Վեցերորդ Բաժին: Գերշահույթի Փոխարկումը Հողային Ռենտայի

Երրորդ հատոր: Գիրք երրորդ - Կապիտալիստական Արտադրության Ամբողջական Պրոցեսը հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

ԵՐԵՍՈՒՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հողայիս սեփականության տարբեր պատմական ձևերի վերլուծումն այս աշխատության սահմաններից դուրս է։ Մենք նրանով զբաղվում ենք լոկ այն չափով, որչափով որ կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի մի մասը հողային սեփականատիրոջն է բաժին ընկնում։ Այսպիսով ուրեմն, մենք ենթադրում ենք, որ երկրագործությունը, ճիշտ այնպես, ինչպես և մանուֆակտուրան, արդեն ենթարկված է արտադրության կապիտալիստական եղանակին, այսինքն որ գյուղատնտեսությունը վարում են կապիտալիստները, որոնք մնացյալ կապիտալիստներից նախ և առաջ տարբերվում են այն տարրով միայն, որի մեջ ներդրվում է նրանց կապիտալն ու այս կապիտալի կողմից շարժման մեջ դրված վարձու աշխատանքը։ Մեր տեսակետից՝ ֆերմերը ցորեն և այլն արտադրում է ճիշտ այնպես, ինչպես գործարանատերը՝ մանվածք կամ մեքենաներ։ Այն ենթադրությունը, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակը նվաճել է գյուղատնտեսությունը, նշանակում է այն էլ, որ հիշյալ եղանակն իշխում է արտադրության ու բուրժուական հասարակության բոլոր ոլորտներում, որ, հետևաբար, իրենց լիակատար հասունությամբ առկա են նաև նրա պայմաններն, ինչպիսիք են՝ կապիտալների ազատ մրցում, նրանց փոխադրումն արտադրության մի ոլորտից մյուսը, միջին շահույթի միահավասար մակարդակը և այլն։ Հողային սեփականության մեր կողմից քննարկվող ձևը նրա մասնահատուկ պատմական մի ձևն է, կապիտալի և արտադրության կապիտալիստական եղանակի ներգործության հետևանքով առաջացած փոխակերպյալ ձևը, ընդ որում փոխակերպման է ենթարկվում կամ ֆեոդալական հողային սեփականությունը կամ թե իբրև սննդաճյուղ վարվող մանր-գյուղացիական երկրագործությունը, որի պայմաններում հողի տիրությանը հանդես է գալիս իբրև անմիջական արտադրողի արտադրության պայմաններից մեկը, իսկ փողի նկատմամբ արտադրողի ունեցած սեփականության իրավունքը ներկայանում է որպես ամենաշահավետ պայման, իբրև նրա արտադրությանն եղանակի ծաղկելու պայման։ Եթե արտադրության կապիտալիստական եղանակն ընդհանրապես ենթադրում է

բանվորների ունեզրկումն աշխատանքի պայմաններից, ապա հողագործության մարզում նա ենթադրում է գյուղական բանվորների ունեզրկումը հողից և նրանց ենթարկումը կապիտալիստին, որը շահույթի համար է երկրագործությունը վարում։ Ուրեմն, մեր ընդունած տեսակետի համար ամենևին նշանակություն չունեցող մի առարկություն կլինի, եթե մեզ հիշեցնեն, թե հողային սեփականության ու երկրագործության ուրիշ ձևեր էլ են գոյություն ունեցել և դեռ գոյություն ունեն։ Այս առարկությունը կարող է վերաբերել այն տնտեսագետներին միայն, որոնք գյուղատնտեսության մեջ վարվող արտադրության կապիտալիստական եղանակն ու սրան համապատասխանող հողային սեփականության ձևը դիտում են ոչ թե որպես պատմական, այլ որպես հավիտենական կատեգորիաներ։

Հողային սեփականության արդի ձևի ուսումնասիրությունը մեզ համար անհրաժեշտ է այն պատճառով, որ ընդհանրապես պետք է ուսումնասիրվեն արտադրության ու շրջանառության այն որոշակի հարաբերությունները, որոնք ծագում են գյուղատնտեսության մեջ կապիտալ ներդրելուց: Առանց սրա՝ կապիտալի վերլուծությունը լրիվ չէր լինի։ Հետևաբար, սահմանափակվում ենք կապիտալի ներդրմամբ բուն երկրագործության մեջ բացառապես, այսինքն այն գլխավոր բուսանյութի արտադրության մեջ, որով ապրում է բնակչությունը։ Մենք կարող ենք ասել՝ ցորենի, որովհետև սա արդի կապիտալիստորեն զարգացած ժողովուրդների գլխավոր սննդամիջոցն է։ (Կամ թե երկրագործության փոխարեն վերցնել հանքարանները, որովհետև օրենքները միևնույն են)։

Ա. Սմիթի խոշոր ծառայություններից մեկն այն է, որ նա ցույց է տվել, թե գյուղատնտեսական մյուս արդյունքների, օրինակ, վշի, ներկաբույսերի արտադրության, ինքնուրույն անասնաբուծության համար կիրառված կապիտալի հողային ռենտան որոշվում է այն հողային ռենտայով, որ տալիս է գլխավոր սննդամիջոցի արտադրության մեջ ներդրված կապիտալը։ Նրա ժամանակվանից դեսն իրապես ոչ մի առաջադիմություն չի կատարվել այս բնագավառում։ Այն, ինչ որ մենք կարող էինք հիշեցնել իբրև սահմանափակումներ կամ լրացումներ, վերաբերում է ոչ թե մեղ զբաղեցնող խնդրին, այլ հողային սեփականության հատուկ ուսումնասիրությանը։ Ուստի մենք ex professo [հատկապես] չենք խոսի այն հողային սեփականության մասին, որն առնչություն չունի ցորենի արտադրության համար նախանշված հողի հետ, այլ տեղ-տեղ նրան կանդրադառնանք լուսաբանման նկատառումով։

Խնդրի քննարկման շրջանակներն ավելի ճիշտ որոշելու համար դեռ պիտի նշենք, որ այստեղ հող ասելով հասկացվում է նաև ջուրը և այլն, որչափով որ սա սեփականատեր ունի, որպես հողի պատկանելիք է ներկայանում։

Հողային սեփականությունը ենթադրում է որոշ անձերի մենաշնորհը՝ տնօրինելու երկրագնդի այս ու այն մասերն իբրև նրանց մասնավոր կամքի բացառիկ ոլորտներ՝ վտարելով բոլոր մյուսներին^[1]։ Այս ենթադրությունն անելու դեպքում պահանջվում է բացահայտել այս մենաշնորհի տնտեսական արժեքը, այսինքն նրա շահեցումը կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա։ Այս անձերի իրավաբանական իշխանությունը, որով նրանք օգտագործում և չարարկում են հողագնդի մասերը, ոչինչ չի բացատրում մեզ։ Այս մասերի օգտագործումը ամբողջովին ու միանգամայն կախված է տնտեսական պայմաններից, որոնք նրանց կամքից կախում չունեն։ Հենց իրավաբանական պատկերացում ինքը ոչ մի ուրիշ րտն չի նշանակում, քան այն, որ հողային սեփականատերը իր հողի հետ կարող է վարվել այնպես, ինչպես ամեն մի ապրանքատեր՝ իր ապրանքի հետ և այս պատկերացումը — ազատ մասնավոր հողային սեփականության այս իրավաբանական պատկերացումը — հնադարյան աշխարհում հանդես է գալիս օրգանական հասարակակարգի քայքայման ժամանակաշրջանում միայն, իսկ արդի աշխարհում՝ կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ միայն։ Ասիայում այս պատկերացումը տեղ-տեղ եվրոպացիներն են ներմուծել։ Սկզբնական կուտակմանը վերաբերող բաժնում (I գիրք, XXIV գլուխ) մենք տեսանք, թև ինչպես արտադրության այս եղանակը ենթադրում է մի կողմից՝ անմիջական արտադրողների ազատագրումը հողի մի սոսկական պատկանելիքը լինելու դրությունից (կիսաճորտերի, ճորտերի, ստրուկների և այլոց ձևով), մյուս կողմից՝ ժողովրդի բազմության ունեզրկումը հողից։ Ըստ այսմ հողային սեփականության մենաշնորհը արտադրության կապիտալիստական եղանակի մի պատմական նախադրյալ է և մնում է որպես նրա մշտական պատվանդան, ինչպես պատվանդան է եղել նաև արտադրության այն բոլոր նախկին եղանակների, որոնք հիշվել են մասսաների այս կամ այն ձևով վարվող շահագործման վրա։ Բայց այն ձևը, որի մեջ արտադրության սկսվող կապիտալիստական եղանակը գտնում է հողային սեփականություն, չի համապատասխանում այս եղանակին։ Միմիայն սա ինքն է իրեն համապատասխանող ձևն ստեղծում՝ հողագործությունը կապիտալին ենթարկելով. հենց այս միջոցով ֆեոդալական հողային սեփականությունը, կլանային սեփականությունը կամ թե մանր գյուղացիական սեփականությունը հողային համայնքի [Markgemeinschaft] հետ միասին փոխարկվում են արտադրության այս եղանակին համապատասխանող ձևի, որքան էլ տարբեր լինեն սրանց իրավաբանական ձևերը։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեծ հետևանքներից մեկն այն է, որ նա մի կողմից հողագործությունը հասարակության ամենից անզարգացած մասի սոսկ էմպիրիկ ու մեքենաբար ժառանգված զբաղմունքից դարձնում է ագրոնոմիայի գիտակցված ու գիտական կիրառում, որչափով որ սա ընդհանրապես հնարավոր է մասնավոր սեփականության հետ կապված հարաբերությունների շրջանակում^[2]. որ նա մի կողմից՝ հողային սեփականությունը լիովին ազատում է տիրապետական ու ծառայական հարաբերություններից, մյուս կողմից՝ հողը իբրև աշխատանքի պայման ամբողջովին անջատում է հողային սեփականությունից ու հողասեփականատիրոջից, որի համար հողն այլևս ուրիշ ոչինչ չի ներկայացնում, քան մի որոշ փողային հարկ, որ հողասեփականատերը իր մենաշնորհի միջոցով վերցնում է արդյունաբերական կապիտալիստից, ֆերմերից. նա այնքան սաստիկ է լուծում այս կապը, որ հողասեփականատերը կարող է իր ամբողջ կյանքը Կոստանդնուպոլսում անցկացնել, այնինչ նրա հողային սեփականությունը գտնվում է Շոտլանդիայում։ Այսպիսով հողային սեփականությունն ստանում է իր զուտ տնտեսական ձևը՝ թոթափելով իր բոլոր նախկին քաղաքական ու սոցիալական ծածկույթներն ու խառնազոդումները, կարճ ասած, այն բոլոր ավանդական կցուկները, որոնք հենց արդյունաբերական կապիտալիստների, այլև, սրանց թեորիական ջատագովների կողմից, ինչպես հետո կտեսնենք, հողային սեփականության դեմ մղած իրենց պայքարի սուր շրջանում պախարակվում էին որպես անօգուտ ու անհեթեթ հավելուկներ։ Մի կողմից՝ հողագործության ռացիոնալացումը, որն առաջին անգամ հնարավորություն է տալիս երկրագործությունը հանրորեն վարելու, մյուս կողմից՝ հողային սեփականությունը աբսուրդի հասցնելը,— սրանք են արտադրության կապիտալիստական եղանակի խոշոր ծառայությունները։ Սա իր պատմական մյուս բոլոր առաջադիմությունների նման այս վերջինն էլ ամենից առաջ ձեռք էր բերում անմիջական արտադրողների լիակատար թշվառացման գնով։

Բուն իսկ առարկային անցնելուց առաջ դեռ անհրաժեշտ է մի քանի նախնական նկատողություններ անել՝ թյուրիմացությունները կանխելու համար։

Ուրեմն, արտադրության կապիտալիստական եղանակի նախադրյալն այս է. իսկական հողագործները վարձու բանվորներն ենք որոնց բանեցնում է կապիտալիստը, վարձակալը, որը գյուղատնտեսությունը վարում է իբրև կապիտալի շահագործման մեկ առանձին մարդ միայն, որպես իր կապիտալի ներդրում արտադրության մի հատուկ ոլորտում։ Այս ֆերմեր-կապիտալիստը հողի սեփականատիրոջը, իր շահագործած հողի սեփականատիրոջը, որոշ ժամկետներում, օրինակ, տարեկան, վճարում է պայմանագրով սահմանված փողի մի որոշ գումար (բոլորովին այնպես, ինչպես փողային կապիտալի փոխառուն վճարում է որոշ տոկոս) իր կապիտալն արտադրության այս հատուկ մարզում կիրառելու թույլտվության համար։ Փողի այս գումարը կոչվում է հողային ռենտա, վճարելիս լինի սա վարելահողերից, շինարարական հողամասերից, հանքարաններից, ձկնորսարաններից, անտառաստաններից և այլն, միևնույն է։ Հողային ռենտան վճարվում է այն ամբողջ ժամանակվա համար, որի ընթացքում հողի սեփականատերը հողը պայմանագրով փոխատրել է, վարձով տվել է վարձակալին։ Հետևաբար, հողային ռենտան այստեղ այն տնտեսական ձևն է, որով հողային սեփականությունը տնտեսապես իրացվում, արժեք է բերում։ Այնուհետև, մենք այստեղ ունենք այն բոլոր երեք դասակարգերը, որոնք միասին ու իրար հակադրվելով կազմում են արդի հասարակության կմախքը՝ վարձու բանվոր, արդյունաբերական կապիտալիստ, հողի սեփականատեր։

