Ուտոպիա

Ուտոպիա հեղինակ՝ Թոմաս Մոր թարգմանիչ՝ Գր․ Անդրեասյան (գերմաներենից) աղբյուր՝ «Ուտոպիա»

Հայնրիխ VIII^[1], Անգլիայի անպարտելի թագաւորը, հազուագիւտ եւ գերազանց մտքի տէր մի իշխող, վերջերս մի նշանակալի միջադէպ ունէր Քասաիլի իշխան նորին մեծութիւն Կառլի^[2] հետ։ Այդ գործը կարգաւորելու, եւ թիւրիմացութիւնն ըստ հնարաւորին վերացնելու միսիայով ինձ, իբրեւ դեսպան, ուղարկեցին Ֆլանդրիա^[3]։

Ինձ ընկեր տուեցին անզուգական Կեթբերտ Դենոտոլը, որին թագաւորն ընդհանուր հաւանութեամբ վստահացել էր Քենտիերբերիի արքեպիսկոպոսի կնիքը։ Նրան գովաբանելու համար ես ոչինչ չեմ ասի, եւ այդ ոչ թէ իմ բարեկամին շողոքորթելու մէջ մեղադրուելու երկիւղից, այլ սոսկ այն պատճառով, որ նրա գիտելիքներն ու բարեմասնութիւններն ամէն գովասանքից բարձր են։ Նրա հռչակն այնքան փայլուն է, որ եթէ մէկն ուզենայ նրան գովել, կը նշանակի արեւը լուսաւորել լապտերով,— ինչպէս ասում է առածը։

Բրիւգէյում^[4], կոնֆերենցիայի համար նշանակուած քաղաքում, մենք հանդիպեցինք Կառլ իշխանի դեսպանների հետ— բոլորն էլ հրաշալի մարդիկ։ Բրիւգէի նահանգապետը գլխաւորում էր պատգամաւորութեանը, իսկ Գեորգ Թամազիան, Մոնկասելի պրեֆեկտը, պատգամաւորութեան հոգին ու լեզուն էր։ Այդ մարդը, որ իր լեզուի ճարտարութիւնը ոչ այնքան արուեստին, որքան բնութեանն էր պարտական, համարւում էր պետական հարցերի լաւագոյն իրաւագէտը․ անհատական ձիրքերը՝ միացած երկարամեայ գործնական աշխատանքի հետ, նրան մի չափազանց հմուտ դիւանագէտ էին դարձրել։

Կոնգրեսն արդեն երկու նիստ ունեցաւ, սակայն բազմաթիւ կէտերում չկարողացաւ համաձայնութեան գալ։ Այդ ժամանակ Քաստիլի դեսպանները հրաժեշտ առան մեզնից եւ ուղեւորուեցին Բրիւսսել՝ այնտեղ իշխանի կամքն իմանալու համար։ Այս ազատ ժամանակը ես օգտագործեցի՝ գնալով Անտուերպեն։ Այդ քաղաքում եղածս ժամանակ ես յաճախ ընդունելութիւններ էի ունենում, սակայն իմ բոլոր ծանօթներից ամէնից աւելի հաճելին Պետր Էգիդն^[5] էր, մի շատ բարեհոգի անտուերպենցի։ Այդ երիտասարդ մարդը, որն իր համաքաղաքացիների մէջ պատուաւոր դիրք է վայելում, իր գիտելիքների եւ բարոյական յատկանիշների շնորհիւ արժանի է աւելի բարձր յարգանքի, որոհետեւ նրա զարգացումն իր հրաշալի նկարագրից ոչնչով ետ չի մնում։ Նրա սիրտը բաց է բոլորի համար․ իր բարեկամների հանդէպ նա այնքան բարեացակամութիւն, սէր, հաւատարմութիւն, նուիրուածութիւն ունի, որ, առանց ճշմարտութեան դէմ մեղանչելու, նրան կարելի է բարեկամութեան լաւագոյն տիպարն անուանել։ Համեստ եւ առանց կեղծիքի, պարզ եւ խելացի, նա գիտի իմաստալից խօսել ու նրա կատակները ոչ ոքի չեն վշտացնի։ Մի խօսքով, շուտով մեր միջեւ սկսուած մտերմութիւնն այնքան հաճելի եւ հմայիչ էր, որ մեղմացրեց իմ յիշողութեան վիշտը դէպի իմ ծննդավայրը, տունը, կինն ու երեխաները եւ մինչեւ իսկ կարողացաւ լռեցնել այն մտահոգութիւնները, որոնք զարթնում են աւելի քան չորս ամիս տեւող մի բացակայութեան ժամանակ։

Մի օր ես այցելեցի Notre—Dame․ այդ տաճարը ոչ միայն տեղացիների կողմից է շատ պաշտւում, այլեւ իրենից ներկայացնում է ճարտարապետութեան գլուխ֊գործոցներից մէկը։ Ժամերգութիւնը վերջանալուց յետոյ, ես ուզում էի իմ հիւրանոցը վերադառնալ, երբ յանկարծ տեսայ Պետր Էգիդին, որը խօսում էրտարիքն արդեն առած մի օտարականի հետ։ Անծանօթի արեւակէզ դէմքը, երկար միրուքը, վերարկուն, որն անփութօրէն կիսով չափ ետ էր ընկած, տեսնքն ու կեցուածքը ենթադրել էին տալիս, որ նա նաւատէր պէտք է լինի։

Հենց որ Պետրն ինձ նկատեց, առաջացաւ դէպի ինձ, բարեւեց եւ իր ուղեկցից, որն այդ րոպէին կարծես ուզում էր առարկել, մի փոքր ետ մնաց։

— Այս պարոնին,— ասաց նա,— հենց նոր մտածում էի քեզ մօտ բերել։

— Հենց միայն քո սիրուն, բարեկա՛մս, նա ինձ մօտ սրտագին ընդունելութեան կարժանանար…

— Իսկ եթէ դու նրան ճանաչէիր, անշուշտ այդ կանէիր հենց ի՛ր սիրուն։ ՈՒրիշ ոչ ոքից դու չես կարող մարդկանց եւ անծանօթ երկրների մասին այնքան ճշգրիտ եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ ստանալ, որքան նրանից։ Ես գիտեմ, որ նման տեղեկութիւնները քեզ համար արտակարգ շահագրգռութիւն են ներկայացնում։

— Ուրեմն ես չեմ սխալուել․ ես նրան իսկոյն նաւատէրի տեղ ընդունեցի։

— Շատ ես սխալւում,— ասաց Պետրը— նա իսկապէս նաւել է ծովերի վրայ, սակայն ոչ որպէս Պալինուր^[6]․ աւելի շուտ նա խաղում էր Ուլիսոյի կամ մինչեւ իսկ Պլատոնի դերը։ Լսի՛ր նրա պատմութիւնը։

«Ռաֆայել Հիթլոդը^[7]— այս անուններից առաջինը նրա ազգանունն է— շատ լաւ գիտի լատիներէն եւ կատարելապէս տիրապետում է յունարէնին։ Փիլիսոփայութեան ուսումնասիրութիւնը, որին նա բացառապէս նուիրուել է, դրդել է նրան Աթէնքի լեզուն աւելի յուրացնել, քան Հռոմինը, որովհետեւ, չէ՞ որ լատիներէն, բացի Սենեկայից եւ մի քանի բաներ Կիկերոնից, այդ ուղղութեամբ շատ բան չի գրուած։ Նրա հայրենիքը Փորթուգալիան է, դեռ երիտասարդ տարիքում, նա հայրական ժառանգութեան իր մասը զիջեց եղբայրներին եւ, որովհետեւ աշխարհը չափելու իր ցանկութեանը չէր կարող յաղթահարել, միացաւ Ամերիկո Վեսպուչիի^[8] անձին ու երջանիկ աստղին։ Չորս ճանապարհորդութիւնից վերջին երեքի ընթացքում, որոնց նկարագրութիւնն այսօր ամէն տեղ կարդում են, նա ոչ մի րոպէ չի թողել այդ խոշոր ծովագնացին։ Սակայն Ռաֆայէլը նրա հետ Եւրոպա չվերադարձաւ․ նրա յամառ խնդրանքներին ընդառաջելով, Ամերիկոն թոյլ տուեց նրան այն «քսան եւ չորսից»^[9] մէկը լինել, որոնք մնացին նրա կողմից հիմնադրուած բերդում։ Իր ցանկութեան համաձայն՝ նրան թողեցին այն ափին։ Մեր հերոսը չի վախենում օտարութեան մէջ մեռնելուց, նրան քիչ է հետաքրքրում շքեղ դագաղի մէջ նեխուելու պատիւը եւ նրանից յաճախ կարելի է լսել այն ասացուածքը, թէ «անթաղ դիակի պատանն ինքը՝ երկինքն է, իսկ ճանապարհը դէպի աստուած կարելի է ամէն տեղ գտնել»։ Արկածախնդիր այդ նկարագիրը թերեւս նրան փչացրած լինէր, եթէ նախախնամութիւնը չպահպանէր նրան։ Յամենայն դէպս Վեսպուչիի մէկնելուց յետոյ, նա հինգ կոլոնիստների հետ շրջագայեց շատ երկրներ, ինչ֊որ հրաշքի շնորհիւ նաւու հասաւ մինչեւ Տապրոբանա^[10] եւ այնտեղից Կալիկուտ^[11], որտեղ նա պատահեց փորթուգալական նաւերի, որոնցից մէկը, հաւառակ բոլոր սպասումների, նրան իր հայրենիքը վերադարձրեց»։

Երբ Պետրը վերջացրեց իր պատմութիւնը, ես շնորհակալութիւն յայտնեցի նրան իր սիրալիրութեան եւ պարտաւորեցնող եռանդի համար, որով առիթ տուեց ինձ վայելել մի այդպիսի արտակարգ մարդու ընկերութիւնը, ապա մօտեցայ Ռաֆայէլին եւ, ծանօթութիւն հաստատելու ժամանակ ընդունուած սովորական կոմպլիմենտներից յետոյ, նրան Պետր Էգիդի հետ առաջնորդեցի իմ բնակարանը։ Այնտեղ մենք պարտեզում նստեցինք կանաչազարդ մի նստարանի վրայ, եւ սկսուեց խօսակցութիւնը։

Ռաֆայէլն ամէնից առաջ պատմեց ինձ, թէ ինչպէս նա եւ իր ընկերները Վեսպուչիի մեկնելուց յետոյ իրենց բարեկամական վերաբերմունքի եւ զանազան լաւ ծառայութիւնների շնորհիւ վաստակել են բնիկների բարեկամութիւնը եւ թէ ինչպէս նրանց հետ խաղաղ ու լաւագոյն համերաշխութեամբ ապրել են։ Նա պատմեց ինձ նոյնիսկ մի իշխանի մասին— որի երկրի եւ իր անունն այժմ ես չեմ յիշում— որն ամենամեծ պատրաստակամութեամբ նրանց իր հովանաւորութեան տակ է առել։ Այդ առատաձեռն մարդը նրանց տրամադրում է նաւ, մակույկներ եւ ուրիշ անհրաժեշտ ամէն ինչ, որ հարկաւոր էր ճանապարհորդութիւնը շարունակելու համար։ Մի հաւատարիմ ուղեկցող հրաման է ստանում ընկերանալ նրանց եւ ամենահրաշալի յանձնարարականներով ներկայացնել միւս իշխաններին։

Երկար ճանապարհորդութիւնից յետոյ, նրանք հանդիպում են բնակավայրերի, բարեկարգ քաղաքների, բազմաթիւ ժողովուրդների եւ զօրաւոր պետութիւնների։

Հասարակածի եւ արեւադարձի երկու կողմերին նրանք տեսնում են անծայր անապատներ, որոնք մշտապէս խանձւում են արեւի կիզիչ ճառագայթներով։ Այդտեղ ամէն ինչ նրանց ահ ու սարսափով է պատում․ անմշակ հողը, բացի վայրի գազաններից, այլանդակ սողուններից եւ նրանցից աւելի սարսափելի մարդկանցից, ուրիշ բնակիչներ չունէր։ Որքան նրանք հեռանում են հասարակածից, այնքան բնութիւնը հետզհետէ ընդունում է աւելի մեղմ տեսք․ արեւը դառնում է պակաս կիզիչ, գետինը զարդարւում է ծիծաղկոտ կանաչով, կենդանիներն այլեւս այնքան վայրենի չեն։ Աւելի առաջանալով, նրանք պատահում են այնպիսի ժողովուրդների, երկրների եւ քաղաքների, որտեղ ցամաքային եւ ծովային աշխուժ առեւտուր է կատարւում ոչ միայն երկրի ներսում եւ սահմանակից երկրների, այլեւ շատ հեռաւոր ժողովուրդների հետ։ Այս յայտաբերումները բոցավառում են Ռաֆայէլի եւ իր ընկերների եռանդը․ սակայն այդ բոլորից աւելի նրանց ուղեսիրութիւնը խթանում է այն հանգամանքը, որ նրանք առանց դժուարութեան ընդունելութիւն են գտնում լողալու պատրաստ հենց առաջին նաւում՝ անկախ նրա նշանակման վայրից։ Նրանց հանդիպած առաջին նաւերը տափակ էին, առագաստները հիւսուած էին ուռենու կեղեւից կամ պապիրուսի թերթերից, իսկ մի քանիսը՝ կաշուից։ Հետագայում նրանք տեսնում են սուր քթերով նաւեր՝ կանեփից պատրաստուած առագաստներով եւ, վերջապէս, ամէնից վերջը նրանց հանդիպում են այնպիսի նաւեր, որոնք ամէն ինչով նման էին մեր նաւերին եւ այդպիսիները վարում էին ճարպիկ նաւաստիներ՝ ծանօթ ծովին ու երկնքին, թէեւ կողմնացոյցի մասին դեռեւս գաղափար չունէին։

Այս բարի մարդիկ հիացմունքից յափշտակուեցին եւ չէին իմանում ինչպէս շնորհակալութիւն յայտնեն, երբ մեր կոլոնիստները նրանց մագնիսական մի ասեղ ցոյց տուին։

Մինչ այդ նրանց ծով էին դուրս գալիս մեծ մտավախութեամբ։ Այժմ կողմնացոյցը ձեռքերին, նրանք հպարտ կռւում են փոթորկի դէմ՝ մինչեւ իսկ ձմրանը․ նրանք այժմ աւելի են վստահում ծովին, քան պէտք է, այնպէս որ, եթէ գործին աւելի աչալուրջ չվերաբերուեն, այն դէպքում այդ հրաշալի գիւտը, որը նրանց ամենամեծ օգուտներն է խոստանում, իրենց անզգուշութեան պատճառով կարող է դժբախտ պատահարների աղբիւր դառնալ։

Ինձ շատ հեռուները կտանի, եթէ ես պատմեմ բոլորը, ինչ որ Ռաֆայէլը տեսել է իր ճանապարհորդութիւնների ժամանակ։ Բացի այդ, այս երկի նպատակն այդ չէ։ Նրա պատմութիւնը թերեւս ես մի առանձին գրքով լրացնեմ, որտեղ աւելի հանգամանօրէն կանգ կառնեմ գերազանցապէս քաղաքակրթուած ժողովուրդների բարքերի, սովորույթների եւ նպատակայարմար հիմնարկութիւնների վրայ, որ նա այցելել է։

Այս կարեւոր նիւթի շուրջ մենք հազարաւոր հարցերի տարափ տեղացրինք Ռաֆայէլի վրայ, որոնց նա մեծ գոհունակութեամբ բաւարարեց։ Առասպելական ճիւաղների մասին, որոնք արդեն կորցրել են նորութեան արժէքը, մենք նրան հարցեր չտուինք․ մարդակերներ եւ նման սուտ հրաշքներ ու վիժուածքներ կարելի է ամենուրէք գտնել։ Աւելի հազուադէպ է բանական եւ միանգամայն նպատակահարմար կազմակերպուած մի հասարակութիւն։

Անկեղծ լինելու համար, խոստովանուեց մեզ Ռաֆայէլը, այդ նոր ժողովուրդների մէջ նա հանդիպել է հիմնարկութիւնների, որոնք շատ աւելի լաւ չեն, քան մեզ մօտ եղածները։ Միւս կողմից սակայն, նա գտել է ոչ սակաւաթիւ օրէնքներ, որոնք ի վիճակի են լուսաւորել եւ վերածնել Հին Եւրոպայի քաղաքները, ազգերն ու պետութիւնները։

Այս բոլոր խնդիրները, ես նորից եմ կրկնում, իմ մի այլ աշխատութեան նիւթն են հանդիսանալու․ այս աշխատութիւնով ես հաղորդելու եմ միայն այն, ինչ որ Ռաֆայէլը պատմեց մեզ ուտոպիական^[12] ժողովրդի բարքերի եւ հաստատութիւնների մասին։ Բայց նախապէս թող թոյլատրուի ինձ հաղորդել ընթերցողին, թէ ինչ եղանակով մեր զրոյցն այս հողի վրայ փոխադրուեց։

