«Երրորդ ուժի բացառման օրենքը»

Այս ստեղծագործությունը սրբագրման կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել Գրապահարանին սրբագրելով այն։ Շնորհակալություն

Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ Ծրած տեքստերի հղումների պահոց֊ում։

(հարցազրույց առաջաբանի փոխարեն)

ԱՐԹՈՒՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿՅԱՆ — Պարոն Իշխանյան, այսօր, հայերս, նաև կայսրության մնացյալ ժողովուրդները նպատակադիր վարում են հակաամբողջատիրական գործունեություն։ Ըստ իս, տեղին է վկայաբերել Մաքսիմ Գորկուն, որը տակավին 1917թ. «Նովայա ժիզն» թերթում գրում էր. «Լենինն «առաջնորդ» է, և դրանով իսկ իրեն իրավունք է վերապահում ռուս ժողովրդի նկատմամբ կատարել դաժան փորձություն֊փորձարկում, նախապես դատապարտված լինելով անհաջողության։ Պատերազմից տառապած ու քայքայված ժողովուրդն արդեն վճարել էր հազարավոր անմեղ զոհերով և դեռ ստիպված է լինելու վճարել՝ մի տևական ժամանակ մնալով գլխատված։ Այդ անխուսափելի ողբերգությունը չի շփոթեցնում Լենինին՝ դոգմայի ճորտին, նրա մանկլավիկ կատարածուներին, ճորտերին»։

Ինչպե՞ս կբնորոշեք 20֊րդ դարասկզբի քաղաքական կացությունը։ Ի՞նչն էր ցարական Ռուսաստանի, հետագայում ժամանակավոր կառավարության պարտության պատճառը...

ՌԱՖԱՅԵԼ ԻՇԽԱՆՅԱՆ — Իհարկե, սա շատ բարդ հարց է և դժվար պատասխանելի։ Կասեմ այն, ինչ որ ես պատկերացնում եմ։ Ռոմանովների 300֊ամյա դաժան, ճորտատիրական տիրապետությունը ժողովրդին հիասթափեցրել էր, և ոչ միայն ժողովրդին։ Եվ ահա վաղուց ի վեր, դեռ դեկաբրիստների ժամանակներից խմորումներ էին սկսվել Ռուսաստանում՝ այդ կարգերը փոխելու նպատակով։ Դարասկզբին այդ հեղաշրջումը կատարելու համար մի շարք կուսակցություններ էին ստեղծվել, շարժումներ էին առաջացրել։ Ուրեմն պարզ է, խոսքը վերաբերում էր Ռոմանովյան բռնապետության տապալելուն։ Այդ ընդդիմադիր ուժերից մեկը սոցիալ֊դեմոկրատական կուսակցությանն էր, և ահա Լենինը այդ կուսակցության հիմնադիրներից էր ու գործուն անդամներից, նրա ամենաձախ թևը, ձախ այն իմաստով, որ ամենաարմատականն էր։ Հիմա, թե Լենինն ինչ հոգեբանություն է ունեցել մտնելով հեղափոխական աշխատանքի մեջ, դժվար է պատասխանել։ Մի հանճարեղ գրող պետք է լինի, որ կարողանա ճիշտ ներկայացնել այդ հոգեբանությունը։ Ոմանք ասում են, կարևոր դեր է կատարել Լենինի եղբոր մահապատիժը, և այդ պատճառով էլ Վլադիմիր Ուլյանովը մխրճվել է հեղափոխական շարժման մեջ։ Ուրիշներն այլ բացատրություններ են տալիս։ Ես ասում եմ, որ դա բարդ հարց է։ Արդյոք նա անկեղծ ուզում էր Ռուսաստանի ազատագրությունը, թե իշխանության ձգտումն էր նրան մղում հեղափոխական գործունեության։ Սա նույնպես շատ դժվար պատասխանելի հարց է։ Ինձ թվում է՝ երկուսն էլ դեր կատարել են, որովհետև երբ մենք ուշադրության ենք առնում նրա գործունեությունը անցյալ դարի վերջերից մինչև 1917թ. իշխանության գրավումը, տեսնում ենք, որ այն ուղղագիծ պայքար էր իշխանություն գրավելու համար, և այդ նպատակին նա կարողացավ հասնել, որովհետև իրոք գործելակերպ ուներ և վարպետություն։ Իսկ ինչ շահեց Ռուսական կայսրությունը Նիկոլայ Ռոմանովին Վլադիմիր Ուլյանովով փոխարինելով, պարզորոշ է, որ ոչինչ չշահեց, բավականին բան կորցրեց։ Նախ բռնապետությունը ավելի ամրապնդվեց, ավելի դաժան դարձավ։ Եթե Ռոմանովների ժամանակ այսպես ասած ֆիզիկական բռնապետություն էր, ապա Վլադիմիր Ուլյանովի ժամանակ ֆիզիկականին ավելացավ նաև հոգևոր, գաղափարական բռնապետությունը։ Մենք գիտենք, որ լենինիզմի գլխավոր բանաձևը հետևյալն է. կա բուրժուական գաղափարախոսություն, այն ինչ սոցիալիստական չէ, բուրժուական է։ Իսկ ինչն է սոցիալիստականը։ Դա որոշում է կոմունիստական կուսակցության տվյալ ժամանակի ղեկավարությունը, մանավանդ հենց ինքը՝ այդ կուսակցության առաջին դեմքը։ Ինչ համարվում է բուրժուական, սոցիալիստական չէ և մերժվում է։ Իսկ դա նշանակում է. մերժվում է ամեն տեսակի գաղափարախոսություն, բացի տվյալ պահին կուսակցության ղեկավարության համար շահավետ գաղափարախոսությունից։ Դա գաղափարական ամբողջատիրության այնպիսի ժամանակաշրջան էր, որը մարդկության ամբողջ պատմությունը չի տեսել։

Ժամանակավոր կառավարությանը թույլ էր նախ իր քաղաքական գծով։ Ժողովուրդը հոգնել էր պատերազմից, գյուղացիությանը հող չուներ, զզված էր Ռոմանական բռնապետությունից։ Ժամանակավոր կառավարությունը չկարողացավ ժողովրդին տալ հող, խաղաղություն։ Ազատություններ տվեց։ Իհարկե, բոլշևիկներն էլ ժողովրդին չտվեցին ոչ հող, ոչ խաղաղության։ Բայց բոլշևիկները կարողացան քարոզչությամբ խաբել ժողովրդին։ Ժամանակավոր կառավարությանը այդ քարոզչության ճարպկությունը չունեցավ, որ կարողանար ժողովրդին համոզել, հորդորել և այլն։ Մանավանդ այստեղ կարևորվում է պատերազմի խնդիրը։ Ժամանակավոր կառավարությանը չկարողացավ ազատվել պատերազմի բեռից։ Նրա այս և այլ կարգի թուլությունները պատճառ դարձան, որ լավ կազմակերպված, նպատակասլաց գործող բոլշևիկները կարողացան տապալել իշխանությունը։ Ոմանք ասում են հոկտեմբերյան հեղափոխություն, բայց իրենք՝ հին բոլշևիկներն ասում են հեղաշրջում։ Ստալինը նույնիսկ գիրք ունի, որ կոչվում է «Հոկտեմբերյան հեղաշրջումը և ռուս բոլշևիկների տակտիկան»։ Իրոք դա հեղաշրջում էր, և կարելի է ասել անարյուն հեղաշրջում։ Պարզապես գրավվեց Ձմեռային պալատը մեկ֊երկու կրակոցով և իշխանության գլուխ անցան բոլշևիկները։ Ինչն էր այդ ժամանակ բոլշևիկների հոգեկան շարժիչ ուժը, երբ արդեն իշխանությունը գրավել էին։ Իշխանությունը պահպանել։ Գիտենք, որ բավական մեծ շարժում սկսվեց՝ հակաբոլշևիկյան, բայց ըստ երևույթին, պետք է ասել, որ պատմության անիվն էլ շարժվեց հօգուտ բոլշևիկների։ Եվ այն ուժեղ ճնշումը, որ չորս կողմից կատարվում էր բոլշևիկյան իշխանության դեմ, արդյունք չտվեց։ Բոլշևիկները կարողացան հաղթահարել դժվարությունները և մնալ իշխանության գլուխ, որը և հոկտեմբերյան հեղաշրջումից հետո նրանց գլխավոր նպատակն էր։ Հետագայում, անշուշտ, մանավանդ էենինի մահվանից հետո բոլշևիկների մեջ վեճեր առաջացան, թշնամություն, հակամարտություն, բաժանվեցին խմբերի։ Լենինին փոխարինած Ստալինի, Տրոցկու միջև թշնամության կար, հետո առաջացավ աջ թեքում՝ Բուխարին, ձախ թեքում՝ Զինովև, Կամենև և այլն, սրանք բոլորը, այս թեքումները իբր գաղափարական ուղղություններ, իրականում աթոռի պայքար էին մղում իշխանության համար։ Եվ ահա այդ պայքարը իշխանության առաջին տեղը գրավելու համար, գաղափարական տեսք էր ստացեք Ի վերջո, ամենից ճարպիկը, ամենից խորամանկը, ամենից դաժանը, այսինքն Ստալինը, հաղթեց իր բոլոր ախոյաններին և դարձավ ամբողջ հսկա Ռուսական կայսրության միանձնյա ղեկավարը։ Ռոմանովյան ժամանակաշրջանի ոչ մի կայսր այնպիսի բացարձակ իրավունքներ և իշխանություն չի ունեցել, ինչպիսին Ստալինը։ Եվ առհասարակ ամբողջ մարդկության պատմության մեջ այդպիսի բացարձակ իշխանություն ունեցող տիրակալ չի եղել։ Եվ քանի որ նրա բնավորության մեջ դաժան գծեր կային, նա անխղճորեն ոչնչացնում էր թե իր նախկին զինակիցներին, թե հակառակորդներին, թե բոլորովին անմեղներին՝ երկիրը ահ ու դողի մեջ պահելու համար, և դա նրան հաջողվում էր։ Ոչ միայն հաջողվում էր, այլև ժողովրդի մեջ նա մեծ համակրանք էր վայելում, նույնիսկ հայ ժողովրդի մեջ։ Մեր ժողովուրդը սգում էր նրա մահվան առթիվ, մտածելով, որ «արևը» մայր մտավ, ինչպես պետք է ապրենք։ Ես այդ օրերի ականատեսն եմ եղել։ Այդպիսի հիպնոսի մեջ էր ժողովուրդը։ Նույնիսկ այն մարդիկ, ովքեր տուժել էին կուլակաթափի, 37֊ի ջարդերի, 49֊ի աքսորի ժամանակ, նրանք էլ Ստալինի նկատմամբ պաշտամունք ունեին։ Սա նշանակում էր, որ քարոզչությամբ ժողովրդին խաբելը այնքան էլ դժվար բան չէ։

Ա. Ա. — Խնդիրները, որոնք դուք արծարծեցիք, այն սկզբնակետերն են, որտեղից հայ իրականության մեջ սկզբնավորվեց, այսպես կոչված վերնախավային գաղափարական հոգեբանություն, որի մասին հետևյայն եմ ուզում ասել՝ նկատի ունենալով, որ այն բնորոշ է կայսրության տիրապետության բոլոր ժամանակներին։ Մեր նախկին իշխանությունները հայհեղկոմից մինչև հայկենտկոմ միտումնավոր վարում էին հակահայկական քաղաքականություն։ Հիշում եք, երբ ժամանակին գերմանական դատարանը Սողոմոն Թեհլերյանին անպարտ ճանաչեց, նույն այդ թվականին սոցիալիզմի շիլան դեռևս չմարսած «Խորհրդային Հայաստան» թերթը ցավակցություն տպագրեց Թալեաթի մահվան առթիվ։ Արդյոք մենք մեծավ մասամբ ցեղի տականքի «շնորհիվ» այս պատառ մնացյալ Հայաստանի ժառանգորդներս, Անկախության գործընթացի սկզբնավորողներս ու հավատավորներս, այժմ ամենաթողությամբ չե՞նք զբաղվում, երբ վերջակետել ենք միակուսակցությունը։ Ուր ենք գնալու, երբ դեռ Հայկուսկենտկոմի առաջին քարտուղարը կոմունիստներին համախմբման կոչելով շրջանից շրջան է շրջում։ Ի՞նչ է սա, չեղած հեղինակության վերականգնման փորձե՞ր։ Եվ Հայաստանի հանրապետության խորհրդարանը ինչո՞ւ չի անդրադառնում այս խնդիրներին։

Ռ. Ի. — Հայ բոլշևիկների հարցը նույնպես բարդ է։ Այդպես հեշտ նրանց որակելը, թերևս, տեղին չէ։ Ես գիտեմ հայ բոլշևիկներ, որոնք անկեղծորեն ձգտում էին ստեղծել այնպիսի կարգեր, որոնք ժողովրդին ազատություն և բարեկեցություն կբերեին։ Բայց ամեն դեպքում հայ բոլշևիկները կամ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը անկախ կուսակցության չի եղել, այլ համառուսական կուսակցության մի հատվածը։ Այսինքն ազգային չի եղել։ Այդտեղից էլ բխում է նրա գործունեությանը։ Ինչ վերաբերում է ազգային կամ համազգային գծին, ապա գաղտնիք չէ, որ մարքսիզմ֊լենինիզմն առհասարակ ազգային գաղափարախոսությունը մերժում է, ավելին, ազգերի գոյությունն է մերժում։ Ազգը համարվում է միայն բուրժուազիայի ժամանակ ծագած մի իրողության, որը պետք է վերանա բուրժուազիայի վերացման հետ միասին։ Ճիշտ է, Ստալինը ստեղծեց, սոցիալիստական ազգ գաղափարը, բայց ի վերջո կոմունիստների քաղաքականությունը մեկն էր՝ ազգերի ձուլումը։ Տվյալ դեպքում Ռուսաստանում ազգերի ձուլում ինչ պետք է նշանակեր։ Չէ՞ որ որևէ միջազգային լեզու չկար։ Պարզ է, որ Ռուսաստանում ազգերի ձուլում կնշանակեր ազգերի ռուսացում։ Հայ բոլշևիկները հենց այս գիծն էին տանում, և նրանք այն կարծիքին էին, որ դա դրական երևույթ է։ Իհարկե, ոչ բոլորը։ Նախ հայ կոմունիստներից ոմանք ինչ֊որ չափով ազգային դիմագիծ ունեին։ Հիշատակելի է Խորհրդային Հայաստանի առաջին արտաքին գործերի նախարար Բեկզադյանը, ինչ֊որ չափով, թերևս, Ալ. Մյասնիկյանը, իսկ մյուսները պարզապես իշխանատենչ, պաշտոնամոլ մարդիկ էին։ Ես ասացի, որ բոլշևիզմի հիմնական դրույթը Լենինի գաղափարական անհանդուրժողականությունն էր։ Հիմա, այսօր արդյոք հայկոմկուսը հրաժարվե՞լ է լենինյան այդ գաղափարից, այսինքն, որ կա սոցիալիստական և բուրժուական գաղափարախոսություն, միջինը չկա, և որ պետք է պահել միայն սոցիալիստականը։ Արդյոք Հայաստանի կոմկուսը, որը համագումարի ժամանակ հայտարարեց իր ազգային լինելու մասին, հրաժարվե՞լ է լենինյան այն անհանդուրժողականությունից, որն ամենաէականն է լենինիզմի մեջ։ Եթե հրաժարվել է, ուրեմն կոմունիստական կոչվելու իրավունք չունի, որովհետև կոմունիստական նշանակում է այլամերժություն, իսկ եթե չի հրաժարվել և մնում է նույն դիրքի վրա, ուրեմն նրա ազգային և ժողովրդական դառնալը խաղ է, և այդ խաղը նրանք կարող են խաղալ այնքան ժամանակ, մինչև նորից իշխանությունը կարողանան գրավել։

Նրանք կամ պետք է իրենց կուսակցության հիմնադրույթն ու անունը փոխեն և իրոք դառնան ժողովրդավարական, կամ անկեղծ լինեն և ասեն, որ շարունակում են լենինյան սկզբունքները։ Ես այն կարծիքին եմ, որ այսօր կոմունիստների մեջ կան ազնիվ մարդիկ, թերևս ինչպես 20֊ական թվականներին, կային միամտորեն խաբվածներ։ Այժմ ես այդ կուսակցության ազգային դառնալու ապացույցներ չեմ տեսնում։ Տեսնում եմ, միայն, որ կոմկուսը պարտության դառնությունը ճաշակած և առայժմ դարան մտած սպասում է, որ գան «լավ ժամանակներ»՝ իշխանությունը վերանվաճելու համար։

Ա. Ա. — Քանի որ անդրադարձանք կոմունիստական խաբեությանը և քարոզչությանը, ուզում եմ խոսել տիրող մի մտայնության մասին. Հայաստանի առաջին հանրապետության վերացման պատճառը շատերը համարում են նախ հայ բոլշևիկների պառակտիչ գործունեությունը բանակի ներսում, զորքի բարոյալքումը, ապա Թուրքիայի հարձակումները։ Համամիտ լինելով հիշյալ դրույթների հետ, ես հանրապետության անկումը պատճառաբանում եմ նաև հետևյալ հանգամանքներով. նախ հանրապետության խորհրդարանի և կառավարության վարած ամենաթող քաղաքականությամբ, նաև նկատի ունեմ հանրապետության բարձրաստիճան սպայակույտին՝ նախկին ռուսաց բանակում ծառայած, թեկուզև նվիրյալ, բայց այլամտած զինվորականությամբ, որոնք հողի, ազգի գիտակցում ըստ ամենայնի չունեին։ Հակառակ դեպքում ինչպես «արդարացնել» Կարսի անպայքար հանձնումը։

Ռ. Ի. — Մեր 1918֊1920 թթ. հանրապետությունը պարտվեց և ասպարեզից դուրս եկավ մի քանի պատճառներով։ Որո՞նք էին դրանք։ Ամենից առաջ դրա պատճառը հայ֊թուրքական պատերազմն էր։ Ո՞վ էր մեղավոր։ Մեղավորներ շատ կային։ Նախ մեր կառավարությունը, ղեկավարությունը Համո Օհանջանյանի գլխավորությամբ անհեռատես քաղաքականություն էր վարում, հույսը ամբողջովին դրել էր արևմտյան դաշնակիցների, հատկապես Անգլիայի, Ֆրանսիայի վրա, և Թուրքիայից պահանջում էր վիլսոնյան Հայաստանը, ավելի ճիշտ վեց վիլայեթների հիմնական մասերը՝ մանավանդ Սևրի պայմանագիրը ձեռքներին ճոճելով և չմտածելով, թե որքան ուժ ունենք, ինչպես կարող ենք այդ ամբողջ տարածքը պահպանել։ Ես կարծում, եմ, որ 1920թ. կարելի էր Թուրքիայի հետ բանակցել և գոնե Կարսը, Իգդիրը պահել Հայաստանի կազմում։ Սա մեծ բան կլիներ։ Մեր կառավարությունը այդքան ճկունություն, հեռատեսություն չունեցավ։ Ցավոք, անկեղծ պիտի խոստովանել, որ 1920թ. հայ֊թուրքական պատերազմում մեր զորքը չկռվեց։ Ճիշտ է, առանձին ջոկատներ, վաշտեր, դիմադրություն ցույց տվեցին, մանավանդ հարավային (Իգդիրի) ռազմաճակատում, որտեղ զորահրամանատարը Դրոն էր, բայց ընդհանուր առմամբ Սարիղամիշ, Կարս, Աեքսանդրապոլ հատվածում մեր զորքը չկռվեց։ Թեև պետք է պատերազմեր իր հայրենիքի համար։ Ինչու չկռվեց։ Պատճառներից մեկը, անշուշտ, բոլշևիկյան քարոզչությանն էր, ըստ որի քեմալականները այլ թուրքեր են, հայասեր և որ իբր հայության թշնամին ոչ թե նրանք են, այլ Երևանի կառավարությունը։ Բայց ըստ երևույթին, մեր պարտությունը միայն այս հանգամանքով բացատրել, չի կարելի։ Զորքը ոգի չուներ, իսկ առանց ոգի, ինչքան էլ զենք ունենա,— իսկ մեր զորքը այն ժամանակ և զենք ուներ, և պարեն և ամեն ինչ,— չի կարող հաղթել։ Եվ այսպիսով մեր բանակը, որ քանակով էլ, զենքով էլ գերազանց էր Կարաբեքիրի զորքից, չպատերազմեց, մենք խայտառակ պարտության կրեցինք։

Ա. Ա. — Կներեք, Հայաստանյան այդ տարածքում Նժդեհյան ոգին էր բացակայում։

Ռ. Ի. — Այո։ Բացակայում էր։ Ինչ վերաբերում է ռուս սպաներին, ապա իրոք մեր զինվորական ղեկավարները ռուսախոս և ռուսամտած էին՝ Սիլիկյանը, Դանիելբեկ Փիրումյանը և այլք։ Ոմանք Սարդարապատի ճակատամարտը բնութագրելիս մեծ տեղ են հատկացնում հիշյալ զորավար հրամանատարներին։ Բայց նրանք Կարսի ռազմաճակատում էլ էին, ինչու չկարողացան Կարսը պաշտպանել։ Որովհետև չկար այն մարդը, որը կազմակերպեց Սարդարապատի պատնեշը։ Նա Սարդարապատի ոգին էր, հայախոս, հայամտած Արամ Մանուկյանը։ Հենց այստեղ երևում է, թե ինչ դեր է կատարել Արամը 1918թ. մայիսին՝ կազմակերպելով Սարդարապատի և Բաշ֊Ապարանի պաշտպանությունը։ Ես կասկած չունեմ, որ եթե կենդանի լիներ Արամ Մանուկյանը և լիներ Կարսի ռազմաճակատում, ապա խայտառակ պարտություն չէինք կրի։ Նույնիսկ եթե Դրոյին ուղարկեին ոչ թե Հարավային, այլ Կարսի ռազմաճակատ, դարձյալ կարծում եմ, որ հաստատապես չէինք պարտվի։ Այնպես որ, այն տեսակետը, թե մեր ռուսամտած, ռուսախոս սպաների ներկայությունը մեր պարտության պատճառներից մեկն էր, իմ կարծիքով, միանգամայն հիմնավոր է։ Սա՝ ռազմական պարտության մասին։ Բայց մեր հանրապետության անկումը բացի ռազմականից ունի նաև քաղաքական պատճառներ, որոնք նույնպես շատ պարզ են։ Խորհրդային Ռուսաստանը, որ նույն Ռոմանովյան Ռուսաստանն էր, միայն կարմիր ներկված, պետք է վերագրավեր և վերագրավում էր իր կայսրության կորցրած հատվածները, որոնցից մեկը Հայաստանն էր։ Ամեն գնով, ամեն ձևով, ամեն գաղափարական֊քարոզչության քողի տակ ձգտում էր Հայաստանը միացնեյ կայսրությանը։ Ահա հիմնականը սա է։ Եթե նույնիսկ հայերիս վերոհիշյալ թերությունները, բացթողումները չլինեին, Ռուսաստանը որևէ կերպ Հայաստանը պետք է միացներ կայսրությանը։ Կայսրության վերականգնման գծով այն, ինչ Ռուսաստանը չհասցրեց անել 20֊ական թվականներին, արեց 40֊ական թվականներին՝ բալթյան երկրների նկատմամբ։ Նույնը վերաբերում է նաև Բեսարաբիային (Մոլդովային)։ Այսպիսով, ռուսական հին կայսրությունը նորոգվելով վերագրավում էր իր ծայրամասերը։ Եվ Հայաստանը վերագրավելու համար Ռուսաստանը ոչինչ չխնայեց, նույնիսկ հանրապետության կեսը նվիրեց Թուրքիային։

Ա. Ա. — Պարոն Իշխանյան, պատմական փաստ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ստեղծվեց Հ.Յ.Դ. կուսակցության նվիրյալների ջանքերով։ Այսօր Հայաստանի երկրորդ հանրապետությունն է ստեղծվել, և բազմակուսակցության մասին օրենք է ընդունվել։ Այս իմաստով Հ.Յ.Դ.֊ն արդեն բացահայտված է Հայաստանում և այն պիտի ճանաչվի ու գործի իբրև քաղաքական ուժ։ Նաև ասեմ, որ վերջերս «Ֆրանս Արմենի» ամսաթերթի գլխավոր խմբագրի հետ հարցազրույցի ժամանակ Հ.Յ.Դ. Բյուրոյի նախագահ Հրայր Մարուխյանը այսպիսի հայտարարություն է արել. «Անկախության գործընթացը, որ սկսվել է Հայաստանում, չի համապատասխանում մեր ըմբռնմանը։ Անկախությունը անկախություն է, ոչ թե գործընթաց»։

Ինչ եք կարծում, ինչպիսի «պատնեշին վրա» է արդի Դաշնակցությունը, ինչպիսին կլինի վաղը։ Հնարավո՞ր եք համարում երբեմնի ազգապահ կուսակցության դաշնակցումը կոմունիստների հետ, մանավանդ, այդպիսի փաստեր այսօր ունենք, նախկին բազմաթիվ կոմունիստներ համալրել են Դաշնակցության շարքերը...

Ռ. Ի. — Դաշնակցությանը, անշուշտ, հայ ժողովրդի ամենից ավելի հզոր, բազմանդամ կուսակցությունն է եղել, գաղափարապես ու հոգեբանությամբ այն իրոք հայ ժողովրդի մի հարազատ հատվածն էր։ Այն սխալները, որ թույլ է տվել Դաշնակցությանը իր պատմության ընթացքում, դրանք, ես կարծում եմ, հենց մեր ժողովրդի սխալներն են։ Հ.Յ.Դ.֊ն տվել է բազմաթիվ պայծառ դեմքեր։ Ես արդեն հիշատակեցի Արամ Մանուկյանի անունը, որ մեր անցյալ 500֊600 տարիների ընթացքում եղել է այնպիսի ազգային քաղաքական գործիչ, որի նմանը երևի թե չենք ունեցել։ Կարելի է հիշատակել նաև Դրոյին, Նժդեհին, Նիկոլ Աղբալյանին, Ավետիք Իսահակյանին և այլոց։ Այնպես որ մեծ է մեր ժողովրդի կյանքում Դաշնակցության ու նրա նվիրյալների դերը։ Իշխանությունը կորցնելուց, այսինքն 1920 թվականից հետո Դաշնակցությունը անհաշտ դիրք էր բռնել Խորհրդային բռնապետության նկատմամբ։ Ստալինյան դաժան տարիներին, երբ հայ մյուս կուսակցությունները հաճոյանում էին Հայաստանի ղեկավարությանը, Դաշնակցությունը ասպետական դիրք էր բռնել։ Եվ ոչ մի զիջում չարեց, մինչև վերջ հաստատ մնաց հակաբռնապետական իր դիրքում։ Բայց ահա 60֊ական թվականների վերջերից մենք նկատում ենք այդ դիրքի նվազում։ Շատ խորհրդավոր պայմաններում մի շարք ղեկավարներ առևանգվեցին կամ սպանվեցին, որից հետո սկսվեց Դաշնակցության հակաբոլշևիզմի անհետացում։ Եվ եթե 20֊ական, 30֊ական թվականներին Հ.Յ.Դ.֊ն իր առաջին և հիմնական նպատակը համարում էր Հայաստանի անկախության վերականգնումը, ապա 60֊ական թվականների վերջերից իր հիմնական նպատակը դարձրեց հայկական հողերի վերադարձը, «վերանվաճումը», խիստ հակաթուրքական դիրքորոշումը, ցեղասպանության ճանաչում տալը և այլն։ Իսկ Անկախ, Ազատ Հայաստան գաղափարը երկրորդ դիրք մղվեց, և եթե այդ մասի ասում էին, ապա ասում էին ձևականորեն։ Ում վրա էին հույս դնում մեր հողերի վերադարձման համար։ Հույսը, իհարկե, Մոսկվայի վրա էին դնում. ըստ այդմ հայերը պետք է Մոսկվային համոզեին, որ նա թուրքերից խլի հայկական հողերը և վերադարձնի Հայաստանին, այսինքն, քաղաքական ռոմանտիզմ, եթե, իհարկե, դա անկեղծ էր։ Իսկ եթե անկեղծ չէր, ապա հայ ժողովրդի մեջ կորած հողերի և ցեղասպանության կսկիծի շահարկում էր։ Մի խոսքով, Դաշնակցությունը իր բնույթը բոլորովին փոխեց։ Սա երևում է նաև նրանից, որ Հ.Յ.Դ. բյուրոյի և կուսակցության մի շարք հին անդամներ վտարվեցին, կամ մեկուսացվեցին։ Վտարվեցին դասական դաշնակցական գաղափարներին հավատարիմ մնալու համար։ Ճիշտ եք ասում, մի շարք կոմունիստներ, և պետք է շեշտեմ եռանդուն կոմունիստներ, որոնք կոմկուսի նվիրյալներ և գաղափարական հավատավորներ էին, այժմ դարձել են դաշնակցական։ Թե ինչ գիծ կտանի Դաշնակցությունն առաջիկայում՝ կտեսնենք, հիմա դժվար է ասել։ Գուցե իրոք հայանպաստ գիծ որդեգրի, առայժմ դա չի նկատվում, բայց և չի բացառվում, որ գալով Հայաստան, գալով բնաշխարհ, տեսնելով, զգալով Հայաստանի իրական պահանջները, թերևս, իրենց որդեգրած նոր գործի մեջ սրբագրումներ անեն։ Հիմա, իրոք դժվար է ասել, թե ինչպիսին կլինի Դաշնակցության թեկուզ մոտակա ապագան... Ճիշտն ասած, ինձ համար իրոք ցավալի է, որ Դաշնակցությունը թշնամական դիրք է բռնել Հայոց Համազգային Շարժման նկատմամբ։ Անշուշտ, ՀՀՇ֊ն նույնպես սխալներ թույլ տրվել է, բայց այնպիսի պատկերացում ունեմ, որ այս երկու կողմերի միջև պայքարը գաղափարական չէ, փաստորեն անսկզբունք պայքար է մղվում։ Կարելի է ենթադրել, որ այն ոչ թե գաղափարական, այլ իշխանության համար մղվող պայքար է...

Լավ կլինի, եթե Դաշնակցությունը, նաև Հայաստանի կոմկուսն ավելի իրատես դառնան և Հայաստանի շահը գերադասեն կուսակցական շահից։ Օրինակ, վերջերս Հ.Յ. Դաշնակցաթյունը պահանջ դրեց 1921թ. ռուս֊թուրքական պայմանագիրն անվավեր ճանաչելու մասին։ Միջազգային իրավունքին նույնիսկ թեթևակի ծանոթ մարդը գիտի, որ երկու երկրների միջև կնքված պայմանագիրը մի երրորդ երկիր անվավեր ճանաչելու իրավունք չունի։ Տվյալ դեպքում Հայաստանը իրավասու չէ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրն անվավեր հայտարարել։ Կարծում եմ՝ Հ.Յ. Դաշնակցությունը գիտե այս տարրական իրողությանը, բայց պահանջում է, որ պայմանագիրն ապօրինի ճանաչվի։ Արդյոք սա կուսակցական պայքարում միավոր շահելու քայլ չէ՞ր, այսինքն հարցի շահարկում։ Ենթադրենք տեղի ունեցավ անհնարինը՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի կողմից պայմանագիրը չեղյալ հայտարարվեց։ Ինչ է շահում Հայաստանը։ Ոչինչ։ Միամիտ պատկերացում է, թե այդ պայմանագրի ոչնչացումով Կարսն ու Նախիջևանը կտրվեն Հայաստանին։ Պայմանագիր պատռելով երբեք մի պետություն մյուսին հող չի տալիս։ Կարսը մենք պետք է պահեինք 1920թ., Նախիջևանն էլ չկարողացան Հայաստանի մեջ պահել հայ բոլշևիկները, այժմ 70 տարի հետո պայմանագրի ոչնչացմամբ հայազրկված Նախիջևանը ինչպե՞ս պետք է միանա Հայաստանին։ Իրատես պետք է լինել։ Եվ հետո, այսօր Հայաստանին օդի, ջրի պես պետք է Թուրքիայի երկաթգիծը՝ աշխարհի հետ կապ պահպանելու համար, եթե մենք իրոք անկախության ենք ձգտում։ Ինչ ենք շահում Թուրքիային հողային պահանջ ներկայացնելով, միայն նոր թշնամության, ուրիշ ոչ մի բան։ Իսկ կորցնում ենք մեր ամենահզոր հարևանի հետ առևտրական, երթևեկային և այլ կարգի համագործակցություն ունենալու հնարավորությունը։

Կարծում եմ, Հ.Յ. Դաշնակցությունը և կոմկուսը նախքան իրենց հակաթուրք գրգռիչ քաղաքականությունը առաջ տանելը պետք է կշռադատեն բոլոր հանգամանքները, ընտրեն այն տարբերակը, որն այսօր օգուտ է Հայաստանին և հայ ժողովրդին։

Ա. Ա. — Եվ վերջին հարցը, պարոն Իշխանյան, զրուցել Ձեզ հետ և չշոշափել ազգային դպրոցի խնդիրը, որի ստեղծման ջատագովն եք եղել տասնամյակներ շարունակ, թվում է անհնարին։ Մուշեղ Իշխանն ասում էր. «Հայոց լեզուն տունն է հայուն»։ Ես անձամբ այն կարծիքին եմ, որ մեր ազգային բոլոր հարցերը լուծված կլինեն այն ժամանակ, երբ Հայաստանում իսպառ վերացած լինեն ռուսաց դպրոցները, ինչի է նման ռուսատառ կարգախոսերով պահանջել... Արցախ...

Ռ. Ի. — Ամեն, մի ազգի համար նրա մայրենի լեզվով դասավանդում ունեցող դպրոցը այդ ազգի գոյատևման և զարգացման հիմքն է։ Հնում, միջնադարում ժողովրդի մեծ մասը կրթության չէր ստանում։ Օրինակ, հայ ժողովուրդը, որ հիմնականում բաղկացած էր գյուղացիությունից՝ սփռված շուրջ 400 հազար քառակուսի կիլոմետրի վրա (Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Կիլիկիա) իր հիմնական զանգվածով կրթության չէր ստանում և մնում էր հայախոս ու հայամտած։ Մեր ժամանակներում բոլորը կրթվում են, միայն հարց է առաջանում, որ լեզվով։ Մինչև 1990թ. հուլիսի 3֊ը Հայաստանում 80 հազար հայ երեխաներ, պատանիներ, աղջիկներ կրթվում էին օտարալեզու (ռուսալեզու) դպրոցներում, 10 հազար հայ երեխաներ՝ ռուսալեզու մանկապարտեզներում։ Սա խայտառակության է մի փոքր, իրեն քաղաքակիրթ համարող ազգի համար։ Եվ Հայաստանում հայերի օտարալեզու կրթությունը բռնությամբ չէ, որ իրագործվում էր, այլ հայ ծնողների կամքով։ Սա էլ մեր ազգային ինքնավստահության պակասի արդյունքն է։

Հաշիվները ցույց էին տալիս, որ եթե հայերի ռուսալեզու կրթության աճը շարունակվի այնպես, ինչպես այն եղել է անցած հիսուն տարում, ապա առաջիկա 30֊40 տարում Երևանում կմարեն բոլոր հայկական դպրոցները։ Այլ խոսքով, կմարեր հայ ազգի գոյության հիմքը, քանի որ հայ ազգը կենդանի է իր լեզվով, իսկ այդ լեզուն մեր ժամանակներում պահպանվում է հայալեզու դպրոցում։ Հայալեզու դպրոցի մարում նշանակում է հայոց լեզվի մարում, սա էլ նշանակում է հայ ազգի մարում։ Թվաբանությունը պարզ է։

1988 թվականից սկսված հայոց ազգային շարժման միակ շոշափելի արդյունքը եղան լուսավորության նախարարության երկու պատմական որոշումները. մեկը 1990թ. հուլիսի 3-ինը, որով Հայաստանի հայ երեխաներին արգելվեց ընդունվել օտարալեզու առաջին դասարան, մյուսը 1991 թվականի մարտի 15֊ի նույն նախարարության որոշումը, որով ռուսալեզու դպրոցների նախ մինչև 6֊րդ, ապա մինչև 11֊րդ դասարանները պետք է վերածվեն հայալեզու դասարանների։ Ասեմ նաև, որ այս որոշումներն ընդունելու գործում վճռական էր «Մաշտոց» միավորման դերը։ Նրա նախաձեռնությամբ ու եռանդուն ջանքերով էր, որ ընդունվեցին այդ ազգափրկիչ որոշումները։

Արդյունքը կլինի Հայաստանի հայերի մեջ ռուսախոսության, ռուսագրության և ռուսամտածության վերացում, հանրապետության ռուսագիր հիմնարկությանների և գործարանների հայացում, մի խոսքով՝ ռուսացող Հայաստանի վերահայացում։

Ազգը կամրանա, հոգեպես կհզորանա, կաճի ինքնավստահությունը։ Իրոք կմտնենք ժամանակակից քաղաքակիրթ ազգերի շարքը։

Նայեցեք Հարավային Կովկասի (Անդրկովկասի) քարտեզին։ Անմիջապես կնկատեք, որ Հայաստանը երկուսուկես, երեք անգամ փոքր է թե Վրաստանից, թե Ադրբեջանից։ Ոչ միայն փոքր է, այլև կրծոտված է ամեն կողմից, հոշոտված։ Դա իր պատմությունն ունի։ Հեռու անցյալները չգնանք, հիշենք վերջին 72 տարվա պատմությունը։ 1915֊ի գարնանից Արևմտահայաստանում և Թուրքիայի ամբողջ տարածքում սկսեցին հայերին բնաջնջել ու դուրս քշել՝ ռուսական հզոր բանակի աչքի առաջ։ Թուրքական բանակը ջախջախված էր, բայց ռուսական զորքերը սպասում էին, առաջ չգնացին։ Երբ Արևմտյան Հայաստանը հայազրկվեց, նոր միայն ռուսական բանակը հանգիստ քայլով գրավեց Հայաստանն արդեն առանց հայերի։ Միայն Վանում էր հայություն պահպանվել, այն էլ տեղահանվեց ու քշվեց երկրից։ Վերապրած փախստական արևմտահայերին ցարական պետությունը թույլ չտվեց վերադառնալ իրենց տները, ամայացած հողերում ռուս կազակներ էին բնակեցնում։ 1917թ. փետրվարյան հեղափոխությունից հետո արևմտահայության ողջ մնացած փախստականների մի մասը վերադարձավ իր հայրենիքը, բայց հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, երբ ռուսական զորքը սկսեց հեռանալ թուրքական ճակատից, և հայերն էլ չկարողացան դիմադրել, հայությունը նորից լքեց Արևմտահայաստանը։ 1918թ. մարտի 3֊ի Բրեստ֊Լիտովսկի պայմանագրով ամբողջ Արևմտահայաստանը Արևելահայաստանի մի մասն էլ՝ Կարսի մարզը, տրվեց Թուրիքային։ 1918թ. մայիսի վերջերին հայությունը Սարդարապատում և Ապարանում վերջապես կանգնեցրեց թուրքերի առաջխաղացումը։ Կանգնեցրեց, որովհետև մենակ էր, ուրիշ որևէ ազգի ու պետության վրա հույս չդրեց։ Մայիսի 28֊ին ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետությանը՝ մոտ 12 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով։ Գերմանիայի և Թուրքիայի ընդհանուր պարտությունից հետո Հայաստանի Հանրապետությունը իրեն միացրեց Ռուսական կայսրության մասը կազմած Կարսի մարզն ու Սուրմալուն։ Գաղթականությունը վերադարձավ այդ շրջանները։ Ադրբեջանն իրենն էր համարում Զանգեզուրը, Նախիջևանը, Արցախը։ Հայերի և ադրբեջանցիների միջև կռիվներ եղան այդ տարածքների համար։ Վրաստանը իրենն էր համարում Լոռին ու Ջավախքր։ Հայերի ու վրացիների միջև 1918թ. պատերազմ եղավ Լոռու համար։ Հայերը գրավեցին Լոռին։ Ստեղծվեց չեզոք գոտի։ Արդյունքն այն եղավ, որ 1920թ. Լոռու հարավային մասը (գոնե այդքանը) մտավ Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ։ Ադրբեջանը չկարողացավ իրեն միացնել Արցախը, Զանգեզուրն ու Նախիջևանը։ Կռիվները շարունակվում էին։ Իսկ երբ ռուսական բանակը մտավ Բաքու, այս քաղաքից առաջին պահանջն ուղղվեց Հայաստանի Հանրապետությանը՝ հայկական զորքերը անհապաղ հանեք Արցախից, Զանգեզուրից, Նախիջևանից։ Թուրքիայի զորքերը ռուսական զենքով զինված առաջ շարժվեցին Կարսի մարզում՝ պահանջելով Բրեստ֊Լիտովսկի պայմանագրի իրականացումը։

Արցախը չմիացավ Ադրրեջանին, թեև Հայաստանի մեջ էլ չմտավ։ Զանգեզուրը դիմադրեց մինչև 1921թ. ամառը, և դրա շնորհիվ միացավ Խորհրդային Հայաստանին։ 1921թ. մոսկովյան պայմանագրով Կարսի մարզը հանձնվեց Թուրքիային՝ ըստ Բրեստ֊Լիտովսկի պայմանագրի։ Թուրքիայի պահանջով Մոսկվան Նախիջևանը հանձնեց Ադրբեջանին։ Երբ հարց տրվեց՝ ինչո՞ւ։ Պատասխանր եղավ «Դա մեր քաղաքականությունն է Արևելքի ժողովուրդների նկատմամբ։ Ոչինչ, թող Հայաստանը մի քիչ էլ տուժի, բայց մենք դրանով մոտենում ենք համաշխարհային հեղափոխությանը։ Հայաստանից պոկվեց Շարուրը և միացվեց Նախիջևանին, որ Թուրքիան Ադրբեջանի հետ սահման ունենա։ Դարձյալ արևելյան քաղաքանություն։ Սուրմալուն, որը Թուրքիայինը նախկինում էլ չի եղել, տրվեց Թուրքիային՝ Բաթումը ստանալու պայմանով։ «Ոչինչ, թող մի քիչ էլ Հայաստանր տուժի, Բաթումը կարևոր նավահանգիստ է»։ Նույն 1921թ. Արցախի հարցն էլ քննվեց Թիֆլիսում ու թեև որոշվեց ընդունել, որ այն Խորհրդային Հայաստանի անբաժան մասն է, բայց Մոսկվայից եկած կարգադրությամբ, առանց հարցի նոր քննարկման, հանձնվեց Ադրբեջանին։ Երբ բողոք եղավ, դարձյալ ասվեց. «Հասկացեք, սա մեր քաղաքականությունն է Արևելքի ժողովուրդների նկատմամբ, ոչինչ, հանուն մեծ գործի թող Հայաստանը մի քիչ էլ տուժի»։

Այսպես «հանուն մեծ գործի» մի բուռ Հայաստանր բզկտվեց, հոշոտվեց։ Հետո անցած ավելի քան 60 տարում հայերն անընդհատ խնդրում էին, աղաչում, գոռում՝ Նախիջևան, Ղարաբաղ» ստորագրություններ էին հավաքում, դիմումներ ու խնդրագրեր ուղարկում Մոսկվա։ Ապարդյուն։ Այդ ընթացքում Նախիջևանի հանրապետությունը հայազրկվեց։ Հայաստանի արտաքին հոշոտմանը մասնակցեցին նաև Գերմանիան՝ հովանավորելով 1915֊ի հայոց կոտորածներն ու բռնագաղթը, Անգլիան՝ օժանդակելով Արցախը Հայաստանից անջատելու գործին, Ֆրանսիան՝ Կիլիկիան և Ալեքսանդրետը նվիրելով Թուրքիային ու նպաստելով դրանց հայազրկմանր։ ԱՄՆ֊ն էլ երկդիմի, կեղծավոր խաղ խաղաց հայոց նկատմամբ։ Հայաստանի արտաքին հոշոտում էր նաև այն, որ 1929֊1930 թվականներին հայ գյուղացիությունը տեղահանվեց կամ մորթվեց, 1937֊1938 թվականներին հայ մտավորականության լավագույն մասը ոչնչացվեց, 1919֊ին սկսվեց հայերի բռնագաղթը դեպի Սիբիր։ Վերջապես 1988֊ը։ Այս տողերը գրվում են 1988֊ ի սեպտեմբերի 26֊ին։ Արցախում ու այս մի կտոր հոշոտված Հայաստանում գործադուլ է ու դասադուլ։ Այս էլ որերորդ անգամ անցած ութ ամիսների ընթացքում։ Հայերը մեծ Հայաստանից մնացած երկու փոքր Հայաստանների վերամիավորում են պահանջում։ Բաքուն Արցախը լցնում է ադրբեջանցիներով, որ հայերի տոկոսը պակասի, և վերամիավորման հարցն էլ դուրս գա մեջտեղից։ Հայկական ավտոմեքենաները ադրբեջանցիները քարկոծում են, Սումգայիթի հայկական ջարդից հետո ադրբեջանցիները շարունակում են հայեր սպանել։ Հայերը զայրացած են. վիճում են, թե ով է այս ամենի իսկական հեղինակը, ի՞նչն է պատճառը, որ անցած ութ ամսվա ընթացքում մոսկովյան թերթերն անընդհատ հակահայկական նյութեր են տպագրում, մոսկովյան «Ժամանակ» ծրագիրը սուտ հաղորդումներ է տալիս հայերի մասին։ Երևանի օդակայանում հայերին ծեծեցին, մեկին էլ սպանեցին ռուս զինվորները ու մեղադրեցին ծեծված հայերին։ Հիմա շատերն ասում են, թե հայավնաս այս գործերն այն նույն ուժն է կատարում, որը 1915 թվականին նպաստ բերեց հայերի բնաջնջմանը, որը թույլ չտվեց վերապրած հայերին վերադառնալ իրենց բնակավայրեր, որը դատարկել տվեց Վանը, որը վավերացրեց Կարսի, Սուրմալուի, Նախիջևանի անջատումը Հայաստանից, Արցախի միացումը Ադրբեջանին։ Հիմա հայերից ոմանք գործադուլին կողմ են, ոմանք՝ դեմ։ Նրանք, որ գործադուլին կողմ են, պատճառաբանում են՝ սա Արցախի հետ վերամիավորվելու վերջին ճիգն է, վերջին հնարավորությունը, եթե վերամիավորումը չհաջողվի, Արցախն էլ կհայազրկվի։ Արցախի հայությունը գործադուլ է անում, մեր պաշտպանությունն է խնդրում, ի՞նչ անենք, ձեռքներս ծալած նստե՞նք։ Իսկ արցախցիներին պաշտպանելու ուրիշ միջոց մենք չունենք, բացի գործադուլից, ցույցերից, հացադուլից։ Իսկ ովքեր, որ դեմ են գործադուլին, ասում են՝ Արցախը մեզ տվողը կամ չտվողը Մոսկվան է, մեր գործադուլներով, հացադուլներով, քույրերով, նաև մեր Գերագույն խորհրդի տասնյակ որոշումներով մեզ Արցախ չի տա, եթե իր շահերին հարմար չէ երկու փոքր Հայաստանների միավորումը, ուրեմն գործադուլով միայն մեր տնտեսությունն ենք ջլատում, մեր ապրուստն ենք վատացնում, մեր պատանիներին ու աղջիկներին զրկում ենք ուսումից։ Երրորդ կարծիքն էլ կա. ասում են սպասեք, հարցը դեռ փակված չէ, քննվում է։ Սա, իհարկե, դատարկ խոսակցություն է։ Նախքան մոսկովյան Գերագույն խորհրդի նախագահության նիստն էլ նույնն էին ասում։ Այնքան «քննարկեցին», որ մերժեցին վերամիավորումը։ Այս 67 տարի է հայերն Արցախի հարցը բարձրացնում են՝ այն պահից սկսած, երբ Ա. Բեկզադյանն Արցախի հարցով պետության ղեկավարին իր բողոքը հայտնեց։ Ուրեմն 67 տարի է, ինչ հարցը, այսպես ասած քննարկվում և ուսումնասիրվում է։ Բավական չէ՞։ Մեղք չէ՞ մեր ժողովուրդը, ինչքա՞ն կարելի է ստերով կերակրել նրան։ Հոշոտված Հայաստանից Լեռնային Արցախ տարածքն էլ է պոկված և դեռ հոշոտվում է։ Այսքանն է իրողություն։

Հայաստանի արտաքին հոշոտման մասն է կազմում նաև հերյուրանքների տարածումը այս երկրի ու հայերի մասին։ 1918֊1920 թվականներին մոսկովյան թերթերը փոքրիկ, սոված ու տկլոր այս երկիրը հայտարարեցին իմպերիալիստական։ Հետո մեր հարևանները խրախուսված համապատասխան ուժերից սկսեցին Վրաստանի ու Ադրբեջանի այժմյան տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների վրայից քերել հայերեն արձանագրությունները, գրքեր, հոդվածներ գրել, թե հայկական վանքերը վրացական են կամ ադրբեջանական, որ մեր խաչքարերը ադրբեջանական են, որ հայ վարդապետները ադրբեջանցի են, որ Կարսն ու Լոռին Վրաստանինն են, Զանգեզուրը, Սևանա լիճը, Երևանը՝ Ադրբեջանինը, որ Ուրարտուն թուրքական է եղել և այլն։ Ուզում են ասել, թե Հայաստան առհասարակ չի եղել։ Իհարկե, այս զեղծումներին նպաստ է բերել Ռուսական կայսրության մեջ հայ ժողովրդի տեղաբաշխումը ըստ վարչական միավորների։ Լոռին ու Ջավախքը իրենց հայկական հոծ բնակչությամբ դրված էին Թիֆլիսի նահանգի մեջ, Զանգեզուրը, Արցախը, Գանձակի շրջանները իրենց հայկական հոծ բնակչությամբ դրված էին Եղիսաբեթպոլի նահանգում, և սա պատճառ դարձավ, որ վրացիները Թիֆլիսի նահանգի հայկական հողերն իրենցը համարեն, ադրբեջանցիները Եղիսաբեթպոլի նահանգի մեջ դրված հայկական հողերը իրենց սեփականությունը հռչակեն։ Այո՛, Հայաստանի հոշոտման այս մասի պատճառը ռուսական ցարերի «հեռատեսությունն» էր։ Եվ արդյո՞ք հայ֊ադրբեջանական, հայ֊վրացական հակամարտությունների մի որոշակի մասը Հյուսիսի «ստեղծագործական» մտքի արգասիքը չէ։

Հիմա էլ Մոսկվայում ու Լենինգրադում հրատարակվող գրքերի և թերթերի մեջ արհամարհանք կա հայերի նկատմամբ, փաստերի կեղծում։ Օրինակ, Մոսկվայում հայ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու մասին գիրք տպվեց, որի մեջ գրված է, թե Այվազովսկին թուրք է եղեք, Լենինգրադում Կոստանդնուպոլսի պատմության մասին գիրք տպվեց, որի մեջ բառ անգամ չկա այն մասին, որ այդ քաղաքում հայկական մեծ բնակչություն է եղել, հայ մշակույթ, տպագրություն ։ ԽՍՀՄ պատմության դասագրքեր են հրատարակվում Մոսկվայում, որոնցում հայ ժողովրդի պատմությունը ամեն կերպ նսեմացվում է, կեղծվում։ Դասագրքերից մեկի մեջ 7֊րդ դարի քարտեզում նշված են Վրաստան, Ադրբեջան (թեև այն ժամանակ Ադրբեջան բառն անգամ չի եղել), իսկ Հայաստան չկա։ Դասագրքերից մեկի հրատարակության ժամանակ հանվել է Մ. Սարյանի նկարը, փոխարինվել այլազգի գործչի նկարով և այլն։

Այսպիսին է Հայաստանի հոշոտումը դրսից, արտաքինից։ Հիմա՝ ներքին հոշոտման մասին, որն ավելի սարսափելի է, մահացու, քանի որ այս դեպքում Հայաստանը հոշոտողներն իրենք հայերն են։ Արտաքին հոշոտումից, որքան էլ այն անողոք լինի, հայությունը չի մեռնի, իսկ ներքին հոշոտումը, եթե այսօրվա պես շարունակվի, հայությունը կվերանա։ Հեռուները չգնանք, սկսենք 1920 թվականի աշնանից. այդ ժամանակ էր, որ մի շարք հայեր ամեն ինչ անում էին, որ Հայաստանը ջախջախվի, պարտվի։ Եվ զգալի չափով հասան իրենց նպատակին, այդ ժամանակ Կարսի և Ալեքսանդրապոլի հանձնումը շատ բանով Հայաստանը հոշոտող այդ հայազգիների ջանքերով եղավ։ Կամ՝ այժմ ներքին հոշոտում չէ՞ հազար ու հազար հայերի կողմից այս փոքրիկ Հայաստանի լքումը։ Հայերը զանգվածաբար փախչում են Հայաստանից՝ Լոս֊Անջելես, Հյուսիսային Կովկաս, Միջին Ասիա, Մոսկվա... Միայն Լոս֊Անջելես ամեն տարի Հայաստանից փախչում է 16 հազար հայ։ Կասկած չկա, որ մի երկու այդքան էլ ուրիշ կողմեր են փախչում։ Սփյուռքից եկան հազարներով՝ հիմն երգելով, «Քեզի կուգանք» ասելով, Հայաստանի հողը համբուրելով, հետո սկսեցին հազարներով թքել այդ հողի վրա, փախչել նրանից ու դեռ իրենց հետ էլ տանել տեղացիներին։ Սարսափելի է։ Ասում են Հայաստանում կյանքը վատ է, միս չի ճարվում, կաշառակերություն ու խտրականություն կա և այլն։ Այո՛, այդ ամենը կա, բայց մի՞թե դա նշանակում է, որ պետք է փախչենք հարազատ երկրից։ Եթե բոլորս փախչենք, Հայաստան չի մնա։ Ուրիշ Հայաստան էլ չկա։ Ասում են՝ «Հոն ալ հայրենասեր պիտի ըլլանք»։ Կեղծիք է։ Հայաստանը այս նեղ պահին լքում, փախչում են, հետո Լոս֊Անջելեսից, Փարիզից և օտարների այլ շքեղ քաղաքներից հայրենիք «սիրում»։ Սուտ է, դուք մասնակցել եք Հայաստանի հոշոտմանը, գոնե լռեք հիմա։

Հայաստանը ներսից հոշոտել ու հոշոտում են նաև մեր մի շարք պատմաբաններն ու լեզվաբանները։ Նրանք են, որ գրքեր են գրել ու հիմա էլ գրում են, պնդելով, թե հայերն այս երկրում եկվոր են, թե Ուրարտուն Հայաստան չէ, ուրարտացին հայը չէ և նման բաներ։ Գրում են առանց որրևէ փաստի, այսինքն՝ սուտ, կործանարար հայության համար։

Հայաստանը ներսից հոշոտում են նաև մեր այն մասնագետ համարվածներն ու ղեկավարները, որոնք թունավոր գործարաններով լցրին այս փոքրիկ երկիրը, ապականեցին օդը, գետերը։ Նրանք, որ Սևանա լճի դեմ ոճիր գործեցին, կիսամեռ արին Հայաստանի ստացած այդ չքնաղագեղ պարգևը։ Նրանք, որ Արարատյան դաշտի սրտում ատոմակայան դրեցին, որն ամեն վայրկյան կարող է պայթել ու կործանել պատմական Հայաստանի այս մնացորդը։

Այսօր Հայաստանը ներսից հոշոտում են նաև մեր անկուշտ կաշառակերները, մանավանդ խոշորները։ Կաշառակերությունը, փափախչիությունը խորքից ջլատում է ազգի բարոյական ոգին, ուստի և ազգային ոգին։ Կաշառակերը նաև պաշտոնամոլն է, նա կաշառատվությամբ ու այլ ճանապարհով բարձր պաշտոնի է հասնում, հավաքում իր կաշառային հարկերը, թքում իր ազգի ու ազգային զգացումի վրա։

Վերջապես, Հայաստանն ու հայությունը ներսից հոշոտում են հայոց գիրն ու լեզուն ջնջող հայերը։ Սա բոլորից վտանգավորն է, քանի որ Հայաստանում հայոց գիրն ու հայոց լեզուն չգործածել նշանակում է Հայաստանը ներսից վերացնել։

Մաղաքիա Օրմանյանը մահվան անկողնում ասել է, որ այսքան շատ ու անդառնալի կորուստներից հետո մեր փրկության միակ ափը հայոց լեզուն է։ Իսկ Ավ. Իսահակյանը գրեց, որ մեր հայրենիքը մեր լեզուն է։ Այս խոսքերը հիշեցնում եմ այն նպատակով, որ գիտեմ մարզիկ սիրում են հեղինակություններ։ Թեև հարցն այնքան պարզ է, որ հեղինակության կարիք չկա՝ առանց հայոց գրի ու հայոց լեզվի չկա Հայաստան։ Չկա՜, չկա՜։ Հայաստան նշանակում է հայոց լեզու, մաշտոցյան գիր։ Եվ ահա շատ հայեր Հայաստանում հայոց գիրն ու հայերենը վերացնում, ջնջում են մեր հիմնարկություններում, նախարարություններում, գործարաններում, գիտահետազոտական հիմնարկներում, բժշկական, պոլիտեխնիկական ինստիտուտներում, Կոմիտասի անվան երաժշտանոցում, բազում դպրոցներում, ուսումնարաններում, մարզադաշտերի, կինոթատրոնների, օպերայի, համալիրի տոմսերի վրա, թռուցիկներում, հայտարարություններում, ավտոմեքենաների ցուցանակներին, կոոպերատիվների գրություններում և այսպես շարունակ։ Այդպես, ամեն քայլափոխի սպանում են հայ գիրն ու հայոց լեզուն։ Որովհետև եթե Հայաստանում հայի հետ խոսում ու գրում եք ոչ հայերեն, դուք ձեր բաժին հայոց լեզուն եք սպանում, այսինքն՝ ձեր բաժին Հայաստանը։

Այսպես ագահ գայլերի նման մեր ազգակիցների մի զգալի մասը ներսից հոշոտում է դրսից հոշոտված փոքրիկ Հայաստանը։

Հայաստանի ռուսական դպրոցները։ Նրանց աշակերտները հայ երեխաներ են՝ տասնյակ հազարներով։ Ռուսական դպրոցում հայ երեխային նրա ամբողջ կյանքի համար ներարկվում է ռուսերեն լեզվամտածողություն։ Հայ երեխայի հարազատը դառնում են ռուսաց լեզուն և ռուսաց գիրը, ռուս գրականությունն ու մշակույթը։ Նրան օտար են մնում Մաշտոց, Խորենացի, Թումանյան, Մեծարենց, Տերյան, ամբողջ հայ դպրությունը։ Նա միայն ծագումով է հայ, քանի որ հայերեն կամ չգիտի, կամ գիտի իբրև երկրորդ, օտար լեզու։ Եվ այդպես, որպես այդ դպրոցների արտադրանք հիմա հարյուր հազարավոր հայեր կան Հայաստանում, որոնք իրենց շրջապատում վերացնում են հայ գիրն ու լեզուն, հոշոտում են իրենց բաժին Հայաստանը։

Հայաստանում տասնյակ հազարավոր հայ ընտանիքներ են իրենց տներից վռնդել հայոց լեզուն։ Այսպիսի ահավոր թշնամություն սեփական, ազգային լեզվի նկատմամբ երևի ոչ մի տեղ չկա։

Հաճախ ասում են. «Մենք մեղավոր չենք, որ մեր ծնողները մեզ ռուսական կրթության են տվել» ։ Հասկացանք, բայց ինչո՞ւ դուք էլ ձեր երեխաներին եք տվել ռուսական մանկապարտեզ ու ռուսական դպրոց։ Գիտակցում եք, որ ձեր ծնողները հայաստանակեր են եղել, դուք մի՛ եղեք՝ ձեր ընտանիքները վերահայացրեք, ձեր զավակներին հայկական կրթության տվեք։ Եթե անեք, ձեր ծնողների մեղքը կքավեք, իսկ եթե չեք անում, նրանց նման ագահորեն հոշոտում եք Հայաստանը։ Ավելին. հայ հոշոտիչներն իրենց զավակներին ռուսական մանկապարտեզ ու ռուսական դպրոց տալով նաև օժանդակում են հայկական դպրոցների մարմանը։ Եվ այս կերպ էլ հոշոտում են Հայաստանը։ Ամեն տարի Հայաստանում հայկական դպրոցներ են փակվում և նորանոր հայ երեխաներով ուռճանում են ռուսական դպրոցները։ Ո՞վ է անում։ Դարձյալ միայն ու միայն Հայաստանի ներքին գիշատիչները, Հայաստանը ներսից լափող հայերը։ Միայն նրանք։

Եվ մեր այդ ներքին թալեաթները, ստալինները համարձակվում են խոսել հայասիրությունից, Արցախից և այլ նման բաներից։ Իրոք որ երեսպաշտությունը սահման չունի։ Պատմում են՝ իբր Թալեաթն էլ է ասել, թե սիրում է հայերին ու հետո հոշոտել է հայությունը։ Բացարձակորեն նույնն անում են մեր ներքին թալեաթները։ Եվ դուք միամտորեն թմրած հայեր, որ ազնիվ եք, բայց չգիտեք, թե ինչ եք անում, դուք, որ էությամբ հայ եք, բայց հայերեն չեք գրում, հայերեն չեք ստորագրում, գրությունները հայերեն չեք կազմում, ձեր բնակարանների դռներին հայերեն ցուցանակներ չեք փակցնում... Ուշքի եկեք, մի՛ մասնակցեք հայոց լեզվի ու Հայաստանի հոշոտմանը։ Մեր գիրը սքանչելի է և ամենահինը ամբողջ Խորհրդային Միության մեջ։ Այս պահից անցեք հայագրության, հայաստորագրության։ Ձեր երեխաներին անմիջապես փոխադրեք հայկական մանկապարտեզներ ու դպրոցներ։ Մի՛ ուշացրեք։ Ուշացված ամեն օրը հայոց լեզվի ու Հայաստանի բզկտման օր է։ Սիրելիներ, եթե միամտորեն խաբված եք եղել, շուտ անջատվեք գիշանգղներից, Հայաստանը հոշոտողներից։

Չէի գրի այս ամենը, եթե վերջին 7֊8 ամսվա մեջ չտեսնեի, չզգայի քո պայծառ հոգին, ով հայ ժողովուրդ։ Քո անձնազոհությունր, հավատն արդարության նկատմամբ, քո բարի սիրտը, քո ներքին գեղեցկությունը։ Հավասարը չունես աշխարհում։

Ա՜խ, փոքրիկ, փոքրացված իմ Հայաստան՝ դրսից ու ներսից հոշոտված ու հոշոտվող։ Արդյոք կդիմանա՞ս այսուհետև։ Կգոյատևե՞ս։ Ինչպե՞ս։ Ո՞վ է քեզ փրկելու ու պահպանելու։ Աստված։ Տէր, կեցո Դու զՀայս։

1988, «Մաշտոց»

«Հայ ժողովուրդը չունի մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի» — այս բանաձևը որդեգրեց Հայոց համազգային շարժումը, դրա հետ համաձայն են նաև մի շարք անհատներ ու մի քանի այլ կազմակերպություններ։ Բայց երևի նույնքան շատ են հակառակորդները, մանավանդ հայ ռուսախոս կամ ռուսամտած մտավորականության, ինչպես և առհասարակ ազգային անկախ մտածողությունը կորցրած հայերի մեջ։

Այդ բանաձևի դեմ Երևանի պաշտոնական մամուլում և հեռուստատեսությամբ արդեն կտրական ելույթներ են ունեցել մի քանիսը՝ բանաստեղծուհի ու բանաստեղծ, գրականագետներ և այլն, գրված են և շուտով կհրապարակվեն նաև այլ անձանց հոդվածներ։ Բանաձևի հակառակորդները ընդդեմ այդ բանաձևի հետևյալ փաստարկներն են բերում. նրանք պնդում են, որ մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի չունենալու, այլ միայն ազգային շահեր ունենալու գաղափարը որոշ հայեր վերցրել են անգլիացիներից, որ Հայաստանը Անգլիա չէ՝ ոչ իր աշխարհագրական դիրքով, ոչ իր հզորությամբ, ոչ էլ քաղաքական շահերով, որ հայ ժողովուրդը իր ընտրությունը վաղուց կատարել է հօգուտ Ռուսաստանի հետ մշտական բարեկամության և որ այդ ընտրությունը վերջնական է, իսկ Թուրքիային ու թուրքերին էլ «ընտրել է» որպես մշտական թշնամիների։

Պետք է ասեմ, որ այս փաստարկումը ոչ միայն քաղաքականապես միամիտ է, այլև առհասարակ զուրկ է տրամաբանությունից։

Նախ. դեռևս աշխարհում Անգլիա չկար, երբ հին աշխարհի մի շարք պետական գործիչներ և պետություններ, այդ թվում հին Եգիպտոսը, Խաթթին, Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Տիգրան Մեծը, հին Հռոմը, Բյուզանդիան և այլն, առաջնորդվել են ճիշտ այդ բանաձևով։

Թողնենք օտարներին, համառոտակի անդրադառնանք հայոց պատմության մի քանի դրվագների։ Ք.ա. 15֊13֊րդ դդ. խեթական արձանագրություններից հայտնի է, որ Հայքը (Հայասան) ոխերիմ թշնամի էր խեթերի պետության՝ հզոր Խաթթիի հետ և երբեմն մի երրորդ պետության (Միտանիի կամ Կասկայի) հետ դաշնակցում էր ընդդեմ Խաթթիի։ Բայց երբ Հարավում հզորացավ Ասորեստանը, այս անգամ բարեկամացավ նախկին թշնամու՝ Խաթթիի հետ ընդդեմ նոր հզոր հակառակորդի։ Տիգրան Մեծը բարեկամության դաշինք կնքեց, խնամիացավ Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ Եվպատորի հետ և մի շարք փայլուն հաղթանակներ տարավ։ Բայց երբ հզորացած Հռոմը հարձակվեց Պոնտոսի վրա, Տիգրանը հասկացավ, որ եթե օգնի իր բարեկամին, Հայաստանը կարող է ձեռքից գնալ և չօգնեց, ու գուցե նաև դա եղավ պատճառը, որ Տիգրանի հայոց կայսրությունը փլուզվելուց հետո Մեծ Հայքը անձեռնմխելի մնաց Տիգրան Մեծի իշխանության ներքո։ Այս անգամ Տիգրանը բարեկամության դաշինք կնքեց իր երեկվա թշնամի Հռոմի հետ, իրադրությունն այդ էր պահանջում։ Այնուհետև, հայ հմուտ գործիչները նախ Հռոմի և Պարթևստանի, ապա Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև մերթ մեկի, մերթ մյուսի կողմն էին անցնում, մերթ մեկի դեմ էին պատերազմում մյուսին դաշնակցած, մերթ էլ հակառակը։ Դրա լավագույն օրինակը մենք տեսնում ենք հայոց Արշակ Երկրորդ հզոր թագավորի իշխանության տարիներին։ Հայաստանը թուլացավ և պետականությունը կորցրեց, երբ ավելի ու ավելի հակվեց Բյուզանդիայի կողմը՝ նրան համարելով մշտական բարեկամ։ Նույն պատճառով ընկավ Բագրատունիների հայոց պետությունը, երբ հայ ավագանին Անին հանձնեց «մշտական բարեկամ» Բյուզանդիային, դա էլ եղավ սելջուկների արագ առաջխաղացման պատճառներից մեկը։ Կիլիկիայի հայոց պետությունը հզոր էր, երբ չէր ճանաչում մշտական բարեկամ ու մշտական թշնամի և թուլացավ ու խորտակվեց, երբ Արևմտյան Եվրոպան մշտական բարեկամ համարեց, և մեր Լուսինյանները այնքան եվրոպականացան, որ անգամ դարձան ֆրանսախոս։

Մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի չճանաչելու քաղաքականությունն էր վարում Արամ Մանուկյանը՝ նորագույն ժամանակների հայոց մեծագույն հաղթանակի հեղինակը։

Առհասարակ քաղաքական տհասության նշան է մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու գաղափարը։ Ոչ մի լուրջ քաղաքական կամ պետական գործիչ, ոչ մի փորձառու պետություն այդպիսի գաղափարով չի առաջնորդվել և չի առաջնորդվում, քանի որ այդ սկզբունքը ազգը տանում է դեպի փակուղի, նրա ղեկավարներին զրկում է ազատ գործելակերպից, կապում է նրանց ոտքն ու ձեռքը։ Ազգը հավատալով մի մշտական, այն էլ հզոր բարեկամի գոյությանը, նրան համարելով նաև իր մշտական հովանավորը, կորցնում է իր ստեղծագործական ուժերը, ազգային ինքնությունն ու նախաձեռնությունը, դառնում է ստրկամիտ և ստրուկ։

Խնդրեմ, ցույց տվեք մի խելքը գլխին պետական կամ քաղաքական գործիչ, որևէ պետություն՝ մեծ թե փոքր ազգի, որն առաջնորդվելիս լինի մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու կողմնացույցով։ Նրանք, ովքեր հայերի մշտական բարեկամ են համարում Ռուսաստանը, պետք է լավ իմանան, որ նախ ինքը՝ Ռուսաստանը, ռուսական որևէ քաղաքական կամ պետական գործիչ, ռուսներն ընդհանրապես հայերիս երբևէ մշտական բարեկամ չեն համարել ու չեն համարում և առհասարակ առաջնորդվել են «Ռուսաստանը չունի մշտական բարեկամներ» բանաձևով։ Օրինակներ որքան ուզեք։ Բոնապարտյան Ֆրանսիայի դեմ կռվելու համար Ռուսաստանը դաշնակցեց գերմանացիների և ավստրիացիների հետ, իսկ 1914 և 1941֊1945 թվականներին երկու անգամ դաշնակցած Ֆրանսիայի հետ, պատերազմեց Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների դեմ, իսկ հիմա էլ լավ հարաբերություններ է պահպանում թե մեկի, թե մյուսների հետ։ Կամ՝ Ռուսաստանը շատ տարիներ պատերազմել է Թուրքիայի դեմ, իսկ հիմա բարեկամական ջերմ հարաբերություններ ունի այդ պետության հետ։

Պարզապես հիմարություն է մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու «սկզբունքը»։

Հիմա քննենք ըստ էության։ Հայ ժողովուրդը ապրել է ավելի քան հինգ հազար տարի, այն էլ հենց այս հողում՝ Հայկական լեռնաշխարհում։ Ինձ թվում է, որ մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու կողմնակից մեր հայ գործիչները վստահ չեն, որ հայ ժողովուրդը այս հողում ապրելու է ևս հինգ հազար տարի ու դեռ շատ ավելի։ Ես վստահ եմ, և դրա համար ինձ ծիծաղելի է թվում նրանց տեսակետը, ըստ որի հինգ հազար տարի և դեռ շատ ավելի մենք մեզ մշտական բարեկամ պետք է համարենք Ռուսաստանին և մշտական թշնամի՝ Թուրքիային։ Այո՛, խոսքը մշտականի մասին է, այսինքն՝ հավիտենականի։ Դե տեսեք, մի՞թե հիմարություն չէ հավիտենական թշնամի և հավիտենական բարեկամ ունենալու այդ գաղափարը։

Բարեկամ նշանակում է բարի կամեցող, պարսկերեն ու թուրքերեն՝ դոստ, ռուսերեն՝ դրուգ, գերմաներեն՝ ֆրոյնդ, անգլերեն՝ ֆրենդ, և այլն։ Հիմա մտածեք՝ հայ ազդն արդյոք ունի՞ հավիտենապես իր բարին կամեցող որևէ ազգ կամ պետություն։ Ով կարծում է, թե Ռուսաստանն այդպիսին է, թող հարցնի որևէ ռուս գործչի կամ առհասարակ որևէ ռուսի, թե արդյո՞ք իրենք՝ ռուսները, մեր հավիտենական բարի կամեցողներն են։ Ռուսները ծիծաղում են այդպես մտածող հայերի վրա։ Եվ ճիշտ են անում։

Մի՞թե բարի կամեցողի խոսք է Լոբանով֊Ռոստովսկու հայտարարությունը՝ թե Ռուսաստանին Հայաստանը պետք է առանց հայերի, կամ գուցե բարի կամեցողի խոսք էր իշխան Գոլիցինի ասածը՝ «Բոլոր հայերին պետք է ոչնչացնել, մեկին պահել թանգարանի համար», թե՞ բարի կամեցողության քայլ էր 1949թ. հայերին զանգվածաբար Սիբիր աքսորելը, գուցե բարի կամեցողություն էին Արցախի վերաբերյալ Մոսկվայի կայացրած որոշումները կամ այդ քաղաքի թերթերի ու հեռուստատեսության մոլի հակահայկական հոդվածներն ու հաղորդումները։

Մոսկվան իր շահերն ունի և կրկնում եմ, չունի ու չի ունեցել մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի. մեր բանաստեղծուհիները, բանաստեղծները, գրականագետները, պատմաբանները և քաղաքական այլ սիրողներ (դիլետանտներ) լավ կանեն քաղաքական դասեր սովորեն հենց Մոսկվայից, նաև այլ պետություններից ու պատմությունից, և վերջապես ազատվեն մշտական բարեկամի ու մշտական թշնամու հայկական հալումաշ անող հիվանդությունից։

Անմտություն է ասել, նաև, թե հայ ժողովուրդը իր ընտրությունն արել է հօգուտ Ռուսաստանի։ Ո՛չ, սիրելիներ, այդպիսի ընտրություն չի եղել, Ռուսաստանն ինքն է եկել Կովկաս ու Հայաստան, ինչպես որ գնացել է Վոլգայի ափերը, Ուրալ, Սիբիր, Միջին Ասիա, Հեռավոր Արևելք, Մերձբալթյան երկրներ և այլն։ Ինքը եկել է, ինքն էլ կարող է գնալ, դա Ռուսաստանի քաղաքականությունն է՝ կապված նրա շահերի հետ, և հօգուտ հայերի Ռուսաստանն իր շահերից մի մսխալ չի զիջել ու երբևէ չի զիջի, հասկանանք վերջապես։ Մենք չէ, որ պետք է Ռուսական բազմափորձ պետությանը սովորեցնենք, թե ինչն է իրեն օգուտ, ինչը՝ վնաս, նա շատ լավ գիտի իր օգուտն էլ, վնասն էլ, և միշտ շարժվել ու շարժվում է մշտական բարեկամ ու մշտական թշնամի չունենալու սկզբունքով։