Կապիտալը կարող է հողում սևեռվել, նրան միակցվել մասամբ շատ վաղանցուկ կերպով, ինչպես քիմիական բնույթ ունեցող բարելավումների, պարարտացման և այլոց դեպքում, մասամբ էլ ավելի հարատևորեն, ինչպես հեռատար ջրանցքների, ոռոգման կառուցումների, համահարթումների, տնտեսական նպատակների ծառայող շենքերի և այլոց գեպքում։ Հողին այսպես միակցված կապիտալը ես մի ուրիշ տեղ անվանել եմ la terre-capital^[3]։ Սա վերաբերում է հիմնական կապիտալի կատեգորիային։ Այն տոկոսը, որ գանձվում է հողին միակցված կապիտալի ու այն բարելավումների համար, որոնց ենթարկվում է հողն իբրև արտադրության գործիք, կարող է մի մասը լինել այն ռենտայի, որ հողի սեփականատիրոջը վճարում է ֆերմերը^[4], բայց նա չի կազմում բուն հողային ռենտան, որը վճարվում է հողի, իբրև այսպիսու, օգտագործման համար, գտնվելիս լինի սա բնական վիճակում, թե մշակված լինի, միևնույն է։ Հողային սեփականության սիստեմատիկ քննարկման դեպքում, որը մեր պլանից դուրս է, հողի սեփականատիրոջ եկամտի այս մասը հարկավոր կլիներ մանրամասն քննարկել։ Այստեղ նրա վերարերմամբ բավական է մի քանի խոսք։ Կապիտալի կարճաժամկետային այն ներդրումները, որոնք զուգորդված են հողագործության սովորական արտադրական պրոցեսների հետ, բոլորն առանց բացառության կատարում է ֆերմերը։ Այս ներդրումները, ինչպես և սոսկական մշակումն ընդհանրապես,— եթե սա որոշ չափով ռացիոնալ կերպով է վարվում, ուրեմն չի հանգում հողը բիրտ կերպով ուժասպառ անելուն, ինչպես այդ տեղի ուներ, ասենք, ամերիկյան նախկին ստրկատերերի մոտ,— որից սակայն պայմանագրերով իրենց ապահովում են պարոնայք հողային սեփականատերերը,— այդ ներդրումները բարելավում են հողը^[5], բարձրացնում են նրա արդյունքը և հողը սոսկական մատերիայից դարձնում են հող-կապիտալ։ Մշակված հողն ավելի է գնահատվում, քան միևնույն բնական որակն ունեցող անմշակ հողը։ Ավելի հարատև, ավելի երկար ժամանակ օգտագործվող, հողին միակցված հիմնական կապիտալներն էլ մեծ մասամբ, իսկ որոշ ոլորտներում բացառապես, ֆերմերն է ներդրում։ Բայց հենց որ պայմանագրով սահմանված վարձակալության ժամկետն անցնում է,— և սա այն պատճառներից մեկն է, որոնցից դրդված հողի սեփականատերն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացմանը համընթաց ձգտում է կարելվույն չափ կրճատելու վարձակալության ժամկետը, այն ժամանակ հողին միակցված բարելավումներն իբրև սուբստանցի, այսինքն հողի անբաժանելի ակցիդենցներ* [Տես 5 ծան. հետո] բաժին են ընկնում հողի տիրոջը որպես սեփականություն։ Երբ հողի սեփականատերը վարձակալման նոր պայմանագիր է կնքում, նա հողին միակցված կապիտալի համար տրվող տոկոսն ավելացնում է բուն հողային ռենտայի վրա, անկախ այն հանգամանքից, թե արդյոք նա հողը հիմա վարձով տալիս է նո՞ւյն այն ֆերմերին, որը կատարել է բարելավումները, թե՞ մի ուրիշ ֆերմերի։ Այսպիսով նրա ռենտան ուռչում է. կամ թե չէ՝ եթե նա ծախել ուզում հողը, մենք իսկույն կտեսնենք, թե սրա գինն ինչպես է որոշվում,— այժմ նրա արժեքը բարձրացել է։ Նա ոչ թե լոկ հողն է ծախում, այլ բարելավված հողը, հողին միակցված կապիտալը, որը ոչինչ չի նստել նրա վրա։ Սա է այն գաղտնիքներից մեկը — բոլորովին մի կողմ թողած բուն հողային ռենտայի շարժումը,—որոնց հետևանքը լինում է հողի սեփականատերերի սաստկացող հարստացումը, նրանց ռենտաների հարատև վերելքը, նրանց հողերի աճող փողային արժեքը՝ տնտեսական զարգացման առաջադիմությանը համընթաց։ Այսպիսով հողային սեփականատերերը իրենց մասնավոր գրպանն են դնում հասարակական զարգացման այն հետևանքը, որը գոյացել է առանց նրանց գործակցության,— fruges consumere nati [պտուղները սպառելու համար ծնվածները]։ Բայց այս միաժամանակ մեկն է ռացիոնալ երկրագործություն վարելու ամենամեծ արգելքներից, որովհետև ֆերմերը խուսափում է այն բոլոր բարելավումներից ու ծախսումներից, որոնց լիակատար ետհոսումը չի կարելի ակնկալել իր վարձակալման ժամանակի տևողության ընթացքում, և մենք տեսնում ենք, որ այս հանգամանքը նորից ու նորից է իբրև այսպիսի արգելք հայտարարվել ինչպես անցյալ դարում Ջեմս Անդերսոնի, ռենտայի արդի թեորիայի իսկական հայտնագործողի կողմից, որը միաժամանակ գործնական ֆերմեր ու իր ժամանակին նշանավոր ագրոնոմ էր, այնպես էլ մեր օրերում՝ Անգլիայի հողային սեփականության այժմյան կառուցվածքի հակառակորդների կողմից։

Ա. Ա. Ուոլտոնն այս մասին ասում է „History of the Landed Tenures of Great Britain and Ireland», London 1865, էջ 96, 97. «Մեր երկրում գործող գյուղատնտեսական բազմաթիվ հիմնարկների բոլոր հանքերը չեն կարող շատ նշանավոր կամ թե նկատելի հետևանքներ առաջ բերել հողի բարելավված մշակման իրական առաջադիմության ասպարեզում, քանի դեռ այսպիսի բարելավումները շատ ավելի բարձր աստիճանով մեծացնում են հողային սեփականության արժեքը և բարձրացնում հողատիրոջ ռենտայի գումարը, քան բարելավում են ֆերմերի կամ թև գյուղատնտեսական բանվորի դրությունը։ Ֆերմերները ճիշտ նույնպես, ինչպես հողատերը, սրա կառավարիչը կամ թե հենց գյուղատնտեսական ընկերության նախագահը, լավ գիտեն ընդհանրապես, որ լավ ցամաքուրդը, առատ պարարտացումն ու կարգին տնտեսագործումը՝ զուգորդվելով հողը հիմնովին մաքրելու, և մշակելու համար անհրաժեշտ աշխատանքի աճող կիրառման հետ՝ սքանչելի հետևանքներ առաջ կբերեն ինչպես հողի բարելավման, այնպես էլ արտադրությունն ընդլայնելու ասպարեզում։ Բայց այս բոլորը նշանավոր ծախսեր են պահանջում, և ֆերմերները նույնպես շատ լավ գիտեն, որ իրենք ինչքան շատ էլ բարելավեն հողը կամ թե բարձրացնեն սրա արժեքը, գլխավոր օգուտը ժամանակի ընթացքում հողատերերն են քաղելու սրանից՝ բարձրացրած ռենտաների ու հողի ավելացած արժեքի կերպարանքով։ Ֆերմերները բավական բանիմաց են նկատելու համար այն, ինչ որ հիշյալ ճառախոսները {հողատերն ու նրա կառավարիչը գյուղատնտեսական հանդեսների ժամանակ} տարօրինակ եղանակով միշտ մոռանում են ասել այն, որ ֆերմերների արած բոլոր բարելավումների առյուծի բաժինը վերջիվերջո պետք է հողատիրոջ գրպանը մտնի... Նախորդ վարձակալը որքան էլ բարելաված լինի վարձակալած հողը, նրա հաջորդը յուրաքանչյուր անգամ համոզվելու է, որ հողատերը ռենտան պիտի բարձրացնի համաձայն հողի արժեքի աճմանը, որն առաջացել է նախկին բարելավումների շնորհիվ։

Այս պրոցեսը բուն երկրագործության մեջ դեռ այնպես պայծառ հանդես չի գալիս, ինչպես հողն իբրև շինարարական տեղամաս օգտագործելու դեպքում է խիստ գերակշռող մասն այն հողի, որ Անգլիայում ծառայում է շինարարական նպատակների համար, չի ծախվում իբրև freehold [իբրև սեփականություն], այլ հողի սեփականատերերի կողմից վարձով է տրվում 99 տարով կամ թե ավելի կարճ ժամանակով, եթե այդ հնարավոր է լինում։ Այս ժամկետն անցնելուց հետո շենքերը բուն իսկ հողի հետ միասին բաժին են ընկնում հողատիրոջը։ Նրանք {վարձակալները} պարտավորվում են վարձակալման պայմանաժամն անցնելուց հետո տունը լավ բնակելի վիճակում խոշոր հողատիրոջը հանձնելու, թեև մինչ այդ ժամանակ ուռցրած հողային ռենտա են վճարել։ Վարձակալման պայմանաժամը հազիվ է անցած լինում, և ահա գալիս է հողատիրոջ գործակալը կամ կառավարիչը, զննում է ձեր տունը, հոգում է այն մասին, որ դուք տունը լավ վիճակի մեջ գնեք, այնուհետև ստանձնում է նրա տիրությունը և այն միակցում իր հողատիրոջ գույքին։ Իրողությունն այն է, որ եթե դեռ երկար ժամանակ թույլատրվի այս սիստեմը իր լրիվ ներգործությամբ, թագավորության մեջ ամբողջ տնատիրությունը ճիշտ այնպես, ինչպես գյուղական հողատիրությունը, խոշոր հողատերերի ձեռին կլինի։ Լոնդոնի ամբողջ Westend-ը, Temple Bar-ից հյուսիս ու հարավ, գրեթե բացառապես պատկանում է մի կես դյուժին խոշոր հողատերերի, վարձու է տրված վիթխարի հողային ռենտաներով, և որտեղ վարձակալման պայմանաժամերը լիովին չեն անցել, ապա նրանք արագ հասնում են իրար ետևից։ Թագավորության մեջ այս միևնույնն ավելի մեծ կամ ավելի փոքր աստիճանով վերաբերում է բոլոր քաղաքներին։ Բայց նույնիսկ սրա վրա էլ դեռ կանգ չի առնում բացառիկության ու մենաշնորհի այս ագահ սիստեմը։ Մեր նավահանգստային քաղաքների նավաշինարանային գրեթե բոլոր կառուցումները զավթողական միևնույն պրոցեսի հետևանքով գտնվում են խոշոր հողատեր լևիաթանների ձեռքում» (ն. տ., էջ 93)։ Այս հանգամանքներում պարզ է, որ եթե 1861 թվականի հաշվեհամարը Անգլիայի և Ուելսի Համար 20 066 224-անոց ընդհանուր բնակչության կողքին տալիս է տնատերերի 30 032-անոց մի թիվ, ապա սեփականատերերի հարաբերությունը տների ու բնակչության թվի նկատմամբ բոլորովին ուրիշ կերպարանք կստանար, եթե (խոշոր սեփականատերերը առանձնացվեին մանրերից։

Շենքերի սեփականությանը վերաբերող այս օրինակը կարևոր է, 1) որովհետև պարզ ցույց է տալիս բուն հողային ռենտայի ու հողին միակցված հիմնական կապիտալի տոկոսի տարբերությունն, ընդ որում այո տոկոսը կարող է հողային ռենտայի հավելումը լինել։ Շենքերից ստացվող տոկոսը, ինչպես և երկրագործության պրոցեսում ֆերմերի կողմից հողին միակցված կապիտալի տոկոսը վարձակալման պայմանաժամի ընթացքում բաժին է ընկնում արդյունաբերական կապիտալիստին, շինարարական սպեկուլանտին կամ ֆերմերին և ինքնըստինքյան ոչ մի գործ չունի այն հողային ռենտայի հետ, որը տարեցտարի որոշ ժամկետներում վճարվելու է հողն օգտագործելու դիմաց։ 2) Որովհետև ցույց է տալիս, թե ինչպես հողին միակցված ուրիշի կապիտալը վերջիվերջո հողի հետ միասին բաժին է ընկնում հողատիրոջը և տոկոսի ներգործությամբ բարձրանում է հողի ռենտան։

Մի քանի հեղինակներ, մասամբ իբրև հողային սեփականության ջատագովներ ընդդեմ բուրժուական տնտեսագետների հարձակումների, մասամբ էլ ձգտելով այն բանին, որ արտադրության կապիտալիստական սիստեմը հակադրությունների սիստեմ ի փոխարեն դարձնեն «ներդաշնակությունների» սիստեմ, ինչպես, օրինակ, Կերին, ճգնել են այնպես ներկայացնել գործը, որ իբր թե հողային ռենտան՝ հողային սեփականության այս մասնահատուկ տնտեսական արտահայտությունը, նույնն է, ինչ որ տոկոսը։ Սրանով կջնջվեր հողի սեփականատերերի ու կապիտալիստների միջև եղած հակադրությունը։ Հակառակ մեթոդն է կիրառվել կապիտալիստական արտադրության սկզբնական շրջանում։ Հասարակության մեջ տարածված պատկերացմամբ հողային սեփականությունն այն ժամանակ դեռ համարվում էր մասնավոր սեփականության առաջնական ու հարգարժան ձևը, այնինչ կապիտալի տոկոսը պախարակվում էր որպես վաշխառություն։ Ուստի Դեզլի Նորսը, Լոկկը և ուրիշները կապիտալի տոկոսը ներկայացնում էին իբրև հողային ռենտային համանման մի ձև, ճիշտ այնպես, ինչպես որ Տյուրգոն տոկոսի արդարացումը բխեցնում էր հողային ռենտայի գոյությունից։ Հիշյալ ավելի նոր հեղինակները,— բոլորովին մի կողմ թողած այն հանգամանքը, որ հողային ռենտան կարող է գոյություն ունենալ և գոյություն ունի զուտ կերպարանքով, առանց հողին միակցված կապիտալի համար արվող որևէ տոկոսի ավելադրման,— մոռանում են, որ հողի սեփականատերն այս եղանակով ոչ միայն տnկոս է ստանում ուրիշի կապիտալից, որը նրա վրա ոչինչ չի նստել, այլև, հիշյալից զատ, ձրիաբար առնում է ուրիշի կապիտալն էլ։ Հողային սեփականության արդարացումը, ինչպես և արտադրության յուրաքանչյուր եղանակին համապատասխանող սեփականության ամեն մի այլ ձևի արդարացումն այն է, որ ինքն արտադրության եղանակը պատմական անցողիկ անհրաժեշտություն է ներկայացնում, ուրեմն նույն բնույթն են կրում նաև այն արտադրական հարաբերություններն ու փոխանակային հարաբերությունները, որոնք արտադրության տվյալ եղանակից են ծագում։ Անտարակույս, ինչպես հետո կտեսնենք, հողային սեփականությունը սեփականության մնացյալ տեսակներից նրանով է տարբերվում, որ զարգացման որոշ մակարդակի վրա նա ավելորդ ու վնասակար է ներկայանում նույնիսկ արտադրության կապիտալիստական եղանակի տեսակետից։