Իր պատմութեան ընթացքում Ռաֆայէլը ծանրակշիռ խորհրդածութիւններ կատարեց։ Որեւէ կառավարական ձեւ քննարկելիս, նա, արմանալի խորաթափանցութեամբ, վերլուծում էր մէկի նպատակահարմարն ու ներդաշնակը, իսկ մի ուրիշի վատն ու կեղծը։ Զանազան ժողովուրդների բարքերի ու հաստատութիւնների մասին այս իրազեկ մարդու կշռադատութիւնները լսելիս, պէտք էր կարծել, թէ նա իր ամբողջ կեանքն անց է կացրել այդ երկրներում, մինչդեռ նա այդպիսիք դիտել է հարեւանցիօրէն։

Պետրը չկարողացաւ զսպել իր զարմանքը․

— Արդարեւ,— ասաց նա,— ինձ շատ տարօրինակ է թւում, սիրելի Ռաֆայէլ, որ դու մի իշխանի մօտ ծառայութիւն չես որոնում․ ես խորապէս համոզուած եմ, որ դու նրան թէ ցանկալի եւ թէ օգտակար կը լինես։ Աշխարհագրագէտի եւ մարդաբանի քո համայնապարփակ գիտելիքներով՝ դու նրա ազատ ժամերը շատ հաճելի կը դարձնէիր, իսկ բազմաթիւ դիպում օրինակները, որ կարող ես բերել, հիմնական գիտելիքներ եւ անգնահատելի խորհուրդներ կը տային նրան։ Միաժամանակ դու հնարաւորութիւն կունենայիր քեզ եւ ձերոնց համար հրաշալի վիճակ ստեղծել։

Իմ հարազատների եւ բարեկամների ճակատագիրը,— առարկեց Հիթլոդը,— ինձ քիչ է անհանգստացնում։ Ինձ թւում է, որ նրանց նկատմամբ ես իմ պարտականութիւնները լիովին կատարել եմ։ Ուրիշները միայն այն ժամանակ են մտածում յանձնել իրենց գանձը, երբ մի ոտքով արդեն գերեզմանումն են ու պատրաստւում են երկրորդ ոտքը դնել, եւ մինչեւ իսկ այդ ժամանակ էլ չափազանց տհաճութեամբ են բաց թողնում այն, ինչ որ նրանց ուժազուրկ ձեռքն այլեւս պահել չի կարող։ Իսկ ես, ընդհակառակը, երիտասարդութեան լի ուժերի եւ ծաղկման շրջանում ամէն ինչ նուիրեցի իմ ազգականներին ու բարեկամներին։ Ես կարծում եմ, նրանք չեն մեղադրի իմ էգոիզմը եւ չեն պահանջի, որ ես իրենց գրպանները լցնելու համար ինձ որպէս ստրուկ առաջարկեմ մի թագաւորի։

— Լաւ հասկանանք միմեանց,— ասաց Պետրը,— իմ միտքն այն չէ, որ դու մի թագաւորի ծառան լինես, այլ ծառայես նրան։

— Թագաւորները, բարեկամս, այդ երկսի մէջ քիչ կամ ոչ մի զանազանութիւն չեն դնում․ լատիներէն servire եւ inservire խօսքերը իրարից տարբերւում են միայն վանկերի թուով։

— Անվանի՛ր ինչպէս հաճելի է քեզ,— առարկեց Պետրը,— յամենայն դէպս ես դրանում տեսնում եմ քեզ համար լաւագոյն միջոցը՝ օգտակար լինելու ինչպէս պետութեան եւ անհատներին, նոյնպէս էլ քեզ համար ապահովելու երջանիկ դիրք։

— Երջանիկ, ասում ես դու, ինչպէ՞ս կարող է այն, որ հակառակ է իմ զգացումներին, մտածելակերպին, նկարագրին, նպաստել իմ երջանկութեանը։ Այն կեանքը որ այժմ վարում եմ՝ ես ազատ եմ, անում եմ, ինչ ուզենամ, սակայն խիստ կասկածում եմ, թէ շատերը նրանցից, որոնք ծիրանի են հագնում, կարող լինեն նոյնն ասել իրենց մասին։ Թագի շնորհին ձգտող փառամոլներ ինչքան ուզէք կան․ թագաւորներն իմ կամ երկու֊երեք ինձ նման մտածող ուրիշների բացակայութիւնը հազի՛վ թէ նշմարէն պալատականների այդ բազմութեան մէջ։

Այստեղ ես միջամտեցի խօսակցութեան․

— Ըստ երեւոյթին, Ռաֆայէլ, դու ոչ երջանկութեան եւ ոչ էլ մեծ ազդեցութեան ես ձգտում, եւ ես իմ կողմից դրա համար քեզ հանդէպ պակաս հիացմունք ու յարգանք չունեմ, քան կունենայի, եթէ դու մի պետութեան գլուխը կանգնած լինէիր։ Բայց եւ այնպէս, ինձ թւում է, թէ այդպիսի մի ազնիւ ու խորհող մտքի համար, ինչպիսին քոնն է, միանգամայն վայել է իր ամբողջ տաղանդը նուիրել հասարակական գործերի ղեկավարմանը, թէկուզ դրա համար մինչեւ իսկ քո անձնական բարեկեցութիւնը նկատի չունենաս։ Դրա լաւագոյն միջոցը, անվիճելիօրէն որեւէ թագաւորի խորհրդական լինելն է․ եւ ես համոզուած եմ, որ քո ձայնը կհնչի միայն արդարութիւն եւ ճշմարտութիւն ծանուցելու համար․ Դու գիտես, որ իշխանն այն աղբիւրն է, որից հեղեղի նման դէպի ժողովուրդն է հոսում ե՛ւ բարին ե՛ւ չարը։ Դու այնքան գիտելիքներ եւ տաղանդ ունես, որ եթէ քեզ պակասի պետական գործերը վարելու փորձը, այնուամենայնիւ դու տգէտ թագաւորի հիանալի մինիստր կը լինես։

— Դու կրկնակի սխալմունքի մէջ ես ընկնում, թանկագին Մոր,— պատասխանեց Ռաֆայէլը,— դու սխալւում ես ինչպէս գործի դրութեան, այնպէս էլ իմ անձի գնահատութեան մէջ։ Ես շատ հեռու եմ այն ընդունակութիւններն ունենալուց, որ վերագրում ես ինձ։ Սակայն ընդունենք մի րոպէ, թէ ես այդպիսիք հարիւրապատիկ չափով աւելի ունեմ, բայց եւ այնպէս իմ հանգստութեան զոհաբերումը հասարակութեան ոչ մի օգուտ չի բերի։ Նախ՝ թագաւորներն ամէնից աւելի իրենց սրտի մօտ են ընդունում պատերազմը (եւ հենց ռազմական արուեստը մի գիտութիւն է, որ ես չեմ իմանում եւ երբեք չեմ էլ ուզում սովորել), մինչդեռ խաղաղութեան բարերար արուեստը նրանք արհամարհում են։ Եթէ հարցը վերաբերում է իրենց սահմանների ընդարձակմանը, ապա ամէն միջոց արդար է համարւում․ ո՛չ հոգեւոր եւ ո՛չ էլ աշխարհիկ իշխանութիւնը, ո՛չ ոճրագործութիւնը եւ ո՛չ էլ արիւնը չի տատանում նրանց որոշումը։ Նրանց շատ աւելի քիչ է մտահոգում իրենց ենթակայ պետութիւնները լաւ կառավարելու հարցը։ Իսկ ինչ վերաբերում է թագաւորների խորհրդականներին, նրանց բնութագիրը մօտաւորապէս հետեւեալն է— ոմանք լռում են եւ դրա համար հիմք ունեն․ հարկաւոր է, որ հենց իրենց խորհուրդներ տրուեն․ ուրիշներն ընդունակ են եւ հասկանում են այդ․ այս վերջինները մշտապէս հարում են այն մարդու կարծիքին, որն ամէնից աւելի շնորհ վայելում թագաւորի մօտ․ նրանք ոգեւորութեամբ ծափահարում են այդպիսի մարդու մինչեւ իսկ ամենաանհեթեթ դատողութիւնները։ Այդ արհամարհելի հացկատակները միայն մի միակ նպատակ գիտեն— ստոր եւ յանցաւոր շողոքորթութեամբ ձեռք բերել թագաւորի կողմից նպաստաւորուածի հովանաւորութիւնը։ Մնացեալներն իրենց ինքնասիրութեան ստրուկներ են․ նրանք ականջ են դնում միայն իրենց սեփական կարծիքին։ Դա զարմանալի չէ․ բնութիւնն ամէն մէկին հարկադրում է իր մտքի արգասիքը գեղեցիկ համարել․ այսպէս է փաղաքշում ագռաւն իր ճտերին, կապիկն՝ իր ձագերին։ Ի՞նչ է կատարւում սակայն այդ մինիստրութիւնների ներսում, որտեղ իշխում է նախանձը, անփութութիւնն ու ինքնախնդրութիւնը։ Փորձո՞ւմ է արդեօք մէկը մի բանական կարծիք յայտնել՝ հենուելով ուրիշ երկրների պատմութեան կամ սովորոյթների վրայ։ Նման դէպքում բոլոր մնացեալները կը վրդովուէին, նրանց ինքնասիրութիւնը վիրաւորուած կը զգար իրեն ճիշտ այնպէս, եթէ դատավճիռ արձակէին իրենց իմաստութեան վրայ եւ որպէս պակասամիտների անվանարկեին իրենց։ Նրանք այնքան են պրպտում, մինչեւ մի հակասութիւն գտնեն եւ, եթէ իրենց յիշողութիւնը կամ դատողութիւնը սխալ ճանապարհի բերի, այն ժամանակ ապաստանում են ռազմական այն ասացուածքին, թէ «մեր հայրերը մտածում եւ գործում էին այսպէս․ տա՛յ Աստուած, որ մենք մեր իմաստուն հայրերից ետ չմնանք»։ Եւ ապա նստում են ու այնպէս փքւում, կարծես թէ պատգամ են ծանուցում։ Նրանց կարծիքով հասարակութեան անկումն անխուսափելի կը լինի, եթէ գտնուի մէկը, որն աւելի խելացի կը լինի, քան իր նախնիքները։ Թէեւ լաւ հաստատութիւնների հանդէպ, որ մենք ժառանգել ենք մեր նախահայրերից, բաւական անտարբեր ենք, սակայն, չնայած դրան, հենց որ մի նպատակայարմար նորութիւն յայտնուի, պինդ կառչում ենք հնին, որպէսզի առաջադիմութիւնն արգելակենք։ Գրեթէ ամէն տեղ ես հանդիպել եմ այդպիսի ինքնահաւան, անհամ եւ մեծամիտ պետական պաշտօնեաների։ Մի անգամ ես հանդիպեցի Անգլիայում…

— Ներողութիւն,— ընդհատեցի ես Ռաֆայէլին,— ուրեմն դու Անգլիայո՞ւմ էլ ես եղել։

— Այո՛, ընդամէնը մի քանի ամիս։ դա, արեւմտեան Անգլիայի եւ թագաւորի միջեւ տեղի ունեցող քաղաքացիական պատերազից մի քիչ յետոյ էր, մի պատերազմ, որը վերջացաւ ապստամբների սարսափելի ջարդով^[13]։ Այդ ժամանակ շատ պատուարժան Յոան Մորաոնը, Քենտերբերիի կարդինալ֊արքեպիսկոպոսը եւ Անգլիայի կանցլերը, ինձ մեծ հովանաւորութիւն ցոյց տուեց։ Նա — ես դիմում եմ միայն քեզ, սիրելի Պետր, քանի որ Մորը նման դասերի կարիք չունի,— մի մարդ էր, որին իր նկարագրի եւ բարեմասնութիւնների համար աւելի պէտք է գնահատել, քան իր բարձր դիրքի պատճառով։ Նրա միջին հասակը չէր կռացել տարիքի ծանրութեան տակ։ Նրա դէմքը, առանց խիստ լինելու, յարգանք էր հարկադրում։ Ուրիշների հանդէպ նա իրեն պահում էր անսեթեւեթ, լուրջ եւ խոհեմ։ Նա սիրում էր իր խնդրարկուներին երբեմն խիստ խօսքերով հարցաքննել, որոնք սակայն երբեք վիրաւորական չէին։ Ընդհակառակը նա հիանում էր՝ յայտաբերելով նրանց մէջ մտքի առկայութիւն եւ աշխուժ դատողութիւններ, որքան վերջինները յանդգնութեան չէին փոխւում։ Այդ եղանակով նա փորձում էր դատել արժանիքների մեծութիւնն ու փոքրութիւնը եւ այդպիսիք արժէքաւորել ըստ իրենց առանձնայատկութեան։ Նրա լեզուն պարզ էր եւ աշխուժ, նրա իրաւական գիտելիքները՝ խոր, վճիռը՝ դիպուկ, յիշողութիւնը՝ հրաշալի։ Բնական այդ փայլուն ձիրքերը նա վարժութիւններով եւ ուսումնասիրութիւններով աւելի էր զարգացրել։ Նրա կարծիքը թագաւորի մասին, — թէեւ դրա համար հիմքեր ունեմ— որոնք վէրքերով ծածկուած տուն են վերադառնում ներքին եւ արտաքին պատերազմներից։ Որքա՜ն զինուորներ Կորնուելսի^[14] ճակատամարտում եւ կամ Ֆրանսիայի դէմ արշաւանքների ժամանակ չեն կորցրել մարմնի մէկ կամ մի քանի անդամները՝ կռուելով թագաւորի եւ հայրենիքի համար։ Այդ դժբախտները շատ էին տկարացել իրենց հին արհեստը շարունակելու եւ շատ ծերացել՝ մի նորը սովորելու համար։ Բայց թողնենք այդ հարցը, մենք միշտ պատերազմի ժամանակներ չենք ապրում։ Մեր հայեացքը դարձնենք այն երեւոյթի վրայ, որ ամէն օր կատարւում է մեր շուրջը։

«Հասարակական թշուառութեան ամենագլխաւոր պատճառը «ազնիւ մարդկանց» անչափելի թիւն է, որոնք պորտաբոյծ ձիաճանճերի նման կերակրում են իրենց մերձաւորների քրտինքով ու աշխատանքով, իրենց հողերը մշակել են տալիս նրանց ու եկամուտներն աւելացնելու համար ծծում են արենդատորների մինչեւ անգամ արիւնը․ նրանք մի այլ տնտեսութիւն չեն ճանաչում։ Սակայն, եթէ հարցը վերաբերի իրենց համար հաճոյքներ ստեղծելուն, նրանք խելացնորութեան աստիճան վատնող են, եթէ մինչեւ իսկ այդ պատճառով մուրացիկի ցուպը վերցնելու վիճակին հասնեն։ Աւելի նուազ ողբալի չէ այն հանգամանքը, որ նրանք իրենց ետեւից քարշ են տալիս պորտաբոյծ սպասաւորների ամբողջ բազմութիւններ, որոնք ոչինչ չեն սովորել, որ կարողանային ապահովել իրենց գոյութիւնը։

«Երբ այս սպասաւորների կազմից մէկը հիւանդանում է եւ կամ իրենց տէրը մեռնում է, այդ ժամանակ նրանց արձակում են, որովհետեւ գերադասում են կերակրել պորտաբոյծների, քան թէ՝ հիւանդների․ յաճախ էլ մեռնողի ժառանգն ի վիճակի չի լինում իր ժառանգած բոլոր սպասաւորները պահելու։

«Եւ այդ մարդիկը, եթէ սրտոտ չեն գողութիւն անելու համար, սովամահութեան են մատնւում։ Արդարեւ, ի՞նչ է մնում նրանց անել․ մինչեւ մի նոր ապաստան որոնեն, նրանց ե՛ւ առողջութիւնը, ե՛ւ հագուստները կմաշուեն, եւ երբ հիւանդութիւնը նրանց թառամեցնի ու ժամանակը՝ ցնցոտիների մէջ պարուրի, այն ժամանակ մարդ կսարսափի նրանց ծառայութեան ընդունելու մտքից իսկ։ Մինչեւ իսկ գիւղացիները չեն անի այդ․ նրանք շատ լաւ գիտեն, մի մարդ, որ երիտասարդ տարիքից ապրել է ծուլութեան եւ հաճոյքների մէջ, որ միայն սուր ու վահան է կրել, հպարտ աչքով բարձրից է նայել համեացիների, կարթագենացիների եւ հին դարի մի շարք այլ ժողովուրդների վրայ։ Ի՞նչ են շահել նրանք հարուածելու միշտ պատրաստ ու հսկայ այդ բանակներից․ իրենց երկրների ամայացումը, քաղաքների կործանումը, իրենց պետութեան անկումը։ Այո՛, եթէ Ֆրանսիացիներին օգնէր գոնէ այն հանգամանքը, որ նրանք իրենց զինուորներին հենց իբրեւ ծծկեր զինավարժէին․ բայց Ֆրանսիացի վետերանները Անգլիայի նորակոչիկների հետ գործ ունէին, եւ չգիտեմ, թէ արդեօք նրանք կարո՞ղ են պարծենալ, թէ յաղթանակը յաճախ տարել են։ Սակայն այս հարցի մասին ես ուզում եմ լռել, այլապէս կը թուայ, թէ փորձում եմ փաղաքշել իմ ունկնդիրներին։