Նույնը վերաբերում է Թուրքիային, որը նույնպես երբևէ չի առաջնորդվել մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու սկզբունքով։ Այդ մենք ենք, որ աշխարհով մեկ բոռալով անընդհատ ամեն ձևով նրան համոզում ենք, թե ինքը մեր մշտական թշնամին է, մենք էլ իրենը։ Հետո՞, ինչ ենք շահում։ Մի՞թե դրանով մեր կորցրած երկիրը վերադարձնելու ենք։ Ո՛չ, սիրելիներ, վերադարձն ավելի հեռացնում ենք դրանով։ Հայհոյանքը, լուտանքը, վարկաբեկումը մեզ երբեք օգուտ չեն բերել և չեն բերի, վնաս՝ որքան ուզեք։

Իսկ եթե եկող հազարամյակների ընթացքում այնպիսի իրադրություն ստեղծվի, որ մեր և Թուրքիայի վիճելի հարցերը թեկուզև ինչ֊որ չափով լուծվեն, դարձյա՞լ այդ երկրին մշտական թշնամի պիտի համարենք։ Կասեք՝ ոչ։ Իսկ դա նշանակում է, որ մշտական բառը հենց միայն դրանով ջնջվեց։ Մի բան հաստատ է, որ Թուրքիան էլ, Ադրբեջանն էլ մեր մշտական հարևաններն են։ Սա անկասկած է։ Նրանք այս կողմերից հեռանալու միտք չունեն։ Ես ուզում եմ, որ մենք էլ այդպիսի միտք չունենանք, և մեր ամոթն ու խայտառակությունն է, որ այսօր հայերը զանգվածաբար փախչում են Հայաստանից։ Մենք այստեղի հնագույն ու մշտական բնակիչներն ենք և ոչ մի շահ չունենք մեր մշտական հարևաններին անպայման նաև մշտական թշնամի հայտարարելու։ Այդպես հայտարարելը նշանակում է նաև հույսը կտրել մեր կորցրած երկրի գեթ մի մասը վերադարձնելու հեռանկարից։ Այս տեսակետից էլ որ նայում ենք, դարձյալ հիմարություն է, հայակործան՝ մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի ունենալու (կամ ընտրելու) գաղափարը։ Մենք էլ պետք է առաջնորդվենք բանականությամբ, իրադրության ըմբռնմամբ և ոչ թե զգացմունքներով, որոնք հաճախ կործանարար են լինում։

Երբ պետք է վերջապես հասկանանք, որ հայերը, իրոք որ աշխարհում երբևէ չեն ունեցել և հիմա էլ չունեն և չեն կարող ունենալ մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի։ Որ մենք՝ հայերս պետք է նվիրված լինենք մեր ազգային շահերին ու ոչ թե կարծեցյալ բարեկամների։ Այս տարրական ճշմարտությունը հասկանալով է, որ ինքնուրույն, անկախ ազգ կդառնանք, կհզորանանք, անպարտ կլինենք։

1989

Այսպես կոչվում է Հայկինոյի մի շարժանկարը, և քանի որ Հայկինոն ըստ իր սովորության այն նկարահանել է ռուսերեն, հետո կրկնակել հայերեն, այդ հաստատության ռուսները վերնագիրը ռուսերենից անճոռնի պատճենել են՝ «Հարսնացուն հյուսիսից»։ Բայց հիմա խոսքը դրա մասին չէ, այլ այն բանի, որ այս փոքրիկ Հայաստանում Հյուսիսի հարսնացուներ շատ կան, և ոչ այնքան կանայք, որքան սովորություններ, օրինակ՝ հարսանիք անելու ծես՝ տիկնիկը ինքնաշարժի քթին նստած, թեթև, օտար լեզվով երաժշտություն՝ թե հյուսիսցի, թե հայ կոչվող երգահանների հորինած, դպրոցներ, որոնցում հազարներով հայ երեխաներ հայերենն անցնում են իբրև օտար լեզու, մեր հիմնարկների ու գործարանների ներքին գրագրություն՝ հայագրության վտարումով, գիտությունների՝ ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի, աստղաֆիզիկայի, քիմիայի, կենսաբանության, բժշկության, երկրաբանության, տեխնիկայի լեզու՝ այդ բնագավառների հրատարակություններից հայերենի վտարումով, իրար դիմելու եղանակ՝ Այսինչ Այսինչովիչ, Այսինչ Այսինչովնա և շատ ու շատ այսպիսի բաներ ու նրանց մեջ նաև՝ հակահրեություն կամ հակասեմիտություն։

Մեր հինգ հազար տարվա պատմության մեջ այդպիսի ապրանք մենք երբեք չենք ունեցել, ուստի դրա անունն էլ չունենք. հակահրեություն բոլորովին նոր անուն է, որ տալիս ենք Հյուսիսից ներմուծված այդ գարշելի ապրանքին։

Հիշենք, որ հակահրեության գլխավոր կենտրոնները նոր դարաշրջանում եղել են Գերմանիան և Ռուսաստանը, որոնցում և մասնագիտացվում էին հրեական ջարդերը։ Մեզանում էլ վերջին ժամանակներս գրքեր գրվեցին, որոնց համաձայն հայ ժողովրդին 1915֊ին կոտորել են հրեաները։ Եվ հիմա էլ ոմանք աջ ու ձախ տարածում են այս սրբապղծությունը։ Գրավոր ու բանավոր հայտարարում են, թե հայերի թիվ առաջին թշնամին հրեաներն են։ Սարսափելի է։ Ինչ արագ է տարածվում ազգակործան սուտը։ Կարծես քիչ թշնամիներ ունենք, հիմա էլ հրեաներին են դարձնում մեզ թշնամի։ Այ սիրելիներ, համաշխարհային հրեությունը շատ հզոր ուժ է, ի՞նչ պիտի շահեք՝ այդ ուժն էլ մեր դեմ գրգռելով, թշնամացնելով մեր փոքրիկ ու արդեն բազմիցս խոշտանգված ժողովրդի դեմ։ Հասկանո՞ւմ եք՝ ինչ եք անում, սեփական ժողովրդի կործանարարներ։

Ով վերջին մեծ պատերազմի ժամանակ եղել է Գերմանիայի գրաված տարածքներում կամ գերության մեջ, նա ականատես է եղել հրեա ժողովրդի ահավոր ողբերգությանը, երբ սպանում էին կրծքի երեխաներից սկսած մինչև զառամյալները, անխտիր բոլորին՝ միայն հրեա լինելու համար։ Վեց ու կես միլիոն են հաշվել, թեև ոմանք ավելի մեծ թիվ են ասում։ Մեր հայ հակահրեաները տարբեր ձևերով արդարացնում են այդ կոտորածը՝ չմտածելով, որ եթե հրեաների սպանությունը թույլատրելի է, ապա թույլատրելի է նաև հայերի ցեղասպանությանը։ Եթե դուք արդարացնում եք մեկը, նշանակում է արդարացնում եք նաև մյուսը։

Մեր հայազգի հակահրեաների, մասնավորապես «Հայ դատի» մարդկանց քարոզչությունը, ցավոք, շատ նման է այնպիսի մարդակերների դատողություններին, ինչպիսիք էին Հիտլերը, Գեբելսը, Ռոզենբերգը՝ միայն թարմացված են մոսկովյան որոշ թերթերի և «Պամյած»֊ի գործածած անվանումներով՝ սիոնիստ, սիոնիզմ, մասոն և այլն։ Հայտնի որ Հյուսիսի հակահրեաները սիոնիստ և մասոն ասելով պարզապես հասկանում են հրեա, սիոնիզմ ասելով՝ հրեություն։ Եվ ահա, նրանց կրկնող մեր հայ հակահրեաները այդ պիտակներն են փակցնում բոլոր նրանց, ովքեր վարկաբեկվել են որպես մարդասպան կամ ում որ իրենք ուզում են որևէ պատճառով վարկաբեկել։ Մինչդեռ սիոնիստ նշանակում է սոսկ մի բան՝ հրեական պետության համար պայքարող, սիոնիզմ՝ գաղափարախոսություն հրեական պետություն ստեղծելու և պաշտպանելու մասին։ Մի՞թե հրեա ժողովուրդը իրավունք չունի իր ազգային պետությունն ունենալու։ Այսօրվա հակահրեության նշանաբաններից է ջնջել Իսրայելը։ Մի՞թե պարզ չէ, որ եթե այսօր հրեաներին են զրկում սեփական պետություն ունենալու իրավունքից, վաղը հայերին են զրկելու դրանից, ինչպես որ անում էին հետևողական հակահրեաները՝ Ստալինը, Բերիան, Սուսլովը։

Դիտված է և բազում փաստերով ապացուցված՝ հակահրեությունը միշտ ուղեկցվել է հակահայկականությամբ։ Հիշենք Օդեսայում և Քիշնևում կատարված ջարդերը, երբ հրեաների հետ շատ հայերի կոտորեցին։ Սև հարյուրյակայինները և նրանց այսօրվա տարբերակները Հյուսիսում, որոնք հրեային ժիդ են ասում, հային էլ անվանում են առմյաշկա և որքան հրեաներին, նույնքան էլ հայերին են ատում։

Հիտլերը, Ստալինը, Բերիան, որոնք հալածում ու ոչնչացնում էին հրեաներին, նաև հայատյացներ էին։ Դա գիտենք բազմաթիվ փաստերից։ Իսկ հիմա մեր նորաթուխ հայազգի հակահրեաները այդ խոշորագույն հակահրեաներին էլ են հայտարարում սիոնիստ, մասոն՝ ասելու համար, որ իբր այդ հայատյացներն էլ հրեաների պատվերով են գործել։ Արդ, եթե հայտնի հակահրեաները սիոնիստ են կամ մասոն, ապա հակահրեա «Հայ դատը» նույնպես սիոնիստ է ու մասոն։ Ահա մեր հակահրեաների «գաղափարախոսության» ինքնամերժ բնույթը ինչի է հանգեցնում։

Դեռևս Երեմիա մարգարեի, ապա և Տիգրան Մեծի ժամանակներից հայերն ու հրեաները բարեկամ են եղել (Րաֆֆին էլ է գրել այդ մասին)։ Հիմա էլ մեր ազգային շարժումը ջերմորեն պաշտպանում են հրեաները, նրանք մեզ ցավակցում են 1915֊ի ցեղասպանության կապակցությամբ, սումգայիթյան կոտորածի համար։ Մեր հակահրեաների խումբը մերժում է հրեա ժողովրդի մեկնած բարեկամական ձեռքը, ամեն ինչ անում է, որ նրանց թշնամացնի մեզ հետ։ Հակահայկական գործունեությունը էլ ինչպե՞ս է լինում։ Հայ ժողովրդի մեծ եղեռնի մասին ամենաճշմարիտ, ամենաազնիվ ու ամենահուզաթաթավ երկը գրեց հրեա Ֆրանց Վերֆելը՝ «Մուսա լեռան քառասուն օրը»։ Մեր հակահրեաները սա էլ են մերժում։

Նրանց գաղափարախոսներից մեկը, ցավոք, Ջ. Կիրակոսյանն էր, որ Հյուսիսի պատվերով հակահրեական գիրք գրեց (ի դեպ, չմոռանալով նաև որդուն ռուսական դպրոց տալու)։

Այս կապակցությամբ պետք է հետևյալը նկատի ունենալ։ Քաղաքական ասպարեզում էական չէ գործչի ազգային ծագումը։ Բյուզանդացի, անգլիացի, ռուս, ֆրանսիացի շատ թագավորներ, զորավարներ, քաղաքական գործիչներ ազգային տարբեր ծագումներ են ունեցել, բայց ծառայել են այն պետությանը, որին զինվորագրված են եղել։ Պետրոս Առաջինը, Եկատերինան, Սուվորովը, Բագրատիոնը, և ուրիշներ ծագումով լրիվ կամ կիսով չափ ռուս չեն եղել, բայց նվիրված էին Ռուսական պետության շահերին։ Նապոլեոնը և Մյուրատը ծագումով ֆրանսիացի չէին, բայց ֆրանսիական պետությանն էին նվիրված։ Սուլթան Համիդը իր ծագումով կիսով չափ հայ էր, բայց թուրքական պետության գործիչ էր։ Երիտթուրքերի մեջ էլ կային գնչուական, հրեական, հունական ծագում (լրիվ կամ կիսով չափ) ունեցող գործիչներ, բայց բոլորը ծառայում էին Թուրքիայի պետական շահերին։ Գնչուները կամ հրեաները հայերի կոտորածներից ազգային շահ չէին կարող ունենալ։ Հայկական ցեղասպանությունը Թուրքիայի պետական շահի տեսանկյունից է կատարվել (մենք հակառակ կողմի դաշնակիցն էինք, վեց վիլայեթների, Բեռլինի վեհաժողովի հարցեր կային և այլն)։ Այլ դեպքերում հրեական պետություն ստեղծելու ճանապարհին հնարավոր է, որ որոշ հրեաներ իրենց ազգային շահերը մերից գերադասած լինեն։ Բայց այդ ո՞ր ազգն է, որ իր շահերը չի գերադասել ու չի գերադասում մեր շահերից։ Այդպիսի ազգ չկա։ Ուրեմն ի՞նչ, բոլորի հետ թշնամանա՞նք։ Մենք պետք է բարեկամներ փնտրենք և ոչ թե թշնամիներ և սովորենք մեր ազգային շահերը այլոց շահերից դասելու արվեստը։

Դաշնակցություն կուսակցության բյուրոն հրապարակել է «հայտարարագիր» («Կամք», 1989, 24֊25 յուլիս), որի մեջ ընդհանուր կարգի բազմիցս արծարծված և շատ անստույգ ձևակերպումները («Հնչած է մամը Արցախեան շարժումի հասունացման», «Ոչ մէկ խուսափում արտօնելի է պատմական մոմենտի այդ պատասխանատուութենէն», «Կեցցե հայ ժողովուրդը» և այլն) հիմնական մասն են կազմում։ Միայն երկու պարբերություն կա, որոնցում որոշակի տեղեկատվություն կա Դաշնակցության արդի դիրքավորման վերաբերյալ։ Դրանք էլ, ինչպես կտեսնենք, բնավ նորություն չեն, այլ արդեն ծանոթ ձևակերպումներ են։ Դրանք են. 1) «թէ հայրենի կառավարութիւնը պաշտոնական իր որոշումներով եւ թէ ժողովրդային շարժումները իրենց պահանջատիրութեամբ Խ. Միութիւնը կը դնեն հայ ժողովրդի արդար դատի զորավիգ կանգնեցնելու պարտաւորութեան տակ՝ ներքին հողերու թէ Արևմտահայաստանի վերատիրացմ ան ճամբով հայութեան ազգահաւաքին իրականացումը երաշխաւորելով»։ 2) «Հայ ժողովրդի հողահաւաք֊ազգահաւաք առաջնահերթ նպատակին խոչընդոտ կանգնող և ընդհանրապես հայութեան ազգային֊քաղաքական վերականգնումին սպառնացող գլխաւոր վտանգը համաթուրանականութիւնն է»։

Այս ձևակերպումները եթե պարզ լեզվի վերածենք, կունենանք հետևյալ բանաձևը՝ հայկական հողերը պետք է վերամիավորի և հայ ամբողջ ժողովրդին միացյալ Հայաստանում բնակեցնի Ռուսաստանը, իսկ հայության գլխավոր թշնամին համաթուրանականաթյունն է, այլ անվանմամբ՝ պանթուրքիզմը։ Ավելի պարզեցված՝ Ռուսաստանը մեր միակ բարեկամն է, թյուրքալեղու ազգերը մեր թշնամին։ Ահա հին երգը։ Այն երգելով էր, որ նույն Դաշնակցությունը 1914թ. կամավորական խմբեր էր կազմում, Ռուսաստանի զորքերին միացնում և կռվում Թուրքիայի դեմ։ Ո՞րն էր դրա արդյունքը։ Ոչ ոք դրական որևէ արդյունք նշել չի կարող։ Բացասական շատերն են նշում, ոմանք նույնիսկ Արևմտահայաստանի հայաջնջումը պայմանավորում են հայ կամավորականության հետ։ Թողնենք, թե որքանով է սա ճիշտ։ Բայց լիովին ճիշտ է, որ ռուսական բանակում հայ կամավորական ջոկատների կռիվն ու տված զոհերը հայ ժողովրղին որևէ օգուտ չբերեցին. ո՞ւր է Սասունը, ո՞ւր է Տարոնը, ո՞ւր է Վասպուրականը, ո՞ւր է Կարինը, ո՞ւր են Կարսը, Սուրմալուն, ո՞ւր է Նախիջևանը...

Քաղաքականապես որքան միամիտ պետք է լինել գրելու համար, թե Դաշնակցության վերոհիշյալ «սկզբունքները խարսխուած են ամբողջական Հայաստանի և ամբողջ հայութեան ի խնդիր մղուած երկարամեայ պայքարի կենսափորձին վրայ»։

Ո՛չ, պարոն բյուրոյականներ, մեր պատմության վերջին 300 տարվա կենսափորձը ճիշտ հակառակն է թելադրում, այն, որ ինչքան մենք նվիրվեցինք Ռուսաստանին ու Եվրոպային և թշնամացանք մեր հարևանների հետ, այնքան կորցրինք։ Կորցրինք 2 միլիոն հայ, կորցրինք ամբողջ Արևմտահայաստանն ու Կիլիկիան, կորցրինք Արևելահայաստանի կեսից շատ ավելին։ Իսկ մեր հարևանները, որ բնավ չէին նվիրվել Ռուսաստանին, անընդհատ շահեցին։ Չե՞ք հավատում, նայեք քարտեզին. այսօր Թուրքիան մեծ ու հզոր պետություն է, Ադրբեջանը երեք անգամ մեծ է Հայասստանից, Վրաստանը՝ նույնպես։ Ռուսաստանին ամենաշատ նվիրված Հայաստանը ԽՍՀՄ֊ի ամենափոքր հանրապետությունն է։

Սա է մեր նվիրումի գինը, սա էր ռուսական բանակի կազմում մեր կամավորական զորամասերի, նաև մեր ֆիդայիների կռվի, մեր տված զոհերի վարձը։ Եվ դուք նորից նույն ջրապտույտի մեջ եք քաշում հայ ժողովրդին՝ ձեզ և ձեր նմաններին լսելու դեպքում անկասկած կկորցնենք նաև այս մի կտոր Հայաստանը։ Մեր ճակատագրական սխալնեը եղել են՝ և՛ նվիրումը մեկի, և՛ թշնամությունը մյուսի նկատմամբ։

Մարդ ապշում է պատմական ու քաղաքական այս չգիտության վրա։ Եթե Ռուսաստանը Արցախը պետք է Ադրբենից անջատի ու տա Հայաստանին, այդ դեպքում ինչո՞ւ 1921թ. նույն Արցախը Հայաստանից անջատեց ու տվեց Ադրբեջանին։ Եվ կամ՝ եթե Ռուսաստանը հայերից լրիվ պարպված Նախիջևանը պետք է Ադրբեջանից անջատի ու տա Հայաստանին, ինչո՞ւ հայաբնակ այդ Նախիջևանը 1921թ. նվիրեց Ադրբեջանին։ Եվ կամ՝ մի՞թե մոռացել եք Խորհրդային կառավարության պաշտոնական հայտարարությունն այն մասին, որ ինքը Թուրքիայից հողային որևէ պահանջ չունի։ Իսկ եթե ինչ֊որ կերպ Ռուսաստանը Թուրքիայից գրավի հայազրկված Կարսի մարզը կամ Վասպուրականը, ձեզ ո՞վ ասաց, որ Հայաստանին կմիացնի, որտեղի՞ց եք վերցրել այդ անկամիտ կարծիքը, մի՞թե չեք մտածում, որ եթե միացնող լիներ, իր տնօրինության տակ գտնվող Ուտիքը, Արղախը, Նախիջևանը կմիացներ։

Եվ հետո, որքան անտեղյակ պետք է լինել գրելու համար, թե «հայրենի կառավարութիւնը պաշտօնական իր որոշումներով» և այլն։ Մի՞թե պարոններին հայտնի չէ, որ այդ «հայրենի կառավարությունը» իր բոլոր որոշումները հանում Հայաստանի կոմկուսի Կենտկոմի թելադրությամբ կամ համաձայնությամբ, իսկ այդ Կենտկոմն էլ լիովին ենթակա է Մոսկվայի Կենտկոմին և շարժվում է նրա թելադրանքով։

Դաշնակցական բյուրոն այնպես է խոսում, որ լսողը կասի, այս Դաշնակցությունը անսխալական կուսակցություն է։ Ո՛չ, սիրելիներ, Դաշնակցությունը բավականաչափ սխալաշատ կուսակցություն է։ Հիմա տեղը չէ այդ սխալների շարանը թվելու։ Մանավանդ, որ այսօր վտանգը նորագույն սխալներն են, նորագույն անիրատեսությունը, անհեռատեսությունը, քաղաքական ոչ գրագիտությունը։ Այս «Յայտարարագիրը»֊ը դրա փայլուն օրինակն է։ Դրանով և նման գրություններով դաշնակցությունը շարունակում է գրգոել տասնյակ միլիոնավոր մեր հարևաններին և ոչ հարևաններին այս փոքրիկ Հայաստանի և հայ ժողովրդի դեմ։ Միայն և միայն սա է համաթուրանականության դեմ հոխորտալու արդյունքը։ Եթե այդքան քաջ ենք, պարոններ, դե եկեք կռվենք այդ համաթուրանականության դեմ։ Ո՞ւժ չունենք։ Այո՛, չունենք։ Իսկ ո՞ւմ ուժով եք վեր֊վեր թռչում, Ռուսաստանի՞։ Բայց Ռուսաստանը քանի՞ անգամ ասի՝ Հայեր, ձեր և թուրանականների վեճերին ես չեմ խառնվելու, իսկ եթե խառնվեմ, ձեզ չէ, որ պետք է պաշտպանեմ։ Եվ Ռուսաստանը չի խաբում, այլ 300 տարվա ընթացքում իր այդ դիրքորոշումը բազմիցս ապացուցել է բծախնդիր ազնվությամբ։

Եվ ի՞նչ եք հասկանում համաթուրանականություն (պանթուրքիզմ) ասելով. բոլոր թուրանական (թուրքալեզու) ազգերի միասնությո՞ւնը, հավաքականությո՞ւնը, թե՞ պետությունը, որ գոյություն չունի։ Թուրանական ազգերը տարածվում են Խաղաղ օվկիանոսից մինչև Հունաստան, դրանց մի մասը քրիստոնյա է (յակուտներ, չուվաշներ, խակասներ, գագաուզներ և այլն)։ Մի՞թե պարոնայք բյուրոյականները այս բոլորին համարում են հայության թշնամի։ Զարմանալի է։ Գուցե նոր են ուզում դրանց բոլորին թշնամացնել հայերի հետ։ Ցավալի է։

Դաշնակցական բյուրոն լավ կանի պատմություն ուսումնասիրի, պատմական փաստերին ծանոթանա ու վերջապես ուշքի գալով, դադարեցնի իր հայավնաս, հայակործան քաղաքականությունը։ Այս կապակցությամբ բյուրոն և նրա համախոհները թող փորձեն պատասխանել հետևյալ հարցերին, իսկ եթե չկարողանան, թող կարդան համապատասխան գրքերն ու թերթերը։

1) Այն ո՞ր երկրի թագավորն է գրել, թե հայերին պետք է ոչնչացնել մահմեդականների միջոցով։

2) Ո՞վ է Անդրկովկասի նահանգների սահմաններն այնպես որոշել, որ պատմական Հայաստանի հողերը հայկական բնակչությամբ (Ուտիք, Արցախ, Սյունիք, Լոռի, Ջավախք) մնան Եղիսաբեթպոլի ու Թիֆլիսի նահանգներում, որպեսզի հետո՝ դրանք Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս մնան կամ Հայաստանի ու իր հարևանների միջև պատերազմների պատճառ դառնան։

3) Ո՞վ էր այս դարի սկզբին Անդրկովկասում զինում հայերի հարևան մահմեդականներին հայկական ջարդեր կազմակերպելու համար։

4) Ո՞ր երկիրը պաշտոնապես հայտարարեց և իր սկզբունքը դարձրեց «Հայաստանն առանց հայերի» քաղաքականությունը։

5) Ո՞ր պետության հրամանով փակվեցին նույն երկրում եղած բոլոր հայկական դպրոցները և բռնագրավվեց հայ եկեղեցու ունեցվածքը։

6) Ո՞ր պետության զորաբանակների աչքի առաջ ոչնչացվեց ու տեղահանվեց Արևմտահայաստանի ամբողջ հայությանը, և այդ զորաբանակները որևէ օգնություն ցույց չտվին հայերին։

7) Այն ո՞վ էր, որ սուտ նահանջի անվան տակ 1915թ. վերացրեց Վասպուրականի հայկական պետությունը և հայությանը քշեց իր դարավոր բնօրրանից դեպի հյուսիս։

8) Այն ո՞վ էր, որ հայտարարեց «Ռուսաստանում հայկական հարց չկա, ինչպես որ չկա յակուտական հարց» և թույլ չտվեց վերապրած արևմտահայերին վերադառնալ իրենց երկիրը։

9) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ դատարկված Արևմտահայաստանում կազակներ էր բնակեցնում։

10) Այն ո՞ր երկիրն էր, որ 1917 թվից իր զորքերը ետ քաշեց Հայաստանից, որպեսզի թուրքական զորքերը գրավեն այն և կեղծ հայտարարություն արեց Արևմտահայաստանի ինքնորոշման մասին։

11) Այն ո՞ր երկիրն էր, որ մահացող Թուրքիային կենդանացրեց՝ մեծ քանակությամբ զենք, հանդերձանք, ոսկի տրամադրելով նրան։

12) Այն ո՞ր երկիրն էր, որ քեմալական Թուրքիայի հետ պայման կապեց Հայաստանի Հանրապետությունը իրար մեջ բաժանելու մասին։

13) Այն ո՞ւմ հետ էր Քեմալը համաձայնեցրել իր զորքերի ներխուժումը Կարսի մարզ։

14) Այն ո՞ւմ հրահանգով էին 1920թ. Բաքվից Հայաստան գրություններ ուղարկում իրենց մարդկանց թուրքական հարձակվող բանակին ամեն կարգի աջակցություն ցույց տալու և հայկական բանակի ու Հայաստանի պարտությունը կազմակերպելու մասին։

15) Այդ ո՞ր բանակն էր, որ մտավ Հայաստանի մնացած մասը և վերացրեց հայկական պետականությունը։

16) Այդ ո՞ր բանակն էր, որ կռվում էր Զանգեզուրը գրավելու և Ադրբեջանին միացնելու համար։

17) Այդ ո՞ր երկիրն էր, որ Կարսն ու Սուրմալուն Հայաստանից անջատեց ու 1921թ. հատուկ պայմանագրով համարեց Թուրքիայի մասը։

18) Այդ ո՞ր երկիրն էր, որ 1921թ. Նախիջևանը նվիրեց Ադրբեջանին և դեռ Շարուրն էլ միացրեց Նախիջևանի մարզին ու նույնպես անջատեց Հայաստանից։

19) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ 1921թ. Արցախը նվիրեց Ադրբեջանին։

20) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ հայկական գյուղը վերջնականապես քայքայեց կուլակաթափ անվան տակ։

21) Այդ ո՞ր պետությունն էր, որ ոչնչացրեց Բակունցին, Չարենցին, Թոթովենցին, Զ. Եսայանին, Սաղյանին և բազմաթիվ ուրիշ հայ մտավորականների։

22) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ 1949թ. հազարներով հայեր աքսորեց Սիբիր։

23) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ պաշտոնապես հայտարարեց, թե Կարսն ու Արդահանը վրացական հողեր են։

24) Այն ո՞ր պետությունն էր, որ պաշտոնապես հայտարարեց, թե Հայաստանը Թուրքիայից որևէ հողային պահանջ չունի։

Պարոնայք բյուրոյականներ, գուցե այս բոլորը համաթուրանական պետությո՞ւնն է արել, որպիսին գոյություն չի ունեցել և չունի։ Գուցե սերտենք պատմության դասերը այս 24 հարցին ճիշտ պատասխանելու համար, հետո զբաղվենք քաղաքականությամբ։ Երբ սերտեք, բարի եղեր պատասխանել նաև հետևյալ հարցերին.

1. Այդ ո՞ր երկրում է, որ ահաբեկչության սուտ մեղադրանքով գնդակահարեցին բոլորովին անմեղ հայերի (Զատիկյան և ուրիշներ)։

2. Այդ ո՞ր երկրի ղեկավարությունն էր, որ 1988թ. փետրվարի 20֊ին հայտարարեց Ադրբեջանի սահմանների անձեռնմխելիության և Արցախը Ադրբեջանի կազմում մշատպես մնալու մասին։

3. Այդ ո՞ր պետության հրահանգով էր, որ նույն 1988թ. փետրվարին երեք օր ու գիշեր Սումգայիթում մարդասպաններն ազատորեն հայերին սպանում, բոնարարում, կենդանի այրում էին։

4. Այդ ո՞ր պետությունն էր, որ ամեն խորամանկություն գործադրեց, որպեսզի սումգայիթյան կոտորածը որպես այդպիսին չբնութագրվի և որպեսզի մարդասպանները ազատվեն պատիժներից։

5. Այն ո՞վ էր, որ Երևանի օդակայանում հայ կանանց և տղամարդկանց խոշտանգում կազմակերպեց և սպանեցին Խաչիկ Զաքարյանին։

6. Այն ի՞նչ կասկածելի երկրաշարժ էր Հայաստանում, ո՞վ օգտագործեց այդ երկրաշարժը բազմաթիվ հայ երիտասարդների ձերբակալելու նպատակով։

7. Այն ո՞ր պետությունն է ամեն կերպ խրախուսում Արցախի զինված շրջափակումը, հայերի նորանոր կոտորածները։

8. Այն ո՞վ է ադրբեջանցիներին ռուսական արտադրության զենք մատակարարում, իսկ հայերից խլում նույնիսկ որսորդական հրացանները։

9. Այն ո՞ր պետության հեռուստատեսությունն ու թերթերն են ահա մեկուկես տարի ամենավայրագ հակահայկական քարոզչությունը մղում, Խորհրդային Միությունով և աշխարհով մեկ զրպարտություններ տարածում հայերի հասցեին։

Գուցե այս բանե՞րն էլ համաթուրանական պետությունն է տնում։ Սիրելի բյուրոյականներ, այս վերջին 8 հարցին պատասխանելու համար պատմութ յան գրքերը թերթելը քիչ է։ Դրա համար դուք պետք է բարեհաճեք փոխադրվել Հայաստան, դառնալ խորհրդային քաղաքացի, ապրել մեր ամենօրյա կյանքով և ոչ թե որպես զբոսաշրջիկ գաք, ձեր չիմացած բաների մասին խոսեք և նորից չվեք գնաք Արևմուտքի ապահով քաղաքներում ազգային առաջնորդի կյանք վարելու։

Ո՛չ Ռուսաստանի հետ թշնամանալու մասին չէ խոսքը, այլ Ռուսաստանին ճիշտ ճանաչելու, մեր հողերի հարցում նրա հետ որևէ հույս չկապելու մասին։ Այն մասին, որ թուրանական բազմամիլիոն ազգերի հետ մեր թշնամանալը և Ռուսաստանին կամ Եվրոպային նվիրվելը մեզ համար կործանարար է եղել և կարող է վերջնականապես կործանել հայությունը։ Խոսքը բարեկամություն փնտրելու մասին է բոլորի հետ՝ Ռուսաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Իրանի, Թուրքիայի և այլն՝ ոչ մեկին չնվիրվելով, ոչ մեկի հետ հողային հույսեր չկապելով։ Մեր փրկությունը այս կտոր հողաշերտի վրա բարեկամության մեջ է, թշնամությունը կործանարար է։ Մեր հզորանալու մասին մտածենք։

Անհիմն է նաև հայահավաքի մասին բյուրոյի գրածը։ Եթե մի պահ պատկերացնենք անհնարինը, մի հրաշք, որ Ռուսաստանն իր պետական սահմանների մեջ Հայկական ԽՍՀ֊ին է միացրել Մեծ Հայքի պատմական հողերը, ասացեք խնդրեմ, պարոնայք, արդյոք ո՞ր սփյուռքահայն է գալու այդ հողերի վրա բնակվելու՝ ամերիկահայե՞րը, ֆրանսահայե՞րը, կանադահայե՞րը, ավստրալահայե՞րը, արգենտինահայե՞րը... ո՞վ, դե ասացեք։ Ոչ մեկդ չի գա, ոչ ոք չի լքի իր փափուկ կյանքը հարուստ երկրներում, ազատության մեջ ու չի փոխադրվի հայկական հողերի վրա չարչարանքով մի կտոր հաց վաստակելու։ Չեք գա։ Իսկ եթե եկող եք, ինչո՞ւ հենց հիմա չեք գալիս։ Այսօր մեր Վարդենիսի, Ամասիայի, Մեղրու, Ղափանի, Նոյեմբերյանի և այլ շրջաններում գյուղեր կան դատարկ, պատրաստի տներ, մշակելի հողեր։ Մեկ միլիոնից ավելի մարդ կարող է տեղավորվել նրանցում։ Ինչո՞ւ սփյուռքահայությունը չի գալիս, դո՞ւք ինչու չեք գալիս, մեծարգո բյուրոյականներ։ Թե՞ Վարդենիսն ու Ղափանր, Մեղրին ու Ամասիան և մյուսները հայկական հողեր չեն։ Ամենաիսկական հայկական հողեր են, բնիկ Հայաստան, բայց չեք գալիս ու չեք գա։ Առայժմ Հայաստանից հայերի զանգվածային արտագաղթ կա, գնում են դեպի Հյուսիսային Կովկաս, Ուկրաինա, Մոլդավիա, Մերձվոլգյան շրջաններ, Լոս Անջելես, Ֆրանսիա և այլուր։ Եվ ի՞նչ կարիք կա բարձրագոչ խոսել հայահավաքի մասին, երբ հայացրումը կանխելն անհնար է, երբ ոչ միայն սփյուռքահայերը չեն բարեհաճում գալ Հայաստանի դատարկ հողերի վրա բնակվելու, այլ Հայաստանի հայերն են հազարներով փախչում երկրից։ Ուրեմն, ձեր հայտարարությունը հայահավաքի մասին քաղաքական դրամագլուխ կուտակելու քաղաքականություն է։ Անցած ավելի քան 40 տարիների մեր պատմությունը պարզ ցույց տվեց, որ հայահավաքի մասին կարելի է լրջորեն խոսել ու մտածել միայն անկախ Հայաստանի պայմաններում։Իսկ դուք, դաշնակցական բյուրոյի մեծարգո անդամներ, ձեր «Յայտարարագրի» մեջ ծպտուն անգամ չեք հանում մեր անկախության մասին։ Լիովին անհասկանալի ձեր այս դիրքորոշմամբ ո՞ւմ և ինչի՞ է ծառայում ձեր կուսակցությունը... Եթե հայոց անկախության մեծագույն ասպետները՝ Արամը, Դրոն, Դարբինյանը, Ռուբենը կենդանի լինեին, դուրս կգային այսօրվա դաշնակցության շարքերից։

Այստեղ՝ Հայաստանում էլ նույն երգը երգողները շատ են։ Հենց օրերս տիկին Սիլվա Կապուտիկյանը հեռուստատեսությամբ կրկին հայտարարեց՝ «Մենք միշտ պետք է լինենք ռուսների ու Ռուսաստանի հետ» և արդի դաշնակցության ղեկավար պարոն Մարուխյանի ձայնագրված խոսքը հաղորդեց՝ նույն բովանդակությունն ունեցող։ Շատ լավ են գտել իրար՝ կոմունիստ Կապուտիկյան և դաշնակ Մարուխյան։

Բայց կուզեի հետևյալ հարցը տալ այդ երկվորյակներին և նրանց հետ միևնույն հին երգը երգողներին։ Ռուսական զորքն այսօր Հայաստանում է, և այս մի կտոր Հայաստանը Խորհրդային Միության մասնիկն է. մի՞թե այդ մասին մեր՝ հայերիս կարծիքը հարցնում է Ռուսաստանը։ Բնավ չի հարցնում։ Ուրեմն, մենք՝ հայերս ուզենք թե չուզենք ռուսական զորքը մնալու է Հայաստանում և Հայաստանը մնալու է Ռուսաստանի մասնիկը։ Ուստի այս պարագայում անիմաստ է «Մենք միշտ պետք է լինենք ռուսների ու Ռուսաստանի հետ» բանաձևը։ Մենք չէ, որ լինում ենք Ռուսաստանի հետ, այլ մեզնից անկախ այդպիսին է իրավիճակը։ Իսկ եթե վաղը֊մյուս օրը Ռուսաստանը որոշի իր զորքերը հանել Հայաստանից (ինչպես որ արդեն մի անգամ տեղի է ունեցել) ու հեռանալ այս կողմերից, մի՞թե պարզ չէ, որ դարձյալ հայերի կարծիքը հաշվի չի առնելու։ Ձեր կարծիքն էլ չի հարցնելու, տիկին Կապուտիկյան և պարոն Մարուխյան։ Ուրեմն այս պարագայում էլ ոչինչ չի նշանակում ձեր «Մենք միշտ պետք է լինենք ռուսների ու Ռուսաստանի հետ» բանաձևը, ավելի ճիշտ, դա կարող է նշանակել մի բան. եթե ռուսական զորքը թողնի Հայաստանն ու հեռանա, մենք հայերս նրա պոչին կպած պետք է չվենք Հյուսիս, դեպի Ռուսաստանի խորքերը և այդպիսով բոլորովին լքենք Հայաստանի այս վերջին հողակտորը ևս։ Ահա ձեր քարոզի միակ հավանական արդյունքը, տիկնայք ու պարոնայք։ Եվ պարզ է, որ դա կլինի Հայաստանի, հայ ժողովրդի վերջը, ուստի և ամեն տեսակ հայկական հարցի վերջը։

Ինչ տեսանկյունից, ինչ կերպ էլ որ քննենք ձեր քարոզչությունը, միևնույն է, այն հայ ժողովրդին կարող է միայն տանել դեպի փլուզում։

1989, «Մաշտոց»

1915թ. եղեռնը հայոց պատմության ամենամութ էջն է. հինգ հազար տարի հայաբնակ պահպանված Մեծ Հայքի ավելի քան կեսը լիովին հայազրկվեց, հայ ազգի գոյավիճակն իր բնույթը փոխեց։ Դա ծրագրված ցեղասպանություն էր, որ իրականացրեց երիտթուրքերի կառավարությունը։ Հայկական ցեղասպանության վերաբերյալ հրապարակված են բազմաթիվ վավերագրեր, մի շարք հիմնակազմ ուսումնասիրություններ, վերապրածների վկայություններ և այլն։

Մեզ՝ հայերիս այսօր ամենից ավելին անհրաժեշտ է մեր մեծագույն դժբախտության պատճառների խոր, անաչառ վերլուծություն, կոտորածների շարժիչ ուժերի ճշգրիտ բացահայտում և մանավանդ փաստերի վրա հիմնված եզրակացություններ, տեսնելու համար, թե ի՞նչ դասեր կարող ենք առնել եղեռնի ճշմարիտ պատմությունից։

Ցավոք, մեր պատմաբանները ներկայումս էլ շարունակում են միայն փաստեր բերել, որ տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, տարբեր վկայություններ են բերում այդ մասին։ Այսինքն այն, ինչ արդեն բազմիցս գրվել է, լրացվում է նույնաբնույթ նյութերով, առանց պատճառների մանրամասն վերլուծության, առանց քաղվելիք դասերի (սրա մի օրինակն է Հայաստանի ակադեմիայում եղեռնի 75֊ամյակի առթիվ անցկացվող նստաշրջանը)։

Կարծում եմ՝ շատ կարևոր է ուսումնասիրել հետևյալ հարցը. 1914 թ. դեկտեմբերի 9֊ից մինչև 1915֊ի հունվարի 4-ը Սարիղամիշի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտերում թուրքական բանակը գլխովին ջախջախվեց։ Ռուսական բանակի առաջ թուրքական ուժեր չմնացին։ Ճանապարհն ազատ էր, և ռուսական բանակը առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու կարող էր շարժվել մինչև Երզնկա ու Տրապիզոն, և այդպիսով գրավել ամբողջ Արևմտահայաստանը։ Բայց տեղից չշարժվեց։ Այդ ժամանակ էլ սկսվեցին կոտորածները։ Երբ կոտորածները ավարտված էին, նոր միայն ռուսական բանակը հանգիստ քայլով շարժվեց առաջ, գրավեց Արևմտահայաստանը, բայց արդեն առանց հայերի։ Հայաբնակ էր մնացել միայն Վանը, որտեղ պատսպարվել էին նաև շրջակա գյուղերի բնակիչները։

Վանի պաշտպանությունը, ինչպես հայտնի է, կազմակերպել է Արամ Մանուկյանը։ Նախապես նա թուրքական իշխանությունների հետ զգույշ քաղաքականություն էր վարում, բայց երբ Վանի նահանգի նոր կուսակալ հայատյաց Ջևդեթը ակնհայտորեն հայերի կոտորած էր պատրաստում և սպանեց Արամի գործընկերներին, հայերն անցան ինքնապաշտպանության, որը տևեց 28 օր։ Ռուսական զորքերը 1915֊ի մայիսի 6֊ին մտան Վան։ Սկզբում Արամ Մանուկյանը նշանակվեց Վանի ու շրջակայքի կառավարիչ։ Ստեղծվեց Հայոց Վասպուրականի պետությունը Արամի գլխավորությամբ։ Այն գոյություն ունեցավ մեկուկես ամիս։ Ապա ռուսական զորքը անսպասելիորեն հայտարարեց, որ հեռանում է Վասպուրականից. հայությանը առաջարկվեց հեռանալ հայրենի վայրերից ռուսական զորքի հետ։ Հայերը չէին ուզում իրենց պաշտպանությամբ փրկված երկիրը թողնել և խնդրեցին ռուսական հրամանատարությանը՝ տալ իրենց երկու թնդանոթ ու Վանում թողնել հայ կամավորների մի ջոկատ։ Ռուսական հրամանատարությունը կտրականապես մերժեց և փաստորեն բռնի կերպով Վասպուրականի ամբողջ հայությանը տեղահանելով քշեց դեպի Ռուսաստանի սահմանները։ Այդպիսով, Արևմտահայաստանում հայաբնակ մնացած միակ հատվածն էլ հայազրկվեց։ Ահա թե ինչը պետք է ուսումնասիրեն մեր պատմաբանները։ Ինչո՞ւ ռուսական բանակը սպասեց մինչև հայերի բնաջնջումը, ինչո՞ւ արևմտահայերի միակ փրկված հատվածը տեղահանեց։ Հրապարակված են նաև Կովկասյան ռազմաճակատի ռուս որոշ հրամանատարների նամակները, որոնցում ցարական կառավարությանն առաջարկվում է թույլ չտալ վերապրած հայերին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը, փոխարենը ամայացած շրջաններում բնակեցնել ռուս կազակներ։ Եվ, ինչպես հայտնի է, սկսեցին կազակների ընտանիքներ բերել ու բնակեցնել հայկական բնակավայրերում։ Այս ամենը լրջագույն ուսումնասիրության կարոտ է եղեռնի խոր արմատները պարզելու համար։

Կարևոր է նաև լրջագույն, անաչառ քննությամբ պարզել, թե արդյոք իրավացի՞ են այն հայ հեղինակները, ովքեր գրել են, թե մենք՝ հայերս, իմանալով թուրքերի ազգային հատկանիշները, ոչինչ չարեցինք կոտորածը կանխելու համար, իսկ ոմանք էլ գրել են, թե մեր քաղաքական գիծն էր սխալ, և այն անպայմ ան պետք է հանգեցներ կոտորածի։ Ուշագրավն այն է, որ եղեռնից առաջ եղել են հայ գործիչներ, ովքեր զգուշացրել են մեզ՝ եթե այդ ճանապարհով գնաք, ցեղասպանություն կլինի։ Կարող եմ այդպիսի անձանց շատ անուններ տալ՝ քաղաքական տարբեր կուսակցությունների և ուղղությունների ներկայացուցիչների, խնդրեմ, մի քանիսը՝ Մ. Օրմանյան, Խ. Աշըգյան, Պ. Սիմոնյան, Բ. Կապուտիկյան, Ղ. Ալիշան, Ավ. Իսահակյան և այլն։ Նրանք բոլորը պնդում էին, որ պետք չէ հույս դնել Արևմուտքի ու Ռուսաստանի վրա, դրանց միջամտությունը հրավիրել Թուրքիայի ներքին գործերին, թշնամանալ վերջինի հետ և զոհ դառնալ թուրքերի հորդայական հակումին, մանավանդ՝ ասում էին, որ կոտորածի դեպքում Արևմուտքն ու Ռուսաստանը չեն պաշտպանելու հայերին։ Դաշնակցական Բարունակ Կապուտիկյանը 1913թ. պնդել է հետևյալը. «Ցարական միապետության համար բարեգործումներու հարցը սոսկ զենք մըն է միջամտության՝ գրավելու համար Հայկական բարձրավանդակը... Սազոնովները պետք չէ մոռնալ, լոբանովյան հակահայ քաղաքականությունն է, որ կը շարունակեն, այսինքն Տաճկահայաստանի գրավումը առանց հայերու։ Պետք չէ խաբվիլ ռուս պետական գործիչներու հայասիրական ելույթներեն»։ (Խ. Թյությունջյան, Անմահներու հետ, Բեյրութ, 1974, էջ 91)։ Բ. Կապուտիկյանը որոշակիորեն զգուշացրել հայերին, որ եթե հայերը Արևմուտքին ու Ռուսաստանին ապավինելու ճանապարհով շարունակեն ընթանալ, կոտորածներ կլինեն, և ոչ ոք չի պաշտպանի հայերին (նույն տեղում, էջ 91, 92, 176)։ Ես դաշնակցական գործչի խոսքերը հիշատակեցի, ասելու համար նաև, որ միայն հայ պահպանողականները չէ, որ զգուշացրել են մեզ, որ Ռուսաստանի ու Արևմուտքի վրա հույս դնելով, նրանց միջամտությունը փնտրելով, կկոտորվենք, կբնաջնջվենք։ Հիշենք, որ Հ.Յ. Դաշնակցության մի զգալի մասը դեմ էր ռուսական բանակի կազմում հայ կամավորական խմբերի կազմակերպմանը, մասնավորապես դրան դեմ էր Վանի կոմիտեն։ Բայց ամեն ինչ հեղեղի պես գնաց հենց այն ճանապարհով, որի ահավոր վտանգը մեր շատ գործիչներ ժամանակին ցույց են տվել։ Այսօրվա պատմաբանի գործը պետք է լինի մանրամասն ու արդար քննությամբ ցույց տալ, թե ինչո՞ւ բազում զգուշացումները դեր չխաղացին, և մենք ընթացանք այն ճանապարհով, որ կատարվեր այդ զգուշացումների մարգարեությունը։

Ապա՝ եղեռնից հետո շատ հայ հեղինակներ գրեցին, որ մեր (նաև իրենց) ուղին սխալ է եղել, որ ճիշտ քաղաքականության դեպքում կարելի էր խուսափել ահավոր աղետից։ Դեպքերի ժամանակակից ու մասնակից Լեոն մի քանի գիրք գրեց այդ բովանդակությամբ, որոնցից գլխավորներներն են «Անցյալից», «Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը»։ Սրանք փաստալից աշխատություններ են, որ չգիտես ինչու, «վրիպում են» մեր այսօրվա պատմաբանների ուշադրությունից։ Ավ. Իսահակյանն իր հուշերում գրել է, Լեոյի ապրումների ու մտածումների մասին, թե ինչպես է նա խոր զղջում ապրել իր նախկին գործունեության համար. «Հայության վիշտը ես միայն գերեզմանի մեջ կմոռանամ։ Բայց ո՞վ է մեղավորը, մենք՝ մտավորականներս, գործիչներս, դու, ես և բոլոր նրանք։ Մեր ժողովուրդը մեղավոր չէ։ Այլ մենք, որ այնպես հիմար եղանք, տգետ, որ հավատացինք շահամոլ, դրամատիրական֊բուրժուական Եվրոպային... Էս կոտրած ձեռքովս ինչ կռիվ եմ մղել մեր պահպանողականների դեմ, բայց պատմությունն ապացուցեց, որ Պետրոս Սիմոնյանները, Աշըգյանները, Օրմանյանները իրավունք ունեին։ Նրանք իրատես եղան, նրանք ճանաչում էին լիրբ աշխարհը, նրանք գիտեին, որ մեծ պետությունները մեղ պիտի շահագործեն, վաճառեն և վերջը թքեն մեզ վրա» (Ավ. Իսահակյան, Երկեր, 1959, էջ 112֊113)։

Կարելի է հիշել նաև Հ.Յ. Դաշնակցության գլխավոր գաղափարախոսների ետեղեռնյա կարծիքները. Ռ. Դարբինյան՝ «Մեր ամբողջ ազգային զանգվածը մեկ հոտ կներկայացներ և ոչխարային մղումով մղ հետևեցավ մեկ օրիենտացիայի, որ ճիշտ կը համապատասխաներ մեր զգացումներուն, բայց ոչ երբեք մեր կենսական շահերուն։ Ավանդական ատելություններն ու նախասիրություններն էին, որ վճռական դեր կատարեցին, անվերապահորեն նետելով բովանդակ հայությունը Ռուսիո գիրկը ու անոր բախտին հետ ճակատագրորեն կապելով և մեր ազգային բախտը... Ռուսական օրիենտացիան անխուսափելիորեն աղետաբեր հետևանքներ պիտի ունենար մեզի համար, ինչպես որ եղավ» («Հայրենիք», ամսագիր, 1923, հոկտեմբեր)։ Վ. Նավասարդյանից նույն բնույթի ու դեռ ավելի խիստ քաղվածքներ չեմ բերում, ընթերցողը կարող է կարդալ նրա հայտնի գրքում՝ «Դաշնակցության անելիքը» (Կահիրե, 1924)։

Այո՛, այս ամենը պետք է լինի քննության նյութ, թե չէ անընդհատ կրկնել, թե մեզ ինչպիսի վայրագությամբ են մորթել, մեզնից տիկ հանել, բռնաբարել, այսօր, հավանաբար, միայն կարող է մեր ժողովրդի մեջ իր ուժերին չվստահելու, զգացողություն առաջացնել, թուլացնել մեր գոյատևելու կամքը։ Եվ դարձյալ ու դարձյալ շատերը հույս են դնում այլազգի պետությունների վրա, թե կճանաչեն մեր ցեղասպանությունը, և մենը փոխհատուցում կստանանք։ Միևնույն կործանարար ճանապարհը։ Եկեք լրջորեն մտածենք, թե ինչ պետք է անել, որ նոր եղեռն չլինի։ Հավատացեք, հնարավոր է դա անել։ Պետք է հրաժարվել արդեն դեպի ահավոր աղետ մեզ առաջնորդած ճանապարհից։ Անհրաժեշտ է դաս առնել անցյալից։ Իսկ դրա համար պետք են ոչ թե հայհոյանքներ, մեր մեծագույն դժբախտությունը «լիրբ աշխարհին» բացատրելու ջանքեր, այլ նախ և առաջ անցյալում մեր գործած սխալների մանրակրկիտ քննություն, համարձակ գնահատում, այն նպատակով, որ այլևս երբեք չկրկնենք դրանք։ Դահիճը դահիճ է, զոհը՝ զոհ, պարզապես մենք պետք է մեր հետագա գոյատևման մասին մտածենք։ Մենք ավելի քան հինգ հազար տարվա ճանապարհ ենք անցել ու դեռ հազարամյակների ճանապարհ ունենք անցնելու։ Լրջություն է պետք, կշռադատում, զգուշություն, անցյալի դասերի ուշիմ հաշվառում։

Կարծում եմ՝ կյանքում մարդու դլխավոր նպատակը կ <>՚ Վէ արե լա գործվելն է։ Բարելավվելը։ Վատից դեպի լավը •Ժոո/րւ Այլ խոսքով՝ փոխվելը դեպի կատարյալը։ Այն կար- • /•/•/»)/ եմ, որ մի աղդի նպատակն էլ դա պետք է լինի։ Մաս ւ ու/անդ մեր հայ աղդինր։ Սեր անցյալի սխալները դիտակ- է,ել I, ավելի ու ավելի անսխալ դառնալ։ 1եսում են՝ Ստեփան Ջորյանի վերջին խոսքը մահվանից եդել է իր ժողովրդին նրա տված գնահատականը՝ Պրիմիտիվ աղդ»։ Մեր ժողովրդի ու նրա ղեկավարների մի զգալի մասի , /աքական մտածողությունը, խոստովանենք, իրոք, պար- հակ է եղել։ Օրինակ, մեզանում հայրենասիրություն է >՚>1 արվում մահմեդականներին, մասնավորապես թուրքե- րի\։ • այհոյելր, եղեռնի մասին շատ խոսելը, թուրքերի վայ- | 1էսւֆսւյ1ւ| 1'յփւաքւյան 49

րագ Լինելն անրնդհ ատ հիշեցնելը։ Անց յայի գործիչն եքէից ամ են ահ այրեն աս ե բներն են համարվում թուրքերին շատ հայհոյածները, թուրք սպանողները։ Նորագույն շրջանի հայ֊ րենաս երներն են հ ամ արվում Եվրոպա յում թուրքական դես- պ անների ահաբեկիչները։ Անշուշտ, բոլոր հայերը չէ, որ այսպես են մ տածում, բայց սա մեր մեջ իշխող մի տրամա– յ դրություն է։ Սա մի հոգեբանական ձող է, որի մյուս ծայրը եվրոպամ ոլութ յունը և ռուս ամ ոլութ յունն է եղել։ Համալսարանի նախկին կուսքարտուղարը 1985 թ, ասաց, ((Հայերի հայրենասիրություն նշան ակում է ռուսասիրություն ե թուրքատյաց ությոլն» ։ Մեր պատմության վերջին շրջանում մեր շատ գրողներէ բանաստեղծներ մեղ հայերիս Թուրքիայի տված ահավոր վնասները ներկայացնելով, թուրքերին հ այհոյելով, փառաբանում էին ռուսներին։ Հայոց եղեռնի մասին մի շարք գործերի Հեղինակ Հ, Շիրազը Սևանա լիճը գավաթ էր դարձնում, խփում Մասիս սարին, խմում ռուս ժողովրդի կենացը։ Նման տրամադրություններ արտահայտել են նաև շատ ուրիշներ Խ. Դաշտենդ, Մ, Գալշոյան, Ս, Խանզագյան, Ս, Նապուտիկ– յան, Հ. Սահ յան և այլն։ Ռուս ափ աոաբանութ յունը հայ գրականության մեջ գալիս է եւ. Աբովյանից (գուցե ավելի վաՂ շրջանից)։ Ւնշո՚ւ եմ գրականությունը մեջ բերում։ Որովհետև մեր պատմական մի դժբախտությունն էլ եղել է այն, որ մեր քաղաքական ղեկավարներից շատերը եղել են և են գրողներ։ Գեղարվեստական դրականությունը (Ոաֆֆի, Պատ– կանյան, Ահա բոն յան և այլն) շատ կողմերով մեղ համար եղել է քաղաքականություն, քաղաքական ծրագիր։ Ջ– Սալայանր, որ հայերեն լի գրում (նրա հայերեն տըպ* ված բոլոր գրքերը թարգմանություն են ռուսերենից), ամեն առիթով բացականչում է՝ «Մահ թուրքերին»։ Նրա ԳՕջախ0 կոչվող գիրքը (ի դևպ, Զ* Սալայանը երևի չի իմացել,<Հ օր օջախ թուրքերեն բառ է) նվիրված է ռուսներին հաճոյանալուն, նրանց պանիսլամիզմով վախեցնելուն և թուրքերին. ու ադրբեջանցիներին հայհոյելուն, <էճակատագիրը մեզ Ժըպ՝* սրացել է նաև նրանով, որ Հոկտեմբերյան մեծ հ.ե դ ափ ոխ ՈՀՀ թ յան շնորհիվ փրկվեց Արևելյան Հայաստանը... Երկու ժողբՀ վօւըդներն էլ (ռուսներն ու հայերը,— հ.) ունեցել են,մ եկ 50 Դ

ընդհանուր թշնամի։ Թշնամի, որն իր հանգիստն է կորցրել Արհ1։1յան Հ այ աս ա անը Ռուսաստանի հետ մի անսղու պահիցյ> I։ այ/նւ Վերջերս հա կա թուրքական մարտական հոդվածները շատացել են մեր մամուլում՝ Հայաստանի թե Սփյուռքի, այդ IIւրւվ դրված նոր գրքերն էյ շատ ենւ Մեզնից շատերի աղեղում մեխված է «Թուրքիան մեր մշտական թշնամին է, Ռու– սաս տանը՝ մշտական բարեկամ ը» բանաձևը։ Պարզ է, հոգեբանորեն մեր հ ակաթ ուրքակ ան մարտական կեցվածքը հենված է մեր թիկունքում ռուսական հզորության զիա ակցման վրա։ Թուրքերն ու ադրբեջանցիները այսօր 65 մի/իոն են, հայերս ամբողջ աշխարհում 6 կամ ամենաշատը 7 միւիոն։ Թուրքիայի բանակը ըստ ռազմական տեղեկատուների ամենահզորն է եվրոպական ոչ կոմունիստական ևրկըր– Ների բանակների մեջ, մենք՝ հայերս բանակ առհասարակ չանենք, Թուրքիան կազմակերպված պետություն է, մենք իս– կական իմաստով պետություն չունենք։ Երբ թուրքերի դեմ բոունց ենք թափահարում, ո՞րն է մեր հենարանը։ Պարդ է Ռուսաստանը, մասամբ էլ Արևմուտքը։ Ահա սա է երրորդ ուժը։ Երբ ուշադիր նայում ենք վերջին մոտ 300 տարվա հայե– րիս քաղաքական պատմությանը, տեսնում ենք, որ գրեթե միշտ (մեկ, երկու բացառությամբ) այն հենված է եղել երրորդ ուժին ապավինելու գաղափարի վրա։ Այն, ինչ այսօր սմ/վանում ենք հայ ազգս։յին– ազատագրական շարժում, մեծ մասամբ ապավինել է երրորդ ուժին։ Մենք մեր ազատագրական ծրագրերը կազմելիս գլխավոր տեղը տվել ենք երրորդ ուժին Արևմուտքին և Ռուսաստանին։ Դեռ 16-րդ դարում Միքայել կաթողիկոսի հանձնարարությամբ Արդար Թոխ աթ եցին մեկնեց Իտալիա։ Նա Վ են ե - տիկի դոժի և Հոոմի պապի հետ բանակցություններ էր վարում հույս ունենալով, որ Հոոմը կամ Վ են ե տիկ ը կազատեն «Սուրբ Սիոնր» (Հայաստանը) «անօրեններից»։ Հոոմը հայերին աոաջարկեց կաթոլիկություն ընդունելէ Արդարն ու հո որդին ընդունեցին և խոստացան, որ հայերն առհասարակ կընդունեն։ Իհարկե, Հոոմը, Վենետիկր ոչ մի օգնություն էլ ցույց չտվեցին Հայաստանին և ինչու պետք է ցույց տային 4* 51

//( մանավանդ չէին էլ կարող ցույց տալ։ Արդար Դպիրի այդ «ազատագրական» առաքելությունը մի տղայական ձեռնարկում էր, քաղաքական անգրագիտություն։ Բայց, իհարկե, ամենաբնորոշլ։ իսրայել Օրին է (1659— 1711)։ Գերմանիայոլմ նա համոզում էր մի փոքրիկ իշխանության (Պֆալցի) տիրակալին իր զորքով զալ Հայաստան/ պատերազմ ել Պարսկաստանի, նաև Թուրքիայի դեմ, Հայաստանն ազատազրել ու վերականգնել հայոց թագավորությու– նր։ Ուրեմն, Հռենոսի ափից գերմանացի իշխանը իր փոքրաթիվ զորքով (ջոկատով) պիտի անցներ Եվրոպայի կեսըյ Ռուսաստանը, Կովկասը, հասներ պարսից սահմանը, կըո~ վեր Պարսկաստանի դեմ, հաղթեր նրան, Հայաստանի թագավորությունը վերականգներ ու նորից գնար ԳերմանիաI Այսքան ծիծաղելի է եղել երրորդ ուժին ապավինելու սկզբնական շրջանի մեր քաղաքական գործունեության փառաբանված դրվագներից մեկը։ Եվ այսօր կան պատմաբաններ, որ այդ ցնդաբան Իսրայել Օրուն մեծ քաղաքական գործիչ են հռչակում։ Այդ Օրին, երբ տեսավ, որ Պֆալցի իշխսյնից բան չի դարս դալիս, սկսեց քծնել քՒուսաստանի կայսր Պետրոս Աոաջինին ։ Այս անգամ էլ Օրին ռուսներին էր կանչում, որ գան Պարսկաստանին ու Թուրքիային ջախջախ են, Հայոց թագավորությունը վերականգնեն։ Պարզ է, որ Պետրոսը Իսրայել Օրիի կամ նման մի ուրիշի խոսքով չէ, որ պետք է գործ սկսեր։ Ռուս ական պետությունն ուներ իր ջահերը, իր նվաճողական ծրագրերը։ Այն ժամանակ Հարավային Կով– կասի և Հայաստանի հերթը դեռ չէր հասել և Օրիի ասածով չէ, որ Ռուս աստ անն իր ծրագրերը պետք է փոխեր։ Իսրայել Օրիի ամբողջ գործունեության արդյունքն այն եղավ, որ նա իր երկու զավակներին տարավ Պետերբուրգ, ռուսական կրր– թության տվեց, և այդպես նրանք ռուսացան։ թարմանում ես Օրիի և ոչ միայն նրա միամտության վրա. ինչո՞ւ պետք է Ռուսաստանը պատերազմի, արյուն թափի հայոց թագավորությունը վերականգնելու համար։ Կարդացել եմ (չգիտեմ, ճիշտ է, թե ոչ), որ Պետրոս Առաջինի կտակում կա այսպիսի միտք՝ հայերին պետք է ոչնչացնել մահմեդականների միջոցով։ Արդյոք Իսրա ։եւ 52

/էրին չէ՞ հայոց թագավորության վերականգնի։։։ն մասին իր իւ ։։։։ ակցություններով այդ մտքին հան դե ցրել ոուս կայսրին, պարդ է, որ աշխարհի նվաճումն սկսած Ռուսաստանին րնավ պետք չէր իր ճանապարհին ունենալ ինչ-որ խանդա- րիչ հայոց թ սպավորություն։ Նա Արևելքը իր համար էր նվաճում և ոչ թե հայերի կամ մեկ ուրիշի։ Այսպես սկսվեց հայերի ռուսական կողմնորոշումը, ավելի ստույգ՝ հայերի քաղաքական կյանքում Ռուսաստանը իրրե դլխավոր երրորդ ուժ ճանաչելը։ Իհարկե, Արևմտյան հվրոսրսն, առհասարակ Արևմուտքը հայերիս պատկերացումներում նույնպես երրորդ ուժի մասն էր կազմ ում, բայց դւխւսվորը դարձավ Ռուսաստանը։ Այն աստիճան, որ հայ ւրադրության արքան՝ Գրիգոր Արծրոլնին հայտարարեց, ո 1քենք հայերս քաղաքականապես ռուս ենք»։ Արիի ժամանակներում էր Դավվւթ Բեկը։ Ս ա մեզ ներկա չանում է որս/ես այն ք1 ամանակի համար հասուն քաղաքական գործիչ, նա 1քսւշ)ւակցեր Վրաստանի և Պարսկաստանի հետ, բայց չտպա֊ վի)ւեզ նրանց որպես երրորդ ուժի է Գավիթ Բեկի ղորձու- |. 1,աթյունը առհասարակ բացառիկ է և ավելի մեծ ուշադրության արժանի։ 18-րդ դարի 70-ական թվականներին հնղկահայ գործիչ֊ նհրր (հատկապես Շ ահ ամի րյաններր) հայերի աղատ ա/լրության համար որպես երրորդ ուժ առաջարկում էին Վրաց թատրովս րութ յունը։ Բայց սա ակնթս/րթաչին մի սլա հ էր։ Եր– րսրդ ուժի մեջ դլխ ավոր դերը մնաց Ռուս աստանին։ Անցյալ ւք >>ւր աս կղբին Ռուս աս տանի հայոց առաջնորդ Հովսեւի Ար֊ ՚1՚>* թյանր Հարավային Աովկաս մտնող ռուս ակ ան ղորոի • ո տջապահիկն էր, նույն դերը 1827 — 28 թթ. ռուս֊ պարս֊ կական պատերազմի ժամանակ կատարում էր Ներսես Աշ֊ • ուրուկ երին։ Այդ ժամանակ էլ սկսեցին հայ կամավորական , ՚էկատներ կազմակերպել ռուսական բանակի համար և դրա֊ • ետո ամեն անդամ, երբ Ռուսաստանը կռվի մեջ էր >1 տնում մահմեդական պետությունների դեմ, հայ կամավո– քօօկան խմբեր էին կազմվում և կցվում ռուսական բանտ֊ կ1*հւ հերս ես ր սկզբում այնքան միամիտ Լր, որ հույս ուներ, թե Ռ։։։։։ աս տանը պետք է վերականգնի հայոց պետականու– Բււււն/ւ։ Այդ հույսն ունեին շատ հայեր, նաև Խ. Արովյանր։ 53

Ռուսաստանը Երևանը գրավելուց հետո ձևի համար ստեղ–, էեց Հայկական մարզ, հետո մի երկու տարուց վերացրեց, Ներսևսին աքսորեց։ Տեսնե/ով, որ Ռուսաստանը հայոց պետականության մասին լսել չի ուզում, Ներսես Աշտարակեցին սկսեց հաճոյանալ ռուսներին և դարձավ կաթողիկոս։ 1’սկ Երևանը նվաճած Պասկևիչը ռուսաց թագավորին նամակով բացատրում էր, թե ինչպես պետք է խեղճացնել հայերին։ Խ. Աբովյանր օրհնեց «էն սհաթը, որ ոսի օրհնած ոար Հայոց լիս աշխարհը մտավ»։ 1878 թ. Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հողվածը նախատեսում էր երրորդ ումք։ միջամտություն թուրքիայի գործերին, իբր հանուն հայերի։ նման մի բան էր Դհոլին ի վեհ աժ ո զովի սահմանած 61-րդ հոդվածը։ Այդպես սկիզբ առավ Հայկական հարցը, որի էությունը երրորդ ամի մի> ջամտութ յունն էր Թուրքիայի գործերին իրր հանուն հայերի և որի վախճանը եղավ Արևմտահայաստանի լիակատար հա– յադրկումր՝ մեր մեծ եղեռնը։ Հայ հեղափոխական կուսակցություններն էլ իրենց հույսը, ապավենը դնում էին երրորդ ուժի% Ռուսաստանի և Եվրոպայի վրա։ Անդամ իրենց անունները նրանք ռուսներից էին ընդօրինակում ։ Հնչակ-ր Գերցենի ռուս երեն «Եոլոկոլս թերթի անվան հայերեն թարգմանությունն է, Հայ հեղափոխականների դաշնակցություն անունը ռուս ական «Սոյադ ոուսկիխ ոևոլյու ցիոն երովճ կազմակերպության անվան բառացի թարգմանությունն է։ Այս կուսակցությունների գործունեության գլխավոր նպատակը, ինչպես նրանց ղեկավարներն են դրել, Թուր* քիայում հայկական զինված շարժումներ կազմակերպելն էր, հայերի կոտորածներովր՝ Եվրոպայի ուշադրութ յուն ը դեպի Հայաստան դարձնելու նպատակով (տե ս էեո, Անցյալից)( Այսինքն նրանց խելքն ու միտքը երրորդ ուժն էր։ Մեզանում երրորդ ուժին ապավինելու մ տայնութ յոլնբ զուգորդվում էր նույնքան տղայամիտ ծրագրերով։ Գրավում են Թուրքիայի դրամատունը, սպառնում պայթեցնել, ռ.ումբ են պատրաստում, որ Թուրքի այի սուլթանին սպանեն. ե նման բաներ։ Ամեն կերպ ուզում են երրորդ ուժի ուջադրու– ՝ 51

րքանը հբավիր ել հայերի վրա։ Ի դեպ, ֆիդայակ ահ շարժման դլխավոր նպատակն էլ, րստ էեոյի, դա էր։ 1'հարկե, կային մարդիկ, ովքեր երրորդ ամին ապավինելով Թուրքիայի դեմ դործողութ յուններ կատարելր հայերի հա• մար կործանարար էին համարում։ Օրինակ, Մ. Օրմանյանր, որի միրուքր փետտեցին երրորդ ումի սիրահար հ եդափո֊ խականներր։ Ա. Ւսահակյանր իր հուշերում գրում է, որ եր֊ ր՚ւրդ ուժին ապավինած հայ հեղափոխական շարժմանը դեմ ( եղել նաև Ղ• Ալիշանը. «Պետք չէ գրդոել թուրքերի մոնղո֊ քական արյունը»։ թայը սրանք անհատներ հին, որոնց ար֊ • ամարհում էր ամբոխը որպես թուրքասերների։ երբ երրորդ ուժը կամ նրա բաղադրիչներից որևէ մեկը մեզ ոշնչով չէր օգնում և հայոց հարցը օգտագործում էր մի֊ այն իր շահերի համար, զայրանում էինք, հայհոյում Օվրո֊ պային էլ, Ռուսաստանին էլ, բայց դարձյալ հույսներս դնում միայն նրանց վրա։ Ուրիշ կերպ Հայաստանի ազատագրում (էինք պատկերացնում։ նույնիսկ Ոուլղարիային էլ ենք ապա֊ վին ել իբրև երրորդ ուժի։ Դ աշն ակցությունր տեսնելով, որ ցսյրիղմից օգուտ չկա, մի ժամանակ խռովեց Ռուսաստանից, հակացարաեան ու ՝“ կառուսական կեցվածք ընդունեց, թուրքերի հետ բա րե֊ կամ ահա չու փորձեր արեց, իսկ 1914 թ. Թուրքիային ասպհ֊ տակտն խոսք տվեց ռաս֊թուրքական պատերազմի դեպքում մնալ չեզոք։ Օայց բավական էր, որ ռուս֊թուրքական սահ֊ մսաններում սկսեին որոտալ թնդանոթները, նույն Դաշնակ֊ * թ յան ր հոգով և մարմնով կրկին լծվեց ռուսական կա յս֊ ր*տթյուն սայլին։ IIII I թ. երկրորդ կեսին հայությունը ցնծում էր, ասում ւչ*. "Ռուսաստանը արագ կգաղթի մահամերձ Թուրքիային՝ ՚լՐ դարա՛փոր թշնամուն և հայոց հարցը կլուծվի»։ Այդ երգ֊ խմբին մասնակցում էին գրեթե բոլոր հայ մ տ ավորա֊ է ՚ններր, նույնիսկ այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են Հ. Թու֊ ՚ նլտնր, Ա. Շիրվանղադեն։ Աքդ Ժամանակ էլ կային լուրջ գործիչներ, որոնք կտրակալ 1 պես դեմ էին ռուսական բանակի կազմ ում հայ կամ ավո֊* կան խմբեր կազմելու գաղափարին։ Դրանցից էին Արտմ ^ տնակ յան ր և առհասարակ Դաշնակցության Վանի խումբը, 55

Նիկո) Գումանը։ Բայց նրանց խոսքն էլ մնաց անապատում հնչող ձայն։ Հ. Քաջազնսւնին Վանից վերադառնալով Թիի– լի։։, դաշնակցական բյուրոյում հայտնեց, որ Վանի խումբը դեմ է կամավորական շարժմանը, ինքն էլ կտրականապես դեմ էր արտահայտվում, որ հայերը Ռուսաստանի կողմից հատուկ ջոկատներով կռվեն Թուրքիայի դեմ։ Նա ընդհարվեց բժիշկ թավրիևի հետ, որը երրորդ ուժին ոտով- դլխով ապավինելու մեծադույն ասպետն էր։ Բայց հետո ինքը՝ Ք աջազնունին էլ դարձավ կամավորական խմբերի կազմակերպիչներից մեկը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ երրորդ ուժին մեր ապավ/ւնելը իր դագաթնակետին հասավ, I։ մեր կորուստներն էլ իրենց գագաթնակետին հասան, մոտեցանք բնաջնջվելու եզրին։ Այս կտոր Հայաստանն էլ փրկեց մեկը, որ հեռատեսորեն բացառում էր երրորդ ուժին ապավինելը և այս կտոր հողը պահեց ու հայոց նոր պետություն ստեղծեց առանց որևէ երրորդ ուժի։ Խոսքն, անշուշտ, Արամ Մ անոլկյանի մասին է։ Այսօր, երբ անդրադառնում ենք այն օրերի դեպքերին, նկատում ենք, որ դեռ 1915 թվից, գուցե ավելի առաջ հայոց քաղաքական կյանքում գծագրվում էին երկու հակադիր ուղղություններ, մեկը երրորդ ուժին, գլխավորապես Ռուսաստանին անվերապահորեն ապավինելն էր Թուրքիան մշտական թշնամի ճանաչելով, սա կարելի է կոչել զավրիևյան կամ անդրանիկյան գիծ (հիշենք, որ Անդրանիկը նույնիսկ չընդունեց առանց Ռուսաստանի ստեղծված Հայաստանի Հանրապետությանը), մյուսը երրորդ ուժը բացառող և սեփական ուժերը հաշվի առնելով հարևանների հետ երկխոսության մեջ մտնելու մտայնությունն էր, սա էլ գուցե կարելի է անվանել արամյան գիծ։ Իհարկե, այս վերջին գիծը չէր մերժում արտաքին որևէ օգնություն, եթե լիներ այդպիսին։ Արամր նույնիսկ բոլշևիկյան Մոսկվայից օգնություն ստանալուն դեմ չէր, բայց չէր ապավինում որևէ արտաքին ուժի, իր ծրագրերը կազմում էր միայն հայոց ազգային Ուժր նկատի առնելով՝ «ինչ որ է, սա է» սկզբունքով։ Հիշեցնեմ երրորդ ուժին չապավինելու մասին Արամի հայտնի ասույթնե– 56