Հողային ռենտան կարող է մի ուրիշ ձևով էլ շփոթվել տոկոսի հետ, և այսպիսով նրա մասնահատուկ բնույթը կարող է սխալ ըմբռնվել։ Հողային ռենտան ներկայանում է իբրև փողի մի որոշ գումար, որ հողի սեփականատերը տարեկան կորզում է երկրագնդի մի պատառիկը վարձակալման հանձնելուց։ Մենք տեսանք, թե ինչպես ամեն մի որոշ փողային եկամուտ կարող է կապիտալացվել, այսինքն իբրև մի երևակայական կապիտալի տոկոս նկատվել։ Եթե, օրինակ, միջին տոկոսադրույքը 5% է, ապա ուրեմն 200 £-անոց տարեկան հողային ռենտան էլ կարող է որպես 4 000 £-անոց մի կապիտալի տոկոս նկատվել։ Այս եղանակով է ահա, որ կապիտալացված հողային ռենտան կազմում է հողի առքագինը կամ արժեքը, մի կատեգորիա, որը prima facie [ակնհայտորեն] ճիշտ այնպես, ինչպես աշխատանքի գինը, իռռացիոնալ է, որովհետև հողն աշխատանքի արդյունք չէ, հետևաբար ոչ մի արժեք չունի։ Բայց մյուս կողմից՝ այս իռռացիոնալ ձևի թիկունքում իրական արտադրական հարաբերություն է թաքնված։ Եթե կապիտալիստը 4 000 £-ով գնում է մի հողամաս, որը տարեկան 200 £-անոց հողային ռենտա է տալիս, ապա նա 5%-անոց տարեկան միջին տոկոս է ստանում 4 000 £-ից ճիշտ այնպես, ինչպես որ կլիներ, եթե նա այս կապիտալը ներդրեր տոկոսաբեր թղթերի մեջ կամ թե ուղղակի փոխատրեր 5%-ով։ Այս՝ 4 000 £-անոց կապիտալի արժեքի բարձրացումն է 5%-ով։ Այս ենթադրության համաձայն նա իր կայքի առքագինը 20 տարում փոխհատուցած կլիներ սրա եկամուտների միջոցով։ Ըստ այնմ Անգլիայում հողերի առքագինը հաշվվում է year's purchase-ների [գնվող տարեկան եկամուտների] որոշ թվով, մի բան, որը հողային ռենտայի կապիտալացման մի ուրիշ արտահայտությունն է միայն։ Իրապես այս ո՛չ թե հողի, այլ սրա բերած հողային ռենտայի առքագինն է՝ ընթացիկ տոկոսադրույքի համաձայն հաշված։ Բայց ռենտայի այս կապիտալացումը ենթադրում է ռենտա, մինչդեռ ռենտան չի կարող հետադարձ ընթացքով իր սեփական կապիտալացումից բխեցվել ու սրանով բացատրվել։ Հողային ռենտայի գոյությունը, նրա վաճառքից անկախ, այստեղ, ընդհակառակն, այն նախադրյալն է, որը ելակետ է հանդիսանում։

Սրանից հետևում է, որ հողային ռենտան հաստատուն մեծություն ենթադրելու դեպքում հողագինը կարող է բարձրանալ և կամ ընկնել տոկոսադրույքի բարձրանալուն կամ ընկնելուն հակառակ ուղղությամբ։ Եթե սովորական տոկոսադրույքն ընկնելով 5-ից հասնի 4%-ի, ապա 200 £-անոց տարեկան հողային ռենտան 4 000 £-անոցի փոխարեն 5 000 £-անոց մի կապիտալի տարեկան շահեցում կներկայացներ, և այսպիսով միևնույն հողակտորի գինը 4 000-ից կբարձրանար 5 000 £-ի կամ 20 years purchase-ից կհասնէր 25-ի։ Ընդհակառակն է լինում հակառակ դեպքում։ Այստեղ գործ ունենք հողի գնի շարժման հետ, որն անկախ է հողային ռենտայի շարժումից և միմիայն տոկոսադրույքով է կարգավորվում։ Բայց որովհետև մենք տեսանք, որ շահույթի նորման, հասարակական զարգացման առաջխաղացմանը համընթաց, անկման տենդենց ունի և ուրեմն տոկոսադրույքն էլ նմանապես նույն տենդենցն ունի, որչափով որ սա շահույթի նորմայով է կարգավորվում. որ այնուհետև, — շահույթի նորման էլ մի կողմ թողնելով — փոխատրելի փողային կապիտալի աճման հետևանքով ինքը տոկոսադրույքն էլ անկման տենդենց ունի,— ապա այստեղից հետևում է, որ հողի գինը բարձրանալու տենդենց ունի՝ անկախ հողային ռենտայի շարժումից ու հողի արդյունքների գնի շարժումից, ընդ որում ռենտան հողի արդյունքների գնի մի մասն է կազմ ում։

Բուն իսկ հողային ռենտան այն տոկոսաձևի հետ շփոթելը, որ հողային ռենտան ընդունում է հողի գնորդի աչքում,— մի շփոթում, որը հիմնված է հողային ռենտայի բնության կատարյալ անգիտության վրա,— պետք է ամենատարօրինակ սխալ եզրակացությունների հասցնի։ Որովհետև հողային սեփականությունը բոլոր հին երկրներում համարվում է սեփականության առանձնապես հարգարժան մի ձև, և այնուհետև հողային սեփականություն գնելն էլ կապիտալի հատկապես ապահով ներդրում է համարվում, ապա այն տոկոսադրույքը, որից ելնելով գնում են հողային ռենտան, մեծ մասամբ ավելի ցածր է կանգնած լինում, քան կապիտալի ավելի երկար ժամանակի համար նկատի առնված ուրիշ ներդրումների դեպքում, այնպես որ հող գնողն, օրինակ, միմիայն 4% է ստանում առքագնի դիմաց, այնինչ նույն կապիտալի դիմաց ներդրման այլ պայմաններում 5% կստանար. կամ, որ միևնույնին է հանգում, նա հողային ռենտայի համար ավելի մեծ կապիտալ է վճարում, քան միևնույն տարեկան փողային եկամտի համար կվճարեր ուրիշ ներդրումների դեպքում։ Այստեղից պարոն Թիերը La Proprièté-ին [սեփականությանը] վերաբերող իր առհասարակ լիովին անպետք աշխատության մեջ (որը 1849 թվականին ֆրանսիական Ազգային ժողովում Պրուդոնի դեմ նրա արտասանած ճառի արտատիպն է) եզրակացնում է, թե հողային ռենտան ցածր է, այնինչ այս ապա ցուցում է միայն նրա առքագնի բարձր լինելը։

Այն հանգամանքը, որ կապիտալացված հողային ռենտան ներկայանում է իբրև հողի գին կամ հողի արժեք, և որ այսպիսով հողն ամեն մի ուրիշ ապրանքի նման գնվում ու ծախվում է, մի քանի ջատագովների ձեռին ծառայում է որպես հողային սեփականության արդարացման հիմք, որովհետև, ասում ենք, գնորդը հողային սեփականության դիմաց, ինչպես ամեն մի ուրիշ ապրանքի դիմաց, էկվիվալենտ է վճարեր և հողային սեփականության ամենամեծ մասն այս եղանակով է ձեռից ձեռ անցել։ Բայց այս դեպքում արդարացման նույն հիմքը զորություն կունենար ստրկության վերաբերմամբ ևս, որովհետև ստրկատիրոջ համար, որն ստրկի գինը կանխիկ է վճարել, սրա աշխատանքից ստացած եկամուտը ներկայացնում է միայն սրա գնման վրա ծախսված կապիտալի տոկոսը։ Հողային ռենտայի առուծախից նրա գոյության արդարացումը բխեցնելը նշանակում է ընդհանրապես նրա գոյությունը նրա գոյությամբ էլ արդարացնել։

Հողային ռենտայի,— այսինքն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա խարսխվող հողային սեփականության ինքնակա, մասնահատուկ տնտեսական ձևի,— գիտական վերլուծության համար որքան կարևոր է հողային ռենտան զուտ կերպարանքով ու հիշյալը կեղծող ու մթագնող ամեն կցուրդներից ազատ քննարկելը, մյուս կողմից՝ հողային սեփականության գործնական հետևանքները հասկանալու համար ու նույնիսկ թեորիապես հասկանալու համար այն իրողությունների բազմությունը, որոնք հակասում են հողային ռենտայի ըմբռնմանը ու նրա բնությանը և սակայն իբրև հողային ռենտայի գոյության ձևեր են հանդես գալիս,— նույնքան կարևոր է ճանաչել այն տարրերը, որոնցից առաջանում են թեորիայի այս մթագնումները։

Գործնականում, իհարկե, որպես հողային ռենտա է ներկայանում այն ամենը, ինչ որ ֆերմերը վարձակալային փողի ձևով վճարում է հողի սեփականատիրոջը՝ հողը մշակելու թույլտվության համար։ Այս տուրքն ինչ բաղադրամասերից էլ որ կազմված լինի, ինչ աղբյուրներից էլ որ առաջացած լինի, նա բուն հողային ռենտայի հետ այն ընդհանուր հատկանիշն ունի, որ երկրագնդի մի պատառիկի վրա ունեցած մենաշնորհը հողի այսպես կոչված սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս տուրքը գանձելու, կոնտրիբուցիա գնելու։ Նա բուն հողային ռենտայի հետ այն ընդհանուր հատկանիշն ունի, որ որոշում է հողի գինը, որը, ինչպես վերևում ցույց ենք տվել, ուրիշ բան չէ, քան վարձակալությամբ տված հողից ստացվող կապիտալացված եկամուտ։

Մենք արդեն տեսանք, որ հողին միակցված կապիտալի տոկոսը կարող է հողային ռենտայի մի այսպիսի օտարոտի բաղադրամասը կազմել, մի բաղադրամաս, որը, տնտեսական զարգացման առաջադիմությանը համընթաց, հողի ամբողջ ռենտայի մշտապես աճող հավելումը պիտի կազմի։ Բայց դեռ մի կողմ թողնելով այս տոկոսը՝ հնարավոր բան է, որ վարձակալական փողի տակ մասամբ ու հայտնի դեպքերում ամբողջովին,— ուրեմն բուն հողային ռենտայի լիակատար բացակայության ժամանակ, երբ հողն իրոք զրկվում է ամեն մի արժեքից,— հնարավոր է, որ թաքնված լինի մի հանուրդ, ուզում է՝ այս հանուրդը միջին շահույթից լինի, նորմալ աշխատավարձից, թև երկսից միաժամանակ, միևնույն է։ Այս մասը — շահույթի թե աշխատավարձի հանուրդը — այստեղ հողային ռենտայի կերպարանքով է հանդես գալիս, որովհետև փոխանակ արդյունաբերական կապիտալիստին կամ վարձու բանվորին բաժին ընկնելու, ինչպես որ կլիներ նորմալ դեպքում, հողի սեփականատիրոջն է վճարվում վարձակալական փողի ձևով։ Տնտեսագիտորեն խոսելով՝ ոչ մեկ մասն ու ոչ էլ մյուսը հողային ռենտա չեն կազմում, բայց գործնականորեն նա կազմում է հողի սեփականատիրոջ եկամուտը, սրա մենաշնորհի տնտեսական շահեցումը ճիշտ այնպես, ինչպես իսկական հողային ռենտան, և հենց վերջինիս նման էլ որոշիչ ներգործություն է ունենում հողի գնի վրա։

Մենք այստեղ չենք խոսում այն հարաբերությունների մասին, երբ հողային ռենտան, արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող հողային սեփականության այդ արտահայտությունը, ձևականորեն գոյություն ունի, սակայն ինքը, արտադրության կապիտալիստական եղանակը բացակայում է, երբ բուն իսկ ֆերմերը արդյունաբերական կապիտալիստ չէ և նրա տնտեսագործման եղանակը կապիտալիստական չէ։ Իրերի դրությունն այսպես է, օրինակ, Իռլանդիայում։ Այստեղ ֆերմերը ընղհանուր առմամբ մանր գյուղացի է։ Այն, ինչ որ նա իբրև կալութավարձ վճարում է հողի սեփականատիրոջը, հաճախ կլանում է ոչ միայն նրա շահույթի մեկ մասը, այսինքն՝ նրա սեփական հավելյալ աշխատանքի մեկ մասը, որի վրա նա իրավունք ունի որպես աշխատանքի սեփական գործիքների տեր, այլ այն նորմալ աշխատավարձի մի մասն էլ, որ նա աշխատանքի միևնույն քանակի համար կստանար ուրիշ պայմաններում։ Սրանից զատ՝ հողի սեփականատերը, որն այստեղ ոչինչ չի անում հողը բարելավելու ուղղությամբ, ֆերմերին սեփականազրկում է սրա այն փոքրիկ կապիտալից, որը սա մեծ մասամբ իր սեփական աշխատանքով միակցում է հողին,— սեփականազրկում է ճիշտ այնպես, ինչպես որ մի վաշխառու կաներ նման հանգամանքներում։ Տարբերությունն այն է, որ վաշխառուն նման գործառնության դեպքում գոնե ռիսկ է անում իր սեփական կապիտալով։ Այս հարատև կողոպտումը կազմում է իռլանդական հողային օրենսդրության համար մղվող պայքարի առարկան, օրենսդրություն, որն էապես այն բանին է հանգում, թե պետք է ստիպել հողի այն սեփականատիրոջը, որն արձակում է ֆերմերին, որ նա սրան հատուցի սրա կատարած հողաբարելավումների կամ հողին միակցված կապիտալի փոխարեն։ Պալմերստոնը սովորություն ուներ սրա վերաբերմամբ ցինիկորեն պատասխանելու. «Համայնքների պալատը հողի սեփականատերերի պալատ է»։

Մենք չենք խոսում նաև այն բացառիկ հարաբերությունների մասին, երբ նույնիսկ կապիտալիստական արտադրության երկրներում հողի սեփականատերը կարող է այնքան բարձր վարձակալական վճար քամել, որ ոչ մի համապատասխանություն չունի հողի արդյունքի հետ. սրան օրինակ կարող է ծառայել Անգլիայի արդյունաբերական շրջաններում գործարանային բանվորներին մանր հողակտորներ վարձով տալը, լինի սա փոքրիկ պարտեզների համար, թե ազատ ժամերին սիրողաբար երկրագործությամբ պարապելու համար, միևնույն է («Reports of Inspectors of Factories»)։