«Վերադառնանք քո ռազմահմուտ սպասաւորներին։ Նրանք, ասում էիր դու, աւելի անվեհեր ու խելացի են, քան արհեստաւորներն ու գիւղացիները։ Ինչ սակայն ինձ է վերաբերում, չեմ կարծում, որ մի սպասաւոր կարողանայ շատերին վախ ազդել, բացառելով անշուշտ նրանց, որոնց մարմնական տկարութիւնը ջլատել է մտքի ուժը եւ որոնց եռանդը թշվառութեան պատճառով ոչնչացել է։ Սպասաւորներն, ասում էիր դու այնուհետեւ, աւելի բարձրահասակ են եւ ուժեղ։ Բայց ցաւալի է տեսնել, թէ ինչպէս ուժեղ եւ գեղեցիկ մարդիկ (որովհետեւ ազնուական մարդիկ իրենց փչացած բարքերի զոհերին խնամքով են ընտրում) անգործունեութեան մէջ մաշւում են եւ կանացի զբաղմունքներով մեղկանում․ մինչդեռ կարելի էր նրանց աշխատասէր եւ օգտակար դարձնել, եթէ միայն նրանց մի ազնիւ արհեստի տային ու իրենց ձեռքերի աշխատանքով ապրել վարժեցնէին։

«Որ կողմից էլ այդ հարցը դիտես, պարապ մարդկանց այդ անհամար բազմութիւնն իմ կարծիքով երկրի համար անօգուտ է մինչեւ իսկ մի պատերազմի դէպքում, որից ի միջիայլոց միշտ կարելի է խուսափել։ Խաղաղութեան ժամանակ այդ բազմութիւնը շարունակ մի ճշմարիտ չարիք է, եւ խաղաղութիւնն էլ արժանի է, որ իրենով նոյնքան զբաղուեն, որքան պատերազմով։

«Սակայն տէրերի եւ սպասաւորների դասը դողութիւնների միակ պատճառը չեն, որից դուք տառապում էք․ մի ուրիշ պատճառ էլ կայ, որը յատուկ է բացառապէս ձեր կղզուն»։

— «Ո՞րն է այդ»,— հարցրեց Կարդինալը։

— «Ոչխարների անթիւ հօտերը, որոնք այդմ ծածկում են ամբողջ Անգլիան։ Ուրիշ ամէն տեղ հեզ եւ քչով բաւականացող այդ կենդանիները ձեզ մօտ այնքան անկուշտ ու սարսափելի են, որ մինչեւ իսկ մարդկանց վրայ են յարձակւում ու հալածում են նրանց դաշտերից, տներից ու գիւղերից։ Եւ արդարեւ, կայսրութեան այն բոլոր վայրերում, որտեղ կարելի է հաւաքել ամենանուրբ եւ ամենաթանկագին բուրդը, շտապում են ազնիւ մարդիկ, հարուստները եւ մինչեւ իսկ պատուարժան կրօնաւորները, որպէսզի այդ հողամասը խլեն։ Ռենտաները, առանձնաշնորհումները, իրենց հողերի եկամուտներն այդ խեղճ մարդկանց չեն բաւարարում․ այդ մարդիկ գոհ չեն նրանով, որ անգործունէութեան եւ հաճոյքների մէջ են ապրում, բեռ են հասարակութեանը եւ անօգուտ՝ պետութեանը։ Շրջապատի հազարաւոր մղոն տարածութեան հողը նրանք զրկում են մշակումից եւ վերածում են արօտատեղիների, տներ եւ գիւղեր հողին են հաւասարեցնում՝ խնայելով միայն եկեղեցիները, այն էլ իբրեւ գոմ՝ իրենց ոչխարների համար։ Ամենախիտ բնակուած եւ ամենալաւ մշակուած վայրերը նրանք ամայի են դարձնում։ Անկասկած, նրանք վախենում են, որ պարտէզներ եւ անտառներ շատ կը լինեն եւ այդպիսով գազաններն առանց արօտավայրի կմնան։

Եւ այսպէս, մի անկուշտ ընչասէր հազարաւոր հեկտար հողամասեր շրջափակում է ցանկապատով․ ազնիւ հողագործներ դուրս են շպրտւում իրենց տներից, մէկը խաբեբայութիւնով, ուրիշները՝ զոռով, ամենաբախտաւորները՝ ճնշումների եւ կեղեքումների մի երկար շարքով, որով ի վերջոյ նրանք հարկադրւում են ծախել իրենց սեփականութիւնը։ Եւ ապա այս ընտանիքները, որոնք իրենց շնչերի քանակով են աւելի հարուստ, քան միջոցներով (որովհետեւ հողագործութիւնը շատ ձեռքեր է պահանջում), քոչում են դաշտերով ու ճանապարհներով․ տղամարդիկ եւ կանայք, այրիներ եւ որբեր, հայրեր եւ մայրեր՝ ծծկեր երեխաներով։ Դժբախտները լացով են թողնում այն ծածկը, որի տակ ծնուել են, այն հողը, որը կերակրել է նրանց եւ չեն իմանում, թէ որտեղ մի ապաստան րոնեն։ Չնչին գներով նրանք ծախում են իրենց կահկարասիները, որ կարողացել են միասին վերցնել, բոլոր իրերը, որ թէեւ ինքնին մեծ արժէք չունեն, բայց այլ հանգամանքներում կարող էր որոշ գումար տալ։ Ես երբ այդ թոյլ աղբիւրն սպառւում է, ի՞նչ է մնում նրանց անել․ գողութիւն եւ ապա օրէնքի ձեւականութեամբ կախաղան բարձրանալ։ Կարող է պատահել, որ այդ խեղճերը գերադասեն իրենց թշուառութիւնը քարշ տալ որպէս մուրացիկներ։ Սակայն այդ դէպքում նրանց, որպէս թափառաշրջիկների եւ առանց բնակավայրի մարդկանց, բանկ կը նետեն։ Սակայն ի՞նչն է նրանց ոճրագործութիւնը․ ուրիշ ոչ մի բան, քան այն, որ չեն կարող գտնել մէկին, որն իրենց աշխատանք տայ, չնայած ամենաեռանդուն կերպով որոնում են այն։^[15] Եւ ո՞վ էլ կարող է նրանց աշխատանք տալ․ նրանք ծանօթ են միայն հողագործութեանը, իսկ այնտեղ, որտեղ այլեւս ոչ ցանքի եւ ոչ էլ հունձքի մասին են մտածում, ուրեմն եւ նրանց անելու ոչինչ չկայ։ Մի միակ հովիվ բաւական է այժմ, որ հօտն արածացնի մի տարածութեան վրայ, որի մշակումն առաջ պահանջում էր հարիւրաւոր ձեռքեր։

Այս վատ սիստեմի մի ուրիշ հետեւանքն է՝ ամենուրէք կենսամթերքների շատ բարձր գները^[16]։

Բայց սա բոլորը չէ։ Արօտավայրերի ընդարձակումից յետոյ, անասունների մի սարսափելի համաճարակ կոտորեց ոչխարների մի անչափելի քանակ։ Թւում է, թէ երկինքն ուզեցել է այս սարսափելի ժանտախտով պատժել յափշտակիչների ընչաքաղցութիւնը, որ սակայն աւելի արդար կը լինէր եթէ ուղղուած լինէր հենց յափշտակիչների դէմ։ Բրդի գինն այնքան է բարձրացել, որ չքաւոր ջուլհակներն այժմ այլեւս գնել չեն կարող։ Եւ ահա կրկին գործազուրկ մարդկանց մի բազմութիւն։ Չի կարելի ժխտել, որ ոչխարների թիւն օրական խոշոր համեմատութեամբ աճում է, գինը սակայն ոչնչով չի իջել այն պատճառով, որովհետեւ բրդի առեւտուրը, թէեւ պաշտօնապէս մենաշնորհ չէ, փաստօրէն սակայն գտնւում է բացառապէս մի քանի հարուստ մթերողների ձեռքին, որոնք կարող են սպասել եւ միայն մեծ օգուտներով վաճառել։

Անասունների միւս տեսակների գներն այդ եւ դեռ աւելի ծանրակշիռ պատճառով նոյնպէս բարձրացել են։ Այդ անասունների բազմացումը՝ ֆերմաների փոքրացման եւ հողագործութեան աւերման հետեւանքով, անտես է արուած։ Տէրերը խոշոր անասուններին այնքան հոգ չեն տանում, որքան ոչխարներին։ Նրանք հեռաւոր վայրերում համարեայ ձրի գնում են նիհար անասուններ եւ իրենց արօտներում գիրացնելուց յետոյ, բարձր գնով ծախում են։ Ես վախենում եմ, որ Անգլիան այս ողբալի չարաշահութիւնների բոլոր հետեւանքները դեռ չի զգացել։ Մինչեւ այժմ այդ անասնաբոյծերը միայն այն վայրերում են թանգութիւն^[17] առաջացրել, որտեղ նրանք վաճառում են։ Սակայն շնորհիւ այն հանգամանքի, որ նրանք անասունն իրենց գնած վայրից հեռացնում են, առանց ժամանակ տալու բազմանալու, նրանց թիւը հետզհետէ կը պակասի եւ երկիրն ի վերջոյ ամենադառը կարիքի մէջ կընկնի։ Այսպէս՝ մի բուռը մարդկանց պատճառով, ա՛յն, որ ձեր կղզու հարստութիւնն էր կազմելու, դառնում է թշուառութեան աղբիւր։

Կենսամիջոցների թանգացումը իւրաքանչիւրին հարկադրում է սահմանափակել իր ծախսերն ու սպասաւորների թիւը։ Իսկ ի՛նչ են անելու արձակվածները․ նրանք պէտք է կամ մուրացկանութիւն, եւ կամ, եթէ դրա համար քաջութիւն ունեն, գողութիւն անեն։

Թշուառութեան այս պատճառներին դեռ միանում է շռայլութիւնն իր խելացնոր ծախսերով։ Սպասաւորներ, գործաւորներ, գիւղացիներ, հասարակութեան բոլոր խաւերը, թէ՛ հագուստի եւ թէ՛ ուտելիքի նկատմամբ ցուցաբերում են չլսուած շռայլութիւն։ Կարիք կա՞յ արդեօք խօսել նաեւ անբարոյականութեան վայրերի, հարբեցողութեան եւ պոռնկութեան որջերի, խաղատների, թղթախաղի ու մնացեալ բոլոր խաղերի մասին, որոնք կլանում են իրենց երկրպագուների փողը եւ սրանք՝ վնասները դարմանելու համար, ուղղակի գողութեան են դիմում։

Բուժեցէք ձեր կղզին հասարակական այդ ժանտախտից, պոկեցէք ոճրագործութեան ու թշուառութեան այդ արմատները․ ստիպեցէք ձեր ազնիւ աւերողներին վերաշինել ֆերմաներն ու գիւղերը, որ քանդել են իրենք եւ կամ հողը գոնէ յանձնեցէք նրանց, ովքեր կը ցանկանան աւերակները վերաշինել։ Սանձահարեցէք հարուստների ընչասէր եսականութիւնը, վերցրէք նրանցից հարստութիւն դիզելու եւ մենաշնորհի իրաւունքները։ Հալածեցէք անգործունէութիւնը․ հողագործութեանը տուէք գործելու լայն ասպարէզ․ բրդի եւ արդիւնագործութեան այլ ճիւղերի արհեստանոցներ բացէք, որտեղ օգտակար զբաղմունք գտնեն մարդկանց այն մասսաները, որոնց՝ թշուառութիւնը մինչեւ այժմ գողեր եւ թափառաշրջիկներ կամ, ինչ որ գրեթէ նոյնն է, սպասաւորներ էր դարձնում։

Որքան ժամանակ դուք յիշեալ չարիքների հոսանքը չէք թմբի, մի՛ պարծենաք ձեր արդարադատութիւնով, որովհետեւ դա մի շօշափելի ու անմիտ սնապարծութիւն կը լինի։

Միլիոնաւոր երեխաներ դուք յանձնում էք մի կեղծ ու անբարոյական դաստիարակութեան կործանարար ազդեցութեանը։ Այդ մատղաշ տունկերը, որոնց մէջ կարող էր բարեմասնութիւնը ծաղկել, թառամում են ձեր աչքերի առաջ, եւ երբ չափահաս դառնալով ոճիրներ են գործում, որ մանկութիւնից ծլել են նրանց հոգիներում, դուք դժբախտներին մահապատժի էք ենթարկում։ Դուք ստեղծել էք գողեր, որպէսզի նրանց կախելու հաճոյքը վայելէք»։

Մինչդեռ ես այսպէս խօսում էի, իմ հակառակորդը՝ իրաւախորհրդատուն, պատասխանի էր պատրաստւում։ Նա բռնեց պաշտօնական ընդդիմախօսի այն հանդիսաւոր ճանապարհը, երբ ոչ այնքան պատասխանում, որքան կրկնում են եւ որտեղ յաղթութեան ամբողջ պատիւը մնում է ամէնից աւելի յիշողութիւն ունեցողին։

— «Դու շատ լաւ խօսեցիր,— ասաց նա,— մանաւանդ որ քեզ, որպէս օտարականի, այս նիւթերը միայն լսելով կարող էին ծանօթ լինել։ Ես քեզ աւելի լաւ բաների մասին տեղեկութիւններ կը տամ։ Իմ առարկութիւնների ընթացքը հետեւեալ կերպ է լինելու․ նախ պէտք է ես բոլորը, ինչ որ դու ասացիր՝ կարճ կրկնեմ, ապա կյայտաբերեմ սխալները, որ դու կատարեցիր ճշմարիտ իրադարձութիւններին ծանօթ չլինելու պատճառով, իսկ վերջում կապացուցեմ քո փաստարկումների ոչ միայն թոյլ, այլեւ դատարկ լինելը։ Ես սկսում եմ հենց նոր ցոյց տուած եղանակով։ Եթէ չեմ սխալւում, դու թուեցիր չորս…

— «Ներեցէք, որ ձեր խօսքը կտրում եմ,— ընդհատեց նրան կարդինալը՝ ոչ շատ բարեկամական եղանակով․— ներածականն ինձ երկիւղ է ներշնչում, որ քո ճառը մի փոքր երկար կարող է լինել։ Այսօր մենք կազատենք քեզ այդ յոգնութիւնից, սակայն դրանով չեմ ուզում ասել, որ ես քեզ ազատում եմ քո ճառից․ պահի՛ր այդ մեր յաջորդ հաւաքման համար, որտեղ դու քո հակառակորդ կողմի հետ ներկայ կը լինես։ Ես ցանկանում եմ, որ վաղը դուք երկուսով կրկին այստեղ լինէք, եթէ դու կամ Ռաֆայէլն այլ դիտաւորութիւն չունէք։ Իսկ դու, սիրելի Ռաֆայէլ, ինձ շատ կը պարտաւորեցնես, եթէ հաղորդես քո հիմքերը, թէ ինչու գողութիւնը համուան արժանի չէ եւ թէ ուրիշ ի՞նչ պատիժով դու կարծում ես, թէ կարելի է աւելի լաւ երաշխաւորել հասարակական ապահովութիւնը։ Այն հարցը, որ գողութիւնը չի կարելի հանդուրժել, վստահ եմ, քո մէջ կասկածի ենթակայ չէ։ Իսկ եթէ կախաղանն այլեւս չգործի, ապա էլ ի՞նչով ես ուզում դու սարսափեցնել ոճրագործներին, քանի որ նրանք վստահ են, որ չեն զրկուելու իրենց կեանքից։ Մի աւելի մեղմ պատիժ է՛լ աւելի չի՞ քաջալերի եւ չի՞ խթանի ոճրագործութիւնը․ ի՞նչպիսի բաւարար ներգործօն ուժ կը տայիր դու օրէնքին»։