քիխ է1հկր. <րՀայերով ոչ ոք չի հետաքրքրվում՝ շոշաւիելի ոգ– եաթչուք< հա ս էյն ելա մտքով։ Դրա հակառակը, կա դավ աւ/ր ա– 4<•« 1ւ վերաբերմունք։ Մենակ ենք և պետք է ապավինենք մի- #լհ մեր ուժերին»։ Հալերիս մեջ ալն ժամանակ էլ, հիմա էլ բացարձակորեն %երի լխողր եղել է զավրիև ա֊ անդր անի կլան գիծը։ 1918 թ. Ժալիսին Թուրքիան կովկասյան երեք ազղերից պահանջում անջատում Ռուսաստանից և անկախ պետությունների Կ ակում։ Վրացիներն ու ադրրեջանցիներր համաձայն էին, էալերր (նաև դաջն ակցությունր) կտրականապես ղեմ էին% *ե,մո,մ հակառակ վրացիների և ադրբեջանցիների քվե ար– ՏԿ1* Ռուս աս տ անի ց անջատվելու և անկախ դաոնալու դեմք 11ա հայտնի փաստ է։ Են չո՞ւ։ Որովհետև հայերն իրենց է(Ւ՝> պատկերացնում երրորդ ուժից, տվյալ դեպքում Ռուսաս– % ասեի ւ/ անջատ։ Հայոց արյան մեջ էր մտել երրորդ ուժին ա՛պավինելու բնադդր։ Այդպիսին էին և՜ դաշնակցական Ոհ1՛ սի բյուրոն, 1ւ նույն քաղաքում նստած Հայոց աղդա– լի\ւ խորհուդըI նրանք անդամ իրենց նստատեղր Հայաստան ր չէին ընտրել այն աստիճան չէին վստահում հայոց ազգային ուժին։ Դրա մի ներկայացուցիչն էլ զորավար Թ, նազարբեկովն էր, որ ռուսական բանակում եղած ժամանակ միչ տ հարձակման հրամաններ էր տալիս, հայկական ր ա– ևակի հրամանատար դառնալով անընդհատ նահանջի հրամաններ էր տալիս։ Եթե Թիֆլիսի աղ դային խորհրդին և Անդրանիկին ու Նաղարբեկովի շտաբին մնար, թուրքերը երևանն էլ կգրավեին և Հայաստանն առհասարակ կջնջվեր երկրի երեսից։ Ոայց Երևանում արդեն կար հայոց անկախ պետության Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ։ Նա էլ հակա– ոակ ազգային ՈԼ Նաղարբեկովի շտաբի որոշման միայն հայկական ուժերով Ս արդարապատում և Ապարանս ւմ Կսնճարեղորեն կազմ ակերպեց արդեն գոյություն ունեցող Կոյ ոք նոր պետության պաշտպանությունը և ապա բանակ֊ 0111 հ անների մեջ մտավ թուրքերի հետ< Եվ անընդհատ կռ՛ո ււյւվող ու անվերջ փախչող հայերը վերջապես հաղթեցին։ Աոաջին անդամ հայերի առաջ նահանջեց թուրքական զորքը (բայց հայերը մոռացել են մեր այդ հաղթանակը կազմա– 57

՚>Կ լոլոզին, մեծարում են պարտվածներին)։ Այսպես, հծ,1 ,հ,,ի այս ամենամեծ հաղթանակը եղավ առանց երրորդ ու յ/ո Ա Հա մեր ղասր։ Երր Վրաս տանն ու Ադրբեջանր մայիլի 26-ին ու 27-ին Թիֆ/իսամ ու ճաքվում անկախություն հոլ ակ ե դին, Հայոց ազգային խորհուրդն էլ ուղղակի ստիս/֊ վ ած իր ւգորտր կտրեց երրորդ ուժից (Ռուս աստ տնից) ու թեկուզ Հայաստանից դուրս՝ ււ ում , հոչակեց Հայտս– տանի անկախությունր։ Մայիսի 29-ին Հայոց ազգային խորհուրդը համաձայներ թուրքերի հետ րանակցել որս/ես անկախ Հայաստանի ներկայացուցիչւ Դաշնակցականները (երեի ոչ բոլոր) հետո հասկացան այդ օրվա ՜ճակատագրականորեն կարևոր լինելը հայոց կյանքում։ Թեե նախքան այդ Երևանում հայոց պետություն կար, բայց մայիսի 28–ր դա վս/վե- ր ու ցրեց, մանավանդ այդ օրը հայ ղեկ ավարները վերջապես տդ ատվեցին երրորդ ուժին ապավինելու հայկական բնաղ– դից, իրենց մենակ զգացին մեր հարևանների, հատկապես Թուրքիայի դեմ –հանդիման։ Կազմվեց Հայաստանի կառավարություն։ Ս. Վրացյանն իր հուշերում դրում է, որ դեո 1917 թ. փետրվարին՝ հեղափոխության ժամանակ հայերը անկախության պատրաստ չէին։ Վրա ցիները լիովին պատրաստ էին, ադրբեջանցիները պատրաստ էին մասամբ, հայերլՀ բոլորովին։ Մենք անկախության պատրաստ չէինք նաև 1917 թ. վերջին ու 18-ի սկղբներին, երբ ռուս ական բանակը լքում էր թուրքական ռազմաճակատը, հեռանում Հայաստա- Նից, Կ ո վկա սի ռուսական փոխարքա Վորոնցով-Դ աշկովի պնակները լիզած և հայոց կամավորական շարժումը կազմակերպած պարոնները, բժիշկ Տավբիեի գլխավորությամբ շշմել էին՝ ռուսները դնում են, ի՞նչ պիտի անենք։ • - Նախքան այդ 1915 թ. ռուսական բանակի և հայ .կամավորական դնդերի աչքի առաջ արևմտահայությունը մորթվեց։ Մ եկ֊ երկու քուրդ հայկական մի ամբողջ դյուզ էին կոտորում ւ Ռուսական հզոր բանակը և զինավառ հայ կամավորները ռուսերեն քայլերգեր էին երդում ու խորոված անուշ անում և մատը մատին չխփեցին բռնաբարվող ու մորթվող հայաթ յանր փրկելու համար։ Օ՞ւր էիք, հայ ֆիդայիներ, ո՝ւ,*» էիր, քաջ Անդրանիկ, ո՞ւր էիքէ հերոս կամավորներ։ Այդ կող– 58

մերում թուրքական բանակ չկար, 1915–ի հունվարին Սարիա ղամիշի մոտ ջախջախված էր, եթե հայ ղորագնդերր գնային Հայերին օգնելու, Երկիրը կփրկվեր։ Տեղից չշարժվեցին, բահի որ առանց երրորդ ուժի, այսինքն առանց ռուս ական բահակի, իրենց չէին պատկերացնում։ Իսկ ցարական բանա Կբ սպասում էր, որ Հայաստանը դառնա առանց հայերի, ինչպես և ծրագրել էին։ Ո՛ւր էիր, բժիշկ Զ ավրիև, ցարի նվիրյալ, հայ կամավորականության գ/խավոր հեղինակ, թարցերի դեմ հոխորտացող, (հու սախոս դաշնակցականների մեջ երրորդ ուժին ոտով– գլխով նվիրվելու խոշորագույն դեմքն այդ Զսյվրիևն էր, որի նմանները հիմա էլ կան մեր մեջ։ 1918 թ. հուլիսի 17-ին հայոց կաոավարությունը վերջապես բարեհ աճեց Երևան գալ։ Ղաշնակցությունը դարձավ պետական կուս ակցութ յուն։ Եվ կարծես սկսեց հասկանալ երրորդ ուժի բացառման օրենքի փրկարար դերը։ Սայց դա տևեց մինչև Սևրի դաշնադրի ժամանակները։ 1920 թ, ամ - սանր հնարավորություն կար քեմալական Թուրքիայի հետ Հարաբերությունների մեջ մտնել, ՝& եմ ալին դա շատ էր պետք, բանի որ տեղը նեղ էր. Հեմալը համաձայն էր Եարսի մարդը լպահանջել և Վանի վիլայեթից էլ ինչ-որ բան տալ Հայաստանին։ Սայց երրորդ ուժին ապավինելու Օս,վր դարձյալ մտել էր հայ ղեկավարների մեջ։ Հայաստանի վարչապ ետ բժիշկ Համո Օհանջանյանր Սևրի դաշնագիրն էր ձեռքին թափահարում, դրա սահմաններով Հայաստան պահանջում Թուրքիայից։ Այս անգամ հույսը Արևմուտքի վրա էր։ Չն ա– յտծ Անգլիան ասում էր, որ իր նավերը Արարատ բարձրանալ շեն կարող, Ֆրանսիան իր գործերով էր զբաղված (որպեսզի հետո դավադրաբար Եիլիկիան Թուրքիային նլքիրի), հայ ղեկավարները հույնը դրած այդ պետությունների վրա, (էին հտոկանում, որ Սևրի դաշնագիրը հայերիս համար մի թղթի կտոր է, որը միայն կարելի է զուգարան տանել։ Արամը չկար։ Թեմալր, Հայաստանի կողմից արձագանք լդանելով, դաշնակցեց բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ, և ույդ երկուսը Հայաստանը իրար մեջ բաժանեցին, Հայաստանի հանրապետությունը մեռավ։ Արևմտյան երկրները մատը մավւին չխփեցին։ Իսկ Լոգանի ժողովում հայերի պատգա–

մտվորաթյունը րոնարտրված ու արձակված բողորարկ»հ կ)աջ Էր նման։ Ոչ մի պաշտպան չուներ։ Սա էլ երրորդ աժք։Հ աւդավինելու արդյունքներից մի ուրիշն է։ Պարտություն բառը վատ բառ է, ոչ ոք չի սիրումւ երբ և* ասում եմ, որ մեր աղատ ա դրական շարժումը պարտվեց, դա իմ բարեկամներին դուր շփ դալիս$ Ինձ էլ դուր չի ղաթա։ Ի այց դա բացարձակ փաստ է։ Մենք պարտվեցինք։ 19֊րդ դարի երկրորդ կեսին սկսված հայոց աղդային • ազատա դրական շարժման նպատակն էր ազատ ադրել Արև% մտահայաստանը, ավելի ստույդ Թուրքիայի հայաշատ •1.եէ վիլայեթներում բարեփոխումներ անել, հաստատել հայկա« կան ինքնավարություն։ Այս նպատակը չկատարվեց։ Ավելինէ ամբողջ Արև։է տահա յաստանը կամ հայաշատ վեց վիլա» յեթները լիովին զրկվեցին հայությունից, Կիլիկիան, Փոքր Հա Այր և Թուրքիայի իշխանության տակ գտնվող հայկական այւ վայրերն էլ հա յազրկվեցին, Ռուսաստանի իշխանության տակ գտնվող Սոլրմալուն և Կարսի մարզն էլ անցան Թուրքիային և նույնպես հ ա յազրկվեցին։ Սա պարտություն է, այն էլ խայտառակ պարտություն։ Եվ այդ պարտության գ/խավոր պատճառը երրորդ աժին մեր ասլավինելն էր։ Եթե մենք բացառեինք ամեն տեսակ երրորդ ուժ և մեր ծրադրերր կառուցեինք հայ աղդային եղած ուժը հաշվի առնելով ու ըստ այդ ուժի շարժվելով, մենք այսպիսի խայտառակ պարտություն չէինք կրի։ Մեր պատմաբանները, որոնց հիմնական գործը այս 70 տարում եղել է ստախոսությունը, լռում են մեր այս ահավոր պարտության մասին։ Իսկ սա շատ վնասակար է, ազդին տեղյակ լեն պահում իր պարտության մասին, չեն ասում դրա պատճառները։ Պետք է ասել, որպեսզի գործած սխալները ազդը չկրկնի։ Այն ազդը, որն իր պատմության դասե– րը չի սերտում և սխալները կրկնում է, ապագա չունի։ Ի դեպ, մեր մյուս բախտորոշ հաղթանակը Զանդեզոլրում էր՝ 1920 —21 թթ., Նժդեհի գլխավորությամբ, դարձյալ առանց որևէ երրորդ ուժի ապավինելու։ Երրորդ ուժի ապավինելով միշտ պարտվել ենք։ Մեր պատմաբանները, կոմունիստ և ոչ կոմունիստ քաղաքական գործիչները հայ ժողովրդին անընդհատ ներշըն֊ 60

7 (*( հն, 11/1 նա առանց Ռուսաստանի ապրել չի կարող, որ 1 կուսաստանը հայերի փրկիչն է ու նման բաներւ Այսինքն՝ անրնղհատ մեղ ներշնչել են, որ մենք առանք երրորղ ամի դ»/»։ թյուն ունենալ չենք կարող, պետք կ լիովին ապավինենք այդ երրորդ ուժին։ IIա խորացրեց 600 տարի, գուցե 000 տարի (Անիի ան– 1։ււ>ւ1ից հաշված) առանց պետականության մնացած հայերի 11աք բերած ստրկամտությունը։ Այնքան խորացրեց, որ հա– ւԿ՚Ւ ինքն առուս աչյում ը սարսափելի լափերի հասավ. Հա - լաստանի մտավորականության մեծ մասն այսօր ոուսագիր Իւ ոուսախոս է։ հ ար յուր հազար հայ ընտանիքներ, Հա յաս - տանում ապրելով, ռուսերեն են խոսում, Հայաստանում ռուսական դպրոց հաճախող հայ երեխաների թիվր մոտենում է 111(1 հազարի, Հայաստանի ներքին դործավարության 90 տո– կ"սից ավելին ռուսերեն է։ Էլ չեմ խոսում Հյուսիսային Կով- կասի, Ռոստովի և Ռուսաստանի այլ վայրերի հայերի մ ա– սին, որոնք չքվեցին աշխարհից առանց եղեռնի, ինքն աոու– սացմամբ։ Հայաստանն զգալիորեն ռուսացել է և շարժվում ( դեպի լիակատար ռուսացում ր։ Այսպես որ գնանք, կվեհանանք։ Ահա երրորդ ուժին ապավինելու մի այլ արդյունքը։ երրորդ ուժին ապավինելու գաղափարը և միտում ր ջլա- ՚՚ւամ են հայ ժողովրդի ներքին ուժերը, դարձնում նրան »արկահաճ, մեռցնում նրա դիմադրողականությունը, նախա- ձեոնությունը, սպանում գոյատևելու կամքը։ Հիմա էլ մեջ են դցել պանիսլամիզմի և պան թուրքի ղմի ահաղդումները, որպեսզի մենք՝ հայերս ավելի ամուր կապ- »/ենք Ռուս աստ անի սայլին։ Երրորդ ուժին ապավինելու աս– »ղ հաները մեզ ասում են՝ եթե Ռուսաստանը չլինի, պանիսլամիզմը և պանթուրքիզմը մեղ կուտեն։ Հիմա ես չեմ աղում ընդարձակվել և խոսել պանիսլամիզմի և պանթուր– լւիզմի իրական էության 2ոլքջԸէ ԸՈ110 տա1> ՈՐ դրանցով Հայերին անընդհատ վախեցնող մեր գործիչները առնվազն անգետ են։ Ազգային պետականություն չունեցող ամեն մի ժողովրր- գի ազգային շարժմ ան գլխ ավոր նպատակը իր պետականությունը, այսինքն անկախությունը վերականգնելն է կամ 61

ձեոք րէ>ք՚1՚ւր՚ 11*0 •/ երարերամ է նաև հայերիս։ Եթե մեր մեջ I կ " • • ՚ I •/ \դս*հւմ ր, դատապարտված ենք կորստի։ ^օւյց, կօ րծօոէ եմ, կա ինչ– որ լափով։ 11ակւոյՆ ա)ւկախ Հայաստանի ծնունդը կախված է միջ- •արքային •արմ ար իրադրությունից և մանավանդ այն բա- նիցֆ թե 1էր1<ո,1ով Լ հայ ազդր պատրաստ ղրան։ Ասացի, որ 1Ոէին մինչև 18-ի օկիղբը մենք պատրաստ չէինք դրան։ •իմա կ պատրաստ չենք, քանի որ մեր բուն դոյությունն ահւ/ամ մենք տդդովին պայմանավորում ենք երրորդ ուժով։ 11117 թ. վերջերից, երբ ռուսական բանակը հեռանում էր Հայաստանից, /Հավրիևր և ղավրիևականները ծնկաչոք աղերսում էին ռուսներին շդնալ, քանի որ Հայաստանն ւ՚ռանց /հա ս աստ անի չէին պատկերացնում։ /՝օ։յց նրանց քօօդ չեղավ։ Չէ* որ քաղաքական դեպքերը կարող են առա֊ քիկայում էք այնպես զարգանալ (մեծ աշխարհ է), որ ռուսական բանակը Հայաստանից հեռանա։ Դա ոշ ոք բացառել լի կարող։ Այդ ժամանակ երրորդ ուժի մեր ասպետները Բա֊ լա յան, Ս. Պ ողոսյան, Ս, Նապուտիկյան և այլն, եթե ծնկա– լոք ադաշեն ռուսներին% մի գնացեք, եղբայրներ, նրանց ոչ ։։ք չի լսի։ Որևէ երրորդ ուժ հայերի կամքով երբևէ չի շարժվել և չի շարժվի։ Նա իր ծրագրերն ու շահերն ունի։ Այղ մենք ենք հնտրել, թե ռուսները մեզ Փրկել են։ /հասները երբ լսում են այդ բանը, զարմանամ են, (։ Մ ե նք ե րր ենք ձեզ փրկել, ինչո՞ւ պետք է փրկեինք»։ Եվրոպան էլ գեղեցիկ խոսքեր կասի հայերի հասցեին> թօյյց ոազմական ուժով երբևէ չի օգնել և չի օգնի (եթե շահ չունի)։ Եվ այսպես, եթե ռուս ական բանակը հեռանա Հայաստանից, մենք այս 29 հազար քառակուսի կիլոմհարի վրաՀ Հավաքված երեք միլիոն հայերս դեմ հանդիման մնալու ենք մի քանի տասնյակ միլիոնի հասնող մեր 5 խոշոր հարևանների՛ թարքերի, պարսիկների, քրդերի, վրացիների, ադրբեջանցիների հետ։ • •.՝ Երրորդ ուժի բացաոմ ան օրենքն այն է, որ մենք հենց, Հիմա և միշտ մեղ պատկերացնենք մենակ այս 5 հարևանների դեմ– հանդի ման։ Եթե այդպես պատկերացնենք, Հ շատ բան կփոխվի մ եղ անում, մեր հ արևաննենրի հետ անմ.իջա–\ կանորեն, երկուստեք խաղաղության եզրեր գտնելու մասին 02

կմտածենք և ոչ թե անպտուղ հայհոյանքներ կսւեյոեք նրանց հասցեին։ Եվ կպասւրասավենք սւղղային պեսւո։ թ /՚՚ւԿ ունենալուն։ Պատրաստ կլինենք։ Կրկնեմ, որ երրորդ ամի րացաոումը չի բացառում դաշնակից ունենալրւ Դաշնակիցը նա է, ում շահերը մեկի հետ թեկուզ ինչ-որ ժամանակով համընկնում են, և դաշնակից կունենանք այն դեպքում, երբ մենք ինքնուրույն ուժ լինենք։ Ոայց դաշնակցին չեն ապավինում, նրա ուժի վրա ծրադրեր չեն կառուցում, դաշնսւ կի. րր օդնական է։ Որքան մենք շատ ճորտանանք Ռուսաստանին, այնքան նա մեզ չի հարդի։ երբ չճորտանանք, մեղ կհարգիւ Մինչդեռ մենք, ինչպես ասացի, ազգովին, մեր մտքում, մեր բնազդով չենք կարողանում բացառել երրորդ աժր, ապավինում ենք նրան, մեր հարևաններին հայհոյում ենք, մեր ծրագրերը կազմում հենց այդ ուժի վրա հույս դնեչոմ։ Սա վերաբերում է նաև Հայաստանում ստեղծված ոչ պաշտոնական կազմակերպություններին և հայ ազգային կո՚-լ սակցոլթյոլններինէ Խնդրեմ Դաշնակցությունը, այսօր իր ամբողջ գործունեությունն առաջ է տանում երրորդ ուժին սւպավինած։ Նրա ղեկավարներից մեկը՝ պարոն Մարուխ յանր իմ կարդացած մի հարցազրույցում հայտարարել է, որ հայոց հալերի պարտատերը Խ, Միությունն է, այսինքն Ռուսաստանը (կրկնեմ, որ Ռուսաստանը երբեք միտք չի ունեցել և այսօր էլ միտք չունի հայերին վերադարձնել նրանց պատմական հողերը )։ Նույն Դաշնակցությունն է, որ մի այլ երրորդ ուժի՝ Ար եմ ուտ - րի պետությունների ու ՄԱԿ-ի դռներն է ծեծում, որ ճանաչեն հայերի ցեղասպանությունը (իսկ դա անօգուտ, պարապ զբաղմունք է)։ Դաշնակցական մի ղեկավարի հետ զրուցում էի։ Ասաց. ,-Հր.Օ'չ, Ռուբքիայի հետ երկխոսությունն անիմաստ է և հանցավոր։ Ռուրքիան մեր վերաբերմամբ մի նպատակ ունի՝ ոչնչացնել։ . Այդ դեպքում ձեր ծրագրում ինչո՞ւ եք ձեր նպաաա– կր համարում Միացյալ անկախ Հայաստան, եթե կա րծսւմ եք, որ անկախ Հայաստան Ռարքիայի հարևանությամբ գոյություն ունենալ չի կարող։ «3

11/քհէ երրււրզ ում մեզ պետք է սատար լինի։ Օրի»՝ I) ակ, II ա ււ սա ա անլւ ւ 1'այց ՚1"լյ/ ինչո՞ւ եք կարծում, որ Ռուս աստ անր կ •անզարմի անկախ Հայաստան և դեռ կսատարի նրանւ /հրիշ ելք չունենք։ Հետո մեր առաջին գործր մեր հո֊ զերր վերցնեք/։ պետք է լինի։ Օայց աշխարհում ամեն ինչ փոխվում է. ալստեզ Հ ււ ււ մ հացիներ կային, զնարին, բյուզանդացինևր կա պնակին։ Չէ* որ հնարավոր է, որ մի օր էլ Ռուսաստանը գնա հով կա սիր։ Ւ*նչ պիտի անենք։ — (քլրիշ հովանավոր կգտնենք։ — Ո\մ։ Պատասխան չկա։ — եվ ինշո*ւ եք կարծում, որ Ռուսաստանը կամ մի Ուրիշը Թուրքիայից պետք է մեր հողերը խլի ու տա մեզւ Սա ււ վ I, ձեզ սովորեցրել։ Հարցրեք Ռուսաստանին, տեսեք ինչ կ ասում։ — Միևնույն է, մենք առանց որևէ հզոր պետության օդ– նաթյան չենք զոյատևի, ոչնչի չենք հասնի։ — Եթե այս հողում մենք թուրքերի հարևանությամբ ինքնուրույն ապրել չենք կարող, ուրեմն պետք է ամբողջ հայությունը պատրաստ չինի ռուսների հետ իր հայրենիքը ւքելոււ Ահա թե դուք ինչ եք քարոզում։ ես կարծում եմ՝ մենք ս/ետք է մտածենք այս շրջապատում Հայաստանը պա֊ հելու, ոչ թե այն վերջնականապես քանդելու մասին։ Մււսւավորապես Դաշնակցության նման է մտածում Երե– վանի «Հայ դատV կազմակերպությունը։ Դեռ ավելին, եթե Դաշնակցությունը կարևոր տեղ է տալիս հայոց լեզվի ու հայ դպրոցի պաշտպանությանը, հայ նոր սերնդի հայկական կրթությանը, «Հայ դատը1) լեզվի, աղ դային կրթության, հայախոսության, հայագրության, այսինքն մեր բուն գոյության հարցր անկարևոր է համարում (վկա նրանց ամսագիրը), միայն՝ հողե ր, հողե՜ր։ Երևի կարծում են՝ հողե՜ր գռռալով, պահանջելով, ինչ֊որ մեկը (Ռուսաստանը կամ Արևմուտքը) հայերին հող կտա, ու չեն մտածում, որ մինչ իրենք հող են ուզում, արհամարհևլով մեր լեզուն ու դպրոցը, Հայաստանն ու հայ ազդը կարող են ուծանալ, վերանալ, ու այդ դեպքում

եթե Հայաստան չյինի, հոդերի ի՞նչ միավորում պիտի կա- կհարվի։ Իտցի դրանից, «Հայ դատը» նաև հայերի նոր թշնամի- 1 Ար I. որոնում, այս անդամ էլ մտար դրեք Ւ, հրեաների վրա» հր1,ր ճակատով է «կռվում»՝ պտնթո։րրիդմի, պանիսլամիղ– ւ\ի ե սիոնիզմի դեմ, իհարկե, Ռուսաստանին ապավինելով» II ւ թևև Ռուս աստ անր ասել ու ասում է, որ ինրր պ անթուր- քիդմի ե պանիսլամիզմի դեմ կռվելու միտք չունի, իսկ սիոնիզմի հետ հաշտվելու քայլեր է անում, մեր «Հայ դատը» իր I,այն դիծն է տանում, <րկովում» է այդ երեք ուժերի դեմ» Այստեղ է, որ հարմար Ւ, դալիս Ջիվանա խոսքը «Խելքի աչեր եք»։ Երրորդ ուժին, այս դեպքում էլ Ռուսաստանին են սալ ուսինում նաև մեր ռամկավարներն ու հնշակյաններր։ Նրանք կ առանց Ռուս աստ անի չեն պատկերացնում որևէ տեսակ . այաստան։ Այս 50 — 60 տարի է, ինչ նրանց ամբողջ քաղաքականություն ր հենված է Ռուսաստանին մարմնով ու հոդով նվիրված լինելու մտայնության վրա։ Երրորդ ուժին են ապ տվինում նաև մեր երևան յան անկա– խակ աններւ/ւ՝ Են բնորոշում միավորում ր և նրանից անջատված լր. նրանց ղեկ ավարը, ինձ համար շատ սիրելի Պարույր Հտյրիկյանը ճառ է արտ ասանում Եվրախորհրդարանում Հայաստանի անկախ ացման մասին, հույսեր կապելով այդ խորհրդարանի հետ։ նա նամակներ, ձայնագրություններ է ուղարկում Հայաստան՝ պահանջելով այստեղ անկախություն հայտարարել, հրավիրել ՄԱԿ-ի զինված ուժեր։ Եվրախոր– Հրրդարան, Մ ԱԿ ֊ի ուժեր, ահա Ինքնորոշում միավորման ապավեն երրորդ ուժերը։ Մեր անկախ ականները ապավինելով արևմտյան երրորդ ւժին՝ թշնամություն ունեն Ռուսաստանի նկատմամբ։ Կար- Կռմ եմ, որ թե Ռուսաստանի, թե Արևմուտքի նկատմամբ թչնամանալը նույնիպիսի անմտություն է, ինշպիսին որ դրանց տպավ/էնելն է։ Զարմանալի է, ինչո՞ւ ենք մենք կարծում, որ արևմտյան որևէ պետություն կամ Ռուսաստանը մեղ պետք է պաշտպան ու սատար լինեն։ Ի՞նչ հիմար մտայնություն է սա։ Մենք մոռանում ենք, որ ամեն աղդ, ամեն պետություն, իր շահերն ունի, ինչո՞ւ պետք է որևէ պետություն իր շահե- 3 1Ւսւֆայև| 1*շ|սա1։յսյ6 65 I

րլւ զոհի հանուն հայերի։ Ոչ մի խելացի պետություն այդ» պիսի զոհ արերում չի անում։ Ռուսաստանից հիասթ ափվում են ու հայհոյում։ ^ա1(ք ինչո՞ւ եք հայսեր կապել, ո՞ւ/ Լ ձեզ ասել, թե Ռուսաստան նր հայերի փրկիչն Լ։ Ռուսաստանն ինրր այդպիսի րան չի ասել։ Այդ դուր հր հնտրել, սիրելի հայրենակիցներ և դուք էէ հույսեր եր կաոլել Ռուս աստ անի հետ ու հիմա էլ հիւսսա թւաիւ/ամ եք։ Պետք է արդար լինել, այս 300 տարի է Ռոէ• սասա անի դեկավարներր մեզ ասում են՝ ((Հայեր, ձեր ե մահ* մեդականների վեճերի մ ամանակ մենք ձեզ չենք պաշտ* պանելու» և դործնականորեն Էլ ապացուցում են իրենց ույդ դիրրրէ Մենք աներեսի նման նորիր հույս ենք կապում, որ Ռուսաստան/։ վերջապես մեր կոդմր կանցնի րնդդեմ մեր հարևան մահմեդականների։ Եվ այս 300 տարի է նաև իւրա֊ տում ենք ռուսներին՝ թե դիտեք՝ մահմեդականներր վատն են, նաև ձեզ են թշնամ ի, մենքճ հայերս, լս։վն ենք, մեղ սյաշտպ աներեր։ Հայեր/1 ինչքան հոդվածներ, դրքեր են դրել ոուսներին համոզեք ու համար, որ մեզ պաշտպանեն։ Միշտ անարդյանք։ Ռուս ական պետությունը շատ է փորձված, իր շահերր շատ լավ է հասկանում, մենք անպետ ական, մեր պետական մաածոդությունր կորցրած հայերս չէ, որ նրան պետք է սովորեցնենք։ ոՌեմա/ր Լենինին /սարեց», ոԱդրբե» ջանդիներր կաշաոել են Օրեմ լին», «Ռ աղբյուրս յի անդամնե- ՐՒ կանայք կամ խնամիներր թաթար են և թարք, դրա հա֊ մար մեզ չեն պաշտպանում»,— այսպիսի տհաս, ազդակի տխմար մտքեր են արծ արծ ում շատ ու շատ հայեր։ Ո՞չ, սի– րելիներ, Լենին ր շատ /ավ դիտեր Ռ եմ ալն ով 1 և իր երկրի շահերի տեսակետից միանդամ այն ճիշտ քաղաքականություն էր վարում նրան ամեն կերպ օդնելով, մենք էինք հիմար, որ 1920 թ. լեզու չդտանք Ռ եմ ալի հետ և Կարսր կորցրինք։ Ադրբեջանցիներն էլ չեն կաշառն/ Կրեմլին, հանդիստ եղեք, Օրեմլն իր դիծն ունի, և դա բնավ հայերին հատկապես պաշտպանող դիծ չէ։ Եվ մեծադույն հիմարություն է թաթար ու թուրք կանանց կամ խնամիների հետ կապն/ հայերի կող~ մր չանցնելու ռուսական քազաքականությունր։ Դա 300 տար֊ վա պատմություն ունի։ Ինչո՞ւ եք դուք կտրծում, որ իրենք% ոուսներր մեր կողմը պետք է պահեն։ Ինչո՞ւ։ 66

երբ Նիկոլայ Ռիժկովր Հայաստտնում էր, հանդէպնց հայ մտավորականության հհս։ւ թ. թայայանը ելույթ ունեցավ և կրկնեց նույն հին երւլր՝ մահմեդականները, ադրբեջանցի֊ ները, թ ուրքերր շատ վատն են, մենը՝ հայերս շատ լավն ենք, մեղ պաշտպանեք։ Պարոն Ռիժկովր սաստեր նրան.

• Վ երջաըրեք, դուք չէ, որ մեղ պետք է սովորեցնեք, թե մենք ինչպես պետք է շարժվենք, կամ՝ ով է լավ» ով՝ վատ։ Մենք մեր անելիքր 1ավ դիտենք»։ Եվ նա իրավացի էր։ Բայց Ա. I՝ ալտ յանին դա դաս չեղավ։ 1989 թ. Հայաստանի Գերս։ դույն խորհրդի նստաշրջանում ռուսերեն իր ելույթի մեջ, դարձյալ ռուսներին դիմելով, նույն ր կրկնեց՝ թուրքերը վատն են, մենքճ լավը, կա պանթուրքիզմ, ռուսներ, մեղ պտշտպա– հեք։ Եվ, իհարկե, դարձյալ ապարդյուն։

Մարդ ամաչում է։ Ւնչքան կարելի է չխրատվել։ Այդ մար– ղՒԿ ասում են՝ ոչ, դու նորից քոնն ես կրկնում։ Անիմաստ է նաե Ռուսաստանի հետ թշնամանալը։ Ռուսաստանին չապավինեք, նրա հզորության հետ ծրադրեր ու հույսեր չկապել բնավ չի նշանակում թշնամանալւ Բարեկամ լինենք, բս։յց չապավինենք, ոտով–գլխով չնվիրվենք, մեր փրկիչը չհամարենք, ինքներս մեզ չռուսացնենք, Հայաստանը վերահայացնենք, ինքնուրույն ազդ դառնանք։ Եվ դիտեք ի՞նչ, ռուսները մեղ կսկսեն հարգել։ Շատ հայեր էլ նեղացել են Մ. Գորբաչովից, որ նա Արցախը Հայաստանին չի տալիս։ Բայց, այ սիրելի հայեր, նրա նախորդներից ո՞վ է մեզ Արցախ տվել Լե՞նին ր, Ա տա՞ լին լ», Մա լեն կո՞վը, եէրուշչո՞վր, Բրեժնև՞ր... Ո՞վ։ Ոչ մեկը։ Նշանակում է Արցախը Ադրբեջանից հանելը և Հայաստանին միացնելը Ռուսաստանի շահերին դեմ է, ինչո՞ւ եք հատկապես Գորբաչով/րց նեղանում. նա դեղ թույլ տվեց ազատ Արցախ պահանջել, «Արցախ» կոմիտե կազմել, նրա նախորդները դա էլ չէին թույլ տալ իա Ռուսաստանի որևէ ղեկավար չի կարոդ հակառակ գնալ իր պետության շահերին, հասկանանք վերջապես։ ՚ Եվրտխորհրդարանրր Այդ ժհղովարանր որոշում ընդունեց, որ եղել է հայկական ցեղասպանությեւն։ Եվ շատ հա ճ՛ 67

յեր ցնծության մեջ էին՝ ծւ//7ախորհուրդը ճանաչել է, որ (IIII(դերը մեզ բռնաբարել են, մորթել, քերթել, ողջ-ոդջ թա. դել,,. /՚սկ Եվրախորհ ուրդը պարզ հաշիվ ուներ և հայերի հալար դարձյալ (այս էլ որերորդ անգամ) որպես մանր դրամ օգտագործեց։ Արևմտաեվրոպական ընղհանուր շուկայի անդամները շեն ուղում, որ հետամնաց Թուրքիան դաոնա իրենց միավորման անդամը և մեջ են գցում հայերի ցեղասպանության հարցը, թե թուրքեր, դուք հայերին կոտորել եք, ընդհանուր շուկայում ձեզ համար տեղ չկաւ Մեր մեծագույն դմրախտությունը չարաշահում են, իսկ մենք թեթևսո/իկա– րար ցնծում ենքէ Առհասարակ աննպատակ է հաչերի րեդաոա անաթյան ճանաչումը տարբեր պետություններից ու ՄԱԱ-ից պահան– ջե/րւ Ասենք՝ բոլոր պետությունները և ՄԱԱ-ր ճանաչեցին, որ մեգ մորթոտե/ են, հետո՞։ Մեր միամիտ հայերն ասում են, <րՀետո մեր հողերը կտան»։ Այ սիրելիներ, ի՞նչ կապ ունի ցեղասպանության ճանաչումը հողերի հետ։ Օրինակ, Ամերիկայի կարմրամորթն երի ցեղասպանոլթյունր ճանաչված է ՄԱԿ-ի կողմից, բա ինչո՞ւ սպիտակամորթները չեն հեռանում Ամերիկայից և հողերը կ արմրամ որթներին չեն տալիս։ Մինչև ե՞րբ պետք է այսքան միամիտ մնանք։ Հետո մտածե՞լ եք՝ ո՞ւմ պետք է տան հայոց հողերը։ Ռուսաստանի՞ն (ԽՍՀՄ֊ի՞ն)։ Քիչ հող ունի՞ Ռուսաստանը։ Հետո Ռուսաստանը (ևՍՀՄ֊ը) պաշտոնապես հայտարարել է, որ ինքը Թուրքիայից հողային պահանջ չունի։ Եվ վերջապես, եթե Ռուսաստանը Թուրքիայից հայոց հողերը վերցնի, ինչո՞ւ եք կարծում, որ Հայկ, ԽՍՀ֊ին կտա։ Եթե տվող լիներ, իր գրպանում գտնվող Նախիջևանն ու Արցախը կտար։ Թայց ես չեղվեցի մեր անկախականների հա Ր/քից՛ ՛նրանք երևի կ ար ծ ում են՝ անկախությո ւն, անկախությո ւն գոռա- լով, վանկարկելով Հայաստանը անկախ կդարձնեն։ Նրանցից շատերին երևի թվում էէ թե անկախություն բառն էլ, ՂԸա գաղափարն էլ, իրենք են հնարեր Կարծես մեր Արամ նա~ հաս/ետից ու նրանից էլ առաջ մինչև Արամ Մանուկյան 04 նրանից էչ հետո հայ լուրջ քաղաքական գործիչները ազգա֊

յին անկախության շեն ձգտեր Ան-կա֊խա • թյահ է/"՛– ՚՛՛/ ու գրելով իրենց թերթերում՝ իրենք իրենց համար • աչաս* տանի վարշապետ են նշանակում ու մ ամանակավոր կաււա* վ արություն։ Ինչպես որ երեխաները տուն ֊տուն են խագու մ9 այնպես էլ մեր անկախակտններր անկախություն են խա– խում, Այդ ամենը ոչ մի կապ չունի Հայաստանի իրական անկախության հետ։ Սիրելի անկախականներ, անկախությունը այդ բառն ան– վերջ գրելով ու վանկարկելով չէ, որ գալիս է. Մեր անկախությունը 1918-ին ինչպե՛ս եկավ։ Այդպես էլ կգա առաջիկայում։ Անկախությանը պետը է պատրաստվել, որ 18 թվի նման հանկարծակիի չգանք։ Նախ պետք է ազգը հոգեսլևս, իր ։> տածելակերպով, բարոյապես ինքնուրույն ու անկախ դարձնել։ Դրա համար էլ պետք է մեր ժողովրդի մտքիր հանել երրորդ ուժին ապավինելու մ տ ա յնոլթ յունը և հարաբերություններ հաստատել, երկխոսություն սկսել մեր 5 հարե– վաննևրի հետ։ Անհրաժեշտ է հայ ժողովրդին վստահեցնել, որ ինքը կարող է ինքնուրույն գոյատևել առանք երրորդ ուժի սալ ավինելու։ Պետք է նաև այսօրվա համար ամեն ակարևո– րր՝ ռուսացող Հայաստանը վերահայացներ իսկ անկախականներից շատերը նույնիսկ հայերեն ստորագրել չգիտենք ոմանք առհասարակ հայերեն չեն գրում, ռուսացիր են և անկախություն են գոռում։ նրանք Մաշտոց յան Մատենադարանի, Մեսրուդ Մաշտոցի արձանի առաջ հավաքվում են գոռում՝ «Սխալ է հայա– կասության, հայագրության ու հայկական կրթության մասին խոսելը, մեղ պետք է անկախություն, եթե անկախություն լինի, մեր բոլոր հարցերը կլուծվեն»։ Շատ լավ, պարոններ, իսկ եթե այգ անկախությունը 10 տարով էլ ուշանա, ի՞նչ եք առաջարկում, անկախություն դոոսդով սպասենք, որ Հայաստանը լրիվ ռուսանա՞։ Մի անկախականի ասացի՝ ինչո՞ւ չես Հայերեն ստորագրում։ Պատասխանեց. «Դա ինչ կարևոր է, կարևորը անկախությունն է, անկախություն լինի հայերեն կս տորա գրեմ»։ Այսպիսիների հ/ուխը չի մտնում, որ հաչոց անկ աքս ու֊ թյռնր սկսվում է հայերեն գրելուց և խոսելուց, հայ երեխաներին միայն հայկական կրթություն տալուց, Սիրելիս, դու 69

ի նչ անկախ ական ես, որ չես ազատվել օտ ա ր ա գրութ չունի ց։ *ո պա** անջած ւււնկախութ յունր հաչ երեխաներին օտարա- մտած զսրրձնե լն Հ, հայերի օտար լեզվով զրելն ու խոսե^լն է։ Դա սուտ անկախություն է, պետք չէ մեզ։ նա, ով անկախության անունով խափանում է մեր ջան- քերր ու զզված րոլոր հայ երեխաների /ի ակատ ար ազգային կրթությունն ապահովելու, Հայաստանր ներքին գործավարս) թյանր 100 տոկոսով հայացնելու գործին, մեր իսկական անկ ախ ու թ յ ան մոլի հ ակաոակո րղն է։ մեր ամ ենաիսկական, ամենամեծ սւն կ ախ ակ տնր եղել է Մեսրոպ Ս աշտոցր, որը մեր պետականության անկման սլային մեղ գիր ու գրականություն, հայկական դպրոց տվեց, ու դրանցով մեր ազգը՝ քաղաքական անկախությունը կորցրած, բարոյապես անկախ ու ինքն ուրույն մնաց շատ դարեր։ Եսկ մեր այսօրվա անկախականները Մաշտոցի արձանի դիմաց կանգնած Մաշտոց են մերժում, քանի որ հայագրության ու հայկական դպրոցի դեմ նույնիսկ անկախության անունից խոսելը նշան ակում կ կռվել Մ աշտոցի ու նրա մեծագույն գործի գեմւ Վերջապես, դեպի ինքնուրույն ու անկախ ազւլ մեր ճա– ն սալար \ր խափան ու խոպան կլինի, եթե մենք չդառնանք մեր քրիստոնեական հավատին, որից ագգի մեծագույն մասը այսօր զրկված է։ Եթե մենք ամեն ինչ ջանանք անել աո անց մեր Ար արշին ապավյւնելու, կձախողվենք։ Մեր ազդր պահել է և կպահի Աստված, եթե մենք ապավինենք Նրան։ Մ ենք մ եր ուժերից վեր ծանրու թյուն ենք բարձրացնում ե ընկրկում ենք ծանրության տակ։ Եկեք Աստծու տված մեր ուժի լափով ծանրության բարձրացնենք։ Մեր ան երածի, մեղ տրվածի չւսփր իմանանք։ Այդպես կհաջոզենք։ Եվ այսպես, մեր անկախականները կամովին թե ակամա լիովիւն ապավինում են երրորդ աժի՝ ՄԱՍ–, Ե վր տ ի։ որ հր դարան և այլն։ Արցախի կոմիտեն նույնպես երրորդ ուժին ապավինելով սկսեց իր գործը։ Նա Արցախի ու Հայկ. /նՍՀ֊ի վեր ամի ավո - բումը ում ի ց Լր խնդրում, պահանջում։ Մոսկվայից, այսին– թրն՝ հույս ուներ, որ այդ երրորդ ուժը մեր և ադրբեջանցի - 70

ների վեճը կլուծի մեր օւլտին։ 1988 թ. փետրվարին էր կարծեմ, Լուսաշխի տանը մոզով եղավ,՝ հավաքվել Լին հայոց անվան իներլՐ Ս. Կասլուտիկյան, Զ» է* ա լա շան, Ս, 1սան– զադյան, Ա. Ս արդս յան, Արցախ կոմիտեից և այլն։ Բոլորը խոսում էին խիստ համոզված, որ Մոսկվան (երրորդ ումր) վերակառուցման առիթով Արցախ ր մեզ է տալու։ Ես ասացի. ((Մեր պատմության վերջին 300 տարվա ընթացքսւմ Մոսկվան մեղ ոչ մի թիզ հող չի տվել, ինչու եք կարծում, որ հիմա կտա, ի՞նչ հիմք ունեք։ Այդպիսի Հիմք չեմ տեսնումյ>։ Ես մենակ մնացի երրորդ ամին ապավինող ընդհանուր երգչախմբի մեջ։ Դրանից հետո էլ երկար մ ամանակ <ր Արցախ» կոմիտեն հույս ուներ, որ երրորդ ո։մր մեղ Արցախ է տալու։ Ես կոմիտեին աոաջարկել եմ Արցախի հարցով անմիջական բանակցությունների մեջ մտնել Ադրրեջանի *Հետ։ Ւնձ ասում են՝ նրանք չեն տա։ Բայց,— ասում եմ,– չէ* որ Մոսկվան էլ չի տալու, իսկ Բաքվի հետ բանակցեյը գոնե կմեղմի հայ֊ ադրբեջանական այս սոսկալի թշնամությունր։ 1921 թվից սկսած 68 տարի է, մենք Մոսկվա ենք ուղարկում դիմումներ, ս տռրա գրություններ, պատմական փաստաթղթեր, խնդրագրեր և այլն՝ պահանջելով, խնդրելով հար– ՅՒ արդար լուծում, այսինքն՝ Արցախի միացում ր Հայկ* ԽՍՀ֊ին։ խղթային այգ հեղեղը երևի մի ամբողջ բեռնատար գնացքում կլինի տեղավորել, ե ոչինչ չստացանք, այսօր միացումը ավելի հեռու է, քան 68 տարի առաջ։ Ւնշ կլինի, եթե փորձենք Բաքվի հետ բանակցել, չստանալը կա ու կա։ Արցախ կոմիտեի հոչակած ((Մենք մշտական թշնամի ու մշտական բարեկամ չունենքօ բանաձևը քայլ է դեպի երրորդ ուժին ապավինելուց հրաժարվելը, քաղաքական հասու– նա տմ ան նշան։ Այդպիսի նշան է նաև կոմիտեի հայտարա– ըոլթյունը պանթարքիղմի վերաբերյալ (Գերագույն խորհրդի նստաշրջանում կարդացված)։ Բայց առայժմ այդ կոմիտեի գործ անե ութ յան մեջ չի նկատվում լուրջ բեկում դեպի ազգի իսկական ինքնուրույնացումը։ Կոմիտեն էլ գրեթե անտարբեր է մեր չեղվի ու դպրոցի հարցերի և Հայաստանի վերա- հայացման գործի նկատմամբ։ Մինչդեռ որևէ հայկական կազմակերպության գծի ճշտությունը և գործի օգտակտրու-

1^Ոէ)ւր լափվոսէ է նաև նրանով, թե նա որքանով է նախան- ձա իէՆ ղ իր Հայաստանի վերահայացման ղործին։ Այս աոի թ ով չմոռանամ ավելացնել, որ լեզվի ֊դպրոցական հարցերից հետո հրատապ է նաև Հայաստանի բնու֊ թյունր ապականությունից փրկելր։ Ինձ հարց եմ տա/իս. եթե իրսք իրադրութ լունն այնպի- սին դաոնա, որ Ռուս աս տունն իր զոբբերր հանի Հարավային Եովկտսիդ, ի՛՛նչ վիճակ ենք տսյրհքէո։ ԴտրՀյալ հանկարծա– կիի ենբ ղալա., բանի որ պատրաստ չենք դրան։ Մոսկովս։– նվԼր մեր մեծատուննեբբ, նրանք/ դին ակ իրն երբ, պարդ է, որ կչվեն Ռուսաստան։ Իսկ այս 29 հազարի վրա մնացածնե՞րս։ Այսօր, 1/արձում եմ, չկա հայկական մի կազմակերպություն, մի ումէ որ կարողանա այս կտոր ՀայաոտաՆհ ղեկ ավարա֊ թչունը ս տանձն եք և մեր հարևանների հետ ւրջորեն բանակ֊ ցել։ Այդ ումր պետք է ստեղծվի հիմա և երկխոսությանն Ւ,լ պետք է սկսվի հիմա ու մեր ժողովրդին ինքնուրույն դո յա- տևելու հնարավորության դաղափտրն էլ սլետք է պատ• վաստել հիմա։ Այո, ես հ ամողված եմ, որ հայերս ինքնուրույն կարող ենք դո յաս։ և ել մահ մեդական շրջապատում, եթե շա րմ վենք ոչ թե ղդացմունքով, ոչ թե վրեժի դ դտցողությամր, այլ բանականությամբ։ II՛ ուս աս տ ան ր մ ասն ատեց Գերմ անի տն երեք մասի (Արևելյան, Արևմտյան Գերմանիաներ և Արևմտյան Բե ոլին), նրա հոՂե/,1,Տ հսկայական տարածքներ պոկեց հանձնելով Լեհաստանին, Չեխոսլովակիային և մի մեծ կտոր էլ (Արևելյան Պրուսիան) իրեն վերցրեց։ Բայց այսօր երկս։ Գերմանիաներն էչ հարաբերություններ են պահպանում Բ՛ու– ս աստ անի հետ։ Նման օրինտկներր շատ են։ Այդպես են դո՝ յատևելա կամք ունեցող աղդերր։ Եթե մենքճ հայերս ուղում ենք դո յա տևել, այս հողակտորի վրա մի ելք ունենք՝ օրինակ վերցնել Գերմանիայից և արիշներից, այսինքն չմտածել, թե երրորդ ո։ժր միշտ Հայաստանում կլինի, հիշել, որ ամեն րոպե այն կարող է հեռանալ, և մենք մի ելք ունենք շարժ• վել ոչ թե վրեժի ղդացամ ով, այլ դո յատևելա բանականս։՝ ք>.< ամբ։ Եվ անպայման կդոյատեենք։ Այս դեպքում Աստված մեղ կօդնի։ Իսկ եթե բանականությամբ չշարժվենք, եթե նորի// 72

Հանձնվենք մեր զգացմունքներին, վրեժի կանչին, աչս Տ՝ ո ■չակտորն կ կկորցնենք և մենք ազգովին կկորչենքւ 800 տարի մենք ապավինել ենք երրորդ ուժի հ "00 տա ՐՒ ՚< նրնդհատ կորցրեչ ենք։ Այս կտոր հողը պահս/անեցինք, քանի որ երրորդ ուժի չապավինեցինք, այգ ուժը րացաոե– լենք։ Մեզ պետք է դաս տա Արսւմ Մանուկյանը։ երրորդ ուժի բացառման օրենքը նախ և առաջ հոգեբանություն է, այն, որ մենք ազգովին խորաւգես ըմրոնենք իրողությունը, որ մենակ ենք, ոչ ոք մեր ծանր պահին մեզ • ազմական ուժով և քաղաքականապես սատար չվւ եղել ու չի լինե/ոււ Իսկ սա էլ նշանակում է, որ մենք նախ պետք է մեր •արևունների հետ եթե ոչ բարեկամ ութ յո ւն, գոնե խաղաղոլ– թչուն գտնենք և հզորանանք։ Երրորդ ուժի հույսը մեր մեջ նախ պետք է հոգեբանորեն բացառված լինի։ Եվ կարծում եմ՝ հայությունը շատ կշահի, եթե երրորդ ուժի բացառման «/լենքը նրա համար լինի աղդային հոգեբանության մի մ ա– ք։ Ազդը կզգաստանա, ապավինած իր ուժերին, կզորանա, \հչտի իր դիրքորոշումները։ եվ այսպես. այսօր մեր միակ ուղին և առաջնահերթ ե՚նգիրը մեր ժողովրդի հոգեկան և մտավոր ինքնուրույնացումն ու անկախացումն է՝ Հայաստանի վերահայացումը՝ •բրորդ ուժի բացառման օրենքով։ Հայոց հարցը ոչ ոք չի լուծելու։ Լուծողը միայն մենք՝ ՛լալերս ենք։ Եվ հայոց հարցը կլուծվի միայն մի դեպքում՝ եթե ընդունենք ու կիրառենք երրորդ ուժի բացաոմ ան որենքր։ ւա, ապոստոս, ւմաշտոցՏ, ոՑաոաջ» \.Ր ՋԱՆԱՆՔ « Նոր օր»~ի սիրելի խմբագրություն Պատահաբար ձեռքս ընկան ձեր թերթի մի քանի հազարները և նրանցից երեքում (1989, նոյ. 10, գեկտ. 19, 22) կարդացի խստաշունչ ընդդիմախոսություններ իմ «Երրորդ ••մի բացառման օրենքը» հոդվածի վերաբերյալ։ 78

ԱՆշ,ո ՀԱւ, ամեն Հայ մարդ կարող է և պետք է իր կար* ձիրր Հայտնի աոաջտդրտծս հարցի մասին, բայց, կարծոՀ եմ, պետք 1է պահպանել Աղություն և նվաղ տգույն ազնվս\ թյուն, ինչպես և մերժվող տեսակետի րոլոր փաստերը ահ հըտժեշտ է ճիշտ ներկայացնել։ Պատմաբան պ֊րն Վ. Մք•րայելյանի, ի գեպ նա\ե իմ մ բահի այլ ընդդիմախոսների, այգ ք/ւ(ո։մ <//. Ս. Սարին յանի հայհոյական սաղերի նպատակն ինձ համար պարդ է. նրանֆ այս կլ Տ-րդ անգամ դիմել են ընտրվելու Հայաստանի ակտV դեմ ի սղի թդթ* անգամ, իսկ ԴԸա համար պետք է շ ահել ընտրող ակագեմ իկոսներին, որոնք խիստ անբարյացակամ են նվաստիս նկատմամբ։ (քանի որ հակառակ նրանց գրած*՝ ների, ես ցույց եմ տվել, որ հայերն այս լեռնաշխարհում րնիկ են, և (ևրսւրտուՆ հայկական պետու թյուն է), Պ. Ս իքայելյանր նախ խոսում է լենինյան ազգայիՆ\ դԸո,յթի հայօգոսո լինելու մասին՝ ակնարկ չանելով, որ ըստ այդ դրույթի 1921 թ. Արցախն ու Նախիջևանը նվիրվեց, Ագրբ նշանին, իսկ Կարսն ու Իգդիրը Թուրքիային։ Այնուհետև.1 գալիս են կեղծիքները, նա գրում է, թե իբր իմ հոդվածում առաջարկ կա Հայաստանը հանել ԽՍՀՄ֊ի կազմից, թեև դրա՚ ակնարկն անգամ չեմ արել, գրում է, թե ես իբր Թուրքիայի հետ «բարեկամ ական ր ան ակցութ յուններ» եմ աոաջարկելՀ թեև խոսքս սոսկ բան տկցու թյունների մասին էր եղել և այլն։ (առանց բարեկամականի), թե իբր իմ հոդվածում խոսք կա մեր պատմական հողերից հրաժարվելու մասին, մինչդեռ հոդերից հրաժարվելու ու նման բաների վերաբերյալ ոչ մի խոսք չկա։ Պ. Ս իքայելյանն ինձ մեղադրում է նաև այսպես, իբր ես չեմ թողնում, որ հայերս թուրքերին <(անպտուղ հայհոյենք»ւ\ Սայց ես ո վ եմ, որ նման բան թողնեմ կամ չթողնեմ, պ. Մի*\ քայելյան, հայհոյեք որքան կուզեք, արդեն շատ տարիներ է, | ինչ հայհոյում ենք, միայն բացատրեք, թե մինչև հիմա այդ | հայհոյանքից ինչ օգուտ է ստացել հայ ժողովուրդը և նոր յ հայհոյանքներից ինչ օգուտ կարող է ստանալ առաջիկայում։ Գուցե կարծում եք, թե մեր հայհոյանքից թուրքերը մեղմա~– բարո են դառնում։ Արդյոք չե՞ք սխալվում։ 74

Վատ չէր լինի, եթե պ. Ս իքայելյանը մտածեր այն մա օխ՛ ււր 11եր ս/ասւմական հողերը Թրեստ՛ ԱւIIIովսկի ղ՚ււշէ դ/ւօվ և 1921 թ. պայմանագրերով Թուրքիային ու Ադրրեջա֊ Կ՚Ն ն՝11՚Րե9 այն կուսակցությունը, որի նվիրված ա)ւղամն է VIII ահա կես դար շարունակ։ ինչ վերարերում է պ. Հ. Պողոսյանի հոդվածին, ապա աղամ եմ հավատալ, որ այն անկեղծ է դրված, րայց նրա֊ |ւււ• 11 եղած մի շարք, մեղմ ասած, անճշտությունները կաս֊ կււ՚ծ են առաջացնում։ Օրինակ, պ. Պոդոսյանը դրում է. «Ռա֊ ֆայեւ իշխան յանի այս հոդվածը ցարդ ոչ մեկ արտատպում ունեցավ, որովհետև ինքղինք և իր ընթերցողները հար ղող որեԼ մամուլ պիտի մ հըմեր հրապոլրվիլ զգայացունց, րայց մեր մողովուրղը անորոշության անդունդը առաջնորդող նման հողվածներովս։ Այս սաղերը սալվել են «նոր օրւ -ի 1989 թ. դեկտեմբերի 19-ի համարում, իսկ նույն թվականի նոյեմ֊ 1՚երի 28-ին (21 օր առաջ) նույնպես ռամկավարական «Արև» թերթը սկսել է արտատպել «Երրորդ ուժի բացառումըո և իր II) համարները նվիրել է այդ հոդվածին (չեմ ուզում նշել Հայաստանի ոչ պաշտոն ական մամ ույի ա րտ ատ պութ յունը)ւ 11ւրեմն, պ. Պ ողոսյանի դրածը ճիշտ չէ, և մի՞թե գեղեցիկ է այդպիսի կեղծիքով վաըկտբեկել հակառակ կարծիք արտա֊ Հայտ ող մի հոդված։ Այլ կեղծումներ։ Պ. Պողոսյանը դրել է, թե իրը «թքրդական արևելումի կամ 0 Ր |է ե ն սոս |ԱԱ յ|յ պատ դամ ախոս1) եմ։ մինչդեռ հոդվածումս պարդ ասված է այն միտքը, որ միակ ճիշտը ամեն տեսակ արտաքին <րօրիենտացիաների» մեր֊ ծումն է, միայն հայկական կողմնորոշման (ո օրիենտացիա֊ յի») պաշտպանումը։ Գրում է, թե իբր ես միայն Արամ Մանուկյանին եմ հի֊ շատակել իբրև ինքնուրույն մտածող հայ գործչի, բսյյց հոդ֊ ւ/ածիս մեջ պարզ դրված են նաև այլ անուններ՝ Գավիթ Թեկ, Նժդեհ, սրանց կարելի է մեկ երկու արիշ անուն էլ ավելաց֊ Նել։ Դրում է, թե իբր ես ասել եմ՝ «Հ եմ ալն է մեր ւիրկու֊ թյան հենարանը»։ Թայց չէ որ բացարձակ հիմար պետք է լինել այդպիսի անմտություն գրելու համար։ Խոսքը վերա֊ քերում է 1920 թ. օգոստոսին ՝Թեմս,լի հայտնի աո աջարկին,

որ ի պատճառը արհհլըիւյ Թուրքիայի թիկունքն ապահովելն Լր, էորևմոլաքում կռիվը սաստկացնելու նպատակով։ Գրում Է, թե իբր ես առաջարկել եմ ((անհապաղ բանակցությանը ձեռնարկելու «հարևան» պետութ յուններոլ հ ե ա »ւ Աէէ պիսքէ միտք չկա հոդվածիս մեջ. խոսքը ոչ թե Հարևան ո/ետու թ յունների, այլ հարևան ազդերի մասին էէ Տարբերությունը մեծ Լ։ 7բում է, թև իբր ևս սար եմ ճոճում Ռուսաստանի դեմ, թշնամության կոչ անում, մինչդեռ ճիշտ հակառակն է. հոդվածիս մեջ երկու տարրեր տեղեր դրել եմ, որ պետք է բարեկամ ւինենք Ռուսաստանի հետ, բայը չապավինենք նրանւ թստ երևույթին, պ. Պողոսյանր բարեկամ լինելը և ապավի– նելր չի տարբերում իրարից։ Դրում է, թե իբր թ ուրքերի հետ բանակցելու առաջարկը «կնշանակե հրամարիչ արևմտահայության հոդային պա– հանջներեն», այնինչ երրորդ ում ի բացառման գլխավոր իմաստը, կրկնում եմ, մեր դո յա տևում)։ Է այս հողակտորի վրա, մեր հզորացում ը, հողային հարցերի լուծման հարմար իրադրությանը սպասելը։ Չեմ ուզում շարունակել պ, Պողոսյանի ընդդիմախոսության մեջ իմ հոդվածի մտքերի աղավաղումների թվարկումը։ Պարզ է, այդպիսի աղավաղումները հետապնդում են հակառակ կարծիքը ընթերցողի աչքում վարկաբեկելու նպատակ, որ| ցավոք, մեր մ ամուլին բնորոշ է։ Պ. Պողոսյանը իր ընդդիմախոսության մեջ անհասկանալի սլատճառով ցուցաբերել է հակաքրիստոնեական դիր- քորոշամ. արդյուք նա ևս համայնավար է, որ տխրել է դեպի մեր պապերի հավատը հայ ժողովրդի կատարած դարձի համ ար։ Հիմա մի քանի նկատառում։ Պ. Պողոսյանը դժգոհում է, որ <յե||Ա1ԱԱ|Ա|նոէթյՈւն բառը հոդվածիս մեջ չկա։ Ահա, պարսն, Սեր իոսթեր համար՝ ցեղասպանություն, ցեղասպանություն,., Հետո՞, ուղո՞ւմ եք շարունակեմ մինչև 100, 1000 անդամ։ Օրանից ի՞նչ է շահելու հայ ազդը։ 75 տարի է, որ մենք հազարավոր անդամ կրկնել ենք այդ բառը, ի՞նչ ենք շահել, դրա համար մեր հողերից մեղ գոնե մի թիզ տվե՞լ 7Ա

են, կամ է/րտ շնորհիվ Հայաստանում մի ռուս արած ընտանիք, մի ռուսացած հիմնարկ հայացե՞ք է։ Գուցե այդ րաոր շատ է դար դայիս պ. Պոդոսյանին. թոդ շարունակի կրկնեք, ես, անկեղծ ասած, այդ բառից խորշում եմ և ամաչում, որ մենք, իրոք, ոչխարի նման ցեղասպանության ենք ենթարկ– վել, ՊանթՈւրէ |ւզմ բաոն Լլ Լ, լաս, երևույթին, սիրում պ. Պո– դոսյանր, քանի որ անդադար կրկնում Լ այն (զզվում եմ այդ քառից)։ Արդյո ք նրա բառարանում ս|անթՕւՐք|ւ(յւ1 նշանակում Լ աշխարհի բոլոր թ ուրքալեզու ազդերի միություն Թուրքիայի ղեկավարությամբ, Եթե ։կ . Պողոսյանր հենց դա նկատի ունի, ապա թոդ ապացուցի, որ թուրքալեզու քրիստոնյա յակուտներր, խակասները չուվաշները ե ուրիշներ երազում են մահմեդական Թուրքիայի իշխանության տակ ապրել կամ որ երեկ թուրքերին կոտորոդ ուզբեկներն են նույն երազանքով ապրում։ Iսկ եթե պանթուրքիզմ բառի տակ նա հասկանում 1է Թուրքիայի ե Ադրբեջանի դաշնակցություն է որ անցյալում եզեչ է և կարոդ է կրկնվել, ապա հետաքրքրական է, ի նչ է առաջարկում նա մեզ հայաստան– ցիներիս ։ Երևի առաջարկ ում է ապրել Ռուսաստանի կազմում; Ապրում ենք, բա ի՞նչ ենք անում։ ^այց 1917 —18 թվերին (հուս աս տանը հեռացավ այս կողմերից և կարող Հ կրկնվել նույն լո Պ. Պ ոդոս յան, դա ձեզ համար Լոս Անջելե– սում նշանակություն չունի, իսկ մե՞նք, Լս։ յաս տանում եղածներս, ի՞նչ պետք է անենք։ Սա է խնդիրների խնդիրը և սա Լ դրված իմ հոդված ում ու այդ միտքը նույնպես Գուք աղավաղում եք, դրելով «Ռ. Ւշխանյան կը հավատա, թե մի օր ռուս ական բանակները կրնան հեռանալ Սովկաս ևն, մեղ ձղելով հանկարծակի կացության մր մեջ»։ Երևի երգիծո ւմ եք։ Ես խնդրում եմ՝ «Նոր օր»– ի մեջ Դուր, պ. Պ ոդոս յան, հայտարարություն անեք, որ առաջիկա 1000 տարվա ընթացքում ռուսական ղորքը երբեք չի հեռանալու Հայաստանից ե նշեք, որ Դուք դա 100 տոկոսով երաշխավորում եք։ 2եք անի։ Օայղ հարցի ամբողջ էությունը հենց դա է. եթե ոուս– ներր կրկին հեռանան այստեղից, մենք պատրա՞ստ ենք այս մի կտոր Հայասսւանր պահելու, այստեղ մնալու։ 1՝ոլք չեք պահեյու Լոս Անջելեսից, սիրելի պարոն, մենք պետք Լ 77

• ՛ ՛է “է ՝ե)ւք, ինչպե՞ս։ Ես փորձում եմ այղ ինչսլեսին

• • ոխահ գտնել, իսկ Դուր և Ձեզ պես շատերը այ* է ք » հոմ 1ր ինձ այղ որոնման համար, ինքներդ էյ ոչինչ չեք • ՚ ւ էսյ րկամւ Ավելի ճիշտ առաջարկում եք այն, ինչ մենք է 1՚քէ/ ենք մ00 տարի /Ւասաստանին համոզել, որ մեր և հորես՛)։ մահմեդականների վեճերը լուծի մեր օղտին։ Բայը, •մ. ւելի ոք. Պ ողոսյան, այս 300 տարվա ընթացքում Ռուս աս -

• ՛Ար մեր րոչոր նման հորղորներին ասել ԷՀ Ո չ, ոչ, ո՜չ, ■՚՛ լէ՚ր, ձեր և հարևան մ ահ մ եզականների վեճերը ձեր օղտին

լե>) լուծելու, և իր այդ խոսքը ազնվորեն իրագործել էլ Հի– մ ա էլ նույնն է ասում ե անում։ Պ. Պ ողոսյանր գրում է, թե Արցախի հարցում մենք աջացանք, մինչ ադրբեջանցի։նևրր շուտ սկսեցին Մոսկվա– յին սիրաշահել և հաջողության հասան/ Մեծարգո պ. Պո- ղոսյան, մենք Արցախի հարցով Մոսկվային սիրաշահում, համողում, իսնղրում, աղաչում ենք 1921 թվականից սկսած, այն օրվանից, երբ Ա. Օեկղաղյանն այդ հարցով եղավ Լենի- հի մոտ։ Դրանից հետո մինչև այսօր Մոսկվա ենք ուղարկել տոննաներով նամակներ, ստորագրություններ, Արցախի ոլատմ ու թ յան գրքեր, բողոքներ, պահանջներ, աղերս աղբեր և այլն։ Միշտ ապարդյուն ։ Ադրբեջանցիները մեր ուղարկած թղթ ային հեղեղի մեկ հազարերորդի Լափ էլ չեն ուղարկելէ Պետք է վերջապես տարբերենք պետական քաղաքակա• Իությունը առանձին անձանց հ այտաըարություններիցփ Ռուսական պետությունը բազմափորձ, իր շահը չավ իմացող, հզոր ամբողջություն է, և ոչ թե 16 տարեկան միամիտ ուղջիկ, որին կարելի լինի ինչ֊ որ բան համոզել։ Այս 300 տարի է, ինչ մենք արևմտյան և ռուսական կողմնորոշում ով ու այդ երկ բներին հ ամ ո դելու և շահելու ճանապարհով ենք ընթացել և անընդհատ կորցրել ենք, կոտորվել, հ այ ածվել ։ Պ. Պ ողոսյանն ու նրա հ ամ ախոհներն առաջարկում են կորուստների և կոտորվելս միև նույն այղ ճանապարհով շարունակել ընթանալ։ Օայց վերջին հոդա- էլա որն Լ մնացել, պ. Պ ողոսյան և մյուսներ, չէ* որ այդ նույն ճանապարհը կհանղեցնի նաև այդ հողակտորի կորստյանը, և դուք ԱՄՆ– ո։ մ այս անդամ էլ կպահանջեք այս կտոր Հայաստանի ցեղասպանությունը ճանաչելւ Կարելի է 10 անդամ 78

խարվեք, 20 անգամ, ր ա յց անվե/ւք խարվել ու 200 տարի նույն կորսա արեր ճանապարհով ընթանալ ե չկամենալ դույզն-ինշ վերանայել այդ ընթացքը, կարծում եմ հանցագործություն կ սեփական ժողովրդի դեմւ Ես փորձել եմ մի նոր ուղ/ւ գտնել, գուցե ինչ-որ տեղ ՚ սխալ եմ թույլ տվել, անսխալական չեմ, բայց եկեք լուրջ լինենք, քննենք մեր գոյության այո լրջագույն խնդիրները և ոլ թե էժանագին մեղադրանքներ տեղանք ու դիմացինի մըտ- քերն աղավաղենք վարկաբեկելու համար։ Գրել եմ, որ մեր ազգային շարժումը 1915 — 21 թվականներին պարտվեց։ Չե՞ք ուզում ընդունել, Ձեր գործն է, բայց դա ակնառու փաստ է։ Ո՞ւր են Սասանը, Մ ուշը, Խարրերդը, Կաբինը, Վանը, Կարսը, I՛գզիրը, Նախիջևանը, ս՞ևը են, պ. Պո– ղոսյան և մյուսներ։ Պարտությունն էլ ինչպե՛ս է լինում։ Լուրջ զորավարը պարտության կրելուց հետո վերլուծում է ճակատամարտը՝ ի՞նչ սխալներ է արել, որ զորքը պարտվել է։ Ոայց Դուք մի բան դիտեք միայն՝ թուրքերն արյունարբու են, բարբարոս են և Ա՛յլն։ Մի՞թե մեր շարժումն սկսե– լիս չդիտեինք այդ ամենը։ Գիտեինք։ Ուրեմն այդ իմանալով պետք է ճիշտ գործեինք։ Ամեն մի պարտություն սխալի կամ սխալների արդյունք է։ Ես փորձել եմ գտնել մեզ դեպի ահավոր պարտություն տարած մեր սխալները, փոխանակ, Դուք էլ օգնեք, պսւխարակում եք, աղաղակելով, թե մենք ամեն ինչ ճիշտ ենք արել, միայն թուրքերն են մեղավոր։ <յես րնավ համաձայն չեմ էն մարդկանց հետ, որոնք մեր դժբախտությունների պատճառները մեզնից դարս են որոնում առհասարակ, մեր պակասությունները թողնելով միմիայն մեր ակ ա բութ յ անը ։ Ոչ։ Էդպես ասողները կամ սխալվում են կամ ստում։ Արտաքին պատճառները,— ինչքան էլ նրանք լինեն,— ոչ միայն չեն մեղմացնում մեր հանցանքները, այլ ընդհակառակը, ավելի են ծանրացնում։ Նրանք պետք է մեղ ստիպեն, որ լինենք ավելի զգույշ, զգաստ, շրջահայաց ու իմաստունս իՀ, Ո՚ոլմանյան, «Թում անյան, ուսումնասիրություններ I։ հրապարակումներս, 2, Երևան, 1969, էջ 405)։ Այսպիսի մտքեր տասնյակներով կարող եմ բերել։ 79

Իսկ իիդայական ե կամավորական շարժումների մամա♦ ) է>1ք 1,< աշխարհում շեմ եղել, դրանց մասին իմացել եմ դրր- քերիր. խնդրեմ պ. Պողոսյան և մյուսներ, կարդացեք դեպքեր րի ժաման ակ ակից պատմաբան Լեոյի «Անցյալից)) կամ Թուրքահայ հեղափոխության գազափարաբանությունը», •//•րելւր ե կամ հին դաշնակցական Եդոր Տ եր-Մ ին աս յանի ճա- որ դատարանում (1919 թ.) և շատ այլ նյութեր, հետո նոր I՛ ւ ւնավհհի մեջ մտեք։ Ֆիդայական ու կամավորական շարժ- ման մասին դրածս ճիշտ և ճիշտ առնված է Լեոյի գրքերից։ Պ. Պոդոսյանը դրում է Սումդայիթի կոտորածի, Հայաս- տանի ու Արցախի սլաշսւրման և նման բաների մասին։ Իսկ ո վ է դրանց հեղինակը կամ խրախուսողը, պ. Պ ողոսյան, պար դե լ եք։ Նախ եկեք պարղենք, հետո դատողություններ անենք։ Երրորդ ուժի բացառում նշանակում է ապավինել սեփական ո։ժերին։ Ւնշո ւ։ Որովհետև անցած 300 տարին ցույց տվեց, որ ոշ ոք, ոչ մի պետության, աղդ մեղ պաշտպան չէ։ Մեղ կարող են խղճալ, տնտեսապես, պարենով, հագուստով օգնել, բայց մեր երկիրը ոչ ոք չ/ւ պաշտպ անելու, մեզ սա* տար ոչ ոք չի լինելու։ Հասկանանք, ամեն մի երրորդ ուժ ինքն Լ իրեն բացառում մեղ համար։ Իսկ երբ մենք պատրանքի մեջ հավատում ենք, որ ինչ–որ դրսի ուժ մեղ թի– կանք է, մեղ պաշտպանում է, թուլանում ենք, մեր ուժերը ջլատվում են, հ անկարծ ակի ի ենք դալիս ամեն մի անակըն– կալ *•արձակումից։ Երրորդ ուժին մեր ապավինելն էր պատ֊ ճսար, որ 1988 թ. մեր հարևանները զինված էին, իսկ մենք անդեն։ Երրորդ ուժին ապավինելն է նաև այն հիասթափության, հուսալքման պատճառը, որ այսօր ապրում է մեր ժողովուրդը։ Պ, Պողոսյանը դրում է. ((Ոչ ոք կուզե ժխտել այն իրո- գութ յան ը, թե մենք օր մը ստիպված ենք բանակցելու թուր- քերան *%ետ, քանի որ պարտավորված ենք ապրելու կսգք կոք1ր1,Ու Այս նույն մտքի համար նա ինձ մեղադրում է, և իմացեք, սիրելի, ։ղ. Պ ողոսյան, Զեդ նույնպես կմեղադրեն մեր հերոս աքաղաղները՝ թե, տեսեք, Պ ողոսյանը հայերին մղում է թուրքերի դիրկր։ Այդպիսին է մեր շատ գործիչների պ ար գ ո ւ ն ա կ մտածել ա կ ե բպ ր ։ 80