Մենք խոսում ենք զարգացած կապիտալիստական արտադրություն ունեցող երկրների հողագործական ռենտայի մասին։ Օրինակ, անգլիական ֆերմերների շարքում գտնվում են որոշ թվով մանր կապիտալիստներ, որոնք իրենց դաստիարակության, կրթության, ավանդության, մրցման և այլ հանգամանքների հետևանքով նախանշված և հարկադրված են իրենց կապիտալը երկրագործության մեջ ներդրելու որպես ֆերմերներ։ Նրանք ստիպված են միջինից, ավելի պակաս շահույթով բավականանալու և սրա մի մասը ռենտայի ձևով հողի սեփականատիրոջը տալու։ Այս պայմանով է միայն, որ նրանց թույլատրվում է իրենց կապիտալը հողի մեջ, երկրագործության մեջ ներդրել։ Քանի որ հողի սեփականատերերն ամենուրեք խոշոր ազդեցություն, Անգլիայում՝ նույնիսկ գերակշռող ազդեցություն ունեն օրենսդրության վրա, այդ ազդեցությունը կարող է օգտագործվել՝ ֆերմերների ամբողջ դասակարգին կողոպտելու համար։ Օրինակ, 1815 թվականի հացահատկի օրենքները,— մի հացահարկ, որն, ինչպես հայտնի հ, դրվել էր երկրի վրա՝ հակայակոբինյան պատերազմի ընթացքում անչափ աճած ռենտայի հարատևությունը հողի պարապ սեփականատերերի համար ապահովելու նպատակով,— թեև, բացառիկ պտղաբեր առանձին տարիները չհաշված, այն ներգործությունն ունեցան, որ գյուղատնտեսական արդյունքների գները պահում էին այն մակարդակից վեր, մինչև որը նրանք կնկնեին հացահատկի ազատ ներմուծման դեպքում, բայց նրանք այն հետևանքը չունեցան, որ գներն այնպիսի բարձրության վրա պահեին, որպիսին հողի օրենսդիր սեփականատերերը դեկրետագրել էին իբրև նորմալ գներ, այնպես որ նրանք օրենսդրական սահման կազմեցին օտար հացահատկի ներմուծման համար։ Բայց վարձակալման պայմանագրերը կնքվում էին այս նորմալ գների տպավորության տակ։ Հենց որ պատրանքը ցնդվեց, մի նոր օրենք կազմվեց նոր նորմալ գներով, որը նույնպես ընչաքաղց հողային սեփականության երևակայության անզոր արտահայտությունն էր սոսկ, ինչպես և հներն էին։ Այս եղանակով ֆերմերներին խաբխբում էին 1815-ից մինչև 30-ական թվականները։ Ուստի այս ամբողջ ժամանակաշրջանում մշտական թեման agricultural distress-ն է [երկրագործության ճնշված վիճակը]։ Այստեղից եկավ այս պարբերաշրջանի ընթացքում ֆերմերների մի ամբողջ սերնդի սեփականազրկումն ու կործանումը և նրանց փոխարինումը կապիտալիստների մի նոր դասակարգով^[6]։

Բայց շատ ավելի տարածված ու ավելի կարևոր իրողություն է բուն երկրագործական բանվորների աշխատավարձի իջեցումը սրա նորմալ միջին մակարդակից ներքև, այնպես որ աշխատավարձի մի մասը խլվում է բանվորից, կազմում է վարձակալական վճարի մեկ մասը և այսպիսով հողային ռենտայի դիմակի տակ բաժին է ընկնում հողի սեփականատիրոջը՝ փոխանակ բանվորին։ Սա ընդհանուր երևույթ է, օրինակ, Անգլիայում ու Շոտլանդիայում, բացի նպաստավոր դրության մեջ գտնվող մի քանի կոմսություններից։ Աշխատավարձի բարձրությունը հետազոտող պառլամենտական այն հանձնաժողովների աշխատությունները, որոնք Անգլիայում հիմնվեցին հացահատկի օրենքները մտցնելուց առաջ,— մինչև այժմ ամենից արժեքավոր ու գրեթե ամենևին չօգտագործված նյութերն են 19-րդ դարի աշխատավարձի պատմության վերաբերյալ, միևնույն ժամանակ խայտառակության մի կոթող, որ անգլիական արիստոկրատիան ու բուրժուազիան հենց իրենք են կանգնեցրել իրենց,— ակներևորեն, ամեն կասկածից դուրս ապացուցում են, որ հակայակոբինյան պատերազմի ընթացքում գոյություն ունեցած բարձր ռենտադրույքներն ու հողի գնի համապատասխան բարձրացումը մասամբ հետևանք էին լոկ այն բանի, որ աշխատավարձից հանուրդ էր կատարվում և աշխատավարձն իջեցվում նույնիսկ ֆիզիքական մինիմումից էլ ցած. այսինքն՝ նորմալ աշխատավարձի մի մասը տրվում էր հողի սեփականատիրոջը։ Զանազան հանգամանքներ, ի միջի այլոց փողի գնազրկումը, աղքատների վերաբերյալ օրենքների գործադրության եղանակը երկրագործական շրջաններում և այլն, հնարավոր դարձրին հիշյալ գործառնությունը հենց նույն այն ժամանակ, երբ ֆերմերների եկամուտներն անչափ աճում էինք և հողի սեփականատերերը հարստանում էին առասպելական չափերով։ Այո՛, հացահատկի մաքսեր մտցնելու օգտին ինչպես ֆերմերների, այնպես էլ հողի սեփականատերերի բերած գլխավոր փաստարկներից մեկն այն էր, որ ֆիզիքապես անհնարին է հողագործական բանվորների աշխատավարձն էլ ավելի ցած իջեցնել։ Այս կացությունը չի փոխվել էապես, և Անգլիայում, ինչպես նաև բոլոր եվրոպական երկրներում, նորմալ աշխատավարձի մեկ մասն առաջվա պես մտնում է հողային ռենտայի մեջ։ Երբ կոմս Շաֆտսբերին, այն ժամանակ լորդ Էշլին, մարդասեր արիստոկրատներից մեկն, այնքան արտակարգորեն հուզվեց անգլիական գործարանային բանվորների գրությամբ և տասժամյա բանվորական օրվա շուրջը մղվող ագիտացիայի ժամանակ նրանց պառլամենտական պաշտպան կանգնեց, ապա արդյունաբերողների ջատագովները, նրանից վրեժ առնելու համար, մի վիճակագրություն հրապարակեցին նրան պատկանող գյուղերի երկրագործական բանվորների աշխատավարձի վերաբերմամբ (տե՛ս I գիրք, XXIII գլուխ, 5, e. «Բրիտանական երկրագործական պրոլետարիատը»), որը պարզ ցույց տվեց, թե ինչպես այս մարդասերի հողային ռենտայի մի մասը կազմված է սոսկ այն թալանից, որ լորդի համար անում են նրա ֆերմերները՝ երկրագործական բանվորների աշխատավարձն իջեցնելով։ Հրապարակած այդ տվյալները հետաքրքրական են նաև այն պատճառով, որ նրանցում պարունակված իրողությունները համարձակ կարող են տեղ բռնել այն ամենավատթար փաստերի կողքին, որ մերկացրել են 1814 ու 1815 թվականների հանձնաժողովները։ Հազիվ հանգամանքներն ստիպում են, որ հողագործական բանվորների աշխատավարձի ժամանակավոր բարձրացում կկատարվի, և ահա հնչում է ֆերմերների կանչվռտոցն էլ, թե աշխատավարձի բարձրացումը մինչև իր նորմալ մակարդակը, որպիսին գոյություն ունի արդյունաբերության ուրիշ ճյուղերում, անհնարին է իբր և իրենց անխուսափելիորեն պիտի կործանի, եթե հողային ռենտայի իջեցում չկատարվի միաժամանակ։ Հետևաբար, այստեղ այն խոստովանությունն է պարունակվում, թե հողային ռենտայի անվան տակ ֆերմերների ձեռքով հանուրդ է կատարվում աշխատավարձից և վճարվում հողի սեփականատիրոջը։ Օրինակ, 1840—1850 թվականներին Անգլիայում երկրագործական բանվորների աշխատավարձը բարձրացավ այնպիսի հզոր հանգամանքների զուգորդության հետևանքով, ինչպիսիք են՝ Իռլանդիայից տեղի ունեցող արտագաղթը [Exodus], որը վերջ տվեց երկրագործական բանվորների այնտեղից եկող հոսանքին, երկրագործական բնակչության արտակարգ կլանումը գործարանային արդյունաբերության կողմից, զինվորների նկատմամբ եղած պահանջարկը պատերազմի պատճառով, արտակարգ արտագաղթը դեպի Ավստրալիա ու Միացյալ Նահանգները (Կալիֆորնիա) և ուրիշ պատճառներ, որ այստեղ չենք հիշատակում ավելի մանրամասն։ Միաժամանակ այս պարբերաշրջանի ընթացքում, բացառությամբ 1854—1850 անբերքատու թվականների, հացահատկի միջին գներն ընկան ավելի քան 16%-ով։ Վարձակալներն աղաղակում էին, պահանջելով ռենտաները իջեցնել։ Առանձին դեպքերում այս հաջողվեց նրանց։ Իսկ ընդհանրապես նրանք հաջողություն չունեցան այս պահանջով։ Նրանք ելք էին փնտրում արտադրության ծախքերն իջեցնելում, ի միջի այլոց մասսայորեն մտցնելով լոկոմոբիլներ և նոր մեքենաներ, որոնք մասամբ փոխարինում էին ձիերին ու նրանց վտարում տնտեսությունից, իսկ մասամբ էլ երկրագործական բանվորներին արձակելով՝ առաջ էին բերում արհեստական գերբնակչություն և ուրեմն աշխատավարձի նոր իջեցում։ Եվ այս կատարվում էր, չնայած երկրագործական բնակչության ընդհանուր հարաբերական նվազմանն այս տասնամյակի ընթացքում՝ համեմատած ամբողջ բնակչության աճման հետ ու չնայած հողագործական բնակչության բացարձակ նվազմանը մի քանի զուտ երկրագործական շրջաններում^[7]։ — Ֆաուսետը, այն ժամանակ Քեմբրիջում քաղաքատնտեսության պրոֆեսոր {մեռել է իբրև գլխավոր փոստապետ 1884 թվին}, Social Science Congress-ում [հասարակական գիտությունների կոնգրեսում] 1865 թվականի հոկտեմբերի 12-ին ասում էր նմանապես. «Երկրագործական բանվորներն սկսել են արտագաղթել, և ֆերմերներն սկսել են գանգատվել, թե իրենք ի վիճակի չեն լինի այնպիսի բարձր ռենտաներ վճարելու, ինչպիսին նրանք սովոր էին հատուցելու, որովհետև արտագաղթի հետևանքով աշխատանքն ավելի է թանկացել»։ Ուրեմն բարձր հողային ռենտան այստեղ ուղղակի նույնացվում է ցածր աշխատավարձի հետ։ Եվ որչափով որ հողի գնի բարձրությունը պայմանավորված է ռենտան բարձրացնող այս հանգամանքով, նույն չավով հողի արժեքի բարձրացումը նույնանում է աշխատանքի արժեքազրկման հետ, հողի գնի բարձր մակարդակը՝ աշխատանքի գնի ցածր մակարդակի հետ։

Միևնույնը վերաբերում է Ֆրանսիային։ «Վարձակալական վճարը բարձրանում է, որովհետև մի կողմում բարձրանում է հացի, գինու, մսի, բանջարեղենի ու պտղի գինը, իսկ մյուս կողմում աշխատանքի գինն անփոփոխ է մնում։ Եթե ծեր մարդիկ աչքի անցկացնեին իրենց հայրերի հաշիվները, մի բան, որ մեզ ետ է տանում մոտ 100 տարով, ապա նրանք կգտնեինք որ այն ժամանակ գյուղական Ֆրանսիայում աշխատանքի օրվա գինը ճիշտ նույնն է եղել, ինչ որ այսօր։ Մսի գինն այն ժամանակվանից դեսը եռապատկվել է... Այս հեղաշրջման զոհն ո՞վ է... Հարո՞ւստը, վարձակալահողի սեփականատե՞րը, թե՞ աղքատը, որ մշակում է այդ հողը... Վարձակալական վճարների բարձրացումը հասարակական քամբախտության ապացույց է։ («Du Mécanisme de la Société en France et en Anglettere». Par M. Rubichon. 2[math]^{me}[/math] édit. Paris 1837, էջ 101)։

Ահա մի քանի օրինակ ռենտայի վերաբերմամբ, որը մի կողմից՝ միջին շահույթից, մյուս կողմից՝ միջին աշխատավարձից կատարված հանուրդի հետևանքն է։

Վերևում վկայակոչված Մորտոնը, գյուղական գործակալ ու գյուղատնտեսական ինժեներ, ասում է, թե շատ վայրերում այն դիտողությունն է արված, որ խոշոր վարձակալահողերի ռենտան ավելի ցածր է, քան ավելի մանրերինը, որովհետև «վերջիններիս համար մղվող մրցումը սովորաբար ավելի մեծ է, քան առաջինների համար, և որովհետև մանր վարձակալները, որոնք հազվադեպ անգամ են ի վիճակի լինում որևէ ուրիշ գործով զբաղվելու, քան գյուղատնտեսությունն է, հարմար գործ գտնելու անհրաժեշտությունից ստիպված՝ հաճախ հոժարում են այնպիսի ռենտա վճարելու, որի մասին իրենք էլ գիտեն, որ շատ բարձր է» (John C. Morton. „The Resources of Estates”. London 1858, էջ 116)։

Սակայն, նրա կարծիքով, Անգլիայու.մ պետք է որ աստիճանաբար ջնջվի այս տարբերությունը, ընդ որում ջնջման այս պրոցեսի վրա, նրա ենթադրությամբ, ուժեղ չափով ներգործում է հենց մանր վարձակալների դասակարգի բարքերից տեղի ունեցող արտագաղթը։ Նույն Մորտոնը մի օրինակ է բերում է երբ ակներևաբար հողային ռենտայի մեջ մտնում է այն հանուրդը, որ կատարվում է բուն իսկ ֆերմերի աշխատավարձից և ուրեմն է՛լ ավելի անկասկածորեն այն մարդկանց աշխատավարձից, որոնց բանեցնում Է ֆերմերը։ Խնդիրը վերաբերում է հենց 70—80 ակրից (30—34 հեկտարից) պակաս վարձակալողներին, որոնք չեն կարող երկլուծ գութան պահել։ «Եթե ֆերմերը իր սեփական ձեռներով նույնպես ջանադիր չի աշխատում, ինչպես յուրաքանչյուր բանվոր, նա չի կարող իր վարձակալահողով ապրել։ Եթե աշխատանքի կատարումը նա իր մարդկանց թողնի, իսկ ինքը սահմանափակվի լոկ վերահսկելով նրանց, ապա ամենայն հավանականությամբ նա շատ շուտ կհամոզվի, որ անկարող է իր ռենտան վճարելու» (ն. տ., էջ 118)։ Մորտոնն այստեղից եզրակացնում է, որ եթե տվյալ վայրում ֆերմերները շատ աղքատ չենք ապա վարձակալահողերը 70 ակրից պակաս չպետք է լինեն որպեսզի ֆերմերները կարողանան երկսից մինչև երեք ձի պահել։

Պարոն Լեսնս դը Լավերնի՝ ինստիտուտի և հողագործության կենտրոնական ընկերության անդամի [Membre de l’Institut et de la Société Centrale d’Agriculture] արտակարգ իմաստությունը։ Իր Economie Rurale de 1’Angletterre [«Անգլիայի գյուղատնտեսական էկոնոմիկան»] գործում (մեջ եմ բերում Ըստ անգլերեն թարգմանության, London 1855) նա տարեկան օգտի հետևյալ համեմատությունն է անում եղջյուրավոր անասունի վերաբերմամբ, որ Ֆրանսիայում աշխատում է, իսկ Անգլիայում՝ ոչ, որովհետև նրան ձին է փոխարինում (էջ 42).