— «Ես ապրում եմ այն խոր համոզումով, շատ պատուարժան հայր, որ անարդարացի է սպանել մի մարդու, որովհետեւ նա փող գողացել․ մարդկային կեանքն աշխարհում ամէնից թանկագինն է․ մարդկային հասարակութիւնը չի կարելի այնպէս կազմակերպել, որ ամէն մէկին հաւասար ունեցուածք ապահովուի։ Անկասկած ինձ կառարկեն, որ հասարակութիւնը մահապատժի միջոցով արդարութեան եւ օրէնքի վրէժն է լուծում եւ ոչ թէ միայն լոկ փող գողանալը պատժում։ Դրան ես կը պատասխանեմ հետեւեալ հիմնական մտքով «Summa jus summa injuria» (իրաւունքի գերագոյն աստիճանը անարդարութեան գերագոյն աստիճանն է)։ Օրէնսդրի կամքն անպայման անսխալական եւ անսահմանափակ չէ, որ իր դեկրետների դէմ կատարուած ամենափոքր խախտումի համար սուր քաշեն։ Օրէնքը երբեք այնքան խիստ ու երկաթեայ չէ, որ բոլոր ծանր ու թեթեւ ոճիրները նոյն աչքով դիտի եւ սպանութեան ու գողութեան միջեւ ամենափոքր իսկ տարբերութիւն չընդունի։ Եթէ արդարութիւնը մի դատարկ խօսք չէ, ապա այդ երկու ոճիրների միջեւ անդունդ կայ։

«Մի՞ թէ դա ուժեղ չի։ Աստուած արգելեց մարդասպանութիւնը, իսկ մենք ամենափոքր իսկ խղճահարութիւն չենք զգում եւ մի քանի դրամի գողութեան համար սպանում ենք։

Մէկը կամ միւսը թերեւս ասեն․ այդ արգելքը վերաբերում է առհասարակ միայն մարդկանց, բայց ոչ թէ կառավարութեան, որ մահուան դատապարտելով ոճրագործին՝ իրագործում է հասարակութեան օրէնքները։ Բայց եթէ այդ այդպէս է, ո՞վ է արգելում մարդկանց հնարել ուրիշ, աստծոյ կանոններին նոյնպէս հակասող օրէնքներ ու գողութիւնը, ամուսնադրժութիւնն ու սուտ երդում թոյլատրելի համարել։ Ինչպէս… Աստուած մեզ արգելել է ոչ միայն ուրիշներին, այլեւ մեզ մեր կեանքից չզրկել․ իսկ մենք կարող էինք օրէնք հրատարակել ու մի քանի իրաւական ձեւականութիւններից յետոյ, սկսել միմեանց կախել։ Մեր այդ բարեհամբոյր օրէնքը դատաւորներին ու դահիճներին աւելի բարձր կը դասէր, քան աստուածային արդարադատութիւնը, իրաւունք տալով նրանց այդ սարսափելի օրէնքներով մահուան դատապարտուածներին մի ուրիշ աշխարհ ուղարկել։

Դրանից միանգամայն պարզօրէն կհետեւեր, որ աստուածային արդարադատութեան վրայ պէտք է մարդկային արդարադատութիւնը օրինականութեան ու լիազօրութեան կնիք խփի եւ ամէն հնարաւոր դէպքերում մարդիկ վճռէին, թէ երբ պէտք է հետեւել աստծոյ պատուիրաններին եւ երբ ոչ։

Մինչեւ իսկ Մովսէսի օրէնքը, սարսափի ու վրէժխնդրութեան մի օրէնք, որը կազմուած է ստրուկների ու ապականուած մարդկանց համար, սովորական գողութիւնը մահով չի պատժում։ Մեզնից թող հեռու լինի մտածել, թէ քրիստոնէական պատուիրանները, սիրոյ եւ հեզութեան պատուիրանները, որոնց միջոցով աստուած որպէս հայր դիմում է, մեզ իրաւունք են տալիս է՛լ աւելի ոչ մարդկային լինել ու ամէն րոպէ եղբօր արիւն թափել։

Սրանք են ահա այն շարժառիթները, որոնց հիման վրայ ինձ անարդարացի է թւում գողի ու մարդասպանի նկատմամբ նոյն պատժի կիրառումը։ Մի քանի խօսք եւս եւ դու կհամոզուես, թէ ինքնին որքան անմիտ է պատժի այդ սիստեմն ու ինչքան վտանգաւոր՝ հասարակական ապահովութեան համար։

Ոճրագործութիւնը տեսնում է, որ ինքը վախենալու աւելի պատճառ չունի, եթէ գողութիւն անի, քան թէ սպանի․ եւ հասկանալի է, որ նա սպանում է այն մարդուն, որին այլ պայմաններում միայն կը կողոպտէր։ Նա սպանում է նրան իր անձնական ապահովութեան համար։ Այս եղանակով, նա ազատւում է իր առաջին մեղադրողից եւ փորձում է, որքան հնարաւոր է, ծածկել իր ոճիրը։ Ահա մի գեղեցիկ հետեւանքն այդ անհաշտ արդարադատութեան․ գողին կախաղանով սպառնալով, դուք նրան մարդասպան էք դարձնում։ Իսկ այժմ ես անդրադառնում եմ քո յաճախ եւ աշխոյժ կերպով յարուցած հարցի լուծմանը, ո՞րն է պատժի լաւագոյն սիստեմը։

Իմ կարծիքով ամէնից լաւն աւելի հեշտ է գտնել, քան՝ ամենավատը․ դուք բոլորդ լաւ գիտէք հռոմէացիների— պետական իրաւունքի գիտութեան այդ ամէնից աւելի առաջադէմ ժողովրդի— որդեգրած պատժական սիստեմը։ Մեծ ոճրագործներին նրանք դատապարտում էին ցմահ ստրկութեան, հարկադիր աշխատանքների՝ ռազմական ճանապարհների վրայ կամ հանքերում։ Պատժի այս ձեւը, իմ կարծիքով, արդարութիւնը միացնում է հասարակական օգուտին։ Սակայն այս առթիւ իմ կարծիքը քեզ անկեղծօրէն ասելու համար, ես չեմ կարող լռել այն մասին, ինչ որ տեսել եմ պոլիլերիտների՝ պարսիկներին ենթակայ մի ժողովրդի մէջ։

Պոլիլերիտների երկիրը բաւական խիտ բնակչութիւն ունի․ նրանց հիմնարկները կազմակերպուած են մտածուած կերպով։ Բացի տարեկան տրիբուտից, որ վճարում են Պարսկաստանի թագաւորին, նրանք վայելում են լիակատար ազատութիւն եւ կառավարւում են սեփական օրէնքներով։ Ծովից հեռու, լեռների մէջ փակուած՝ նրանք բաւականանում են իրենց պտղաբեր հողի արդիւնքներով։ Հազուադէպ են գնում արտասահման․ շատ սակաւ է պատահում, որ նրանց մօտ օտարականներ գան։ Հաւատարիմ իրենց նախահայրերի բարքերին, նրանք չեն ձգտում ընդարձակել իրենց սահմանները եւ արտաքին աշխարհից վախենալու ոչ մի հիմք չունեն։ Իրենց լեռները եւ տուրքը, որը նրանք ամէն տարի վճարում են միապետին, պաշտպանում են նրանց ամէն մի թշնամական յարձակումից։ Նրանք անդորրութեան ու առատութեան մէջ են ապրում, առանց բանակի եւ ազնուականութեան, զբաղած են միայն իրենց սեփական երջանկութեամբ եւ քիչ են մտահոգւում սին փառքով, քանի որ, թերեւս իրենց հարեւաններին չհաշուած, նրանց անունն անծանօթ է մնացեալ աշխարհին։

Երբ այս ժողովրդի մէջ մէկին գողութիւն անելիս բռնեն, նախ ստիպում են նրան գողօնքը վերադարձնել տիրոջը, բայց ոչ թէ իշխաններին, ինչպէս ընդունուած է ուրիշ տեղ։ Պոլիլերիտներն այն կարծիքն ունեն, որ գողութիւնը երբեք չի վերացնում սեփականութեան իրաւունքը։ Եթէ գողացուած իրը վնասուած է կամ կորած, նրա արժէքը վերցնում են մեղաւորի ունեցուածքից, մնացեալ ամէն ի նչը սակայն թողնելով նրա կնոջն ու երեխաներին։ Իսկ իրեն՝ գողին, դատապարտում են հասարակական աշխատանքների եւ, եթէ գողութիւնը ծանր հետեւանքներ չունի, դատապարտեալին ոչ բանտ են նետում եւ ոչ էլ շղթայում․ նա աշխատում է ազատ մարմնով, առանց շղթաների։

Ծոյլերի ու ըմբոստների դէմ իբրեւ հարկադիր միջոց մարմնական պատիժը գերադասում են շղթաներից։ Նրանք, ովքեր իրենց պարտականութիւնները բարեխիղճ կերպով կատարում են, երբեք կոպիտ վերաբերմունքի չեն ենթարկւում։ Երեկոները պատժուածներին մէկ առ մէկ անուններով կանչում են ու փակում խրճիթներում, ուր նրանք անց են կացնում գիշերը։ Ի միջի այլոց, միակ պատիժը, որը նրանք կրում են՝ անընդհատ աշխատանքն է։ Նրանց տրւում է այն բոլորը, ինչ անհրաժեշտ է ապրուստի համար եւ որովհետեւ հասարակութեան համար են աշխատում, վերջինս էլ հոգում է նրանց մասին։

Վերջին հանգամանքը պայմանաւորուած է ըստ վայրի։ Որոշ գաւառներում յանցագործներին են տալիս ողորմութիւնների ու հանգանակութիւնների արդիւնքը։ Այս օժանդակ միջոցը, որ ոչ ոքի համար պարտադիր չէ, բնակիչների բարեպաշտութեան շնորհիւ չափազանց լաւ արդիւնքներ է տալիս։ Ուրիշ տեղեր էլ այդ նպատակի համար յատկացւում է պետական եկամուտների մի մասը, եւ կամ սահմանւում է անհատական տուրք։

Մինչեւ իսկ գաւառներ կան, որտեղ դատապարտեալները կապուած չեն հասարակական աշխատանքների։ Ում գործաւոր կամ օրավարձուոր է հարկաւոր, այդպիսին վարձում է մէկ օրով ու այն էլ այնպիսի վարձով, որը մի փոքր աւելի ցածր է, քան ազատ մարդուն վճարուող վարձքը։ Օրէնքն իրաւունք է տալիս տիրոջը՝ ծեծել ծոյլերին։ Այդ կերպով դատապարտեալները երբեք առանց աշխատանքի չեն մնում․ նրանք վաստակում են իրենց ապրուստի ու հագուստի միջոցները եւ օրական մի բան աւելացնում են պետական գանձին։

Նրանց կարելի է հեշտութեամբ ճանաչել իրենց զգեստների գոյնից։ Բոլորը միատեսակ զգեստ են հագնում, եւ այդ յատուկ է բացառապէս նրանց։ Նրանց գլուխները սափրած չեն, բացի մի փոքր տեղից՝ ականջների վրայ, որոնցից մէկը թեթեւ կերպով կտրուած է։ Նրանց բարեկամները կարող են խմելիք, ուտելիք ու ցանկացած գոյնի շորեր տալ, սակայն դրամական նուէրը մահապատժի հետեւանք կունենայ թէ) տուողի եւ թէ՛ ընդունողի համար։ Ազատ մարդն իրաւունք չուն ոչ մի դէպքում փող վերցնել ստրուկից (այդպէս են կոչում յանցագործներին)․ ստրուկը չի կարող ձեռք տալ զէնքի․ վերջին երկու յանցանքները ենթակայ են մահապատժի։

Ամէն գաւառ իր ստրուկներին կնքում է յատուկ եւ տարբեր մի նշանով։ Այդ նշանը ջնջելը, ինչպէս նաեւ սահմանից մի քայլ անցնելը եւ մի ուրիշ գաւառի ստրուկների հետ խօսելը, համարւում է ամենածանր չարագործութիւն։ Փախչելու սոսկ դիտաւորութիւնը պակաս վտանգաւոր չէ, քան հենց փախուստը։ Այդպիսի դաւադրութեան մասնակցող ստրուկը կեանքից կը զրկուի, իսկ ազատ մարդը՝ ազատութիւնից։ Օրէնքը մինչեւ իսկ վարձատրութիւն է նախատեսում յայտնողին, որը փող է ստանում, եթէ ազատ մարդ է, իսկ ազատութիւն՝ եթէ ստրուկ է․ ազատւում է պատժուելուց, եթէ մեղսակից է, որպէսզի դրանով չարագործն ապահով զգա զղջալու, քան թէ իր չար դիտաւորութեան վրայ յամառելու։

Այս է ահա գողութեան համար պոլիլերիտների պատժական սիստեմը։ Առաջին հայեացքով դրանում կգտնէք մեղմութիւն՝ միացած նշանակալից օգուտների հետ։ Եթէ օրէնքը պատժում է, այդ կատարւում է միայն ոճրագործութիւնը սպանելու համար, բայց մարդկանց խնայում է։ Դատապարտեալի հետ այնքան մեղմ եւ նպատակայարմար ձեւով են վարւում, որ դա ստիպում է նրան ուղղուել եւ իր կեանքի մնացեալ մասով հասարակութեան հատուցել իր պատճառած վնասները։

Չափազանց հազուադէպ է, որ դատապարտուածներն իրենց նախկին սխալները կրկին գործէն։ Այս տեսակէտից բնակիչներն ամենաչնչին երկիւղ իսկ չեն զգում եւ երբ նրանք որեւէ ճանապարհորդութեան են ձեռնարկում, իրենց առաջնորդ են ընտրում նման ստրուկներից, որոնց եւ փոփոխում են գաւառից֊գաւառ։ Արդարեւ ի՞նչից են վախենալու։ Օրէնքն ստրուկի միջից վերացնում է գողութիւն անելու հնարաւորութիւնն ու մինչեւ իսկ միտքը։ Նա անզէն է, փողի մէջ տեսնում է միայն մի մեծ չարագործութեան նախազգուշացում․ եթէ նա փող վերցնի, ապա մահն ապահով է, իսկ փախուստն՝ անկարելի։ Ի՞նչպէս կարող է նա, որի հագուստը բոլոր միւսներից տարբերւում է, համարձակուել աննկատ փախչել։ Մնում է, որ բոլորովին մերկ գնայ, սակայն այդ դէպքում էլ կտրուած ականջը կմատնի նրան։

Հենց նոյն կերպ էլ ստրուկներին անհնար է պետութեան դէմ դաւադրութիւն սարքել։ Որպէսզի նման մի ձեռնարկում յաջողութիւն ունենայ, դաւադրութեան պարագլուխները պէտք է իրենց կողմն ունենան շատ գաւառների ստրուկներ, սակայն դա երբեք չի յաջողուի նրանց։ Մարդիկ, որ մահապատժից վախենալով ոչ միմեանց մօտ են գալիս եւ ոչ էլ իրար հետ խօսում, բարեւ տալիս, բարեւ առնում— այդպիսիների համար հեշտ չէ դաւադրութիւն սարքելը։ Աւելին․ մինչեւ իսկ հազիւ կարելի է մտածել, որ նրանք իրենց դիտաւորութիւնը համարձակէն վստահել եւ յայտնել ընկերներին, որոնք շատ լաւ գիտեն լռութեան վտանգն ու մատնութեան խոշոր առաւելութիւնները։ Միւս կողմից բոլոր ստրուկներն էլ յոյս ունեն՝ հնազանդութեան եւ նուիրուածութեան միջոցով, ապագայի աւելի լաւ վերաբերմունք ապահովել եւ մի օր կրկին ազատութիւն ձեռք բերել, որովհետեւ չի անցնում տացի, որ ստրուկների մի մեծ թիւ, որը կատարելապէս ուղղուել է, չազատուի ու չվերադառնայ իր նախկին դրութեան։

Ինչո՞ւ— աւելացրի ես— չի կարելի պատժական նման սիստեմ կիրառել Անգլիայում։ Այդ սիստեմը մեծապէս գերադասելի է այն արդարադատութիւնից, որը այնքան շատ բոցաւառում է իմ գիտնական հակառակորդի խանդավառութիւնը»։

— «Այդ տեսակ սիստեմ,— առարկեց հակառակորդս,— երբեք չի կարելի մտցնել Անգլիայում, առանց կայսրութեան վերջնական քայքայման ու կործանման»։

Ապա նա շարժեց գլուխը, հաւաքեց շրթունքներն ու լռեց։

Բոլոր ներկաները՝ հիացած այս փայլուն պատգամախօսութիւնից, աշխուժ կերպով ծափահարում էին մինչեւ այն րոպէն, երբ կարդինալը յայտնեց հետեւեալ կարծիքը․—