Պ, Պ ողոսյանը դրում է, թև մենը հիմա անկախ *ղևւ »•»»* թյուն չունենք, որ երկխոսություն սկսենք մեր ** տրէա )> ե երի • ետ և նման երկխոսության առաջարկը հայտարարս ւ մ ( "սավառնել եթերի մեջ»։ Պարոնին պետք է տեղեկացնեմ, որ վրացիներն էլ այսօր այղպիսի պետություն չունեն, րայց տասնյակ տարիներ է, ինչ երկխոսություն են վարում Թուր- քիայի հետ, փոխ ադարձ ա յցելաթ յուններով։ Պետք է նախ տեղյակ լինել, թե ինչ է կտա արվում մեր շուրջը է հետո դա– լսողություններ անել։ Վրդովվել է, որ դրեք եմ, թե ո՞ւր Էին մեր հայ քաջերը, երր արևմտահայությունը մորթվում էր, երր երկու քուրդ ամ- (•ողջ մի հայկական դյուղ էին կոտորում։ Ւրոք, ո՞ւր էին, ում էր պետք ն,, ա)՝ւց զինավառությունը Ս ույթ անին ու Վիք– <եքմին «դողդողացնելը», երբ մ ե Նբ մ հր երկրի 9.5 տոկոսն Լ/էՆք կորցնում հ 2 մևքիոն զոհ տաքիս։ Հեըո ս ութ չուն ը աչդ 4 աման ակ էր Այ ե ար՝ Հայաստւսնլ։ փրկելու համար։ Գրել եմ, որ աչն բո/որ դեպքերում, երբ ապավինել ենք որևէ արտաքին աժի (3-րդ ուժի), պարտվել ենք, երբ ա։դա– վինել ենք մեր ուժերին, հաղթեք ենք՝ Վան, երևան, Լոռի, թանդեղար։ Սա էլ ակնառու փաստ է, գուցե փորձեք ժխտեք, Ոք. Պ ողոսչան և մչասներ։ 1'սկ եթե չեք ժխտում, մտածեք դրա մասին, եզրակացություն արեք՝ մի աչն լուրջ։ Բեմալի հարցը։ Այո՜, չի րսւցառվում, որ 1920 թ. օգոս- տոսին 4–1 եմ ալը կարող էր մեղ խաբել և Կարո/։ ա Վասպոլ– րակ անի վերաբերչաք տված խոստումը չկատարել։ Օաչց չէ՞ որ 44եմա/ի առաջարկը չընդունելով էլ, միևնուչն է, կորցրինք Կուրսն էք, Վ ասպուր ականն էլ։ Ուրեմն, կորցնելը կար ու կար, փորձեինք ընդունել –Բեմ ալի առաջարկը, գուցե դեպ- քերն աչլ կերպ րնթանաչին։ Սա է ասածս, նաև աչն, որ Սևրի դաշնադիրը մեզ համար թղթի կտոր էր, քանի որ աչն իրա– դոըծելոլ ուժ չունեինք և ոչ ոք մեղ չէր օդնելու ու չօգնեցւ Մտածեք, պ. Պողոսչան և համախոհներ։ Գրել եմ, որ Լո– դ անում մենք նման էինք ի։ արված, բռնաբարված և փողոց նետված կնոջ, ես մտածում եմ ի՞նչ անենք, որ աչդ խաչտա– ո ակութչր ։ նը նորից չկրկնվի, իսկ Դուք և Ջեղ նմանները, աչպանոլմ եք աչդ մտածումի համար ու դեպի Լոգան տանող մ:։ ևնոլ յն ճան ա։դ արհր ցույց տաքիս։ (I |քա|>այևյ |՚Հ|ասնյսւն 81

վերջապես, մեր ուծացման մասին։ Պ. Պողոսյանր և նրա ւզես մտածողները լռության են մատնում այդ ահավոր փաււար, այն, որ 1915 թվից հետո 2 միլիոնից ավեքի հայ ոչնչացեք Լ սպիտակ եղեռնի պատճառով, որ այսօր Հաչաս• տանում գրավոր ներքին հաղորդակցության 90 տոկոսից ավելին ռուսերեն է, որ այստեղ ավելի քան 100 հազար հայ- ազդի ընտանիք ռուսախոս է, որ տասնյակ հազարներով հալ երեխաներ ուսանում են Հայաստանի ռուսական դպրոցնե- ր ո ւ մ ւ Լռում եք, պ, Պողոսյան և մյուսներ, մի՞թե մեծ կ տարբերությունը հայության կարմիր եղեռնի և սպիտակ եղեռնի միջև, չէ՞ որ երկուսի արդյունքն էչ հայաջնջումն էւ Գուցե Դուք Երևան գաք և օգնեք մեզ պայքարելու Հայաստանի վերահայացման համար։ Եթե գաք, շատ շնորհակալ կ/ի– նենք, իսկ երբ սկսեք պայքարել, կզգաք, թե ինչպես է մեր ազդին կործանում ռուսական կողմնորոշումը և մեր ստրկամտությունը, որի խրախուսողն եք Դուք դարձել, երևի ակամայից։ Եթե, իրոք, ակամայից է, ապա սիրելի պ. Պողոսյան, եկեք իրար չայպանենք, այլ միասին խորհենք ու համատեղ ջանքերով գտնենք այն ճշմարիտ ճանապարհը, որը մեր մո– ղովրդին այլևս դեպի կարմիր ու սպիտակ եղեռններ և երկրի կորուստ լի տանի, այլ դուրս կբերի այս խոր վ/ւրապից ու կաոաջնորդի դեպի մի պայծառ ապագա։ Պետք է շուտ լրջանանք։ 14 Հունվարի, 1990 թ. ՈՋ Թե ԶԳԱՑՄՈՒՆՔ, ԱՅԼ ՍԹԱՓ ԿՇՌԱԴԱՏՈՒՄ • - >՛։ •. ՝ է>4–\. ր • . Շատ կուզեի, որ էԵրրորդ ու մի բացառման օրենքն» անաչառ ու անկեղծ քննարկվեր։ Երբեք չեմ ունեցել անսխալական ւինե/ա հավակնություն։ Ցավոք, Հայաստանի լրատվության զանգվածային միջոցներով չհրապարակված այգ հոդվածի դեմ գրված երեք ընդդիմախոսությունները (Դրական թերթ», 90, Հ*2, «Գարուն» 89, էէ12, 1 Խորհրդային Հայաստան», 90, ծք52) նկատելիորեն միտումնավոր են, եթե կա- Ա

1 բե/ի է այսպես ասել, ժխտողապարսավական ոճով գրված ւ ք՛ Նրանցում չկա հ ան գամ անալիւց քննարկում, հարցերի վեր լուծության փորձ, փոխարենն առատ են կշտամբանքները, I

մեղադրանքները, հայհոյանքը։ Շատ ընթերցողներ զար-

մանք են հայտնում այդ ոճից։ Բայց իզուր, բացեք 1936—

1. 8 թթ. երևան յան թերթերն ու ամսագրերը կամ <րմիասնա-

կան հոսանքի1 շրջանի մեր մամուլը և նույն գրելաձևի լասւ նմուշներ կգտնեք։ Անշուշտ, միտք չունի VԽորհրդային Հայաստանի» վերո– հիշյալ համարում Վարդգես Միքայելյանի ստորագրությունը կրող հոդվածից հայհոյական խոսքերի օրինակներ բերել, բայց երևի արժե կրկին հիշեցնել Հ. Պարոնյանի հայտնի խոսքը՝ «Հայհոյանքը փաստի սով է»։ Անհայտ չեն նաև նշված երեք հոդվածների երևան գսւլո։ բուն դրդապատճառները, դրանց կազմակերպողն ու հովա- նավորողը ի դա պարզորոշ դարձավ նաև գրոգների վարչու- թյան վերջերս կայացած ժողովում արված մի հայտարա- րությունից)։ Շարունակում է գործել այն ուժը, որի ջանքե– Րո։1 ձերբակալվեց ու Մոսկվա ուղարկվեց էԱրցախ» կոմի- տեն ու նրանց մասին պարսավագրեր հրապարակվեց Հա- յաստանի մամուլում, որի միջնորդությամբ հայհոյվեց ու հայրենիքից վտարվեց Պ. Հայրիկյանը։ Ալդ երեք հոդվածների հեղինակներն էլ մեր ակադեմի- այի հետ սերտորեն կապված անձինք են, և նրանց հոդված- ների ասպարեզ դալոէն իր նպաստն է բերել մի այլ գործոն ևս։ Այս առթիվ էլ, թերևս, տեղին է ճիշել ռուս գրականա- գետ Ե, Լիխաչովի խոսքը՝ էԲոլոր մաֆիաների մեջ ամենա- վտանգավորը դիտական մաֆիան է»։ Պետք է, որ ճիշտ լի- նի որոշ ընթերցողների կարծիքը, որ Վ. Միքայելյանի ստո- րադրությունը կրող հոդվածը հեղինակակիցներ ունի։ Հոդվածի սկզբում ասվում է, որ €Երրորդ ուժի բացառ- ման օրենքըո «Պատմ ական գիտության Ա մանավանդ ճշ մ տր- տու թւ ան հետ աղերս անդամ չունի» իթեև հեաո մոռացու- թյան է տրվում դա և նման ինչ-որ աղերս նշվում, էխ Փոր- ձենք պարզել, թե իրոք ի՞նչն աղերս ունի ճշմարտության ԱԼ գիտության հետ և ինչը չունի։ 6* 83

"Երրորդ ումի բացառման օրենքըյ> երկու տեսանկյուն ահի՝ պատմական ե արդիական։ Ըստ ս/տտմ ակ անի ասված հ որ Հայոց ս/աւոմության վերջին 300 տարվա ընթացքում, երը մ եհր՝ հայերս քաղաքականապես ապավինել ենք որևէ երրորդ ում ի, տվյալ դեպքում Ար եմ ու աքին կամ Ռուսաստանին, միշտ տուժել ենք, կոտորվել, տեղահանվեի երկիր ե ոչ մի հաղթանակ չենք տարելւ Գուցե մեծարդո Ոի Սիքայելյանն ու մյուսները ցույց տան այդ ընթացքում հանուն Հայաստանի, հայկական պետության դեթ մեկ հաղթանակ՝ ձեռք բերված Արևմուտ քին կ ամ Ռուսաստանին մեր ապ ավինելու շնորհիվ։ Չեն կարող։ Մ յաս կողմից, մեր փոքրաթիվ, բայց և փայլուն հաղթանակները 1915-ի դար- նանը (Վան), 1918֊ ի մայիսին (Սարդարապատ, Ապարան), 1918-ի ձմոանր (Լոռի), 1919 — 21 թթ. (թանգեղուր) ձեռք են բերվել առանց որևէ երրորդ ում ի ապավինելու։ Եվ մեր հայրենիքի այս փոքր կտորն էլ պահվեց, նրանում աղդային պետություն հիմնվեց դարձյալ առանց երրորդ ուժի ապավինելու։ ճիշ տ է, մենակ էինելով էլ պարտություններ կրել ենք (Սյունիք, 1720-ական թթ., Ղարտքիլիսա, 1918 թ. և այլն), բայց և ինչ հաղթանակ որ ունեցել ենք, եղել է մեր ումերով, առանց որևէ երրորդ ամի ապ ավինելու։ 0 ուզենայի լրջորեն քննվեր «Երրորդ ումի բացառման օրենքի» մեջ արծարծված այս հիմնադրույթր։ Ոայց մեծարդո ընդդիմախոսները այն բացարձակ լռո։թյան են մատնում։ Արդիական տեսանկյունի գծով <րԵրրորդ ումի բացառման օրենքում» արծարծված է հետևյալ հիմնադրույթր. 1917-ի վերջից I։ 1918-ի ս կղբին ռուս ական ղորքր հեռացավ Հայաստանից, և մենք մնացինք մեն– մենակ կանգնած մեր հարևան հակառակորդի դեմ– հանդիման, ընդ որում, երրորդ Ոէ<1ի)։ ասլավին ած լինելու մեր կեցվածքով մինչև վերջին կետը դայլոոցրած այդ հակառակորդին (տեսնեք Ս. Վրաց– յտնի հուշերը )ւ Մենք, որ մեր տղ գային հույսերը լիովին ու անվերապահորեն կապել էինք Ռոս ասա անի հադթանակի հետ, հ անկարծ ակիի եկանք, հիմար վիճակի մեջ ընկանք և սկսեցինք պարտություն պարտ ութ յան հետևից կրել։ Ո՞վ կարոդ հ երաշխավորել, որ երբևէ Հայաստանից կրկին լեն 84

I հեռանալու ռուսական զորքերը։ Կարո՞ղ է արզյոք դա երաշ- խավորել պ. Մ իքա յելյանը կամ նրա որևէ դորձ ընկերը։ Նման երաշխավորազիրն, անշուշտ, անմ տա թյուն կլինի։ Ուրեմն այդ հեռացումը հնարավոր բան է, մանավանդ եթե նկատի ունենանք ռուս մ տ ավորական ա թ յան մեջ արադ թափով գարդարող մտայնությունը հայրենիքում ամփոփ֊ վելու և վերջապես ռուս ժողովրդի բարօրության մասին մտածելու ուղղությամբ (Հիշենք նաև Մ. Գորբաչովի վերջերս ասածը ռուս ական զորքերը Հայաստանից հանելու վերաբերյալ)։ Արդյոք պատրա՞ստ ենք դրան, արդյոք մտածե՞լ ենք ռուսների հ եռան ալու պարադային մեր մշտական հ ա բև անների կողքին այս հողակտորում գոյատևելու և հզորանալու հնարավորություն ստեղծելու մասին, ի^նշ ենք արել այդ ուղղությամբ։ Ոչինչ։ Ամեն ինչ արել ենք ճիշտ հակառակ ուղ֊ ղությամ ր։ Այս հիմնադրույթի մասին էլ բացարձակ լռություն են պահպանում մեծարգո ընդդիմախոսները։ Ւսկ Ա Երրորդ ուժի բաց աոմ ան օրենքըձ> բաղկացած է այս երկու հիմնադրո։ յթից, մնացածը լրացումներ են։ 300 տարի երրորդ ուժին ապավինելու, մեր հարևանների հետ հարաբերությունները սրելու ճանապարհով շարժվելով մենք կորցրինք մեր երկրի 90 տոկոսից ավելին, միլիոնավոր զոհեր տվեցինք և միայն դեպքերի բերումով այդ ճանապար֊ հից շեղվելու շնորհիվ էր, որ այս մի հողակտորը կարողացանք պահել։ Հիմա առաջադրում են նորից միևնույն 300– ամյա ճանապարհով քս,յ1^1» մի՞թե պարզ չէ, որ նույն արդյունքն է լինելու, այս անգամ՝ լիակատար կորուստ։ Պ. Ս իքայելյանը և մյուսները մի կարգախոս ունեն միայն՝ ՀՀՄիշտ Ռուսաստանի հեսո>։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ եթե Ռուսաստանը հեռանա, այս կողմերից, մենք էլ ազգովին պետք է նրա հետ հեռանանք, թե՞ մեծարգո ընդ֊ գիմ ախոռները մտածում են, որ միայն իրենք կհեռանան։ Ես և ինձ նման հարյուր հտղաբավոր հայեր հեռանալու միտք չունեն, ուրեմն պետք է մեր հարևանների հետ խաղաղ ապ- րելու ուղիներ գտնենք։ ((Երրորդ ուժի բացառման օրեևքամճ այս երկրորդ հիմն ադրույթ ի մասն են կազմում մեր լեզվի իրավունքների վերականգնման, Հայաստանի վերահայաց֊ 85

ման ու վերաքրիստոնեացմւսն հարցերը։ Ըստ հոդվածագրի 7արս է գալիս, որ սրանք էյ Լադերս անգամ չունեն ճշմարտության հետ»։ Հի 21 Ա>1 երկու հիմնադրո։ յթները չնկատելու տայով մեծարգո Միք այելյանր ուժեղ հարձակում է գործում նրանց մեկնս։բանոէմներ/ւ և ծանոթագրումների վրա ե, ցավոք, այս դեպքում էյ սխայ սխալի վրա է ^Ո1Ա տայիս։ Օրինակ, դրամ է, որ իրր «երրորդ աժի բացառման օրենքը» նախ հրապարակեյ եմ «Մաշտոց» ինքն ահրատ (և ոչ թե |ւն1՝նաւււ|սւ|է պ. Միքայեյյան, դա հայերենում այլ իմաստ ունի), ամ ս ա գրում, ապա «մնալով անարձագանք և անուշադիր» տպագրել եմ Փարիգի «3առաջում»։ ճիշտ չէ։ Նախ տպագրվեյ է « 8 առաջում» (1989 թ. հոկտեմբեր, ձ/1 18, 19, 20, 21), ապա 1000 օրինակ ԾՄաշտոցիյ> 1989 թ. 9-րդ համարում (որ լույս է ս։եսեյ ն.թ. նոյեմբերին), հետո նաևՀ եպհիրեի "Արևում» (1989 թ. նոյեմբեր, 2** 28, 29, 30, դեկտեմբեր, ժճ 1—13)։ Պ. Միք այեյյանր հատուկ հայտարարում է, որ ինքը մասնագետ՝ պատմարան է։ Ւնչսյես հայտնի է, մեր հետհոկ– տ եմ բեր յան կոչվող մ ասն ա դե տ - պ ա տմ ա բանն ե ր ր տասնյակ տա րիներ շարունակ Հ, Հ, Դաշն ակցութ յան որևէ ղեկավարի մասին լուրջ լեն խոսել ու սովորություն են ունեցել նրանց հիշատակեյ պարսավական պիտակներով ( ղաշն ակ֊հ ակա– հե (լա փոխ ական, դավաճան, տրոցկիստ՝ սրիկա ե այլն)։ Հիմա այդ խոսելաձևր փոխեյ են, և մեր հեղինակ մսանագետ– պատմարանը նույնիսկ րնդարձակ քաղվածքներ է բերում Դաշնակցության և Հայաստանի Հանրապետության ղեկավար դործիչներ Ա. Խատիսյանից և Աէ Մանուկյանից։ Մենք էլ կբերենք։ Եվ հիշենք, որ ոչ ոք հայոց անցյալի քաղաքական կյանքից այնքան փորձ չի կուտակել, որքան այդ ղեկավարները։ Պ, ընդդիմախոսը գրամ է, որ «Երրորդ ուժի բացառման օրենքումյ> գրվածն այն մասին, թե քեմալական Թուրքիան 1920 թ. ամռանը Հայաստանին աո։սջարկել է բանակցու– թյուններ՝ հարսի մարզն իր կողմից չպահանջելու և Վաս- պարականից մի հատված Հայաստանին տալու խոստում ով իբր տողերիս հեղինակի (րերևակայության արխիվից /» քաղ– 88

ված։ Այ դ մասին հղած բազմաթիվ վկայություններից բհրեմ մեկը՝ Ա. Խափիսյանի այն գրքից, որից քաղվածքներ են բերված Վ. Միքայեյյանի հողվածում. «իմ խօսակիյյն Հր այն ատենուայ ներքին գործոց նախարար (՚ Լյաս։ փաշան։ Մենք տեսնոլեցանք երկու անգամ և ամէն անդամ երկուական ժամւ Րեշատ փաշային ես պարզերի մեր բաղձանքները, բացատրեցի, թէ որքան ցանկայի Հ փոխադարձ համաձայնու– թեան միջոցով որււյեյ Միացեայ Հայաստանի սահմանները՝ մտցնելով հայկական հողամասեր։։։ մ Հջ վեց էէիլայեթներու կարևոր մասը, նաւահանգիստ մը և ա յադ Հո ով լուծել մեր դարավոր վէճր։ Մեր աոաջին տեսակցութեան միջոցին Բևշատր աւելի կլսէր։ Երկրորդ անգամ ան, ըստ երևոյթին, իր րնկեյւներւ։։ հետ խորհրդակցո։ թիւն ունենալէ յևտոյ, աւեյի գործուն Հր կարծիքները արտ ա յա յաելու մՀջ, թեև ընդհանրապես սաստիկ վերապահ էր։ Ան թոլղթի վրայ գծեց Հայաստանի հնարալոր սահմանները՝ մտցնելով ամբողջ Ռուսական Հայաստանը, Ալաշկերտի և Բասենի հովիտները և իբրև նաւահանգիստ Բիղենյ> (Ալ– Խատիսեան, Հայաստանի հանրապե– տութեան ծագումն ու զարգացումը, Բեյրո։թ, 1968, Հջ 231 )։ Սա հենց 1920-ի ամռանն Հր, Աոստանդնոլպոլսում։ ինչպես տեսնում ենք, Հայաստանին էր թ ողնվում Կարսն ու Սուր– մալան ( Ռուսահ այասւ-ան), տրվում Հր Արևմտահ այաս– տանից մի հատված Հ նավահանգիստ Սե ծովի ափին։ Սա «երևակայության արխիվիցս չէ, պ. Մ իքայելյան, այլ դեպքերին ամենագործուն մասնակցությունն ունեցող մարդու դրածից։ Հավանաբար, մեծարգո Միքայևլյանր ուշադիր չի կարդացել այդ դիրքը կամ հատվածաբար Հ կայւգա– ցել և կամ չի կարդացել, այլ մեկ ուրիշն է նրան քաղվածքներ տվել։ Երեք տարբերակներն էլ հնարավոր են, նման բա֊ Ներ պատահում են նաև մ ասնադետ պատմաբանների հետ։ Քեմ ալականները այս առաջարկները նույնությամբ արել են և՛ Սերի դաշնադիրը կնքվելուց առաջ, և՛ հետո, մենք՝ հայերս միշտ մերժել ենք, և հույսներս դրած երրորդ ուժի, այս անդամ, մեր արևմտյան դաշնակիցների վրա, լրացուցիչ պահանջել ենք վեց վիլայեթների կարևոր մասերը։ 87

Սարող են ասել, թե քեմալակաեները խաբում էին։ Հնա• րավոր է, Բայց մենք մերժում էինք ոչ թե այե պատճառով, որ խարում են, այլ, որ հույս ունեինք, թե արևմտյան դաշ- Հակի քների ադնությամր ավելին կունենանք։ Չէինք նկատում, որ այդ դաշնակիցների տրամադրությունը փոխվել էր, ե ի հակակշիռ հզորացող Խորհրդային Ռուսաստանի նախկին < ակ աո ակորդ Ւուրքիան սկսել էր նրանց ավելի հետա– քրքրրել, քան դաշնակից Հայաստանը, որ այդպիսի հակա– կշիո հազիվ թե կլիներ, Այո , մենք չկարողացանք իրադրությունը հասկանալ 4 վերցնել այն, ինչ հնարավոր էր, ինչ առաջարկում էին։ Եթե նույնիսկ քեմալականները խաբում էին, միևնույն է, նրանց առաջարկն ընդունելը մեզ ձեռնտու էր, քանի որ չընդունելով կորցրինք այն ամենը, դեռ ավելի ջատ, ինչ խաբվել։,, դեպքում կարող էինք կորցնել, Բայց չէ* որ, հնարավոր է նաև, որ չէին խաբում, այն ժամանակ նրանք ծանր վիճակում էին։ Խ ատիս յանի նույն դրքում (էջ 230) բերված է նաև ամերիկյան գեր-ծովակալ Բրիստոլի խորհուրդը՝ Հայաստանի քաղաքական գործերում չվստահել Ամերիկային և առհասարակ Արևմուտքին, «Բրիստոլ ըսալ, թէ առհասարակ ինք իր պարտքը կը համարէ նախազգուշացնել հայ քաղաքական գործիչները, որ իրենք փնտրեն մերձեցում թոլրքերու հետ՝ իրենց պահանջները հասցնելով նուազադոյնի, հակառակ պարագային անոնց կսպասէ ծանր ապագայ»I Իսկ երբ այդ ծանր ապագան եկավ, քեմալականները մտան Սարսի մարզ, ե/ատիսյանր նորից է այցելել Բրիստոլին. «Եւ երբ խնդրեցի իրմէ միջնորդի դեր ստանձնել Հայաստանի և Ռուրքիոյ միջև, ան յիշեցաց մեր ամառուայ ղրոյցի մասին Ռոլրքիոյ վերաբերմամբ և ըսալ, «Հիմա արդէն ուշ էս՛ Նույն գրքում (էջ 260) գրված է, թե ինչպես են մեր դաշնակիցները՝ արևմըտ– յան /՛ոլոր պետությունները (երրորդ ուժը) լիովին լքել Հայաստանը 1920-ի՝ նրա ամենադժվարին պահինւ Պ, Միքայելյանը քեմալականներին հայհոյում է՝ պան,- թուրք/պմ և այլնւ Ամենքս էլ կարող ենք հայհոյել, (ուզո՞ւմ եք նման հայհոյանքներից կազմված ամբողջ դիրք գրեմ), բայց մի՞թե դա է, որ աղերս ունի գիտության հետ և մի՞թե 88

գա է այսօր օգւոակարը մեր ազդի համար, Պ. ընդդիմախոսը խիստ դժգոհում է, և ինձ հայտարարում <րթուրքահաճ0 այն րանի համար, որ գրել եմ, թե թուրքերին, ադրբեջանցիներին անընդհատ հայհոյեի, բարբարոս և նման բաներ անվերջ անվանելը մեր ժողովրդին որևէ օգո,տ լեն բերել և չեն բերելու, Դրանով թուրքերը կամ ադրբեջանցիները չեն փոխվելու, մեր հարևանությունից չեն հեռանալու, դրանով մեր հողերից մի թիզ անգամ մեգ լեն տալու, դրա շնորհիվ Հայաստանի ռուսացիր մի հիմնարկ անդամ հայագիր չի դառ– նալու և դրա օգնությամբ ռուսական դպրոց հաճախող մի հայ երեխա անգամ հայկական չի փոխադրվելու, Ուրեմն բացի զգացմունք արտահայտելով, զայրույթ թափելուց, նման հայհոյանքներից ազգը որևէ օգուտ չունի, վնաս կա։ (հետաքրքիր է նաև, որ մեր այդ հարևանների դեմ թերթերի էջերից ու ամբիոններից բռունցք թափահարողները այդ թվում պ. Միքայելյանը, նրա գործընկերները մարտական կեցվածքով Երասխի ճակատամարտի օրերին ինչ֊որ չէին երևում այն կողմերում և ոչ էլ մարտի ղոհերին թաղելու ժամանակ երևացին)։ Պ. Միքայեւյանը 1920 թ. Հայաստանի վրա հարձակվելու ամբողջ մեղքը գցելով Թուրքիայի վրա և հարմար քաղվածք բերելով Ա. Խատիս յանի գրքից, չի բերում դրա կողքին եղած մի այլ հատված։ Այո՛, կես ճշմարտություն ասելը նշան ակում է սուտ ասել. ազնիվ լինենք և նույն գրքում կարդանք նաև հետևյալը. «Բոլշևիկները կօգնեին թուրքե– րունՀ ղեկավարուելով <րհամաշխարհային յեղափոխականա նկատումներով։ «Եթէ,— կըսէին անոր ականաւոր գործիչները,— համ աշխարհային յեղափոխութեան գերագո յն նպա*է տակներու համար հարկաւոր կը լինի զոհել մէկ միլիոն հայեր, պէտք է ղոհելV, Ասկէ ետք ուղղակի ծիծաղե/ի է լսել միամիտ մարդոցմէ այն միտքը, թէ 1920 թ. բոլշևիկները փրկեցին Հայաստանը թուրքական աւերումէ»։ (Էջ 266)։ Մեծարգո ընդդիմախոսը հնարավորություն ունի մեծ քանակությամբ փաստաթղթեր և վկայություններ կարդալու քեմ ալա– կաններին Խորհրդային Ռուսի այի ցույց տված ռազմ ական ու տնտեսական հսկայական օգնության, ընդդեմ Հայաստա– 89

հի Iւրանր ղաչհակցութ յան և Հայաստանի Հանրապետությո։. հր երկուսի մեջ բաժանելու մասին։ Պետրոս Աոաջինի կտակի (կամ օրագրի) վերաբեր յար Գրեք եմ այն, ինչ իրողություն է. «Կարդացել եմ (չգիտեմ ճիշ տ է, թե ոչ)օ։ Կարդացել եմ ((Մաշտոցի)) 1988 թ– 1 ~ին համարում, էջ 21, ար տյդ կտակի մասին դրված է. "Այո ծավալուն աշխատության Առաջավոր Ասիայի վերաբերյալ բամնում հ սւն դամ ան ո րեն քննվում է «Հայաստանն առանց հաչերի)) ծրագիրը, որի մոտավոր արվադիծր հետևյալն I օգտվելով հայերի և թուրքերի կրոնական տարբերություն- 1 ներից, նրանց միջև սերմ անել և խորացնել թշնամանք և ւ անհանդուրժողականություն... հայերին տեղահանելուց ու V բնաջնջելուց հետո ստրատեգիական տեսակետից կարևոր դրիր գրավող Հայաստանի ա արածքում կազակներին վերա- I բնակեցնել .•> ։ Երոք, որ չգիտեմ որքանով Լ սա հավաստի։ Հե– 1 ոՒն ակից իմացա, որ նա այդ տեղեկությունները քաղել է Մոսկվայամ մի ոուս պատմաբանի բնակարանում և որ Պետ- | բոս Աոաջինի կտակը, որից սոսկ աոանձին հատվածներ են Հրապարակվել, այժմ ամբողջությամբ սլահվում է գաղտնի I արխիվում։ Միջոց ու հնարավորություն չունենալով մեկնելու | ուր որ հարկն է ե որոնումներ կատարելու, դրել եմ այն, ինչ իրականում կարդա ցել եմ։ Պ. Մ իքա յելյանր դրում է «Որպես մ ասն աղետ հայտարարում եմ՝ Պետրոս Աոաջինի օրագրե– I րում նման մտքի նշույլ չկա»լ Արդյոք շատ բան չի՞ վերցնում իր վրա մեծարգո պատմաբանը, որ չի կարող կարդացած լինել ամբողջ մեծածավալ կտակը (օրագրերը)։ Ար ա մ Մ ան ուկյանին հայտարարում է ռուսական կողմնո– | րոջման ներկայացուցիչ որպես փաստարկ րերեչով այն, որ նա փորձել է օգնություն ստանալ Խորհրդային Ռուս աստ ա– նից։ Աայց այդ փաստը որպես գրական երևույթ, մեծարգո պատմաբան, բերված է «Երրորդ ուժի բացառման օրենքում»։ Եվ գա ոչ մի կապ չունի որևէ կողմնորոշման հետ։ Արամը պատրաստ էր ամեն կողմից օգնություն ընդունել, և նա իրավացի էր։ Իսկ թև ինչ է ռուսական կողմնորոշումը, շատ չավ բնորոշել ( ^ Արծրունին՝ • էՄենք1 հայերս քաղաքակա֊ ն տպես ոուս ենք»( Մի՞թե այսպես էր մտածում Արամը. 90

Iդետք է ազնիվ լինել, խղճի զեմ է հայոց անկախության մեծագույն ասպետին ղյյել նւքան կողմնորոշմ ան մեջ։ եվ մի՞թե ազնվություն կ զ/ւթ միավոր շահեւու համար Կւ'^1՛ ՒԲՐ ^*ս 11՝ուս աստ անի հետ մեր թշնամ անտլու կողմնակիցն եմ, այն դեպքում, երբ «երրորդ ումի բացառ- ՚I ան օրենքում» երկու անզամ, իսկ իմ այլ հոդվածներում լաս։ անզամ դրված է, որ կոպիտ ս/սալ է Ռուսաստանի հետ թշնամ անայր, հիմա էլ կրկնում եմ Ռուսիայի, ի դեպ նաև Արևմուտքի հետ մենք պետք է սլ ահս/ անենք բարեկամություն, բայց պայմանով, որ դրա պս ■ ՚ւոով չսաստկացննեք թշնամությունը մեր որևէ հարևանի հետ, քանի որ նրանց բարեկամությունը մեզ նույնքան և դես ավս/ի պետք է այս հողակտորում դոյատևելու համար։ Ռուսաստանին կամ Արևմուտքին բարեկամ լինել չի նշանակում ապավյւնել նրանց, միակ հույսը համարել։ Սա է խնդիրըւ Եթե մենք մեր ուժերին չենք ապավինում, այլ մի երրորդ ուժի (ով ուզում է լինի), կրկնում եմ, 300 տարվա փորձը ցույց է տալիս, որ կորցնում ենք, պարտվում, կոտորվում ու եթե այդպես շարունակենք, այս հողակտորն էլ կկորցնենք։ Պ, Մի– քա յելյանն, ըստ իր դրսւծի, կարդա ցել է «Լայքում» տպա– զրրված իմ հոդվածը, բայց այստեղ էլ «չի նկատել» Հ, Ռոլ– մ անյանից բերածս խոսքը՝ ուղղված նույն Ա. էս ատիս յանին, «Եվ թող էդ մեծ ողին (հայ ազդի հզոր ոգին) ու էդ անսասան հավատը (հայ ազդի ապագայի նկատմամբ) ղորավ/ւդ լինեն նրա կառավարությանը, որ կարողանա ժողովրդին հանել էս ծանր ճդնաժսւմից և տանեք հաղթանակներից ամենամեծն ու ամենագեղեցիկը՝ եղբայրական սիրով տիրել հարևան ժողովարդների սրտերին՝ Հայաստանի երջանկու– թյան համար»։ Հայոց մեծ եղեռնի և մեր հարևանների հետ մեր ունեն ա– ւիք հարաբերությունների մասին դրել են շատերը, նաև Հայաստանի Հանրապետության ու Դաշնակցության ականավոր ղեկավարներից Ռուբեն Դարբին յանը, որը կարծեմ մեզանից շատ ավելի մեծ փղրձսաություն ուներ և, հավանաբար, ։սվե/ի շատ էլ խելք. «Մեր ամբողջ, ազգային ղանդուածը մէկ հօտ կը ներկայացնէր և ոչխարային մղումով մը հետևեց ալ մԱյ օրիենտացիայի, որ-ճիշդ է, կը հ ամ ա պատ ասխ անէր «I

զգաց մ ։։։Ն բներսէՆ, բայց ոչ երբեք մեր կենսական շահե– (.ւււ I. II.։ անցական ատելութիւններն ու նախասիրութիւններն 1/՚1. 1.(1 վճռական ր/ևր կատարեցին, անվերապահօրէն նետե– (I../ բա/անցակ հայութիւնը Ռուսիոյ գիրկը ե անոթ բախտին Հես։ .՝. ակատագրօրէն կապելով և մեր ազգին բախտը... Դրմ– րո՚իւաարար, եղերական կուրաթեամբ մր մեր տզզային ամ- 1""1ք եոանգր մենք կր սպառէինք ու սպառեցինք շահելու հա,ք,,,ր հ/ոսիսային այն ոյժին, որմէ վախ լունէինք։ Եւ րնդ– հակաոակը, կարծես ոչինչ խնայեցինք ծայրահեղ աստիճանի հասցնե/ոլ թշնամոլթիլնր հարալային այն ոյժին հանգէպ, որմԼ ամենամեծ վտանպր կսպաոնար մեր ազդին, անոր դո֊ լաթե ան իսկ։ Մենք արհամարհեցինք ճիշտ այդ ոյժը, որուն հետ ւդարտաւոր էինք ճիդ թափել համաձայնութեան մը դա֊ քա... Մենք ստորա դն ահ ատեցինք անոր դէթ ժամ անակաւոր յաջոդութեան կարելիութի ւնները և այդ կարելիութիւններէն րխոդ մեծադոյն վտանդները։ Նահանջի ոչ մէկ գիծ մենք թո- դացինք մեր ետև, կուրօրէն և ազգովին իյնալով Հիւսիսի «րքեոիին» գիրկը• Եւ րնակ անարար տուժեցինք ու չարաչար տուժեցինք)> («Հայրենիք», 1923, 9, էջ 141—142)։ Եկատերինա Երկրորդի սիրելի (թե՞ սիրեկան) Պոտյոմ– կին ի մի նամակից քաղվածք րերելով հոդվածադիրն ուզում է հավատացնել, որ Ռուս ական կայսրությունը բարյացակամ էր վերաբերում Արցախի մ ելիքութ յունն ե րին ։ Մեծարգո պատմաբան, գուցե ասեք, թե ո՞վ վերացրեց այդ մելիքությունն ե ըրճ հայոց անկախության այդ վերջին մնացորդը, ո՞վ հայրենիքից աքսորեց հայ մելիքներին, ո՞վ Արցախը (լեռնային ու դաշտային) ե թանգեզուրը կրեց Ելիզավետ֊ պոյի նահ անդին, որ հետո Ադրբեջանի կառավարությունը դրանք իր հողերը համարեր։ Մի՜ քաշվեք, համարձակ եղեք ե ասեք ճշմարտությունը (եթե դիտեք), որ այդ ամենն արեց 1Ւու սական պետությունը։ Ներսես Աշտարակեցու՝ Ռուս ական կայսրությանը հաճոյանալու մասին դրածս հայտարարում է «անամոթ խոսքեր», որւդիսին չէր կարող ասել «ոչ մի հայ մտավորական»։ Ի՞նչ ասեմ, պետք է այդ մասին շատ հայ մտավորականների, այդ թվում Մ. Նալրան դյանի գրածներին ծանոթ լինել այդպիսի

բան չասելու համար։ Հուսանք, որ կծանոթանա պ. Միքա– չելլանք։ Ցեղասպանության հարցը։ Պ, Միքայելյանը գրում է, ոք եթե ՄԱԿ-ը և պետությունները մեր ցեղասպանությունը ճանաչեն, ապա մենք՝ հայերս ըստ 1948 թ. դեկտեմբերի 9-իՆ ՄԱԿ֊ի ընդունած հայտարարության, տարածքային, նյութական և այլ կարգի կորուստների փոխհատուցումներ կըստա- նանը, և որ դա նշանակում է, թե պետք է պայքարենք մեր ցեղասպանությունը ճանաչել տալու համարւ 1948 թվից անցել է 42 տարի, կարո՞ղ է արդյոք մեծարգո պատմաբանը գեթ մեկ որինակ բերել, երբ որևէ ժողովրդի ցեղասպանությունը ճանաչելու շնորհիվ նրան տարածքային փոխհատուցում են տվել։ Այդպիսի մեկ դեպք անգամ լկաւ Ոչ Ամերիկայի բնիկները նման փոխհատուցում ստացան (ստանալու դեպքում բոլոր սպիտ ակամորթներն ու սևա– մորթները պետք է հեռանային Ամերիկայից), ոչ էլ հրեաները կամ մեկ ուրիշըւ Հրեաներն իրենց հայրենիքը և պետությունը վերականգնեցին սեփական դիվանագիտության, խորամանկության, դրամի և գաղտնի կուտակած ռազմ ակ ան ուժի շնորհիվ, իհարկե, ընդունելով կողմնակի ամեն մի օգնություն (իզուր չէ ԱՄՆ-ի պրեզիդենտը իր մոտ եկած հայերին խորհուրդ տվել հետևելու հրեաների այդ օրինակինխ իրատես լինենք և նկատի ունենանք, որ 1) ոչ մի պետու– թյ ուն, այդ թվում ԽՍՀՄ֊ը, ԱՄՆ-ը, նաև ՄԱԿ-ը պաշտոնապես չի ընդունելու մեր ցեղասպանությունը հենց միայն Թուրքիայի հետ չթշնամանալու նկատառումով, 2) եթե հրաշք կատարվի և ընդունվի մեր ցեղասպանությունը մի քանի պետությունների կամ բոլորի կողմից, միևնույն է, դրա շնորհիվ Խորհրդային Հայաստանին ոչ մի թիզ հող չի տրվելոււ Սա է մերկ ճշմարտությունը։ Հայաստան միջազգաչնորեն ճանաչված պետություն գոյություն չունի, այն ԽՍՀՄ-ի մի մասնիկն է, իսկ ԽՍՀՄ֊ը բանիցս հայտարարել է, որ Թուրքիայից որևէ հողային պահանջ չունի և որ Հայաստանի հարևան հանրապետությունների այժմյան տարածքների ամբողջականությունը ապահովում է։ Եթե նույնիսկ ԽՍՀՄ֊ը Թուրքիային նման հավաստումներ տված ԱիԵի, միևնույն է, մեր ցեղասպանության համընդհանուր ճանա– 93

շամով, դրա շնորհիվ Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայ- կական հողերից մեղ ոչ ոք ոչ մի կտոր չի տւսլոս Սա դաման ճշմարտություն է, բայց ե բացարձակ ճշմարտությունւ Արթնանանք, սիրեչիներւ II է բեմն ինչո՞ւ ենք մեղ տանջում, որպեսզի արիշներն ընդունեն, որ մեղ կոտորել են, մ որթ ել, բռնաբարել, ոկնլ, կենդանի թաղել, տեղա հանել։ Մի՞թե սա պարծենալու բան էւ Ավելի յավ չէ՞ ւրջո~ բեն մտածենք, թե ինչ անենք, որ ալլևս նույնր չկրկնվի* Մեծարղո որսամ արանի հոդվածից դգացվում է նրա ւսն– հ աո դալից վերաբերմունքը 1918-ին ստեղծված մեր Հանրապետության նկատմամբ, երե,ում է, որ նա այն անձանց շարքում է, ովքեր Հայաստանի Հանրապետությունը համարում են թուրքական ծուղակ և նշում, որ Թուրքիայի միակ <րնպատակն էր երկրամասն անջատել Ռուսաստանից և այստեղ իր ղավթողտկան պլաններն իրագործելիս այլևս գործ չունենալ նրա հետ»։ Հարց է առաջանում, եթե Հայաստանի Հանրապետությունը՝ մեր նորագույն պետականությունը, պետք է մերմվի, որպես սոսկ Թուրքիայի խարդավանքի արդյունք, ապա աոհ աս տրակ ի*նչ իմաստ ու նպատակ ուներ և ունի հայ տ՝դ լուսագրական շարմումր։ Չէ՞ որ ամեն պարագայի այդ շարմման նպատակը հայկական ազգային պետականության վերականգնումն է Թուրքիա յի հ արևանու– թյամբ։ Անկախություն չունեցող ազգը եթե չի ձգտում և չի պատրաստվում անկախության, վերանում է։ Մեծարգո պատմաբանը անցած 300 տարիներում Ռուսական պետության ոչ հայանպաստ քայլերը բացատրում է նայերի նկատմամբ անբարյացակամորեն տրամադրված անհատ գործիչներով։ Որպես դրանց նմուշ հիշում է Ա. էո~ բանով– Ռոստովսկուն։ նա, ըստ երևույթին, հաշվի չի առնում, որ էո բան ով֊ Ռոստովս կին բացորոշ հայտարարել է իր մտքում եղածը՝ <րՀայաստանը մեզ պետք է ւսոանց հայերի», նման բան հայտարարելու «անխոհեմ ութ յուն» է ունեցել նաև Կովկասի փոխարքա Գ. ^ոլիցինր, իսկ նույն պետության որքա ն գործիչներ նույնը մտածել, բայց խոհեմաբար շեն հայտարարել, և դա իմացվում է գործիչների պատահականորեն հայտնի պարձած գաղտնի նամակներից Հ օրինակ, զորավար Ի. Պասկևիչի կամ աոաջին համաշխարհային պատե• 94

բազմի ժամանակ ռուսական բանակի որոշ ղորահբամանա– աաբների նամ ակներից և այլն)։ Ռուսական պետության քաղաքականությունը պարզից պարզ երևում է թեկուզ այս անունների մեջ՝ Վլադիվոստոկ՝ նվաճիր Արևելքը, Վլադիկավկազ՝ նվաճիր Կովկասր, Վլադիմիր՝ նվաճիր աշխարհը։ Ւնչ որ սրան խանգարում էր, պետք չէր Ռուսաստանին։ Հայերը Ռուսաստանի նվաճողականությանը օգնել են ավելի, քան մի այլ ազդ, բայց դրանից հետո ու դրա համար երբևէ լեն վարձատրվել մի շարք պատճառներով՝ մահմեդականները շատ են, հայերը՝ քիչ, մահմեդական– ներից վտանգ կա Ռուսաստանի համար, հայերը ոտով֊ գլխով նվիրված են Ռուսաստանին, հայերն անհանգիստ ազդ են՝ ժողովրդավարության ձգտումներով, Մեծ Հալքի վերականգնման երազանքով և այլն։ Հիմա տեղը չէ տվեք// խորանալու այս հարցի մեջ, բայց մեր 300 տարվա պատմությունը շատ պարզ է դարձնում այն իրողությունը, որ Ռուսաստանը իր նվաճումների ճանապարհին հաըսւվվ։ մահմեդականների մշտական հակառակորդը լինելով, երբ հայկական շահերի րադաքական հարց էր ասս/տրեզ դալիս, հայերին չէր ս/աշտպանում ընդդեմ մահմեդականների, չեզոք էր մնամ 1/ամ ավելի հաճախ պաշտպանում էր մահմեզականներին։ 0այր պետք է լինել չտեսնելու համար այս իրողությունը, ինչպես և այն, որ դա օրինաչափություն է եղել, պետական քաղաքականություն և ոչ թե անհատների քմահաճո։յքւ Օրի– նակներն անհամար են. հայտնի Պոլո ժեննին՝ ուղղված հայ եկեղեցու դեմ, հայկական մարզի վերացումը (1840 թ■), երկս։ անդամ հայկական դպրոցների փակումն ու հայոց եկեղեցու ունեցվածքի բռնագրավումը, Օովկաոու մ մահմեդա– կաններին ընդդեմ հայերի զենք մատակարարելը ե այլն։ Դրա առավել ցայտուն օրինսւկը 1915 թվականն է. երր հունվարին Սարիղամիշի մոտ թուրքական բանակները լիովին ջարդված էին, և ռուսական զորքն ազատ քայլով կարոդ էր գրավել ամբողջ Աըևմտահայասս։ անը. տեղից չշարժվեց մինչև որ արևմտահայությանը բնաջնջվեց, դրանից հետո I,I,ր մտավ Արևմս։ահայաստան, բայց արդեն առանց հայերի։ 1էասպո։րականում պահպանված հայության հարցն էջ 95

քածերին կեղծ նահանջ կազմակերպելով, և ամայացած 11րևմ աահայասաանում սկսեցին կազակներ րնակեցնել։ Հիմա հայկական մեծ եղեռնի ուսումնասիրության հա֊ աուկ մարմին կա, րայց եթե այղ ուսումնասիրությունը չք։ լինելու եղեռնի իրական պատճառների, հրահրումների ան- աչառ վերլուծություն, այլ լինելու է մեր մորթվելու ե բըռ– ն ար արվելու արդեն ծանոթ նկարագրություն, ավելի լավ է ււ1՚ն1՚> բանի որ դրանից հայ ադդր որևէ դաս չի առնելու, իսկ վնաս դա արդեն շատ է տվել. գրքերում, մ ամուլում, հեոուս֊ տատեսութ յամ ր անընդհատ ներկայացվող մեր ջարդվելու, խոշտանգվելու մանրամասներր միայն կոտորում են մեր ժո- ղովրդի ինքնուրույն գոյատևելու և զորանալու ոգին, ստըր– կային հոգեբանություն են զարգացնում նրա մեջ։ Արգո հ՚՚դվ ածադիրր Սումդայիթի և Բաքվի կոտորածներն էլ է հիշատակում, իբր ինչ֊ որ բան ասում դրանով։ Բայց, մեծարգո պատմաբան, դուք ուսումնասիրե՛լ եք այդ կոտորածների հետ կապված բոլոր հարցերը, ո՛վ է կազմակերպել, ինշպե ՝ս, ինչի համար։ Չեք ուսումնասիրել։ Այսպիսի դեպքերում քուրջ ւդ տամ արան ր ոչ թե մարդկանց մեծ դժրախ֊ սաւթյունր դրոշ է դարձնում ազգասերի անուն վաստ ակելու համար, այլ ձեռնամուխ է լինում իրադարձությունները խորը ուսումնասիրելու և ճշգրիտ եզրակացության հանգելու գործին։ Երբ դա արվի, նոր կխոսենք։ Բանակցությունների մասին։ Պ. Միքայելյանր և ոչ միայն նա, դեմ են թուրքերի և ադրբեջանցիների հետ մեր խո– ս սոլ ց ելուն ՝ «Բա եղեռնը, բա մեր հողերը, բա Ս ում գայիթ բ» ։ Ատ վբեմի զգացումն է, առհասարակ զգացմունք, այո , արգո։ բացի վրդովմունք, բայց ոչ երբեք բանականություն։ Ո՞ւմ վրա եք Հույս դնում, սիրելիներ։ Պարդ է, ձեր թիկունքում • զոր 1Ւա ս սատանն եք զգում, եթե չզգայիք, բանակցելր և խոս ակ ցելը միակ բանական ուղին կհամարեիք։ Ոայց այդ հզոր ումն, ինչպես ասացի, մի օր հեռանալու է, արդյոք ավելի լավ չէ արդեն այսօր մտածենք այն օրվա մասին, քանի որ մեկ / Բ՝ուրքիայի հետ վաղ թե ուշ ստիպված ենք լինելու խոսակցել, ավելի ճիշտ չէ՞ խոսակցությունն սկսենք հիմա, երբ թնդանոթներր չեն որոտում, քան հետո մեր դեմ ուղըզ– ւ/ոո) թնդանոթների փողերի տակ։ Հիշենք 1920 թվականը և 110

դուցհ նաև օրինակ վերցնենք վրացիներից։ Ասում են թրշ– նամա Հետ ինչպե՞ս րանտկըենք։ էչ շեն մտածում, որ մեր շահերը պահանջում են նտիւ և առաջ ենց թշնամու հետ բանակցել, որ նաև մշտական Հարևանն է։ Հո հրատապորեն նոր %ելանդիայի կամ Չիքիի հետ չե՞նք բանակցելու։ Եկեք վերջ տանք սրան Նրան թուրքասեր, թուրքահաճ անվանել միայն այն բանի համար, որ առաջարկում են խո֊ սակցել հ արևանների հետ։ Հիշենք, որ ժ ամ անսւկին նույն քանի համար թուրքասեր հայտարարեցին Մ. Օրմանյանին, իսկ հետո այդ հ ա յտ ա րա րո ղն ե ր ր ընդունեցին նրա մարդս։֊ րեական նախազգուշացումները։ թյուրքասեր համարեցին նաև Արամ Մ տնակ յանին, որ հ ամ բուրվեց /նայիչ փաշայի հետ. Արամին այդպես անվանողները այնքան ղդտցմունքա֊ ժն ու կարճամիտ էին, որ չէին հասկանում իրադրությունը։ Երենք թ ուրցերին հայհոյելով երդնկայից մինչև Եոեան ու Դսեղ փախան, իսկ Արամ Մ անուկյանը այնպիսի պատնեշ կազմակերպեց, որ աոաջին անդամ հայերի առաջ փախան թուրքական դիվիզիաները, և փրկվեց Երևանն ու այս կտոր Հայաստանը։ Ու երբ նա փաշայի հետ համ բուրվում էր, դարձյալ Հայաստանն էր փրկում, հանուն հայոց նոր պետության անում այդ։ Եվ վերջապես եթե թուրքերի ու ադրբեջանցիների հետ բանակցել առաջարկողր թուրքահաճ է, ապա ամենամեծ թուրքահաճը մեր մեծադույն բանաստեղծ Հ. թ՚ու– մանյանն է եղել, որն ինքն էյ էր բանակցում, հայ ղեկավարներին էլ էր խորհուրդ տալիս բանակցել։ Կրկնեմ, Դաշնակցության ականավոր գաղափարախոս IՒ. Դարբին յանի կարծիքն այդ մասին. (էՏարրական ողջա– մտութիւնր մեզի կըսե, սակայն, որ եթէ հայ ժողովուրդը կուզէ ապրիլ Կովկասի մ էջ ապահով ու ազատ, պարտաւոր է հաշտուիլ Ո՝ուրքիոյ հետ որևէ կերպով, վաղ թէ ուշ, աւելի լալ է վաղ, քան ուշ, որպէսղի չափազանց ուշ չչինիւ) (Հայրենիք» ն.տ., էջ 142)։ Իսկ ով ասում է, որ հայերն այս տարածքում առանց * երրորդ ուժի հովանավորության ինքնուրույն գոյատևել չեն կարող, իրր Թուրքիան իսկույն մեզ կուտի, նրանք չեն հավատում հայ ժողովրդի ապագային, մեր ազդի մեջ սւնթեղ– ված մեծ ուժին, իրենք ստրկամիտ լինելով, ուղում են մեր 7 Ռսւֆայհ| 1'շխաէյան VI

ամբողջ ժողովուրդն այդպիսին պահել։ Մ ենք շատ Լավ կղո յա տևենք ու կզորանանք այստեղ, եթե սթափ կշոսւ դատում ով ու խելքով շարժվենք և ոչ թե զգացմունքն ելավ։ Պ. Միքայելյանր լորսթյան է մատնում 1918 թ. թրեստ– Լիտովսկի հայակործան հաշտությունը, երբ Ախուրյանից դեպի արևմուտք ընկած ամբողջ Հայաստանը հանձնվեր Թուրքիային, նա ((չի հիշում» 1920—21 թթ. դեպքերը, երբ Հէն– լաստանի հանրապետության մաս կազմող Նախիջևանը և որպես անկախ միավոր պահպանված Արցախը Մոսկվայի կողմից հանձնվեցին Աղրրեջանին ու հատուկ պայմանագրով էլ Նա ըսի մարզն ու Սուրմալուն ճանաչվեցին որպես Թուր- ՔՒ այի անբաժան մասը։ Հիմա գրում են, թե դա Ատ ա լինն արեց։ Ծիծադելի է։ Արդյոք դա աղերս ունի* ճշմարտության հետ, պ. Միքայել յան։ Ստալինր 1920—21 թթ. քանի գլխա– նի էր, որ ինքն ա գլուխ նման բաներ աներ։ Արցախը Հայաստանին չմիավորելու մեղքն էլ գցում են ներկայիս մոսկովյան ղեկավարության, մասնավորապես Մ, Գորրաչով/ւ վրա։ Սա էլ ոչ մի աղերս չունի ճշմարտության հետ։ Ւնչպե՞ս կարելի է անվերջ ծառերի հետևում անտառը չտեսնել, Ռուսական սլետության հետևողական քաղաքական գիծը չնկատել։ Խոնարհվում եմ Անդրեյ Ս ախ արով ի մարդասիրության և հայասիրության առաջ, բայց, մեծարգո պարոններ, հասկացեք, եթե Ս ախ արով ր դաոնար Ռուսական պետության ղեկավար, նա էլ Արցախը չէր տալու Հայաստանին, քանի որ չէր կարողանալու շեղվել պետական գծից։ Հայկական հարցերի ձախողման խնդրում մեր որոշ հայեր էլ Ստա/ինին մեղավոր հայտարարելով, թերևս, մտածում են այսպես՝ դե Ս տալինր հիմա հարդի չէ, նրան շատ բաներում են մեղադրում, Արցախը Ագրրեջանին կցելու հա– մար էլ նրան մեղադրանք, և Արցախը մեզ կտան։ Սա նման է ռուս ղեկավարներին ու գեներալներին պանթուրքիզմով վախեցնելուն, թե՝ տեսեք, պանթուրքիզմ կա, ձեզ էլ կուտի, մենք ենք ձեր կողմնակիցը, Արցախը տվեք մեզ։ Այս ամենը տղայամիտ և մեղ համար շատ վնասակար մարզանքներ ենէ Կրկնեմ, երբոր դեմ, որ Ռուսական պետությունը շատ է փորձառու և շատ լավ գիտի իր շահերն ու դրանք պաշտպանելը, 98

իսկ մեր մի քանի հայերի հիշ.\այ կարգի համառ ցանքերը, մեզ համար որևէ գրական արո յունք չեն տվել ու շեն կա~ ՐՈՂ տալւ Պ. Միքայեյյանր հայս ունի, որ երբ 0վերջիվերջո ^Րկիրր կկանգնի իսկական դեմոկրատական աղու վրա, երկ– ՐԻ շահերը գիտակցող իսկական դեմոկրատակա)։ վարշլյյ֊ կարգով», այգ ղեկավարությունը Արցախը կմիտցնի 1\1. Հա֊ յո/ստանին։ Ոչ և ոչ, պ. Միքայելյան և մյուսներ, Մոսկվան կ«մ մի ո։րՒ2Ը որևԷ դեպքում, որևէ պայմանով Արցախը Հայաստանին չի միացնելու, սա ասել եմ 60֊ակա ն թվերից սկսած ե կրկնում եմ։ էսսվական չեղա՞վ խաբենք ինքներս մեղ ե մեր ժողովրդին մոլորության, անվերջ սպասումի ու չարում ի մեջ պահենք։ Պահպ անված այս երկու Հայաստան֊ ների վարչական վերամիավորումը կարող է կատարվել մի֊ այն մեր աժերով, դրանից դուրս մնացածը ա)։իմ ասս։ ղրաղ֊ մունքներ են։ Պ. Միքայելյանի հոդվածում իբրև Արցախի և Հայաստանի վերամիավորման միջոց նշված է նաև ազդերի ինքնորոշման իրավունքը։ Որոշ հայեր այդ ինքնորոշման իրավունք կոշ֊ վածր դրոշ դարձրած թափահարում են Արցախի վերամիա֊ վորման նպատակով։ Չե՞ք կարծում, սիրելիներ, որ ինքնո֊ րոշման իրավունքի մասին եղած սահմանադրական, կտնո֊ նա գրքային հոդվածները կեղծիքներ են՝ հորինված փոքր ազդերին խաբելու նպատակով։ Եթե ճիշտ լինեին, ապա վա֊ ղուց Փենջաբը, Ասամը, •Ոաշմիրր անջատված կլինեին Հ)ւդկաստանից, Տիրեթը Չինաստանից, Լատվիան, Լիտվան, էստոնիան, Վրաստանը հւՍՀՄ֊ից, Ոասկիան Ւսպանիայից և Ֆրանսիայից, բրդերի բնակավայրերը Թուրքիայից, Երաքից ու Երանից, Արցախն ու Լե նքորանը Ադրբեջանից, Արխա֊ զիան և Հարավային Օսեթիան Վրաս տանից, գագաուզների տարածքը Մոլդավիայից և այլն։ Ոայց անջատումներն ու անկախացամնհրն այս սւշխարհում բոլորովին այլ եղանակ֊ ներով են կատարվում։ Եվ ոչ ԷԼ աշխարհի որևէ պետություն մեր հարևան աղ֊ գերից հայոց պ տամ ական մյուս հողերն է խլելու ու տալու Հայաստանին։ Ե՛րբ պետք է այս տարրական ճշմարտությանն էլ հասկանաք, պարոն մ ասն ագետ-֊պատմ արան և մյուսներ։ V 09

ու Հողեր ուզելով ու սլահանջելով Հ պ ահ անջատ ի րո։ թ չուն ) երբեք հոդ շեն տվել ու շեն տալիս, և անիմաստ խոսակցություն է մեր մեջ՝ «Ես մեր հոդերր պահանջում եմ, դու շես պահանջում»։ Եա* արդյոք աշխարհում մի հայ, որ շուդենա մեր բոլոր պատմական հողեր/Հ Մեծ ու Փոքր Հայրերի, Կի– ւիկիույի վերահ այկ ական առում և միավորում մի հայկական պետության մեջ։ Կարծում եմ չկա, իսկ եթե կա, տխմար է կամ ավարտված սրիկա։ թայց եթե ամբողջ 6 թե 7 միլիոնանոց *>այ աղղր դիշեր֊ցերեկ գոոա ու մեր պատմական հողերը պահանջի, ղրան ցից մի միլիմետր անդամ չենք ստանալու։ Սեր հողերի, ղոնե նրանց մի մասի միավորումր մի հաչ• կական պետության մեջ նույնպես կարող է իրականանալ միայն ու միայն մեր աղղային ուժերով։ Եսկ դրա համար նախ պետք է գոյատևենք, հետո ունենանք այդպիսի պետության, ապա նրանում հզորանանք, և միշտ շարժվենք մեր աղղային հնարավորությունների, մեր ուժերի շափր հաշվի առնելով, ընդունելով ամեն օգնություն, բայց բացառելով որևէ երրորդ ուժի ապավինելը։ Խնդրո առարկա հողվածի մյուս, եթե կարելի է ասել, դրույթները զղա ցմունքա յին պոռթկումներ են, մեկ անդսւմ սովորածից հրաժարվելու դժվարության հետ կապված դըժ– կամ ություններ, որոնց պատասխանելն անիմաստ է և որոնք կարծեմ, վնասել ու վնասում են մեր հայկտկան գործերին։ 1990, <ր 1ս որ հր դա չին Հայաստան» 3-ՐԴ ՈԻԺԻ «ՆՈԻԻՐԵԱԼքյ» Իրեն Հայաստանի ազգային անկաիսսթիւն կուսսւկր)ու/7/րւծ անուանող կազմակ երպութիւն ը հրատարակում է «Հայաստանս շաբաթաթերթ։ Այդ «Հա յ սա տան 31֊ ր ընթ երյյողների շատ փոքր քանակ ունի, և նրանք լաւ դիտեն, որ նշուաձ շաբաթաթերթը մասնադիտայյել է տողերիս հեղինակի, ինչս/էս և «էուսաարիչ» և <րՀալք» ոչ կոմունիստական թերթերի դէմ հայհոյաբան յօդուածներ տպելու ոլորտում։ Այս անգամ (1990 թ. 29—90) թերթի հրատարակիչները օգտագոր– 100

ծել են արդի Դաշնակցութիւն կուսակցաթեան «ծանր հրետանի» պ. էր/. Յովհաննիսեանին՝ «Դրօշակ։> ամսագրում իմ դէմ նրա տպած յօդուածն արտատպելով։ Պ. էդ. Յովհաննիսեանը յարձակում է կատարել «Երրորդ ում ի բացառման օրէնքը» յօդուածիս դէմ։ Աչք է ծակում յօդուածի հակասականութիւնր ։ Խնդրեմ, նա դրում է՝ «Ք աղաքականութ ե ան մասին չեն խօսում, քա– ղաքականութիւնը վարում են» (էջ 19), րայց ինքը յօդուածը վերնագրել է «■թազաքականութեան դասերս և, իրօք, թերթի 14 սիւնակում խօսում է միայն քաղաքականութեան մասին։ Երկար դրում է համաշխարհային պատմութեան ընթաց֊ քամ տարբեր պետական ու քաղաքական ումերի կնքած դաշինքների մասին՝ խառնելով երրորդ ուժին ապաւինելը, նուիր– ուելր, դաշնակից ձեռք բերելու հետ։ «Երրորդ ամի բացառման սրէնքում» պարզ դրուած է, թէ ինչ է երրորդ ումլւ, ինչ է նրան ապաւինելը և ինչ է դաշնակից ունենալը կամ որևէ մէկից օդնութիւն ստանալը։ Ընդ որում, եթէ բացառւում է 3-րդ ուժին ապաւինելը, խրախուսւում է դաշնակից ու բարեկամ ձեռք բերելը։ Էդ. Յովհաննիսեանը դրում է 3-րդ ուժին դիմելու մասին, այնինչ, կրկնում եմ, ես դրել էի ոչ թէ դիմելու, այլ ապափ– 1‘ւելՈէ ու նոփրելու և դրա պատճառով սեփական ուժերը թերագնահատելու և ջլատևլու մասին։ Վատ չէր լինի, եթէ պ. Յովհաննիսեանը մի անդամ էլ կարդար «Երրորդ ուժի բացառման օրէնքը», բայց ուշադիր, որպէսղի դարձեալ չերկարացան/։ Ե ար լոս 6֊ի, էուդովիկոս 14-ի, Հարսբարգների, Մ սրիա֊Ը՚երեզայի, Բուլղարիայի ազատագրման և նման րա)։երի վերարերեալ։ Րտւական շատ է դրել նաև այն մասին, որ իբր Ստալինը Հր (աների 3-րդ ուժն էր և ստեղծեց Ւսրայէլը։ նախ դա ճիշտ չէ, Ստալինը չի ստեղծել Իսրայէլը, այն ստեղծուել է ։։ իոնիս տների խելացի քաղաքս։ կանութե ամբ։ Սիոնիստները ։դ արղապէս հմտօրէն օգտագործեցին Ստալինին ու ԽՍՀՄ֊ն առհ աս արա կ իրենց նսլատակնԼւրին հասնելու հաճար, Ել դա ոչ մի կապ չունի 3-րդ ուժին ապաւինելու հետI IIիոնիստները որևէ Յ֊րդ ուժի երբևէ չեն ապաւինել ու հիմա էյ ՚են ապաւինոլմ, և սա նրանց հզօրութեան աղրիւրն է, 101

նրանք ղաշն ակր ում են այյոց Հետ, ԱՄՆ– իր, Դ Լրմանիտյից և ս։Տ1 ^Ր^Ր^երիր օդնա թի ւն ստանում, այո՜, երբեք որևէ, մէ• */ին շապաւինելով, չնուիրուեչովւ ^ յ ետոյ, յա ղթ ողն երին շեն դատում, պ. Ցովհաննիսետն: Եսկ Ձեր յիշատ ակ ած Յան աստ անր, Ֆրանսիան, Ռումինիան և այլն յաղթողներ են, նրանը մողովուրդլւ մեղ պէս ՒՐ երկ– րամ չի կ ոտ որ ա ել, նրանք հիմա էյ աղդային պ ե տ աթիէհ ունեն, պատկառելի տարածքով։ Րսկ մենք յաղթող լենք, այլ պարաուած ենք։ 19-րդ դարի երկրորդ կէսից սկսուած մեր աղդային– աղատա դրական շարժ ում ը ահսոոր պարտաթիւն կրեր։ Սա է փաստը։ Զեդ դուր շի դալիս սա, ինձ էլ դուր չի դալիս, բայը անողոք փաստ է։ Նրկնեմ՝ ո ւր է Մաշը, ո ւր են Ս առուն ը, Վասպարականը, հարսը, Եդդիրր, հարինը, Երղրն– կան, Աոփքը, ո՞ւր են՝, պարոն, կոըրրինք, հայադրկուհրին։ ԷԼ շեմ ասում ո՞ւր են Փոքր Հալքն ու Եիլիկիան, դրանք էլ կորցրինք, դրանք էլ հայաղրկա երին ե վախենամ՝ անդարձ: Այս սարսափելի պ ա րտ աթիւնն երին ու կորուստներին դումարէք 2 միլիոն հայերի կոտորուե/ը։ Այսպիսի ահաւոր պարտութիւն, կարծեմ, մարդկութե ան ամբողջ պատմութետն րնթարքում որեէ տղդւսյին շարժում չի կրեր Այս փաստն է հարրերի հարցը ե Ծերրորդ ուժի բացառման օրէնքի» առանցքը։ Ւսկ պ, 3 ո վհ աննի ս ե ան ր փաստաբանում է% երիտ թուրքերը՝ 3-րդ ուժ, (հուս աս տան ի համար հայ կամ արորներ հրամցնելը օղտակար ղործ և այլն։ Լալ զօր ավարը պ արտութիւն կրելով ուսումնասիրում է ճակատամարտը, դանելու համար պտրտութեան պատճառ- ներր, իր դործած սխալները, որպէսզի յաջորդ անդամ սխալ չդործի ու չպարաուի։ Ւսկ պ. Յովհաննիսեանր այնպէս է խօ– սում, որ կարծես ոչ մի պարտութիւն էլ չի եղել, ոչ մի կորուստ ու կոտորած էլ չեն եղեր որևէ սխալ էլ չի դործուեր 9՝րել եմ, որ մեր պտրտութեան ղլխաւոր պատճառը 3-րդ ուժին՝ Ռուսաստանին ու Արևմուտքին մեր ապաւինելն էր, նաիրուելր, այո, ոչ թե նրանը հետ դաշնակցելը, ոչ թէ նրան + ցից օդնա թի ւն խնդրելը, պ. Յովհաննիսեան, այլ նուիրուելը ոտով֊ դլխով։ Ի դէպ, երբ ((Երրորդ ուժի բացաոման օրէնքըճ լոյս տե– ստլ, նոր միայն ծանօթադալ Ռ, Դարբենեանի ((Ռուսական 102

վտանգը» գրքին և «Հայրենիքում» ապա ած նրա յողրոածնե– րին ու հաս կաց այ, որ տմԼՆՆ, ինչ դրել եմ «Երրորդ ուժիս *էէ> Դ արբինեանն ինձնից շատ սոելի աո աջ գրե/ է և դուցէ շատ աւելի լաս Պ. Յովհաննիս եանր նախ ս/Էտբ է դրէր Ո՝– Դարբինեանի դէմ, յետոյ՝ իմ։ Ոայց կար/ղի է, չէ որ նա ձևացնում է, թէ ինքը Դարբին/։անի կւր սակցութևան անգամ է, թէև իրականում Դարրինևանի մամանակուայ Դաշնակցութիւնր րնդհանրութիւն չանի սւր>||) Դաշնակցա– թեան հեսւ։ Պարզ եմ գրել, որ անցած 300 տարում երարրյ ոս(|ւն աււ|սսինհլու| մենք ոշ մի յադթանակ շենք տարեի այլ միշտ կւաււրրսեյ ենք, կորյյրել։ Պ. Յովհաննիսեանր քրքրեք է մեր 300 տաբուս։ յ ս/ատմութիւնը, որ դոնէ մի գէս/ք գանի, երր երրորդ ամին ապաւինած՝ մենք յաղթել ենքւ Եւ իր կարծիքով գտել է ահա թէ ինչ– «Ոաքւոլմ հայերը դիմեցին անդ/իացի– ներին և նրանց օդնաթեամբ կարողացան ջարդել թուրքերին» (էջ 15)։ Այսպիսին է նրա մի դիլտր։ Իսկ յետո՞յ ինչ։ Յետոյ այն, որ այդ նոյն անդլիացիներր Արցախը յանձնե– ցին Ադրբէջանին։ IIա էր երրորդ ամին մեր ապալինե/ո։ մի արդիւնքր։ Մեծարդոյ պարոն, ո՞րն էր մեղ համար կարևոր Արցախը Հայաստանի կազմում ունենա լր, թէ մի երկու թարք սպանելը։ Ուրեմն, ծիծաղե/ի է այդ «թարբ ջարդել» կոչաածր հայ ազդի համար մի բախտորոշ յադթանակ •քամ՜ արելր։ Առանց 3-րդ ամի Ս արդարապատում ու թանդեղարում մեր տարած փայլուն յադթանակներն էլ մի տեսակ թերա– ղնահաաւամ են այն պատճառով, որ, ինչպէս նա դրում է, «հայ մ ողովոլրդր մնացել էր մենակ, առանց երրորդ ո լմի» (էջ 15)։ Խեղճ հայ մողովուրդ, որ առանց 3-րդ ։։ւժի երկու բախտորոշ յադթանակ աարալ ու պահեց այս հողակտորը I էդ. Յովհ անն ի սևանին սա երևի դուր չվ։ դողիս, նա, թերևս, կուզենար, որ այս երկու գէսչքում էլ հայերն ապալինէին որևէ 3-րդ ումի և պարաուէին այնպէս, ինչպէս 1915-ի եղեոՀ նին, 1918-ին՝ Երղևկայից մինչև Ղլսր“1քԻլԻսա։ 1920-ին՝ Դարսի մարզում և յետոյ՝ Կիլիկիայումլ թնդ որում, առանց 3-րդ ումի ապ ալինելու մեր յաղթանակներր Ապարանում, 103

իՆշսքէս և Լօռիում (18-ի վերքին) պ. Յովհ աննիսեանր րնտւ չ/ւ յիշատակում։ Պ. Յովհաննիսեան, իզուր եք նիզակ ճոճում փաստերի դէմ, մեղ ուշքի բերող, սթափեցնող զլխոոոր փաս ար մեր ահաւոր պարտաթի ւնն է 8-րդ ուժին տ պալին ած, շատ դաման ու անողոք իրողութիւն է, բայց ինշ կարող ես անել։ «Մի խօսքով, երրորդ ամի դիմեք (պիտի /ինի աԱ|1Աւ|ւնե–՝ լը.— />. Ի.) լալ բան է)> (էջ 19) դրամ է պարոնը, որ նշանակում է մի բանճ պարտուելը չալ բան է։ Ւր այս յօդուածում պ. Յովհաննիսեանի առանցքային միտքը հետևեալն է. «Ւ՞նչ չպէտք է անի Խորհրդային Հայաստանը։ նա չպէտք է անի ոչ մէկ բան, ինչ հ ակ աս ում է ռուսական պետական շահերին» (էջ 18)։ Հիմա եկէք մտա ծ ենք, թէ ինչն է հ ակ ասում ռուս ական պետական շահերին, ինչը՝ ոչ։ Այս 70 տարում ռուս ական պետական շահն էր փոքր աղ– հերի ,,,, ւսացումը, ուրեմն րստ պ. Յովհաննիսեանի, հայերը ոչ մի չափով չպէտք է դիմ ադրէին ռուսացմանը, քա ն/, որ այդ դիմպդրութիւնը հակասում էր ռուսական պետական շահերին։ 1՛ոլոր հայերը իրենց զաւակներին պէտբ է տային ռուս ական դպրոց, որպէսզի լհ ակասէին ռուս ական պետական շահերին. Հայաստանը պէտք է միայն ռուսերէն գրէր ու Iսօսէր, քոչ որ հայերը պէտք է դառնային կոմունիստ, պաշտպան էին ռուս ական խորհրդային կա յս բութի ւնը զոդող կոմունիզմ ի զաղտփ արը, որպէսզի չհ ակասէին ռուսական պետական շահերին։ Այդ շահերի մ էջ է մ տ նում ե այն, որ 1949-ին սկսեք էին Հայաստանը դատ արկ ել հայերից, ուրեմն ռուսական պետական շահերին չհակասեյու համար բոլոր հայերը պէտք է փախչէին Հայաստանից։ Հայերը պէտք է չձդտէին Արցախը Հայաստանին վերամիաւորել, քանի որ դա ևս հակասում է ռուս ական պետական շահերիս և այլն։ Տ եղեկացայ, որ ինքրՀ պ. Յովհ աննիսեանր Հս։ յաս տանում եղած ժամանակ ե այժմ արտասահմանում, իրօք, ամէն ինչ արել է ռուս ակ ան պետական շահերին չհ ակաս ելու համար՝ այստեղ իր զաւակներին տաել է ռուսական դպրոց, ընղու- նուել է կոմկուսակցո։թեան շարքերը և այլն։ Արդեօք պ. Յովհ աննիսեանր Գերմանիա յում իրեն մի նոր 1'սրայէլ Օրի չի՞ կարծում։ նա անզուսպ հիացմունքով 104