Ֆրանսիա՝	կաթ	4	միլիոն	£		Անգլիա՝	կաթ	16	միլիոն	£
	միս	26	»	»			միս	20	»	»
	աշխատանք	8	»	»			աշխատանք	—	»	»
	Ընդամենը՝	28	միլիոն	£				36	միլիոն	£։

Բայց այստեղ Անգլիայի համար ավելի բարձր արդյունք ստացվում է այն պատճառով, որ նրա սեփական տվյալների համաձայն կաթն Անգլիայում երկու անգամ ավելի թանկ է, քան Ֆրանսիայում, այնինչ նա մսի համար միևնույն գինն է ընդունում երկու երկրումն էլ (էջ 35). հետևաբար անգլիական կաթնարդյունքը կրճատվելով՝ հասնում է 8 միլիոն £-ի, իսկ ամբողջ արդյունքը՝ 28 միլիոն £-ի, ինչպես որ Ֆրանսիայում է։ Պարոն Լավերնն իսկապես չափը մի քիչ անց է կացնում, երբ իր հաշվի մեջ միաժամանակ մտցնում է արդյունքի քանակությունը և գների տարբերությունները, այնպես որ եթե Անգլիան որոշ առարկաներ ավելի թանկ է արտադրում, քան Ֆրանսիան, մի բան, որ, շատ-շա՜տ, ավելի մեծ շահույթ է նշանակում ֆերմերների ու հողի սեփականատերերի համար, այս բանը նրան ներկայանում է իբրև անգլիական հողագործության առավելություն։

Որ պարոն Լավերնը ոչ միայն ծանոթ է անգլիական գյուղատնտեսության տնտեսական հետևանքներին, այլև անգլիական ֆերմերների ու հողատերերի նախապաշարումներն է դավանում, այս նա ապացուցում է 48-րդ էջում. «Սովորաբար մեծ վնաս է շաղկապված հացաբույսերի հետ... նրանք ուժասպառ են անում այն հողը, որը բուսցնում է նրանց»։ Պարոն Լավերնը ոչ միայն այն կարծիքին է, թե մյուս բույսերն այս չեն անում. նա կարծում է դեռ, թե կերաբույսերն ու արմատապտուղները հարստացնում են հողը։ Կերաբույսերն իրենց աճման գլխավոր տարրերը մթնոլորտից են վերցնում, այնինչ հողին ավելի շատ վերադարձնում են, քան թե խլում են նրանից. ուրեմն նրանք կրկնակի եղանակով — թե ուղղակի ու թե կենդանական պարարտանյութերի փոխարկվելով — օժանդակում են այն վնասը փոխհատուցելուն, որ հացաբույսերն ու մյուս ուժասպառիչ կուլտուրաները պատճառել են հողին, ուստի հիմնական դրույթն այն է, որ կերաբույսերն առնվազը պետք է հերթափոխվեն այս կուլտուրաների հետ. հենց այս է Նորֆոլկի ցանքաշրջանառությունը» (էջ 50, 51)։

Զարմանալի չէ, երբ պարոն Լավերնը, որը հավատում է անգլիական գյուղական բարեհոգության արդյունք հանդիսացող այս հեքիաթներին, հավատում է այն բանին էլ, թե հացահատկի մաքսերի վերացումից հետո անգլիական գյուղական բանվորների աշխատավարձը կորցրել է իր նախկին աննորմալ բնույթը։ Տե՛ս այն, ինչ որ ասված է այս մասին I գրքում, գլուխ XXIII, 5, էջ 701—709* [Տես 7 ծան. հետո]։ Սակայն լսենք Ջոն Բրայտի՝ Բիրմինգհամում 1865 թվի դնկտեմբերի 14-ին ասած ճառն էլ։ Այն 5 միլիոն ընտանիքների մասին խոսելուց հետո, որոնք պառլամենտում ներկայացված չեն ամենևին, նա շարունակում է. «Սրանցից Միացյալ թագավորության մեջ 1 միլիոն կամ թե, ավելի ճիշտ, 1 միլիոնից ավելի կան, որոնք մտցված են մուրացիկների չարաբաստիկ ցուցակների մեջ։ Այնուհետև գալիս է մի ուրիշ միլիոն էլ, որոնք դեռ մի կերպ իրենց պահում են մուրացկանության մակարդակից վեր, բայց միշտ վտանգի մեջ են, որ մուրացկան կդառնան։ Սրանց դրությունն ու սրանց հեռանկարներն ավելի բարեհաջող չեն։ Ուշադրության առեք հատկապես հասարակության այս մասի ավելի ստորին, տգետ խավերին։ Նայեցեք նրանց լքվածությանը, նրանց աղքատությանը, նրանց տառապանքներին, նրանց լիակատար անհուսությանը։ Նույնիսկ Միացյալ Նահանգներում, մինչև անգամ այնտեղի հարավային շտատներում, ստրկության տիրապետության ժամանակ ամեն մի նեգր այն ակնկալությունն ուներ, թե իրեն էլ երբևէ ազատ արձակվելու մի մոմենտ [ein Jubeljahr] կվիճակվի։ Բայց մեր երկրում այս մարդկանց համար, ամենաստորին խավերի այս մասսայի համար,— ես կարող եմ այստեղ ուղղակի ասել, ոչ որևէ բարելավման հույս կա, ոչ էլ նույնիսկ ձգտում դեպի այդ բարելավումը։ Նորերումս դուք լրագրերում կարդացե՞լ եք Ջոն Կրոսսի, Դորսետշիրի մի երկրագործական բանվորի վերաբերյալ երկտողը։ Նա շաբաթվա մեջ բանում էր 6 օր, գերազանց վկայական ուներ իր գործատիրոջից ստացած, որի համար նա աշխատել է 24 տարի 8 շիլլինգ շաբաթավարձով։ Ջոն Կրոսսը իր խրճիթում պետք է 7 երեխայից բաղկացած մի ընտանիք պահեր այս աշխատավարձով։ Իր հիվանդոտ կնոջն ու սրա ծծկեր երեխային տաքացնելու համար նա վերցրել է,— օրենքի լեզուն գործադրելով, կարելի է ասել՝ գողացել է,— 6 պենս արժեք ունեցող փայտե մի ցանկապատ։ Այս զանցանքի համար նա հաշտարար դատավորների կողմից դատապարտվել է 14 կամ թե 20 օրվա բանտարկության։ Ես կարող եմ ձեզ ասել, թե ամբողջ երկրում ու մանավանդ հարավում Ջոն Կրոսսին ման հազարավոր դեպքեր կարելի է գտնել, և թե այդ մարդկանց դրությունն այնպես է, որ ամենից ուղղամիտ հետազոտողն անգամ մինչև հիմա ի վիճակի չի եղել այն գաղտնիքը լուծելու, թե նրանք ինչպես են շունչ ու կենդանություն պահում վրաները։ Իսկ հիմա դուք ձեր հայացքը նետեցեք ամբողջ երկրի վրա և նայեցեք այս 5 միլիոն ընտանիքներին ու բնակչության այս խավի հուսակտուր կացությանը։ Արդյոք չե՞նք կարող խղճով ասել, թե ընտրական իրավունքից զրկված ազգի այս մասսան տանջվում է աշխատանքով, շարունակ քար է քաշում և համարյա ոչ մի հանգիստ չի իմանում։ Սրանց դուք համեմատեցեք իշխող դասակարգի հետ,— բայց եթե ես սկսեմ այսպես խոսել, ինձ կմեղադրեն կոմունիզմի մեջ,— սակայն աշխատանքից հալումաշ եղած ու ձայնազուրկ այո ազգը համեմատեցեք այն մասի հետ, որը կարելի է իշխող դասակարգեր համարել։ Նայեցեք նրանց հարստությանը, նրանց շուք ու փայլին, նրանց պերճանքին։ Նայեցեք նրանց խոնջությանը,— որովհետև նրանց մեջ էլ խոնջություն կա, բայց հղփության խոնջություն,— և դուք կտեսնեք, թե ինչպես են նրանք տեղից տեղ շտապում, կարծես թե աշխարհումս մեկ բան կա միայն՝ նոր բավականություններ հայտնագործելը» („Morning Star”, 1865 թ. դեկտեմբերի 14)։

Հետագա էջերում ցույց է տրված, թե ինչպես հավելյալ աշխատանքը և ուրեմն հավելյալ արդյունքն ընդհանրապես շփոթում են հողային ռենտայի հետ, հավելյալ արդյունքի այս մասի հետ, որը գոնե արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա քանակապես ու որակապես մասնահատուկ որոշում ունի։ Ընդհանրապես հավելյալ աշխատանքի բնաճուն պատվանդանը, այսինքն բնական այն պայմանը, առանց որի հավելյալ աշխատանքը հնարավոր չէ, այն է, որ բնությունը,— լինի երկրի բուսական կամ թե կենդանական արդյունքների, լինի ձկնորսարանների և այլոց արդյունքների ձևով,— ապրուստի անհրաժեշտ միջոցներ է ապահովում մի այնպիսի տևողության աշխատանք գործադրելու դեպքում, որը չի կլանում ամբողջ բանվորական օրը։ Հողագործական աշխատանքի այս բնաճուն արտադրողականությունը (այստեղ երկրագործական աշխատանքի մեջ ներառվում են պարզապես հավաքող, որս անող, ձկնորսությամբ զբաղվող, անասուն բուծող աշխատանքներն էլ) ամեն մի հավելյալ աշխատանքի պատվանդան է, քանի որ սկզբնապես ամեն աշխատանք առաջին հերթին ուղղված է սննդի յուրացման ու արտադրման նպատակին։ (Կենդանին միաժամանակ մորթի է տալիս ավելի ցուրտ կլիմայում տաք հագնվելու համար, սրանից զատ՝ քարանձավային բնակարանները և այլն)։

Հավելյալ արդյունքի ու հողային ռենտայի միևնույն շփոթումը, միայն թե այլ կերպ արտահայտված, գտնում ենք պարոն Դոուվի մոտ։ Երկրագործական աշխատանքն ու արդյունաբերական աշխատանքն սկզբնապես անջատված չեն միմյանցից, երկրորդը զուգորդվում է առաջինի հետ։ Հողագործությամբ զբաղվող ցեղի, տնային համայնքի կամ թե ընտանիքի հավելյալ աշխատանքն ու հավելյալ արդյունքը պարունակում են ինչպես երկրագործական, այնպես էլ արդյունաբերական աշխատանք։ Երկուսն էլ ձեռ ձեռի տված են ընթանում։ Որսը, ձկնորսությունը, հողագործությունը անհնարին են առանց համապատասխան գործիքների։ Հյուսելու, մանելու և այլն աշխատանքներն սկզբնապես կատարվում են իբրև երկրագործական օժանդակ աշխատանքներ։

Մենք առաջներում ցույց ենք տվել, թե ինչպես որ առանձին բանվորի աշխատանքը տրոհվում է անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի, այսպես էլ բանվոր դասակարգի ամբողջ աշխատանքը կարելի է նույն կերպ բաժանել, այնպես որ այն մասը, որ արտադրում է բանվոր դասակարգի համար բոլոր կենսամիջոցները (սրանց մեջ հաշվվում են դրա համար անհրաժեշտ արտադրության միջոցներն էլ), կատարում է անհրաժեշտ աշխատանքն ամբողջ հասարակության համար։ Բանվոր դասակարգի մնացյալ ամբողջ մասի կատարած աշխատանքը կարելի է նկատել որպես հավելյալ աշխատանք։ Բայց անհրաժեշտ աշխատանքը միայն երկրագործական աշխատանք չի պարունակում ամենևին, այլ բովանդակում է նաև այն աշխատանքը, որն արտադրում է մնացած բոլոր արդյունքները, որոնք անհրաժեշտորեն մտնում են բանվորի միջին սպառման մեջ։ Այնուհետև. ոմանք, հասարակական տեսակետից, միայն անհրաժեշտ աշխատանք են կատարում, որովհետև մյուսները միմիայն հավելյալ աշխատանք են կատարում, և ընդհակառակը։ Այս՝ լոկ աշխատանքի բաժանումն է նրանց միջև։ Հողագործական ու արդյունաբերական բանվորների միջև տեղի ունեցող աշխատանքի բաժանման վերաբերմամբ էլ հարցն ընդհանրապես նույնպես է լուծվում։ Աշխատանքի զուտ արդյունաբերական բնույթին մի կողմում համապատասխանում է նրա զուտ երկրագործական բնույթը մյուս կողմում։ Այս զուտ հողագործական աշխատանքը բնաճուն չէ ամենևին, այլ հասարակական զարգացման արդյունք է ու այն էլ մի շատ նոր արդյունք, որին ամենուրեք չեն հասել բոլորովին, և որը համապատասխանում է արտադրության զարգացման լիովին որոշված մի աստիճանի։ Ինչպես որ երկրագործական աշխատանքի մի մասն առարկայանում է այն արդյունքների մեջ, որոնք կա՛մ միմիայն պերճանքին են ծառայում, կա՛մ էլ հումքեր են ներկայացնում արդյունաբերության համար, բայց ամենևին չեն մտնում սննդի մեջ, էլ չենք խոսում մասսաների սննդի մեջ մտնելու մ ասին, — ճիշտ այնպես էլ մյուս կողմից, արդյունաբերական աշխատանքի մի մասն առարկայանում է այն արդյունքների մեջ, որոնք իբրև սպառման անհրաժեշտ միջոցներ են ծառայում թե՛ երկրագործական ու թե ոչ-երկրագործական բանվորների համար։ Սխալ բան է այս արդյունաբերական աշխատանքը հասարակական տեսակետից իբրև հավելյալ աշխատանք ըմբռնելը։ Արդյունաբերական աշխատանքը իր մի որոշ մասով նույնպես անհրաժեշտ աշխատանք է, ինչպես Հողագործական աշխատանքի անհրաժեշտ մասը։ Այլև նա առաջներում երկրագործական աշխատանքի հետ բնաճունորեն զուգորդված արդյունաբերական աշխատանքի մի մասի ինքնակայացած ձևն է միայն, նրանից հիմա անջատված զուտ հողագործական աշխատանքի փոխադարձ լրացումը։ («Զուտ նյութական կողմից քննելով, տեսնում ենք, օրինակ, որ 500 մեքենայական մանածագործ շատ ավելի մեծ չափերով են հավելյալ գործվածք արտադրում, այսինքն ավելի, քան պահանջվում է իրենց սեփական հագուստի համար)։