— «Մենք մարգարէ չենք, որ փորձից առաջ իմանալ կարողանանք, թէ պոլիլերիտների օրէնսդրութիւնն Անգլիայի համար օգտակար կը լինի, թէ ոչ։ Բայց յամենայն դէպս՝ ինձ թւում է, որ թագաւորը մահապատժի վճիռը յայտարարելուց յետոյ, կարող էր որոշ ժամանակ սահմանել այս նոր սիստեմը փորձելու համար, վերացնելով միաժամանակ ապաստարան տալու մենաշնորհը^[18]։ Այն դէպքում, եթէ փորձը նպաստաւոր արդիւնք տայ, ապա կընդօրինակենք այդ սիստեմը․ իսկ եթէ ոչ՝ դատապարտեալները կը կրեն մահապատիժը։ Գործողութեան այս եղանակն արդարադատութեան վճռի իրագործումը միայն կհետաձգի, իսկ հետաձգման ժամանակամիջոցը ոչ մի վտանգաւոր հետեւանք չի ունենայ։ Ես մինչեւ իսկ աւելի առաջ կը գնամ․ ես շատ նպատակայարմար եմ գտնում, այդպիսի մեղմ եւ նոյնքան խելացի ձեռնարկումներ կիրառել թափառաշրջիկութիւնը վերացնելու համար։ Այս հայրենի դժբախտութիւնից ազատուելու համար մենք օրէնք օրէնքի հետեւից հնարեցինք, սակայն չարիքն այսօր աւելի է ուժեղ, քան որեւէ ժամանակ»։

Հազիւ էր կարդինալը վերջին խօսքն արտասանել, երբ Նորին Պայծառափայլութեան կողմից հաւանութիւն գտած կարծիքները, որ այդքան ժամանակ ես մենակ էի պաշտպանում ու միայն արհամարհանք ու մերժում գտնում, ամէն կողմից ամենաչափազանցուած ընդունելութեան արժանացան։ Մասնաւորապէս մեծ գովասանքի արժանացան թափառաշրջիկութեան մասին եկեղեցական հօր հայեացքները։

— «Ես չեմ իմանում, արդեօք լաւ չէ՞ր լինի խօսակցութեան մնացեալ մասի վրայով լռութեամբ անցնել, որովհետեւ բաւական ծիծաղելի բաներ խօսուեցին․ բայց եւ այնպէս լաւ կը լինի, որ դուք այդ էլ իմանաք․ յիշատակուած կարծիքները վատ չէին, բացի այդ, դրանք իմ կողմից արծարծուած խնդրի հետ էլ կապ ունեն»։

Սեղանի շուրջ գտնւում էր նաեւ մէկն այն ձրիակերներից, որոնք իրենց յատուկ պատիւ եւ պրոֆեսիա են համարում կապիկի դեր խաղալը․ ինչ կոնկրետ սրան է վերաբերում, նմանութիւնն այնքան կատարեալ էր, որ հեշտութեամբ նրան կարելի էր դնել այն կենդանու տեղը, որին նա փորձում էր ներկայացնել։ Նրա կատակներն այնքան տխմար ու անհամ էին, որ ծիծաղն աւելի յաճախ իր անձին էր վերաբերում, քան արած սրամտութիւններին։ Սակայն, չնայած դրան, երբեմն նրա բերնից փախչում էր բոլորովին խելացի խօսք․ նրա մասին կարելի էր ասել ֆրանսիական հետեւեալ առածը․ «Ով տխմարութեան ամենաբարձր աստիճանին է հասնում, յաճախ գտնւում է սրամտութեան գագաթին»։

Հիւրերից մէկը մի դիտողութիւն արեց, թէ ես ցանկանում եմ բարելաւել գողերի, իսկ կարդինալը՝ թափառաշրջիկների դրութիւնը․ սակայն դժբախտների երկու դասակարգ եւս կան, որոնց գոյութիւնը պէտք է որ հասարակութիւնն ապահովի, որովհետեւ նրանք անկարող են սեփական աշխատանքով ապրուստ ձեռք բերել։ Նա նկատի ունէր հիւանդներին ու ծերերին։

— «Թոյլ տուր ինձ տեղաւորել նրանց,— ասաց ծաղրածուն,— այդ մասին ես մի չափազանց խելօք ծրագիր ունեմ։ Ճշմարիտ ասած, ես մեծ ցանկութիւն եմ զգում ազատել ինձ այդ թշուառների հայեացքից եւ նրանց՝ բոլորի աչքից հեռու, մի վանքում արգելափակել։ Նրանք ինձ յոգնեցնում են իրենց լացով, հառաչանքներով ու հեծեծանքներով, թեպէտ սգի այդ երաժշտութիւնը երբեք չի կարողացել ինձնից մի գրոշ կորզել, որովհետեւ ինձ հետ պատահում է միշտ կամ մէկը եւ կամ միւսը։ Այսինքն, երբ կարող եմ տալ, չեմ ուզում տալ, իսկ եթէ ուզում եմ տալ, այն ժամանակ էլ տալու ոչինչ չեմ ունենում։ Այդ պատճառով էլ նրանք այժմ միանգամայն խելացի են վարւում․ երբ տեսնում են՝ գալիս եմ, ժամանակ չկորցնելու համար հանգիստ են թողնում ինձ։ Նրանք գիտեն, որ ինձնից այլեւս ոչինչ չեն ստանայ, ինչպէս մի քահանայից։ Դրա համար էլ ես առաջարկում եմ․ բոլոր ծեր եւ հիւանդ մուրացիկներին պէտք է բաժանել եւ դասակարգել հետեւեալ կերպով․ տղամարդիկ, իբրեւ աշխատաւոր եղբայրներ, կը գնան Բենեդիկտեանների^[19] վանքեր, իսկ կանայք՝ կուսանոց։ Այդ է մի կարծիքը»։

Կարդինալը ժպտաց այս մտքի վրայ եւ, որպէս կատակի, հաւանութիւն տուեց դրան, իսկ մնացեալ ներկաները այդ կարծիքն ընդունեցին իբրեւ լուրջ եւ ծանրակշիռ խօսք։ Մասնաւորապէս մի հոգեւորական այդ կարծիքի վրայ ամենավարդագոյն տրամադրութեան մէջ ընկաւ։ Այդ պատուարժան եղբայրը, մի պահ չքացնելով մռայլ դէմքի կնճիռները, նշանակալից չարամտութեամբ զուարճանում էր։ Ապա նա դարձաւ մեր հացկատակին․

— «Բայց եւ այնպէս մուրացիկների դասը դուք ոչնչացրած չէք լինի, մինչեւ որ չմտածէք մեր՝ մուրացիկ վանականներիս գոյութիւնն ապահովելու մասին»։

— «Պարոն կարդինալը,— պատասխանեց նա,— դրա վրայ եւս դարձրեց իր ամենամեծ ուշադրութիւնը, երբ նա ասեց, թէ թափառաշրջիկներին պէտք է արգելափակել ու աշխատանքի հարկադրել․ իսկ մուրացիկ վանականները աշխարհի ամենաառաջին թափառաշրջիկներն են»։

Այս սուր յարձակման վրայ, բոլորի հայեացքներն ուղղուեւցին կարդինալին․ վերջինս սակայն ոչ մի անբաւականութիւն չարտայայտեց, եւ ծաղրածուի խայթոցն աղմկալից ծափահարութեան արժանացաւ։ Պատուարժան եղբայրը սակայն կարծես քարացել էր․ երեսով տրուած հեգնանքը յանկարծ բոցավառեց նրա զայրոյթը․ կրակ կտրած, նա վիրաւորանքների մի տարափ տեղաց, քնքոյշ^[20] միմոսին խաբեբայ անուանեց, զրպարտող, լիրբ սատանայի որդի եւ իր կշտամբանքի քարոզը համեմեց սուրբ գրքի ամենասարսափելի սպառնալիքներով։

Այդ ժամանակ մեր ծաղրածուն սկսեց ամբողջ լրջութեամբ խեղկատակել եւ այդ նրան հեշտութեամբ յաջողուեց։

— «Չոգեւորուենք, շատ թանկագին եղբայր։ Գրուած է․ «Երանի համբերողներին, որովհետեւ նրանցն է երկնքի արքայութիւնը»։

Աստուածաբանը չուշացրեց պատասխանը․ նա բառացի ասաց․

— «Փչացա՛ծ, ես չեմ տաքանում, կամ առնուազն ես դրանում չեմ մեղանչում, որովհետեւ սաղմոսասացն ասում է․ «ոգեւորուեցէք, բայց մի՛ մեղանչէք»։

Կարդինալը մեղմ տոնով սաստեց եղբօրը՝ չափաւորել իր յոյզերը։

— «Ո՛չ, սրբազան,— ասաց նա,— ո՛չ․ չեմ կարող, չպէտք է լռեմ։ Սա մի աստուածային եռանդ է, որ ինձ բոցավառում է, եւ մինչեւ իսկ սուրբ հայրերի մօտ էլ մենք հանդիպում ենք այս սրբազան ցասումի պոռթկումին։ Դրա համար է գրուած․ «Քո տան եռանդը լափում է ինձ»։ Մի՞թէ եկեղեցում չեն երգում․ «Ճաղատ Եղիսէի վրայ ծածաղողները»… եւ այլն։ Միեւնոյն պատժին պիտի արժանանայ այս ծաղրողը, անմիտը, այս անառակը»։

— «Անտարակոյս,— ասաց կարդինալը,,— քո դիտաւորութիւնը շատ լաւ է՛ սակայն ինձ թւում է, եթէ դու չես կարող սուրբ կերպով վերաբերուել, յամենայն դէպս գոնէ խելացի վերաբերմունք պէտք է ունենայիր, թէ որ ուզում էիր խուսափել մի յիմարի հետ ծիծաղելի վիճաբանութիւն սկսելուց»։

— «Արդարեւ, սրբազան հայր, ես չկարողացայ իմ վերաբերմունքը աւելի խելացի կերպով արտայայտել։ Սողոմոն Իմաստունն ասել է՝ յիմարին պատասխանիր իր յիմարութեամբ։ Այժմ ես անում եմ այդ։ Ես նրան ցոյց եմ տալիս այն վիհը, որի մէջ նա կը գլորուի, եթէ չզգուշանայ։ Նրանք, ովքեր ծաղրում էին Եղիսէին՝ թուով շատ էին, բայց բոլորն էլ պատժուեցին՝ մի միակ մարդու ճաղատ գլուխը ծաղրած լինելու համար։ Ի՜նչքան խոշոր կը լինի մի մարդու պատիժը, որը համարձակւում է հեգնել եղբայրների մի մեծ բազմութիւն, որի մէջ բազմաթիւ ճաղատ գլուխներ կան։ Սակայն դողալու մի այլ հիմք եւս ունի նա․ մենք պապի մի օրէնքն ունենք, որի համաձայն մեզ վրայ ծիծաղողները եկեղեցու նզովքին կարժանանան»։

Կարդինալը միջադէպը նրանով հարթեց, որ մի նշանով ծաղրածուին առաջարկեց հեռանալ ու խօսակցութեան այլ ուղղութիւն տուեց։ Ապա, իսկոյն վեր կացաւ սեղանից՝ խնդրարկուներին ընդունելու համար եւ հրաժեշտ տուեց հիւրերին։

— Սիրելի Մոր, այս բաւական երկար պատմութիւնով ես յոգնեցրի քեզ։ Անշուշտ ես կամաչէի այդքան երկար ձգձգած լինելուս համար, եթէ այդ կատարուած չլինեէր քո խնդրով։ Այն ուշադրութիւնը, որ դու հանդէս բերիր բոլոր մանրամասնութիւնների հանդէպ՝ ինձ պարտաւորեցրին ամենափոքր դէպքն իսկ բաց չթողնել։ Ես կարող էի աւելի կարճ պատմել, բայց ուզում էի հիւրերի հոգին ու նկարագիրը քո առաջ ցուցադրել։ Ինչքան ժամանակ, քանի դեռ ես իմ տեսակէտները մենակ էի զարգացնում, իմ խօսքերը հաւանութիւն չէին գտնում։ Բայց հենց որ կարդինալն ինձ հետ համաձայնեց՝ մերժումը փոխարինուեց ընդհանուր հաւանութիւնով։ Նրանց քծնող շողոքորթութիւնն այնքան հեռու գնաց, որ մինչեւ իսկ հացկատակի տխմարութիւնները, որոնց կարդինալը սոսկ իբր թեթեւամիտ կատակի ժխտում էր, իմաստուն ու հրաշալի համարեցին։

— Այժմ էլ դու նո՞րից այն կարծիքին ես, որ իմ անձն ու խորհուրդները պալատականների մօտ մեծ կշիռ կը գտնեն։

— Քո պատմութիւնը,— պատասխանեցի ես,— ինձ մեծ հաճոյք պատճառեց։ Այդ պատմութեան մէջ շահագրգռութիւնն ու հրապոյրը ներհիւսւում էին խորաթափանց մտքերի արդիւնքի հետ։ Երբ ես լսում էի քեզ, ինձ թւում էր, թէ Անգլիայում եմ, որովհետեւ ես դաստիարակուել եմ այդ բարեհոգի կարդինալի պալատում, որպէս հարազատ որդի եւ նրա մասին պատմուած յիշողութիւնները ինձ փոխադրեցին իմ վաղ մանկութիւնը։ Ես արդեն հենց սկզբից դէպի քեզ բարեկամութեան զգացմունք տածեցի, բայց այժմ, այն բոլորից յետոյ, ինչ որ պատմեցիր բարեպաշտ կարդինալի մասին, դու իմ սրտին աւելի մօտեցար։ Ի միջի այլոց, ես պնդում եմ քո նկատմամբ իմ կարծիքը։ ես համոզուած եմ, որ քո խորհուրդները հասարակութեան համար շատ խոշոր օգուտ կունենան, հենց որ դու կարողանաս թագաւորների եւ արքունիքների հանդէպ ունեցած քո հակակրանքը յաղթահարել։ Ամէն մի լաւ քաղաքացու, նշանակում է եւ քո, պարտականութիւնն է իր անհատական հակակրանքները զոհել հասարակական ընդհանուր շահերին։ Պլատոնն ասում է․ «Մարդկութիւնն այն ժամանակ երջանիկ կը լինի, երբ փիլիսոփաները թագաւոր կամ թագաւորները փիլիսոփայ կը դառնան»։ Ա՜խ, որքան հեռու է մեզնից այդ երջանկութիւնը, մանաւանդ, երբ փիլիսոփաներն իրենց արժանիքներից ցածր են համարում որպէս խորհրդականներ օգնել թագաւորներին։

— Դու անարդարացի ես մտածողների հանդէպ,— առարկեց Ռաֆայէլը,— նրանք այնքան եսասէր չեն ճշմարտութիւնը թաքցնելու համար․ շատերը շարադրել են ճշմարտութիւնը իրենց գրուածքներում․ եթէ աշխարհի տէրերը հակամէտ լինեն լուսաւորուելու, նրանք կարող էին բոլորը տեսնել ու հասկանալ։ Տարաբախտաբար մի դժբախտ քող ծածկում է նրանց աչքերը— նախապաշարումների եւ կեղծ սկզբունքների շղարշն այդ գաղափարները ներարկում է նրանց ամենավաղ մանկութեան օրերին։ Պլատոնը շատ լաւ գիտէր այդ։ Նա գիտակցում էր նոյնպէս, որ թագաւորները երբեք չեն հետեւելու փիլիսոփաների խորհուրդներին, եթէ իրենք փիլիսոփաներ չեն։ Այս տխուր փորձառութիւնը նա ձեռք բերեց Դիոնեսիոս բռնակալի պալատում։ Ընդունենք մի րոպէ, որ ես որեւէ թագաւորի մինիստրն եմ․ ես նրան առաջարկում եմ ամենանպատակայարմար օրէնքները, բոլոր ուժերով ճգնում են արմատահան անել նրա սրտից եւ պետութիւնից բոլոր չարիքները։ Չե՞ս կարծում, որ նա ինձ իր արքունիքից դուրս կանի եւ կամ պալատականների ծաղրին կը մատնի։

Ընդունենք, օրինակի համար, թէ ես Ֆրանսիայի թագաւորի մինիստրն եմ․ ես ներկայ եմ խորհրդին, իսկ ինքը՝ միապետը իր պալատի ներսում նախագահում է թագաւորութեան ամենահմուտ քաղաքագէտների խորհրդակցութիւններին։