փ առար անում է Օրուն։ Հարցնող լինի, պ. Յովհաննիսեան, ի*նշ օղուտ տուեց այդ Օրին Հայաստանին, թէկուղ մի չնչին օգուտ։ Նա տուեց էԱ1Ոձ օգուտ։ Ուրեմն ի նչն էր փառաբանում• լիակատար անարդիւնք <րդործունէութի ւնր))։ Չէ որ ամէն գործ արղիւնքով է դնահատաւմ ։ Թէև, ճիշտն ասած, Օրու գործունէութիւնը մի արդիւնք տուեց. այն է, որ նա իր ղու֊ լակն երին տարաւ Պետեր բուրդ, տուեց ռուսական կրթութեան ե լիուժին ռուսացրեց։ Նոյն այդ տեսանկիւնից նա ջերմօրէն պաշտպանում է Հայաստանի Նախարարների խորհրդի Մոսկ- ուայի նշանակած նախագահ, հայերէ)ւ բոլորովին չիմացող, 100 տոկոսով ռուսացած Վ. Մ ար գարե անցին (էշ 10)։ Հե– տւսքրքրական է, պ. Ցովհաննիսեա)ւ, Դար ապրում էր Եւրո- պայում, կա*յ, արգեօք, այդ երկրամ ասում մի պետութիւն, որի վարչապետր բոլորովին չիմանայ իր երկրի պետական լեզուն։ Նախ այդպիսի մի դէպք գաէք, յետոյ գովարանէք Հայաստանի վզին փաթաթ ուա ծ այդ չհային ե դրանով իսկ Հայաստանում ղեկավարող նրա նման շատերին։ Հայրենասիրութիւնր հաւ ասարեցնում է ֆուտբոլասիրու- թե անը (էջ 16) և պնդում է, թէ Հայաստանի քաղաքական ու պետական գործերը վարելիս հ այրեն ասի րութիւնր պէտք է գէն նետել (նոյն տեղում)։ Դէ արի ու մի ապշի, հայերին քաղաքական դաս տուողր հայոց քաղաքական կեանքում հ այրեն ասիրութի ւնր մ երծելով մերձում է։ Գրում է՝ ԽՍՀՄ—ԱՄՆ բարեկամ ութե տն շնորհիւ Թուրքիան կդառնայ աննշան քաղաքական մ/, սո որ (է, 19), Դար. ձեալ նոյն, մեղմ ասած ,անիրատ եսու թիւնր, որն ոլնէինք 1914 թուականին՝ «Թուրքիան մահամերձ հիլանդ» և այլն։ (1 I պարոն, ԽՍՀՄ–ն ու ԱՄՆ֊ր րարեկամ կլինեն, թէ ոչ, ՆԱՏՕ-ն կքայքայուի թէ ոչ, Թուրքիան մնում է իր մօւո 60 միլիոն բնակչութեամր և Եւրոպայի ամենահղօր քանակով։ Սա էլ անողոք փաստ է. Դրել էի. «Մեր մողովրդի ու նրա ղեկավարների մի զգալի մասի քաղաքական մտածելակերպը, խոստովանենք, իրօք, պարզունակ է եղել»։ Հիմա էլ նոյն կարծիքին եմ, եթէ սլար- զանակ լլինէր, պարտութիւն պարտութեան յետեիլյ չէինք կրի։ Պ. Յովհաննիսեանը այդ գրածս յայտարարում է «անա– զրպարաոլթիւն» և յիշատակում Խատիսեանի, Դրոյի, 105

()հ տնջաՆևտնի, Վրացե անի անունները, որպէս լւա քաղաքական գործիչների (էջ 16)։ Պ, Ձովհտննիս ե անր նախ ղանը է աո)։ ու մ, որ ես դրել եմ ((ղեկավարների մի դգալի մասի» 1ւ ոչ թէ ՐՈ1ՈՐ ղեկավարների վերաբերեալ։ Ինչ վերաբերում ( վերո յիշեալ չորս անձանց, ապա նրանց նկատմամբ ես, ղու ցէ սոելի մեծ յաըդանք ունեմ, քան ինքը, բայց ե լի կարելի մոռանաք Սաթ ում ի բանակցութիւններում ցուցարերուած դի- Iանաղիտական տկարութիւնը, բան տկցութիւններ, որոնց մասնակցում էին Խատիսեանն ու Վրացեանր, չի կարեչի մոռանալ, որ Հայաստանի անկ ախութիւնր հո լակելու ց յետոյ հայ ղեկավարները, այղ թւում Խատիսեանը ե Վրացեանր* աւելի քան ամիսուկէս նստած մնացին Թ(ւֆլիս ոլմ> Ժ հ արելի մոռանալ, որ 1920 թ. հայ֊ թուրքական պատերազմի մ ամանակ Խատիսեանը որքան սխալ ղնահատեց մեր ղօրքի կարո ղու- թիւններր, որ ճակատս։դրական եղաւ (կարդալ նրա (.(Հայաստանի Հանրասլետութ եան ծագումն ու զարգացում ը» ղլ*/*ա քամ), չի կարելի մոռանալ, որ Օհանջանեանր Սերի դաշնագրին և դաշնակից կոլուածների օդնութեանը ապաւինելով, չկարողացա։ 1920 թ. ամռանը դիւան ա գիտ օրէն խուսափել հայ֊ թուրքական պատերազմից, և այդպէս կորցրինք մեր հանրասլետութ եան մօտ կէոր, չի կարելի նաև մոռանալ, որ Հայաստանի Հանրւսպետութեան մնացած մասը Սուսաստա- նին (բոլշևիկներին) յան ծնելու սլա յմ ան ա դրի տակ կայ Դրոյի ստոր ա դրութ իւնը ։ Թող պ. Ցովհ աննիսեանը վիրաւորուածի կեցուածք չընդունի, կրկնում եմ, ես խորապէս յար դում եմ չիշևալ լորս գործիչներին, նրանց թոյլ տուած սխալներով չանգեր ձ, ծ ան ա։ անդ 0‘ըոյին, որ Ապա ր անի պաշտպանու- թնան ոգին էր, Հարալային էօռին դրսոողը, Հայաստանի Հ ան ր ա պե տ ո ւթի ւն ում կարդ ու կանոն հաստատողը։ (՝այ0 օւշադրտ, է, որ պ. Ցովհ աննիսեանը լալ քաղաքս կան գործիչների շարքում չի յիշաաակամ Վանն ու երևանը փրկող, հայսը նորագույն պետականս, թիլեր հիմնաղրող Արամ Մանակեանին, Զանգեղոլրի դիմաղրոլթեան ողի նժդեհին, մեծագոչն քաղաքական գործիչ, Հայաստանի Հան րապետութեան արգարադատոլթեան նախարար Ռուբէն Դարրինևանին, Սա, անշուշտ, պաաահականութիլն չէ, այլ մտածս,ած քայյ, և պատճառն այն է, որ Արա մը, Նժդեհը I, 11>0

Դարբինեանր մեր։քելով մեբմ ում է/։ն որևէ 3-րդ ուծ/ւ Նա/ր– րաելր և աոաջին երկուսը յադխ անակներ տարան աոանց 3-րդ ամի ապաւինհլու։ Այսթանր կարծեմ բաւական է, թէև, ։դ. Յովհաննիսեանի յօդուածամ ուրիշ բազում սխալներ են իրար դ/խի կուտակաած։ Դաշնակցաթիւնը միշտ ունեցեք է խոշոր դործիչներ, բայց, իրօբ, լուրջ կոլսակցութ/ոն դարձա։ 1918֊/։ մայիււի 28-ից սկսած։ Այդպիսին մնաց մին/և երեի 1900-ի կէսերլւ։ Այդ ըն~ ի) ա ցրում, ինչսքէս Վ. Նաւասարդեանն է դրում, Դաշնակցու– իե ան միակ նպատակր Հա յաս տ անի ան կ ա քււ ա թ հան վերտ- կանպնումն էր։ Ընդ որում, Նոյն Նտւասարդեանր դրամ է, որ այն օրր, երբ Դաշնակցաթիէնր դադարի այ դ )/ ւդ տ ա ակ ր միակ դւխաւորր համտրելուց, կայլասերո։ի։ 1990, «ր Հայք» ԼՍԵՆՔ ԺԱՄ ԱՆ ԱԿ ԱԿԻ8ՆԵ Ր ՒՆ Անվանի դրական տգետ է. Զրբտշյանը «Գ արուն ում» (89, 12) հոդված է տպել, որի մեջ իմ հասցեին մի ջարք մեդա֊ դրան քներ ներկա յարն ե յուր հետո անցել է <ւԵրրորդ աժի բացառման օրենքին»։ Մեղադրանքների անհիմն է^նելր ցու\ց է տրված նույն «Գարունամ» (90, 5), այժմ մի քանի խոսք ((Երրորդ ուժի...2> կապակցությամբ։ Մեծարգո հեղինակն օգտվել է այն հանգամանքից, որ մեր րնթերցողներր «րՀառաջում» տպված այդ հալվածք աո֊ այմմ շեն կարդացել։ Երրորդ աժի^բաց առում ր նշանակում է, որ հայերս մեր ազգային գործ երբ ծրագրելիս ու ձեռնարկելիս որեէ այլ ուժի վրա (պետության, ազդի) հայս չպիտի դնենք, այ1 պետք է ապավինենք Աստծուն ու մեր սեփական կարո֊ դո։ թ յունն երին ։ Պ. Զրբտշյանը սա հայտարարում է Ծ մտքի Հորինվածք, ֆիկցիա)։։ @այց կարո դ է նա մեր անցած վեր֊ օին 300 տարվա պատմությունից գոնե մի դեպք ցույց տալ, երբ, որևէ երրորդ ուժի ապավինելով, մենք չենք կոբսբել9 ;ենք կոտորվել, շենք պարտվել։ Հազիվ թե ցույց տա։ Իսկ ես կարոդ եմ թվարկել այն դեպքերը, երբ մենք հաղթել ենք աոանց երրորդ ուժի ապավինելու։ 107

Իսրայել Օրուն է պաշտպանում։ (1՝րել եմ և կրկնում հմ՝ գնալ Հոենոսի ափերը, այնտեղ ինչ– որ գերմանացի իշխանի համոզել, որ իր երկու կամ երեք հարյուրանոց ջոկատով գա, հ աս նի Հայաստան, կովի Պարսկաստանի, Թուրքիայի դեմ, հաղթի և վերականգնի հայոց թագավորությունը, ցնդարա– նություն է։ Նույնպիսի ցնդաբանություն է նման բան Ռուսաստանի կայսրից խնդրելը, և այո, չի բացասվում, որ հայոց թագավորության մասին այդ կայսրի մոտ անընդհատ խոսելը նրան մտածել տված լինի <րՀայաստանն առանց հայերի)) ծրագրի մ ասին, քանի որ կայսրին պետք էր Արևելքր նվաճել (Վլադիվոստոկ ) իր հա- մար և ոչ թե այդ նվաճման ճանապարհին ստեղծել խանգարիչ հայոց թագավորություն։ Այս պարզ դատողությունն է, որ պ. Ջ րբաշյանր անվանում է ((զուրկ մարդկային խղճից ու ամոթից))։ Չգիաեմ՝ ո"վ պետք է ամաչի ամոթ ու խիղճ չունենալու համար։ Ներսես Աշտարակեցուն է պաշտպանում. արդյո՞ք դրա- կանագետ լինելով նա չի կարդացել, որ ինձնից առաջ շատ ավելի իւիստ բաներ են դրել նրա մասին (մասնավորապես Մ. նալբանդյանր)։ Ինչ վերաբերում է այն հարցին, որ Արևմտահտյաստա– նում կազմակերպված շարժումները նպատակ ունեին Արևմուտքի (3-րդ ուժի) ուշադրությունը հրավիրել Հայաստանի վրա, ապա դրա մասին էլ շատ է դրվել, և ես, որ այն ժամանակներում աշխարհում չեմ եղել, կարդացել եմ ու կարդացածս էլ գրել, պ. Զրբաշյանր դրա մասին կարող է կարդալ, օրինակ, էեոյի ((Անցյալից)) գրքում։ Ինձնից պաշսւպանում է Հ. Հ. Դաշնակցություն կուսակցությունը. մեծարգո պարոն, մեր բնակարանը խուզարկում էին ե ինձ մեղադրում դաշն ակց ական ութ յան ու նացիոնալիզմի մեջ, իսկ դուք այսպիսի բաներ էիք դրում Դաշնակցության մասին. ((Սովետահայ գրոգները համարյա բռլոր ժանրերով աշխատել են պատկերել դաշնակցության տիրապետության մղձավանջային ժամանակաշրջանը, մաուզերիստ խմբապետների արյունռուշտ վարքագիծը, ժողովրդի նկատմամբ նրանց վարած թալանի և ծաղրուծանակի քաղաքականությունը», «Մի՞թե այդպիսին չէ քրքիւով ու Հ*ա1~ 108

Խոյանքով, զեսքր ձեռքերին քաղաքի փողոցներով ընթացող դաշնակցական ոհմւրկի նկ աբո. դբո։թյա նրՆ, «Դաշնակ կա֊ հավաբույների ^ոդևոր սնանկությունը, նրանց ն աբիոնս։֊ յիստս։կան, դավաճանական քաղաքականությունը», «ներկայացնում է ժողովրդի թշնամիների բանակբ». . (է. »2րր– րաշյան, Պոեմի Ժանրը սովետահայ ղքւակ. մեջ, ե., 1955, էջ 206, 208, 209, 210) Օավական չէ՞ (մնացածն այյ առիթով)։ Ւմ հոդվածին թուրքամոյի պիտակ է փ ւսկցնում այն պատ֊ ճառով, որ դրեք եմ, թե պետը է րտնակցեւ մեր հարևանների, ույդ թվում Թուրքիայի հետ։ Նախ նա ս։ղս։վաղյայ է ներկա֊ յացնում դրածս. իբր դրեք եմ, թե հայերը սյետք է «համա- ղործ ակցեին թուրքերի հետ).–։ Այսպիսի բան չեմ գրեր Կրածս, կրկնեմ, այն է, որ պետք է խոսակցենք, բանակցենք մեր հարևանների, այդ թվում թուրքերի հետ։ Այս նույն միտքը հ այանեյ են շատ երբ, այդ թվում դաշնակդ ական դե- կավարներ Վ. Նավասարդյանը, Ռ* Դարբին յտնր, Ս. Վրւսց֊ յտնը, Ա. /սատիսյանր ե շատ ուրիշներ (պ - րն Հրրաշյան, եթե հին մ տմույն ու դյւքերր շեք ուղում կւսրդայ, կարդացեք II՝. Դարբին յանի հոդվածն այդ մասին 0՛ Լուսավորիչ ՝> թերթի 1990 թ. Յ֊րդ համարում)։ Ւսկ ի նչ կասի պ. Ջրրաշւանր հետևյայ մտքերն արտահայտողի մասին, «Ժոդովբդոյկ ան իմ աստ ու թյանն ասում մոտիկ հարևանը լավ է, քան հհ֊ ուս բարեկամըս, (րՆույնքան դաբշելի է, երբ դեղարվեստի մարդը աստվածային սիրո /^ եղբայրական զղաց մ ունքի փոխարեն ատ հյության ու շովինիզմ ի կիրքն է բորբոքում մարդկանց սրտերում ո, «Մի մարդու կամ տասը– քսան մարդու ճառերը, թեկուզ և կրակոտ, թեկուզ և Գլադսաոն։ 0այց ղա ինչ բան է ։ Դրա փոխարեն ես մեր հարևաններից, հենց )։ա յ)։իսկ տաճիկներից էնպես անհատներ առաջ կբերեմ, որ նայնիսկ Գ/աղստոնր մոռանաք)), սԵս թե թարքերա և թե հտյերա փոխադարձաբար իրարու կատարած օդնություննե֊ րան սյատմությունր դրած եմ... Ամենուն պարտ ական ու֊ թյուն)։ Է աշխ ատ ել, որ աշխարհի ամենուն դժբախտ ազդերը եղող թուրքերուն և հտյերուն միջև անկեղծ հասկացո֊ դա թյուն մր դոյանսո)։ Մ ե ծ արգո պ. թում անյանադետ, իմ աոաջարկած բանակ֊ բա թյուն օկսեյր վերը բերված արտահայտությունների մոտ 109

շատ մեղմ ու չեղոք է, րոտ այդմ րհրւքաձ խոսքերի հեղին*Ո* կր Ձեր չափանիշի համաձայն ղևրթուրբամոլ կ, և դա Թ,,լ. մանյանն է, րո/ոլւը նրա խոսքերն են (Թումւսնյան, ուսումնասիրություններ և հրապարակումներ, 2, Ե., 190), էք 4(11, 406, Հ. Թուման յան, երկերի ժող., հ. 6, 1959, էջ 404 —405)ւ Այսպիսի շատ արիշ ասույթներ էյ ունի Թումանյանը (պա֊ հում եմ այւ աոիթի համար)։ Իսկ ինշ կասեք Հ, Հ. Դաշնակ, ցոլթլան ղեկավարների այս խոսքերի առթիվ. Ռուրևն Դար֊ րինյան՝ «Մենք մեղ մահացու վտանգի պիտի ենթարկենք, եթե չհարմարվինք մեր շրջապատին և շարունակենք մեր հարեաններա գլխոլն վրայով ձեոք մեկնել անոնց թշնամի Խորհրդային Ռուսիու Որովհետև հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության տեսակետով իր անմիջական հարևաններուն թրշ՛ նամաթյունր անհամեմատ ավելի վտանգավոր է, քան Խոր– հրրգային Ռասիո թշնամությանը», («Հայրենից», 1923, 10)ւ Սիմոն Վրացյան՝ «Գիտեմ, որ հենց մեր շահերի համար, հենց հայ ժողովրդի ապագայի համար անհրաժեշտ է, որ ստեղծվի մի կենցաղաձև Հայաստանի և Թուրքիայի միջև (Ս. Վրացյան, Ամերիկահայ հանրագիտակ, 1925, էջ 229)։ Վահան Նավասարդյան՝ «Մեր հարևանների անկախության պահանջք սլիաի դաոնա անկյունաքար մեր քաղաքական մտածողության։ Պայքար հանուն Հայաստանի անկախության պիտի լինի միաժամանակ պայքար մեր հարևանների համար ու նրանց հետ մեկտեղ« (Վ. նավասարդյան, Դաշնակցության անելիքը, Աահիրե, 1924, էջ 283)։ Մի՞թե պ-րն Ջրրաշյանր լրջորեն կարծում է, թե այս քոլոլր մարդիկ թուրքամոլ են։ Հիշել է պետք, որ Ռուսաստանը իր բանակներով մշտալգես չէ այստեղ, իսկ մեր հարևանները մշտական են, և ազդի ապւսհ ովությա մր մ տահոգվելր հանցանք է թուրքամոլություն անվանել։ Այսպիսի քաղվածքներ անցյալի գործիչներից կսւրելի է տասնյակներով բերել։ Վերջապես, մեծահարգ պ. ընդդիմախոսը ինձ խստորեն մեղադրում է, այն բանում, որ մեր ազգային դժբախտությունների, անհաջողությունների պատճառը նախ մեր սխալների մեջ եմ փնտրում և այդ իմ միտքն այնպես է ներկա– 110

լացնում, որ իբր հայերի մեջ նման մոտեցում միայն ես ունեմ։ Չդիտեմ, մեծարդո պարոնր համապատասխան դրբեր էի՛ կարդում, թև մոռանում է կարդացածր, այլապես կիմանար, որ ինձնից առաջ շատերն են նայն միտրր հայտնել և շատ ավելի խիստ. «Զգացմունքը և կիրքը քաղաքականության մեջ անվստահելի, ամենեն վտանգավոր խորհրդատուներն են։ Հակառակ այս ծանոթ ճշմարտության սակայն մեր ագ գային ամբողջ քաղաքականությունը տասնյակ աարի– ներու ընթացքին, շատ կարճատև բացառիկ շրջանները մեկ կողմ թողած, առաջնորդվել է ամբոխային ղդացումներով, տրամադրություններով և կիրքերով։ Առար հետևանքն է մասամբ 1915 թ. աղգային մեծ աղետը, մեր ներկա, ողբալի անել վիճակըյ։ (Ռ, Դարբինյան, «Հայրենիք՝։, նույն տեղումի «էսպիսով ես բնավ համաձայն չեմ էն մարդկանց հետ, որոնք մեր դժբախտությունների պատճառները մեզնից դուրս են որոնում սւոհասարակ, մեր պակասությունները թողնելով միմիայն մեր տկարությանը։ Ո՛չ։ Էդպես ասողները կամ սի/այվում են, կսւմ ստում։ Արտ աքին պատճառները,— ինչքան է/ նրանք լինեն,— ոչ միայն չեն մեղմացնում մեր հանցանքները, այլ ընդհակառակը, ավելի են մեծ ացնումէ Նրանք պետք է մեղ ստիպեն, որ լինենք ավե/ի զգույշ, շրջա– հայաց, ու իմաստունս (Հ. խոլմանյան, «թ՚ում անյան. ուսումնասիրություններ և հրապարակումներ», 2, 1,ջ 405ի 1914 —15 թթ. մեր կամավորական շարժում ը համարել ու համ արում եմ մ եծադո։ յն սխալ, աղետաբեր մեղ համար։ Հա-րդելի ընդդիմախոսս դրա համար էլ է մեղադրանք կարդում։ Արդյո՞ք նա կարծում է, որ ես եմ առաջինը դրել կամավորական շարժման մեզ համար կործանարար դեր ունեցած լինելու մասին։ Պետք է հիշեցնեմ, որ կամավորական շարժմանը դեմ են եղել շատերը՝ Ա. Մանուկյան, Ա. Իսա– հակյան, Նիկոլ Դոլման, Ե. Տեր֊Մինասյան և ուրիշներ։ Այդ շարժման աղետալի դերի մասին հ արգելի ընդդիմախոսը կարոդ է կարդալ նաև նույն Լեոյի վերոհիշյալ գրքում։ Այսպես, մեծարգո պ. Զրբաշյան, լսենք այն մարդկանց, ովքեր ժամանակակիցներն ու մսէսնակիցն են եղել մեր այո , ահավոր պարտությունների, կոտորածների, կորուստների, նաև մի շարք հաղթանակների։ Նրանք մեծ վարձ ունեն, և III

հետո վատ է, երբ մեր ազգային լրջագույն հարցերը հանդարտ ՂէքՈլյ2> Հրջտհ այաց պ ար դելու փոխարեն, մեր ներքին չկամությունն ենք թափում այդ հարցերի զգեստով։ 1990 ՄԵՐ ւԼՐՏասՅԱՆ ՏԱՐԺ1ՈԼՆ ՍԽԱԼՆԵՐԸ հոսքը ար աքս յան շարժման ընթացքում որևէ կազմա- կերպաթ յան կամ անհ ա տ ի սխալների մասին չէ, այլ մեր բոլորի, գրեթե ամբոզջ հայ ժողովրդի գործած սխալների։ Ես արդեն աոիթ ունեցել եմ փաստերով ցույց տալու, որ ժողովուրդն կ է սխ ալներ գործում, հաճախ ավելի ճակատագրական, քան անհատների գործած սխալներն են։ Հայերս չենք սիրում մեր սխալների մասին խոսել։ Մեր պատմաբս/ններր սովորաբար հայոց հին թե նոր անցյալի մասին գրելիս մեզ շատ լավ գժերով են օժտում, մեր հակառակորդներին* չափազանց վատ։ Միշտ մեղավորը նրանք են, մենք անմեղ ու անսխ ալ։ Հաճ ախ մեր պարտությունները կոծկում ենք, նույնիսկ իբրև հաղթանակ ներկայացնում ։ Այդ կերսլ չենք կարողանում ճան աշել ինքներս մեզ, մեր ուժերը, ինչի ենք ընղուն ակ, ինչի* ոչ։ Գրամ ենք ֆիդայիների քաջությունների մասին, բայց մեղ հաշիվ չենք տալիս, որ ֆիդայական շարժումը չհաղթեց, մեր երկը ի մեծագույն մասը կորցրինք։ Ի՞նչն է պատճառը։ Կամ ինչս՛ւ մենք ահավոր սլ արտ ութ յուններ կրեցինք 1915, 1918, 1920 թվականներին։ Եվ կամ ինչո՞ւ հրաշալի ամրացված Կ ա ըսի ց երկու անգամ փախանք, իսկ պաշտպանվելու տեսակետից խիստ անբարենպաստ Արարատյան դաշտում (Սարղարասլատում) հաղթեցինք, ինչո՞ւ 1920֊ին Սարի ղամիշ— Կարս ճակատում խ ա յտառակ պարտություն կրեցինք, իսկ նույն ժամանակ Սուրս՝ ալուի ճակատը կարողացանք պահել։ Այսպիսի շատ հարցեր կան, որոնք պատասխանի են սպասում, իսկ ինքնազովությունից հոգնել ենք։ Փ աոաբա– նում ենք որևէ զինվորականի, բայց երբ քննում ենք պատմության ընթացքը, չենք հասկանում, թե որն է փառաբան ու֊ թյան արժանի նրա արած գործը, ինչ արդյունք է դրանից 112

ստացել իրականում եղած այո Հայաստանը։ 9Է՞ որ մ հր կորցրած Հայաստանը որևէ արոտ որևէ մեկից, որևէ խմբից չի ստացել, այլ միայն վնաս, բանի որ իբրև Հայաստան չկա, մեռավ։ Իմ բարեկամ /սաշիկ Սաֆաբյ անն ասում է. «Ռ աղաքա– կանութ յան մեջ շախմատ պիտի խաղալ, իսկ մենք նարդի ենք խաղում»։ Ցավոք, ճիշտ է այս խոսքը։ Արցախյան շարմման անցած մոտ 3 տարվա դեպքերի շղթան երբ այսօր քննում ենք, տեսնում ենք, որ շատ բան արվում էր բախտի վրա հույս դներ։։/։ Այսինքն խաղամ էինք նարդի և ոչ թե շախմատ։ Մեր գլխավոր սխալը հետևյալն էր. հտյ մ ողովս։ րդր համոզված էր, որ Արցախը Հայաստանի հետ վ երամ ի սւվորվե– քոլ զործր արդար է՝ պատմականորեն հայկական հող, ար- ցախ ահ այերի բացարձակ գերակշռության ինքնավար մարզում և նրանց միահամուռ ցանկությունը միավորված ապրելու հայրենակիցների հետ։ Մյուս կողմից րնտգդ կար մեր մեջ, որ կարելի է այսպես արտ ահ այտ ել, ռուսներ ր քրիստոնյա, մենք քրիստոնյա, հտյերր անչափ ծառայություններ են մատուցել Ռուս աստտնին, ուրեմն Արցա խր Մ ոսկվան կմի ացնի Հայաստանին։ Այս երկու կովաններր հայ ժողո– վոլրդր ր ավար ար համարեր, որ Մոսկվային դիմի խնդրե/ով, պահանջելով Արցախի և Հայկական Հանրաաետությա)։ միացումը։ Սրան դում արվեցին Մուլկվայի ր արձ/ւաււ տիճան որոշ անձանց (Միի ւայլով, Ադանրէւկյան I։ այլն) հավաստամնե– րր, որ մ ի ա ցում ր հեշտ դորէ) է, ւ/լոէխ կդա։ Եվ սկսվեց. Արցախում ու Երևանում, Հայաստանի մյուս քաղաքներում կազմակերպվեցին ցույցեր, ստորադրությունների հավաքում, դրվեցին րազում դիմումներ, բացատրա• դրել։, պատմական տեղեկանքներ և այլ թղթեր, ու այղ թղթերի հեղեղը անվերջ շարանով թռչում էր Մոսկվա։ Ոայց սիրելի հայեր, ի՞նչ հիմք ունեիք մ տած ելու, ռր Մ ոսկվան մեղ Արցախ կտա, կմիավորի մեր ազդի երկու հատվածները, որ կկատարի արցախահ ա յերի ցանկությունն ու պահանջը։ Որտեղի՞ց էր այդ համոզումը։ Ո՞վ ասաց, որ քրիստոնյա ազդն անպայման միքրիստոնյա ազդի է պաշտպանում ընդդեմ մի մ ահմ եդակ ան ազդի։ Որտեղի՞ց էիք վերց- $ 1>աֆայե| 1'ջխանյան 111

1՚1՚1, որ սյաամ ական գործոնը որևէ ղեր ունի այսպիսի դ1։ղ– քերում։ Ինչպե՞ս չէիք հասկանում, որ ինքնորոշման օրենքը ամբողջությամբ կեղծիք էւ Վերջապես մի՞թե անմտություն չէր մեր համոզումը, թե Մոսկվան արդարության սլաշա- պան էլ 1988 թ. փետրվարի սկզրում մի ժողովի ժամանակ ասվեց, ո9 Ռուսաստանը անցած 300 տարվա ընթացքում հայերի հողային որևէ պահանջ չի լուծել, սկսած 1917 թվից> Հայաստանին ոչ մի թիզ պատմական հայկական հողերից չ/ւ տվել, հայկական շատ հողեր պոկել է Հայաստանից, հա րեվանին տվել, ի՞նչ հիմք ունեինք մտածելու, որ հիմա կտա Արցախը։ 1921 թ. Մոսկվան Արցախը տվեց Ադրբեջանին, հիմա ինչո՞ւ պիտի հետ վերցնի ու մեղ տա։ ժ՛ողովք։ն ներկա էր Հայաստանի գործուն մտավորականությունը (Կապատիկ- յան, Բալայան, Սարղսյան, հանզաղյան և այլն)։ Նրա նք միահամուռ պնդեցին, որ «պերեստորյկա» է, միացումն ան– պայմ ան կլինի։ Այո, մի ացման հույսը Մոսկվայի վրա դնելը, Մոսկվայի արդար լինելու համոզումը մեր ժողովրդի ամենամեծ սխալն էր, և մյուս սխալները բխեցին դրանից։ Շարժոլմը ահագին։ թափով սկսեցինք, որևէ հետևանք հաշվի չառնելով, քանի որ Մոսկվայի վրա մեր հավատը մեծ էր՛ Շարժման առաջատարները և բոլոր մասնակիցները բնավ հաշվի չառան Հայաստանի աշխարհագրական վիճակը, Ադրբեջանի կողմից հնարավոր շրջափակումը, հաշվի չառան, որ Ադըրեջանում կարող է հայերի կոտորած լինել, որ կարող են երկրաշարժ սարքել, որ հնարավոր է գազն ու էլեկտրաս, կանոլթյոլնը անջատեն, հայկական գյուղերից անասուն առևանգեն, հովիվներ սպանեն և այլն։ Հրապարակներում հավաքվում էինք, բռունցք բարձրացնում ու գոռում՝ «Մի–ա«( քոլմտ, «Պայքար, պայքար, մինչև վերջ» ու նման բաներ, կարծելով, թե այդ կերպ միացում կլինի։ Գործադուլ էինք անում, մեր Հայաստանի տնտեսությունը քայքայում, կարծելով, թե Մոսկվան կվախենա ու Արցախը կտա։ Մ ոսկվ ա ն մի քանի որոշում ով կտրականապես մերժեց վերամիացումը։ Բայց մենք չխրատվեցինք, դարձյալ հայացքներս Մոսկվային՝ բացատրում էինք, խնդրում, պասլ 114

հաՆջում,— ամենը ձայն րարբաոո հանապատիւ Հետո «/•»/ հայեր Մոսկվային վախեցնելու համար սկսեցին ւղւււնթուր քվ"լմից խոսել, թե տես Մոսկվա, պան թ ու րյվոլմ կա, րեյ կուտի, Արցախը տուր մեզ, որ ուժեղանանք, պանթարքիւլմին ղիմադրենք։ իհարկե, Մոսկվայի գեներալներն ու ղեկավար ներր միայն քթների տակ ծիծաղեցին «արմյտյկաներիէ գժության վրա. Վերքերս էլ Մոսկվայի ղեկավարության խիղ– ճր արթնացնելու համար մի քանի հայտնի հայեր Մոսկվա թսան ու այնտեղ հացադուլ արեցինւ Դարձյալ հույսը Մոսկվան էր։ Իհարկե, այս անգամ էլ՝ ոչ մի արդյունք։ Մեր սխալներից մեկն էլ Հայաստանի Գերագույն խոր– հրրդի ու Արցախի սպդային խորհրդի համատեղ որոքամն էր Հայաստանի ու Արցախի վերամիավորման մասինI թ՛ուղթ սիրող ազդ ենք, կարծում ենք, որ եթե միացման որոշում ընդունվեց, թղթի վրա գրվեց, միացումը կատարված է։ Դարձյալ նարդու խաղէ Շ արժմ ան մոլուցքի մ եք մենք չէինք հասկանում, որ հայ- ադրբեջանական աոճակատման հեղինակը հաճախ Մոսկվան էր լինում՝ առաջնորդվելով իր փորձած՝ թաժանիր, որ տիրես սկզբունքով։ , Ուրիշ շատ սխալներ էյ կարելի է նշել, ահա մի աիորր» սխալ ևս։ Ունենք ավանդական հայերեն Արցախ անունը (ստուգաբանում են՝ Արաց֊ աղխ) և ադրբեջաներեն ՚Լարա– լ>աղ–ձ>, շարժման հենց սկզբից եթե գործածեինք Արցախ («Արցախ» կոմիտե, արցախյան շարժում և այլն), աշխարհով մեկ կտարածվեր հայկական անվանումը, րայց մենք գերադասեցինք ադրբեջաներեն Ղարար աւլ– Ը («Վարաբաղ» կոմիտե, դարաբաղյան շարժում և այլն), և այդ անունը տարածվեց աշխարհով մեկ Սխալ մ տածելու «շնորհք» ունենք։ Օրինակ, երբ մեր սխալների պատճառով արցախյան շարժումը ձախողվեց, սկսեցինք մտածել, թե Մոսկվայի ղեկավարության մեջ ով է թուրք կամ թուրքի խնամի։ Միամիտ էինք ու մինչև վերք էլ չէինք հասկանում, որ Մոսկվայի 300-ամյա քաղաքական գիծը բնավ մեր օդտին չի եղել։ Մեզնից ոչ մեկի մարով չէր անցնում մտածել, որ օրինակ, Բաղիրովը, Վեզիրովր կամ Մ ութ ալի բովը ինչ կապեր ունեն ռուսների հետ, որ չեն ուզում 8* III

Արւ/ ախր ։էեղ տալ։ Շատերն էլ մեզնից մեզազրում են Գոր֊ րաչովին, չմտածելով, որ Արցախը Հայաստանին չտալը ոչ քՅե Գորրաչովի քաղաքականությունն է, այլ Մոսկվայի ընդ֊ հ անրաոքեսւ Եվ որ ոչ ոք մեղավոր չէ, մեր սխալների համար, րս՚ցի մեզնից։ Արդ, եթե մենք ոչ թե նարդի, այ/ ւրչորեն ւրշախմատ խաղայինք» ե նկատի ունենայինք, որ ի հետևանք մեր սկսած շարժման հայերի կոտորած, տեղահանություն է լինե– /ու ■ որ Հայաստանի ու Արցախի շրջափակում է լիներս, զորք են մտցնելու Արցախ, որ ժողովրդին խեղդված պահեն, որ հանրապեաոէթյան դաղը կարող են կտրել, նաև՝ էլեկտրականությունը, մեր աո անց այն էյ փոքրաքանակ անասունները աոևանզեն և որ մանավանդ այդ բոլորից հետո Մոսկվան կտրականապես մեր ժելու է միացումը, և Արցախի ւ/իճակն ավելի վատ է դաոնալու, քան նախքան շարժումն սկսե/ն էր, այս ամենը եթե նկատի ունենայինք, արդյո՞ք նույն կերպ կսկսեինք շարժումրւ Հ ադիվ թե։ Ժողովրդին պևտք էր րա- լյ տտ րԼ ւ այս ամենլո Ի այց, ղավ որ, ոգևորությունն այնքան մեծ էր, հավաար, որ Մոսկվան հարցն արդար լուծելու է, այնքան հսկա, որ եթե մեկր ծս/տան էր հանում, թև Մոսկվան մևղ Արցախ տվողը չէ, որ կարող է կոտորած չին ել, շրջափակում, այդպիսինի րերանին իջնում էին, սրիկա Հայտարարում։ Իսկ եթե մեկն ասում էր, որ Արցախի հարցով ավելի ճիշտ կլինի Իաքվի հետ բանակցել, որ ամենաշատը դա այն հետևանքն է տալու, ինչ Մոսկվային դիմելը, այսինքն միացման մերժումը, բայց գոնե կոտորած չի լինի, շրջափակում ու գազը կտրել չքւ լինի, և Արցախի սոլ դային վիճակը, թերևս, ինչ-որ չափով բարելավվի,— այդպես ասո- ղր դավաճան էր հռչակվում։ Պետք է ասեմ, նաև, որ «Արցախ» կոմիտեն, ավելի ճիշտ նրա մի քանի անդամները երբեմն գլխի էին ընկնում, որ իրենք խաղաքարտ են դաոնում Մոսկվայի ձեռքին, որ Մոսկ> վան միացմանը դեմ է և այլն։ Ընդհանրապես արցախյան շարժմամր ոգևորված բոլոր անձանց ու կազմակերպությունների մեջ, համեմատաբար ավելի չափավորը «Արցախ» կոմիտեն էր, և եթե այդ կոմիտեն հրաժարվեր շարժմանը մասնակցելուց, ղեկավար կդառնային շատ ավելի անհեոա- 116

տես, հոխորտացող ու մ Իլեուսն ղ խմբեր և այսօր Արցախի ու Հայաստանի վիճակն ավելի ծանր կլիներ։ ((Արցախ)) կոմիտեն պարզապես հաճախ էր ենթարկվում ժողովրդական տարերքի և մոլեռանդ խմբերի ճնշմանը, տուրք էր տալիս նրանց ղդացմունքներին։ Այսպես ընթացավ մեր սխ ալաշատ շարժումր 7Ճ ի վերջո հաղթանակ չտարանք։ Ոմանք ասում են, որ շարժման շնորհիվ հայ ժողովուրդը խրատվեց ու համոզվեց Մոսկվային կամ մի այլ հզոր պետությանը դիմելու անիմաստ լինեչր։ Ոչ, չխրատվեց, վկա մեր պատդամավորների հացադուլը ուղրղ- ված Մոսկվային, և մեր խորհրդարանի ծափահարությունները հացադուլավոբների պատվին, վկա նոր դիմումներն ու նամակները Արցախի հարցով Մոսկվա թռչոդ։ Ցավոք, չենք խրատվել, մանավանդ, որ հրապարակորեն խրատոդ չունենք։ ր90 ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈԻԻՓ՞ԻՆ, Թէ՞ ՇԱՐծՈԻԱՆ ԱՄԷՆ ԻՆ2 է, ՆՊԱՏԱԿԸ՝ Ո2ԻՆ2 Մենքճ հայերս, կարծում եմ, չորս մեծ տօն ունենք1 երկուսը հողևոր, մէկն աշխարհիկ, մէկն էլ I/ հոդեոր, և աշխարհիկ։ Մեր հոդեոր երկու մեծ տօնևրն են Ց ի սուսի Ծնունդը յունաարին ե Ցարութիւնրճ դարնանք։ Եվ աշխարհիկ, և հոգևոր տօնը, կարծում եմ, Ո՝արդմանչաց տօնն է, այսինքն՝ հայոց գրի ու գրականութեան, հայոց ւեզուի տօնը։ Իսկ հայ ազդի աշխարհիկ մեծագոյն տօնը Մայիսի 28-ն է՝ հայոց ազգային պետականութեան օրը։ 3 այտն ի է, որ ամէն մի պետութիւն ի վերջո յ բոնութիւն է և ունի բացասական յատկանիշներ՝ բանտ, դատ արան, զօրք, գաղտնի ոստիկանութիւն, պաշտօնեայ-աստիճանաւորն երի քարացած ուղեղներ և այլն։ Ոայց այս ամենով հանդերձ, եթէ մի ժողովուրդ չի ունենում իր ազգային անկախ պետու– թիլնր, այչասերւում է, յաճախ՝ վերանում։ Այս իրողութիւնը պարզ դիտում ենք հայոց պատմութեան ամբողջ ընթացքումւ Իմ լատուիացի բարեկամները մի անգամ ինձ ակնարկեցինչ ՜ 117

որ մենք՝ հայերս, ազգային աւանղներից շուտ հրա<1 արա ոզ ու յար մ արա ող ազդ ենք։ Ուրիշները, ինշպէս ե մեզնից շատերը, մեր մասին ասում ու գրում են, որ ստրկամիտ ենք ու նիլ- թաւզաշտ։ Ես ջանացեք եմ այգպէս ասողներին հակառակն ապացուցել, ցույց սրտիս խորքում գիտեմ, որ այգ րնութ ա– զրոլմների մէյ նաև ճշմարտուք1 իւն կայւ Մենք մեզ վրայ իշխող օտարին յարմարւում ենք. դրա ցցուն օրի)ււսկր մեր ին քն էս ռու ս սւց սւմն / յ 1‘րօք, Հայաստանում 90 հազար հայեր յաճախում են ռուսական դպրոց ու մանկապարտէզ, հարյուր հազարավոր հայեր ոուսա– խօս են, մեր հիմնարկներն ու գործարանները քփւք(էականամ ռուսացիր են՝ մեր աօնախմրաթիւններր, հարսանիքները, խնջոյքներր ռուսական ոճ են ստացել, մենք լիովին հրում արու ել ենք մեր ազգային տարազից, մեր հեոուսաատե– սուիեան ծրագրերը մ ոսկովե ւսն հ եո ուստ ա ւոե ս ութ ե ան օրինակով են կազմ ւ ում, հայկինօն 90 տոկոսով ոուսկինօ Ւ,, հայ ազգի մեծ ադոլն մասը ստորագրում / ոուսերէն, մենք իրար գիմում ենք ռուսական ձևով՝ ՚եեղամ Միս ակիշ, Եարինէ հալաս ւո ոլքյէւ ւս էւ այլն։ Մեր հ ւս ր հ ահ ա ւ/ դ I) ր ի ւ)Է<ք, նաև ւք հ ր ձր ա / ք՚է I, ւսն հանրապե֊ տութ/սնն ևրոււք, անդամ I)ւ կրաինայում և Ս ոլդ ալի ա յոսք այս աստիճանի յարմարուողակս/նութիւն շկայ։ Ւնշ վերա քերում է այսօր ազգային պեաականութիւն ունեցող ազդերին, թէկուդ փորը՝ դանիացիներ, շեխեր, հունգարացիներ, հոլանդացիներ և այլն, ապա նրանք լիովին զերծ են մեր ունեցած յար մ արու ողս։ կան յատկութիւններիցւ Յարմ։։։րո։ոգակ։սնո։թիւնր ս արկ ա մ տ ու թ հան մի արաայայ– տաթիւնն է ։ Մեր մոլեգին ինքն աո ուս աց ում ր և շատ ու շատ հայերի կտրական հրամարուև/ը վերահ ա յա ցամ ից, իրօք մեր ստրկամտութիւնից Է։ Նիլք)ապաշտութիւնն էլ դրա արտայայ– ։ո ո ւ քմ ի ւնն է, որ ձևակերպոլել է «Որտեղ հաց, էնտեղ կաց» գարշելի ասացուածքով։ Հայերի մի զգա/ի մասր մտածում է միայն հարստանալու մասին, հազարա։որներ էլ փախչում են մայր հոդից, հայ մոզով/լզի մի դգալի մասի մ էյ շկայ կապ– ուածութիւնր հայրենի հոդի հետ, շկայ հալրենիքի զդացոզու– թիւնր, կայ ճոխ ապրելու տենչ։ Մեր այս բոլոր յոո/լ յատկութիւններր հիմնականում 118

սարեր շարունակ հայոց ազգային պե տութ/ոն չունենալու արդքոնր են։ Մեր Արշական հ ա ց պետութեան մԷքթԸ կոտրուեց 387 թուականին ու վերացա։ 428-ին։ Աւելի քան 450 տարի* մինչև 885 թ. ազգային կենտրոնական պետութիէն չենք ունեցել։ 8ե– տոյ էլ երբ 1045 թ. բնկալ մեր Ր ա զ ր ա սւ ուն ե ա ց հ այո ր ոչ ե - տութիւնր, րս թէե եզրային պետութ իւններ աներանք, բայց 900 տարի հայկակ ան կենտրոնական պետս։ թիլնից զա րկ մնացինք։ Ամենից աւ հժ այդ 900 տարիների րնթացքամ էր, որ սրա-նրա ձեռքի տակ կամ ոտքի տակ ապրելով, սովորեցինք յարմարաեչ սրան էլ, Նրան էլ, աչքներս վ տխհցս/ւ, ստրկամտութիւնը շերտ– շերտ նստեր մեր տբեան մէջ։ Հայաստանում պարսկական և թուրքական տի րապևտոլ– թիւնների շուրջ 500 տ արիներր Եւրոս/ան ու /Ւաս աս ա ահը մեր աչքում ազատավետն լոյս դարձրին։ Եւ չնայած Եւրո– պան ամենից աոաշ շահամոյ էր, իսկ Ռուսաստանդ/ ստրկատիրական մի դաժան բոնապետութիւն, մենք ս։յնսաս։իճան հոզեպէս նուիրուեցինք դրանց, որ այս անդամ էլ դարձանք լւսրմ արաող ու ստրկամիտ մեր այդ թուացեալ ազատարարների հանղէպ։ Ասում եմ թուացեալ ա զա տ ա րսւր)։ եր , բանի որ ոչ եւրոպան, ոչ էլ Ռուսաստանր երբևէ անկեղձորէն մտադիր չեն ե զ ել հայկական տզզային պետակ ա ն ո ւ թի I ն ր վերա կան դնելու։ Ել յանկարծ 1918 թու ականի մայիս, ամէն տեղ, աւ Ոն կողմից խաբուաձ, պարտուած, նահանջած, կիսով չավ» կոտորս։ ած ու հայրենիքիդ քշուած ժողովուրդ, ե ահա անկա- խութխնը ծեծում է մեր դու որ։ Ւսկ մենք ղու որ չէինք ուզում բացել, դէմ էինք մեր անկախ ութ Լան ր, այսինքն մեր ազգային սլետ ակ ան ու թ եան վերակ անղնմ անր։ Անղրկովկ ասի սէյմում անկախության դէմ քաէարկեցինք։ երևանի նահանգում Արամն արդէն Հայկական սլետաթիւն ստեղծել էր, բայց մեևնոյն է, մենք սարսափում էինք իրսու&կան անկախս։,թիլն հռչակ ելուց, առանց II՝ ուս աստ անի ու եւրոպ այի հովանա Հայաստան չէինք պատկերացնում։ Անվերջ փ ախուստների ց ու ջարղաելուց յետոյ նոյն Արամի հանճարով Սարդարապատում ե Ապ արանում ամուր կանգնեցինք, հ ակ սաս։ կորդին ետ 119

շպրտեցինք ու ղրանով հաստատեցինք մևր նոր պետութիւնը, րայց, մի ևնոյն է, մեր անկախութիւնից դեո վախենում էինք։ Միայն երբ մեր հարևանները՝ Վրաստանն ու Ադրբէջանր յայտարարեցին իրենց անկախ պետութիւնների ստեղծումը, քեիֆլիսում նստած մեր ղեկավարները համարձակս։ եցին որ– պէս անկախ Հայաստանի ներկայացուցիչներ գնալ թուրքերի հետ րանակցելոս Դա 1918 թ. մայիսի 28-ն էր. Սարդարապատն «ւ Ապարանն անխուսափելի դարձրին մեր նոր պետականս ւթեան հռչակումը։ 900 տարուայ ստրկութիւնից յե– տոյ Հայաստանի սրտում ծնուեց նոր հայկական պետութիւնI Դա հրաչք էր։ Երկնային պարգև հայ ժողովրդին։ Հայկական նոր պետութիւն, որ սկզբի 9 հազար քառակուսի կիլոմետրից դարձալ 12 հազար, ապա՝ շուրջ 65 հազար։ Հայկական պետութիւն իր ազգային կաոավարութեամր ու զօրքով, խորհրդարանով ու պետական դրօջով, դրամով ու արտաքին յարաբերութիւններով... Հայկական պետութիւն ճանաչուած աշխարհի միլս պետութիւնների կողմից։ Դարերի ընթացքում մեր մ էջ կուտակուած յարմարուողա– կանոլթիւնը, ստրկահաճութիւնն ու ստրկամտոլթիւնր սկսեցին հալաել պետական ջերմացնող արևի ներքոյ։ Հայր պետական ազդ էր այլևս, այսինքն՝ իրօք ազդ։ Եւ եթէ գոնէ մի երեք, թէկոլզ երկու տասնամեակ գոյատևէր մեր ազգային պետու– թիւնր, մենք, թերևս, լրիլ ազատուէինք 900 տարուայ դարջեչի բեռից, թօթափէինք մեր ստրկահաճ յարմարուողականու– թիւնը... Բայց մեզնից շատ երի մ էջ այնքան ամուր էր նստած 900 տարուայ այգ ստրկութիւնր, որ չհասկացան մայիսի 28-ի ^քաջքը։ Շատ հայ գործիչներ մերժեցին մեր անկախութիւնը՝ է թուրքի տուաէ անկախսւթիւնը մեզ պէտք չէ»։ Նոյնիսկ հայ ֆիդայիների մեծաւորը չընդունեց մեր նոր պետութիւնը, մերվեց նրա եռադոյնր։ Ել հիմա էյ կան հայ գործիչներ, գրողներ, գիտնականներ, որոնք մերժելով մերժում են թՀ 1918—20 թուականների հաս յոց պետութիւնը 1 թՀ առաջիկայում սպասոլելիք մեր ազգային պետականութիւնը։ ԱյՏ, սիրում են ճառել հայսը ազգային ֊ազատագրական պայքարից, բայը մսայլւսւմ են ազգային պեասլթեան մասին 120

ր լսելիս։ Ոմանք էլ ասում են՝ ((1918 թուի Հս։ յաս տան ի անկախս ւթ ի ւնը կեղծ էր, քանի որ Թալէաթ փաշայի համաձայնս։ - քւեամբ տրուեց » կամ ս/նդոէմ են, թէ՝ «Թուրքերը սարքեցին այդ անկախութիւնր, որ հայերին մի տեղ հաւաքեն ու բնաջնջեն» և այլն։ Ստրկամիտ հողի)։ չի ւղ ատկերացնում, որ հայն ինքը կարող է նուաճել իր ա)ւկաիւու(1 իւնը, նրա պատկերացման մ էջ կամ ոուսր, կամ թարքը և կամ մի արիշը միայն կտրող է իրեն տալ այղ ան կ ա խ ու թ իւն ը ։ Հարց է առաջանում, պարոններ, եթէ դուք մերժում էք մայիսի 28-ը և 1918 20 թուականների մեր անկախ հանրա- պետութիւնը, ապա ի նշ իմաստ ունի ձեր ղովաբանած հայոց ազգային֊ աղա տա դրա կան շարժումը, որն է եղել և այժմ ո՞րն է նրա նպատակը։ Ոմանք պատասխանում են՝ «Թուրթերի դէմ կոուելը», ուրիշները թէ՝ «Թուրքիայից ազատա– դրուելը և Ռուսաստանի իշխանութեան տակ անցնելը»։ Ահա 900 տարուայ ստրուկի հողե բան ութ իւն ը՝ թուրքի դէմ կոուելը նպատակ, այսինքն կոուել յանուն կոուելու, Թուրքիա յի ստրկութիւնից Ռուսիայի ստրկութեան տակ անցնել (առանց ազգային անկախ պետութեան, ազգը քաղաքական ստրկու– թեան մէջ է)։ Սրան է, որ ասում են՝ շարժումն ամէն ինչ է, նպտտակրճ ոչինչI Սիրելի մեծ ֆիդայի, յանուն ինչի՞ էիր կուում Սասանում, Տարօնում, բուլղարացիների ու ռուսների կողմից, ո՞րն էր նպատակդ, եթէ մերժելով մերժեցիր հայոց անկախ պե– տութիւնը, անվերապահ օրէն ընդունեցիր հ այաստ ան ակոլ»- ծան Բրեստը, Նախիջևանը Ռուսիային նուիրեցիր ու Հալաս֊ տանի ծանր օրերին հեռացար երկրից։ Ո՛րն էր հերոսական կռիւներիդ ու մեծ մաքառումիդ նպատակը։ Ե։ ձեզ եմ հարցնում, պարոն հայ պատմաբաններ ու առհասարակ մտաւորականներ, ո՞րն էր նպատակը, եթէ այսօր էլ մերժում էք թ1։ 1918 — 20 թուերի հայոց պետութիւնը, թէ՜ սպասուելիք ան կ ա խ ութիւնը ։ եթէ անընդհատ կրկնում էք% «Միշտ Ռուսաստանի հետ, առանց Ռուսաստան՝ երբեք»9 ապա այսօր ի նչ ազատագրական շարժման մասին է խօսքըք ինչի՞ց էք ազատագրում, յանուն ինչի՞ պայքարում։ Եթէ ազդը չունի անկախ պետականութիւն և չի ձգտում դրան, յիմարութիւն է նրա ամէն տեսւմկ քաղաքական շար֊ 121

Ժում ր։ Եւ այդպիսի ազդր ապադայ էլ չունի։ Սա պաամպ- կան շատ փաստերով է ապացուցւում։ Հայոց անկախ պետ ակ անութ եան հակառակորդներն են, որ մէջ են դցել պանթուրքիղմի սարսափր, թէ1 տես էք, հայեր, հէնց որ անկախ լինէք, առանց Ռուսաստանի կամ աոանց մի ուրիշ հդ օր հովանաւ որի, թարքերր անմիջապէս ձեզ կխհ^ժ/են։ Աջ ո։ ձախ դրում ե ասում են, թէ թուրքերի միակ նպատակր հայ ազդին բնաջնջելն է։ Հայոց ան կա խութ եան զէմ է ո։ դդ ո։ ած նաև մեր ցեղաս– պ անութ եան անվերջ տարփոդումրւ Ս արսոազդա պատ- կերներով, յօդուածներով, դրքերով, հեռուստատեսային սահ– մ՝ րո կեցուցիչ հաղորդումներով, «դիտականս նստաշրջաններով անրնդհատ, անվերջ ահ ու դոդի մէջ են պահում հայ ժողովրդին, թէ տեսէք, թարքերր կանդնած սպասում են, որ նոյնն անեն, հէնց որ Ռուսաստանի ձեոքր քաշու ի այս կողմերից, նոյն եղեոնր տեղի կունենայ, ուրեմն մոռացէք ան– կախ պետաթեան մասին։ Նոյն նպատակին է ծառայում պահանջատիրութիւն կոչ– ուածլս Ոչ ոք մեզ ոչ մի թիզ հոդ չի տալու այդ «պահանջատի֊ քո կան» աղմուկի շնորհիւ, դա միայն մէկ արդիւնք կարոդ է ունենալ աւելի թշնամանալ մեր հարևանների հետ, աւե/ի կաոչել Ռուսաստանից և վերջնականապէս թոպել հայոց անկախ ութ եան հարցը, հայոց հարցր, հայ ազդին։ Եւ եթէ այս պարզ ճշմարտա թիւնն ասում ես. իսկոյն պատասխանը կայ չես ուղում մեր հոդերը, պահ անջատ էր չես։ Այսքան դոեհիկ ու պարզունակ է մեր <րպահտնջսրտէր» մտա։ որականո։թիւնրւ ԵԼ այսպէս, հայ մ տաւորականո ։ թիւնր ստրկութեան շղթայ է կռեթ պանթուրքիղմի, ցե ղաս պան ութ եան, պ ահ ան֊ ջատիրութեան օղակներից, շղթայ» ՈՐ ^Ւ րաոով կոչւում է կողմնորոշում (ռուսական, արևմտեան և այլն), ու դրանով շղթայել է հայ ժողովրդին։ Դա այն մտաւորականութիւնն է, որ վախենամ է զրկուել Ռուսաստանի կոմունիստական օրէնքների ներքոյ իր համար ստեզծուած քազցրագոյն պայմաններից։ Եր աղմկալից քարոզչութեան րնթացքում հայ մտաւորա– կան վերն ախ աւր լռեցնում է ւսմէն ձայն, որը փորձում է բացել ճշմարտութիւնր, ցոյց տալ մեր եղեռնի ճիշտ պատ- 122

ճաոներր, ապացուցել, որ մենք կարող ենք մեր հարևան* ների՝ թուրքերի, աղրբկջ անցին երի, վրացիների ու պարսիկների հետ հաշտ ապրել, նրանց կողքին ծաղկոլն ու բարգա– ւ աճ անկախ Հայոց պետաթիւն ունենա), լալ յարաբերութիւն– ներ պահպանել նաև /կուսաստանի հետ, որ մեր ազգի 900– ամեայ յոոի յատկաթիւններր, այլասերումը կվերանան միայն լէւկգային պետաթիւն ունենալու դկպքում, որ մեր հողերի մասին էլ կարող ենք մտածել միայն այղ պարււպայինւ Այսօր մեր մտաւորական վերնախաւն ամէն ինչ անում է, որպէսղի իր կոփած ու մողովրղին փաթաթած շղթան չթուլանայ։ Բայց որքան կ խաոնեն հարցերը ու գայթակղիչ ղարձ– նեն շղթան, պարզագոյն ճշմ ար տ ութ ի ւն ր թսւղել չեն կարող, այն, որ սուտ է ազգային– ազատագրական ամկն շարժում, եթկ չունի ազգի պ ետ ակ ան ան կ ա խ ու թ ե ւսն նպատակ, որ առանց այդպիսի հեռանկարի շարժումն ամկն ինչ է, նպատակը՝ ոչ/ւնչլ 1՝սկ անկ ախ ու թիլնը այսօր էլ ծեծում է մեր ազգի դուռրլ Արղեօք ուժ կունենա՞նք ազատուելու նենգօրէն հիւսուաձ շղթայից ու քաղել ղու որ, թե՞ կճզմուենք շղթայի ծանրութեան ւուււկւ 191/0, մայիս, * Լուսավորիչ* ւրԻւա>ւս, ԱՆԿԱԽ ԹԼ՞ ԱՆԿԱԽ ւրհԱՑեԱԼ Հիմա Հայաստանում դործողշատ խմբիր, կա ս ակցութ ի ւն - ներ են յայտարարում, որ իրենց ծրագիրն կ ւ1 իա(յհայ, Ա1(|Ա11Ո# անկախ Հայաստան։ Նոյնիսկ շատ կոմունիստներ են այս նշան արանն ընդունել# Եւ քչերն են, որ ասում են պար/լա– պկս՝ անկախ Հայաստան։ Տեսնենք այս երկու տարրեր ակն երից որը ինչ է նշա- նակումւ Նախ ազատ բաոը։ Անցած տասնամեակների ըն- թացքում այդ բաոը շատ շարչրկաեցւ Ասում կին Հոկտեմ– րերեան յեղափոխութիւնր ազատութիւն բերեց, 1920 թ. նո- յեմբերի 29֊ին Հայաստանը դարձաւ աղատ, աշխարհի ամե– նաազատ երկիրը ԽՍՀՄ֊ն է և այլն։ Բոլորը սուտէ Այգս/կս ՜ 121 սուտ։

Հրաշալի ազատ, ազաաաթիւն բառերը տանջուելով վարկա– բեկուեցին։ Ուրեմն, եկէք ազատ բառը հանգիստ թողնենք առայժմ, մեղք է, շատ է տառապած։ Ոննենք միւսներր։ Անկախ Հայաստան նշանակում է երկիր, որտեղ բոլոր բնաղալառներում պետական լեզուն իր՚>ք հայերէնն է, ունի ՒՐ ազգային խորհրդարանը, սրա նշանակած կառավարու֊ թիւնը, իր ազգային օրէնքներն ու որոշումները, իր դրամը, դրօշը, զինանիշը, իր ազգային բանակը, իր դեսպաններն այլ երկրներում, այլ երկրների դեսպաններ՝ իրենում, ՄԱԿ-ի անդամ և այլն։ Միացեալ Հայաստան նշանակում է հայոց պատմական Հողերը իր մ էշ միաւորող Հայաստանւ Իսկ որոնք են այդ հողերը։ Պատմական Հայաստանն, ինչպէս յայտնի է, բաղկացած էր 3 մասից՝ Մեծ Հայր, Փոքր Հտյք, Կիլիկիտ, մի ա՛սին աւելի քան 400 հազար քառակուսի կիլոմետր, Կասպից, Միջերկրական և Սև ծովերի ափերին։ Ինչպես է մեր օրերում այդ ւքլսս(յեա|թ, ա յդ ծովից ծովը ստեղծաելու, ի՞նչ զօրու– թեամր, ո՞ւմ կողմից։ Այդ հողերը (բացի Խորհրդային Հայաստանից) գտնլում են մեր 4 հարևանների տնօրինութեան ներքոյ, որոնք կարծեմ, միտք չունեն դրանք մեղ վերադարձնելու, մենք էլ, հասկանալի է, որ այսօր այդքան ուժ չունենք վերցնելու, իսկ աշխարհի ուժեղները դրանք խլելու և մեզ նուիրելու նպատակ չունեն և երբևէ չեն ունենայ; Պարզ է, որ այսօուայ համար այդպիսի ւքքւաէյեսպ Հայաստան ծրա֊ գրելը նշանակում է մանկական խաղ խաղալ։ Աւեւին, դա նշան ակում է նաև աւելի ու աւելի սրել մեր չորս հ արևաննե֊ րի թշնամութիւնը մեր նկատմամբ, այն աստիճան, որ նրանք րոլորր ձգտեն խափան ել մեր թէ* միացեալր և թե* անկախը, այսինքն նրանց չորսի էլ շահը դառնայ առհասարակ Հայաստանի վերացումր։ Ոմանք էլ Միա(յեա| ասելով նկատի ունեն Թուրքիայի 6 վիլայեթները կ ամ վիլսոնեան Հայաստանը այգ 6 վիլայեթների հիմնական մասերով և Ռուս աստ անի իշխա– նաթեան տակ գտնուող որոշ հողերով (ներառեալ Խորհրդային Հայաստանը)ւ Եւ ղարձեալ, ո՞վ է այսօր այգ հողերը Թուրքիայից, Ագրբէջանից, միւսներից խլելու և միաւորելոս Ո՞վ, ի՞նչ ուժով, ո ր պետոլթեան մ էջ ինախքան անկախ Հայաստանը)։ Մի՞թէ պարզ չէ, որ ներկայումս այսպիսի մի ա֊ 124

Սե“ՂԸ նոյնպէս ղուս, ևրևակայոլթեան բնագաւա ոին է ւգտտ կան ում ։ Ուրեմն ի նչ։ Աչն, որ երր իբրև ազգային ծրագիր ներկայացնում են Սիացեալ 1Ա։1յա|ս Հայաստան, այդ միացեա– լո4 ի*որատկում են ան1|ա|սլւ։ Ասում են առանց միացեալի անկախ մեզ պէտք շէք նախ միացեալ, յետոյ անկախ։ Պար֊ զի8 պտրղ է։ որ դա անկախ Հայաստանի գաղափարի ու ծրագրի ղէմ պայքարելու միջոց է, Ահ ա մէկը գոռում է մ|ւա(յեւս| սւդւստ անկախ Հսւյաււււււււք,, մ ողովարղն էլ ասում է շատ լալ է, մեր հողերն է աղում, և նեղանում է, երր ասում ես հիմա միացեա/Ն անհնար էI Հայաստանի անկախական թշնամիները ճարպկօրէն օգտագործում են ւ1|։ա– ցեալլւ անկախը թաղելու համար և մեղադրում են անկա– խոլթնան իրական կողմնակիցներին, թէ՝ տեսէք, սրանք մեր հողերը չեն ուզում, պահանջատէր չեն։ Սիրելի պարոննե՛ր, ո վ է ձեզ խանգարում, միացրէք մեր հողերը, ստեղծէք միացեալ։ Օայց ինչպէ՞ս էք անելու, ի՞նչ ում ունկը տասնե– ակ հազարաւոր քառակուսի կիլոմետրերով հողեր խլելու մեր հարևաններից կամ ուրիշ ո՞վ է այգ անելու։ Այսպէս անվերջ պոոոաախօսել չի լինի, եկէք լրջանանք, սիրելինե ր, սուտ խոստումներով ազգ չի փրկուի ու չի պահուի։ Մինչղևռ Անկախ Հայաստանը լիովին իրական հեռանկար է. Ռուսաստանը ինքն է ասելու անկախացէք, ինքն է մեզնից անջասոելու։ Դրա բոլոր նշանները կան։ Է*այց մեր էմիապ ետականն երըս պարզապէս սարսափում են առանք Ռուսաստանի Հայաստան պատկերացնելու ու դրա համար են ասում՝ մենք էլ ենք անկախության կողմնակից, բայց նախ միացեալ և մտածում են այգ կերպ կառչած մնալ Ռուսաստանից, թէկոլզ Վրաս տանի ալ Ադրրէջանի անկախա– ցումից յետոյ էր Սա է Սիացևալը անընդհատ շեշտելու ետին նպատակը և ոչ բնալ հայկական գերուած հողերի այսօր անիրականանալի միաւորումը (կարծում եմ՝ իրենք էլ գիտեն, որ այսօր գա անիրականանալի է)։ Ահա թէ ինլպէս է միացեալ հարազատ ու հրաշալի բառը յարաշահլոլմ՝ անկախը մորթելու նպատակով։ Այդ նոյն կերպ լարաշահւում են նաև Հայ դատը, Պահանշաաիրութխնը. է»

փոսում են՝ տն կտի/ու կան ե՞ս, թէ պահանջատէր, իրենց հա– մարում են նախ մէկից, յեսւոյ՝ մ իա իր ե ցանի որ երկրորդը՝ պահանքատի րութիւնր, այսօր բաւարս/րող չկայ, հէնց դրանով մ երժւում է առաջինը՝ անկ ախութիւնր։ Նոյն նպատակով է չարաշահւում նաև պանթուրքիղմր (համաթուրանականութիւնրՄեր հայ (է պ անթուրքիստներըզ մի քանի ամիս առաջ միևնոյն եռանդով հայհոյում էին նաև 11| սւ («|ւ ս | «Ս ւք |> €| լք |19 վերջերս կարծես նրանց ուղեղները, այնու– ամենայնի ւ, մտաւ (արդեօ՞ք մտաւ), որ հայւսթեան նկատմամբ մ եծ ա դոյն յանցանք է իսլամ ժողովուրդն երին մեր ազդի ք/1^ /արե/ն ##ւ թշն/սմ լսցնելը, և հիմա այս ասպարէղում մի փոքր անդորր է իքեր Սայց պանթ ուրքիղմ ից ձեռք լեն քաշում։ Սա անկախո։ թեան դէմ ոպղուած մ ի։ ս դ/խաւոր ռումբն է։ Ցամաոօքէն շարո։նակո։մ և)/ մեր չարլարուած ազդին հա– I աաացնել, որ թուրան ակտն աղդերր՝ Խաղաղ օվկիանոսից մինչև Սա/կաններր, այղ թ։ո։մ խորքերի)։ կոտորող ուղբէկ– ներր, ադրէկներին կոտորող կիրդիղներր, ղազախներին սս/անող ադրբեջանցիները, նաև քրիստոնեայ շոււաշները, եակուտներր և մ/ոսներր աղում են Թուրքիայի հետ միաար– ո ւել մի ւղ ե տա թետ)։ մէջ և որ ւ/րան խ ան դարում է Հայաստանը, և ուրեմն նրանք պէտք է Հայտս///անը ջնջեն իրենց այդ նպատակի համար, իսկ սա է/, ահա, նշանակում է, թէ մ ե)։ ք ինշ էլ լինի, շ/ինի, պէտք է մոռանանք անկախութեան մասին, կառչած մնանք Ռուսաստանին, թէկուղ Ռուսաստանը Հա յաստւսնի Հանրապետ ութիւնը վերացնելուց, նրա հողերը բաժ ան՝ բաժ ան անելուց յետոյ, այս կտոր Հայաստանն ու > այկական Արցախ)/ էլ /Լերաց)։ելու չինի աշխ արհի երեսից։ Եւ ման ալանդ չնկատելու են տալիս այն իրողո ւթիւնր, որ Ռուսաստանն ինքն է իր թևերի տակից քշելու ճտերին, այդ թւում Հայտս տանը։ Հետաքրքրաել եմ՝ արդեօ՞ք այսօր օտար աղբիւրները Հրում են այպի պանթուրքիղմի դոյութեան և Հայաստանը ջնջելու նրա ձրաղրի մասին։ Որևէ տե դե կ ութ ե ան չեմ հանդիպեր Միայն հայկական աւլրիլրներն են Հրում դրա վերա– րերեալ, ընդ որում միայն հայկական այն աղբիւրները, որոնք այսօր կ ար ականաւղէս դէմ են Հայաստանի անկախացմ անը։ 126

Երբ այս բաներն ասում ենբ մեր հայ ((սյանթուրքիստնե֊ րին», նրանք պոռամ են՝ էՒնչո՞ւ չէք թողնում կոաենք պան֊ թոցւքիդմի դէմձ։ Ս իր ե/ի րարեկ ամ, ո՛վ չի թողնում, ղնայ, կուիր ինչքան ուղում ես, միայն յի՚յի/Կ ՈՐ ամբիոնները և թերթերի ու գրքերի Հղերր հայհոյանքներով մաշելը պան֊ թուրքիզմի դէմ կոաել չի նշանակում, այլ նշանակում է կճԻւել անկախ Հա յա ս տանի ղէմ, նաև նշանակում է հայ մո֊ ղովրդին ահաբեկել, փախցնել իր հայրենիքի մնացորդից։ Կարծում եմ՝ ով իրատես է, ով իրոք մտահոպուած է Հա֊ յաստանի տմենամօտ ապաղայով, նրա ծրաղրում այսօր Ան֊ կախ Հայաստանն է։ Ւսկ դրա իրականացումից յետոյ, հնա֊ րաւորութիւններ քացու ելա ղէպքում՝ միացեալր։ ԿԱՐՄԻՐ ԿՈՎԱ օԿարմիր կովն իր կաշին լի փո/սիօ։ Պարզւում է այս տսացուածքր 100 տոկոսանոց չէ։ Կայ մի տեսակը, որ կար֊ միը կաշին փոխում է։ Հայ բօլշևիկները, աւելի ճիշտ նՐ ա Նտ ղեկավարներն ու դաղափ արախօսները։ Խնդրեմ. 1920-ական թուականներին դրկախաոնաած կին թուրքերի հետ։ Օդնեդին թարքերին դրալեյսւ Կարսր, Գիլմրին։ Դրանից յետոյ կ երր Թուրքիան աոտշարկեց Անին իր շրջակայքով յանձնեյ ե. Հայաստանին, հայ րօլշևիկներր մ ևրմեցին, ասելով՝ Թուրքա-խորհրդային ր արեկ ամ ու թ ե ան սահմանր Արւիաշա֊ յով է անցնում ս ։ իսկ հիմա հայ բօչշեքւկներր ամենաթանդ հ ակ ա թուրքերն են, հայհոյում են նրանց, ամկն առիթով՝ ղրաւոր, րանալոր։ Կամ 1920-ական, 1930– ական թոլակ աններին հայ րօ/շե– ւիկները անզուսպ հայհոյանք ու լուտանք Լին սւեւլում Հայաստանի Հանրապետոէթեան ու Հ. Ց. Դաշնս։ կղա թ ե ան ղԼմ։ Իսկ հիմա գովաբանում են Հայասսոսնի Հանք աւղես։ա թիլեր և անուշ իւօսքեր ասում Դաշնտկցո։թևան հասցԼին։ Ել կամ՝ 1930-ական թաականներիդ մինչև 1950-ակաԼ թուականներր Ստաչինին այնպԼս Լին փառաբանում, ինչպԼս ՚Վ ոք աշխարհում, նրան յայտարարևլով հայ ժողովրդի փրր. կիչ> ժողովուրղների հայր, ամ են աիմ աստ ոլն, ա մեն ահանճա– 127

րեղ հ այլն։ Իսկ հիմա աջ ու ձախ հայհոյում են՝ «Դահիճ 1/ա ա(ին», «Ստալինեան րոնապետութեան ժամանակ» և այլն։ Այսպիսի օրինակները շատ –շատ են։ ԵԼ այդպէս, հայ բօլշևիկները փոխում են իրենց կարմիր կաշին։ Իսկ հե՞րսը։ ՄԵՐ 300 Տ1ՄՈԻՍ.Յ ՍԽՄԼԱ Շատերն են ասում՝ ժողովուրդը միշտ ճիշտ է, ժողովուր– դը շ/ւ սխալւում։ Սա բացարձակ սուտ է, հակառակ է մ ար դ - կաթետն պատմութեան հաղարաւոր փաստերին։ Ի այց նախ ներկայանամ. ես մերժում եմ ամէն տեսակ ցեղամ ոլութիւն (ռաս իզմ) և տզզամ ոլութիւն (նացիոնալիզմդ շովինիզմ)։ Մերժում եմ որևէ ազդի բացառիկութիւնը կամ արտօնեալ լինելու իրտւունքր։ Իոլոր ժողովուրդները, անխը- տիր» ինքնարոյն դո յա տևելու, բարգալաճելու իրաւունք ունեն, մանալանդ բարեկամ լինելու իրաւունք։ Սւսյց և բոլոր ժողո- վուրդներն էլ սխալւում են, ինլպէս որ բոլոր մարդիկ են սխարում։ Չկայ անսխալական մարդ, շկայ անսխալական ժողովուրդ։ I՝ոլորի մասին հիմա խօսելր մեղ շատ հեռու կտանի, և դա չէ այս խօսակցաթեան նպատակը, պէտք է ուշադրոլթեան առնեմ մեր հայ ժողովրդին և շատ մասնակիօրէն՝ անցած 300 տարա ալ ընթացքում մեր ճակատագրի հետ ամենից աւե– լի առնլուած թուրք և ռուս ժողովուրդն երին։ Այս ազգերի բոլոր սխալներն է/ այստեղ թուարկել անհնար է, ուստի մի քանի գրուտզ միայն։ Թարքերը սխալւում կին, երբ աշխարհակալական անյազ ախորժակով Եւրոպայի, Ասիայի և Աֆրիկայի հսկայական տարածքներն էին սրով ու կրակով նուաճում, նրանք սխալուե֊ ցին, երբ 14 թուին Գերմանիայի և Ալս տրոհ ունդարիա յի հես։ միացած պատերազմի մ էջ մտան Դաշնակիցների դէմ, մեծ սխալ գործեցին (հէնց Թուրքիայի համար), երր 1915 թ. էեու– սիայի ու Գերմանիայի լռելեայն համաձայնութեամբ (զուցէ և խրախուսանքով) հայերին տեղ ահ անեցին ու կոտորեցին, հիմա էլ սխալ են անում (հէնց իրենց պատուի տեսակէաից), որ լեն ընդունում հայերի դէմ կատարած ոճիրը։ Իհարկէ, 128