Վերջապես, երբ քննության են առնվում հողային ռենտայի դրսևորման ձևերը, այս ինքն այն կալութավարձը, որը հողային ռենտայի անվան տակ տրվում է հողատիրոջը՝ հողը կամ արտադրողական, կամ թե սպառողական նպատակներով օգտագործելու համար, չպետք է մոռանալ, որ այն իրերի գինը, որոնք ինքնըստինքյան արժեք չունեն, այսինքն՝ աշխատանքի արդյունք չեն, ինչպես օրինակ, հողը, կամ թե համենայն դեպս չեն կարող վերարտադրվել աշխատանքի միջոցով, ինչպես օրինակ, հնությունները, որոշ վարպետների գեղարվեստական գործերը և այլն,— կարող է սահմանվել շատ պատահական հանգամանքների կոմբինացիայով։ Մեկ իր ծախելու համար ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ, քան այն, որ նա ընդունակ լինի մենաշնորհի և օտարացման առարկա դառնալու։

Երեք գլխավոր մոլորություն կա, որոնցից պետք է խուսափել հողային ռենտայի քննարկության ժամանակ և որոնք մթագնում են վերլուծությունը։

1) Ռենտայի այն տարբեր ձևերի շփոթումը, որոնք արտադրության հասարակական պրոցեսի զարգացման տարբեր աստիճաններին են համապատասխանում։

Որպիսին էլ որ լինի ռենտայի մասնահատուկ ձևը, նրա բոլոր տիպերի ընդհանուր հատկանիշն այն է, որ ռենտայի յուրացումն այն այն տնտեսական ձևն է, որով իրանում է հողային սեփականությունը, և որ հողային ռենտան իր հերթին ենթադրում է հողային սեփականությունը, որոշ անհատների սեփականություն երկրագնդի որոշ կտորների վերաբերմամբ, անկախ նրանից, թե այս սեփականատերն այն անձն է, որը պետության [das Gemeinwesen = ընդհանրականություն] ներկայացուցիչն է, ինչպես Ասիայում, Եգիպտոսում և այլն, կամ թե այս հողային սեփականությունը որոշ անձնավորությունների սեփականատիրության լոկ կողմնակի հայտանիշն [akzidens] է անմիջական արտադրողների անձի նկատմամբ, ինչպես ստրկատիրական և կամ ճորտատիրական սիստեմների ժամանակ, կամ հիշյալը ոչ-արտադրողների զուտ մասնավոր սեփականություն է բնության վերաբերմամբ, հողի սեփականության սոսկական տիտղոս, կամ թև չէ, վերջապես, սա մի այնպիսի հարաբերություն է հողի նկատմամբ, որը մեկուսացած ու սոցիալապես չզարգացած աշխատանքին առընթեր անմիջաբար ներառված է ներկայանում անմիջական արտադրողների կողմից որոշ հողակտորների արդյունքները արտադրելու և յուրացնելու պրոցեսի մեջ, ինչպես գաղութականների ու մանր գյուղացիական հողատերերի տնտեսություններում։

Ռենտայի տարբեր ձևերի այս ընդհանուր հատկանիշը,— այն, որ նա հանդիսանում է հողային սեփականության տնտեսական իրացումը, իրացումը, իրավաբանական այն պատրանքի, որի շնորհիվ տարբեր անհատներ բացառիկ իրավունքով տիրանում են երկրագնդի որոշ մասերի,— այդ ընդհանուր հատկանիշը խանգարում է նկատելու ռենտայի ձևերի տարբերությունները։

2) Ամեն հողային ռենտա հավելյալ արժեք է, հավելյալ աշխատանքի արդյունք։ Իր անզարգացած ձևում, նատուրալ ռենտայի ձևում նա դեռ ուղղակի հավելյալ արդյունք է։ Այստեղից է առաջ գալիս այն մոլորությունը, որ արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող ռենտան, որը միշտ հավելույթ է շահույթից վեր, այսինքն ապրանքի արժեմասից վեր, որը հենց ինքը հավելյալ արժեքից (հավելյալ աշխատանքից) է կազմված,— որ հավելյալ արժեքի այս առանձին ու մասնահատուկ բաղադրամասը կարելի է արդեն բացատրված համարել, եթե հավելյալ արժեքի ու շահույթի գոյության ընդհանրական պայմանները բացատրված են առհասարակ։ Այս պայմանները հետևյալն են. անմիջական արտադրողները պետք է այն ժամանակից ավելի շատ աշխատեն, որը պահանջվում է իրենց սեփական բանվորական ուժի, հենց իրենց վերարտադրության համար։ Նրանք պետք է ընդհանրապես հավելյալ աշխատանք կատարեն։ Սա սուբեկտիվ պայմանն է։ Իսկ օբեկտիվ պայմանն այն է, որ նրանք դեռ կարողանան հավելյալ աշխատանք կատարել, որ բնական պայմաններն այնպիսի բնույթ կրենք որ նրանց տրամադրելի բանվորական ժամանակի մի մասը բավական լինի նրանց, որպես արտադրողների, իրենց վերարտադրման ու ինքնապահպանման համար, որ նրանց անհրաժեշտ կենսամիջոցների արտադրությունն իրենց ամբողջ բանվորական ուժը չկլանի։ Բնության պտղաբերությունն այստեղ կազմում է մեկ սահմանը, մի ելակետը, մեկ պատվանդանը։ Մյուս սահմանը նրանց աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի զարգացումն է։ Քանի որ սննդամիջոցների արտադրությունը նրանց կյանքի ու առհասարակ ամեն արտադրության ամենից առաջնակարգ պայմանն է, ուստի խնդիրն ավելի մոտից քննելով, տեսնում ենք, որ այս արտադրության մեջ կիրառվող աշխատանքը, ուրեմն բառի տնտեսագիտական ամենալայն իմաստով առած երկրագործական աշխատանքը պետք է բավական պտղաբեր լինի, որպեսզի անմիջական արտադրողների տրամադրության տակ գտնվող բանվորական ամբողջ ժամանակը չկլանվի նրանց համար նախանշված սննդամիջոցների արտադրությամբ, հետևաբար հողագործական հավելյալ աշխատանքն ու հողագործական հավելյալ արդյունքը հնարավոր լինեն։ Այնուհետև անհրաժեշտ է, որ հասարակության մի մասի երկրագործական ամբողջ աշխատանքը — անհրաժեշտ աշխատանքն ու հավելյալ աշխատանքը — բավարար լինի ամբողջ հասարակության համար, ուրեմն նաև ոչ-հոգագործական բանվորների համար անհրաժեշտ սննդամիջոցներն արտադրելու, որ, հետևաբար, հնարավոր լինի աշխատանքի այս մեծ բաժանումը երկրագործների ու արդյունաբերողների միջև, նույնպես էլ սնունդ արտադրող ու հումքեր արտադրող հողագործների միջև։ Թեև անմիջաբար սնունդ արտադրողների աշխատանքը հենց բուն իսկ նրանց տեսակետից տրոհվում է անհրաժեշտ ու հավելյալ աշխատանքի, բայց և այնպես նա, հասարակության տեսակետից, ներկայացնում է սննդամիջոցների արտադրության համար պահանջվող անհրաժեշտ աշխատանք միայն։ Սակայն միևնույնը տեղի ունի ամբողջ հասարակության ներսում կատարվող աշխատանքի բաժանման ժամանակ, տարբերվելով առանձին գործանոցի ներսում կատարվող աշխատանքի բաժանումից։ Սա մի առանձին առարկայի արտադրության համար, հասարակության կողմից մեկ առանձին առարկայի նկատմամբ ունեցած հատուկ պահանջմունքը բավարարելու համար անհրաժեշտ աշխատանք է։ Եթե աշխատանքի այս բաշխումը համամասնական է, ապա տարբեր խմբերի արդյունքները ծախվում են իրենց արժեքներով (զարգացման ավելի բարձր աստիճանի վրա՝ իրենց արտադրության գներով), կամ թե այնպիսի գներով, որոնք այս արժեքների կերպափոխություններն են՝ ընդհանրական օրենքների ներգործությամբ սահմանված, որոնք ուրեմն հանգում են արտագրության գներին։ Այստեղ իրոք գործ ունենք արժեքի օրենքի հետ, ինչպես որ նա դրսևորվում է ոչ թե առանձին ապրանքների կամ թե առարկաների վերաբերմամբ, այլ արտագրության առանձին, աշխատանքի բաժանման հետևանքով ինքնակայացած ոլորտների ամեն անգամվա բոլոր արդյունքների վերաբերմամբ, այն իմաստով, որ ոչ միայն յուրաքանչյուր առանձին ապրանքի վրա լոկ անհրաժեշտ բանվորական ժամանակ է գործադրած, այլև հասարակական ամբողջ բանվորական ժամանակից լոկ անհրաժեշտ համամասնական քանակ է գործադրած տարբեր խմբերի վրա։ Որովհետև պահպանվում է այն պայմանը, որ յուրաքանչյուր ապրանք սպառողական արժեք ներկայացնի։ Բայց եթե սպառողական արժեքն առանձին ապրանքի դեպքում կախված է այն բանից, թե նա ինքնըստինքյան բավարարո՞ւմ է մի պահանջմունք, թե՞ ոչ, ապա հասարակական արդյունքների մի որոշ մասսայի սպառողական արժեքը նրանից է կախված, թե նա արդյունքի ամեն մի առանձին տեսակի նկատմամբ գոյություն ունեցող քանակապես որոշ հասարակական պահանջմունքին համապատասխան է և, հետևաբար, այս հասարակական պահանջմունքների համեմատ, որոնք քանակորեն սահմանագծված են, աշխատանքը համամասնորեն է բաշխված արտադրության տարբեր ոլորտների միջև, թե՞ ոչ։ (Այս կետի վրա կանգ առնել՝ արտադրության տարբեր ոլորտների միջև կապիտալի բաշխումը քննարկելիս)։ Հասարակական պահանջմունքը, այսինքն՝ հասարակական մասշտաբ ընդունած սպառողական արժեքն է, որ այստեղ որոշիչ է հանդիսանում հասարակական ամբողջ բանվորական ժամանակի այն քանակների համար, որոնք բաժին են ընկնում արտադրության տարբեր առանձնահատուկ ոլորտների։ Բայց սա նույն այն օրենքն է, որը երևան է գալիս արդեն առանձին ապրանքի նկատմամբ, այն է, որ նրա սպառողական արժեքը նրա փոխանակային արժեքի և ուրեմն նրա արժեքի նախադրյալն է։ Այս կետն անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի միջև եղած հարաբերության հետ կապ ունի այնքան միայն, որ այս համամասնությունը խախտվելու դեպքում չի կարող իրացվել ապրանքի արժեքը, հետևաբար նաև սրանում պարունակված հավելյալ արժեքը։ Օրինակ, ասենք թե համամասնորեն անչափ շատ բամբակագործվածք է արտադրվել, չնայած որ գործվածքային այս ամբողջ արդյունքի մեջ մարմնացած է տվյալ պայմաններում սրա համար անհրաժեշտ բանվորական ժամանակ միայն։ Սակայն այս առանձին ճյուղի մեջ ընդհանրապես անչափ շատ հասարակական աշխատանք է ծախսված, այսինքն՝ արդյունքի մի մասն անօգտակար է։ Ուստի ամբողջ արդյունքը ձախվում է այնպես միայն, որպես թե անհրաժեշտ համամասնությամբ արտադրված լիներ։ Արտադրության տարբեր առանձին ոլորտներում գործադրվող՝ հասարակական բանվորական ժամանակի համապատասխան բաժնեմասերի այս քանակային սահմանն ընդհանրապես արժեքի օրենքի ավելի զարգացած արտահայտությունն է միայն, թեև անհրաժեշտ բանվորական ժամանակն այստեղ մի այլ իմաստ է ստանում։ Լոկ այսքան ու այսքան բանվորական ժամանակ է անհրաժեշտ՝ հասարակական պահանջմունքը բավարարելու, համար։ Սահմանափակումն այստեղ հանդես է գալիս սպառողական արժեքի միջոցով։ Արտադրության տվյալ պայմաններում հասարակությունը կարող է իր ամբողջ բանվորական ժամանակից այսքան ու այսքան միայն գործադրել արդյունքի տվյալ առանձին տեսակի վրա։ Բայց առհասարակ հավելյալ աշխատանքի ու հավելյալ արժեքի սուբեկտիվ ու օբեկտիվ պայմանները ոչ մի կապ չունեն ոչ շահույթի ու ոչ էլ ռենտայի տվյալ որոշակի ձևի հետ։ Նրանք նշանակություն ունեն հավելյալ արժեքի, իբրև այսպիսիի համար, ինչ առանձին ձև էլ որ նա ընդունի։ Ուստի նրանք չեն բացատրում հողային ռենտան։

3J Հենց հողային սեփականության տնտեսական իրացման, հողային ռենտայի զարգացման պրոցեսում է իբրև առանձնապես յուրահատուկ պարագա հանդես գալիս այն, որ հողային ռենտայի գումարն ամենևին չի որոշվում նրա ստացողի գործակցությամբ, այլ հասարակական աշխատանքի զարգացմամբ, որը կատարվում է նրա գործակցությունից անկախ, որի մեջ նա մասնակից չէ։ Ուստի հեշտ է իբրև ռենտայի (ու ընդհանրապես երկրագործական արդյունքի) յուրահատկություն ընդունել այն, ինչ որ ապրանքային արտադրության պատվանդանի վրա,— նախ և առաջ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա, որը իր ամբողջ ծավալով վերցրած՝ ապրանքային արտադրություն է,— արտադրության բոլոր ճյուղերի ու սրանց բոլոր արդյունքների համար ընդհանուր է։

Հողային ռենտայի բարձրությունն (ու սրան զուգընթաց՝ հողի արժեքը) զարգանում է հասարակական զարգացման պրոցեսի հետ միասին իբրև հասարակական ամբողջ աշխատանքի հետևանք։ Հասարակական զարգացման հետ միասին աճում է մի կողմից շուկան ու հողի արդյունքների նկատմամբ եղած պահանջարկը, մյուս կողմից՝ անմիջաբար աճում է պահանջարկը բուն իսկ հողի նկատմամբ, որն արտադրությանն ուղեկցող մի անհրաժեշտ պայման է տնտեսության ամեն մի հնարավոր, նույնիսկ ոչ-երկրագործական ճյուղերի համար։ Ավելի խորանալով, գտնում ենք, որ ռենտան ու սրա հետ էլ հողի արժեքը — բուն հողագործական ռենտայի մասին միայն խոսելով — աճում է հողի արդյունքների շուկայի ընդլայնման հետ և ուրեմն ոչ-երկրագործական բնակչության աճման հետ, նրա՝ մասամբ սննդամիջոցների, մասամբ էլ հումքերի նկատմամբ ունեցած պահանջմունքի ու պահանջարկի հետ միասին։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակի հենց բնույթից է բխում այն, որ երկրագործ բնակչությունը շարունակ պակասում է ոչ-երկրագործականի համեմատությամբ, որովհետև (նեղ իմաստով վերցրած) արդյունաբերության մեջ հաստատուն կապիտալին փոփոխունի համեմատությամբ աճելը զուգորդված է փոփոխուն կապիտալի բացարձակ աճման հետ, թեև հարաբերաբար նա նվազում է. այնինչ երկրագործության մեջ բացարձակորեն է նվազում այն փոփոխուն կապիտալը, որը պահանջվում մի որոշ հողակտոր շահագործելու համար, ուրեմն նա կարող է աճել այն դեպքում միայն, եթե նոր հող է մշակվում, իսկ այս դարձյալ ենթադրում է ոչ-երկրագործական բնակչության էլ ավելի մեծ աճում։