Այդ բարձրաստիճան ու մեծ արժէք ունեցող պարոնները գլուխները ջարդում են այն հարցի վրայ, թէ ի՛նչ ինտրիգների եւ խորամանկութիւնների միջոցով թագաւորը, իրենց վեհապետը, կարող է պահել Միլանը, վերագրաւել նրանից նորից խլուած Նեապոլի թագաւորութիւնը, ոչնչացնել Վենետիկի հանրապետութիւնը եւ նուաճել ամբողջ Իտալիան․ թէ վերջապէս, ինչպէս նա կարող է իր թագին միացնել Ֆլանդրիան, Բրաբանտ^[21], ամբողջ Բուրգունդիան եւ հարեւան պետութիւնները, որ նար փառասիրութիւնը մտովին վաղուց արդեն նուաճել ու իրեն էր գցել։

Խորհրդակցութեան մասնակցողներից մէկն առաջարկում է Վենետիկցիների հետ դաշն կնքել, որն այնքան ժամանակ պէտք է ուժի մէջ մնայ, մինչեւ որ դրա խզումն այլեւս վնաս չներկայացնի։ «Որպէսզի նրանց թերահաւատութիւնն ամբողջովին վերանայ» աւելացնում է նա, «մենք ւարող ենք հաղորդել նրանց մեր քաղաքականութեան առաջին բառերը․ ի՛նչու չէ, մենք նրանց մինչեւ իսկ աւարից մաս կը տանք, որը ծրագրի ամբողջական իրականացումից յետոյ, քիչ ճիգով կրկին ետ կը վերցնենք»։

Մի ուրիշը խորհուրդ է տալիս գերմանացիների հետ դաշնակցել․ երրորդը՝ փողով կաշառել շուեցարացիներին։ Այս վերջինն այն կարծիքին է, թէ պէտք է սիրաշահել կայսերական աստծուն^[22] եւ նրան, իբրեւ քաւութեան զոհ, ոսկի մատուցել։ Մէկն էլ աւելի հարմար է գտնում համաձայնութեան գալ Արագոնի^[23] թագաւորի հետ ու իբր խաղաղութեան երաշխիք, նրան զիջել Նաւարրայի^[24] թագաւորութիւնը, որը թէեւ Ֆրանսիային չի պատկանում։ Մի ուրիշն ուզում է Քաստիլի իշխանին մերձեցման յոյս տալով մոլորեցնել եւ պետական մի քանի ազդեցիկ մարդկանց մեծ գումարներ կաշառք տալով նրա արքունիքում գաղտնի յարաբերութիւններ ստեղծել։

Ապա հասնում են այն դժուար հարցին, որի պատասխանը ոչ ոք չի իմանում, եւ որը, աւելի քան ուրիշ որչեւէ հարց, կազմում է քաղաքական «գորդեան հանգոյցը»։ Դա Անգլիայի խնդիրն է։ Որպէսզի նրա նկատմամբ ամէն տեսակ աննախատեսելի պատահականութիւններից ապահով լինեն, նրանք ընդունում են հետեւեալ որոշումը․

Այդ պետութեան հետ հաշտութեան պայմանների մասին պէտք է բանակցել եւ դաշնակցութեան մշտապէս երերուն կապը լարուած պահել՝ Անգլիային պաշտօնապէս պիտի անուանել Ֆրանսիայի լաւագոյն բարեկամը, փաստօրէն սակայն պէտք է թերահաւատութեամբ վերաբերուել նրան, որպէս ամենավատթար թշնամու։

Շոտլանդացիներին, որոնց ականջներից ամենամեղմ շշնջիւնն անգամ չի փախչում, որպէս առաջապահ պահակների, պէտք է միշտ պատրաստ պահել, որպէսզի Անգլիայում նկատուած մի խլրտումի առաջին իսկ նշանի դէպքում՝ նրանց, իբրեւ մեր բանակի առաջաւոր ջոկատներ, դէպի այնտեղ շարժել։

Հարկաւոր է գաղտնի կերպով— քանի որ պայմանագրերը թոյլ չեն տալիս բացայայտ հանդէս գալու— որեւէ բարձրաստիճան մարդու օժանդակել աքսորում եւ դրդել նրան՝ Անգլիայի թագի նկատմամբ պահանջներ առաջադրել ու այդպիսով կառաւարող թագաւորին սպառնալ, հենց որ նա վտանգի առիթ դառնայ։

Իսկ ի՞նչ կասեն թագաւորական այդ խորհրդում, ուր այնքան շատ եւ այդքան խոշոր շահերի մասին են խօսում, երբ այդ խորաթափանց քաղաքագէտների ներկայութեամբ, որոնք բոլորն էլ պատերազմի կողմնակից են— ես մի մարդ, առանց մեծ նշանակութեան, յանկարծ վեր կենամ՝ շուռ տալու համար իրենց կոմբինացիաներն ու հաշիւները, եւ ասեմ․

«Իտալիան հանգիստ թողնենք եւ բաւականանք մեր Ֆրանսիայով․ Ֆրանսիան առանց այն էլ այնքան մեծ է, որ մի միակ մարդու կամքով կը կառավարուի․ թագաւորը չպէտք է մտածի սահմաններն ընդարձակելու մասին։ Լսեցէ՛ք, պարոններ, թէ ինչ պատահեց ճիշտ նոյն հանգամանքներում ախորիացիներին^[25] ու նրանք ինչպիսի որոշում ընդունեցին։

Այս ժողովուրդն ապրում է Եւրոնոտայի ափերին՝ Ուտոպիա կղզու դիմաց․ մի անգամ նրանք որոշեցին պատերազմ յայտարարել, քանի որ իրենց թագաւորը՝ հին ազգակցական կապերի հիման վրայ, կարծում էր, թէ իրաւունքներ ունի մի հարեւան թագաւորութեան նկատմամբ։ Նրանք այդ երկիրը նուաճեցին, սակայն շուտով համոզուեցին, որ նուաճածը պահելը շատ աւելի դժուար ու ծանր է, քան նուաճելը։ Ամէն րոպէ հարկաւոր է լինում երկրի ներսում ճնշել մի ապստամբութիւն կամ զօրքը ուղարկել նուաճած երկիրը։ Մշտապէս անհրաժեշտ էր պաշտպանել գրաւած երկիրը եւ կամ սանձահարել նոր հպատակներին։ Այս պատճառով բանակը միշտ զէնքի տակ էր․ քաղաքացիները տնքում էին ծանր հարկերի բեռան տակ, փողը գնում էր արտասահման, արիւնը հոսում էր հեղեղի նման՝ բաւարարելու համար մի միակ մարդու սնափառութիւնը։ Խաղաղութեան կարճ պահերը պատերազմից աւելի պակաս աւերիչ չէին։ Պատերազմական բարքերի սանձարձակութիւնը կործանիչ ազդեցութիւն ունեցաւ բարոյականութեան վրայ․ զինուորն իր հայրենի օջախն էր վերադառնում աւազակութեան հակումով ու մարդասպանի յանդգնութեամբ — պատերազմի դաշտի սպանդների արդիւնք։

Այդ խառնակութիւնը, օրէնքների ընդհանուր արհամարհումն առաջ էր գալիս նրանից, որ թագաւորն իր ուշադրութիւնն ու հոգացողութիւնը բաժանելով երկու թագաւորութիւնների միջեւ, բաւարար չափով չէր կարողանում կառավարել ոչ մէկը եւ ոչ էլ միւսը։ Ախորեացիներն ուզում էին այս բոլոր չարիքներին վերջ դնել․ նրանք ժողովրդական ժողով գումարեցին եւ խոնարհաբար առաջարկեցին վեհապետին երկու պետութիւններից մէկն ընտրել, միաժամանակ բացատրելով նրան, որ այսուհետեւ նա չի կարող երկու թագ կրել եւ ինչ անհեթեթութիւն է, որ մի մեծ ժողովուրդ կէս թագաւորով է կառավարւում, երբ մինչեւ իսկ մի մարդ չի վարձի մի աշապան, որը միաժամանակ մի ուրիշ տիրոջ էլ է ծառայում։ Բարի թագաւորը կտրուկ որոշում տուեց․ իր նոր թագաւորութիւնը նա զիջեց բարեկամներից մէկին, որին կարճ ժամանակից յետոյ այնտեղից քշեցին, իսկ ինքը բաւականացաւ իր նախկին սահմաններով»։

Ես վերադառնում եմ իմ մեկնակէտին։ Եթէ ես աւելի առաջ գնամ եւ դառնալով իրեն՝ միապետին, հասկացնեմ նրան, որ պատերազմի այդ կիրքը, որն իր կամքով ցնցում է ժողովուրդներին, սպառում է ֆինանսները, քայքայում իր ժողովրդին եւ հենց դրա համար էլ Ֆրանսիայի համար դժբախտ հետեւանքներ կունենայ․ եթէ ես նրան ասեմ․ «Տէ՛ր, օգտագործէք խաղաղութիւնը, որը Ձեզ երջաննիկ ապագայ է ընձեռում, ամէն ուղղութիւնով զարգացրէք Ձեր հայրերի թագաւորութիւնը, ծաղկեցրէք երջանկութիւնը, հարստութիւնն ու ուժը․ սիրեցէք Ձեր հպատակներին եւ գոհ եղէք նրանցից սիրուելով․ ապրէք նրանց մէջ իբր հայր եւ մի՛ իշխէք որպէս բռնակալ․ մի՛ մտահոգուէք օտար պետութիւններով․ այն, ինչ որ Ձեզ ժառանգութիւն է հասել, միանգամայն բաւական է Ձեզ»։ Ասա՛ ինձ, սիրելի Մոր, ի՞նչպիսի ընդունելութիւն կը գտնի մի այսպիսի ճառ։

— Շատ վատ,— պատասխանեցի ես։

— Բայց դա դեռ բոլորը չէ,— շարունակեց Ռաֆայէլը,— մինչեւ այժմ մենք լուսաբանում էինք Ֆրանսիայի մինիստրների միայն արտաքին քաղաքականութիւնը․ գործը վերաբերում էր միայն իշխողի փառքին։ Այժմ հարցը փոխւում է փողին։ Մի պահ կանգ առնենք այն հիմնական սկզբունքների վրայ, որոնցով կառավարութիւնն ու արդարադատութիւնը ղեկավարւում են․ մէկն առաջարկում է բարձրացնել դրամի արժէքը, եթէ պէտք է փոխառութիւն ստանալ եւ ընդհակառակը՝ ուժեղ չափով իջեցնել այն, հենց որ գալիս է վճարման ժամկէտը։ Այս կրկնակի միջոցներով թագաւորն ազատւում է խոշոր պարտքերից եւ քիչ ճիգով ապահովում է ֆինանսական չափազանց մեծ հունձք։

Մի ուրիշը խորհուրդ է տալիս մօտալուտ պատերազմի լուրեր տարածել։ Այդ առիթը կարդարացնի նոր տուրքերի սահմանումը․ անհրաժեշտ գումարները հաւաքելուց յետոյ թագաւորը միանգամից հաշտութիւն կը կնքի եւ կհրամայի այդ երջանիկ դէպքը տօնել եկեղեցիներում գովաբանական աղօթքներով եւ ամէն տեսակ կրօնական արարողութիւններով։ Ժողովուրդը կը շլանայ եւ հասարակական երախտագիտութիւնը կը գովաբանի թագաւորի առաքինութիւնները, որը մինչեւ ամպերը մարդկայինօրէն ու խնայողաբար է վարւում իր հպատակների արիւնի հետ։

Մի երրորդը բաւականութիւն է գտնում առաջարկելով մէջտեղ հանել հին, որդերի կողմից արդեն կրծոտուած եւ վաղուց հնացած օրէնքներ։ Եւ որովհետեւ այդ օրէնքները ոչ ոքի յայտնի չեն, այդ պատճառով էլ բոլորի կողմից կը խատուեն։ Խախտումները պատժելու համար օրէնքով նախատեսնուած դրամական տուգանքները նորոգւում են եւ այսպիսով ոչ միայն շատ առատ, այլ մինչեւ իսկ շատ պատուաւոր եկամտի աղբիւր է ստեղծում… Չէ՞ որ այդ դէպքում գործում են արդարադատութեան անունով։ Մի ուրիշը նորից պակաս շահաւէտ չի գտնում հրատարակել մի շարք արգելքներ, մեծ մասամբ յօգուտ ժողովրդի եւ այդ օրէնքների խախտումները պատժել դրամական մեծ տուգանքներով։

Թագաւորը սակայն մեծ գումարներով այդ օրէնքները հաշուի չառնելու իրաւունքը կը վաճառի այն մարդկանց, որոնց անհատական շահերը վտանգւում են այդ արգելումներով։ Այս կերպով թագաւորը ժողովուրդի մեծ երախտագիտութեան կարժանանայ եւ միաժամանակ կրկնակի եկամուտ կը ստանայ․ մի կողմից օրէնքները խախտողներից, մէկ էլ՝ առանձնանորհեալներից։ Այս գործը նրանով աւելի նպատակայարմար կը լինի, որ Նորին Մեծութիւնը նոյն չափ աւելի յարգանքի ու պատուի կարժանանայ, ինչ չափով որ օրէնքների խախտումների համար նախատեսուող պատժի գինը բարձր սահմանի։ Տեսնո՞ւմ էք, կասեն ոՁրպիսի հարկադրանք է գործ դնում իր վրայ այս մարդասէր թագաւորը, որ իր ժողովրդին վնասելու իրաւունքն այդքան թանգ է վաճառում^[26]։

Վերջապէս մէկն էլ խորհուրդ է տալիս միապետին՝ յատուկ դատաւորներ նշանակել, որոնք ամէն դէպքում պատրաստ լինեն պաշտպանել թագի իրաւունքները։ «Ձերդ մեծութիւն» աւելացնում է նա, «նրանց կը կանչէք Ձեր պալատը եւ կը ստիպէք Ձեր ներկայութեամբ քննեն Ձեր սեփական գործերը։ Ինչպիսի վատ գործ էլ ուզում է լինի, միշտ կը գտնուի մի դատաւոր, որը հակառակ համոզում ունենայ, լինի դա հակաճառելու ցանկութիւնից, նորութեան սիրուց թէ շփոթութիւնից եւ կամ վերջապէս միապետին հաճելի երեւալու նախանձախնդրութիւնից։ Բազմազան եւ տարբեր կարծիքների շատութիւնն ինքնին մի շատ պարզ հարց կը խճողի, ճշմարտութիւնը կասկածի կենթարկուի։ Ձերդ մեծութիւնը կորսաք լաւագոյն րոպէն ու բոլոր դժուարութիւնները կը վերացնէք նրանով, որ օրէնքը կը մեկնաբանէք յօգուտ Ձեզ։ Հակառակ համոզում ունեցողները, երկիւղից թէ ամօթից, իսկոյն կը միանան Ձեր կարծիքին, ու բոլոր պատշաճութիւններով կը կայացուի համապատասխան վճիռը։ Միթէ խելքը գլխին մարդիկ կհամարձակուե՞ն հակաճառել մի դատաւորի, որը յօգուտ թագաւորի է վճռում։ Միթէ նա իր ետեւում չունի՞ օրէնքի բնագիրն ուզած ձեւով մեկնաբանելու ազատութիւնը եւ, ինչ որ ամենագլխաւորն է, թագաւորի օգուտը, որն ամէն մի բարեխիղճ եւ ճշմարիտ դատաւոր բոլոր օրէնքներից բարձր է դասելու»։

Լսեցէք քաղաքական բարոյականութեան հիմնական սկզբունքները, որ բարձր ժողովի անդամներն ընդունում են․

Այն թագաւորը, որը մի բանակ է կերակրում, շատ փող չի ունենայ։

Թագաւորն անիրաւութիւն չի կարող գործել, եթէ մինչեւ իսկ ուզենայ։

Նա իր բոլոր հպատակների անձի եւ գոյքի անսահմանափակ եւ միահեծան սեփականատէրն է։ Հպատակներն իրենց գոյքն օգտագործում են այնքան ժամանակ, որքան այդ հարմար է թագաւորին։

Ժողովրդի թշուառութիւնը միապետութեան հենարանն է։

Հարստութիւնն ու ազատութիւնը առաջ են բերում անհնազանդութիւն եւ արհամարհանք իշխանութեան հանդէպ․ ազատ եւ հարուստ մարդն անարդար ու բռնակալ կառավարութիւնը չի հանդուրժի։

Կարիքն ու թշուառութիւնը խեղճացնում են ամենայանդուգն մարդկանց իսկ, բթացնում են մտքերը, վարժեցնում են համբերութեան եւ ստրութեան ու մշտական ճնշումով նրանցից խլում են այն եռանդը, որն անհրաժեշտ է լուծը թօթափելու համար։

