատճառով հասա այն բանին, ինչ եղավ ինձ հետ։

― Այո, եթե ծանր չէ ձեզ համար։

― Ոչ, ինձ համար ծանր է լռելը։ Խմեք, խմեք թեյը։ Թե՞ չափից դուրս թունդ է։

Թեյն իրոք կարծես գարեջուր լիներ, բայց խմեցի մի բաժակ։ Այդ միջոցին եկավ ու անցավ ուղեկցորդը։ Ալեզարդ պարոնը լուռ, չարացած հայացքով ճանապարհեց նրան և սկսեց խոսել միայն այն ժամանակ, երբ նա անհետացավ աչքից։

III

― Հա, ուրեմն պատմեմ ձեզ․․․ Բայց իրո՞ք ուզում եք։

Ես կրկնեցի, որ շատ եմ ուզում։ Լռեց մի պահ, ձեռքերով շփեց երեսն ու սկսեց․

— Որ պատմում եմ՝ ամեն ինչ պիտի պատմեմ սկզբից․ հարկավոր է պատմել, թե ինչպես և ինչու ես ամուսնացա և ինչպիսին էի ամուսնությունից առաջ։

Ամուսնությունից առաջ ապրում էի այնպես, ինչպես ամենքը, այսինքն՝ ամենքը մեր շրջանում։ Ես կալվածատեր եմ ու համալսարանավարտ թեկնածու և ազնվականության պարագլուխ էի։ Ամուսնությունից առաջ ապրում էի այնպես, ինչպես ամենքը, այսինքն՝ ցոփ ու շվայտ կյանքով, և, ինչպես մեր շրջանի բոլոր մարդիկ, այդպես ապրելով՝ համոզված էի, որ ապրում եմ հարկն եղածի պես։ Ինքս իմ մասին այն կարծիքն ունեի, որ ես հաճելի տղա եմ և միանգամայն բարոյական մարդ։ Գայթակղեցնող չէի, անբնական հակումներ չունեի, այդ բանը կյանքիս գլխավոր նպատակը չէի դարձնում, ինչպես անում էին իմ հասակակիցներից շատերը, այլ անառակությանը տրվում էի խոհեմաբար, պատշաճորեն, հանուն առողջության։ Խուսափում էի այնպիսի կանանցից, որոնք երեխա ունենալով կամ սիրային լուրջ կապով կարող էին կաշկանդել ինձ։ Ասենք, գուցե և երեխաներ էլ եղան, լուրջ համակրություններ էլ, բայց ինձ պահում էի այնպես, իբր այդպիսի բան չկա։ Եվ դա ոչ միայն բարոյական վարքագիծ էի համարում, այլև հպարտանում էի դրանով։

նա դադար տվեց, արձակեց իր բնորոշ հնչյունը, ինչպես անում էր սովորաբար, երբ, ըստ երևույթին, նոր միտք էր ծագում գլխում։

― Բայց ախր հենց դա՜ է բուն անառակությունը,— գոչեց նա։— Չէ որ անառակությունն ինչ֊որ մարմնական բան չէ, մարմնական ոչ մի այլանդակություն ախր անառակություն չէ․ անառակությունը, իսկակա՛ն անառակությունը, այն է հենց, որ մարդ իրեն ազատում է իր հետ մարմնական կապի մեջ մտած կնոջ հանդեպ բարոյական հարաբերություններից։ Եվ ազատվելու հենց այդ պարագան էլ ես իմ խնդիրն էի համարում։ Հիշում եմ, թե ինչպես էի տանջվում մի անգամ, երբ չկարողացա տեղնուտեղը վարձատրել մի կնոջ, որը, հավանաբար սիրելով, տրվել էր ինձ։ Հանգստացա այն ժամանակ միայն, երբ փող ուղարկեցի նրան՝ դրանով ցույց տալով, որ բարոյապես ինձ ոչ մի բանով կապված չեմ համարում իր հետ։ Մի՛ տմբտմբացրեք ձեր գլուխը, իբր համամիտ եք ինձ,— հանկարծ բղավեց վրաս։— Ախր ես գիտեմ այդ բաները։ Դուք բոլորդ, և դուք էլ, եթե, լավագույն դեպքում, հազվագյուտ բացառություն չեք, դուք ամենքդ էլ նույն հայացքներն ունեք, ինչ ես ունեի։ Լավ, միևնույն է, ներեցեք ինձ,— շարունակեց նա,— սակայն բանն այն է, որ սարսափելի է դա, սարսափելի՛, սարսափելի՛։