կարող են ասել, որ այղ սխալները ոչ թէ թուրք ժողովուրդն I արել, այլճ ղեկ ավարաթիւնրւ Այո , բայց նախ ամէն ազգի ղեկ ավարութիւն այդ ազգքէ մասն է, ապա՝ ժողովրդի մի ղղալի հատուած անմիջականորեն մասնակցում էր հայերի տեղահանութեանը և կոտորածին ւ Ռուս ժողովուրդը 300 տարի ճորտի վիճ։։ւկոււ1 հլու֊հնա֊ ղանդ մնաց Ռոմանովեան բռնապետութեանը, պա տա ար լի֊ նելով դրան, 1917 թ. փետրուարին եկած ժողովրղավարութիւնը պահեց րնդամէնը 7 ա միս և փոխ արիներ ։աելի արիւնոտ բոնակալութեամր ու 30 տարի խունկ ծ խեց, փա սարաներ աշխարհում երբևէ եղած ամենադտժան րռնակային, որ աղ֊ դութեամր ռուս էլ չէր։ Նոյն ռուս ժողովուրդն էր, որ աջ֊ խարհր նուաճելու մոլուցքով ստեղծեց երբևէ եղած կայսրու • թիւններից ամենամեծն ու ամենադաժանը, ինքը կիսաքաղց կեանք քարշ տալով. ԵԼ դարձեալ, կարելի է ասել, թէ այդ ամէնի մեղքը Ռուս աս տ անի ղե կ ավար ութ եանն էր, ոչ թէ ժո֊ ղովրդինր, ու այս դէպքում էլ պատասխանը նոյնն է՝ այդ դեկաւարութիւնը ոուս ժողովրդից էր ծնուել, նրա մասն էր, և մ ան ալանդ ռուս ժողովուրդն էր նրա ամուր յենարանը ու ղադրելի գործերի մասնակիցը։ Այս էդ էս կարելի է առաջ բերել սխ ալների ուրիշ շատ օրի֊ նակներ, որ գործել են թուրք և ռուս ժողովուրդները, բայց դրանց մասին թող մտածեն ու գրեն իրենց հեղինակները (և կան գրողներ), մենք աւելի լաւ է մեր սխալները քննենք, հայ ժողովրդի գործած այն սխալները, որոնք մեզ համար ճա- կատագրական եղան։ Պատմական փաստերի անաչառ զննումը ցոյց է տալիս, որ անցած 300 տարուայ ընթացքում մեր ժողովրդի կատա֊ րած քաղաքական ամենամեծ սխալը Ռուսաստանին և Արև֊ մուտքին ապա լինելն է եղել, նուիրաելը։ Պ արգանակ ու նեղ մ տածողութեամր մենք կարծում էինք, թէ Ռուսաստանը քրիստոնեայ, Արևմուտքը քրիստոնեայ, մենք քրիստոնեայ, իսկ մեր հարևանները հիմնականում մահմեդական, ուրեմն մեր բնական դաշնակիցները Ռուսաստանն ու Արևմուտքն են, որոնք որպէս քրիստոնեայ, մահմեդականներից պէտք է աղատեն իրենց քրիստոնեայ հայ եղբայրներինր Ահա մեր Ժողովրդի, նրա ղեկավարների և գրեթէ մեր բոլորի ճակա֊ 9 Ռաֆսւյհյ Իշխան յան 129

տա գրական սխալի աղբիլրը։ Դա քաղաքական տհ ասութ/ոհ էր, մ անկամ տութիւն ։ Նախ. ի՞նչ ասել է քրիստոնեայ. ե/Վ քրիստոնե ան 3 ի սուս Քրիստոսի Աէ ետ արան ով ապրողն է, ապա այղ իմաստով ոչ աշխարհք Հրով ու արիւնով նա աճե՛լու ելած Ռուսաստանն էր քրիստոնեաչ, ոչ էլ շահ ամոլ Ո 4 գիշատիչ Ալէևմաաքրտ Այղ մողովուրղների մէջ, անշուշտ, կա* յին քրիոաոնէական կեանքով ապրող աոանձին մարղիկ (հ/,մ ա էլ կան), բայց անմ տոլթիլն է Ռուսաստանի և Արևմուտքի մոզովսլրդներին ամբողջութեամր և նրանց պետոլ– թիլններր քրիստոնէակւսն համարելը։ Մեր երկիրն ազատագրելու գործը արդար էր ու բարոյա– պէս բարձր, և մեզ թւում էր, թէ մեր ոչ հարևան Ռուս աստ ա– նը և Արևմուտքը աւելի բարոյական ևն, քան մեր հարևան Պարսկաստանն ու ԹուրքիանI Աիւալոլեցինք։ Չարաչար սխալ֊ ուեցինք, և այսօր էլ այգպէս մտածողները ահաւոր սխալւում են։ Մեղ թւում էր, թէ Ռուսաստանը և Արևմուտքը աւելի արդարադատ են, քան Պարսկաստանն ու Թուրքիան։ Հիմնովին սուտ պատկերացում էր դա. այդ չորսից ոչ մէ1/ին էլ բարսյականութիւնն ու արդարութիւնը չէին հետաքրքրում, հե– տաքրքրում էր այն, ինչ իրենց թւում էր ազգային շահ, քաղաքական շահւ Մենք ոտով– գլխով նաիրուեցինք Ռուսաստանին, ղինուո– րագրուեցինք նրան, այն Ռուսաստանին, որին մեծ բանաստեղծը բնորոշել է իբրև «ստրուկների ու տէրերի երկիր», «մանզարմ փաշաների ու նրանց հլու ժողովրդի երկիր», մա֊ նաւանդ՝ «անլուայ Ռուսիս։»։ Ահա թէ հայ ժողովուրդը ում նուիրուեց։ Հիմա ոմանք մեզ արդարացնելու համար ասում են՝ Ռուսաստանը չարեաց փոքրագոյնն էր։ Յիմ արոլթիւն է։ Մենք Ռուսաստանին, նաև Արևմուտքին նուիրաելով մեր դէմ սոս– կալիօրէն թշնամացրինք մեր հարևաններին՝ բացարձակապէս ոչինչ չշահելով։ Ահա թէ ինչու է անմտութիւն «չարեաց փոթ֊ րւսդոյնի» տեսակէտը։ ԷՒուսաստանր Կովկասը և Հայաստանի մի մասը միևնոյն է, պէտք է նուաճէր (ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը, յե– տոյ Դարդանելը նուաճելու հեռանկարով), այսինքն առանց մեղ ւդիտի նուաճէր, բայց մենք մէջ ընկանք, մեր ծաոայու- 130 I֊

թիւնները մատուցեցինք Ռոմանովեան անլուայ պևտութեանը բնգգէմ մեր հարևանների՝ Պարսկաստանի և Թուրքիայի, լըր– տեսութիւն արեցինք յօգուտ ստրուկների ու տէրերի պետու– թեան, ռուս֊պարսկական, ոոլս-թուրքական ամէն մի պատե- րազմի կամ աւորական ջոկատներ էինք կազմում և ռուս ական քանակի կազմում կռլոլմ մեր հարևանների զէմւ Շատ էյ չեն ս/սալւում վրացի որոջ հեղինակներ, երբ գրում են, թէ ռուսներին հայերր հրսոիրեցին Անդրկովկաս, իհարկէ, ոուսներր առանց մեզ էյ գալու էին այս կողմևրր, բայց մենք ամէն ինչով օգնում էինք կայսրութեանլ։ Արևելքը նուաճելու գործումI Կարդացէք վաւերազրերր, Անդրկովկաս գալով Ռուսաս- տանն անսպասելիօրէն ոչ թէ մեղ սկսեց պաշտպանել, այլ մեր հարևաններին, որոնք դէմ էին Ռուսաստանի գալուն և որոնց մենք արգէն բաւական թշնամացրել էինք մեր գէմ Ռուսաստանին ծ առա յութիւններ մատուցած լինելու համարւ Ռուսական կայսրաթիլնր սկսեց պաշտպանել <մահմեդական կալուածա տէրերին, /սաներին ու բէկերին րնգդէմ հայերի, միւս կողմից կայսրութեան մովրովների ու պրիստաւների մտրակն էր խաղում ՚ւայ գիլղացոլ տառապած մարմնի վրայւ Ռու սական կա յսրութիւնը նաև անընդհատ սկսեց դաղտնա– րտր կոուեցնել հայերին իր հարևանների հետ, հայկական հո- ղերն էչ այնպէս բաժանեց ըստ իր նահանդների, որ հայկա- կան հոծ բնակչաթիւն ունեցող տարածքներ ընկնեն @*իֆլիսի և Ելիղաւետպոլի (Գանձակի) նահանդների մէջ, որսլէսղի յե- տոյ վրացիները Լոռին, իսկ ադրբէջանցիներր թէանդեզուրն ա Արցախը իրենցը համարեն։ Արևելյան Հայաստանի նախկին տիրակալ Պարսկաստա- նը կարծես ինշ֊որ չափով հանդուրժեց հայերի անզուսպ ձրդ- տամը անցնելու իր հակառակորդի իշխանութեան տակ և 1Ւուս աս տ անի կողմում իր դէմ մեր մարտնչելը։ Թ ուրքի ան շհանդուրժեց։ Հիմա կան հայեր, ովքեր պնդում են, թէ Թուր- քիայի կազմակերպած հայկական կոտորածները կապ չունեն /Ւուսաստանի առաջխաղացման, ինչպէս և ընդդէմ Թուրքի ա– յի Թառաստանին մեր նաիրուելա ե ծառայելու հետ։ թայց, սիրելի բարեկամներ, նայեցէր պատմական քարտէզին, որ• բան մօ ա են ում էր Ռոէսաստանը պա տմ ական Հայաստանին, տ »•

որքան խորանամ էր նրա մ էջ և որքան մենք աւելի շատ էինք ծառաջում Ռուսաստանին, այնքան մեր կոտորածները շատա* նամ էին։ Ել երբ ռուսական բանակը 1915-ին արդէն նուաճա մ էր ամբողջ Հայկական բարձրավանղակր, ու մենք կամաւոր– ներ դարձած ամենամեծ ծաոայաթիւննևրն էինք մատուցում Ռուսաստանին՝ րնդդէմ Թուրքիայի, ամենամեծ կոտորս։ եղաս Սրանք) բացարձակ փաստեր են. Ռուս աստ անի առաջքս աղացում ր Հայկական լեռնաշխարհում և այդ կայսրո ւ– թեանր մեր մատուցած ծաոայութիւնների աւելացումր ուղիղ համեմատական էին հայկական կոտորածների մեծացմանրւ Անհերքելի փ աստ է։ Գիտեմ, որ ընդդիմ ախօսներս, որոնք սէր չունեն փաստերի նկատմամբ, դարձեալ պէտք է հայհոյանքի իրենց զի– նանոցր գործի դնեն։ Յալալի է. ս/ատմաթեան փաստ երբ չչարգող, դրանք հաշա ի չառնող ազդր միշտ տուժում է, նաև% կործ անւում ։ Արևմուտքին մեր ապալինելը դարձեալ րնդդէմ Պարսկաստանի ե Թուրքիայի, նոյնպէս բացարձակ իրողութիւն էւ Յիշենք միայն նորադոյն դէպքերր, մենք ամէն կերպ հրահրում էինք Թուրքիայի իշխանաթեան տակ գտնուող հայկական շրջաններում րարեփոխութիւններ անելու այն ծրագրե– րր, որոնք առաջ էր բերում Արևմուտքը զուտ իր շահերի համար։ Եւ յիշենք նաև, որ մենք Հայաստան ասելով հասկանամ էինք Թուրքիայի իշխանաթեան ներքոյ գտնուող հայկական վեց ւէիլայեթ ները, դրանց ազատագրման մասին էինք մտածում, կարծես Հա յաս տանի մի մասն էլ Ռուսաստանի իշխանաթեան տակ չէր։ Աչդ Հայաստանը չնկատելու էինք սլալիս, նրա ադա տա դրման մասին չէինք խօսումւ Վերջապէս չմոռանանք, որ Անդլիան Անդրկովկասում Ադրրա բէջանի կողմն էր, Գերմանիան՝ Վր աստ անի, Ֆրանսիան էլ Գիլիկիայում՝ թուրքերի։ Ընդդիմ ախօսներս պնդում են, որ եթէ 1914—15-ի հաչ կամ աւռրական շարժումը յօդուտ Ռուսաստանի, ընդդէմ Թուրքիայի չլիևէր էլ, միևնոյն է հայութեան կոտորածը պի- աի լինէր, քանի որ այն, անկախ ամէն բանից, ծրադրուած էր։ Սա, կարծում եմ, անհ ե թ եթութիւն է. նրանց ասելով դուրս է գալիս, որ եթէ արևմտահայերը հաւատարիմ մնային 132

թուրքական պետութեանր, միենոյն է, այդ պետութիւնլ։ կկոաորէր նրանց։ Ցիշենք, որ հայ կամ աւորների երեր քա֊ ոորռր արևմտահայեր էինք Ռա լւբիսւյի հպատակներ։ Լետա֊ թրրքէր է, ինչպէ՞ս 1լվարուէր Ռուսաստանը, եթե արևելահա֊ յերր անցնէին Թուրքիայի կոդմր I։ կամաւորական դնդերով կոուէին Ռուսաստանի դէմ.., */եչե)։)։ երը, ինդու շները, Ղրիմի թ աթարները, Վոլգայի դերմտ հացիները նոյնիսկ Գերմա֊ հիայի կողմը չանցած, իրրե վ տ տն դա։ որ տարրեր ռուս ակտն րտնակի կողմից տեղահա)։ու եցին, կոտորուեցին ամեն ադա֊ ման ձևով։ Եւ եթէ նոյնիսկ ցնդուն ենք անհն արինը, թէ անկախ ոու֊ սական բանակի կազմում հայ կամտւորութեան առկայոլթիւ֊ 1։ից, թուրքերը հայերին պէտք է տեդահանկին ու կոտորէին, անդամ այս պարադային մեր կամաւորական շարժումը հայ տդդի համար վնասակար էր, այն մեղ բացարձակապէս ոչինչ չտուեց, բացի մեր շատ երիտասարդների զոհուելուց յանուն Ռուսական կայսրութեան անյադ ախորժակի։ Խնդրեմ 1314– 15-ին վրացիները կամ աւորական դնդեր չկազմեցին ռուսա֊ կան բանակի համար, ադրրէջանցին երը բնաւ չէին ծաոա֊ լամ ռուս ական բանակում, ե չէ" որ երկուսն էչ շահեցին, իսկ մենք կորցրինք, ահաւոր կորցրինք, Վրաստանն էլ, Աղրրէ– ջանն էլ, իւրաքանչ/որն այսօր մօտ 3 անդամ Հայաստանից մեծ է ու շատ աւելի յարդուած Ռուսաստանի կողմից, քան մ ենք։ Ուրեմն սխալ էր, ճակատադրական սխալ ոտով֊ զլի։ով Ռուսաստանին մեր նուիրուելըճ նրա հակառակորդի թիկուն֊ բում Ռուսաստանի համար լրտես ութ իւն և քայքայիչ կռիւներ անելը, նրա օգաին քարոզչութիւն կատարելը, կամաւորական դնդերով նրա նուաճումներին մասնակցելը։ Դա նաև ապաբարոյական էր։ Ռուս ական կ այս րութիւնր իր բոլոր կողմերում երկրներ էր նուաճում, ազդեր էր ստըր֊ կացնում, իսկ մենք ամ ենադործ ուն կերպով մ ասն ակցութիւն էինք բերում այդ ամենին։ Մ ե)։ք մեր այդ անբարո յական դործունէութեամբ ուղում էինք մեր հարցի արդար լուծմանը հասնել։ Անբարոյականութիւն էինք անում յանուն րարոյա֊ կան նոլատակի։ Եւ պատժուեցինք, հայրենիք կորցրինք, ան֊ 133

հաշխ սւնւէհ՚ւ դ»հեր սկսեցինք՛ Պարաբեցինք խայտս»էակ ձևով։ II, յխրաաաեցինք, Ռուսաստանը կարմիր հապաս Մևնքկ որոշեցինք նոյնն աներ. Ռուսաստանի կոմունիստական շարմ. մանր մասնակցած ազգերի մ էշ սեփական մողովրգի քանակի համեմատ հրէաներից յետոյ մենք% հայերս աոաջին տեղում էինք։ Բելոռուսի այի կոմունիստ (բօլշԼփկ) առաջնորդը հա/ էր, Աղրբէջանինը հայ էր, Միջին Ասիայում հայեր էին.,, Ունէինք Հայկական պետռւթիւե* Հրաշքով ծնուած հայոց անկախ ու թիլն։ Անպատմելի պարգև։ Բայը ինչպէ՜ ս կարելի է՝ հայն անկա՞խ լինի, առանց Ռուսաստանի՞, ոչ, պէտք է քանդել հայկական պետութիւնը։ ԵԼ մեր հայերը կոմունիսա (րօլշևիկ) անունը ոըդեդրած սկսեցին քանդել մեր իսկ պե֊ տութիւնը։ Ամէն ինչ արեցին կործ անելու համար մեր հան֊ րապետոէթիւնը. Հայաստանի դէմ կորում էին ռուսական 11-րդ բանակի կազմում, խոովութիւններ էին սարքում մեր փռք- րիկ երկրռւմ՝ մեր ազգային պետութեան դէմ, ամէն կերպ օմանդակամ էին քեմ ալական Թուրքիային Հայաստան ը նուա– ճելու, հայոց բանակն էին քայքայում։ Ու հասան իրենց նպատակին, Հայկական պետութիւնը կործանեցին։ Հիմա ոմանք ասում են, թէ հայ կոմունիստները հայեր շենւ Տխմարութիւն։ Հայեր էին և են ու շատ էին և են, ու 1920— ին հայոց ղօրքն էլ իրենց ենթարկեցին ու Անկախ Հայաստանը խորտակեցին։ Սա էլ մեր 300 տարուայ սխալների 1ՂԲ այի կարևոր օղակներից մէկն է։ Այղ օղակներից է նաև 1920-ին մեր Հայոց պետութեան մի քանի դեկ ավարն երի միամիտ ապաւինումն Արևմուտքին, հաւատր Սերի դաշնագրի նկատմամբ, Թուրքիայի հետ մի համաձայնութեան դալա մ երժումր։ Սա ևս օգնեց հայ կոմունիստներին Հայաստանի Հանրա պետութեան կէսը ԹրւրՀ քիային, կէսը Ռուսաստանին յանձնեչու գործում։ Այսպէս մեր սխալների շղթան շարունակուեց մինչև մեր որերը։ Ռուսաստանից խնդրում ենք, որ Արցախը մեզ տայւ Չենք խրատ։ում։ ••• Ես ռուս\ ազդի ու արևմտեան բոլոր ազդերի, նրանց մշա– կ.ոյթների նկատմամբ լաւադոյն զգացմունքներն ունեմ, ռուս, ամերիկացի, ֆրանսիացի, դեր մանացի, հոլանդացի ա

հրաշալի ծանոթներ ու բարեկամներ ունեմ, սակայն, շիջենք՝ ք. ՊI ասանը բարեկամս է, բայց ճշմ արտութիւնն աոալել Հ ս« 1՝։ւկ ճշմ արտութիւնն այն է, որ մարգը մի բան է, նրա պե– սւաթեան քաղաքականութիլնը՝ մի այլ բան, և որ Ռուսաստանին ու Արևմուտքին ապաւինելու և հարԼ անների հետ թըշ– նամանալ՚ո մեր որոշումր սխալ է եղել։ Այո", 300 տարի է, ինչ սխալ ճանապարհով ենք քայլում, ճանապարհ, որ յան– ւլեցրեց մեր հայրենիքի 90 տոկոսի հայաղրկման ու օտարման, միլիոնաւոր մեր հայրենակիցների անլուր տառապանքի և մ ահուան, մեր մշտական հարևանն երի հետ ծայրաստիճան թշնամացման, մեր հաւատի ու եկեղեցու անկման, մեր կատարեալ անբարոյականացման, մեր հա զարամ եակների ղիւղաշխարհի մնացորդի ոչնչացման, մեզնից Նախիջևանի և Արցախի անջատման, վերջինիս այսօրաայ դամանադոյն մա– մրլման, Դաշտային Արցախի հայաթափման, մեր 95 ֊տոկոսանոց ոուսա զրութեան, 100 –հաղարաւոր հայերի ոուսախօ– սաթեան, առհասարակ մեր աղզային մտածողութեան ու մշակոյթի այլասերման... ՈՐԸ ասեմ, որր թո դնեմ։ եւ մեր 300 տարու այ այդ ճանապարհին եղել են մարդիկ, որ մեղ ասել են, թէ սա մահրւան ճանապարհ է, չենք լսել, հիմա էլ ասողներ կան, չենք լսում։ Մի՞թէ պարզ չէ, որ եթէ շարունակենք այս նոյն ճանապարհով գնալ, լիովին կվերանանք աշխարհի երեսիցւ 1900, «Լուսաարիշ» ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԻՐԱԴԱՐՋՈԻԹԻԻՆ Հա յա սա անի Հանրա պետութեան նորրնտիր Գերագո յն խռր՝։։;րզն օգոստոսի 23-ին ընդունեց «Հռչակագիր Հայաստանի անկախաթեան մասին\> ւիասաաթաղթր։ 1918-ի մայիսի 28-ին, Հայա սառ ։նի անկախոէթիէնր հոչակելուց յետոյ, այս Հռչակագիրը նոր դարագլուխ է բացում հայ ազգի պասւմութեան մէջ։ Հայաստանի խորհրդարանը մեր հայրե- նիքից պահսլանաած այս հոգա կտոր), ո. Նրա վր ա յ ապրող աւելի քս։ն 3 միլիոն մողովրղին Հայտարարում է անկախ հայկական սլետութիւն> Սա պաս։մս. կա ն իրադարձաթիւն է

հայ ժողովրդի կծանքում, Դեո 2 տարի առաջ էւրազել անդամ չէինք կարող սրա մասին։ Իհարկկ, Հռչակադրում կան կկտեր, որոնք եթկ չչինէին, աւելի զօրեղ կլինէր մեր ազդային այս կարևորադոյն յայ– տարարութիւնը, կան կկտեր էլ, որոնք կարող կին աւե/ի յստակ ձևակերպուել, բայց եղածն էլ ազդային շատ մեծ յաղ– թան ակ է։ Օրինակ, աւելի յստակ կ/ինկր, եթկ Հռչակադրի սկզբում յայտարարուկր ոչ թկ Հայաստանի անկախ պետականութեաԱ հաստատման դործընթացի սկիզբը, այլ հկնց Հայաստանի անկախ ո ւթիւնր։ ճիշտ կլինէր նաև նշուէր, որ 1920 թ. Հայաստանի Հանրապետութիւնր բո նաղալթրլել է Խորհրդային Ռուսաստանի և քե մա լական Թուրքիայի կողմից և որ Խոր– հըրգային Ռուսաստանը ոչնչացրել է Հայոց անկախ պետա* կանո ւթիւնլւ։ Վէճեր եղան յատկապէս երկու հարցի շուրջը։ 1, Ասուեց9 որ ճիշտ չէ աշխարհի բոլոր հայերին Հայաստանի քաղաքս։ցի լինելու իրաւունք տալ, քանի որ նախ դա աւելի կսրի Վրաս- տանի շուրջ կէս միլիոն հայ բնակչութեան (եթէ նրանք իրենց Հայաստանի քաղաքացի յայտարարեն) ու վրացիների արդէն իսկ ոչ փայլուն յարաբերաթիւնները, ապա բարոյական հիմք չկայ Հա յաս տ անի վրայ թ քելով հեռացած դասալիք հայերին դարձնել մեր աղատ հայրենիքի քաղաքացի։ ք*այց պատ գամ աւո բների անըմբռնելի տարերային զգացմունքները սփիւռքի ամէն տեսակ հայերի նկատմամբ, յաղթեցին, և միայն 31 հոդի դէմ քուարկեց յիշեալ նախադասութիւնը հանելու օգտին։ 2. Ամենից երկարատև բանավէճը ծաւալաեց 1915 թ. մեր մ եծագոյն ողբերգութիւնը Հռչակ ա գրի մ էջ յի- շատ ակելու հարցի շուրջ։ Նախ ա դահ է. Տէր֊Պ ետրոսեանր շատ հանգամանալից ու համոզիչ բացատրեց, որ ցեղասպա֊ նութ եան Հարցը Հայաստանի անկախո։ թեան Հռչակ ա դրում դնելը քաղաքական և դիւանագիտական տեսակէտից ճիշտ չէ, որ դրան կարելի է մի այլ փաստաթղթում անդրադառնալ։ Նոյնը շատ հիմնաւոր բացատրեցին նաև 6 թէ 7 պատգամ Աքլորներ։ Սակայն հայկական պարզունակ ղգացմ ունքային տարերքն այս անգամ էլ յաղթեց բ ան ական ութ եանր։ Եղան վերամբարձ ճառեր սփիւռքի անունից, թէ ինչպէս կարելի է 180

մեր նահատակներին մոռանալ, թէ Հռչակադրում 15 թիւը չյիշատակելր դաւաճանութքոն է և այլնւ Այղ կաք1ղքէ ճառերի մի մասն արտասանուեց, իհարկէ, օտար լեզուով ռուսերէն քմեզանում ընղունուած է հայրենասիրութիւն խաղալ ռուսե– րէնով)։ Եւ ընդամէնը 25 պատղամաւոր քուէարկեց Հայաստանի անկախրոթեան Հոշակա ղրում 15 թի>Ը յիշա սոսկելու դէմ։ թնդունուած յօդուածր ազդարարում է, որ Հայաստանի Հանրասլետութիւնր սատար է կանգնում 1915 թ, հայկական ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչմանըI Այս ձևակերպումն ընղուն ու եզ 131 ձայնի աոաւելութեամր և փոթորկալից ծափերով։ Սա, անշուշտ, աոաջին գէւգքր չէ, երբ հայերը ուրախ անում, ցնծում են մեր ամենամեծ ողբերգու թ ե ան յի– շատակման առթիւլ Տրուած հարցին, թէ ինչ կշահեն Հայաստանի ազատութիլնն ու անկախութիւնը Հոշակ աղբում 1915 թ. յիշա տա կում ից, իհարկէ, ոչ ոք պատասխանել չկարողացար 1915-ից 75 տարի է անցել, և որևէ պետութիւն չվ։ ճանաչել մեր ահա լոր եղեռնը, պարզ է, որ Հռ լակացրի մէջ մուծուած յօդուածի շնորհիւ էլ ոչ մի պետութիւն, նաև, ՄԱԿ-ը, շեն ճանաչելու մեր ցեղասպանութիւնը։ Ո*վ է շահում.«• Մ ոսկ ուան յաջողեց մեզ պատերազմի մէջ ներքաշեյ մեր արե– ւելեան հարևանի՝ Ազրրէջանի դէմ, հիմա էլ ուզում է անպայման կոուեցնել մեր արևմտեան հարևանի՝ Թուրքիայի դէմ, հիւսիս աչին հարևանի՝ Վրաոաանի հետ թշնամացնելու սերմերն էլ է արդէն դցելւ Հիմա պատկերացրէք փոքրիկ անկախ Հայաստան երեր կողմից շրջապատուած թշնամիներով (չորրորդ կողմին թշնամացնելու համար էյ մի րան կմտածեն), Ինչևէ, Աստուած տայ, որ դոն է այսուհետե մեր խորհրդարանը խոհեմ դտնուի, զդացմունբով չտարուի, չխաբուի Հիւսիս/ւ խայծերին և ինչպէս մեծ Թումանեանն է ասում, տանի բոլոր յաղթանտկներից ամենամեծը՝ մեր հարևանների մէջ ոչ թէ ատելութիւն, այլ սէր աոաջացնի Հայաստանի նկատմամբ ւ Հայաստանի անկս, խութ ե ան այս պատմական Հոչակա– դրի ընդունումով մեր երկիրը (այլևս մհր երկիր ասե/ով մի– 137

այն, իրօք, մեր երկիրը՝ Հայաստանը, սլէտք է հ ասկանանք) արագ շարժւում է դէպի փաստական ու իրաւական անկախ պետականու ուստի յի շենք մեր նորտգոյն պետակա նության հիմնադիր Արամ Մանուկեանի մարգարէական խօսքը՝ մենակ ենք, և այս իրողութիւնիրյ բխեցնենք մեր քաղաքականութիւնը։ 1000, օԼուստարիչս ք*Ա8 ՆԱՄԱԿ ՄԵԾԱՐԳՍ3 Ց.ՊԱԼԵԱՆԻՆ Սիրելի 3. Պալեան (Ձեր տունը չգիտեմ, կնևրէք). արդարի Ձեր Ծ թաց նամակը» <(Աամքի» այս տ արուս։ յ 27 սեպտեմբերի թուի մ էջ։ Անշուշտ, ազնիւ մղումով է գրուած, և ես Ձեզնից շատ շնորհակալ եմ ուշադրութեան համար։ Ալնուամ ենալնիւ, կուզէի մի քանի նկատ առում յա յտնել։ /. նախ կուղէի, որ իմ քաղաքական յօգուածների ոգին ճիշտ ըմբոնուէր Սփիւռքում ։ Այդ դրութիւնն երում ես մէկ մտահոդութիլն եմ լա յանում՝ ի՞նչ անենք, որ այս փոքրիկ հողակտորը մնալ Հայաստան, որ սա էլ շջնջուի այնպէս, ինչպէս ջնջուեցին Արեմտահալաստանը և Արևելահալաստանի մեծ մասը։ &՝ուա բան ութ իւն ը պարզ է. ազատագրական շարժման այն ուղին, որը մենք բռնել էինք Արեմտահալաստանի համար սնանկ դուրս եկալ, քանի որ դրանով ընթանալով էր, ՈՐ 2 միլիոն զոհ սալեցինք, կորցրինք մեր հայրենիքի մեծուղ՛՛ յն մասը (Մեծ Հալքի 9/10-ր հայազրկուեց, դրան դումա- րէք Փոքր Հայրն ու Կիյիկիան)։ Սա ահալոր պարտոլթիւն էր, ե նշանակում է, որ եթէ հիմա էյ միենոյն այդ ուղիով շարունակենք ընթանալ, այս կտոր հողն էյ կկորցնենք, և Հայաստան անունն առհասարակ կշնշուի աշխարհի քարտէզիցւ Այդ ուղին կոշւամ է՝ ո ուս ամ ոլ– թուրքամ երմ ։ Սա է մ տ ահո դութիլնս ։ Եւ կարծեմ հիմք կ այ նման տադ– նա՚ղի համար։ Տալօք, մենք անցեալի մեր մեծագոյն պար֊ տոէթիէնից ղաս չենք առել և շարունակում ենք մեզ այդ պարտո՚թեանր հասցրած ազիով քայլեր 2, Ես իմ որեէ զրո՚թեան մէշ թուրքերի հետ յ*Ա11՝ե կա մազալու մասին շեմ դրել, Դուք երևի ուշադիր լէք կարդացել՛ ա

ես դրել եմ Թուրքիայի հետ խաղաղոլթիւն հաստատելու, րանակցութիւններ վարելու, առևտուր անելու մասին, Եւ դա խիստ անհրաժեշտ է այս կտոր Հայաստանի դոյատևման համար։ ԱդրրԷջանի հետ դմտուած ենք, դէպի Պարսկաստան ճանապարհ չունենք, Վրաստանից եկող երկաթուղին տարողունակ չէ, ոչ շատ յարմար և միշտ փակուելու վտանղի տակ։ Թուրքիայի երկաթուղով և խճուղիներով արտաքին աշխարհի հետ յարարերութիւն պահպանելն ամենայարմարն է Հայաստանի համար, ուղղակի՝ կևնսականօրէն անհրաժեշտ։ Սւիիւռքում (ոմանք այստեղ էլ) ասում են՝ սԹող Թուրքիան մեր ցեղասպանութիւնը ցնդունի և փոխհատուցի, նոր նրա հետ յարարերութիւն կհաստատենքու Բայց, սիրե/իներ, Թուրքիան երբեք չի րնղունի իր մեղքր և փոխհատուցում էլ լի տայ, ուրեմն ի՞նչ, եղած Հայաստանը քամուի՞, խեղդուի , սովահ արուի՞։ ԱրԼմտեան երկրներոլմ նստած՝ դուք լէք պատկերացնում, որ փոքրիկ Հայաստանն այսօր խեղղւում է, սովահարւում, դաղը, էլեկտրականութիւնը սակաւ, խանութները՝ դատարկ... 3. Պսւհանյ>ատիւ։ութ|ււնր այսօր անտեղի րաո է, Սիրե/ի բարեկամ, իմացած եղէք, որ Հանը, Մուշը, Ա ասանը, Խար– րերդր, Երղնկան, Կաբինը, Կարսր, Իղդիրր, Մասիսը ինձ համար շատ աւելի հարազատ են, շատ աւելի թանկ ու սիըելի, քան Ս փիւոքում շատ֊շատերի համար։ Կասկած չունենաք։ Մղկտում է սիրտս դրանց համար՝ անրնղհատ։ Գա մեր 50Ո0-ամեայ հայրենիքն է։ Բայց մի՞թէ պ ահ անջատ իրւոթիւն ա՞սելով, մեր երկիրը պահանջելով՝ կարող է մի բան փոխուել։ Պահանջելով հող չեն տալիս, հասկանանք վերջապէս։ Որևէ մեծ պետութիւն Թուրքիայից մեր հողերր չի խլի ու մեղ տայ, երբեք, հասկանանք։ Այսօր պահանջատիրո։թիւն տարփողելը Հայաստանին միայն վնաս կարող է տալ՝ մեր յարարերոլ֊ թիլնները Թուրքիայի հետ աւելի սրել, խափանել Հայաստա– նի համար կենսական ուղիները։ Պատկերացրեք։ այս ՀՕ Տա֊ զար քառակուսի կիլոմեար Հայաստանում ծայր աստիճան քայքայաած տն սրեսութիւն, բարոյապես րնկճաած ւեւպո՝ վուրղ, հայութիւնր ամբողջ 1սւ։րհրդային Միութեան մՀջ ան արղոլած, Հայաստանի մէկ երբորղք քարուքանղ, 41/0 հա֊ զար անօթևսւն ղտղքՅ ակ անութ իւն, սովն ու սաոնամ անի բր չ%է– ա I

քած մեր ջեմին, և մենք կան դնենք Թուրքիայից հող ուզենք։ Դա Iսենթութեան ամ են աս արս ափ ելի տեսակն է։ Պահէք այդ պահանջատիրութիւնր, դուցէ դրա օրը դայ։ Հիմա դրա ժամանակը չէ, հիմա այս փոքրիկ Հայաստանը փրկելու ժամանակն է։ Արցախը հայաբնակ, ինքնավար, ամ են ահ աւան ակ անն էր Հայաստանի հետ միաւորուելու տեսակէտից։ Եւ ի՞նչ։ 3 տա- րուայ մաքառումից յետոյ այսօր Արցախի վիճակն աւելի վատ է, քան 3 տարի առաջ։ %գացմունքային, չմտածուած ու կէտ առ կէտ չծրադրուած շարժումր դրական արդիւնք տալ չ/։ կարող ։ 4.Մեր ցեղասս|ւսնաթեան հարցը։ Նախ ոչ մի պեաութիւն այն չի ընդունել և չի ընդունելու, սա ս/արղ է։ Եւ գարձե ալ, մի՞թէ մեր ցեղասպանաթիւնր ճանաչել տալով այս փոքր Հայաստանը պիտի փրկուի սովից ու ցրտա հարութիւնից։ Ասացէք՝ դա1* է Հայաստանի դոյատևման ուղին։ Դա այսօր միայն ւ։ ռաւել դրդոում է հարևաններին՝ Հայաստանին որևէ օդուտ չբերելով։ Եկէք լրջանանք, սիրելիներ, ու մտածենք այսպէսճ ինչ որ իրական Հայաստանին այսօր օգտակար է, այդ անենք, ինչ որ Հայաստանին օգուտ չի բերում, չանենք։ Ւսկ մեր ցեղասպանութեան կսկիծը ես ապրել եմ շատ- շատերից աւելի։ Նախ 15 թ> եղեռնի ժամանակ բոլոր սպա֊ նուած հայերը իմ եղբայրներն ու քոյրերն են, ապա այդ նոյն թուականին Խարբերդի ճանապարհին կոտորուել է հօրս ամբողջ գերդաստան ր՝ 22 հոգի (հայրս փրկուել է Թուրքի ա֊ յից դուրս լինելու պատճառով)։ Այ։/, այս ամէնն այ աղ էս է, րայց այսօր Հայաստանը պէտք է փթհ^Ի այսօր պիտի մտածենք այստեղ հաւաքուած երեք ու կէս միլիոն հայերի գոյատևման մասին, ամէն ինչ անենք, որ մեր միակ Հայաստանը ոտքի կանգնի։ Ցեղաս պան ութ հան ճանաչում պահանջելով^ Հայաստանին ոտքի չենք կանգնեցնի։ 0. Պանթուրք իզմո։ Ուղղակի ասևմճ այսօր պանթուրքիզ՜ մի, նրա սարսափների մասին անընդհատ տարփողելը մի արդիւնք է տալիս՝ Հայաստանի լարուած ջգերով ժողովրդին աւելի է լարում, սարսափեցնում։ Դա հարուած է Հայաստա֊ նի թիկունքին։ 140

Ես համոզուած եմ, որ պանթուրքիղմի վտանգ չկտյ, քանի որ Խաղաղականից մինչև Բալկա ններ տարածուսւծ թու– րանական ժողովուրդները (մի մասը քրիստոնեայ) երբեք չեն համաձայնի Թուրքիայի ղերիշխանութեամբ մի պետու– թեան մէջ ամփովաւել։ Միակ հնարալոր բանը թուրք– ադրբէ– ջանական դաշնակցաթիւնն է։ Ուրիշները սյնղում են, թէ ես սխալ եմ, պանթուրքիզմ կայ։ Չեմ վիճի, միայն կասեմ, որ եթէ իրօք պանթուրքիզմ կւսյ, ապա մենք՝ հայերս փրկաելու մի միջոց ունենք՝ խաղա– ղոլթեան դաշինք կնքել պանթուրքիզմի հետ։ Երբեք յոյս մխ ղրէք որևէ հզօր պետութեան կամ ՄԱԱ֊ի օդնութեան վրայ։ Հայաստանը որևէ պետութիւնից գործնական պաշտպաններ չի ունեցել և չունի։ 6.Ռուսաստանի իյնրյիրբ։ Սիրելի բարեկամ, Ձեր ներ կայացրած բանաձևը իմ վերարերեալ հևտևեալն է՝ Ռուսաստանը մեղ բարեկամ չէ, ուրեմն բարեկամանանք Թուրքիայի հետ։ Ո՜չ և հազար անզամ ո՜չ, այդպիսի միտք ևս երբեք շեմ յայտնել ու չեմ ունեըել։ ԵԼ ճիշտ շէ Ձեր դրածը թուրքական կողմնորոշման (օրիենտացիայի) վերաբերեալ։ Ղէմ եմ ամէն տեսակ կողմնորոշումների, ինչպէս և մշտական հովան աւոր կամ մշտական բարեկամ ունենալու զազա– փարին։ Եթէ անպայման որևէ կողմնորոշում պէտք է ունենալ, ապա դա հայկականն է։ Որտեղից որ իրական օգուտ կայ Հայաստանին, պէտք է օդտուելւ Մշտական թշնամի ունենալն էլ անմսաւթիւն է. եթէ երեկուայ թշնամուց այսօր Հայաստանր մի օգուտ կարող է ստանալ, պէտք է առնել այդ օգուտը։ ճիշտ չէ, որ սա զուտ անգլիական քաղաքակա - նութիւն է. մեր հայոց պատմութեան րնթացքում հնագոյն ժամանակներից սկսեալ Հայաստանը բարգաւաճ ու հզօր է եղել, երբ մեր ղեկավարները (Արամ, Արտաշէս Աոաջին, Տի դրան Մեծ, Արտաշէս Երկրորդ, Արշակ Երկրորդ, Աշոտ I Բադրատունի, Հեթամ) չեն ճանաչել մշտական բարեկամ ու մշտական թշնամի, այլ ճանաչել են հայոց շահը։ Մենք վնասներ տեսել ենք և՜ Թուրքիայից, և՜ Ռուսաստանից, բայց մեր սխալը եղել է Թուրքիայի հետ թշնամա֊ 141

նալը, Ռուսաստանին նուիրուևլր։ Ես առաջարկում եմ երկուսի հետ էլ լալ յարաբերոլթիլններ հաստատել։ Սա է մեր փրկոլթեան եւլրրւ Անմտութիւն է Ռուսաստանի հետ թշնա– մ անալրւ 7, Սիրելի Պալեան, ւ/րում էր սփիւոբահաչերի դառնոլ– թիւնների մասինւ Սա մենր ինչ ասենրւ Ես տեսել եմ 1930 թուականի եղեռնը, երր հայ դ)ււղացիներին հազարներով զնղակահարում էին կամ րշամ երկրից, աս/րել եմ 1937 ք/ոլականի մեծ եղեռնը, Չեկայի պատերի տակ հերթ եմ կանղնել բանտարկուած հարազատիս մի բան փոխանցելու համար, ապա մի քանի ամևնամօտ հարազատներիս են դըե– դակահարել, տառապանքով ապրել եմ 1949 թ. հայերի տեղահան ութ իւն ր, մանկութիւնս անցել է հերթերի մ էջ՝ հացի հերթ, իւղի հերթ, ղարարի հերթ... Ձետոյ 6 տարի բանակ ու պատերազմ, դալով տուն՝ ապրել եմ չարաշահումների, կա– ղառակերոլթեան նողկայի ոլորտում, նաև հալածանք ՊԱԿ֊ի կողմից, խաղարկու թիլն,,, Նոյն տ առապանքի ուղիով է անցել տիկինս՝ հօրր գնդակահարել են 1927-ին, մօրըճ 1937-ին/ Սիրելի բարեկամ, տառապանքի տես ակէտից սփիւոքա– հայը հայաստանցու հետ համեմատուել չի կարող։ Իսկ հայապահպանման տ ես ակէտից մեր մաքառումը ահեղ է եղել, ահա կէս դար է, անդադար կատաղի կռիւ ենք տալիս Հայաստանի ռուսացման դէմ և միայն այս տարի է, որ որոչ պտուղներ տոլեց մեր կոիւը։ Ել այսպէս. աշխարհի ամբողջ հայութիւնը ամենից առաջ ու ամենից աւելի պէտք է մտածի այս իրական, եղած Հայաստանը պահպանելու մասին, առանց այս Հայաստանի դոյութեան, սփիւռքը անյենարան է, կփլուի շատ արադ։ Իսկ որպէսզի Հայաստանը պահպանուի, նախ պէտք է ղարդացնի իր աղդային ինքնոլթիւնը՝ ամբողջովին հայախօս դաոնայ, հարստացնի իր աղդային մշակոյթը, հզօրանայ տնտեսապէս և ման ալանդ քաղաքականապէս յարմ արուի իր միջավայրին։ Այս մասին է, որ անընդհատ դրում եմ։ Եթէ քաղաքականապէս չյարմ արուենք ու չներդաշնակուենք մեր շրջապատին, 142

կկորչենք, եթէ յարմարուենք կգոյատևենք և որքան շատ ու որքան լաւ յարմարուենք, այնքան ալելի կամրանանք ու կհղօրանանք։ Սիրով ու ջերմ մաղթանքներով Ռաֆայն| ԻշիւանեաՏ 12. 10. 90. 6 ՀԱՐ8 «Ուրբաթի» հունիսի 29-ի համարում Հ. Հ. Դաշնակցության Բեյրութի պաշտոնաթերթ «Ագդակից» արտատպված էր տյդ թերթի խմբագիր Վ. Փափազյանի ծրագրային հոդվածը «Հայ Դատի պայքարը և Հայաստանի անկախացումը»։ Կարևոր եմ համ արում մի քանի հարց տայ հոդվածի հեղինակին, արդի Դաշնակցության մեջ նրա համախոհներին և Հայաստանի այն անձանց, ում նախաձեռնությամբ արտատպվել է այգ հոդված ր, մտածելով, որ վերջիններս նույնպես համաձայն են հոդվածի բովանդակությանըւ Իսկ դա հետևյալն է. Հայաստանի անկախությունը պետք է մերմել, քանի դեռ Հայ Դատը լիովին լուծված չէ, այսինքն՝ քանի դեռ միավորված չեն հայկական րորւր հոդերը։ «Ներկա պսւյմաննե– բուն մեջ անկախարում ը պիտի նշանակն դիջում թրքական քաղաքականության»— դրում է հեղինակը և ավելացնում. «Ուրեմն այսօր միայն անկախացման հարց դնել կնշանակե կասեցնել Հայ դատի պայքարը»։ Հեղինակի և նրա կողմնակիցների կարգախոսն է՝ Ոչ մի անկախություն առանց Հայ դատի լուծման։ Հարցերս հետևյալն են. 1) Ի՞նչ տարածք է ընդգրկում Հայ դատի իրականացման ծրագիրը, արդյոք բոլո՞ր հայկական հողերի միավորումը՝ Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով (մոտ 400 հազար քկմ), թե՞ վիլսոնյան Հայաստանի չափով (ավելի քան 100 հազար քկմ խ Ի՞նչ ումով են մտադիր հարդելի հեղինակն ու նրա համախոհները իրականացնել այդ հսկայածավալ միավորումը, ի՞նչ պետության հովանու տակ (եթե մինչ այդ հայկական անկախ պետության ստեղծումը մերմվում է)։ 2) 1918-ի մայիսին Դաշնակցությունը Հայաստանն անկախ հոչակեց շուրջ 10 հազար քկմ տարած քով, երբ Հայ

դատը լուծվելուց հեռու էր, արդյո՞ք սխալ էր անկախության հռչակում ր։ 3) 192-Ա. թփ փետրվ արին Հայաստանը կրկին անկախ հռչակվեց ավելի փոքր տարածքի վրա և ղեկ ավարը դարձյալ Դաշնակցությունն էր։ Արդյո՞ք սխալ արեց, քանի որ Հայ դատը այն ժամանակ էլ լուծված լէր։ 4) ԱրՂՏո՞ & սխալ էր Դաշնակցությունը 1920-ական թվականներից մինչև 60֊ական թվականները, երր իր գլխավոր նպս։տակն էր համարում Հայաստանի անկախության վերականգնում ր, չէ՞ որ այն ժամանակ էլ Հայ դատը լուծված ւէք՛ 5) Հանի որ, րոտ հողվածի, առանց Հայ դատի լուծման Հայաստանի անկախությունը մեզ համար վնասակար մի բան է, նշանակում է՝ այն ուժերը, որոնք 1920 թ. աշնանը և 1921 թ. դարնանք վերացրին Հայաստանի անկախությունը, իրավացի էին։ Այդպե՞ս է։ 6) Ռոլոր նշանները կան, որ Ռուսաստանը առաջիկայում ինքն է անկախության տալու Անդրկովկասի երեք ազդերին, եթե Վրաստանն ու Ադրբեջանն անկախություն հռչակ են, արդյո՞ք մենք սլետք է հրաժարվենք անկախությունից (ինչ– պե՞ս), ադասենք մինչև Հայ դատի լուծո՞ւմը։ 1990, «Ուրբաթ օ ՀԱՅ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆՈԻԹՅՈԻՆԸ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ԼՍ»Ո1«Ն Օթէ բոլոր ազդերի մ էջ Ծ բարձր» դասն է, որ կհոխացնէ մայրենի լեզուն, կհանդիսանար ադդային ինրնուրոյնաթեան պահապանն ու դե– կավարր, մեզ մօտ աչդ «բարձր» դասը կղեկա– վարէ ապազգայնացման, վատասերման հոսան• րը, կհանդիսանա յ այն զօրավարին դերի մ էջ, որ տաբւաձ և կաշաաաձ հակաս ա կոր դներէ, կաոաջնորդէ հայրենի բանակը դէպի թուլութիւն, դէպի մշտական նահանջ։ ՍԻՄՈՆ ԶԱԻԱՐԵԱն Մեր կրթւած դասերը շնորհիւ այն հանգամանքին, որ կտրւել են հայտթեան մայր դ«ւ/Լպւա՝իր, շատ հեշտ ոյ թ եամր են ենթսւրկւել 111

ոո։ սական մտքի ապազգայնացնող ագգեցու- թ1աւհւ Հայ ինտելիգենցիան մ ասնաւորապէս զարմ անալի տկարութիւն էր երևան րերամ հանգէոլ ապազգային կամ հակազգային գաղափարների։ ՌՈՒԲԷն ԴԱՐԲԻՆԵԱՆ Հիմա ես պետք է ոչ թե մեզնից դարս ուրիշների կոդմր նայեմ ու նայել տամ ընթերցողին, այլ մեր ներսր պետք է դարձնեմ իմ և ընթերցողն երիս Հայացքը։ Դիտեմ, երբ մեր ներսում ցույց տամ մեր թերիներր, մեր հակ տբ արոյակ ան, հա կա զղա լին ու հա յա վնաս կեցվածք)։ երբ, շատ հայերի, մ տնավանդ շատ հայ մտավորականների դուր չի ղալա դա, դժգոհելու են, շարախոսելու ինձ, քանի որ նրանք սովոր են լսելու, որ մենք՝ հայերս անթերի ենք, շատ լավն ենք, վատն են մեր հարևաններն ու մի քանի ոչ հարևաններ։ Եվ մենք հավատացել ենք դրան, ու ինքներս մեզանով գոհ, միշտ դժգոհել ենք ուրիշներից։ Բայց պարզվում է, որ մենք մեղ- նից դժգոհելու պակաս պատճառ չունենք, գուցե շատ մեծ պատճառ ունենք։ Այս անգամ խոսքս պետք է վերաբերի մեր ազգային գոյության փաստին՝ հայոց լեզվին, որի աղետալի ու արհամարհված վիճակը Հայաստանում հանրահայտ փաստ է/ Նախ մի ճշմարտություն. սիրելի ընթերցող, եթե այս օրերին դու չես կռվում հանուն հայերի հայախոսության, հայագրության և հայկական կրթության, եթե դու անտարբեր ես մնում հայոց լեզվի անընդհատ նահանջի նկատմամբ, ուրեմն դու էլ ես կովում հայոց լեզվի դեմ։ Ահս։ մ ո ա են ում է 2-րդ տարին, ինչ Հայաստանը (ներառյալ Արցախը) փոթորկվում է։ Եվ ամեն անգամ երբ հանրավարներում, ժոդովներում, նստաշրջաններում մեկը ուղում է խոսել այն մասին, որ Հայաստան նշան ակում է հայոց լեզու, որ Հայաստանում հայր ռուսերեն խոսելով ու գրելով, զավակին ռուս ական դպրռց տալով, մորթում է Հայաստանից մի հատված, ջնջում է իր բաժի)։ Հայաստանը, ունկնդիրները բոռում են՝ Բա դրա ժամ ան ակն է՞։ Տեսեք. Սումդայիթում կոտորած էր, և երբ Երևանում խոսում էինք հայերի առաջընթաց ինքն առուս ացմ ան դեմ, 11՚սւֆսւյ1ւ| 1'շիսսնյան - 115

ասում էին՝ դրա ժամ ւսնւսկր չէ։ հաջալու գյուղում մեր վա* րորղներին քարկոծում էին, ուրեմն դարձյալ չէր կարելի խո֊ սել հայերի ռուսախոսության ու ռուս ա դրութ յան դեմ, ճչում էին՝ ժամ անակր չէւ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը հակահայկական որոշում րնդունեց, ուրեմն կրկին ԱՐ կարելի կովևլ մեր ո ու ս ախ ոս ու թ յան ու ո ուս ա դրութ յան դեմ, դարձյալ ասում էին՝ թա ժւսւէ տնակն է*։ Մոսկւ/այի հեռուստ ատ եսությունն ու թերթերը թրում են հայերի վրա, և դարձյալ, երր խոսում ենք հայոց լեզվ/ւ սոսկալի նահանջի մասին ու մեր մոլի ռուս ա դրութ յան և ռուս ախ ոս ութ յան դեմ, ասում են՝ ժամանակ գտա՞ք։ Հայաստանի Գերագույն Խոր- հրրդի նստաշրջանում հայերը զեկուցում են ու ելույթներ ունենում ռուսերեն, երբ դրա դեմ խոսում ենք, ասում են Չեղավ, դրա ժամ անակր չէ, թսղ ռուսերեն խոսեն։ ՀՀՇ֊ի ժողովում մի քանիսը պահանջում են ռուս երեն ելույթը թարգմանել հայոց ազգային լեզվի, ասում են՝ Մի թե հիմա որա ժամանակն է։ երկրաշարժ եղավ, ասում են՝ Այս աղետի օրերին մի՞թե կարելի է պաշտպան ել հայախոսությունը, րնդդեմ ռուս ւսխոսութ յան, սպասեք, հիմա ժամ անակր չէ (թեև աղետից առաջ լենի նականցի, ստեփ անավանցի, կի– րովականցի հայերն իրենց զավակներին զանգվածաբար լքցնում էին ռուսական դպրոցներ)։ Քարուքանդված էենինականում կառուցել են առաջին դպրոցը և դարձրել ռուսականւ Քոդոքում են, բողոքողներին ասոսք են՝ Լռեք, հիմա դրա ժամանակը չէ/ Կիրովականում էլ աոաջինը ավարտում են ռուսական դպրոցի կառուցումը, զայրանում ես, դարձյալ ասում են՝ Րա հիմա այդ հարցերի ժամանակն է։ Հայ մտավորականների ժողովում հայ մտավորականները ռուսերեն են ելույթ ունենում, մի քանի երիտասարդ պահանջում են հայերեն խոսել կամ գոնե օտար լեզվով այդ ելույթները թարգմանել հայերեն, հարձակվում են այդ երիտասարդների վրա, դուրս անում դահլիճից, անվանում խ ուլի գան, դարձյալ ասելով" Մի՞թե հայոց լեզվի ժամանակն է։ Հայաստանն ու Արցախը շրջափակել են, երբ խոսում ես երևանցիների ու ար֊ ցախցինեըի ռուսախոսության ու ռուսագրության դեմ, դարձյալ ասում են՝ Ամոթ է, բա դրա ժամանակն է ... ,

Եվ այսպես շարան ակ, այս մ հկուկես տարում հայոը լեզ֊ վի համար ժամանակ շ)։ գտնվումւ Ամեն ինչի համար ժա- մանակ կա, բայց մեր ազգային գոյության՝ մեր լեզվի նա• հանջր դադարեցնելու համար ժսւմտնակ չկա* Գլխավորապես հայ մտավորականներն են րոդորամ՝ ասելով, թե հայերի ռուսախոսությունը և ռուս ակրթ ա թ յւոնր երկրորդական բա- ներ են, մեղ շեն խանդարում, ե որ կարևորը ադրբեջանցի- ներին հայհոյելն է, «Միացում », «թենը» ու նման բաներ դո- ռալը, դրանց մասին ճառելը։ Եվ Հայաստանի թերթերի մեջ, ժողովներում այդսլես հայհոյում են, Արցախ պահանջում, թաքվի ու Մոսկվայի դեմ բողոքում, իհարկե միշտ առանց չնչին արդյունքի, իսկ հայոց լեզվի պաշտպաններին, այսին֊ քըն Հայաստանի ու հայ ազդի իրական պաշտպաններին ահա անվանում են խուլիգան։ Հայ դրականա գետ Ս. Ս.–ն վյ>Գովվա^ խուլիգանու- թյուն էր անվանում հայ մտավորականների ժողովում հայե- րի ռուսերեն ելույթները հայերեն թարդմ անելու պահանջըր Ասաց. — Նախ հայ ժողովրդի պահսլ անութ յան ու գոյության մասին մտածենք, հետո լեզվի։ Հայ դրականության մ ասն աղետ լինելով, տարրական բան չի ուզում րմբռնել, որ հայ ժողովրդի պահպանությանր, գոյությունը հայոց լեզվի պահպանությանն ու գոյությանն է, որ ռուսախոս հայ ժողովուրդ լի եղել, չի կարող լինել, որ հայերի առաջ ամեն հայի ռուսերեն ելա յթով մի բաժին հա֊ յություն է սպանվումւ Ռուսախոս ու ոոլսամտած որոջ հայ մտավորականներ էլ ասում են. — Հայերի ռուսական կրթությունից ու ռուս ախոսութ յու– նից զգուշանալու կարիք՝ չկա։ դաշնակցականների մեծ մասը ռուսախոս էր, բայց ի նշ ■հայրենասերնևր էինւ Այսպես ուզում են արդարացնել թե ռուսախոս լի- նելը և թե իրենց ժառանգներին ռուսական դպրոցներ խցկե/ըւ Ո չ, պարոններ. Նախ սուտ է, որ դաշնակցականների մեծ մասը ռուսախոս էր։ Ռուսախոս էր դաշնակցական ղեկա- վարների մի մասը միայն և այդ մասը մեզ փլուզման եզրին հասցրեց, մեր անընդհատ պարտությունների ու 10՛ 147

կոտորածների պատճառ եղավ։ Ռուսախոս Զավրիևի և նրա նմանների ցար ահաճո եռանդուն դո րծուն եությունը 2 միլիոն զոհ նստեց մեղ վրա և ամբողջ Արևմտահայաստանի կորուս• տր։ Ռուսախոս Նազարբեկովի ու նրա նման «ոսացած» սպաների անընդհատ նահանջները ե նահանջի հրամանները հակառակորդին էրղրամից հասցրին մինչև Երևանի մա֊ տուչցներր։ Ւսկ Երևանը փրկվեց հայախոս Արամի ջանքե֊ րովւ Վանը նույնպեսւ Չմոռանանք) սա։ Ւսկ թե ինչ րան է ռուսախոսի ու ռուս ամ տ ած ի հայրենասիրությունը, ես չդի–. տեմք հ ամենայն դեպս դա հայկական հայրենասիրության հետ կապ չունի։ Եթե, իրոք, հայը հայրեն ասեր է, թող նախ նստի հայերեն սովորի՝ դրի, կսւրդա հայերեն, դա կլինի իրական հ ա յրեն ասիրություն։ Ռուս ախոս ական հ այասիրու* թյունը ծաղրուծանակ է ճշմարտության նկատմամբ։ Ստերի սուտն է։ Ւ դեպ, հիշեցնեմ, որ հայ կոմունիստ ղեկավարների իրոք մեծ մասը ռուսախոս ու ռուս ա դիր էր՝ Սպանդար յան, Շա֊ հում յան, Ենունյանց, Ամիրով, Ծ ատուրով, Պ արս եղով, Սար֊ կիսով, Ռուբեն, Արուտինով եղբայրներ և այսպես շարունակ։ Մինչև 1937 թիվը Միջին Ասիայում կուսկենտկոմների շատ քարտուղարներ այդպիսի շուռ տված հայեր էին, Ադրբե֊ ջանում, Վրաստանում ղեկավար շատ պաշտոններ նույնպես նման հայեր էին վարում, էլ չեմ ասում Ռուս աս տ անի և Ուկ֊ րաինայի ղեկավարների, կարմիր բանակի դորահրամ անա֊ տարների մասին, որոնցում ռուս ախոս հայերը անհ ավատա֊ լի մեծ տոկոս էին կա ղմում։ Դրանց դրեթե բոլորին 1937 — 38 թվերին Ստա/ինի դահիճները սպանեցին։ Եթե այդ հազա֊ րավոր ապաղդա յնացած հայերին դում արենք ցարական Ռուսաստանի հայաղդի ռուսախոս ջոջերին, ապա կանենանք հայազդի ղեկավարների մի հսկա բանակ, որոնք հոդով ու մ արմն ով նվիրված ծառայել են (հուսաս տանին։ Մի քանի օր առաջ հայ դերասանր ղայրանում էր, երբ խոսում էին հայերի պարտադիր հայախոսության մասին, այսօր հայ դրողր առիթ է որոնում իր ռուսերենը ցացադրե֊ լու համար (տեսեք՝ ինչ լավ դիտեմ ռուսերեն), և զարմ ա֊ նալի չէ, որ հայ դրռղ կոչվածներից շատ֊շատերի ղավակնե֊ րր, թոռները ռուսերեն են կրթվել և ռուսադիր ու ռուս ախոս ա

են, հայ լեզվաբան ակադեմիկոսը մի ամիս առաջ հրապարակորեն վարկաբեկում էր հայկական դպրո$Ը» ե. բավական չէ, ՈՐ իր զավակներին ու թոռներին ռուս ական դպրոց է ուղարկել, ամբողջ հայությանը կոշ էր անում հայոց նոր սե– րրնդին ռուս ական կրթության տալ։ Սրանք դեռ հայ արվեստի, գրականության, լեզվի գործիչներն են, իսկ ինչ վերաբերում է բժիշկ, կենսաբան, մեքենագետ, շինարար, երկրաբան և այլ այս շտրքի հայ մտավորականներին, ապա նրանք Լոել- յտյն ռուսացնում են I։ իրենց սերունդը, և ամբողջ շրջա– պատը։ Հայոց եկեղեցու ներկայացուցիչի Արցախի թ եմ ի եպիսկոպոսը, մտավորականության ժողովում հայերի միասնության հիմք համարեց ռուս ախ ո ս ու թ յան ու հայախոսության համատեղումը. ո՞ւր ես Մաշտոց վարդապետ, դու, որ հայերի մի առնության համար հայոց դիր ստեղծեցիր, Սուրբ ։եիրքը հայացրիր Սահակ կաթողիկոսի հետ, որպեսզի հայոց լեզուն ու քրիստոնեությունը միավորեն հայությունը, հիմա հայ եպիսկոս/ոսը հայերի ռուսախոսությունը հանդուրժելու մեջ է տեսնամ մեր միասնությունը։ Այդպես չէ, մեծարդո եպիսկոպոս, հայ տղզի միասնության հիմքերի հիմքը հայոց լեզուն է՝ հայ խոսքը, դիրը, ՂսէԸոՏԸ> Հանիր այս հիմքը, կփլվյ, ամբողջ ազդը։ Հայ ռուս ահ աճ ու օտարամտ ած մտավորականը զարմանալի կարծրամտություն է ցուցաբերում ընդհանրապես ազգային լեզուների դերը ըմբռնելու գործում։ եվ շատ էլ ինքնավստահ է իր այդ կարծրամտությամբ ու հենց դրա շնոր– հիվ, Ն ա ինքն ապազդային է, որ նշանակում է ապաբւսրո– յական և մերանի նման հայ ազդի շատ հ ատվածներ իր նման է դարձնում։ Անշուշտ, ես գյուտ չեմ անում այսպես գրելով հայ մտավորականության, նրա մ ևծազույն մասի պոոոս։ ախոս ութ յան և ապազդային ու անբարոյական կեցվածքի վերաբերյալ։ Դրա մասին շատերն են դրել հայ թե այլազգի, շատ են դրել ու ինձնից շատ ավելի լավ են դրել։ Հիշենք թեկուզ Վահան Տերյանի (րՀոգևոր Հայաստանը», որտեղ հայոց լեզվի կորստի մեղքը հայ սուս ախոս մ տավորականության վրա է դրվում։ 149

Վերր բերված են Սիմոն թավարյան ի ե Ռուբեն Դարբին յանի խոսքերը։ Այն օր երիր շատ ւէ ամանակ է անցել, բայց հայ մտավո- ըականության մեծ մասի նյութապաշտ, ապազգային, հա- յավնաս կեցվածքը, ցավոք, մնացել է։ իհարկե, խոսքը լի վերաբերում այսօրվա ՝>այ մտավորականության այն մի ւիո• քրր հատվածին, որր հասկանում է Հայաստանի ու հայերի ռուս ա խոս ութ յան, ոուս ա գրութ յան և ո ուս ակր թ ու թ յան կոր- Բանարար դերը այս երկու կտոր պահպանված Հայաստան* ների համար, հասկանում է, որ Հայաստան նշան ակում է հայոց լեզու՝ հայախոսություն, հայագրություն, հայակրթու* թյուն) Խոսքր վերաբերում է հայ մտավորականության այն զանգվածին, որի ճակատն այնքան է հաստացել, որ այս տարրական թ վա բ ան ութ յան ր ներս լի մտնում, ե որր ա ո ա )։ ը ռուսերենի ու Ռուսաստանի իրեն չի էլ պատկերացնում, որը կմեռնի առանց ռուսաց խոսքի ու գրի, որը հայերեն ծուռումուռ խոսեքիս կ ռուսերեն է մ ա ածում, որր ռուս ական 1,ււ|ւ1ւչ Լս|ւ1ւ*ա| |)>– Ներով ու 1,ս |ւնչու| նա ֊ներով է բարբառում, որը իր բնակարանների գոներին իր անուն ազգանունը ռուսերեն է գրում և ռուսերեն ստորագրում, որը, մի խոսքով ռուսերենի ստրուկն է I։ ինքն էյ չի նկատում, որ հենց գրա» նով հայոց լեզվի ոիւերիմ թշնամին է, այսինքն՝ Հայաստանի թ շ ն ս: մին։ Հայաստանի ղեկավարները (նախկին), որոնք հայ մտավորականության մի հոռի մասն էին կազմում, իրենց ոուսա– մ ո ւ ութ յամ բ աշխարհում առաջին տեղում էին, հավասարը չանեին։ Հիշենք Հա յա ստանում նրանց գրած քաղաքանուն• ներն ու գյուդանունն ե րը՝ ԵիրուԼական, էենինական, հ այրիչն (2 հատ), Ձկալովկա, Գագարին և այլն, փողոցների անուն ներր՝ Ֆուրմ տնովի, ս Պ րավդայի», Եոշևոյի, Տյուլենինի, հա տա զովի ե այսպես անվերջ։ Հայաստանի երկու ամ են ախ ո շոր կինոթատրոնները՝ մեկը կոչվում է Ռոսիա, մյուսը՝ Մոսկվա։ Արձանները, միայն Երևանամ՝ րիբոյեզովի, Պուշ կին ի, Չ եխովի, հրու պոկտյա յի , Գորկու, Տոլստո (ի ե ա յլն, այն գ եպքում, երբ Մոսկվայամ որևէ հայ մարգու արձան չկ“Կ նույնիսկ Լենինի անվան դրաղարանի արձանաշարի մեջ կ >ւ Սուսթ ավելի, բայց սրևէ հայ չկա։ Հիմա էլ Երևանում կա 150

սարում են րրիրոյեդովի տուն– թանգարան, մի մարդու, որ ռուսական ամ հնադամ տն կայսրության ոչ պակաս դաման ներկայացուցիչն էր Արևե/քո։ մ ւ Հայ ղեկավարների ր<))ւանյ>ր Մոսկվայի նկատմամբ սահման չուներ, ամեն կերպ յ։ծնո։մ էին, հաճո յանում, որ մնային իրենց պաշտոններում ե իրե)ւց աո ատ կաշառքներն ուտեին։ Ոմանք ասում են Հայ ասա անում շովինիդմ ո։ նաըիոնա- էիզմ չկա։ Սուսւ է։ Սա թե մեկր, թե մյուսր։ Եվ դրանց արդյունքն է Հայաստ անի այսրան /սոր ռուսացում ը։ Նշանակություն չունի, որ մեծապետական ու մեծ աո ո։ սա կան ղովի– Նիղմի և նացիոնալիզմի դործադրոդներյւ այստեղ հայսպդի– )ւեր են, հայ կ ո ս/ ող մ տ ավ որ ա կ անն երւ Շուո տված հայր հաճախ ավեյի մ եծ առուս ական շովինիստ ու Նացիոնալիստ է, րան սևհարյուրակային ոուսր։ Հայաստանում Նաև ինւոեր– ճակատ կա, որ կատաղի պայքար է մղում ՛Ա՛յ՛՛ց (եղվի դեմ։ Էստոնիայում, էատվիայում, էիտվայամ, Ս ոլդավիայում տեղական աղդային լեզուների դեմ կռվող ինտեյւճակ ատներքւ անդամները հիմնակ անում ռուսներ են, Հայսւսսւանում ին- տերճակատր բաղկացած է ռուս ամ իտ հայաղղի մտավորտ– կ աններից։ Քաղաքակիրթ ազդերի մեջ մտավորականությունը տզզային յեզվի ղլխավոր կրողն ու պաշտպանն է, ուստի աղդային մա ած ելա կերպի ռահվիրան։ Հայ մտավորականությունը մեր աղդային լեղվի դ/խ ավ որ խորտակողն է, ոտնակոխ անողը։ Համեմատեք թեկոպ հայ և վրաց մտավորականություններին, ռուս ախոռ վրաց մտավորականության առհասարակ չկա։ Համեմատեք լիտվացի, լատվիացի, էստոնացի, լեհ, չեխ, դանիացի ե այլ ազդերի մ տավորականաթ յու նր մերի Հետ, կտեսնեք, թե մերոնք իրենց օտարամոլությամբ ու օտարախոսությամբ որքան ողորմե/ի են։ Հիմա Հայաստանում սանկի պես բսնում են ոչ պաշտոնական կազմակերպությունները։ Եվ դարձյալ՝ սուսամ տտծ, ւոոարամետ։ Հայհոյում են 11'ուս սատանը, րայ՚յ ստրուկ են ոու սել։ենին։ Են բնորոշման խմբի մի անդամ օպերայի հարթակից մի երկու օր առաջ բարձրախոսով ռուսերեն էր դեղղեղում հայերի առաջ։ Կան ինքնորոշումականներ, ոյ։ոնք ստորադրում 151

են ու անձնական գրառումներն անում ռուսերեն։ Եվ նրանք իրենց նեբկայաց)ււոմ են իբրև Հայաստանի անկախության մարտիկներ, երր իրենք կախյալ են ոուսներից։ Նրանք լեն րմ բոնում, որ Հայաստանի անկախությունն սկսվում ( (եզ։/ ակ ան անկ ախու թ յամբ, որ առանց լեզվական ինքնորո չ֊ ման ու անկաիւության չկա Հայաստան, չկա հայոց անկա- իւ ությ անէ Հայոց համազգային շարժում ր՝ ՀՀՇ֊ն, թեև րստ իր ծրագրի կարծես հասկանամ է հայոց լեզվի նշան ա կա թ յու– նր մեր ազդի զո յա թյան ու զոյատևմ ան գործում, բայց հա- հախ անհւսսկանալի անտարբերություն է ցուցաբերում մեր լեզվական անկախության նկատմամբ։ ՀՀՇ֊ի ներկայացա- ցիչներր Հայաստանի Գերագույն Խորհրդի նստաշրջաններում ինչ անպտուղ բաների մասին ասես խոսեցին, րայց հայոց լեզվի պաշտպան ութ յան վերաբերյալ ծպտուն չհանեցին։ Ասում են՝ ժամանակր չէ։ Նրանք իրենց բազմահազարանոց հանրահավարներու մ ձայն են տալիս զանազան ստախոս ս/ատմարանների ու նման անձանց, բայց երբ վերջերս մեկն ուզեց եյույթ ունենալ րնգդեմ հայերի ռուսախոսության ու ոուսագրության, ձայն չտվեցին, անշուշտ դրանով նպաստելով հայոց լեզվի նահանջին։ Բացարձակորեն անտարբեր են հայերենի հարցերի նկատմամբ սահմանադրական կոչված խմբերը, նրանց մարդիկ հ անրահ ավաքն երում, Գերագույն Խորհրդի նստաշրջաններում ինչ դատարկաբանություն ասես, որ չեն «արծարծումճ , իսկ հայոց լեզվի պաշտպանության մասին, քտվ լիցի> Ո1 մի բառ։ Հայ մտավորականության, ղեկավարների ծայր օտարա- մտությունն ու ռուս ամ ոլութ յուն ր Մոսկվան շատ լավ դիաի և լավ էլ օգտագործում է։ Օրինակ, Մոսկվան չէր հ ամ արձակվի Վրա ստանա մ վարչապետ (նախ. խորհրդի նախագահ) կամ Աենտկոմի աոաջին քարտուղար նշանակել վրացերեն բոլորովին չիմացող մարդու, ոչ էլ կհամարձակվեր էիտվայում, Լատվիա յում, էստոնիայում կամ Ազրբեջանում նշանա֊ կնլ տեղի աղդաթ յան լեզուն չիմացող մարդուն վարչապետ կամ առաջին քարտուղար։ Բայց Հա յաս տ անում գա հնարավոր է։ 1Բ տարի Հայաստանի կոմկուսի աոաջին քարտուղար էր Գրիգորէիյ Արոսոինովրէ որն այնպես էլ հայերեն 152