Ի՞նչ կը պատահի, եթէ ես նորից վեր կենամ եւ այդ ազդեցիկ պարոններին ասեմ․

«Ձեր խորհուդրները զզուելի են, դրանք նոյնքան վիրաւորական են թագաւորի համար, որքան կործանիչ՝ ժողովրդի համար։ Ձեր վեհապետի պատիւն ու երջանկութիւնն աւելի շուտ կազմում են իր հպատակների, քան թէ իր սեփական հարստութիւնը։ Մարդիկ թագաւորներին ստեղծել են ոչ թէ թագաւորների, այլ մարդկանց համար։ Նրանք իրենց գլխին առաջնորդներ են դրել, որպէսզի թշնամու ուժից եւ յարձակումներից հանգիստ ու ապահով լինեն։ Թագաւորի ամենասրբազան պարտականութիւնն այն է, որ իր ժողովրդի երջանկութեան մասին աւելի մտածի, քան իր անհատական բախտաւորութեան համար։ Իբերւ հաւատարիմ հովիվ, նա պէտք է իր անձը զոհի իր հօտի համար ու նրան տանի ամենահիւթալի արօտավայրերը։

Պնդել, թէ հասարակական թշուառութիւնը միապետութեան լաւագոյն պահապանն է, նշանակում է խոշոր եւ ակնյայտ սխալ գործել։ Ո՞րտեղ կարելի է գտնել աւելի շատ կռիւ ու արիւնոտ խլուխներ, եթէ ոչ մուրացիկների մէջ։

Որո՞նք են այն մարդիկ, որոնք ամէնից աւելի աշխոյժ կերպով յեղափոխութեան են ձգտում։ Այդպիսիները միթէ նրանք չե՞ն, որոնք ողբալի վիճակ ունեն։ Որո՞նք են այն մարդիկ, ովքեր ամէնից աւելի յանդուգն են լինում, եթէ խօսքը վերաբերում է պետութիւնը կործանելուն։ Այդպիսիները միթէ նրանք չե՞ն, որոնք դրանում միայն կարող են շահել, քանի որ կորցնելու ոչինչ չունեն։

Մի թագաւոր, որը քաղաքացիների ատելութիւնն ու արհամարհանքն է վաստակել, եւ միայն ճնշումով, կողոպտելով ու ժողովրդի լիակատար աղքատացումով է, որ կանգնած է կառավարութեան գլուխը— նա պէտք է գահից իջնի եւ գայիսոնը ցած դնի։ Այդ բռնակալ միջոցների գործադրումով թերեւս նա պահի թագաւորի արիութիւնն ու մեծութիւնը։ Թագաւորական արժանիքն այն է, որ նա իշխի ոչ թէ մուրացիկների, այլ հարուստ եւ երջանիկ մարդկանց վրայ։

Ֆաբրիցիուսը, այդ մեծ մարդը, ամբողջովին համակուած էր այն վսեմ ճշմարտութեամբ, երբ ասում էր․ «Աւելի սիրով կուզեմ հարուստ մարդկանց վրայ իշխել, քան ինքս հարուստ լինել»։ Եւ իսկապէս, ժողովրդի տառապանքների ու հեծեծանքների մէջ իրեն ցոփութեան տալ եւ հաճոյքներով յագենալ չի նշանակում մի թագաւորութիւն կառավարել, այլ նշանակում է հսկել մի բանտի վրայ։

Եթէ մի բժիշկ իր յաճախորդների հիւանդութիւնն այնպէս է բժշկում, որ դրանց փոխարէն աւելի վտանգաւոր բնոյթի հիւանդութիւններով է վարակում, ապա նա մի տգէտ փինաչի է։ Խոստովանեցէք ուրեմն, որ դուք կարող էք միայն քաղաքացիների կեանքի կենսական պահանջներն ու յարմարութիւնները խլելով կառավարել․ խոստովանեցէք, որ դուք ինչքան անարժան, նոյնքան էլ անընդունակ էք իշխել ազատ մարդկանց վրայ։

Այլապէս՝ վերացրէք ձեր տգիտութիւնը, հպարտութիւնը եւ ձեր մեղկութիւնը, որովհետեւ այդ պակասութիւններն են, որ միապետի հանդէպ ատելութիւն եւ արհամարհանք են առաջացնում։ Ապրեցէք, ինչպէս արդար է, ձեր կալուածքներով։ Աւելի մի՛ ծախսէք, քան ստանում էք․ թմրեցէք անարդարութիւնների հոսանքը, հիմնեցէք բարեգործական հաստատութիւններ, որոնք չարիքը կանխեն ու իր բնում խեղդեն, փոխանակ պատժական միջոցներ սահմանելու դժբախտների դէմ, որոնց մի հնացած եւ բարբարոսական օրէնսդրութիւն նախ ոճրագործութեան, իսկ ապաֆ կախաղանի է դատապարտում։

Մի՛ մտածէք հնացած եւ որդերի կրծոտած օրէնքները նորոգելու մասին․ դրանով ձեր հպատակների առաջ գայթակղութեան քարեր մի նետէք։ Այդ օրէնքներն այլեւս ժամանակին չեն պատշաճում եւ վաղուց մոռացուած են։ Օրէնքի դէմ կատարուած խախտումի համար այդքան բարձր տուգանքներ մի՛ սահմանէք, որ մինչեւ իսկ դատաւորն անհատական խօսակցութեան ժամանակ այդ տուգանքներն իբրեւ անարդարացի ու ամօթալի, հրապարակով պարսաւի։ Մշտապէս հետեւեցէք մակարեացինեիր^[27] գեղեցիկ օրինակին։

Ուտոպիայի հարեւան այդ ժողովուրդը մի լաւ սովորոյթ ունի․ թագաւորը գահ բարձրանալու օրն աստուածութեան զոհ է մատուցում ու սրբազան երդում տալիս, որ իր գանձարանում 3000 ֆունտ ոսկուց, կամ դրան հաւասար դրամական գումարից, աւել չպէտք է լինի։ Այդ սովորոյթը սահմանել է մի իշխան, որի սրտին աւելի մօտ էր պետութեան բարեկեցութիւնը, քան միլիոններ դիզելը։ Դրանով նա ուզում էր յաջորդների ագահութիւնը սանձահարել եւ արգելել նրանց՝ հպատակների հաշուին հարստանալ։ Հազար ֆունտ ոսկին նա մի գումար էր համարում, որը կը բաւարարի արտաքին կամ ներքին պատերազմի դէպքում եւ ընդհակառակը շատ քիչ կը լինի՝ ժողովրդի կարողութիւնը կլանելու համար։ Վերջին պատճառն էր մասնաւորապէս դրդել նրան հրատարակելու այդ օրէնքը։ Բացի այդ, թագաւորը դրանով երկու նպատակ էլ էր հետապնդում․— նախ քաղաքացիների ամէնօրեայ առեւտրի շրջանառութեան համար պահեստի անհրաժեշտ դրամ ունենալ, եւ երկրորդ՝ սահմանափակել հարկերի ու ծախսերի չափը, որպէսզի թագաւորը օրէնքով նախատեսուած չափից աւելին չարաշահ ու անիրաւ նպատակների համար չգործադրի։ Սրա նման մի թագաւոր չարերի սարսափն է, իսկ ազնիւների՝ սիրելին»։

— Այժմ ասացէք ինձ, սիրելի Մոր, մէկը, որ այսպիսի բարոյականութեան քարոզ կարդայ մարդկանց, որոնք շահախնդրութիւնից եւ հաշիւներից դրդուած դրանց ուղղակի հակառակ սկզբունքներ ունեն, միթէ նրա քարոզն ուղղուած չի՞ լինի խուլ ականջների։

— Եւ այն էլ միանգամայն խուլերի,— պատասխանեցի ես,— սակայն այդ չի զարմացնում ինձ․ իսկ եթէ իմ կարծիքն ես ուզում իմանալ, ես միանգամայն անօգուտ եմ գտնում խորհուրդներ տալ, երբ խորապէս համոզուած ես, որ այդ խորհուրդները թէ՛ ձեւով եւ թէ՛ էութեամբ մերժուելու են։ Ժամանակակից մինիստրներն ու քաղաքագէտները համակուած են մոլորութիւններով եւ կանխակալ կարծիքներով․ ինչպէ՞ս ես դու ուզում նրանց տեսակէտները զօռով շրջել եւ ճշմարտութիւնն ու արդարադատութիւնը միանգամից մեխել նրանց գլխում ու սրտում։ Այդ սխոլաստիկ փիլիսոփայութիւնը տեղին է բարեկամների միջեւ կատարուող մտերիմ խօսակցութեան ժամանակ, բայց ոչ երբեք՝ թագաւորի պետական խորհրդում, որտեղ մեծ խնդիրները քննարկում են մեծ հեղինակութեամբ, եւ որտեղ որոշումները խոշոր նշանակութիւն ունեն։

— Հենց այդ էր որ ես նոր ասում էի,— նկատեց Ռաֆայէլը,— փիլիսոփայութիւնը իշխողների պալատը մուտք չունի։

Իրաւացի ես, եթէ նկատի ունես դպրոցական այն փիլիսոփայութիւնը, որ կուրօրէն սկսում է ամէն տեղ, առանց հաշուի առնելու վայրը, ժամանակն ու անձնաւորութիւնները։ Սակայն կայ նաեւ իր էութեամբ աւելի պակաս կոպիտ փիլիսոփայութիւն, որը ճանաչում է իր բեմը եւ իր դերը խաղում յաջող ու ներդաշնակ։ Այդ փիլիսոփայութիւնն է, որ դու պէտք է կիրառես։

Ընդունենք թէ Պլաւտոսի^[28] մի կատակերգութեան ներկայացման ժամանակ, այն պահին, երբ ստրուկները բարձր տրամադրութեան մէջ են, դու փիլիսոփայի պատմուճան հագած բեմ խոյանաս եւ արտասանես Օկտաւիայի այն մասը, որտեղ Սենեկան Ներոնին խարազանում է եւ բարոյականութեան քարոզ կարդում․— ես շատ եմ կասկածում, թէ քեզ ծապահարէն։ Անշուշտ դու աւելի լաւ կանէիր, սահմանափակուելով մի համր մարդու դերով, քան թէ հասարակութեանը տայիր նման մի տրագի֊կոմիքական դրամա։ Այդպիսի վատ ներդաշնակուած մի խառնուրդ ամբողջ խաղը կը փչացնէր, եթէ մինչեւ իսկ քո ասած խօսքերը հարիւրապատիկ աւելի արժէքաւոր լինէին, քան ինքը՝ թատերագրութիւնը։ Լաւ դերասանն իր ամբողջ տաղանդը կը գործադրի իր դերերի վրայ, անկախ այդ երերի լաւ կամ վատ լինելուց։ Ամբողջականութիւնը նա չի խանգարի, թէկուզ նրա քմահաճոյքը ուզի մի որեւէ սքանչելի եւ դիւթիչ ոտանաւոր ասել։ Այս կերպ պէտք է վարուել, երբ թագաւորական խորհրդում պետական խնդիրներ են քննարկւում։ Եթէ մինչեւ իսկ չհաջողի արմատախիլ անել հակառակ ծայրայեղութիւնները, այնուամենայնիւ դրանք հիմք չեն տալիս թողնել հասարակական գործը։ Նաւավարը փոթորկի ժամանակ նաւը չի թողնում այն պատճառով, որովհետեւ զսպել չի կարող քամուն։

Դու խօսում ես այնպիսի մարդկանց հետ, որոնց հիմնական սկզբունքները քո կարծիքներին հակառակն են․ ի՞նչպիսի ընդունելութիւն կը գտնեն քո խօսքերը, երբ դու ուղղակի հակաճառես նրանց։ Խոտոր ճանապարհ ընտրի՛ր, վերջինս քեզ աւելի ապահով կհասցնի նպատակին։ Դու պէտք է կարողանաս ճշմարտութիւնը ճարպկօրէն ու իր ժամանակին ասել եւ եթէ քո ճիգերը լաւ արդիւնքներ չտան, առնուազն նրանք կը նպաստէն չարի խստութեան թուլացման․ ոչինչ չի կարող լաւ եւ կատարեալ լինել, մինչեւ որ մարդիկ իրենք լաւ ու կատարեալ չլինեն, իսկ մինչ այդ՝ դարեր կը սահին։

Ռաֆայէլը պատասխանեց․

— Գիտե՞ս, թէ ինչ դուրս կը գայ ինձնից՝ գործողութեան այդպիսի եղանակով առաջնորդուելիս։ Ձգտելով ուրիշների յիմարութիւնը բուժել, ես ինքս նրանց հետ յիմար կը դառնամ։ Ստած կը լինեմ, եթէ ուզենամ ուրիշ բան խօսել, քան այն, ինչ որ քեզ ասացի։ Որոշ փիլիսոփաների համար ստելը թերեւս թոյլատրելի է, ինձ համար սակայն այդ անտանելի է։ Ես գիտեմ, որ իմ ճառը թագաւորների խորհրդականներին կոպիտ եւ խիստ է թուալու․ դրա նորութիւնը սակայն ինձ համար այնքան տարօրինակ չէ, որ ես այդ ճառը անհեթեթ համարէի։ Եթէ ես Պլատոնի հանրապետութեան տեսութիւնների կամ այժմ ուտոպիացիների մէջ գործող սովորոյթների մասին իրազեկ դարձնէի — հրաշալի բաներ, որոնց հանդէպ մեր գաղափարներն ու բարքերը ամենահեռաւոր նմանութիւն անգամ չունեն— կարելի էր կարծել, թէ ես գալիս եմ մի ուրիշ աշխարհից, որովհետեւ այստեղ ամէն ոք սեփականութեան իրաւունք է վայելում, մինչդեռ այնտեղ սեփականութիւնը հասարակական է։ Բայց ես ի՞նչ այնպիսի բան ասացի, որ հնարաւոր եւ մինչեւ իսկ պէտք չլինի հրապարակել։ Իմ մորալը մատնանշում է վտանգը․ բանական մարդը թող զգուշանայ դրանից․ այդ մորալը վիրաւորում է միայն յիմարներին, որոնք անյոյս կերպով անդունդ են գլորում իրենց։

Վախկոտութիւն կամ կեղծ ամօթխածութիւն է լռել այն ճշմարտութեան մասին, որը դատապարտում է մարդկային նեխուածութիւնը։ Պնդում են, որ այդ ճշմարտութիւնները, որպէս հնացած նորոյթներ կամ անիրագործելի ցնորքներ, վատ ընդունելութիւն կը գտնեն։ Այլապէս պէտք էր աւետարանի վրայ մի քող ձգել եւ քրիստոնեաներից վերցնել Յիսուսի վարդապետութիւնը։ Սակայն Յիսուսը արգելում էր իր աշակերտներին լռել ու ծածկամիտ լինել․ նա յաճախ էր կրկնում նրանց, «ինչ որ ես ձեզ ցած, գաղտնի եմ ասում, այդ բոլորը դուք բարձր եւ հրապարակով կտուրներից քարոզեցէք»։ Քրիստոսի մորալը սակայն այս աշխարհի բարքերին աւելի է հակասում, քան մեր խօսակցութեան ընթացքում արտայայտած կարծիքները։

Առաքեալներն իբրեւ փորձուած մարդիկ, քայլում էին այն խոտոր ճանապարհներով, որոնք դու նոր յիշատակեցիր․ երբ նրանք տեսան, որ մարդիկ դէմ են իրենց վատ բարքերը քրիստոնէական ուսմունքի հիմունքներով փոխելուն, նրանք աւետարանն արճճի ձողի նման ծռեցին՝ մարդկային բարքերին յարմարեցնելու համար։ Սակայն ո՞ւր հասցրեց գործողութեան այդ հեղինակը․ մոլութիւններին տուեց առաքինութեան անդորրն ու ապահովութիւնը։

Իսկ ես, ես էլ թագաւորների խորհրդում աւելի լաւ արդիւնքի չէի հասնի, քանի որ իմ կարծիքները կամ ընդհանուր տեսակէտներին բոլորովին հակառակ են— եւ այդ դէպքում աւելի լաւ կը լինէր երբեք չարտայայտուել, — եւ կամ դրանք մեծամասնութեան տեսակէտների հետ զուգահեռ կը գնային, ինչ որ կը նշանակեր «կատաղածների հետ կատաղել»,— ինչպէս Տերենցիան ասել է տալիս Միցիսնին։ Եւ այսպիսով, ես չեմ տեսնում, թէ ո՞ւր է առաջնորդում քո խոտոր ճանապարհը։ Դու ասում ես՝ եթէ չես կարող կատարեալը ձեռք բերել, պէտք է առնուազն մեղմել չարը։ Սակայն այստեղ խեղաթիւրումն անկարելի է, իսկ զիջողութիւնը՝ ոճիր, քանի որ պէտք է ամենագարշելի խորհուրդներին հաւանութիւն եւ դեկրետներին էլ համաձայնութիւն տաս, որոնք ժանտախտից աւելի վտանգաւոր են։ Ով այդ ամօթալի որոշումներին լաւագոյն համոզումով հաւանութիւն տայ, արժանի է լրտեսի եւ դաւաճանի անուան։