Իսկապես այստեղ գործ ունենք մի երևույթի հետ, որը միմիայն երկրագործությանն ու սրա արդյունքներին չէ հատուկ։ Ընդհակառակը, ապրանքային արտադրության ու սրա բացարձակ ձևի, կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա միևնույնը վերաբերում է նաև արտադրության մյուս բոլոր ճյուղերին ու արդյունքներին։

Այս արդյունքներն ապրանքներ են, այսինքն օգտավետ իրեր, որոնց հատուկ է փոխանակային արժեքն ու այն էլ՝ իրացնելի, փողի վերածելի փոխանակային արժեքն այն չափով միայն, որչափով որ մյուս ապրանքները էկվիվալենտ են կազմում նրանց համար, որչափով մյուս արդյունքները նրանց հանդեպ ելնում են իբրև ապրանքներ ու իբրև արժեքներ. ուրեմն այնչափով, որով նրանք արտադրվում են ոչ թե իբրև գոյության անմիջական միջոցներ բուն իսկ իրենց արտադրողների համար, այլ որպես ապրանքներ, որպես արդյունքներ, որոնք փոխանակային արժեքի (փողի) վերածվելով, իրենց օտարվելով է միայն, որ սպառողական արժեքներ են դառնում։ Այս ապրանքների շուկան զարգանում է աշխատանքի հասարակական բաժանման հետևանքով. արտադրողական աշխատանքների առանձնացումը սրանց համապատասխան արդյունքները փոխադարձաբար ապրանքներ, էկվիվալենտներ է դարձնում իրար համար, նրանց փոխադարձորեն մեկը մյուսի համար իբրև շուկա է ծառայեցնում։ Սա բնավ միմիայն երկրագործական արգյուն,քներին հատուկ մի երևույթ չէ։

Ռենտան իբրև փողային ռենտա կարող է զարգանալ միայն ապրանքային արտադրության, ավելի ճիշտ՝ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա, և նա զարգանում է նույն այն չափով, որով երկրագործական արտադրությունը դառնում է ապրանքային արտադրություն, հետևաբար, նույն այն չափով, որով ոչ-երկրագործական արտադրությունը զարգանալով ինքնակայանում է նրա հանդեպ. որովհետև հողագործական արդյունքը միևնույն չափով դառնում է ապրանք, փոխանակային արժեք ու արժեք։ Նույն այն չափով, որով կապիտալիստական արտադրության հետ զարգանում է ապրանքային արտադրությանը և ուրեմն արժեքի արտադրությունը, զարգանում է հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի արտադրությունն էլ։ Բայց միևնույն չափով, որով վերջինս է զարգանում, զարգանում է նաև հողային սեփականության այն ունակությունը, որով նա հողի նկատմամբ ունեցած իր մենաշնորհի միջոցով զավթում է այս հավելյալ արժեքի անընդհատ աճող մի մասը, և ուրեմն բարձրացնում է իր ռենտայի արժեքն ու հենց իրեն՝ հողի գինն էլ։ Հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի զարգացման ասպարեզում կապիտալիստը դեռ ակտիվ դեր է կատարում։ Այնինչ հողի սեփականատիրոջ անելիքն այն է միայն, որ զավթի հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի այն բաժինը, որն աճում է առանց նրա գործակցության։ Այս է հողատիրոջ դրության յուրահատկությունը և ոչ թև այն, որ հողի արդյունքների և ուրեմն նաև հողի արժեքն ավելի ու ավելի աճում է այն չափով, որով շուկան ընդլայնվում է սրա համար, պահանջարկը շատանում է, և սրա հետ էլ՝ ապրանքների այն աշխարհը, որը հանդիպակայում է հողի արդյունքին, ուրեմն ուրիշ խոսքով՝ շատանում է ոչ-երկրագործական ապրանք արտադրողների ու ոչ-երկրագործական ապրանքային արտադրության մասսան։ Բայց որովհետև այս կատարվում է առանց նրա գործակցության, ուստի իբրև նրա առանձնահատկությունն է երևան գալիս այն հանգամանքը, որ արժեքի մասսան, հավելյալ արժեքի մասսան ու այս հավելյալ արժեքի մեկ մասի փոխարկումը հողային ռենտայի, կախված է արտադրության հասարակական պրոցեսից, ապրանքային արտադրության զարգացումից ընդհանրապես։ Ուստի Դոուվն, օրինակ, այստեղից է ուզում բխեցնել ռենտան։ Նա պնդում է, թե ռենտան կախված է ոչ թե երկրագործական արդյունքի մասսայից, այլ սրա արժեքից. իսկ վերջինս կախված է ոչ-հողագործական բնակչության մասսայից ու արտադրողականությունից։ Սակայն ամեն մի ուրիշ արդյունքի վերաբերմամբ էլ ճիշտ է այն, որ այդ արդյունքն իբրև ապրանք զարգանում է նրա համար էկվիվալենտներ կազմող մյուս ապրանքների շարքի մասամբ մասսայի, մասամբ բազմազանության հետ միայն։ Այս ցույց ենք տվել արդեն արժեքի ընղհանուր շարադրանքի ժամանակ։ Մի կողմից՝ որևէ արդյունքի փոխանակվելու ունակությունն ընդհանրապես կախված է այն ապրանքների բազմատեսակությունից, որոնք գոյություն ունեն բացի նրանից։ Մյուս կողմից՝ նույն այս հանգամանքից է կախված հատկապես այն քանակը, որով այդ արդյունքը կարող է իբրև ապրանք արտադրվել։

Ոչ մի արտադրող, ո՛չ արդյունաբերողն ու ո՛չ էլ հողագործը, մեկուսացած վերցրած, արժեք կամ ապրանք չի արտադրում։ Նրա արդյունքն արժեք կամ ապրանք դառնում է հասարակական հարաբերությունների որոշ կապակցության մեջ միայն։ Առաջին՝ որչափով որ նա հանդես է գալիս իբրև հասարակական աշխատանքի արտահայտություն, հետևաբար, որչափով որ տվյալ արտադրողի սեփական բանվորական ժամանակը ներկայանում է իբրև ընդհանրապես հասարակական բանվորական ժամանակի մի մաս. երկրորդ՝ նրա աշխատանքի այս հասարակական բնույթը, որպես նրա արդյունքի վրա դրոշմված հասարակական բնույթ, երևան է գալիս նրա արդյունքի փողային բնույթի մեջ ու գնով նախանշված նրա ընդհանրական փոխանակելիության մեջ։

Այսպիսով ուրեմն, եթե մի կողմից ռենտան բացատրելու փոխարեն հավելյալ արժեքը կամ թե էլ ավելի նեղ ըմբռնմամբ հավելյալ արդյունքն են բացատրում, ապա մյուս կողմից այստեղ այն վրիպումն է տեղի ունենում, որ ապրանքների ու արժեքների ձևով հանդես եկող բոլոր արդյունքներին հատուկ բնույթը բացառապես երկրագործական արդյունքներին է վերագրվում։ Այս բացատրությունն էլ ավելի է տափականում, երբ արժեքի ընդհանրական որոշումից անցնում են մի որոշ ապրանքային արժեքի իրացմանը։ Ամեն մի ապրանք իր արժեքը կարող է իրացնել միմիայն շրջանառության պրոցեսում, իսկ թե արդյոք իրացնո՞ւմ է այն ու ո՞րչափով, այս կախված է ամեն անգամ շուկայի տվյալ պայմաններից։

Հետևաբար, հողային ռենտայի յուրահատկությունն այն չէ, որ հողագործական արդյունքները դառնում են արժեքներ և զարգանում են որպես արժեքներ, այսինքն այն չէ, որ նրանք իբրև ապրանքներ հակադրվում են մյուս ապրանքներին, իսկ ոչ-երկրագործական արդյունքներն էլ որպես ապրանքներ՝ նրանց են մակագրվում, կամ որ նրանք զարգանում են իբրև հասարակական աշխատանքի առանձնահատուկ արտահայտություններ։ Յուրահատկությունն այն է, որ այն պայմանների հետ, որոնցում հողագործական արդյունքները զարգանում են որպես արժեքներ (ապրանքներ) ու նրանց արժեքների իրացման պայմանների հետ զարգանում է նաև հողային սեփականության այն ուժը, որով նա յուրացնում է առանց իր գործակցության ստեղծված արժեքների մի հարաճուն մասը՝ և ուրեմն հավելյալ արժեքի մի հարաճուն մասը հողային ռենտայի է փոխարկվում։

ԵՐԵՍՈՒՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱՆ։ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հողային ռենտայի վերլուծման ժամանակ մենք նախ և առաջ ելնելու ենք այն ենթադրությունից, թե այն արդյունքները, որոնցից մի այսպիսի ռենտա է վճարվում, որոնց մեջ պարունակվող հավելյալ արժեքի մի մասը, ուրեմն և ամբողջ գնի մի մասը փոխարկվում է ռենտայի,— մեր նպատակի համար բավական է նկատի ունենալ երկրագործական արդյունքները, կամ նաև հանքարանների արդյունքները,— թե, այսպիսով ուրեմն, հողի արդյունքներն ու հանքարանների արդյունքները մյուս բոլոր ապրանքների նման ծախվում են իրենց արտադրության գներով։ Այսինքն նրանց վաճառքի գները հավասար են նրանց արտադրության ծախքերի տարրերին (բանեցված հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալների արժեքին), պլյուս մի շահույթ, որը որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով, ընդ որում այստեղ հաշվի է առնվում կանխավճարված ամբողջ կապիտալը, թե սպառված ու թե չսպառված կապիտալը։ Հետևաբար, մենք ենթադրում ենք, որ այս արդյունքների վաճառքի միջին գները հավասար են նրանց արտադրության գներին։ Եվ այստեղ ահա հարց է ծագում, թե նման ենթադրություն անելու դեպքում ի՛նչպես կարող է հողային ռենտա առաջ գալ, այսինքն՝ շահույթի մի մասը ի՛նչպես կարող է հողային ռենտայի փոխարկվել, ուստի և ապրանքի գնի մեկ մասը հողի սեփականատիրոջը բաժին ընկնել։

Հողային ռենտայի այս ձևի ընդհանրական բնույթը ցույց տալու համար մենք ենթադրենք, որ տվյալ մի երկրի գործարանների գերակշռող թիվը շարժման մեջ է գրվում շոգեմեքենաների միջոցով, իսկ որոշ փոքրամասնություն էլ՝ բնական ջրվեժներով։ Ենթադրենք, որ արդյունաբերական որոշ ճյուղերում արտադրության գինը 115 է ապրանքների մի այնպիսի քանակի համար, որի վրա 100-անոց մի կապիտալ է բանեցվել։ 15% շահույթը հաշվվում է ոչ թե միմիայն բանեցված 100-անոց կապիտալի նկատմամբ, այլ այն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, որը գործադրվել է ապրանքային այս արժեքի արտադրության մեջ։ Արտադրության այս գինը, ինչպես պարզաբանել ենք առաջ, որոշվում է ոչ թե արտադրող ամեն մի առանձին արդյունաբերողի անհատական արտադրական ծախքերով, այլ արտադրության այն ծախքերով, որ ապրանքը միջին հաշվով նստում է կապիտալի միջին պայմաններում՝ արտադրության տվյալ ամբողջ ոլորտում։ Սա իրապես շուկայական արտադրության գինն է, միջին շուկայական գինը՝ հաշվի չառնելով նրա տատանումները։ Շուկայական գնի ձևի և ապա կարգավորիչ շուկայական գնի կամ շուկայական արտադրության գնի ձևի մեջ է ընդհանրապես, որ իր արտահայտությունն է գտնում ապրանքների արժեքի բնությունը, արժեքի որոշման եղանակը, սակայն այդ որոշումը կատարվում է ոչ թե ապրանքների տվյալ քանակի կամ թե առանձին ապրանքների անհատական արտադրության համար անհրաժեշտ, մեկ որոշ առանձին արտադրողի համար անհրաժեշտ բանվորական ժամանակով, այլ հանրորեն անհրաժեշտ բանվորական ժամանակով, բանվորական այն ժամանակով, որ արտադրության հասարակական տվյալ միջին պայմաններում պահանջվում է՝ շուկայում գտնվող ապրանքատեսակների հանրորեն անհրաժեշտ ամբողջ քանակն արտադրելու համար։

Քանի որ որոշակի թվական հարաբերություններն այստեղ միանգամայն աննշանակ բաներ են, ուստի մենք այստեղ ընդունում ենք, թե այն֊ գործարաններում, որոնք ջրի ուժով են շարժման մեջ դրվում, արտադրության ծախքերը լոկ 90 են կազմում 100-ի փոխարեն։ Որովհետև այս ապրանքների մասսային շուկան կարգավորող արտադրության գինը = 115, որի մեջ կա 15%-անոց մի շահույթ, ուստի այն գործարանատերերը, որոնք իրենց մեքենաները ջրի ուժով են շարժման մեջ դնում, ապրանքները կծախեն նույնպես 115-ով, այսինքն շուկայական գինը կարգավորող միջին գնով։ Այսպիսով, ուրեմն, նրանց շահույթը 15-ի փոխարեն կաներ 25. արտադրության կարգավորող գինը նրանց հնարավորություն տված կլիներ 10%-անոց մի գերշահույթ կորզելու ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք իրենց ապրանքը արտադրության գնից բարձր են վաճառում, այլ այն պատճառով, որ ծախում են արտադրության գնով, այն պատճառով, որ նրանց ապրանքներն արտադրվում ենք կամ թե նրանց կապիտալը գործում է բացառիկ բարենպաստ պայմաններում, որոնք այս ոլորտում իշխող միջին մակարդակից բարձր են։

Անմիջապես երևան է գալիս երկու հանգամանք.