― Ի՞նչն է սարսափելի,— հարցրի։

― Մոլորության այն ճահճուտը, որի մեջ ապրում ենք կնոջ վերաբերյալ մեր հայացքներով և նրա հանդեպ մեր վերաբերմունքով։ Այո֊ո՜, չեմ կարող հանգիստ խոսել այդ մասին, և ոչ թե ինձ հետ եղած պատահարի պատճառով, ինչպես այն պարոնն էր ասում, այլ որովհետև դրանից հետո բացվեցին աչքերս, և ես ամեն ինչ տեսա բոլորովին ուրիշ լույսի տակ։ Ամեն բան՝ հակառակը, ամեն բան՝ հակառակը․․․

Նա ծխախոտ վառեց և, կռթնելով ծնկներին, սկսեց խոսել։

Խավարում չէի տեսնում դեմքը, միայն վագոնի դղորդի միջից նրա ազդու և հաճելի ձայնն էի լսում։

IV

― Այո֊ո՜, միայն տառապելով այնպես, ինչպես ես էի տառապում, միայն այդ բանի շնորհիվ հասկացա, թե որտեղ է ամեն ինչի արմատը, հասկացա, թե ինչ պետք է լինի, ուստի և տեսա այն ամենի ողջ սարսափելիությունը, ինչ կա։

Ուրեմն բարեհաճեք իմանալ, թե ահա ինչպես և երբ սկսվեց այն, ինչ հասցրեց ինձ իմ միջադեպին։ Դա սկսվեց այն ժամանակ, երբ տասնվեց տարեկան էլ չկայի։ Պատահեց, երբ ես դեռ գիմնազիայում էի, իսկ ավագ եղբայրս առաջին կուրսի ուսանող էր։ Ես դեռ չգիտեի կանանց, սակայն մեր շրջանի բոլոր դժբախտ զավակների պես արդեն անմեղ տղա չէի. երկրորդ տարին էր արդեն, ինչ ինձ այլասերել էին տղաները, արդեն ինձ տանջում էր կինը, ոչ թե որևէ կին, այլ կինը՝ իբրև քաղցր մի բան, ընդհանրապես կինը, ամեն մի կին, կնոջ մերկությունը։ Իմ առանձնացումներն անմաքուր էին։ Ես տանջվում էի այնպես, ինչպես տանջվում է մեր տղաների 99 տոկոսը։ Ես սարսափում էի, ես տառապում էի, ես աղոթում էի և ընկնում բարոյապես։ Ես արդեն այլասերված էի երևակայությանս մեջ և իրականում, բայց վերջին քայլը դեռ չէի արել։ Ես կործանվում էի ինքս միայն՝ դեռ ինձ հետ չտանելով մարդկային մի ուրիշ էակի։ Բայց ահա եղբորս ընկերը, որ ուսանող էր, զվարճասեր, այսպես կոչված՝ լավ տղա, այսինքն՝ մեծ սրիկա, որ մեզ սովորեցնում էր թե՛ խմել և թե՛ թուղթ խաղալ, գինարբուքից հետո համոզեց մեզ գնալ ա՛յն տեղը։ Գնացինք։ Եղբայրս էլ էր դեռ անարատ և ապականվեց հենց նույն գիշերը։ Եվ ես՝ տասնհինգ տարեկան տղա, պղծեցի ինքս ինձ և օժանդակեցի կնոջ պղծմանը՝ ամենևին չհասկանալով արածս։ Ես ախր ինձնից մեծ ոչ մեկից չէի լսել, որ այն, ինչ անում էի, վատ բան է։ Եվ հիմա էլ ոչ ոք չի լսում։ Ճիշտ է, այդ բանը կա պատվիրաններում, բայց չէ որ պատվիրանները պետք են քննության ժամանակ տեր հորը պատասխանելու համար, այն էլ ոչ շատ, ամենևին էլ ոչ այնքան, որքան պայմանական նախադասություններում ut-ի գործածության պատվիրանը։

Ուրեմն այդպես այն մեծ մարդկանցից, որոնց կարծիքը հարգում էի ես, բնավ չէի լսում, թե վատ բան է դա։ Ընդհակառակն, իմ հարգած մարդկանցից լսում էի, թե դա լավ բան է։ Լսում էի, որ իմ ոգորումներն ու տառապանքները կմեղմվեն դրանից հետո, այդ բանը լսում էի և կարդում․ լսում էի մեծերից, թե առողջության համար լավ է դա. իսկ ընկերներս ասում էին, թե դրա մեջ որոշ արժանիք, կտրիճություն կա։ Այնպես որ առհասարակ լավից բացի այդտեղ ուրիշ ոչինչ չէի տեսնում։ Հիվանդության վտա՞նգ։ Բայց չէ որ դա էլ է կանխատեսված։ Խնամատար կառավարությունը հոգում է այդ մասին։ Հետևում է, որ հասարակաց տների գործունեությունը կանոնավոր ընթացք ունենա և ապահովում է գիմնազիստների ապականումը։ Եվ բժիշկները, ի հատուցումն ստացած ռոճիկի, հետևում են դրան։ Այդպես էլ պետք է։ Նրանք պնդում են, թե այլասերումն օգտակար է առողջության համար, և իրենք էլ ստույգ, կանոնավոր այլասերում են հաստատում։ Ես գիտեմ մայրերի, որոնք այս իմաստով հոգում են իրենց որդիների մասին։ Եվ գիտությունը սրանց ուղարկում է հասարակաց տները։