Այդ իսկ պատճառով էլ պետութեան այդ բարձր ոլորտներում օգտակար լինելու հնար չկայ։ Այնտեղ շնչածդ օդը կը փչացնի քո անհատական առաքինութիւնները։ Քեզ շրջապատողները շատ հեռու կը լինէն քեզ օրինակելի մարդ համարելուց․ ընդհակառակը, իրենց նեխուածութեան շփումներով եւ ազդեցութեամբ կը վարակէն քեզ․ իսկ հակառակ սպասումի, եթէ քո հոգին մաքուր ու անբիծ պահես, այն դէպքում դու նրանց անբարոյութեան եւ յիմարութիւնների ծածկոց կը ծառայես։ Այսպիսով, քեզ ոչ մի յոյս չի մնում քո խոտոր ճանապարհով չարը բարու վերածել։

Այդ պատճառով էլ աստուածային Պլատոնը իմաստուններին խորհուրդ է տալիս հասարակական գործերի ղեկավարութիւնից հեռու պահել իրենց, եւ նա իր խորհուրդը հենում է հետեւեալ գեղեցիկ համեմատութեան վրայ․

«Երբ խելացի մարդիկ ուժեղ եւ չդադարող անձրեւի ժամանակ փողոցներն ու հրապարակները մարդկանց բազմութեամբ լեցուած են տեսնում, գոչում են այդ յիմար բազմութեան, որ տուն գնա եւ ծածկի տակ մտնի։ Իսկ եթէ նրանց խօսքերն ուշադրութեան չարժանանան, նրանք, այդ ամբոխի նման, փողոց դուրս չեն գայ թրջուելու համար․ տանը կը մնան եւ գոհ կը լինեն, որ եթէ չկարողացան ուրիշների յիմարութիւնը բուժել, գոնէ իրենք պաշտպանուեցին վատ եղանակից»։

Այժմ, թանկագին Մոր, ես ուզում եմ քեզ բաց անել իմ սրտի խորքերը եւ իմ ամենածածուկ մտքերը յայտնել քեզ։ Ամէն տեղ, ուր սեփականութեան իրաւունքն է իշխում, որտեղ ամէն ինչ փողով է չափւում, այնտեղ արդարութեան եւ հասարակական հանգստի մասին երբեք խօսք լինել չի կարող, որովհետեւ դու պէտք է արդար համարես այն, որ ամենաթանկագին գանձերը գտնուեն ամենաանարժան ձեռքերում, դու պէտք է մի պետութիւն կատարելապէս երջանիկ անուանես, ուր հասարակական հարստութիւնը մի բուռն անհատների աւարը լինի, որոնք վայելքի մէջ անկուշտ են, երբ մասսան թշուառութեան կուլ է գնում։

Երբ ես Ուտոպիայի հաստատութիւնները համեմատում եմ այլ երկրների հիմնարկների հետ, մի կողմից ես չեմ կարող չհիանալ առաջինների բաւական իմաստութեան եւ մարդկայնութեան վրայ, իսկ ընդհակառակը, միւս կողմից չողբալ ուրիշ երկրներին նոյն հաստատութիւնների անբնականութեան ու բարբարոսութեան վրայ։ Ուտոպիայում օրէնքների թիւը շատ քիչ է․ կառավարութիւնն իր բարեգործութիւնը տարածում է բոլոր դասակարգերի քաղաքացիների վրայ։ Այնտեղ արժանիքն ստանում է իր վարձատրութիւնը եւ դրա հետ մէկտեղ հասարակական հարստութիւնն այնպէս հաւասար է բաշխւում, որ ամէն ոք կեանքի բոլոր յարմարութիւններն առատօրէն վայելում է։

1. ↑ Հայնրիխ VIII (1491—1547)— Անգլիայի թագաւոր (1509—1547), Հայնրիխ VII֊ի երկրորդ որդին։ Նրա օրով աբսոլիւտիզմն Անգլիայում հասաւ իր բարձրագոյն կէտին։ Հայնրիխ VIII իրեն յայտարարեց «անգլիական եկեղեցու» գերագոյն պետ։ Գրավեց վանքապատկան հողերը, մի ռեֆորմ, որին օժանդակում էր միջին ազնուականութիւնը։ Այս ռեֆորմը նպաստեց հին ֆեոդալ֊հոգեւոր արիստոկրատիայի վերջնական քայքայմանը եւ ամրապնդեց թագաւորի բացարձակ իշխանութիւնը։ «Անգլիական եկեղեցու» Հռոմից բաժանումով մտցուեց ռեֆորմացի։
2. ↑ Քասաիլի իշխան Կառլը հետագայում գերմանական իմպերատոր Կառլ V է (1519—1555)։ Պատգամաւորութիւնը, որին մասնակցում էր նաեւ Մորը (1515 թ․), ուղղարկուած էր Բրյունգէ պարզելու համարՖլանդրիական առեւտրականների հետ տեղի ունեցած թիւրիմացութիւնը։ Հայնրիխ VIII պարլամենտական ակտով արգելել էր բրդի արտահանումը դէպի Հոլանդիա։ Այս արգելքը պայմանաւորուած էր Կառլի եւ Հայնրիխ VIII֊ի միջեւ առաջացած դժաությանը (իշխան Կառլը 1506 թ․ նշանուած էր Հայնրիխ VIII֊ի քրոջ հետ, սակայն 1514 թ․ Կառլին նշանեցին ֆրանսիական իշխանուհու հետ)։ Բրդի արտահանման արգելքը երկու երկրների տնտեսական կեանքի վրայ վատ էր անդրադառնում եւ երկու իշխողները շուտով հաշտուելով միմեանց հետ՝ 1515 թուի մայիսի 15֊ին Ֆլանդրիա ուղարկուեց յատուկ միսիա, Մորի մասնակցութեամբ։ Պատգամաւորութեան կազմում Մորի թեկնածութիւնն առաջադրել էին Լոնդոնի առեւտրականները։ Մորի առաքելութիւնը յաջողութեամբ վերջացաւ․ այդ պատճառով էլ երկու տարի յետոյ (1517 թ․) նրան նոյնանման միսիայով ուղարկեցին Քալէ։
3. ↑ Ֆլանդրիան նախկին կոմսութիւն էր, որի տերիտորիան այժմ պատկանում է մասամբ Բելգիային (1830 թուից), մասամբ Ֆրանսիային եւ մի մասն էլ Հոլանդիային։ Բրիւգէն գլխաւոր քաղաքներից մէկն էր։ 12֊րդ դարից Ֆլանդրիան տնտեսական ընդհանուր շահերով կապուած էր Անգլիայի հետ (Անգլիան Ֆլանդրիայի արհեստաւորների համար բուրդ էր մատակարարում)։ Տնտեսական տեսակէտից Ֆլանդրիան 14—16 դարերում Հիւսիսային եւ Միջին Եւրոպայի ամենաառաջադէմ երկրներից մէկն էր։ Ֆլանդրիան Կառլ V֊ի կայսրութեան բաժանումով անցաւ Սպանիային։
4. ↑ Բրիւգէ (Bruges)— Բելգիական Արեւմտեան Ֆլանդրիա գավառի գլխաւոր քաղաքը, այդմ ունի մօտ 16.000 բնակիչ։ Հիմնուած է 7֊րդ դարում։ Անցեալում առեւտրական առաջնակարգ քաղաք էր․ այժմ յայտնի է իր հնութիւններով եւ շէնքերով։ Բրիւգէն պատկանում էր սպանացիներին, ապա սրանսիացիներին․ 1814 թուին անցաւ Հոլանդիային, 1830 թուից պատկանում է Բելգիային։
5. ↑ Իսկական անունն է Պետր Զայլս․ Էգիդը նոյն անունի (Զայլս) լատինական ձեւն է։ Պետր Էգիդը (Զայլսը) պատմական անձնաւորութիւն է․ Մորը նրան է ուղարկել իր «Ուտոպիա»֊ն կարդալու եւ «ուղղումներ» կատարելու համար (տես յաւելուածը)։
6. ↑ Պալինուրը Տրոյայի Էնէաս նաւի նաւավարն էր, որի ճանապարհորդութեան նկարագրութիւնը կազմում է Վիրգիլիոսի «Էնեիդաս» պոեմը։ Այս պոեմով Վիրգիլոսն ուզում էր մրցել Հոմերոսի «Ոդիսական»֊ի հետ։
7. ↑ Կազմուած է յունարէն hytlos— ամպ եւ daio— ուսումնասիրում եմ բառերից։ Այստեղ գործ է ածւում շատ ճանապարհորդած մարդու իմաստով։
8. ↑ Ամերիկո Վեսպուչի (1451—1512)— իտալացի ծովագնաց եւ աշխարհագրագէտ․ ծառայելով սպանական կառավարութեան մօտ՝ նա Նոր Աշխարհում կատարում է չորս ճանապարհորդութիւն (1499—1504) եւ առաջին անգամ ինքն է տալիս Հարաւային Ամերիկայի երկրների ու քարտէզի նկարագրութիւնը։ Նրա անունով նոր ցամաքամասը կոչւում է Ամերիկա։
9. ↑ Իր չորրորդ ճանապարհորդութեան ժամանակ (1503—04) Ամերիկո Վեսպուչին Բրազիլիայում թողեց 24 մարդ, որ ցանկանում էին բնակութիւն հաստատել այնտեղ։
10. ↑ Տապրոբանա— Ցեյլոն կղզու հին անունն է։
11. ↑ Մի քանի թարգմանութիւնների մէջ գրուած է Կալկաթա (Calcutta), իսկ բնագրում Calichut․ Կալկաթան լինել չէր կարող, որովհետեւ Հնդկաստանի այս քաղաքը Մորի ժամանակ գոյութիւն չէր ունեցել․ Նա հիմնուել է միայն 17֊րդ դարու վերջին։ Ռուսերէն թարգմանութեան ծանօթութեան մէջ Կալիքուտը Մորի միֆական քաղաք է համարւում․ մեր կարծիքով Calichu֊ը Հնդկաստանի Մալաբար շրջանի ծովափնեայ քաղաք եւ առեւտրական նաւահանգիստն է․ սա հնդկական առաջին քաղաքն է, ուր այցելել են փորթուգալացիները դէպի Հնդկաստան ծովային ճանապարհը յայտնագործելու ժամանակ (1498)․ 1792 թուին այս քաղաքն անցաւ անգլիացիներին։
12. ↑ Ուտոպիա յունարէն բառ է․ կազմուած է ou— բացասական մասնիկից եւ topus— տեղ, վայր բառից։ Ուտոպիա նշանակում է գոյութիւն չունեցող վայր, երկիր։
13. ↑ Ակնարկում է «Կարմիր եւ Սպիտակ վարդերի» (Алая и Белая Роза) պատերզմը․ կարմիր եւ սպիտակ վարդն անգլիական թագաւորական տան երկու ճիւղերի (Լանկաստերի եւ Յորկի) պետնիշներն էին․ սկսած 1452 թուից մինչեւ 1485 թուականը թագաւորական այս երկու տները միմեանց դէմ կատաղի եւ անխնայ պատերազմ մղեցին։ Յորկի տան կողմն էին գերազանցապէս հարաւ֊արեւելեան առեւտրական պրովինցիաները․ Լանկաստերները ներկայացնում էին հիւսիս֊արեւմտեան կոմսութիւնները։ Դինաստիական այս պատերազմը թուլացրեց հին ազնուականութեան նշանակութիւնը եւ վերջին հաշուով ուժեղացրեց թագաւորի իշխանութիւնը (հողի մօտ 4/5֊ը ազնուականներից անցաւ թագաւորին), որ իր համար նոր ազնուականութիւն ստեղծեց․ վերջինս անշուշտ չունէր նախկին ֆեոդալ բարոնների ուժը։ 1485 թ․ Ռիչարդ III֊ի սպանութիւնից յետոյ, Լանկաստերների դինաստիայից Հայնրիխը (VII) գահ բարձրացաւ եւ ամուսնացաւ Յորկի դինաստիայից Էդուարդ IV֊ի աղջկայ՝ Ելիզաբեթի հետ։ Սպիտակ եւ կարմիր վարդի պատերազմը վերջացաւ եւ Հայնրիխ VII իր պետնիշին միացրեց նաեւ սպիտակ վարդը։
14. ↑ 1497 թ․ Կորնուելսի (Cornwalls) բնակիչներն ապստամբեցին Հայնրիխ VII֊ի դէմ եւ արշաւեցին Լոնդոնի վրայ, սակայն պարտուեցին։
15. ↑ Այս պարբերութիւնը Մարքսը մէջ է բերել «Կապիտալ»֊ի մէջ (հմմտ․ «Կապիտալ»֊ի I հատ․ հայերէն թարգմանութեան 707—708 էջերը (ծանօթութիւն)։
16. ↑ Ակնարկում է գների բարձրացումը, որ տեղի ունեցաւ 16֊րդ դարում՝ ազնիւ մետաղների գների անկման կապակցութեամբ եւ որի հետեւանքով գիւղատնտեսական մթերքների գները 2—3 անգամ բարձրացան։
17. ↑ Թարգմանիչն այսպէս է գրել՝ «գ»֊ով։ (թուայնացնողի նշում)
18. ↑ Ապաստան տալու մենաշնորհ եւ ապաստանի վայրեր համարւում էին մասնաւորապէս միջին դարերում մի քանի տաճարներ, որտեղ ապաստանողներն ազատւում էին հետապնդումից։ Ապաստանի մենաշնորհը համարւում էր սրբազան․ նա իր նշանակութիւնն աստիճանաբար կորցրեց եկեղեցու պառակտման ժամանակ եւ ընդհանրապէս վերածնունդի դարաշրջանում՝ եկեղեցու հեղինակութեան անկման հետ։
19. ↑ Հռոմէական֊կաթոլիկ եկեղեցու ամենահին վանական ուխտը․ հիմնուել է 6֊րդ դարում։
20. ↑ թարգմանիչն այդպէս է գրել՝ «քնքույշ», աբեղեանական ուղղագրութեամբ։
21. ↑ Բրաբանտ (Brabant)— Բելգիայի եւ Հոլանդիայի պատմական երկրամաս, որը գրաւում էր Շելդ եւ Մաաս գետերի հոսանքներում գտնուող տարածութիւնը։ Միջին դարերում հարուստ դքսութիւն էր։
22. ↑ Ակնարկում է Հռոմի պապին։
23. ↑ Արագոն (Aradon)— պատմական երկրամաաս Սպանիայում․ ֆեոդալիզմի դարաշրջանում անկախ թագաւորութիւն էր։ 1479 թուին միացաւ Քաստիլի հետ, որով դրուեց Սպանիայի հիմքը։ Այժմ ունի մօտ 1.060 հազ․ բնակիչ․ հողագործական եւ անասնապահական շրջան է։
24. ↑ Նաւարրա— նախկին թագաւորութիւն, որը գրաւում էր Պիրինեան լեռների երկու կողմի տերիտորիան։ Կազմուած էր երկու մասից (Վերին եւ Ներքին Նաւարա)․ առաջինը գտնւում էր յիշեալ լեռների հարաւային, իսկ երկրորդը՝ հիւսիսային մասում։ Ներքին Նաւարրան այժմ պատկանում է Ֆրրանսիային (1607 թուից), իսկ Վերին Նաւարրան կազմում է Սպանիայի այժմեան Նաւարրա պրովինցը։ Նաւարրան հիմնուած է 10֊րդ դարում․ 1234 թ․ գլխաւորւում էր Ֆրանկսական Շամպան դիստանցիայի կողմից։
25. ↑ Յուն chora — երկիր, a — բացասական մասնիկ․ achoria — բառացի նշանակում է երկրագնդում տեղ չունեցող երկիր․ հոմանիշ է ուտոպիային։
26. ↑ Մորն այս դէպքում հաւանաբար նկատի ունի այն խիստ օրէնքները, որ Հայնրիխ VII֊ի ժամանակ հրատարակուեցին եւ որոնցով խիստ պատժւում էր գիւղացիների էքսպոպրիացիան․ կալուածատէրերն այդ օրէնքները խախտելու համար հարկադրուած էին դրամական մեծ տուգանքներ վճարել թագաւորին։
27. ↑ Յուն․— երջանիկ։
28. ↑ Պլաւտոս (մօտ 254—184 մ․ թ․ ա․)— հռոմէացի պոէտ․ գրել է բազմաթիւ կոմեդիաներ, որոնց տիպերը մեծ մասամբ վերցրել է հռոմէական հասարակութեան շահագործուող դասակարգերից (պլեբեյներից, ստրուկներից)։ Որպէս կենդանի դիալոգի վարպետ, Պալւտոսը հանդիսանում է եւրոպական կոմեդիայի հայրը։