ոչ մի տառ չսովորեց, իսկ հիմա էլ Մոսկվան Հայաստանի վարչապետ է դրել 100 տոկոսով ռուսացած մի մարդու, որ հեռավոր ծանոթություն չունի հայոց լեէ/ վին, ՀաՏ դրականությանը, մշակույթին ու պատմ ո։թ յա)։ ր։ եվ Հայաստանում քներառյալ Արցախը) հիմա ինչքան ուդեք հայերենից ու հայությունից բոլորով/էն անտեղյակ ղեկավարներ կան, որոնք արադ թափով ու մեծ եռանդով շարունակում են ռուս ա ընել այս փոքրիկ Հայաստանը։ Մոսկվան այս օտար և Հայաստանն օտարացնող տուն- կերը հաջողությամբ պատվաստում է մեր ռուս ամոլ մտավորականության պարարտ հողում։ Այդ մտավորականությունը մի ծանր քար է կապված հայ ժողովրդի վզին և նրան ձգում տանում է դեպի օվկիանոսի հատա կր, Մեզ, հայերիս ուրիշները չեն հ արդում։ Մեղ սոսկ խղճում են, աշխարհի, Մուսաս տանի տարրեր կողմերից ողորմ ու - թյուն են ուղարկում Հայաստան։ Բայց մեր ազգային հարցերի բնագավառում մեղ օգնական չունենք։ Մեր մասին Արևմուտքի խորհրդարաններում գովասանական ճառեր են ասում, մեր օդտին քվե արկում են, բայց այղ ԲՈ1ՈՐԸ ճառողների ու քվեարկողների գաղտնի շահերի հետ է կապված կամ կրակոցներ են օդի մեջ։ Մեր երկու փոքրիկ Հայաստանն երի միացման, մեծ Հայաստանի մեր կորցրած հողերի վերահայացմ ան ու միավորմ ան գործում աշխարհում մենք ոչ մի օգնական չունենք։ Ոչ մի աղդ, ոչ մի պետություն մեզ չի օգնել և չի օգնում։ Բայց դեռ դա ոչինչ, մեգ ամեն կերպ վնասում են։ Այո, մեզ չեն հ արդում, և կարծում եմ դրա մի գլի։ ավոր պատճառն այն է, որ մենք ինքներս մեղ չենք հարգում, այսինքնճ չենք հարգում մեր լեզուն։ Սա էլ մեր կարծրաճա– կատ մտավորականը չի ըմբռնում, նա չի հասկանամ, որ չհարգել հայոց լեզուն ճիշտ և ճիշտ նշանակում է չհարգել Հայաստանն ու հայ ազդր։ Իսկ որ մեր լեզուն մենք չենք հարգում վկա է Հայաստանի ներքին գործավարության 90 տոկոսով ռուսերեն կատարելը, ավելի քան 100 հագար հայ ընտանիքների ռուսախոս լինելը, 80 հազար հայ երեխաների ռուսական դպրոցներում սովորելը, հազարավոր ռուսական տեղանունները, անձնանունները... Հայ մտավորականա - 153

թյան մեծ տգույն մ ասր հայոց /եղան ոչ միայն չ/ւ հարդում է այք թքում է նրա վրա և մաշաոցյան տառերի վրա և //•«/« տոցի վրա։ Հետո ոպամ ենք, որ օտարները մեզ հարզեն։ Այդ անհնար է, սիրեններ։ Հանի դեռ մեր մեջ հաղթանակում Լ օտարախոսությունը, օտարագրությունը, օտարակրթությանր, մեղ ոչ ոք չի հարդի։ Հանի դեռ մենք մեր երկրռւմ ի(*աք դրում ենք ռուսերեն, իրար հետ խոսում ենք, զեկուցում ա ելույթներ ունենում ռուսերեն, մենք մեր աղդային մյուս հարցերում ոչ մի հաջողության չենք հասնի, ոչ մի։ Ավելին, անրնդհ ատ կտում ենք,կկորցնենք, կպատմվենք։ Այսօրվա պարադայում մեր թիվ 1 աղդային հարցը ղոնե Հայաստանում հայերի հայախոսության, հ ա յաղրաթ յան ո։ հայակրթության լիակատար վերականդնումն է։ Առանց այո թիվ 1 հարցի լուծման, ուրիշ որևէ աղ դային հարց լուծել չենք կարող։ Հասկանանք վերջապես այս պարղադույն թվա- բանութ յունր։ Առհասարակ, այն ազդր, որ չի հարդում իր աղդային չեղան, երբեք չի հաղթանակում, միշտ պարտվում է։ Դրա մի օրինւսկր հրեաներն են. քանի դեո հրեաները օտարախոս էին և օտարադիր, նրանք անընդհատ հալածվում էին, կոտորվում, քշվում, պարտվում, նրանք աշխարհում արհամարհված էին, նրանց ոչ մի աղդ չէր հարդում։ /՝այց ահա հրեաները վերականդնեդին իրենց աղդային լեզուն՝ հրեերենը (եբրայերենը), հիմա ամբողջ Իսրայելի բոլոր հրեաները, )։րանց բոչոր հիմնարկները, դործ արաններ ը, մշակույթ ի կենտրոնները, զորքը խոսում ու դրում են հրեե- րեն, նրանց /եղան իրոք հարցվում է և ահա հրեանեչւին աշխարհս։ մ սկսեցին հարղեյ, հրեաները հաջողակ դարձան, անկախ պետություն ստեղծեցին և հրեախոս ու հրեա դիր Իսրայելը դարձավ Արևելքի հզորս։ դույն պետություններից մեկը։ Մեր հայերիս մեն միակ ճիշտ ճանապարհը Հայաստա֊ նը (ներառյալ Արցախը) լիակատար հայախոս և հայացիր դարձնելն է։ Եթե կարողանանք այդ անել, հաջողություննևո կունենանք մեր աղդային մյուս իղձերի կատարման, մեր ան • կա խութ յան վերականղնմ ան բն ադա վառում, իսկ եթե չկա֊ 154

բոզանանք այդ անել, կմարենք յուղը վերջացած Ճրս,։ւ1 հմ անէ Երկրաշարմը ավերեց այս փոքրիկ Հայաստանի մեկ եր րորդը, որը կոչվում է աղետի գոտի) Դժվարանում եմ հա՛1՛1 ձսւյնել այն կարծիքին, ըստ որի իբր աղետը մի պատժի նման բան էր՝ հայոց լեզվվ։ դեմ մեր գործած հ "՚՚՛ ցանքն երի համար) Չեմ խորանում այս հարցի մեջ։ եի“"1 ուրիշ բան եմ ուղում ասել) Այն, որ այդ ահավոր երկ/"" շարժի գործած ավերածությունը ի վերջո կհաղթահարվի> ** թե գոհերը, այլ բնակավայրերը, քանդված շենքերի փ"1“՝“ բեն մի քանի տարուց հետո նոր, գուցե ավե/ի գեղեցիկ է^ն բեր կկառուցվեն) Այո՞, երկրաշարժային աղետները հաղթ՛"՜ հարվել և հաղթահարվում են) Հաղթահարվում են նաև պ“՚՛ տերազմ ական ավերածություններըւ Ոայց շատ ավելի հԼ՚՝^՛ վար է, հաճախ անհնար հաղթահարել լեզվական ա դե ան երե՛) վեր ականդնել փլված լեզուն) Օրինակները շատ֊շատ են< Լեզվական աղետների զոհեր դարձան շումերները, էլամը> աքքազացիները, դակերը, գալլերը և շատ ու շատ ուրիշն՛եր) որոնք աստիճանաբար սկսեցին չգործածել իրենց ազգային լեզուն և աշխարհից ջնջվեցին որպես աւլզւ Մ ի՛՝ թե հերթը մեւլ՝ հայերիս է հասել։ Հանի տասնյակ տարիներ են պետք, որ հազարավոր օտարախոս և օտարագիր հայերը, նրանց սերունդները հայախոս ու հայագիր դաոնան, որ Հայաստանի 90 տոկոսանոց ոուսագրությունը 0 տոկոսի հասնի, որ Հայաստանում (Աք՛ ցախը ներառյալ) ոչ մի հայ երեխա ռուսական դպրոց չգնա) Եվ առհասարակ հնարավո՞ր է դա մեր այսքան խոր ռուսացումից հետո։ Միայն Աստծու օգնությամբ։ Արթնացի ր, հայ մսւավորական, սթափվի՜ր ու հասկացի՜ր, որ դու ես հայ ազդին դեպի անդունդ ձգում, բավական եղավ քեզ խաբես՝ դուրս նայելով, արիշներին մեղադրելով, ինքդ քեզնով հիանալով, քո ներսը նայիր, տես վերջապես քեզանում կուտակված օտարամոլության, օտարամ տ ութ յան ախտն ու կեղտը, ապաքինվիր, մաքրվվւր դրանցից. դու առաքելություն ունես ք,, ազգին ծառայելու գործում։ Ուղեղիդ մեջ մտցրու, ականջիդ օղ արա, որ միշտ ժամանակն է հայոց չեղվի մասին խոսելու, քանի որ հայոց լեզուն հայ

էր լգն է, որ միշտ մամ տնակն է հայոց լեզվի ահավոր նա» հանջը կան (քնեցնեք ու, քանի որ այղ նահանջը հայ ազդին ա Հա յաս տանը դեպի վերացում է տանում։ Լայ մտավորական, րմրոնիր, որ Աստծու առաջ բոլոր ազդերն ու նրանց լեզու• նկ>ր հավասար են, արտոնյալ ազդեր ու արտոնյալ Աղուներ չկան։ Մի լեզվի իշխանությունը մի ուրիշ ազզՒւ նրա լեզվի վրա խաբեբա մարդկանց հնտրածն է։ Հայ ու ոուս ազգերն էլ լիովին հավասար իրավունքներ ունեն, հայոց և ռուսաց լեզուները՝ նույնպես։ թայը ահա Ռուսաստանում չեք գտնի երի ու երեք ռուս, որ իրար հետ հայերեն խոսեն կամ իրար հայերեն գրեն և կամ որ ոուսր հայերեն ելույթ ունենա ռուսների առաջ, ռուս երեխաները զանգվածաբար գնան հայկական դպրոց։ Եսկ Հայաստանում ամեն քայլափոխի հա֊ յերն իր ար հետ ռուսերեն են խոսում, իրար ռուսերեն գրում, հա երի առաջ ռուսերեն ելույթներ են ունենում, հազարավոր հայ երեխաներ ռուսական դպրոցներ են դնում։ Ո ւր է հավասարությունը։ նշույլը /կա։ Սա կոպիտ բռնատիրություն է, և դու՝ հոպ մտավորական, պաշտպանում ես բռնացող (եղվի իշի՛ ՚ոնաթյունր փոքր Հայաստանի վրա, ինքդ սյյդ բռնության մարտնչող զինվորն եւո Սա է քո մեծագույն անբարոյակա– նաթյունր, Հայ մտավորական, հասկացի ր վերջապես, որ Հայաստանում (ներառյալ Արցախը) հայի կողմից Հայերին ոու ո հր են կամ այլ օտար լեզվով ասված ամեն մի խոսք, թեկուզ ամ են ա ա զգաս իրակ ան, ամենակարևոր ու ամենախհլւս– ցի թվացողը դեպի մահ տանող թույն է հայության համար, որ Հայաստանում հայի կողմից հայերին ուղղված ռուսերեն կամ այլ օտար լեզվով ամեն դիրք, հոդված, նամակ, դրություն անդունդ իջնող այն սանդուղքի մի նոր աստիճանն է, որը հայությունը դեպի կործանում է տանում։ Փրկարար է, որ հայը ռուսերեն կամ այլ օտար լեզվով իր այդ խոսքը չասի իր ազգակիցներին, այդ դիրքը, հոդվածը, նամակը, դրությունը չհասցեագրի հայերին։ Սուտ է հայի կողմից օտար չեզվով հա (երին ամեն ասված ու դրված խոսք, որքան էչ կարևոր այն թվա։ Այո , սուտ կ, հասկացիր, ըմբռնիր, հայ մտավորական ու եթե չհաշվենք մասնադետ֊թարգմանիչների գործը, ապա հայի ռուսերեն խոսելը բարոյապես արդարացվում է միայն ու միայն ռուսների և ուրիշ այլազդիների հետ 156

հաղորդակցվելս (սա վերաբերում է նաև հայերի այլ օտար լեզուներով խոսելուն)։ Հայ մտավորական, ուղեղիդ մեջ տեղավորիր, որ այսօր հայության հարցերի հարցն այն է, որ Հայաստանի բոլոր հայերը հայախոս, հայացիր, ուստի և հա յա մտած լինեն, որ, այո , զա է հայոց թիվ 1 հարցը և որ մյուս բոլոր մեր տզզային հարցերր, բոլորն անխտիր, դրա համեմատ երկրորդական ու երրորդական են, քանի որ նախ պետք է մեր լեզվով •» մտածողությամբ որպես անկախ ազդ գոյատևենք՝ ադասո/և/ով նախ լեզվական ստլիկությունից, և այս երկու կտոր Հա յաս տանն երում մեր ազգային մշտական գոյության ամուր հիմք ստեղծենք՝ հայոց լեզվով, մաշտոցյան դր՚՚վ հ“՚յ դպրոցով. Դրանով կլինի և ազգային միացում, և համազգային միասնության և հոգևոր անկախություն, ու ղրանց բնականորեն և անպայման կհետևվեն մեր հաջողությունները, մեր քաղաքական անկախությունըւ Գոյատևման ու հաղթանակի ուրիշ ճանապարհ հայ ազդը չունի, մյուս ճանապարհները մեզ դեպի լեզվական ուծացում, ուստի և դեպի կործանում են տանումւ Աստված, պահպանիր ու խելք տուր այս ազգինI 1990, «Լուսաւորիլ» ԱՐԴԱՐԱՆԱ՞Ս» ԹԵ՞ ԱՊԱՇԽԱՐԵՆՔ Սվետլանա Ալիլուևան հոր՝ Հովսեփ Ջուղաշվիլու, այսին– քըն՝ Իոսիֆ Ատ ալին ի մասին գրե/ է, որ իր հայրը ինքը չի ջանացել իր համար փառք ստեղծել, այլ նրա շրջապատն է գա արել, Ես հավատում եմ, Ս տալին ր, դատելով նրա դրածներից, ունեցել է միջուկից փոքր– ինչ ցածր ընդունակություններ։ Իսկ նրա գործունեությունից դատելով, եղել է խորամանկ, խարդավող, մարդկանց միմյանց դեմ հմտորեն լարող, շրջապատում իշխող դիրք գրավելու ընդունակ, դաժան մի անձնավորություն։ Եթե նա քաղաքական ասպարեզ չմտներ, այլ դաոնար, օրինակ, վարսավիր կամ քահանա, իր կյանքի ընթացքում կարող էր ամենաշատը մանր մունր խարդա– 157

վանքներ անել ու աննշան բամբասանքներ տարածելէ Չի բացառվում, որ կարող էր նաև որոջ բարի գործեր աներ Ստալինի գործունեության քննությունը ցույց է տալիս, որ նա իշխանության հասնելու ներքին ձգտում ունեցել է իր քաղաքական գործունեության հենց սկդրիցւ Հնարավոր է, որ ճիշտ է այն վկայությունը, թե ինչ-որ ժամանակ նրա մըտ– քամ ծաղեյ է նաև Ռուսական կայսրության աոաջին դեմքը դաոնալու միտքըւ Բայց չսխալվենք, իշխանության ձգտումը դեոևս փառամոլություն չէւ Մեզնից յուրաքանչյուրին ինչ-որ չափով փառասիրությունը հատուկ է, մենք սիրում ենք, որ մեզ գովեն, մեր անունը րարի համբավով շատերն իմանան և այլն. Այս- քան փառասիրություն, հավանական է, որ Ստալինն էլ ունեցած լինի, բայց ամեն դեպքում իր քաղաքական հախուռն գործունեության ընթացքում նա ոչ այնքան փառքի, որքան իշխանության է ձգտեր Եթե ճիշտ է, որ Ստալինն է սպանել Լենինին, ապա դա արել է ոչ թև իր փառքը մեծացնելու, այլ իշխանության հասնելու ճանապարհը մաքրելու նպատակովւ Իր քաղաքական գոլւծընկեր՝։երին և ուրիշ միլիոնավորների նա սպանել է տվել կամ աքսորել դարձյալ ոչ թե փառամոլության մ զում ով, այլ դեպի գերագույն իշխանություն տանող աստիճաններով մինչև ամենավերևը բարձրանալու նպատակովւ Բայց ահա մարդկության պատմության մեջ ոչ մի գործիչ այնքան դաման ու այնպիսի մարդասպան չի եղել, ինչպիսին Ստալինն էր և միաժամանակ ոչ մեկն այնքան չի գովերգվել, փառաբանվել իբր իր բարի գործերի համար, որքան Ստա– լինըւ Ովքե՞ր էին այղ ծայրահեղորեն անգութ անձնավորության փառքի հեզ/մ,ակները։ Ստալինի շրջապատի քծնողները, 1սորհըղային Միության ամբողջ ժողովուրդը, մանավանդ բանաստեղծները, առհասարակ բոլոր գրողներն ու լրագրողները։ Ստալինի աննախադեպ փառքը կերտելու գործում մեծ էր հայ գրողների ավանդը։ Հատուկ հետաքրքրվեցի՝ Ստալինի օրոք եղե՞չ է արդյոք գեթ մի հայ տպագրվող բանաստեղծ, որ Ստալինին փառաբանած չլինի, Այդպիսին չգտնվեց ա

(ասում են հ). Դաշտևնցր չի փառաբանել, բայց դա դեռ պետք կ մանրամասն ստուգել)) Բոլոր տպապրվող հայ բանաստեղծները ոչ միայն փառաբանում կին Ստալինին, այ/ մրցման մեջ կին, թե ով փառաբանական ավելի տպավորիչ խոսքեր կղան ի։ Առաջին տեղում կին, իհարկե, 193.5 37 թվականներից սկսած հայոց բանաստեղծության անդաստանում աոաջին երկու տեղ գրավածները, որոնց մրցումը Սաա/ինին փառաբանելու գործում ուղղակի կատաղի կրւ Մեկին կլ դիտեմ, որ իր բանաստեղծությունները աոաջին (և վերջին) անդամ 1948 (I. տարավ <է Ավսւն ղ ար դւ> ւ կարդացին, խորհը դա կցեցին ու խմբագիրն ասաց. — Լավ է։ կգնաս մի ոտանավոր կլ կգրես Ստա/ինի մասին, կբերես շարքիդ սկզբում դա կտպենք, հետո մյուսներրւ Այղ մարդը չգրեց Ստալինի մասին ոտանավոր, ե այդպես իբրև բանաստեղծ չճանաչվեց։ Ուրեմն կար այս ուղին, որով կարող կին գնալ մյուսները, բայց ինչո՞ւ այգ ուղիով գնալ, քանի որ կարելի կր Ստալինին փառաբանել ու հայ բանաստեղծ հռչակվել։ Հայ բանաստեղծները՝ Ստալինին նվիրած իրենց ոտանավորներում ամենից ավելի այգ մարդուն համարում կին կյանքի ստեղծող. Մեր աոայնորղ, մեր սիրելի, Հայր Ստալին, մեր հարազատ, Ընդունիր քո րալիկների //ղջայնները հազտր-հազայ,, Դա տվել ես մեղ երջանիկ Այանք, ապա պա ու հայրենիք, Բանաստեղծուհին սա երեխաների անունից կ հղել Ստա– լինին և գրված կ երեխաների հւսմւորւ Այն միտքը, որ Ստալինն է ստեղծել կյանքը, շատ Լ կրկնվում։ Ահա մի նմուշ ես. Այղ նա տվեք մեղ կյանք Այո նա տվեց մեղ սեր, Հե\լ..–լ ■֊ . . . ՚ ՚ . .–,յ ՚. ■ ՚ .՝ ր. 150 V

Գրամ է Պարսկաստանիս ներգաղթած բանաստեղծը և ավ ելա րն ում . Երգենք, սիրով երգենք Ստա/ին անունն անմ • Երգենք, արև մաղթենք Նրա կյանքի համար» էսլ հ,։,ւ/ա տանք հայ բանաստեղծներին Ստալինը ոչ միայն մեր հո դա ցնդի կյանքն է ստեղծել, այլ եղել է երկրա– ղունղը իր աոս՚նցքի և արևի շարքը պտտեցնողը, Ահա մի նմուշ. Ով աոա/նւ,րո Ղ«՝ ես Սր՛տում մարգկութչան րախտն աչս աշխարհում, Հողագունդն ես Ո՛՛ւ պռտո՚մ 7*"//՛ արև, ղևպի գարուն, ղրո յ է մ ամանակին հայտնի բանա ս տ եղծ –կուսաշ- խատողը և ավելացնում. Հավեր I ժ՝՚1՛ 1,ր“Նր՚1՛ I"՝ "՛նվան հետ ձռլեչ ենր մենք Սրտեր լ, մեր սեր ՚" հ–"1"""՛ »<Ր »՚խ»>թյ«ւե. տենչան, ու երդ, Երեի իրոք՛ ^աՏ բանաստեղծները հավատում կին, որ Ստալինը շի մեոնելու, այլ հավեր,) ապրելու է, Շատ խոր– իմոէԱԱք էին* Ստալինըէ Ըստ ^,յ// բանաստեղծների, նա և հոդադնւքի ճանապարհն է որոշելիս եղել. Այստեղ Լ ղձում հանճարը նրա Փոթորկոտ ևամւիան մեր հոզագնգի։ Հայ բանաստեղծներից շատերն են Ստայինին հայ մողո– վրրդի փրկիչ հայտարարել։ Օրինակ, Ս տալինին փառաբանելու բնագավաոում մրցակցության մեջ մտած երկու աոաջին տեղերից մեկը գրավողը, որ երևի ա մենա աոաջին տեղում Հր, ղրո։ մ Լր այսւղես. Կանգնած Լր նա անգանգի մոտ, անօգնական ու հյուծված, Արյունակից և տյյագգի ոսոխներից հալածված, Մահվան մթին մրրիկների սւմենակոզ րերանամ ւօս

Նա հոշոտված բազուկներով մի ելք էր նոր որոնում։ Ազատարար Հոկտեմբերի բայ/երն այնժամ թնդացին, Հնչեը թո ձայնը Լենինյան, Լենին ի հետ միասին. Դուր օգնության լայս նետերիթ ժողովրդին իմ յորած, Դուրս կոչեցիր մահվան վիհից Պ^պի կյանքի դո։որ բաց։ Ոմանք այս ոտանավորի մասին ասում են՝ Կեղծիք է, բայց լավ է դրված։ Սակայն կեղծիքն ինչպե՞ս կարող է լավ ղրված լինել, երբ իրոք կեղծիք է, երբ ղրական երկի ձեն ու բովանդակությունն անրաման են ե եթե բովանդակությունը նողկալի է, այլևս որևէ բան լավ լինել չ/ւ կարողI Փառաբանության առաջատարին ձայնակցում է նրա երկ- րացի հիմն ահեղին ակը. Ապրիր հավետյ մեր հանճարեղ առաջնորդ, Դու մեր կյանքի, հայրենիքի փրկարար, Փառքի դադաթ, դարնան պայծառ առավոտ, Մեր հուրն անշեջ, մեր գերագույն զորավար։ Դո։ մեզ բերիր անմահ արև խնդության, Պարգևևցիո աղատ ու նոր հայրենիք. Զրահ հագավ երկիրը մեր Հայաստան, Պաշտպան կանգնեց իր նոր կյանքին երջանիկւ Մի օրինակ ևս բերենք պատերազմին երիտասարդ զոհ- ված մի բանաստեղծից. թագամ դարեր մեր արցունքն ու արյանը Հոսեյ է հորդ Արաթսի պես իմ հայոց, Դա բացեցիր երջանկության դարանը Հնամենի Լեռնաշխարհում իմ հայոց։ Ս ս։ ալին ր հայերին հայրենիք է պարղևել և երջանկացրել ւ ւյդ հայրենիքը,— սա է այն ժամանակվա հայ բանաստեղ- ծության հիմնեղանակր։ 40-ական թվականներին երիտասարդ, այժմ ծեր բանա- ստեղծը 0 Արմենիա» նավի մասին դրելով՝ Հայաստանն էլ Համ արում է մի նավ, որի փրկիչն ա հմտադո ւյն նավավարն է Ստալինը. Կանգնած շեմքին նավախցիկ ես խորհում եմ՝ աչքս հեոան, Հայաստանն է նավն այս փոբրիկ՝ պատերազմի մրրիկներում, | 1 քէաֆայ1*| 1՚ջ|սւսնյւսն 101

Որ էլ սուզվեր զոռ հողմերից, կիջներ հատակր պատմության, Ո՝ե չլիներ փարոս Լևնինն ու Ստալինը՝ կապիտան։ Այսպես, Հայաստանը «իմպերիալիստական» հայտարար րսդէ այն բաժան ֊բաժան անող, հայոց լավագույն զավակներ րին տանջահար անելով սպանող անձը հայ բանաստեղծնե- րի գրիչով հռչակվում է հայ աղգի ու Հայաստանի փրկՒ1՛ Ահա թե ինչ աստիճանի կարող է հասնել սրբապղծության ը գրականության մեջ։ Նույնը եղել է մեր պատմագրութչուն մեջ. հիշենք Հայաստանի պա տ մ ութ յան ինստիտուտի անօ- րենի գիրքը՝ «Ստալինը հայ ժողո։(րդի փրկիչ»* Նույն ահավոր կեղծիքը կարգում ենք ջիրաՀտՒ րա~ նաստեղծուհի-արձակաղրուհու երկում• քարոտ էր մեր րտխտի աղին ա կարիրլւ ծովածավալ, Ոևեոային գիշերվա պես մեր աոօր յան ցուրտ ու գա յան, Դո։ էիր, որ ճաոագեցիր քո հանճարով արեգանափայլ 0։ տարար մեղ լուսապարար հանգրվանը երջանկության։ Ըստ հայ բանաստեղծների, Ստալինը նաև աշխարհ/։ բո- լոր մարդկանց երջանկո։թյան կերտողն է, խնդրեմ. երգում եմ քեզ, մեծ Vտալին ղու հարազատ ամենքին, Դա մ արգկային երջանկության ճարտարապետ ու գար րին, Ս տալինը, հայ բանաստեղծների պնդում ով, աշխարհում բոլոր մարդկանց ամենասիրելին է։ Ահա թե ինչ է գրում կուսաշխատող, մի ժամանակ հայտնի բանաստեղծը, քո անունը կյանք ու գարուն, Դու մեր սրտի սերը անհուն.։ ^ ^։» է– . -«*• • Բանաստեղծուհի֊պրձակագըոլհին էլ ձայնակցում է, Հ I * • * •> *• ։» •• * Հ » ; ՚> քո սիրով են լցված հիմա մեր շեները արևազուն, Դաշտերը մեր ծաւլկափթիթ, քաղաքները ղղրղացող, Մեր սրտերի մեջ ենք՝ վզում մենք սիրտը քո միշտ րաըախոէն Ու (քպիտր քո հայրական, ՚որպէ ս շոայլ արևի շողI 162

•. ^՝՛

Հետաքրքիր է,՝ այս կանայք ու տղամարդիկ չգիտեի՞. ն. որ ճիշտ նույն ժամանակ, երր նրանք Սսւալինին աշխարհի մարդկանց երջանկության հեղինակ ու սրտերի տիրակալ էին համարում, այդ մարդու հեղինակած Սալադ արյիպելաղում միլիոնավոր մարդիկ անլուր տառապում ու մեռնում էին նույն այդ Սսւալինի հրամանով, էլ չեմ խոսում IIաալինի դի– տությամբ միլիոնավոր գնդակահարված ների արյունոտ դիակների մասին։ Մի ուրիշ իրոք շնորհալի բանաստեղծի կարծիքով, Ս տայինք։ օրը գնում է դեպի հավերժության. Դրսում Մոսկվան է մեծ իր Լայսերով հստակ, Դրսոսէ կոմունիզմի կրակներն են փայում, եվ մեծ Առաջնորդի օրն Լ մեծավաստակ Կարանաների զարկով դեպ հավերժը թայլում է Ափսոս շնորհքն էլ, հայոց լեզուն էլ, այս անմտությունների վրա ծախսած ժամանակն էր Ապշում ես, ինչպե՞ս կարող էին լուրջ մարդիկ այսպիսի փուչ կեղծիքով զբաղվել։ Ահա նաև մի այլ կարգի գովք. Ժողովուրդն է կենար ասում Աոաքնորդին շողշողուն, Եվ խանդավառ Միկոյանին մեր հարազատ, մեծանան, Մոլոտովն է ողջույն հղում տաղանդավոր իմ ազդին, Հրճվում է մեր հաղթությա մր Բերի տյի սեպ, քինք հողին, Այստեղ արդեն դահճապետի հետ փառաբանվում են նրա օգնական դահիճներր, ընգ որում միլիոնների արյուն թափած Ս տա լինի ց ոչ պակաս դաժան Բերիան հռչակվում է սեգ ու ջինջ հոգի I Հայ բանաստեղծները, ինչպես ասացի, մրցում էին, թե ով Ստալինի փառաբանության նոր հնարքներ կգտնի։ Փառք էին տալիս «առաջնորդին» անզուսպ, անսահման. •Բիլ են երկրի փառքերը քեզ, ով զորավար անգերազանց։ Մա փառաբանության երկրորդ մրցանակակիրն է, որ 16 բանաստեղծություն է նվիրել «մեծ առաջնորդի» փառքը երգելուն։ Հիմա էլ «առաջնորդի» զորավարական զրո հանճարն է փառաբանում։ ւր ա

Ի դեպ, ե ո ւսոաջնորւ| բառը փոքրատառով եմ դրում, րայւյ ս տա լին յան դարում Ստալինի համար հատուկ ուղղա– դրական <ր կանոններ» էին հորինվեի այսպես. եթե աոաջ– ն ո ■՝ ր| բառը Ստալինին է վերաբերում, անպայման պետք է մեծատառով դրվեր կամ Ստա|ին բառը տողադարձ անել ՀՐ կարելի և կամ՝ եթե |ւքւ1|հր բառը Ստալինին էր վերա բերում կրճատ րնկ. դրել չէր կարելի, լրիվ պետք է դրվեր և այլն։ Լեզվի ուղղադրաթյան այս այլանդակումները «սրբությամբ» պահպանված են հայ բանաստեղծների ոտանավորներում և առհասարակ այն օրերի մամուլում ու դրքերումւ Այդ բացարձակ անմտությունից ազատ է մնացել նա, ով դո– նե դրավոր չի փառաբանել «ա ռաջնորդին»։ Ս տ սղինին փառաբանելու դա յթակղաթ յունից կամ չփառաբանելու վախից զերծ չի մնացել նաև մեծ բանաստեղծը, որ պետք է լավ իմացած լինի, թե ով է իր փ ա ռա բան յա լրւ 1՝՝այց դրել է. Ատեղծտդործ խոսքդ հդոր և անշեղ IIղջ աշխարհի սրտում կրակ է վառեր Ստալինր բազմիցս հռչակվել է նաև որպես մեծագույն մարդասեր. Մեծ Ս տալին, չանիդ մեռնեմ, 11ու մարդասեր կյանքիդ մեռնեմ է Ոմանք էլ Ստալինին բարի էին հռչակում։ Օրինակ, ղա– փ անց ի կուսաշխ ա տ ո ղ– դրական ա դե տ - բան ա ս տ ե ղծ ը գրում էր. քեղ, հանճարեղ Աոաշնորդ, հզորազոր և բարի Դու, օվկիանոս անհատնում մեր պայքարի խնդություն։ Լայ բանաստեղծները շատ են ախորժում Ստալինին համեմատել արևի հետ, երբեմն ցույց տալու համար, որ արևը նրա մոտ մի բան չէ և որ տիեզերքի առանցքը «առաջնորդն» է։ Բայց թե երկինքն իր արևի պարծենում Հ հուր֊կրակով. Կպարծենա երկիրս անահ իր Առաջնորդ արեդակով.— Օր առանցքն է ահա դարձել տիեզերական շարժումների Տիեզերքում, երկրիս զրկում նա է զարկը մեր սրտերիI 164

Ուշագրավ է նաև, որ հայտնվեր հռչակված այս բանա–՛ ստեգծը գորովով Լրկրիս ասելով հասկանում է ոչ թե Հայաստանը, այլ ամրոգշ հւՍՀՄ–ր, անշուշտ, ներառյալ Մոսկ• վան, Սախ ալինն ու Կամ լա ական։ Պարղվում է Նաև, որ Սաաչինր ոչ միայն իմաստուն է, այլ մանավանդ խոր իմաստությամբ օժտված։ Նայում է Առաջնորդն այնպես երկար, երկար, Նայում է ու խորհում իմաստնությամբ իր խորI Ահա և մեր արցախցի բանաստեղծի Ստալինին ուղղած գովքը. Մեր իմաստուն Առաջնորդի անպարփակ հանճարն եմ սիրում, Մեր մեծ Կրհմլի վեհ ամրիոնից արտասանած ճաոն եմ սիրումI Այսպես, ըստ հայ բանաստեղծության, Ստալինին քիչ է ասել հանճար, պետք է անպարփակն էլ կպցնել, Կրեմլի ամ֊ բիոնն էչ վեհ դարձնել (այս ամենը մի լավ բնակարան արժեր Սաղրամ յանի վրա)։ Մի նմուշ էչ մեր հայտնի հայրենասեր բանաստեղծուհուց• Ինչպես երկիրը տրեդա կին Աշխարհը քեզ է ապավինումւ Ահա նաև այլ հատկություններ, որ, եթե հավատանք հայ բանաստեղծներին, ունեցել է «մեծ» Ստալինր» Դա մեծ հաղթող, մեծ Առաջնորդ, մեծ շինարարդ պատմ ութ յան,,* Դու Լուսատու, անեզր օվկիան, կյանքի ակունքդ վիթխարի,.. Այս ամենի համար էլ հայ բանաստեղծները անզուսպ փառաբանում են «ժողովուրդների հորը»։ Տեսեք նաև ինչպես• Փառք քեզ, փառք քեզ մեր պայքարի դրոշակ՝ Մեծ Առաջնորդ, դու աշխարհի փրկություն, Դու հույս, դու (ույս, դու կառուցում, հաղթանակ, Դու մեծ ուժի ու հավատի ամրություն< Հայ բանաստեղծները ամեն առիթ օգտագործում էին Ստալինին մի նոր, արտառոց ձևով փառաբանելու համարք Հայերի ներդաղթ է Հայաստան, փառաբանում են Ստալինին, ոչինչ, որ այդ ներգաղթը հայ ազդի մի նոր ողբերգությունն 169

կր, «ստալինյան սահմ անա դրա թյան» օրն է, դարձյալ փառաբանություն, Ս տալին ի ծնունդն է, ահոն/իորեն մեծ փաոա– րանություններ են անում, Ստա/ինր ոչնչացնում, է միլիոնա– հոր անմեդ մարդկանց, փաոա բանում են նրան և խրախուսում, որ սւվևւի շատ մարդ ոչնչացնխ Ստորև բերում եմ ամեն տեսակից մքւ օրինակ. Փա ոաբանւոթյուն ներգաղթի առիթով. Նտ հայրենիք Լր երազում, և զա ավիր հայրենիք* քո աչքի տակ Լուսավորված ու ջերմացած քո սիրով.., քո մեծ կովի զինվորն է հայ ժողովուրդը կենդանի Երևանից մինչև Հաչեպ ու Հոլիվուդ հեռավորւ Այս վերքին երկու տողը, թերևս, ճիշտ է նրանով, որ ԽՍՀՄ֊ի ս տային յան լրտեսներն արտասահմանում մեծ մ ա - սա մ ր հայերն էին՝ անկուսակցական, դաշնակ, հնչակ, ռամկավար։ Փառաբանության <ր ս տա լին յան սահմանադրության» առիթով, Եմ ոսկե դիրքէ քո ամեն մի տաոն եմ սիրում Ստայինի ձեռքով գրված քո ամեն մի բառն եմ սիրում* Ինչպես հայտնի է <ր ս տա լին յան սահմանադրություն յ> կոչվածը հիմնականում Սախարինն է դրել և ոչ թե «առաջնոր– դր», բայց բանաստեղծը կարող էր սա չիմանալ, սակայն արդյո՞ք նա չգիտեր, որ այդ սահմանադրությունը սկզբից մինչև վերջ կեղծիք էր, խաբեբայության։ Փաոարանութ յուն անմեղ մարդկանց կոտորելու համար. Ոսոխներին բնաջնջող չեկիստական ձեռքն եմ սիրում,•» Սա նույն արցախցի բանաստեղծն է։ Հիմա էլ լսենք մեր բանաստեղծուհիներից մեկին. Դարս է նետել դարան մտած հագար տեսակ իմ ու կարիճ, Որ անհոգ ու խպպտղ տեսնի Հայրենիքի հայւսԼ որդուն ւ Այդ «ի մ ու կարիճների» մեջ կին, անշուշտ, Չարենցր,՛ թակունցր, Զ. Եսայանր. և հագար ու հագար ուրիշ անմեդներւ Արևմուտքի «իմպերիալիստներին» էլ հայհոյանքի բա– մին կ հասել. Ու մինչ Ուոշ-Սարի տամ բեռի Սեմն է հաչում.., ՝ 166

Ես ավարտում եմ այս գրությանս, իհարկե, կարեյի է հայ բանաստեղծական արվեստի էջերից Ստալինի անզուսպ փաոա ր անութ յան ր նվիրված ուրիշ հազարավոր րստ մնեյի օրինակներ բերել, բայց բավական է, այսքանն էլ մի կերպ խորշանքս հաղթահարելով քաղեցի։ Ոմանք գովաբանում են 1936-ից մինչև 1954 թվականներն ընկած ժամանակաշրջանի <1հայ պոեզիան»։ Զարմանալի է, երբ հայ բանաստեղծները համատարած փառաբանում էին աշխարհի ամ են ա ար յան ոտ ու ամենաբիրտ բռնապետությունն ու բռնապետին, կեղծում, քծնում, ղրանից հետո ի՞ևչ լավ բան կարելի է տեսնել այդ ոլորտում։ Շնորհածները պղծում էին իրենց շնորհը, անշնորհքները իրենց տա– րերքի մեջ էին։ Ազդի բանաստեղծը պետք է ապրի իր ժողովրդի կյանքով, նրա հոգսերով, վշտով ու խինդով։ Իսկ հայ բանաստեղծների կողմից Ստալինին ձոնված փաոաբանաթյուններր սկսել են դրվել 1935 թվականից և դրվել են հիմնականում մինչև 1955 թվականը, 20 ամենադաժան տարիներին, երբ հայ գյուղացիներին զանգվածաբար կոտորում էին Գնանի փո– ղոցի չեկայի բակում, տասնյակ հազարներով հայ գյուղա– ցիների քշում էին Հայաստանից դուրս, երբ «դաշնակս Ոլ «հակահեղափոխական» գնդակահարելուց և աքսոր քշելուց հետո, զանգվածաբար սկսեցին կոտորել մնացյալ հայ մտավորականներին, այդ թվում Ստալինին ոտով-գլխով նվիրված կոմունիստներին, երր հայ գյուղը խորտակվում էր, հայ միջնադարյան տաճարները կողոպտվում ու քանդվում էին, երբ 1949 թ. հազարավոր հայ ընտանիքներ Անդրկովկասից քշվեցին Սիրիր, երբ տիրում էր երբևէ աշխարհում եղած ամենս։ դաժան գրաքննությունը և ըմբերանումը։ — ահա այս բոլորի հեղինակին բոլոր հայ բանաստեղծները հռչակում էին դե րհ անճար, ամենաբարի, ամենալուսավոր, հայր, փրկիչ, կյանք ստեղծող, Հայաստան ստեղծող, արև, օվկիանոս, ու մրցում էին, թե ով ավելի ցնցող ձևով կգովաբանի դահճին։ Այս մթնոլորտում ծնված ուրիշ կարգի լավ բանաստեղծությունն էլ պիղձ է՛

Ստալինին փառաբանելով են դրական ասպարեզ եկել կամ այդ ասպարեզում ամուր տեղ գրավել նաև այսօր դրական ամբիոնի վրա կանգնած մի շարք հայ բանաստեղծներ ու բանաստեղծուհիներ։ Կարելի էր սպասել, որ նրանք հրա– պարակավ զղջան, իրենք իրենց մեղադրեն անկեղծորենI Բայց ոչ, նրանք այսօր արդարանում են, և արդարանալու հիմնական բանաձևն է՝ <րԲոլորը փառաբանել են, ես էլ եմ փառաբանելս։ Հիշենք «մենք վունդերքինդնևր ենքս («Մենք հրաշք երեխաներ ենքս) կինոնկարը, Գերմանիայում նացիստների օրոք նողկալի գործերով բարձր պաշտոնի հասածը, ժողովրդավարական Գերմանիա յում էլ կաշին փոխում է և դարձյալ մնամ ջրի երեսին։ Ահա մեր այդ բանաստեղծներն էյ այդպիսի վունդերքինդնևր են։ Ինչպես որ Ստալինի ժամանակ նրան ու նրա բռնապետությունը փառաբանելով վեր են բարձրացել, հռչակ ձեռք բերել, հիմա էլ նույն հմտությամբ արդարանամ են, կարծես իրենք չեն ստեղծել Ստալինի փառքը։ Կարծես իրենք չեն օժանդակել նրան արյունարբու գործեր կատարելիս։ Սիրելի բարեկամներ, նախ սուտ է, որ այն ժամանակ բոլորը փառաբանել են Ս տա լինին, միլիոնավորներ չեն փառաբանել, լսել են։ Այն օրերի մթնոլորտում շատ ավելի լավ էր, բարոյապես բարձր՝ հրաժարվել բանաստեղծ լինելուց կամ տպա դրվելուց, քան պղծություններ գրելով բաս նաստեղծի անուն հանել և օգտվել դրա բոլոր նյութական և այլ կարգի արտոնությունն երից։ Պարզ է, մեր բանաստեղծներից ոմանք, կարծում եմ, քչերը հավատում էին, որ Ստալինը հանճար է, տիեզերքի առանցք, հայ ժողովրդի փրկիչ, աշխարհի արև և այլն։ Մյուս մասը լավ հասկանում էր, որ Ստալինը սոսկ դաժան միջաՀ կություն է, բայց բանաստեղծի իրենց անունը պահելու հաս մար նրան վերադրում էին չունեցած բարեմասնություններ ու փառաբանում ։ Երրորդ մասը վախից էր փառաբանում, որ իրենց չբռնեն։ Երեք դեպքն էլ անբարոյականություն է• եթե տեսնելով իրենց շրջապատի կյանքը և Ստալինի գործերը հավատացել են, որ Ստալինը ղերհանճար է, արև, բարի և նման բաներ, 168

նշանակում է տհաս էին և ազդի բանաստեղծ լինելու իրա– վանք չունեին. Եթե իմացել են, թե Ստալինն ով է և կևղծե– լով փառաբանել են, մեծ անբարոյականություն են արել։ Եթե վախից են փառաբանել, դարձյալ մեծ անբարոյակա- նություն են արել, քանի որ կարող էին պարզապես լռել, մի կողմ քաշվել։ Այսօր Ստալինին այդ նույն, այն էլ ամենաանզուսպ փա- ռաբանողներից մի քանիսը իրենց բանաստեղծի դիրքում պահելով նաև հայհոյում են Ստալինին՝ «բռնակալ Ստալի– նը», « Ս տալին յան բռնապետության ժամանակ» և այլն։ Մի- թե սա ևս անբարոյականություն չէ։ Չէ որ այդ բռնապետ Ստալինի, ս տալին յան այդ բռնապետության օրոք և հենց դրա շնորհիվ են իրենք հասել իրենց անվանի բանաստեղծ լինելու դիրքին։ Վունդեր/խւդ են։ Սոլոր մարդիկ սխալա1/ան են, հայ րանաստեդծներն էլ բացառություն չեն։ Վատ են արել, սխալ են արել, ծանր հանցանք են դործել դահճապետին փառաբանելով։ եայց ամեն մի հանցանք, նաև ամենածանր հանցանքը ներվում է, եթե մարդս մինչև հոդու հատակը զղջում է արածի համար• ոչ թե որևէ կերպ արդարանում, այլ ինքն իրեն խստադայնս մեղադրում և զղջում, ապաշխարում։ Սա բարոյականություն է։ Սրանով մարդս իրոք բարձրանում է։ Դրան է Աստված սպասում բոլորիցս, որովհետև բոլորս էլ շատ թե քիչ մեղա- վոր մարդիկ ենք։ Սիրելի հայ բանաստեղծներ, որ անզուսպ փառաբանել եք մարդկության պատմության մեջ երբևէ եղած բռնապետ- ներից ամենադաժանին, մի արդարացեք, ի սեր Աստծու, այլ մտածեք, հիշեք ապաշխարության մասին։ ԿՌԻՎ ՀՍ.ՑԿԱԿՍ.Ն ԿՐԹ11ԻԹՅՍ.Ն ԴԵՍ՜ Հայաստանի ժողկրթաթյան նախարարության որոշումը հայոց ազդային դպրոցի վերաբերյալ, որ հաստատեց հան- րապետության Դեր ադույն խորհուրդը և մեր հասարակա յ– նության կողմից ցնծությամբ ընդունվեց, պարզվում է լուրջ հակառակորդներ ու նի, \ 169

Այդ որոշման դլխավոր կետը վերաբերում ( Հայասսւա- նում հայ երեխաներին ազդային լեզվով կրթության տա լան։ ներկա ուսումնական տարուց սկսած հանրապետությունում հայ երեխաները պետք է ընդունվեն միայն հայկական աոաջին դասարան։ Այս որոշման հիմքում ընկած է այն բանական օրենքը, ըստ որի ամեն մարդ իր հայրենիքում իր ազդային լեզվով պետք է կրթություն ստանա, որ նշանակում է, թե հայն իր երկրում հայկական կրթություն պիտի ստանա։ Սկսվեց ուսումնական տարին։ «Մաշտոց» միավորման անդամները, հատուկ լիազորագրեր ստանալով, սկսեցին այցելել ռուսական և խառը դպրոցները որոշման կատարման ընթացքը վերահսկելու նպատակով։ Վիճե/ի դեպքերը լուծում է ժողկրթութ շան նախարարությունը։ Անց ած մեկուկես ամսում պարզվեց, որ հաշ ժողովրդի մի ստվար զանգված կտրսւկանսւպես մերժում է Հաշտ ստանում հաշ երեխաներին ազգային լեզվով կրթություն տալու բան սկզբունքը։ Հարյուրներով գիմում են ժողկրթության նախարարություն «փաստաթուղթ» ներկայացնում, որ իրենք մաքուր հայ չեն կամ որ երեխան խառն ամուսնությունից է ծնվել, և կամ պնգում են, որ հայրը զինվորական է, կարող է մեկնեք այ/ տեղ ծառայության և այսպես անվերջ։ Հայրանում են, բողոքում՝, գոռգոռում։ Ի՞նչ է պատահել։ Հեն ուղում, որ իրենց զավակները հաճախեն հայկական դպրոց։ մի օտար մարդ լսելով այդպիսի հայ ծնողների բողոքներն ու փաստարկները, կմտածի, թե այդ ի նչ սարսափելի բան է հայկական դպրոցը, որ հայերն այդպես մերժում են այն։ Ահա այդ ծնողների մի քանի ասույթ. «Ոչ մի դեպքում իմ երեխան հայկական դպրոց չի գնալու, ես էլ, ամուսինս էլ ռուսական կրթություն ունենք, դուք ի՞նչ իրավունք ունեք մեզ ստիպելու, որ մեր երեխան հայկական դպրոց գնա», «Ինձ պետք չէ ձեր հայկական դպրոցն էլ, ձեր լեզուն էլ», «Հայկական դպրոցն ավազականոց է, երեխայիս թուրքական դպրոց կտամ, ձեր դպրոցը չեմ տա» «Ոչ ոք իրավունք չունի մեղ ստիպելու, որ մեր երեխան հայկական կրթություն ստանա, մեզ պետք չէ, հասկացեք», «Ինձ պետք չէ ձեր 170

գպրոք)Ըէ դուք ինչ իրավունք ունեք երեխայիս հոշոտման տ ալ ու»։ Հիշեցնեմ, որ այս ու սրանց նման խոսքեր ասողները հայեր են, համ են այն դեպս, իրենք իրենց հայ են համարում է նրանց մեջ կան րնիկ հայասաանցիներ, նաև (Ռուսաստանիցէ Սիջին Ասիայից, Վրսատանից եկածներ ու մանավանդ շատ են բաքվեցիներր։ Այ աղ ի սին է մեր ազգի մի հատվածը։ Ւ նչ պետք է անել։ Իրոք, քմնչ անենք։ Ապշում ես՝ մի թե մարդ կարոդ է այդպիսի անսովոր ատելութ յուն ունենալ սեփական ազգային լեզվի ու դպրոցի նկատմամբ։ Օրերս այդ հայերի մի խումր դիմեց Հայաստանի կոմկուսի Կենտկոմ ի քարտուղար 0. Լորով ին ։ Վերջինս գրություն է ուղարկել ժողկրթո։ թյակչ նախարարության, որի մեջ հայ երեխաներին Հայաստանում անպայման հայկական կրթություն տալը համարում է մ արգո։ իրավունքների խախտում և առաջարկում է րնդառաշել իրեն դիմած հայ ծնողներին, որպեսզի նրանց երեխաները ռուսական դս1րոց գնան։ Իսկ ծնողները ժողկրթության նախարարությանն սպա ռնում են դատարանով։ Հայ ծնողների մի այլ խումբ դիմել է Հայաստանի Գերագույն խորհրդի մարդու իրավունքների մ ըշ– տական հանձնաժողովին միևնույն բողոքով ու պահանջով։ Ես իրավաբան չեմ և չգիտեմ, արգյոք դատարանն իրավասո՞ւ է Գերագույն խորհրգի կողմից հաստատված որոշումը բեկանել։ Եվ, ճիշտն ասած, այս հարցը չէ կարևոր, այլ այն, թե ինչպիսի եռանդով են Հայաստանում գործում շատ հայ ծնողներ, դիմելով ամեն միջոցի, մինչև իսկ դա տարան, միայն թե իրենց զավակն իր ազգային լեզվով դասավանդվող դպրոց չգնա։ Իսկ մեծարգո պարոն Լորովր պետք է իմանա, որ գըպ– րոցի խնդիրը մեզ հայերիս համար ազգային հարց է։ 1988—90 ուսումնական տարում 80 հազար հայ երեխա ՝ ռուսական ճ դպրոց են ՝ դե ում,– և այդ •ռուսական դպրոցներում սովորող հայ երեխաների քանակը ամեն տարի ավելանալով է հասել 80 հազարի ու պարզ է, որ շարունակելու է ավե- չանալ... Մինչև ո՞ւր։ Մինչև Հայաստանի դպրոցական ցաԼ» ցի լիակատար ռուսացս՞։մ։ Մինչև Հայաստանի ռուսացո՞ւմ, 171

Շատեր//, այդ թվամ «Մաշտոցօ> միավորումը անընդհատ աագնաս7 1,ին ազդարարում այս աղետի առթիվ։ Ժողկրթու– թ յան նախարարության որոշումը շտապ օդնություն էր, փրկարար ում, եթե այն ուշանար վերադարձը դեպի հայկականություն կարող է անհույս դառնալ։ Հայաստանի ռուսական դպրոցներում «կոփված» ու հա– յաթափվաձ հայ պատանիների ու աղջիկների համար մեր բուհերի զղայի մասն էլ ռուսացված է։ Ապա հայերի զանգվածային ռուսական կրթությունն է պատճառը, որ Հայաստանի հիմնարկներն ու գործարաններն այսօր գրում են ռուսերեն (ներքին գրագրության 90 տոկոսը)։ Եվ սա մեր փոքրիկ Հայաստանում։ Իսկ հսկա Ռուսաստանում ոչ մի ռուս երեխա հայկական դպրոց չի դնում ու ոչ մի հիմնարկ կամ գործարան հայերեն չի գրում։ Ռ՞։*թ է ազգերի հավասսւրու– թյունը, ո՞ւր են մարդու իրավունքները։ Ավեքին, հարյուր հազարավոր հայեր կան Մոսկվայում, Լենինդրագամ ե այլուր, ու չկա թեկուզ մեկ հայկական ամենօրյա դպրոց։ Արգելված է (Մոսկվայում հայկական ամ հնօրյա դպրոց բացելու փորձը իշխանությունների կողմից մերժվեց)։ Ռոսսւովի մարզի, Երասնոգարի երկրամասի շուրջ 140 հայկական դպրոցները փակվեցին։ Ահա ձեզ մարդու իրավունքներ։ Եթե որևէ մեկն էրոք կարծում էէ թե Հայաստանում հայ երեխաներին ռուսական դպրոգ ընդունելու արդելքը մարդու իրավունքների խախտում է, ապա նա գաղափար չունի մար- դու իրավունքներ կոչվածիւյ ։ Փոքր ազգն ինքնապաջտպա– նության է դիմում, որ փրկվ/> ամենակուլ ձուլում ի ։յ / Սա իսկական հարգանք է մարդու իրավունքների նկատմամր։ Եվ հետո, ո վ է իրավունք տվել հայ համարվող, բայց վերասերված, լիովին քաղքենիացած ծնողներին Հայաստանի մեջ իրենց սերունդն է/ այլասերելու, չհայ դարձնելու։ Դա հայ երեխայի իրավունքի կոպիտ ոտնահարում է։ Եվ, վերջապես, հայ երեխաների հոգևոր այլասերման կողմնակիցները պետք է իմանան, որ շատ երկրներում (Ֆրանսիա, Քվհբեկ, Սիրիա, Պարսկաստան և այլն) ոչ տեղի պետական լեզվով դասավանդում ունեցող պետական դըպ– րոցներն առհասարակ արգելված են։ Մենք ռուսական պետա– 172

կան դպրոցներ չենք փակում, չենք արգելում, միայն ասում ենք, որ այղ դպրոցներում ոչ թե հայ երեխաներ պետք է սովորեն, այլ ռուս։ Սա իսկական ժողովրդավարություն է, մարդու իրավունքների նկատմամբ ավելի մեծ հարգանք, քան բազմաթիվ այլ երկրն երում, այւյ թվում՝ Ռուսաստանում ւ Մեծարգո պարոն Լոբովի դիրքորոշում ր, թերևս, հնարավոր լինի հասկանալ, բայց ինչպե՞ս հասկանանք այն հայերին, որոնք կատաղի կոիվ են ծավալել հայկական դպրոցի, այսինքն՝ հայոց լեղվի, մեր բուն գոյության դեմ ւ 1990 սեպտեմբեր, «Հայաստանի հանրապ.Ք ԹՈԻՐՔ ԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆԸ Հիմա մ եղանում առատորեն օգտագործվում է թուրքական գործոնը, իհարկե, հայ ժողովրդի մեջ շատ կողմնակիցներ շահելու համարւ Հունվարի 25-ին հ եոուս տ ատ եսությամ ր ցույց տվեցին, թե ինչպես էին Իսրայելում հրեաները դիմավորում Հանս Դի տրիխ Գենշերին՝ Գերմանիայի արտաքին գործոց նախա– րարինւ Գերմանիայի, որն ավելի քան վեց ու կես միլիոն հրեա է կոտորելլ Դա, անշուշտ, հրեական “՛գդի ու պետության կենսունակության նշանն էւ Անցրսքը չես վերադարձնի, իսկ ազգն ու հայրենիքը պետք է գոյատևեն ու հզորանան, և եթե այդ նպատակի համար ձեռնտու է համագործակցել անգամ իր ժողովրդին ցեղասպանության ենթարկած երկրի հետ, համագործակցում են։ Սա նշանակում է նաև առաջնորդվել ոչ թե զգացմունքներով, այ/ բանականաթ յամ բւ Այդպես է ստեղծվել ու հզորացել Իսրայելը, Երբ նման օրինակներ են բերվում, թուրքական գործոնն օգտագործելու մեր վարպետներն ասում են, Իսրայելն ու Հայաստանը նույնը չեն, Գերմանիան ու Թուրքիան նույնը չենւ Բայց կա՞ արդյոք աշխարհում թեկուզ մի մարդ, որ ասի դրանք նույնն ենւ Անշուշտ, շատ տարբեր են, երևույթներն էլ տարբեր են, բայդ նույնն է ցեղասպանության փաս– 173

տր, թեև մենք կօրորեք ենք մոտ 2 միլիոն–, հրեաները՝ մոտ 7 միլիոն։ Այո, մենը կորցրել ենք նաև մեր 5000֊ամյա հայ- րենիքը, ղերմ տ), արիներ ր հրետն ։՚րհւ հայրենիք շեն խլել։ Ապա՝ Գերմանիան հրեա)։երին ։լրտմակտ)։ փոխհատուցում է ավել, հարյուր անգամ ն երողս։թյան է խնդրել, Թուրքիան մեգ ոչ փոխհէստա ցամ Լ տվել, ոչ ներո գա թյուն խնգրել։ Սա էլ իր ււ դա թյուն Է և այնուամենայնիվ, մոտ յոթ միլիոն սւգտնված ։ Մի՛* թե կարծում եք՝ հրեաները մոռացել են այգ ամենը։ Չեն մոռացել, էավ են հիշում, հարյուրավոր Ղրրեր են գրվել դրա մասին, նաև հիշում են, որ իրենց միլիոնավոր հարազատներին գերմանացիներն են սպանելւ Սայց ահա այսօր հրեա (քողովրդի համար ձեռնտու է Գերմանիայի հետ լավ հարաբերություններ պահպանել, և պահպանում են։ Հեռուստատեսային այս հաղորդումն էլ առիթ եղավ ներկա հոդվածը գրելու։ կարելի է նման օրինակներ շատ բերելւ Կրկնեմ՝ գերմանացի քաղաքական գործիչները հասկանալով, որ իրենց ազգային առաջնահերթ գործն է երկու (ավելի ճիշտ երեք) Գերմանիաների միավորումը, հայտարարեցին, պայմանագրեր ստորագրեցին, որ իրենց հարևաններից հողային որևէ պահա)։ջ չու)։են։ Չայց չէ՞ որ Գերմանիայից հսկայական հողեր են խլվել (Արևելյան Պրուսիա, Սիլեզիա, Սու- էլետներ և այլն), միացվել ԽՍՀՄ֊ին, Լեհաստանին, Չեխո-ք Ալովակիային ։ Եթե կարծում եք՝ գերմանացիների սիրտը չի մղկտում իրենց այդ հողերի համար, սխալվում եք։ Օայց այսօր գերմանական ազգի համար ձեռնտու է հողային պահանջ չունենալու մասին հայտարարություն անել և երեկվա իր ոխերիմ թշնամու՝ Ռուսաստանի հետ բարեկամություն անել։ Եվ անում են։ Ազգը իրատես է, կենսունակ։ Հիմա դառնանք մեր հայկական հարցերի այսօրվա վիճակին։ Նախապես ասեմ, որ հավանություն եմ տալիս ամեն տեսակ, , ամ են բնույթի քաղաքականությանը Թուլ։Ղ քիայի նկատմամբ, ոբը կարելի է ձևակերպել այսպես՝ մեր ամենաումեղ հարևանի .հետ ունենանք այնպիսի հարաբերություններ, որոնք օգտակար են Հայաստանին և հայ ժողովրդին։ Սա իրապաշտություն է։ Այս փոքր հողա– 174

կտորի վրա գոյատևելու միջոց» Ինչ վերարերոէմ է իմ անւ1– նական կարծիքին, ապա այն բազմիցս արտահայտել եմ՝ կրկնեմ հիմա նախ մենք պետք է ամրապնդվենք այս փոքր Հայաստանում, փրկենք այն ճգնաժամից և քայքայու֊ մից, քայլենք դեպի անկախ պետականություն, իսկ դրա հա- մար անպայման պետք է խաղաղություն հաստատենք մեր չորս (կամ հինդ՝ քր դերին էլ հաշված) հարևանների հետ, այլապես այստեղ չենք դիմանա, իսկ ուքիջ Հայաստա ն չկա, ա յլապես ոչ միայն Արցախը, այլ ավելի շատ բան կկորց- նենք, գուցե ամեն ինչւ Թուրքական գործոնը հիմա եոանգով օգտագործում են Հայաստանի Կոմկուսն ու արդի Լ. Լ. Դաշնակցությունը։ Այդ հոդի վրա նրանք դաշնակցած են։ Շատ պարզ է, որ Կոմ- կուսն այդ գործոնն օգտագործում է հայությունը մշտապես Ռուսական կայսրությանը կապած պահելու նպատակով։ Ատ հին եղանակ է, որի իմաստն է՝ Հայեր, անկախության մա- սին չմտածեք, առանց Ռուսաստանի կորած եք, Թուրքիան բոլորի դ կկոտորի։ Այ» պարզունակ, նաև գռեհիկ մտայնու- թյունը տարիներ շարունակ Կոմկուսը ներարկել է հայերի ուղեղների մեջ 900 տարվա մեր ստրկությունը դարձյալ ան- խախտ պահելու նպատակով, Եվ այսօր ամեն միջոցով այդ սարսափը և ստրկամտությունը ամրապնդում է մեր ժողո– վըրդի մեջ, կոմունիստական թերթերը գրեթե ամեն համա- րում սարսափազդու, թուրքահա յհ ո յական մի բան են տր- պում, Նույն դիրքի վրա է ա1"է1՛ Հ– Դաշնակցությունը, Նայել եմ «Ազդակի», «Դրոշակի» «Ասպարեզի» նորագույն համարները՝ ամբողջ քարոզչությունը Թուրքիայի, Ադրբեջա– նի և պանթուրքիղմի դեմ է, այսինքն հօգուտ Ռուսական կայսրության։ Եթե 1920-ական թվականներից մինչև 1960– ականների կեսերը Դաշնակցության գլխավոր նպատակը Հա- յաստանի անկախության վերականգնումն էր՝ ինչ գնով էլ լինի, և դաշնակցության խոշոր տգույն գաղափարախոս Ռու– բեն Դարրինյանը զրում էր, որ Հայաստանի անկախության համար էական է և Թուրքիայի, և հայոց մյուս հարևաննե- րի հետ հաշտվելը, ապա այժմյան Դաշնակցությունը մի թեթև «աղատ, անկախ, միացյալ Հայաստան» ասեյո,,, հև. գլխավոր նպատակ է համարում Թուրքիայից, Աղրրեջսւ. \Ո տ ո

նից և Վրաս տանից հայկական պատմական հողերը պահանջելը, այսինքն թշնամություն մեր երեք հարևանների հետ։ Դրա հետ միահյուսված է մեր ցեղասսլանության ճանաչման հարցի անվերջ արծարծումր։ Այդ կարղի քարողչությու)։)։ անպայման իր դերը կատարում է. հայ մարդը մտածում I, ՝ րսվ կուսակցություններ են, մեր հողերն են ուղում, հայ ղատին զորավիգ են կանգնած, ուղում են մեր ցեղտս սլա)։ ութ յան ը միջաղգային ճանաչում տա/։ եվ, իրոք, ամեն հայի համար սրտահաճ գաղափարներ ե)ս է՚ալց, ցավոք, շատերը չէ, որ հարց են տալիս՝ ինչպե սւ Հետաքրքրական է նաև, որ հայկական հողերի պահանջը միայն վերոհիշյալ երեք ազգին է հասցեագրում։ Պարսկաստանը մոռացության է տրվում, թեև Մեծ Հայքի մի զգալի մասն այսօր Պարսկաստանի մեջ է մտնում։ Եմ բարեկամ 11'աղմիկ Դավոյանը հոդված էր դրել «Մունետիկում 1), որի մեջ խորհրդային սահմանից այն կողմ Թուրքիայի իշխանության տակ գտնվող հողերը համարում էր հայկական, իսկ Պարսկաստանի իշխանության տակ գտնվողները՝ պարսկական։ Եհարկե, այս մոլորությունն իր գրական կողմն ունի՝ գոնե Պարսկաստանին չենք լարի մեր դեմ։ Հիմա գանք այգ ինչպևսին։ Ոչ մի ազգ իր իշխանության տակ եղած հողի ամենափոքր կտորը խաղաղությամբ չի զիջում մի այլ ազգի։ Սա բացարձակ ճշմարտություն է։ Վրաս– տանին մի կողմ թողնենք, քանի որ մեր դարավոր հարևանի հես։ որևէ պատճառով թշնամանալը մեծ հանցանք է հայ մո– ղովրդի նկատմամբ։ Այդ պարզից պարզ է, որ Թուրքիան և Ագրրեջանն այսօր իրենց իշխանության տակ գտնվող հայկական պատմական տարածքներից ոչ մի թիզ չեն զիջի Հա. յաստանին։ Նույնիսկ եթե աշխարհի բոլոր պետությունները մեզ պաշտպանեն՝ ընդդեմ Թուրքիայի և Ադրբեջանի, միևնույն է նրանք զիջում չեն անի։ Հողը, ինչ պատմական անցյալ էլ ունենա, խլվում է ումով, պատերազմով, մարդասպանություններով։ Թուրքիան մոտ ՃՕ միլիոն րնակչություն ունի, Ագրբեջանը՝ 7 միլիոն, մենք այս հողաշերտի վրա երեք ու կես միլիոն ենք, Թուրքիան Եւէրոպայի ամենահղոր բանակն ունի՝ գերժամ անակակից ռազմական տեխնիկայով։ Մենք մի երկու ֆիգայակտն խումբ ունենք և մի ւգետտկտն 176

խումբ՝ որոնց ղենքր ամենապարղունակն է, այսօրվա հա-ւ մար զրոյի հավասարւ Աղրբեջանն էլ, գաղտնիք չէ, ռուսա- կան բանակի շնորհիվ մեզնից ավելի շատ և զինվոր ունի և զենք։ Այս ամենին ավելացնենք նաև այն, որ Թուրքիան ՆԱՏՕ֊ի անդամ է և Թուրքիիյի դեմ ւզասւերաղմ հայտարա- րել նշանակում է ԱՄՆ-ի, Անզւիայի, Ֆրանսիայի և ՆԱՏՕ֊յի մյուս անգամների դեմ կովեր իսկ Աղրբեշանին մեծապես հովանավորում և ամեն կերպ օժանդակում է Մոսկվանւ Ուրեմն, սիրելի հայրենակիցներ, ինչպե՞ս ենք Թուրքիայից ու Ադրբեջանից մեր պապենական հոդերը խ/ելու։ Սա հար- ցերի հարցն է։ Մեր Կոմկուսն ու Դաշնակցությունը ամեն կերպ խուսափում են հստակ դրված այս հարցին պատաս- խանել, շահարկում են հայ դատի խնդիրը, և երբ այդ ինշսյես պարդ հարցը տայիս են, իսկույն մեդադրում ե)ւ՝ դեմ ևս հայ դատին, դեմ ևս մեր հողերի վերադարձին ե այլն։ Այո\ բարեկամներ, սա շահարկում է։ Նաև՝ անլրջու- թյուն։ Կարծում եմ բարոյական է/ չի կողմնակիցներ հավա- քել՝ մարդկանց ^ազգային զգացմունքները չարաշահելով։ Եկեք միասին խոստովանենք, որ այսօր մենք ի վիճակի չենք մեր հողերը խլելու հարևաններից։ Այղ հողային պա- հանջներն այսօր մեն֊միակ արդյունքն են տալիս՝ մեր հարե– վաններին ավելի ու ավելի ենք գրգռում, թշնամացնում այս փոքրիկ Հայաստանի դեմ։ Արդեն 100 տարուց ավել է, որ թշնամացնում ենք նրանց՝ /Ւուսաստանին ու Արևմուտքին ապավինած և այդ 100 տար- վա մեջ Թուս աս տանն էլ, Արևմուտքն էլ շատ ավելի քան 100 անդամ ապացուցեցին, որ մեր դատին սատար չեն կանգնե- լու, մեզ չեն պաշտպանելու, և այդ 100 տարում միլիոնավոր գոհեր տվեցինք, երկիր կորցրինք՝ հույսներս Ռուսաստանի և Արևմուտքի հետ կապելու պատճառովւ Ու չխրատվեցինք. Մի՞թե ուղում ենք այս մի կտոր Հայաստանն էլ կորուսյալ մեծ Հայաստանի բախտին արժանացնել։ Դա մեր վերջը կլի- նի։ Կրկին հիշենք Հովհ. Թումանյանի խոսքերը, այն, որ մեր գոյատևումն այս հողում պայմանավորված է մեր մահ- մեդական հարևանների հետ խաղաղություն ունենալով, որ մեր ամենամեծ հաղթանակը կլինի մեր նկատմամբ սեր առաջացնել մեր հարևանների մեջ։ Ւսկ մեզնից շատեր)։ այս 12 Ռաֆայե) Ի^խսւնյան 177

որ (/ ամեՆ իհք անում են մեր Հարևանների մեջ մեր նկատ– •/ ամ ր թ շնամ ու թ յունն սւ վելա էյն ե լու համար։ Թուրքական գործոնը կուսա կցր։ թ յան համար քաղաքական շահ ր երե/ու նպատակով գործածող իմ ազգա՜կիցներին կագեի ասել նաև, որ տողերիս հեղինակը Լավ գիտի, թե ինչ ( հայկական ցեղասպանությունը (մեր գերզտ ստանից 22 հը<– գի են նահատակվել)։ Նաև թող ամբոխվարություն չանենք եթե շատ հայեր այսօր կողմ են մեր հարևանների հետ խաղաղություն կնքելուն, դա չի նշանակում, որ նրանք ամբողջ Լու թ յամբ չեն բավում մեր դարավոր երկրի մեծագույն մա– սի կորուստի համար։ Թերևս, ավելի են բավում, քան թուրքական գործոնը շահարկողն երր։ Ւնչ վերաբերում է տողերիս գրողին, ապա կարծում եմ, մեր ւսղգի պատմությունը պետք է վաո պահենք մեր սերունդների մեջ, մոր կաթի հետ հայ մանուկը պետք է իմանա մեր պատմական հայրենիքի Մեծ Լայքի, Փոքր Լայքի, Կիլիկիայի մասին և որ ինչքան ենք մենք կորցրել,*. Բայց դա չպետք է խանգարի, որ այսօր իրատես ւինենք։ Մեր արտաքին հարաբերությունների նկատմամբ նախարարը մի հարցազրույցի մ ամանակ դա տա պարտեց ամեն տեսակ ահաբեկչութ յունր։ ճիշտ արեց։ եվ ահա գտնվեցին մարդիկ, որոնք մեղադրեցին այդ դատապարտումը, նրանց կարծիքով ազգօգուտ գործ է թուրք դեսպաններին սպանելը։ Լիմա ես հարց եմ տալիս, սիրելի ազգակիցներ, հայ ահաբեկիչներն օգտվելով Եվրոպայի 6 ողովրդա վար ական ազատությունից, բավական շատ սպանեցին թուրք դեսպաններ, նրանց կանանց, զավակներինI Ասացեք խնդրեմ, դրանից ի*նչ շահեց մեր փոքրիկ Լա յաս տանն ու հայ ազդր; Խոսքը կտար չգցեք, ուղղակի պատասխանեք հարցիս՝ դրանից ի՞նչ շահեց Լայաստանը։ Եթե խղճով մոտենանք, ոչինչ։ Լիմա ես չեմ ուղում խոսեչ դրա վնասների մասին: Սի այլ անգամ։ Պա)ւթուրքիզմի մասին կարծիքս բազմիցս հրապարակել եմ՝ նշել ով, որ այսօր անհնար է, որ Խաղաղ օվկիանոսից մինչև Բալկա)։յան թերակղզի սփռված թուրանական ազգերը միավորվեն, այն ընդդեմ Լայաստանի։ Մեր մասնագետ թուրքագետներն էյ գրեցին, որ այսօր Թուրքիայում և որևէ 178

այլ տեղ պետական մակարդակով պանթա/ւքիզմ /կա՛ թեժ ուղում կրկին վ1ւճ րաց անել դրա վերաբերյալ։ ենթաղրեհբ իրավացի է դաշնակցական և կոմ ուն ի ս տա կան մամւււ/ր, են թադրենք կա պանթուրքիզմ պետական մակարդակով։ II րն է եզրակացությունը բանականորեն։ Նարծում եմ մեկը. մենք՝ հայերս թուրանական բազմամիլիոն ժողովուրդն երի դեմ պատերազմել չենք կարող, ուրեմն, պետք է խադադու- թյուն կնք1նք, հաշտություն։ Մենք կհաջողենք, եթե ոչ թԼ զգացմունքով, եթե ոչ թե վրեժի դդացումով աոաջնորդվենք, այլ բանականությամբ՝ ի՞նչն է այսօր ձեռնտու Հայաստանին ու հայ ազգին, ինչպես գոյատևենք, ինչպես ամրանանք, հզորանանք եղա ւ) Հայաստանում։ Իսկ թուրքական գործոնի օգտագործումը ձայներ շահելու, կուսակցությունը բազմանդամ դարձնելու նպատակով հայաստանավնաս է և հայավնաս։ եկեք, բարեկամներ, հրաժարվենք նման շահարկումից, միասին որոշենք մեր օգուտն ու վնասը։ Որպեսզի մտածումներս դարձյալ ծուռ չմեկնաբանվեն, նախկինում բազմիցս դրածս կրկնեմ՝ ես Ռուսաստանի հետ համագործակցելու, բարեկամ լինելու կողմնակիցն եմ, բայց անկախ Հայաստանի և անկախ Ռուսաստանի համագործակցության, հավասարը հավասարի հետ, 1991, աՀտյաստանի հանրապ.» ՄԻԱՅՆ ԵՎ ՄԻԱՅՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՂՄՆՈՐՈՇՈՒՄ «Երրորդ ուժի բացառման օրենքը» լույս տեսնելուց ան– միչ ապես հետո մեր կոմունիստ հեղինակներ Վ, Միքայել– յանր, Ս. Սարինյանը, է. Զրբաշյանը՝ հրահանգված Հայաստանի Կուսկևնտկոմի մի գլխավոր պաշտոնյայի կողմից ուժեղ հարձակման անցան» Նրանց հետևեցին ռամկավար ու դաշնակցական հեղինակներ։ Հնչակներն առայժմ կարծեմ լեն ընդգիմախոսել։ Իմ մեծարգո կոմունիստ ընդդիմախոսները տարբեր հեղինակներից արդեն որոշ պատասխաններ ստացել են, կարծում եմ՝ էլի կստանան, իսկ հիմա պիտի փորձեմ պատաս-