― Իսկ ինչո՞ւ գիտությունը,— ասացի։

― Հապա ովքե՞ր են բժիշկները։ Գիտության քուրմեր։ Ո՞վ է այլասերում պատանիներին՝ պնդելով, թե դա անհրաժեշտ է առողջության համար։ Նրանք։ Իսկ հետո սարսափելի լրջությամբ բուժում են սիֆիլիսը։

― Բայց ախր ինչո՞ւ սիֆիլիսը չբուժեն։

― Այն պատճառով, որ երբ սիֆիլիսի բուժման համար գործադրված ջանքերի մեկ տոկոսը գործադրվեր այլասերումն արմատախիլ անելու վրա, սիֆիլիսը վաղուց գոյություն չէր ունենա։ Մինչդեռ ջանքերը ծախսվել են ոչ թե այլասերումն արմատախիլ անելու, այլ խրախուսելու, այլասերման անվտանգությունն ապահովելու վրա։ Էհ, բայց դա չէ խնդիրը։ Խնդիրն այն է, որ ինձ հետ այդ սարսափելի բանը՝ բարոյական անկումը կատարվեց ոչ այն պատճառով, որ ես ենթարկվեցի որևէ կնոջ հրապույրի բնական գայթակղությանը, ինչպես և լինում է ոչ միայն մեր դասի, այլև բոլոր մյուս խավերի, գյուղացիների 90 տոկոսի, եթե ոչ ավելի մեծ մասի հետ։ Չէ, ոչ մի կին էլ չգայթակղեց ինձ, այլ ես ընկա այն պատճառով, որ ինձ շրջապատող միջավայրը նման անկման մեջ ուրիշ բան էր տեսնում, ոմանք՝ ամենաօրինական և առողջության համար օգտակար գործողություն, ոմանք էլ ամենաբնական և ոչ միայն ներելի, այլև նույնիսկ անմեղ մի ժամանց երիտասարդի համար։ Ես չէի էլ հասկանում, որ այդտեղ անկում կա, պարզապես սկսեցի տրվել մասամբ հաճույք, մասամբ պահանջ համարվող այդ բաներին, որ, ինչպես ինձ էին ներշնչել, հատուկ են որոշ տարիքի, և սկսեցի այդ ապականությանը տրվել այնպես, ինչպես սկսել էի խմել, ծխել։ Բայց պիտի ասեմ, որ այնուամենայնիվ այդ առաջին անկման մեջ ինչ-որ յուրահատուկ ու սրտահույզ բան կար։ Հիշում եմ, անմիջապես, հենց այդտեղ, դեռ սենյակից դուրս չեկած այնպես տխրեցի, այնպես տխրեցի, որ ուզում էի ալց լինել, ողբալ իմ անմեղության, կնոջ հանդեպ ունեցածս վերաբերմունքի կորուստը, վերաբերմունք, որ կործանվել էր հավետ։ Այո, կնոջ նկատմամբ բնական, պարզ մոտեցումն ի չիք դարձավ մեկընդմիշտ։ Այն ժամանակվանից այլևս կնոջ հետ մաքուր հարաբերություն ոչ ունեցել եմ և ոչ էլ կարող եմ ունենալ։ Ես դարձա մեկը նրանցից, որոնց շնացող են ասում։ Իսկ շնացող լինելը ֆիզիկական վիճակ է, նման հաշիշամոլի, գինեմոլի, ծխամոլի վիճակին։ Ինչպես հաշիշամոլը, գինեմոլը, ծխամոլը այլևս նորմալ մարդ չէ, այնպես էլ իր հաճույքի համար մի քանի կին տեսած մարդն արդեն ոչ թե նորմալ, այլ մեկընդմիշտ փչացած անձնավորություն է՝ շնացող։ Ինչպես գինեմոլին ու հաշիշամոլին կարելի է տեղնուտեղը ճանաչել կերպարանքից, շարժուձևից, ճիշտ այդպես էլ շնացողին։ Սա կարող է ժուժկալել, ոգորել, բայց կնոջ հանդեպ պարզ, սովորական, մաքուր վերաբերմունք, եղբոր հարաբերություն այլևս երբեք չի կարող ունենալ։ Այն բանից, թե ինչպես է նայում, դիտում երիտասարդ կնոջը, անմիջապես կարելի է ճանաչել շնացողին։ Եվ ես շնացող դարձա ու այդպես էլ մնացի, իսկ դա էլ հենց իմ կործանման պատճառը եղավ։