խան էդ իմ ռամկավար ե դաշնակցական բնն ադա ւո)ւ հրին I 1։այց նախքան այդ կոմունիաո ընդդիմախոսներիս կադեի հիշեցնել հետե յալըւ Նրանցից յուրաքանչյուրը < նան հրտ– հանդող անձը, մոտ կես դար Է, ինչ եղել են և են նվիրված ու դործուն անդամներն այն կուսակցության, որը Նախիջե– վանն ու Արցախը խչեց Հայաստանից ե մատուցեց Ադրրե– ջանին, որբ 1918 թ. Բրեստ-Լիտովսկի, 1920 թ. օդոստոսյան և 1921 թ. Մոսկովյան պայմանադրերով Դարսը, Իգդիրը, ամբողջ Արևմ տ ահա յաս տանը հայտարարեց Թուրքիայի անրա֊ ման մասը, որը հարյուր հազարներով հայեր ոչնչացրեց, կո/խողներււվ ,,ւ սովխոզներով քայքայեց 5000 ֊ա մ յա հայ դյուզը, քանդեց ու պղծեց հայոց եկեղեցիները, հայ ժողս– վրրդին դարձրեց անհավատ, 70 տարի սուտ խոսեց, սե րունդներ խաբեց, որը վերջերս հայկական ջարդեր կազմակերպեց ու հովանավորեց, որր կրկին Հայաստանից անջատեց Արցախը, տ լադ ա I եք ո վ այնտեղ Հայաստանի դրոշներըI Հիշյալ հեղինակները /// ու //ր մեղսակից են այս բոլոր զործերին, քանի որ կեսդարյա դործուն անդամակցությունը հիշյալ կււււււոկցաթյանր նրանց դարձնում կ պատասխանատու այդ կուսակցության բո/որ զործերին, ե ուրեմն նախքան ազդասեր-հալասերի կեցվածք ընդունելն ու ուրիշներին քննա դատելը, թող հրապարակորեն քավեն իրենց մեղքերրլ Դալով ռամկավար և դաշնակցական ըն դդիմ ախոսներիս նախ պետք է ցավս հայտնեմ, որ նրանք աոանց լրջորեն կշռադատելու ձայնակցեցին կոմունիստ հեղինակներին։ Մի՞թե այս 70 տարում չհամոզվեցիք, որ մեր աղդային հանճարներին՝ Չ՛սրեն ցին, Ի ական ցին, հազարավոր ուրիշ անմեղ հայերի մողովրդի թշնամի, ֆաշիստ, դավաճան հայտարարողներին, Ստալինին, Իրեմնևին փառաբանողներին չի կարելի վստահել ու հավատալ, քանի որ ներսից միշտ նույնն են։ Դուք այս մի կտոր Հայաստանից դարս եք ապրում։ Օրը հայը թեկուզ մեկ ամսով հեռանում է հայրենիքից, կորցնում է աղդային իրավիճակի զգացողությունը։ Սա իմ անձնակ։ս)ւ փորձից եմ ասում։ Իսկ դուք, սիրելիներ, ձեր ամբողջ կյանքն եք անցկացրել ու շարունակում եք անցկացնել հայրենիքից հեոու։ 180

Հիշեցնեմ ձեզ. աշխարհում, ամբողջ երկրագնդի վրա Հա–՝ յաս տան կարող է լինել միայն մի տեղում՝ թուրքերի կողքին։ Ուրիշ տեղ չկա և չի կարող լինել Հայաստան։ Լավ է սա թե վատ, այլ հարը է, բայը անողոք փաստ է։ Ավելին. այս կտոր Հայաստանը չորս կողմիը է շրջապատված թուրքերով, (հիշեք, որ հյուսիսի։լ մենք անմիջապես վրացիների հետ չէ, որ շփվում ենք և հարավքլը էլ անմիապես պարսիկների հետ չէ, որ շփվում ենք, այլ դարձյալ թու րբական տարրերի հետ)։ Թուրթերն ու ադրբեջանցիները այս կողմերից հեռանալու միտք չունեն։ Ռուս)։երբ կարոդ են մի օր հեռանալ։ Ի նչ անենք։ Սիրելի հայրենակիցներ, կարո՞ղ եք դուք երաշխա– վորել, որ ռուսական դորքն այստեղ հավիտյանս ժամանակով է։ Չեք կարոդ։ Արդեն մի անդս։մ՝ 1917—18 թթ. նրանք հեռացել են այս կողմ երից, և մենք հիմար տգույն վիճակում հայտնվեցինք, վերջնական կործանման եղրին հասանք։ նկատի առնելով ռուս մտավորականության ներկայիս մտածումները, որոնց ծանոթ եմ մոտիկից, չի բացառվում, որ առաջիկա տարիներին ռուսները հեռանան այս կողմերից։ Ւ՞նչ եք աոաջարկում, շարունակենք մեր հարաբերությունները լարե՞լ մեր մշտական հարևանների հետ, պատերազմ ե նք անընդհատ։ Արդյո՞ք նկարող եք երաշխավորել անվերջ պատերազմներում , բոլոր կողմերի վրա մեր հաղթանակը։ Նման սլատերազմն անմտություն է։ Այստեղ ոմանք ասում են, ԾԵթե ռուսները Հայաստանից գնան, մենք բոլոր հայերս էք պետք է անմիջապես հեռա– նանք այստեղից»։ Ւսկ շատերը հիմա արդեն իսկ փախչում են. տասնյակ հազարներով գնում են երասնոդար, Ստաւ1րո– պոլ, Վոլդայի ափերը, Մոսկվա և այլն։ 150 հազար հայ էլ այս րոպեին դրված են երևանի ՕՎՒՒ-ում Լոս-Անջելես մեկնելու համար։ Լավ դիտեմ, որ հանկարծակի «ազգասեր» դարձած մեր կոմունիստ դաղափարախո Աները (այդ թվում վերոհիշյալ ընդդիմախոսներս) նույնպես փախչելու են ռուսական բանակի պոչից կպած։ Ւսկ ես, սիրելի պարոններ, և ինձ նման շատ հա յեր բնավ միտք չունենք Հայաստանից ռուսների հետ կամ ավեյի վաղ հեռանաչու՛ Ես անձամբ առանց Հայաստան ջնչել, ապրել չեմ կարող՛ Եյանքս միայն Հայաստանի մեջ է, մեր չեռների, մեր ձորերի՛ մեր ոսկեղեն 181

Նիկ լեզվի, մ 1,ր վանքերի մեջ։ Եվ ոսկորներս էլ այս հողում լյ/իտի ւիաենւ Հիմա հասկացա՞ք հարցի էությունը։ Եթե ռուսները ղնան և ես հաստատ իմանամ, որ թուրքերը անմիջւս– պես զալո։ են ինձ մորթել ու, միևնույն է չեմ փախչելու իմ ՚՚ոզի՚հ կպաչապաՆեմ այս հոդն ինչքան ում ունեմ, ու եթե չհաղթեմ, այստեղ էլ կընկնեմւ Հասկանալի՞ է։ , է՚այց ես շատ լավ ղիտեմ նաև, որ մեր հարևանների հետ կարե/ի է խաղաղություն հաստատեր Շատ լավ ղիտևմ, որովհետև չեմ վախենում ոչ պանթուրքիզ միը, ոչ թուրքից։ Վախենում է նա, ով իր երկրի համար մեռնելու պատրաստ չէ։ 1990 թ. հունվարին հրասխի ճակատամարտի ժամանակ մեր կոմունիստ «ազղասևրներըՀ ւէ/՚ն երևում։ 1՝սկ դո ւք ար էիք, սիրելի պարոններ, ձեր խաղաղ ափերում անուշ-անուշ նստած մեզ հրամցնելու նոր խրատներ էիք պատրաստում։ Մենք՝ Հայաստանում մշտապես մնացող հայերս ուզում ենք տանելի Հարաբերություններ հաստատել մեր հարևան- Ների *էեսս Ուրիշ ելք Եվ ոչ մի իմաստ չունի թերթե րում, էլրքերում, ամ սապրերում, հ եռաս տա տեսությամբ թուր- քերին անվերջ հայհոյելը։ Ոչ/ւնչ չենք շահում դրանից, բա– ւլարձակապես ոչինչէ միայն ավելի ենք գրգռում, թշնամությունն ավելի ենք սրում։ Հանուն էն չի ։ Ձեզ համար ԱՄՆ– ում, Կանադալամ, Ֆրանսիայում և այ լար քաղցր կյանք եք վարում Հասում են՝ ա\Ղ կռգմերում ^2 տեսակ միս կա, 420 տեսակ պանիր, մեզ մոտ դրանց մի տեսակն անդամ չկայ և Հայաստանի հարցերը որոշում։ Խնդրեմ, փոխադրվեք մշտական բնակության Հայաստան (տեղ կճարվինստենք, միասին քննենք, թե ինչն է այսօր Հայաստանին օգուտ, ինչը՝ վնաս։ 9եք դա։ Եկածներն են փախչում։ Ւսկ հեռվից խրատելը հեշտ է։ Ւնձ ռուսասիրության խրատ էլ եք տալիս։ Սիրելի բարեկամներ, Ռուսաստանի տեղն էլ, ռուս դրականության ու մշակույթի տեղն էլ լավ դիտեմ։ Հավատացեք՝ ձեզնից լավ։ Եվ ռուս դրականության նկատմամբ էլ հարգանք ունեմ, հա–> վատացեք, ձեզնից ավելի շատ։ Բայց կա նաև ռուսական պետության, որն իր շահերն ունի, և այդ շահերը երբեք չի 182

ղոհել ու չի զոհելու հանուն հայերի (ոչ մի պետություն. այր/֊ պիսի զոհաբերում չի անում)։ Ռուսական պետության հետ մեր 300 տարվա հարաբերությունները պարզ ցույց տվեցին, որ ազնիվ էին Սազոնովը, Լոբանով-Ռոստովսկին, Դոլիցինը և նմանները, որոնք չթաքցրին իրենց պետության ծրազիրը՝ Հայաստան առանց հայերի։ Եվ զզայապեո էլ հասան իրենց նպատակին, ոչ միայն խրախուսանքով ցիտեցին, թե ինչպես է արևմտահայությունը մորթվում, այլ փրկված Վասպուրա– կանն էւ պարպեցին հայերից։ կարմիր ներկված Ռուսաստանը նույն Ռուսաստանն է, կոմունիստները՝ ռուսական պետության նվիրյալները։ Եվ Լոբանով– զոլիցինյան զիծը շա– րունակելով է, որ հայոց հողերը աք ու ձախ բամանեցին մեր հարևաններին ու հիմա էլ այս մի կտոր Հայաստանն է աչքներն ուտում։ Ստույդ տեղեկոլթ յուն ունեմ այն մասին, որ 1941—43 թթ. Մո սկվայում ծրագիր է եղել Թուրքիայի հետ պատերազմ սկսվելու դեպքում ռազմաճակատի գիծն ուղղելու անվան տակ զորքերը հետ քաշել Հայաստանիդ ու ամբողջ հայությունը այստեղից տեղահանել։ Պատերազմից հետո այղ սկսեց արվել 1949-ին։ Արդյո՞ք այդ ծրագիրը հանվել է օրակարգից։ Օնավ։ Սումգայիթի և Օաքվի կոտորածներն իրագործողները խամաճիկներ էին, որոնց թելերը հասնում էին Ս ոսկվա և շարժման մեջ գրվում այնտեղից։ Հայ- ադրբեջանական թշնամության թելերն էլ են նայն տեղը հասնում ։ Ով չի տեսնում, քաղաքական հավկուրություն ունիI Ւսկ հենց այս տարի ռուսական զորքի արածները՝ հայկական գյուղերը հայերից պարպելը, անմեղ հայերին սպանելը կամ բռնելն ու Ադրբեջանին հանձնելը, Հայաստանի բազմաթիվ բնակավայրեր կողոպտելր, կամ հիշենք մոսկովյան թերթերից ու հեռուստատեսության պաստառից հայ Ժողաէրդի վրա անընդհատ թրելը, ստորացնելը, վարկաբեկելը, նաև մեծագույն անմտության է Ռուսական պետությանը դաս տալը1 թե մենքճ հայերս լաւքն ենք, իսկ մեր հարևաններըճ վատը, մեր կողմն անցեք։ 300 տարի դաս տվեցիք, բավական չէ՞ ։ Մ արդ ամոթ կունենա։ Ռուսաստանը շատ լավ դիտի, թե իր համար ով է լավ (ով է պետք) և ով՝ վատ (պետք չէ)։ Ե՞րբ պի– տի վերջ տանք մեր հիմարությանը։ 188

Դուք շատ սխալ Աք դրամ, որ իբր ես ուզում եմ հայե֊ ՈՒ ու ռուսների թշնամություն։ Երբեք նման տխուր բան շեմ ուզեր թշնամությունը հյուսիսից է ե1լել, և չնայած դրան ես այն խոր համոզումն ունեմ ու բազմիցս հայտնել եմ, որ մենք՝ հայերս Ռուսաստանի արած վատությունները/։ դիմաց շպետք է թշնամանանք այդ երկրի հետ, հակառակը, պետք է ւիործենք բարեկամանալ, բայց երբեք չապավինել նրան, փրկիչ չհամարեր մեր ազդային ծրագրերը նրանով չպայմանավորել։ նույնը վերաբերում ( Արևմուտքին։ Ես մերմելով մերմում եմ թե ռուսական, թե թուրքական, թե ամերիկյան, թե եվրոպական և թե մյուս բոլոր հնարավոր կոզմնորոշումները. եզբայրներ և քույրեր, ունենանք միայն մեկ կողմնորոշում՝ հայկական, մտածենք անել միայն այն, ինչ օգտակար է հայ ազդին ու Հայաստանին՝ առանց դրսային կործանարար կողմնորոշումների։ Սիրելի ռամկավարներ, ասում են, թե դուք պահպանողա– կա)։ եք։ Աայդ ինչպե՞ս է, որ չեղվել եք մեր իմաստուն պահպանողականների՝ Մ. Օրմանյանի, Պ. Սիմոն յանի և նր։ս)։ց նմանների գծից ու միաբանել հակապահպանողակա 1ւ կոմունիստների հետ։ Սիրելի դաշնակցականներ, ձեր խոշորա դույն դա դափա։, րախոսներր՝ Ռ. Դարբին չանն ու Վ• նավասարդյանը Դաշնակ–՝ ըաթյան միակ աղաքական տեսողության կետը» հայտարարել են անկախ Հայաստանը և ա ռաջա դրել են խազազու– թյուն մեր հարևանների հետ, իսկ դուք հիմա անընդհատ պանթուրքիդմ, պահանջատիրութ յուն ու ըեդասպանութ յան հո լռվելով նայնադել եք մեր կոմունիստների հետ, ձեր մամուլում անընդհատ նրանը ճառերն ու հոդվածներն եք տպա– դրումէ Ձեր բյուրոյի հ այտ ար արա դրում ե առաջնորդի ծրագրային հոդվածում («Կամք», 1990, 9 մարտի) աքւ1յւս|սու– թյուն բաոն անդամ չկա, փոխարենը 16 անդամ դործածված Է փւսնթուրք|^մ բաոր, և որպես հայության միակ ծրագիր առաջարկվում է <րաշխարհին համոզել», (րհամոզել բոլորին»9 որ փանթուրքիզմը շատ վատ բան է և որ հայերն են փան- թուրքիզմի ((հուսալի սահմանապահը» որպեսզի այդ (րաշ- իոսրհը», այդ Հբոլոր» հայկական հողերը խլեն Թուրքիադ ՝ -1 184

յիը և Ադրթեջանից ու տան Հայաստանի),, ք/՚,,,(11( ամաչում է. Թերևս, «Երրորդ աժի բացառման օրենքի–, մ եք ,\1.ր /,,,, սակցոէթյունների հասցեին որոշ անպատշաճ արա,,,։,,,,,,,,,, Աշուններ եմ թույւ տվել և վիրավորել ձեր կուսակցական ար 9 ան ա պատվո ւթ շունը։ ներողություն եմ խնդրում, Բաք,/ I, եկեք միշտ հիշենք նաև, որ ճշմ արտութ շուն ր I։ հայ ,1,ւդո վըրդի ու Հայաստանի ջահր պետք է բարձր պահենք թև կուսակցական, թե անձնական արմանապատվութշանից, 1990, <րՀայք»

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՃԱՆՐԱՊհՏՈԻԹՅԱՆ ԾՆՈԻՆԴԸ ԵՎ ՄԱ Հայաստանի վերջին կենտրոնական պետությունը Բաղ. րատունիներր թագավորությունն էր. որ վերացավ 1045 թվա. կանին, երբ Հայաստանին տիրացավ Բյուզանդիանէ Դրանից հետո եղե/ են հայկական եզրային պ ե տաթ յան - ներ, որոնցից ամենահզորր Բու րին յան և Լուսին յան թագավորությունն երն էին Կի/իկիայում (1080—1375 թթ.)ւ Բայց հայկական կենտրոնական պետականություն հայերս չունեցանք Բազրատանիների տերության անկումից հետո շո<րջ 900 տարի, մինչև 1918 թւխւկանի սկզրն երբ. երբ Արամ Մանուկյանը հիմնեց հայկական նոր պետոէթյու՝ ր Հայաստանի Հանրապետությունը։ Ես երբեք չեմ հավատացեք, որ մի մսւրզը, մի անհատ կարող է վճռական, ճակատս։դրական դեր կատարել իր մողո– վըրզի կյանքում։ Բայց 1915 — 20 թվւսկանների զեւզքերր Հու- յա ստանամ ստիպում են վերանայել այդ համ ողում ր կամ համենայն դես/ս ընդունել, որ բացառություններ յինում ե\,ւ Ինչ տեսանկյունից էլ ուզում եք ուսումնասիրեք վերոհիշյալ թվականների իրադարձությունները և դրանից առաջ կա տարված դեպքերը Հայաստանում, եզրակացությանը մեկն է՝ պատմական Հայաստանից այս մի կտորը պահպանվեր և նրա վրա հայկական պետություն հիմնվեց մի մարդու Արամ Մանուկյան քաղաքական, կազմակերպական, դիվանագիտական և ռազմավարական հանճարի շնոր՚՚իվ՛

Այս հո։լ։սկսւորի փրկությունը Աստծու շնորհ էր հայ ժո– ղովրղին, բայց դա եղավ Արա մ ի միջոցով, և արդյո՞ք հենց ինքը՝ Արամն էլ այդպիսի մի պարդև չէր տրված հայությանը։ Մարդ ակամայից հիշում է մեկ այլ Արա մի, որը կարողացավ մոտ 3000 տարի առաջ հարավ/ւց Հայաստանի վրա արշավող ասորեստանյան ումեղ բանակին դիմագրավել և սսւեղծել այնպիսի հզոր պետություն, որ պետք է իր ներքո միավորեր ամբողջ Մեծ Հայքր։ Բայց, ինչ խոսք, Արս մ Երկրորդի, այսինքն՝ Արամ Մ ա– նուկյանի ղործր շատ ավելի դժվար էր. քանի որ նա գործում էր հայերի տված մոտ երկու միլիոն զոհերի, հայկական գրեթե բոլոր հողերի բոնագրավման ու հայության համատարած հուսահատության պայմաններում։ Ժամանակի քաղաքական գործիչները, հայ ժողով ուրդը Արամին կոչեցին Վանի ու Երևանի փրկիչ ե Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիր, այսօր, այն օրերի մասին 70 տարվա լոոլթյանից հետո փաստերի մանրակրկիտ զննումը, իրադարձությունների անաչառ վերլուծությունը ցույց են տալիս, որ այդ րնորոշումները ւիովին հիմնավոր են եղել։ Հայաստանի Հանրապետության նախօրինակը մենք ոստնում ենք 1915 թվականի Վասպուրականում։ Մինչև 1905 թվականը Վանի հայության ղեկավարն էր Վահան Փափաղյանը (Կոմս), որն իր ամբողջ անձնվիրությամբ ու ղեկավարելու շնորհքով հանդերձ չէր կարողանում ղսպել իրեն և միմյանց հակադրված հայկական ուժերը, Վաս պուրակ անի հայության մեջ չկար միասնություն, դավա– ,։լ, հակադրվում էր կենտրոնին՝ Վանին, այստեղ էլ հայկական խմբավորումների մեջ թշնամություն ու անհաշտություն կար։ 1905 թվականի փետրվարի 6-ին Վան եկավ Արամըւ Նա այդ ժամանակ 26 տարեկան էր և մինչ այդ Կաբսում արդեն ցույց էր տվել իր կազմակերպական բացառիկ ընդունակությունները։ Կարճ ժամանակում Վանի հայության կենտրոնական դեմքը դարձավ Արամըւ Նա կարողացավ հաշտեցնել միմյանց դեմ թշնամաբար տրամադրված հայ՛լան խմբերը և հայ գործիչներին։ 186

Հատուկ հոգեբանական ուսումն ա սիրու թ յա)։ Հ պաւան– ջամ Արայի հաշտարար այդ ընդունակությունը։ Հայերի հակառակորդ խմբակցությունները, թշնամի հայ դործիլներին մեծ հմտությամբ հաշտեցնող և ազդի մեջ միասնության հաստատող մի այլ այդպիսի գործիչ ինձ հայտնի չէ։ Արդ–֊ յո՞թ պատճառը Արամի մեղմաբարո բնավորությունն էր, հմայիչ կեցվածքն ու խոսելակերպը, թե՞ ինչ-որ այչ եղանակներով մարդկանց սրտերը դրավեչու և այդ կերպ շրջապատում իշխող ղֆրը ստանձնելու կարողությունը։ Դժվար է ասել։ Համենայն դեպս, մի բան պարզ է, որ Արամի այդ ընդունակությունը մեծ դեր է կատարել Հայաստանի Հանրապետության հիմքերը դնե/ու գործում։ Վա ս պար ա կան ում Արամի հեղինակությունը շատ արադ է մեծանում։ Շուտով նա դարձավ Վանի ու նրա շրջակայքի ամենահարդված ու պատկառազդու անձը։ Տարբեր վեճեր հայ բնակիչների միջև, հայերի տւ բրդերի, հայերի ու թուրքերի միջև, բրդերի միջև լուծում էր Արամըւ Եվ այդ լուծումները այնքան արդար էին, որ բավարարում էին վիճող տարբեր կողմերին։ Արամր դարձել էր Վասպարականի հաշտարար դատավորը, հայոց Սողոմոն իմաստունը։ Թուրքական իշխանությունների, քուրդ բեղերի հետ նույնպես Արամը չավ հարաբերություններ հաստատեց։ Այս պարադայում էլ դրսևորվեց Ար ամ Մ անուկյանի դիվանագիտական աննախադեպ ընղուն ակութ յունը, որ նույնպես բացառիկ երևույթ է հայոց մեջ մինչև այսօր։ Մեր դիվանագիտական, ուղղակի ասած, անապատում Արամր մի ծադկուն օազիս է մեղ երևում՝ թե Վանում եղած և թե Երևանում գործած շրջանում ։ Թեև Վանում գտնված մոտ 10 տարիների ընթացքում Արամը մեծ մասամբ թաքուն էր գործում, այնուամենայնիվ, կարողացավ ստեղծել, եթե կարելի է այսպես ասել, պետություն պետության մեջ՝ հայկական ինքնավարություն թուրքական պետության մեջ։ Արամր դարձավ Վասպոլրականի հայության չթագադրված կառավար/դը և օրենսդիրը։ Նա Վանում ստեղծեց վարչություն, գավառներում գործադիր մարմիններ։ Նրանց միջոցով Արամը Վասպուրականում մի շարք կարևոր օրենքներ սահմանեց, որոնցից է՝ երեխաների ա

պար տաղիր ազգային (հայկական) ուսումը, բոլոր հայկական դյուզերում պարտադիր կարդով ստեղծվեցին դպրոցներ, դպրոցներում՝ դրւսղարտններ։ Արամը Վանում և դավաոնև֊ րում հաստատեց դատական ատյաններ, որոնք վճռում էին հայ բնակչության մեջ ծադող վեճերը։ Հայերին պետական (թուրքական) դատարաններին դիմելը արդելեցւ Արամը հւել բնակչության շրջանում արգելեց նաև հարբեցողությունը, օղեվաճառությանը, դողությունը, դրամով թղթախաղը, անառակությունը, վաշխառությունը։ Այս օրենքները խախտելու համար պատ իմն եր էին սահմանված։ Այսպիսի բարոյական օրենսդրություն չկա անդամ քաղաքակիրթ շատ պետություններում։ Արամը այս օրենքները սահմանում էր ամենից առաջ ազդն առողջաւ/նեյու, նրա ներքին ու մերը համախմ բելու՝ ստեդծվե/իք հայկական պետությունը պահպանելու համար։ Միամտմանակ, Արամը Վասպուրականի մողո վրդին դինում էր։ Նրա պատկերացմամբ ոչ թե ասանձին զինավառ անձինք կամ խմբեր են պետք հայությանը, այլ ղինյալ ու դինա վարմ մոզովուրդ։ Ա,ր։սմը դեմ էր խմբային և այլ կարգի ի)։ քն ա գործ պայքարի ձեերին, որոնք որևէ չափով չէին մոտեցնում հայկական պետականության վերականգնումը և միայն հայկական նորանոր կոտորածների պատճառ էին լինում։ Նա Վասպուրականում արգելեց հայերի աոանձին, ին ք)։ տ - գլուխ ղինյալ գործողությունները թուրքերի և քրդերի դեմ։ Այսպես, հակառակ հայ մյուս քաղաքական, ռազմական, ֆիդայական գործիչների, որոնք հաճախ պայքարում էին Թուրքիայի դեմ ս/ւսյքարած /ինելոլ համար, Արա մի պայքարի նպատակը որոշակի էր՝ ստեղծել հայկական անկտի՛ պետություն՛ Այսինքն՝ Արամ Մանուկյանի քաղաքական մտածողությունը պետական էր՝ ղերծ ղդացմունքային, վրեմ– խ1/դրության մոլուցքի շերտերից, որոնք միշտ էլ խանգարեք և խանգարում են հայոց ազգային քաղաքականության հաջողությանը։ Արամը անհասկանալի մի ներզգա ցողութ յա մ ր կանխագուշակում էր դեպքերի ապագա ընթացքը, գործում էր խիստ հաշվենկատ, քաղաքական ամեն քայլը կատարե/ով մտածված, «տասն անդամ չափիր, մեկ անդամ կտրիր է նշանաբանովւ 188

Արամը կամ, ի) ւչւզես նրան անվանում էին, Արա մ փաշան, հայտնի դեմք դարձա։/ ամբողջ Բ՛արքի աչում։ թուրքական իշխանությունները հայկական հարցերի առիթով բա֊ նակցե/իս դլխավոր տեդր հատկացնում էին Արամին։ Հայտնի է օտար գործիչների դարմանքը այն առթիվ, որ հայերի մեշ էլ կա մի հեռատես, ււխալներ ո։ վրիպումներ չանող քաղաքական գործիչ։ Եկավ 1914 թվականը։ Սկսվեց ոո։ ս– թուրքական պատերազմը։ Հայությունը ոգևորված էր։ Հայ գործիչները մտածում էին՝ ահա կարճ ժամանակում հզոր Ռուսաստանը կջախջախի Թուրքիային, և Ար եմ տահա յաս տանը կազասւա– գըրվի։ Կովկասի փոխարքա Ի, Վորոնցով-Դաջկովի խոստումներին հավատալով, շատ հայեր կամավորական խմբեր էին կազմ ում՝ ռուսական բանակի մեջ կռվելու Թուրքիայի դեմ ։ Արամը և 1Լանի նրա զինակիցները դեմ էին հայ կամավորական շարժմանը։ Եվ գա նույնպես հեռատես պետական մտածողության արդյունք էր։ նրանք գիտեին, որ ռուսական բանակի գործողությունների ընթացքին հայ կամավորների սւվանդը չնչին է լինելու, բայց կամավորական այդ շարժումը ծայր աստիճան գրզռել ու է Թուրքիայի ղեկավարներին, մանավանդ, որ Թուրքիայի դեմ կռվելու պատրաստվող հայ կամավորների զգալի մասը նայն Թուրքիայի քաղաքացիներ էին։ Արամը և Վանի նրա զինակիցները կամավորական շարժման հեռանկարում արևմտահայության անդառնալի ադես։ Էին տեսնում։ Իսկ հայ պ ետա կան։։։ թ յան ստեղծման գործին ռուսական բանակում կռվող հայ կամավորականությունը նպաստ բերել չէր կարոդ։ Վասպուրականո։ մ Ար ամը չափազանց զգուշավոր քաղաքականություն էր վարում, ամեն կերպ աշխատում էր պահպանեք թուրքական իշխանությունների և բրդերի հես։ ստեղծված լավ հարաբերությունները։ Դա բավական ժամանակ նրան հաջողվում էր, Արամը կարդացրել էր չհակադրվել թուրքական իշխանություններին, կատարել նրանց պահանջները։ Օա ամեն կերպ խուսափում էր ապստամբությունից և հայոց ինքնապաշտպանություն կազմակերպելուց, թեև պատրաստ էր դրան։ Միայն այն րանից հետո, երբ Վանի 189

նոր կուսակալ Հևվդեթր ակնհայտորեն սկսեր ծրադրևլ հայերի կոտորածներ, սպաներ Արամի մտերիմ զինակիցներ Իշխանին և Վոամյանին, Արամը որոշեր անցնել ինրնա– պ աղ տ պ անա թ յան։ Չեմ աղում նկարաղրե/ Արամի քանրերր Վանի ինրնա֊ պաշտպանության օրերին, Այղ մասին շատ է դրվել, Ասեմ միայն, որ սկղրիը եեք) Արամր խոստացավ վանեցիներին՝ հաղթանակ հակաոակորդի նկատմամբ, ե Վանն ամբողջ Արևմտահայս,։,տանում եղավ միակը, որ չպարտվեց, 28 օր ղիմաղրեց թուրքական մի քանի անգամ գերազանցող ուժերին, Հաղթանակի ողին ու կազմակերպիչը Արա մ Մանուկյանն էր. Մաշը, Սասունը և Հայաստանի դիմադրության մյուս վայրերն ընկան, ժողովուրդը կոտորվեր։ Ռուսական զորքերը 1915-ի մայիսի 6-ին մտան Վան, Արամր նշանակվեց Վանի ու շրջակայքի կառավարիչ և նոր թափով շարունակեր իր պետական ղործունեո,թյունը. Նա անմիջապես ստեղծեց հայկական կառավարություն, կազմակերպեց դատական, տնտեսական, ոստիկանական, երկրագործական, կրթական, առևտրական, առողջապահական և այլ վարչությաննհր, որոնք կառավարական նախարարությունների արժեր ունեին։ Վասպուրականը Արամը բաժանեց գավառապետությունների և նշանակեց գավաոապհտներ. Այսպես կառուցվում էր հայկական նոր պետության շենքը, որի հիմքը Արամր գրել էր դեռևս պատերազմից առաջ։ Սակայն հա (կական այս նոր պետությունը գոյություն ունեցավ մոտ մեկուկես ամիս (70 օր)։ Ռուսական կառավարությունը, որ Արևմտահայաււտանի մյուս նահանգներում հասել էր Ծ Հայաստանն առանց հայերի» իր ծրագրի իրսւղործմանը (թուրքերի ու քրգերի ձեռքով) չկարողացավ հանգուրժել Վաս– պ ու բտկանի ծաղկող հայկական պետությունը և կեղծ նահանջի անվան տակ տեղահաներ Վասպուրականի հայությանը՝ քշելով դեպի հյուսիս։ Նոր Հիմնադրված պետությունը մահացավ։ Եկավ 1917 թվականի վերջը։ Ռուսական բանակը, որ արևմտահայության բնաջնջումից ու տեղահանությոմւից հետո գրավել էր ամբողջ Արևմտահայաստանը, թողնում էր ռազմաճակատն ու հեռանում Ռուսաստան։ Վրաս տանը 190

շահագրգռված չէր պաշտպանելու Հա յասպանրէ ադրբեջանցիներն առհասարակ չէին ծառայում ռուսական բանակում։ (հոսական բանակում ծ առա յոդ հայերից և նոր ղորակոչերի միջոցով կազմված հայկական զորում ասերը միայնակ մնացին թուրքական գերակշիռ բանակի գեմ-հանդիմտն։ Հայ քաղաքական գործիչն երբ, որոնք ի տարբերության վրացիների և ագրբեջանցիների գեմ Լին Անգրկովկասի սեյմը IIուսաստանից անջատեք ուն, առհասարակ Հայաստանը չէին պատկերացնում առանց Ռասաս տանի կամ Արեմ ուտքի հովանավորության։ Նրանք իրենց ըոքոր քաղաքական ծրագրերը կառուցել էին նկատի ունենալով Ռասաս տանի հզոր առկայությունը Հա յաս տանում ու Նովկասում և ոա առկան գռրքերի հեռացումով անհուսալիորեն շփոթված էին, գլուխները կորցրած։ Թեև մարզիկ կային, որոնք հանկարծակիի չէին եկել և քաղաքական ու ռազմ ական իրավիճակի սթափ պատկերացում ունեին։ նրանցից էր Արամ Ման ուկյանը։ Նա 1917 թվականի գեկտևմբերի 24-ին Թիֆլիսիգ Երևան էր եկել որպես հայոց ազգային խորհրդի լիազոր։ Նա շատ կետերում համաձայն չէր հարևանի հողում (Թիֆլիսում) ն՝յտած հայոց ազգային խորհրդի և Դաշնակցության բյուրոյի վարած քաղաքականության հետ։ Երևան հասնելով, ս քամն անմիջապես ձեոնամախ եղավ հայկական մի նոր պետություն կազմակերպելու գործին։ Նա ստեղծել) հատուկ կոմիտե, որ հայկական նոր կառավարության հիմնաքարն էր։ Հատուկ կոմիտեում ընտրվեցին Արամր, Մկրտիչ Մոլ– սինյանը, Արշալույս Աստվածաարյանը, Սահակ 9՛ որ ո ս յան ը, Սարդիս Օհանջանյանը։ Երևանում և նրա ամբողջ նահանգում տիրում էր անիշխանություն, կատարյալ քաոս։ Հայկական կուսակցությունների և խմբավորումների մեջ համառ անհաշտություն կար, թշնամություն։ Շրջակայքի ագրբեջան ցիները 9՝ուրքիայի գործակալների հրահրումներով խանգարում էին գնացքների երթևեկությանը, կտրում հեռագրային ու հեռախոսային կա– պը, կողոպուտներ կազմակերպում։ Նահանգում կար մոտ կես միլիոն գաղթականություն։ Չկար պարեն, վառելիք։ Չկա– 1Ս1

յին հայկական կազմ ակերսքված զորամասեր, ոստիկանությունւ Արամը կարճ ժամանակում կարողացավ երկիրը կարգի բերել։ Հակադիր ուժերը հաշտեցնելու իր ունակության շնոր– հիվ նա կարողացավ հայերի քաղաքական խմբավորումների թշնամությունը մեղմել, բարեկամական հարաբերություններ հաստատել տեղի ադրբեջանցիների որոշ ղեկավարների հետ և ղղալապես դադարեցնել մահմեդականների վնասարարական դործունեությունը, չհնազանդվողներին ուժով հնազանդեցրեց։ Տարբեր միջոցներով պարեն ու դրամ էր հայթայթում։ Դրաստամատ կանայանի (Դրոյի) ղեկավարությամբ կազմակերւդևդ հայկական ղորադունդ՝ հետևակ և հեծելազոր զորաբաժանուժներով։ Ընդհանրապես, Դրոն մեծապես օդնեց Արամ Մանուկյանին հայոց նոր պետականությունը կաղմակերւդե/ու գործում։ 1՚սկ արևմտյան ոադմաճտկատում հայկական զորամասերը պարտությ։։։)։ պարտության հետևից էին կրում։ երզնը– կան հանձնելուց հետո որոշված էր կարինր (է/։դրումը) պաշտպտնել։ Անդրանիկ Օդան յանին շ)։որհվեց ռուսական գեներալ մայորի զինվորական աստիճան, և նա նշանակվեց կա/ւինը պաշտպանող զորամասերի գլխավոր հրամանատար։ Իայց հայերը դարձյալ ծանր պարտություն կրեցին։ կացինից փախան։ թուրքական բանակն արագ առաջ էր շարժվում և շուտով մտավ 1էո։ ս ահա յաստանի սահմանից ներս։ Այս օրերին էր, որ Արամը ճիշտ հասկանալով իրադրության էությունը, ի /ո։ր հայ ժողովրդի հայտարարեց, որ հայերը ոչ մի տեղից օգնություն չպետք է սպասեն, ոչ մի արտաքին ուժի վրա հույս չպետք է դնեն, իրենց հայրենիքը իրենք պետք է պաշսւպանեն։ Ահա Արամի այդ հայտարարությունը. «Ամեն ոք իր մասին է մտածում ։ Իր երկրի սահմաններից այն կողմ եթե նայող կա, նայում է միայն հանուն իր շահերի։ Ոչ ոք ոչ մի մարդ չի ուղարկի տաճկական ճակատ՝ տուն գնացող ռուսներին փոխարինելու համար։ Եթե ընդհանուր ուժերով ճակատ պահելու խոսք էլ լինում է, դա խոսք է զուրկ իրական հիմքից ու անկեղծությու– նից։ 192

Հայերով ոչ ոք չի հետաքրքրվում* շոշափելի օգնություն հաս գնելու մտքով։ Դրա հակաոակր, կա դավադրական վերա֊ րերմ ունք։ Մենակ ենք և պետք է ասրս վինենք մեր աժերին% թե ճակատը պաշտպան ելա և թե երկրի ներսը կարդ հաստատելու համ ար»։ Սրանք մարգարեական խոսքեր էին, որոնք րնորոշում են Արամ Մանուկյանի վարս։։) քադաքակ անա թյունր, որի շնորհիվ էլ նրա գործը հսւդթտնակ տարավ ու ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետու թյու)ւր։ Այս խոսքերն այսօր էլ արդիական են և, ցավոք, այն մ ամանակ էլ այմմ էլ շատ հայ գործիչների կարծրացած ճակատներից ներս չեն մրանում ։ 1918-ի մարտի 3-ին Սրեստ-էիտովսկում մի կոդմից Գերմանիան (և նրա դաշնակիցները) մյուս կոդմից Ռուսաստանը հաշտության պա յմանա գիր կնքեցին, որով Կարսը և Արդահանր հանձներին Թուրքիային։ Սա շատ ծանր հարված էր հայերի թիկունքինւ Ռուրքիան սկսեցի պահանջել ըստ պա յմ անա գրի հայկական զորքերը ետ քաշել Ախար չանից դեպի արևելք։ Ցավոք, եղան հայտ)։ի հայ ղեկավարներ, որոնք ընդունեցին այդ հայաստանակործան պայմանագիրը։ Նույն մարտի սկզբի)՝յ Երևանամ մողովրդի պահանջով Արամ Մ անուկյանը հռչակվեց քաղաքի ե ամբողջ նահանգի միապես/ (դիկտատոր)։ Նա վերջնականապես իր կողմը գրավեց Հայերի բոլոր քաղաքական խմբավորումները, զորքը, ամբողջ հայությունը և ստեղծեց հայկական ամուր միասնություն՝ բոլոր ուժերն ու գործերը մղելով երկրի պաշտ– պանոէթ չանը։ Այստեղ էին գործում նաև այնպիսի հմուտ ռազմական ղեկավարներ, ինչպիսիք են Դըոն, զորավար Մովսես Սիլիկ• յանր և գնդապետ Դանիելբեկ Փիրումյանը։ Արամը կազմեց նոր կառավարություն, որի վարչական, քաղաքական և ռազմական ղեկավարն ինքն էր։ Կառավարության նախարարները կոչվում էին վարիչներ։ Ներքին գործոց նախարարն էր Սահակ Թորոսյանը, ելևմո։ տինը% Հովհաննես Մելիք յանը, ինքնապաշտպանությանը՝ Ար յա– 13 Ռաֆայեյ 1’ջիաւնյան 1^1

յս։ յս Աստվածատրյանը, պարենավորմանը՝ Մկրտիչ Ս ։։։- ււինյանը։ Երկրում կարգ ու կանոն էր հաստատվել։ Արաւքր նոր զորակոչ հայտարարեց ռազմաճակատի զորամասերը համ ալրելոլ համար։ Եվ այս դեպքում ևս հաջողության հասավ։ Իսկ այդ ընթացքում հայկական կորպուսի հրամանատար Թ. Նազարբեկյանը անընդհատ նահանջի հրա%Հ, մաններ էր արձակում։ Թուրքական բանակները հայ զորամասերին, ճանաչված հրամանատարներին, հայտնի ֆիդայիներին ստիպեցին նահանջել, դրավեցին ամբողջ Արև– մտահալաստանը, դրավեցին Սարիղամիչը, Աարսը, Գյումրին ի Ալե քս ան դրա պո ւը ՝ի, Եգդիրը, հերթը հասավ Երևանին։ Եվրոպայի և Ամերիկայի թերթերը գրում էին, որ այլևս Հայաստան չկա։ Թիֆլիսում նստած հայոց տզզային խորհուրդը խուճապի մեջ էր։ Նա զարբ եկ յան ի սպա յակույտր որոշեց Երևանը ևս հանձներ Հայաստանի վերջին հողակտորը ձեռքից դնում էրւ Ժողովրդի մեջ իշխում էր համատարած հուսահատության, խուճապ։ Ունևորներն արդեն փախչում էին Երևանից։ Եարծես ելք ու փրկություն չկար։ Այստեղ էր, որ Ար ամ Մ անուկյտնի կազմակերպական ու ռազմավարական հանճարը իր ամենամեծ փայլատակումը տվեց։ Պատմում են, թե ինչպես Երևանի Աստաֆյան փողոցում մոդովուրղր շրջապատած Արամին ծնկի է պալիս ու պոոում% Արամ փաշա, փրկի՜րէ Եվ Արամը փրկեց։ Նա վստահ հայոց հաղթանակին՝ իր լավատեսությամբ վարակեց ամբողջ ժողովրդին, շունչ ա ողի տվեց զինվորական ղեկավարներին, զորքին, քաղաքական գործիչներին։ | Արամի մեջ ամ ենա գլխավորը հայ ժողովրդի թաքնված, շատերի կողմից չնկատվող մեծ ուժը բացահայտելու և նպատակին ուղղելու կարողությունն էր։ Մենք առանձին հերոսներ շատ ենք ունեցել, տաղանդավոր հրամանատարներ նույնպես, բայց դրանք բոլորը պարտություն պարտության հետևից էին կրում, քանի որ չկար բոլորին միավորողը, ոգի տվողը։ Այդպիսին եղավ Արամը, և հայերը հաղթեցին։ Հաղթանակի համար ոչ այնքան շատ ու առաջնակարգ զենք է 194

պետք, հմուտ հրամանատար ու մեծաքանակ զորք– •՚/՛/՛ • ՚՚ զինվորի համառ ոզի, ե փոքրաքանակ զորազանղր կուրսդ է հաղթել մեծ բանակների։ Այդ ողին էր, «/» հայերի >1ե/ արթնացրեց Արամր։ Եվ հայերի 12 հազարանոց դորւսմա սերը փայլուն հաղթանակ տարան 35 հազարանոց թուրքական զորախմբերի նկատմամբ։ Արամը միաժամանակ ղազանի բանակցություններ էր վարում թարքերի հետ, և այ։։ բն աղավաոում էլ հաջողության հասավ։ Արամը երկու պատնեշ էր կազմակերպել երկու կողմից Երևանին մոտեցող հակառակորդի առջև՝ Սարդարապատում և Ապարանում ։ Նա կարողանում էր անընդհատ կատարվող զորակոչեցի շնորհիվ համ ալրել ռազմաճակատի հայկական զորամասերը, ժողովուրդը ողեորված պարեն ու շո։ր էր մատակարարում ռազմաճակատի աոաջին ղծինւ Զինվորները և ժողովուրդը երդվեցին՝ այլևս ոչ մի քայլ նահանջ՝ մահ կամ հաղթանակ։ Եփհաղթանակլ։ եկավ։ Թուրքական զորքը հանդիւղեց անցանկալի պատնեշի, կանդ առավ, երերաց, սկսեց նահանջել, ապա փախչել։ Աոաջին անդամ թուրքական բանակը փախչում էր հայերի հարվածներից։ Հայկական զորքը սկսեց հետապնդել նահանջող հակառակորդին։ Երևանը իր նահանզով և հայոց Նոր պետությունը փրկվեցին։ Ու թեև նայն ժամանակ հայկական զորքերը րԼարաքիլիսայոլմ պարտվեցին, բայց Սարդարապատում և Ապարանում հայերի տարած հաղթանակն այնբան մեծ էր և թուրքերի համար այնքան անսպասելի, որ հայոց այս հողակտորի համար վտանդր հեռացավ։ Արա մի դիվանա դիտական հաղթանակն այն ել։, որ թար քական կողմը ճանաչեց հաղթական Հայաստանի ղեկավարությանը որպես հայոց կառավարություն ։ Թեև սա ււոսկ փաստական (դե ֆակտո) ճանաչում էր, բայց մեծ հադթա նակ էր։ Այսպես, հայերը պարտվեցին դրևթե ամենուրեք, թեև կային և հմուտ զորահրամանատարներ, և հերոսներ «։ 13* •*»

/ աջ իա՝րապետներ և բաշարի զորթ, բայը հաղթերին այնտեղ, ար կար Արամ Մանուկյան։ Արդյո՛ք սա միայն Արամի ներքին աժի և հանճարի շնորհիվ էր, թե նաև պարզապես հաջո- ղ*սկ գործիչ էր նա։ Սա հետագա ուսումնասիրման խնդիր է։ Ա1սչը մի բան պարզ ըայը է տայիս այն օրերի պատմությու• նրճ չյիներ Արամր, չէր դիմանա Երևանք և հայսը նոր պե– աութ յունրւ Այգ հաղթական օրերի անհաջողությունը եկավ թաթու– մՒս> որտեղ դիվանագիտության մեջ անփորձ, գուըե և կամազուրկ հայսը պատգամավորությունը պարտվողական պայմանագիր ստորագրեր՝ թերևս, չիմանալով Արարատ յան դաշտում հայերի տարած հաղթանակի մասին։ Սա հայ դիվանագիտության վոսստական պարտությունն էր։ Թուրքիան, ինչպես որ սկզբում պահանջում էր Անդրկովկասի սեյմը Ռուս աս տանիր անկախ դարձնել այդպես էլ հետո պահանջեր, որ Անդրկովկասի երեք ազգերը անկախություն հոչակեն։ Ս. Վրա ր յան ր իր հ ուշերում գրում է, որ դեռևս 1917 թ. փետրվարյան հեղափոխության ժամանակ վրացիները լիովին պաաըւսստ էին անկախության և գործում էին այդ ուղղությամբ, ադրբեջանցիներն էյ (Անդրկովկասի թաթարները) ինչ–որ չափով պատրաստ էին, հայերը բոլորովին անպատրաստ էին և իրենց բոլոր ծրագրերը պայմանավորել էին Ռուսաստանի և Արևմուտքի հաղթանակներով, միշտ Ռուսաստանի հովանու տակ լինելու մտայնությամբ։ Եվ ահա 1918-ի մայիսի 26-ին Վրաստանն իրեն հռչակում է անկախ պետություն, մայիսի 27-ին հռչակվում է Ադրբեջանի անկախ պետություն։ Հայ ղեկավարները, գլխավորապես Դաշնակցության առաջնորդները, որ սեյմում երեք ազգերի անկախության դեմ էին քվեարկել և իրենց մեկուսաըրել հարե– վան ժողովուրդն երից՝ տարակուսանքի մեջ էին։ Ու թեև Երե– վանում ու նրա նահանգում արդեն կար հայկական անկախ պետություն, բայը Թի ֆ լիս ում նստած այդ հայ ղեկսւվւսրներն ու առհասարակ հայ քաղաքական գործիչների մեծ մասը սարսափում էին <րանկախություն» բառից ու գաղափարից։ /Ւուսաստանից անջատ իրենց չէին պատկերացնում։ ա

Ստիպված էին... Հանի որ այլևս միասնական Անդրր– կովկաս չկար, սեյմ չկար, կային երկու հարևան անկախ պետություններ, և ինչպես Ա. Ահարոնյանն է ասել, անկախու– թյունր ծեծում էր հայոց դուռը։ Սաիս/ված րաց արերին և մայիսի 30-ին հոչակերի ն Հայաստանի Անկախ Հանրապետություն։ Անբնականը նաև այն էր, որ Վրաստանի անկա– խությունր հռչակվեց այդ երկրի մայրաքաղաքում, Ադրրև– ջանինն՝ իր մայրաքաղաքում, իսկ Հայաստան ինը հայրենիքից դուրս՝ Ռիֆ/իսում։ Այս աստիճան հայերն անպատրաստ էին անկախ քաղաքական կյանքի։ Եվ հայ գործիչներից շատերը չընդունեցին, կտրականապես մերմեցին Հայաստանի Հանրապետության, հայոց անկախության հռչակումը, գրանցիր էին զորավար 11-նղրանիկը, հայ սոցիալ-հեղափոխականներր (էսէոները), Աոցիալ– դեմոկրատները, թաքվի դաշնակցական կոմիտեն, այլ դաշնակցականներ, ժողովրդական կուսակցության մեծ մասը և այլն, որոնք դարձյալ ու դարձյալ աոանց Ռուսաստան չէին պատկերացնում որևէ Հայաստան։ Բաթումում թուրքական կողմն էր, որ ներկայացրեց երեք հանրապետությունների սահմաններըւ Ս. Վրացյանը, որ թ աթ ում ի բանակցությունների մւււսնակիցն է եղել, իր հուշերում դրել է այդ մասին. Վրաստանը և Ադրրեջանը, յուրաքանչյուրը շուրջ 10 անդամ մեծ էին Հայաստանից։ Հայաստանը ըստ այդ քարտեզի շատ ավելի փոքր էր, քան Արամ Մանուկյանի ստեղծած ու պահպանած Հայաստանը։ Վրացյանը դրում է, որ թուրք փաշան դա բացատրել է նրանով, որ հայերը միշտ Թուրքիայի անհաշտ թշնամին են եղել, իսկ Վրաստանն ու Ադրբեջանր՝ բարեկամները։ Այսպիսին էր հալերիս մշտական թշնամի և մշտական բարեկամ ունենալու աներեր նշանաբանի մի արդյունքը։ Դաշնակցության ղեկավարության մի մասը, որ Հայաստանում էր, արդեն փոխված մտայնություն ուներ, Արամի դլխավորությամբ հայոց փրկությունը տեսնում էր հայոց անկախության մեջ և Հայաստանի Հանրապետության իրավաբանական (դե յուրե) հռչակումը ցնծությամբ ընդունեց։ Դաշնակցության մյուս, տարաշխարհային մասն էլ կամ աց-կա– 197

էհորյ սկսեր հասկանալ Հայաստանի նոր պետականս» ք) յան նշանակությունը։ Հունիսի 4֊ին Թուրքիան պաշտոնապես Հիրավաբանորեն) ճանաչեր անկախ Հայաստանի պետությունը« Հայաստանի և Թուրքիայի միջև այդ օրը ստորադրվեր հաշտության պայմանադիր։ Մայիսի 28 ֊ ր հռչակվեր Հայաստանի անկախարման օր (թեև անկախությունը հռչակվել Հր 2 օր հետո, բայր մայիսի 28-ին էր, որ հայոց ազդային խորհուրդը որոշեց իբրև անկախ պետության ներկայացուցիչ մարդիկ ուղարկել Թաթում բանակցելու թուրքերի հետ)։ սում կազմվեց Լա յաս տանի կաոավարութ յան՝ վարչապետ Լ. թաջաղնունի, արտաքին գործող նախարար Ա. հատիս յան, ներքին գործերի նախարար Արամ, ելևմըտ– տային՝ եւ. Կարճիկ յան, զինվորական՝ Հ. Հախվերդյան։ Սա միասնական (կոալիցիոն) կառավարություն էր, թեև ղաշ֊ ն ակցակ ահն երի մեծամասնությամբ։ Անշուշտ, ողբերգու֊ թյուն էր, նաև զավեշտ, որ Հայաստանի կառավարությունը կազմ վում էր քեիֆ/իսում և կազմվելուց հետո էլ մնում էր այղ քաղաքում։ Միայն հուլիսի 17-ին կառավարությանը մեկնեց Երևան։ Անշուշտ, պետք էր սպասել, որ Հայաստանի նոր կառավարական մեծամասնությունը՝ Դաշնակցությունը, վաՈա~ պետ կնշանակի Արամ Մանուկյանին, որն արդեն իսկ շարջ 4 ամիս Երևանում փաստորեն վարչապետ էր։ Բայց ամեն կուսակցական ղեկավարություն բացի ժողովրդի ջազերից նաև այլ նկատառումներ է ունենում։ Եվ Դաշնակցության, առհասարակ հսւյության մեջ ամենափորձված, ամենահմոււո նաև ժողովրդի մեջ ամենասիրված քաղաքական գործիչը շրջանցվեց, վարչապետ նշանակվեց Հովհաննես թաջազնու• հին։ Սա Դաշնակցության վրիպումն էր, որ հետո նրանցից շատերն էլ հասկացան։ ■Բաջաղնունին ազնիվ, շիտակ անձնավորություն էր և ժողովրդին նվիրված քաղաքական գործիչ։ Բայց Հայաստանին պետք էր քաղաքական ապագան կանխատեսող, դիվանագիտական ու ռազմավարական հանճարով օժտված, հայերին միասնական դարձնող և Հայաստանի հարևան ազգերի հետ 198

լեզու զանող մի ղեկ ավար է Այդ ս/իսին միայն Արամ Մ անուկ– յանն էր։ Նա նշանակվեի Հանրապետության ներքին գործերի նախարար։ Դա նույնպես կարևոր պաշտոն էր, բայց հնարավորություն չէր տալու, որ Արամը իր՝ զ^րծչի ու առաջնորդի բնգան ակութ յա ններլ։ լրիվ չափով ծ ավաջելւ։ Պետական կուսակցություն դառնալուց հետո Դաշնակցու– թյունր փոխվեց դեպի իրատեսությունը, թեև ոչ նրա բոլոր անդամները։ Իսկ իրողությունն այն էր, որ կար հայկական պետականություն, Հայաստանի Հանրապետություն։ ճիշտ է, փոքր էր դիվանագիտորեն ճանաչված նրա տարածքը ընդամենը 12 հազար քառակուսի կիլոմետր, բայց դա հայոց իսկական պետություն էր, պատմական Հայաստանի սրտում* Արարատյան երկրռւմ։ 900 տարվա րնդմիջումից հետո հայերն իրենց հայրենիքի կենտրոնում ունեցել էին պետություն։ Ազգային բացառիկ կարևորություն ունեցող այս իրողությանը ավեչի ու ավելի հասկանալի էր դառնում հայ գործիչներին ու ժողո– վբդին։ Ստեղծվեց Հայաստանի խորհրդարան (պառլամենտ), որ սկզբում խորհուրդ էր կոչվում։ Նրա աոաջին նիստը տեղի ունեցավ 1918-ի օգոստոսի 1-ին, Երևանի քաղաքային ակ՛ում բում։ Հաստատվեց Հայաստանի ազգային պետական դր ոշր՝ եռագույն, կարմիր՝ հայության թափած արյունը հանուն ազատության, կապույտ՝ Հայաստանի երկինքը և հայերի երազած խաղաղությունը, ծիրանագույն (կամ ցորնագույն) իբրև աշխատանքի խորհրդանիշ։ Խորհրդարանի անդրանիկ նիստի ժամանակ երևանի ակումբի գլխին ծածանվեց եռագույնը։ Արամն իր ընթացիկ աշխատանքների հետ հրապարակում էր «Հայաստանի աշխատավոր» լրա գիրը, որ Լավագույնն էր եղած բոլոր թերթերի մեջ և հայ ժողովրդին անկախության դասեր էր տալիս։ 1918-ի ամռանը թուրքական զորքերի հրամանատար հալիչ բեյը եկավ երևան իր հին ծանոթ Արամ ի հետ բանակ դելու։ Կայարանում թուրք փաշային դիմավորողների ներկայությամբ Արամը համ բուրվեց Խալիլի հետ։ Սա դարձավ

րաւէրասանքի նյութւ Այն <րհերոսները)), որոնք Երղնկայից 1/1իւԱՈ։/ատաո փախչելով, եկել էին Երևան և փրկվել Արա մի կուսացած Սարդարապատ յան և ապարանյան պատնեշի շնորհիվ։ մեղադրանքներ էի,; տեղում իրենց ՓՐՀԺ հասցեինI Իհարկե, կային և խելամիտ դործիչներ, որոնք հասկանում էին, որ Ար ամր համբուրվելով փաշայի հետ դսլրձ/աք ու դարձյալ Հայաստանն էր պաշտպանում, անկախ հայկական պետությունը։ Հայերր, մեծ մասամբ, ղգ.ոցմունքով են շարմվամ, մա– յI ավանդ՝ վրեմի ղդացումով, և մեզ անհասկանալի ու անհասանելի էին դիվանագիտությունն ու նրա մեծ ամր, Արամը քաջատեղյակ էր թե այդ ամին, թե նպատակասլաց դիվանագիտություն վարելու վարպետությանդ Այսօր է/ մենք նույն պակասն ունենք, ինչ որ 70 տարի առաջ, բայց չունենք Արամւ Հայաստանի կաոավարա թյունր ծանր պայմաններում էր դործամւ Փոքր երկրամ 450 հազար գաղթականություն կար, պարեն չկար՛ Զանազան «հերոսներ» մաուզերր կողքներից կաիւած գոսում էին՝ «ես խայ եմ, զարղանդեցեք իմ դեմքեն» և սարսափի մեջ էին պահում մողովրղին, կողոպուտով ու խնջույքներով զբաղվում։ Երկրամ մոլեգնում էին խոլերան և բծավոր տիֆը։ Հա յա ստանում ու նրանից դարս սոցիալ– դեմոկրատները (և մենշևիկները, 1ւ բո/շևիկները), սոցիալ– հեղափոխականներր, մի շարք դաշնակցականներ ու մողո– վըրղականներ և այ/ խմբավորումներ ամեն կերպ վարկաբեկում, չարախոսում էին Հայաստանի անկախությունը, կաոավարությանր, ներսից քայքայում երկիրը։ Շուտով անկախ Հայաստանի նկատմամբ նույն կարգի դիրք բսնեց նաև Եվյապայում գործող այսպես կոչված, ազդս։ յին ս/ատվիրակությունը Պողոս նուբարի գլխավորությամբ։ Այս ամենին գումարվեց հա յ֊ վրա ց ական պատերազմը (սկսվեց 1918-ի դեկտեմբերի 13-ին)։ Պարենի հարցը մասամբ լուծվում էր ԱՄՆ-ից և այլ տե. ցից ստացվող ալյուրի շնորհիվ։ Հատկապես ԱՄՆ-ը Հո։ վերի միջնորդությամբ Հայաստանին շատ օգնեց և՜ պարենով, և հագուստով։ Խմ ր։ս պետ մաուզերիստների դեմ անհաշտ և արդյունավետ պայքար էր տանում Դրոն, որը նաև Հարա– 200

վային Լոռին աղատեց վրացական ղորթերից և առհասարակ մեծ ղործ էր կատարում Հայաստանի անկախությունն ամ֊ րաս/ն դելու համար։ Համաճարակների դեմ հայ բժիշկներն ու բուժքույրերը անձնվեր պայքար էին ծավալել։ 1919 թվի սկղթներից Հա յաս տան ի վիճակն աստիճանաբար բարելավվում էր։ 9այց այդ թվի հունվարի 29-ին բծավոր տիֆից վախճանվեց Արամր։ Սա ահավոր կորուստ էր Հայաստանի մանուկ պետության համար։ Հիմա, երբ վերլուծում ենք հետադւս դեպքերը, նկատում ենք, թե ինչպես երբեմն ճ ակ ա տա դրական է եղել Արամի բացակայությունը։ Անդրկովկաս եկած անդլիա ցիները հայավնաս դործոդու– թյուն էին ծավալել՝ միտումնավոր կերպով պաշտպանելով Ադրրեջանին Արցախի և Նախիջևանի հարցերում։ Ս. Վրաց– լանը դրում է, որ անգլիացիների հովանավորությամբ Ադրրեջանն ավելի բարենպաստ վիճակում էր, քան նրանցից առաջ Անդրկովկասում գտնված թուրքերի ու գերմանացիների օրոք (Ս, Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետությունը$ 1928, էջ 220), Շուտով Գերմանիայի, Ավստրո-Հուն դարիայի և Թուրքիայի պարտության շնորհիվ Սարսի մարզը և Սուրմալուն մտան Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ։ 1919 թ• մայիսի 3-ին Նախիջևանը կցվեց Հայաստանի Հանրապետությանը, նույն ամսի 20-ին հայկական զորքը մտավ Նախիջևան։ Հայաստանը բաժանվեց վարչական 10 միավորների՝ դավա ռն հր ի։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքը անցավ @0 հազար քառակուսի կիլոմետրից։ Հայաստանում նախապես պետական լեզուներ էին հայտարարվել հայերենն ու ռուսերենը, քանի որ, ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր ասել• «Հայն ավելի ոուս էր# քան ռուսը»։ Անկախ Հայաստանի գործավարության հիմնական մասը կատարվում էր ռուսերեն, որը և շատերի կողմից խըս* տադույնս քննադատվում էր։ 1919 թ. դեկտեմբերի 26-ին հայերենը հայտարարվեց ձա~ լաստանի միակ պետական լեզու։ Հիմնա րկները սկսեցին Հայացվել$ Սակայն մեծ դժվարությամբ, դիմադրողները 201

յատ էին ւ Պար։) դարձավ, որ քաղաքական անկախության ստանալն ավելի հեշտ էր, քան լեզվական անկախության հասնելը։ Երևանում կառուցվեց ռադիոկայանէ Բացվեցին ավելի քան 430 տարրական, 20 միջնակարգ դպրոցներ։ 1919-ի հուլիսի 15֊ին հիմնվեց Հայաստանի համալսարանը (Գյամ֊ րիում), նաև՝ Հանրային գրադարանը (այժմ՝ Ազգային գրադարան)։ Հայաստանի կառավարությունը հայ գրողներին 100 հագար ռուբլի նպաստ նշանակեց։ Բացվեցին թատերական, երաժշտական, մանկավարժական ե այլ ուսումնարաններ։ Հիմնադրվեց մարզական-սկաուտ ական շարժում Վահան Չերազի ղեկավարությամբ։ Հայաստանի Հանրապետությունը թողարկեց սեփական գրամ (ճախա– րակ), ■Բ ւսջազնունուց հետո վարշապես։ Լ ր դարձել Ալեքսանդր եւատիսյանր, սրանից հետո՝ Համո Օհանջանյանը, վերջինը Սիմոն Վրացյանն էր։ Հայաստանի Հանրապետությունը բարգավաճում էր։ Շատ պետություններ ճանաչել էին անկախ հանրապետական Հայաստանը, որը մի շարք պետությունների հետ դիվանագիտական հարաբերություններ ուներ։ Հայաստանում հայությունը սկսել էր ճաշակել անկախ պետականություն ունենալու հմայքը, փոխվում էր նրա հոգեբանությունը՝ կախյալ, հարմարվող ազգից հայերը դաոնում էին անկախ, պետական ազգւ Հայոց ազատությունը փաստ էր։ Ահա Հովհաննես Բ՝ումանյանի ողջույնի նամակը Հայաստանի կառավարությանը. «Մեր սերունդը էն սերունդն է, որ դեռ երեկ ազատ Հա- յասսւան էր երազում։ Ազատ Հայաստան էին երազում ռուսահայը, տաճկահայը, պարսկահայը ե բոլոր հեռավոր գաղութները։ Ազատ Հայաստան էին երազում հայ ժողովրդի րոլոր խավերը, առանց սեռի ու հասակի խտրության։ Ինչ ասես, որ չէր տա գրեթե ամեն մի հայ, միայն թե աչքով տեսներ՛ աղատ Հայաստանը։ Ու հանկարծ... 202

Արդեն իրականություն է երեկվա ծ եծ երազի, ազատ է Հայաստանը, ամբողջ աշխարհքի կողմից ճանաչված ինքնուրույն հանրապետություն է նա՝ իր եոաղույն ղրոջակով կանզնած է մյուս պետությունների շարքում»։ Հայց Հայաստանի Հանրապետությունը շուտով երկու Հարված ստացավ, որոնցից աոաջինը շշմեցրեց նրան, երկ– րորղր մահացու եղավ։ Աոաջինն այն էր, որ 1920 թ. մայիսին Հայաստանի մի շարք վայրերում, մանավանդ զորքի մեջ խոովութ յուն ծազեց հանրապետության կաոավարու– հ ան դեմ։ Ապստամբները գրավեցին հանրապետության ԼէՎարդան Մամ իկոն յան» զրահագնացքը և մի քանի բնակավայրեր։ Նրանք իրենց գործող։։։ թյուններր կատարում էին համաձայնեցված ^աքվից եկող հրահանգներին և քևմալա- կանների հետ։ Ի դեպ, նրանք գրավեցին նաև Նոր հայագետը (՝&յավաոր) և հանրապետության այն զորամասը, որ պատրաստ էր Արցախ մ եկնելու այս երկրամասը վերջնականապես հանրապետության հետ վերամիավորելու նպատակով, հրաման ստացավ ետ դառնալ և գրավել Սոր Թայազետըէ Խռովությունը ճնշվեց, բայց շատ թանկ նստեց Հայաստանի Հանրապետության վրա։ Հայոց զորքն սկսեց արագ թափով բարոյալքվել։ Մյուս հարվածը քեմալական Ղորբերի կոՂ^1՚9 կուրսի մարզը գրավելն էր։ Ւնչպես վերն ասա ՏՒ՛ Դ աշնակցութ յուն ը դաոնալով ս/ե– տական կուսակցություն զդալապես փոխվեց, սկսեց քաղաքական փորձ ձեռք բերել, դիվան ա գի տ ու թ յուն սովորեր Հայց 1919 թ. վերջին Արամի մահով Հայաստանը կորցրեց ոչ միայն Հանրապետության հիմնադրին, այլև հայոց անկախության գաղափարախոսին ու նավավարին։ Ղեկավարության մեջ սկսեց դարձյալ իշխել անիրատես, ռոմանտիկ մ տա յն ութ յուն ը լ 1920 թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սեր արվարձանում ստորագրվեց հայտնի դաշնագիրը, որի համաձայն պետք է ստեղծվեր մեծ Հայաստան Սև ծովի հարավում։ Հայ գործիչները, որ սիրահար են եղել և են թղթերի վրա գրված խոստումներին, մեծ ոգևորության մեջ էին, և չէին հասկանամ, որ Հայաստանի համար Սերի դաշնագիրը սոսկ մի

,//>7/,///,// 1'՚ւքէւ՛ կ "՛՛՛է՛ է՛ քա1՚1՚ որ հայերը ուժեր չունեին նրա կիրառումն ապահովելու, իսկ ուրիշ ոչ մի պետություն այդ կիրառումը չէր ապահովելու։ Արա մ ի պատվիրանը մոոաց– ված էր։ •Բեմ ալը, որ արևմու տբիր դժվար կա դու հ ա ն մեջ էրւ հույն օդոստրսին պատվիրակներ ուղարկ եց Երևան՝ խ րնդ* ք՛ելով հրաժարվել Սերի դաշնագրիդ և Թուրքիայի հետ հաշտության պայմանադիր կնքել. նա խոստանում էր հակառակ Բրհստ- Լիտովսկի պայմանագրի Սարսի մարդն ու Ս արմ ա լան թողնել Հայաստանին, Վանի ւվիլայեթից ԷԼ մեծ հատված տալ հայերին և Հա յաս տանին թույլ տալ օգտվելու սևծովյան Ռիղա նավահան դստիցլ Վար լա պետ Համո Օհանջանյանր մերժեց այս առաջարկըյ պահանջելով Սերի դաշնագրի լիակատար կատարում ւ Սա Հայաստանի Հանրապետության ճակատագրական սխալն էրւ Նույն կարգի սխալի արդյունք էր ղրանից առաջ Լ. Շանթի պատգամ ավորութ յան մ ոսկովյան բանակցությունների տապալում րւ Հայերը ոգևորված որոշ հաջողություններով մի այն մեծ Հայաստան էին պահանջում՝ չհասկանալով երկու պարդ օրենը՝ I) նախ վերցրու այն, ինչ որ տայիս են, 2) սարերդ վերմակիդ չավւով մեկնիր։ Սխալ էր նաև հայկական դ որ բեր ի կողմից Օ/թիի դր">– վու մը։ –Բեմալին շատ էր անհրաժեշտ Հայաստանի հետ խաղաղություն կնքելը՝ արևմուտքում իր հարցերը լուծելու համար: Հայ ղեկավարությունը այս չափազանց բարենպաստ պահը չկարողացավ օգտագործել դարձյալ հույսը դնելով օտար օգնության վրա։ Այդպիսի օգնություն, իհարկե, չե- դավ և չէր էլ կարող լինել։ Բեմ ալը դաշնակցեց Խորհրդային Ռուսաստանի հետ և Սարաբեքիրին կարգադրեց զորքեր մտցնել Հայաստանի Հանրապետության տարածքըւ Հա յկական բանակը, որ ձայր աստիճան բարոյալքված էր հակսւկառավարական քարոզչության պատճառով պարտության պարտության հետևից էր կրում։ Չկար Արամր, Գրոն հանրապետության հարավային թևն էր պահում։ Եվ Սարսի անճարակ ղեկավարությունն ու հրամանատարությունը Սարսը հանձներ, հետո էլ հանձնեցին Գյումրին$ Հայկական զորքերը այս անգամ զենքի և քանակական գե– 204

րակշոութ յան ունեին հարձակվող թուրքական զորքերի նկատմամբ, բայը փախչում էին աոանը կռվելու։ Սա հայերիս երբևէ կրած պար տա թյուններիը ամենա խայտառակն էր։ Ահա թե ինչ նշան ակ ու թ յան է ունենում պատմության բավիղներում մի մարդը։ ելնելով Արամի քաղաքական և ռազմավարական պործելակերպի տրամարանությանիը կարող ենք լիակատար վստահությամր ասել, որ եթե նա կենդանի լիներ ու նաև ստանձնած /իներ Հայաստանի վարչա- պետի պաշտոնը, ապա նախ ոչ մի հույս չէր կաս/ի Արևմուտքի կամ մի այլ ռազմական օդնաթյան հետ, Սերի դաջն ա գիրը կհամարեր հայերի համար թղթի կա որ և կհա– մաձայներ Բեմալի առաջարկին։ Եթե անդամ հետո Բեմալը խաբեր, որ դրեթե անհավանական է, ապա Սարսի պաշտպանությունը այն ։ղ ես կկադմ ակերսլեր, որ թուրքական բանակը ջախջախված կնահա)ւջեր։ Եվ Կսւրսն այսօր կլիներ Խորհրդային Հայաստանի կազմում, քանի որ Խորհրդային Հայաստանի տարածքը 1918— 20 թթ. Հայաստանի Հանրապետության պահածն է, դում արած Գ. Նժդեհի զլխավորու- թյամբ պահ սլան ված Աանդեզուրը և Դրոյի ջանքերով հայ- կական մնաըած Հարավային Լոռին։ Բսկ Խորհրդային Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապես։ ութ յուններիը մեկը միայն մի պատճառով, որովհետև նրան նախորդել էր Հայաստանի Անկախ Հա)/րապետությունը։ Կարս ի և Գյումրի ի անկում ին հաջորդեր <Հ Ա/եքսանդրա– պոլի պայմանագիրը» և ռուսական բանակի կոզմիը Հայաստանի մնաըած մասի գրավում ր։ Հայաստանի Անկախ Հանրապետությունը մահաըավլ Նրանիը մնաը այս 29 հազար քառակուսի կիլոմեարանսը Հայաստանը, հայ ազգի հույսերի միակ հանգրվանը։ Հիմա, երբ մեզ հարը ենք տալիս, թե ամենիը ավելի ինչի և ում շնորհիվ պահպանվեր այս 29 հազար քառակու– սի կիլոմետրը որպես Հայաստան, ապա, անշուշտ, շատ բան ու շատերին ենք հիշում։ Կարևորը հայ ժողովուրդն էէ նրա անձնազոհ զավակներն են, հմուտ հրամանատարները$ Բայը իհարկե, հայ ժողովուրդը, նր ա անձնազոհ ղաւէակներ, հերոս հրամանատարներ եղել են նաև Հայաստանի այն մասերում, որոնք այսօր մնար ել են մեր 29 հազար քառակուսի 205

կ ի/ոմ եսւրից դաըսւ /հ/ւհմն, ամ ևնա գլխ տվորը եղել է ժողովք՛ ր ղին , զորքին, հրամանատարներին կազմակերպեի, ոգի հ ա ։/ ււր քքե I ր, վստահության ներշնչեք ր, դիմադրողական ուժն արթնացնեք ը * դրանց շնորհիվ է պահպանվեք այս մի կտոր Հայաստանը։ Եթե փնտրում ենք աՀՂ կազմակերպիչներին, մ արդկանց ոգին և ուժն արթնացնողն երին , նրանց, ովքեր ամ ենամ եծ դերը կատարեցին, որ այսօր չինի թեկուզ այս փոքր Հայաստանը, ապա ամենից առաջ չենք կարող չտալ Արա մ ի անունը• իրողությունն աոաջինը նա ճիշտ զնահա - տեցֆ նա հասկացավ, որ մենակ ենք և որ հենց մենակ կարող ենք ու պետք է հաղթենք ու գոյատևենք, նա էլ հիմ- նադրեց հայոց նոր պետականությունը, այս Հա յաստանը։ Աստված Ար ամին նվեր ուղարկեց հայ ազգին։ Այս կտոր Հայաստանը Աստված փրկեց Արամի միջոցով։ Ապա հիշում ենք Նժդեհին ու Դրոյին՝ Հայաստանի անկախության, նրա հողակտորների հզոր պաշտպաններին, ժողովրդի ու զորքի հմուտ կազմակերպիչներինէ Նմղեհը հասկացավ արամյան սկզրունքի ճշտությունը՝ մենակ ենք, բայց կհաղթենք, և կիրառեց ու զարմանալի հաղթանակներ բերեց։ Դրոն մի զորահրամանատար էր, որ երբեք պարտություն էկրեց ե իր պետական մտածողության շնորհիվ կարդ սահմանեց, Հայաստան ի Հանրապետությունում։ Հիշատակության արժանի են նաև ուրիշ շատերը, օրինակ, գնդապետ Դանիեյբեկ Փի– քամյանը, զորտ վար Մովսեո Աիլիկյանը և ուրիշներ, բայց ինձ թույլ եմ տալիս մտածելու, որ վերոհիշյալ երեքին ամենից առաջ պետք է հիշենք։