Առաջին. այն արտադրողների մոտ, որոնք բնական ջրվեժն են գործածում իբրև շարժիչ ուժ, գերշահույթն սկզբնապես նույն բնույթն է կրում, ինչ և ամեն մի ուրիշ գերշահույթ (իսկ այս կատեգորիան մենք արդեն լուսաբանել ենք, երբ խոսել ենք արտադրության գնի մասին), որը շրջանառության պրոցեսի գործարքների պատահական հետևանք, շուկայական գների պատահական տատանումների հետևանք չէ։ Հետևաբար, այս գերշահույթը նույնպես հավասար է այն տարբերությանը, որ գոյանում է բարենպաստ այս պայմանների մեջ գտնվող արտադրողների անհատական արտադրության գնի ու արտադրության այս ամբողջ ոլորտի ընդհանրական, հասարակական արտագրության գնի միջև, որով կարգավորվում է շուկան։ Այս տարբերությունը հավասար է ապրանքի ընդհանրական արտադրության գնի ավելցուկին՝ նրա անհատական արտադրության գնի հետ համեմատած։ Այս ավելցուկի երկու, կարգավորիչ սահմանն են մի կողմից՝ արտադրության անհատական ծախքերը և ուրեմն արտադրության անհատական գինը, մյուս կողմից՝ արտադրության ընդհանրական գինը։ Ջրվեժի միջոցով արտադրված ապրանքի արժեքն ավելի փոքր է այն պատճառով, որ նրա արտադրման համար պահանջվում է աշխատանքի մի ավելի փոքր ընղհանուր քանակ, այն է՝ ավելի քիչ այնպիսի աշխատանք, որն առարկայացած ձևով, իբրև հաստատուն կապիտալի մաս, մտնում է արտադրության մեջ։ Այստեղ կիրառվող աշխատանքն ավելի արտադրողական է, նրա անհատական արտադրողական ուժն ավելի մեծ է, քան միևնույն տեսակի գործարանների բազմության մեջ կիրառվող աշխատանքինը։ Նրա արտադրողական ավելի մեծ ուժը երևան է գալիս այն բանի մեջ, որ նա ապրանքների միևնույն մասսան արտադրելու համար գործ է ածում հաստատուն կապիտալի ավելի փոքր քանակ, առարկայացած աշխատանքի մի ավելի փոքր քանակ, քան մյուսները. ընդ որում, բացի սրանից, նաև կենդանի աշխատանքի մի ավելի փոքր քանակ է գործ ածում, որովհետև ջրանիվը ջեռուցման կարիք չունի։ Կիրառվող աշխատանքի այս անհատական արտադրողական ավելի մեծ ուժը քչացնում է ապրանքի արժեքը, միաժամանակ քչացնում է արտադրության ծախքերը, սրա հետ միասին նաև արտադրության գինը։ Արդյունաբերողին այս բանն այնպես է ներկայանում, թե նրա համար ապրանքի արտադրության ծախքերն ավելի փոքր են։ Նա ավելի քիչ գումար է վճարելու առարկայացած աշխատանքի համար ու նմանապես ավելի քիչ աշխատավարձ՝ ավելի փոքր չափով կիրառված կենդանի բանվորական ուժի համար։ Որովհետև նրա ապրանքի արտադրության ծախքերն ավելի փոքր են, ուստի ավելի փոքր է նաև նրա անհատական արտադրության գինը։ Նրա համար արտադրության ծախքերը 90 են, փոխարեն 100-ի։ Հետևաբար, նրա արտադրության անհատական գինն էլ 115-ի փոխարեն միմիայն 103½ կլիներ (100 : 115 = 90 : 103½)։ Նրա արտադրության անհատական գնի և արտադրության ընդհանրական գնի միջև եղած տարբերությանը սահման դնողը նրա արտագրության անհատական ծախքերի ու արտադրության ընդհանրական ծախքերի տարբերությունն է։ Սա մեկն է այն մեծություններից, որոնք նրա գերշահույթի սահմաններն են կազմում։ Մյուս մեծությունը արտադրության ընդհանրական գնի մեծությունն է, որի կազմավորման մեջ մտնում է շահույթի ընդհանրական նորման իբրև կարգավորող գործոններից մեկը։ Եթե ածուխն էժանանար, ապա կնվազեր նրա արտադրության անհատական ծախքերի ու արտադրության ընդհանրական ծախքերի միջև եղած տարբերությունը, և ուրեմն կպակասեր նաև գերշահույթը։ Եթե նա ստիպված լիներ ապրանքը սրա անհատական արժեքով կամ թե սրա անհատական արժեքով պայմանավորված արտադրության անհատական գնով ծախելու, ապա տարբերությունը կվերանար։ Այս տարբերությունը հետևանք է մի կողմից այն բանի, որ ապրանքը ծախվում է իր ընդհանրական շուկայական գնով, այն գնով, որի մեջ մրցման շնորհիվ համահարթվում են առանձին գները, մյուս կողմից էլ՝ այն բանի, որ արդյունաբերողի կողմից շարժման մեջ դրված աշխատանքի հասարակական արտադրողական ավելի մեծ ուժը ոչ թե բանվորների օգտին է ծառայում, այլ ինչպես աշխատանքի ամեն մի արտադրողական ուժ՝ նրա օգտին, ով բանեցնում է այն, որ նա ներկայանում է որպես կապիտալին պատկանող արտադրողական ուժ։

Որովհետև այս գերշահույթի մի սահմանն արտադրության ընդհանրական գնի բարձրությունն է, որի գործոններից մեկը շահույթի ընդհանրական նորմայի բարձրությունն է, ուստի այս գերշահույթը կարող է ծագել արտադրության ընդհանրական ու անհատական գների միջև եղած տարբերությունից միայն, հետևաբար, շահույթի անհատական ու ընդհանրական նորմաների տարբերությունից։ Այս տարբերությունից վեր եղած ավելցուկը ենթադրում է, որ արդյունքը ծախվել է ոչ թե արտադրության այն գնով, որը կարգավորում է շուկան, այլ սրանից ավելի բարձր գնով։

Երկրորդ. այն գործարանատիրոջ գերշահույթը, որը շոգու փոխարեն բնական ջրվեժն է գործածում իբրև շարժիչ ուժ, մինչև հիմա ոչ մի կերպ չի տարբերվում ամեն մի այլ գերշահույթից։ Ամեն մի նորմալ գերշահույթ, այսինքն այնպիսի գերշահույթ, որն առաջ չի գալիս պատահական վաճառագործարքների կամ թե շուկայական գնի տատանումների հետևանքով, որոշվում է այն տարբերությամբ, որ լինում է այս առանձին կապիտալի ապրանքների արտադրության անհատական գնի և արտադրության այն ընդհանրական գնի միջև, որը կարգավորում է արտադրության այս ոլորտի կապիտալի ապրանքների շուկայական գները կամ արտադրության այս ոլորտում ներդրված ամբողջ կապիտալի ապրանքների շուկայական գները։

Բայց հիմա արդեն գալիս է տարբերությունը։

Ներկա դեպքում գործարանատերը ո՞ր հանգամանքին է պարտական իր գերշահույթը, այն ավելցուկը, որ շահույթի ընդհանրական նորմայով կարգավորվող արտադրության գինն է տալիս նրան անձնապես։

Նա առաջին հերթին պարտական է մի բնական ուժի, ջրվեժի շարժիչ ուժին, որը բնությունից գոյություն ունի և նման չէ ջուրը շոգի դարձնող այն ածխին, որ ինքն աշխատանքի արդյունք է, ուրեմն արժեք ունի, որևէ էկվիվալենտով պետք է վճարահատուցվի, ծախքեր է պահանջում։ Ջրվեժը արտադրության մի բնական գործակալ է, որի գոյացման մեջ ոչ աշխատանք չի մտնում։

Բայց այս դեռ բոլորը չէ։ Այն գործարանատերը, որը շոգեմեքենայով է գործ անում, նույնպես բնական ուժեր է գործադրում, որոնք նրա վրա ոչինչ չեն նստում, բայց որոնք աշխատանքն ավելի արտադրողական են դարձնում և այնչափով, որով նրանք այսպիսով էժանացնում են բանվորների համար պահանջված կենսամիջոցները, շատացնում են հավելյալ արժեքը և ուրեմն նաև շահույթը. հետևաբար հենց նոր հիշած բնական ուժերը կապիտալի կողմից մենաշհորհացվում են ճիշտ այնպես, ինչպես աշխատանքի այն հասարակական բնական ուժերը, որոնք ծագում են աշխատանքի կոոպերացիայից, աշխատանքի բաժանումից և այլն։ Գործարանատերը վճարում է ածխի համար, բայց ոչ թե ջրի այն ունակության համար, որով սա փոխում է իր միացությունների վիճակը, շոգու է փոխարկվում, ոչ թե շոգու առաձգականության համար և այլն։ Բնական ուժերի այս մենաշնորհացումը, այսինքն սրանց շնորհիվ առաջացած՝ բանվորական ուժի բարձրացման այս մենաշնորհացումն ընդհանուր գիծ է ամեն մի կապիտալի համար, որը շոգեմեքենաներով է գործ անում։ Նա կարող է աշխատանքի արդյունքի այն մասը, որը հավելյալ արժեք է ներկայացնում, շատացնել այն մասի համեմատությամբ, որն աշխատավարձի է փոխարկվում։ Որչափով նա այս ուղղությամբ է գործում, նա բարձրացնում է շահույթի ընդհանրական նորման, բայց ոչ մի գերշահույթ չի ստեղծում, որն անհատական շահույթի՝ միջին շահույթից գերազանցող ավելցուկն է հենց։ Որ բնական ուժի, ջրվեժի կիրառումը գերշահույթ է ստեղծում այստեղ, սա չի կարող ուրեմն լոկ այն իրողությունից ծագել, որ աշխատանքի աճած արտադրողական ուժը իր գոյությամբ որևէ բնական ուժի կիրառմանն է պարտական։ Պետք է կերպափոխված նորանոր հանգամանքներ մեջտեղ գան։

Ընդհակառակը։ Բնական ուժերի սոսկական կիրառումն արդյունաբերության մեջ կարող է ներգործել շահույթի ընդհանրական նորմայի բարձրության վրա, քանի որ ներգործում է անհրաժեշտ կենսամիջոցների արտադրության համար պահանջվող աշխատանքի մասսայի վրա։ Բայց նա ինքնըստինքյան առաջ չի բերում ոչ մի շեղում շահույթի ընդհանրական նորմայից, այնինչ հենց մի այսպիսի շեղման մասին է խոսքն այստեղ։ Այնուհետև. այն գերշահույթը, որ ընդհանրապես անհատական կապիտալը իրացնում է արտադրության մեկ առանձին ոլորտում,— որովհետև շահույթի նորմաների շեղումներն արտադրության առանձին ոլորտներում շարունակ համահարթվելով դառնում են շահույթի միջին նորմա,— ծագում է, եթե մի կողմ թողնենք լոկ պատահական շեղումները, արտադրության ծախքերի, ուրեմն արտադրության վրա արած ծախսումների նվազումից, իսկ վերջինս իր գոյությունը պարտական է կամ այն հանգամանքին, որ կապիտալը գործադրվում է միջինից ավելի մեծ մասսաներով և ուրեմն արտադրության faux frais [անարտադրողական, ավելորդ ծախքերը] նվազում են, այնինչ աշխատանքի արտադրողական ուժի բարձրացման ընդհանրական պատճառները (կոոպերացիա, աշխատանքի բաժանում և այլն) հնարավորություն են ստանում ավելի բարձր աստիճանով, ավելի մեծ լարունությամբ գործելու, որովհետև աշխատանքի ավելի ընդարձակ ասպարեզում են գործում, կամ թե չէ արտադրության ծախքերի նվագումը պարտական է այն հանգամանքին, որ, մի կողմ թողած գործող կապիտալի ծավալը, կիրառվում են աշխատանքի ավելի լավ մեթոդներ, նոր գյուտեր, կատարելագործված մեքենաներ, տվյալ գործարանին հայտնի քիմիական գաղտնիքներ և այլն, կարճ ասած, նոր, կատարելագործված, միջին մակարդակից բարձր կանգնած արտադրության միջոցներ ու արտադրության մեթոդներ։ Արտադրության ծախքերի նվազումն ու սրանից բխող գերշահույթն այստեղ ծագում են այն հատուկ եղանակից, որով կիրառվում է գործող կապիտալը։ Նրանք ծագում են կա՛մ նրանից, որ կապիտալի բացառիկ մեծ մասսաներ են համակենտրոնացած լինում մի ձեռքում,— մի պարագա, որ վերանում է, հենց որ միջին հաշվով կապիտալի հավասարամեծ մասսաներ են կիրառվում,— կամ էլ նրանից, որ որոշ մեծություն ունեցող կապիտալը հատուկ արտադրողական եղանակով է գործում,— մի հանգամանք, որ չքանում է, հենց որ արտադրության այդ բացառիկ եղանակն ընդհանրականանում է, կամ թե գերազանցվում է է՛լ ավելի զարգացած եղանակի կողմից։

Հետևաբար, գերշահույթի պատճառն այստեղ հենց ինքը կապիտալն է (որի մեջ ընդգրկվում է նրա կողմից շարժման մեջ դրվող աշխատանքն էլ), լինի այս պատճառը կիրառվող կապիտալի մեծությունների տարբերությունը, թե նրա նպատակահամար կիրառուժը, միևնույն է. և ինքնըստինքյան ոչինչ չի խանգարում, որ ամեն կապիտալ արտադրության միևնույն ոլորտում նույն եղանակով գործադրվի։ Կապիտալների միջև կատարվող մրցումն, ընդհակառակը, ձգտում է ավելի ու ավելի համահարթելու, այս տարբերությունները. արժեքը հանրորեն անհրաժեշտ աշխատանքի ժամանակով որոշելը դրսևորվում է ապրանքների էժանացմամբ ու ապրանքները միևնույն նպաստավոր պայմաններում պատրաստելու հարկադրանքով։ Բայց խնդիրն այլ կերպ է դրվում այն գործարանատիրոջ գերշահույթի վերաբերմամբ, որը օգտագործում է ջրվեժը, նրա բանեցրած աշխատանքի ավելի բարձր արտադրողական ուժը ո՛չ բուն իսկ կապիտալից ու աշխատանքից է ծագում, ոչ էլ կապիտալից ու աշխատանքից տարբերվող, բայց կապիտալին միակցված բնական ուժի սոսկական կիրառումից։ Նա ծագում է աշխատանքի բնաճուն արտադրողական ավելի մեծ ուժից՝ կապակցված լինելով բնական ուժի օգտագործման հետ, բայց ոչ թե այնպիսի բնական ուժի, որն արտադրության տվյալ ոլորտում ամեն կապիտալի տրամադրության տակ է, ինչպես, օրինակ, շոգու առաձգականությունը, հետևաբար, որի կիրառումն ինքնինքյան հասկանալի չէ անպայման, հենց որ ընդհանրապես կապիտալ է ներդրվում այս ոլորտում, այլ մենաշնորհացնելի մի բնական ուժի, որն, ինչպես ջրվեժը, միմիայն նրանց տրամադրության տակ է լինում, որոնց ձեռին են երկրագնդի առանձին հողակտորներ ու սրանց պատկանելիքներ։ Կապիտալից չի կախված բնավ՝ աշխատանքի արտադրողական ավելի բարձր ուժի այս բնական պայմանը կյանքի կոչել այնպես, ինչպես ամեն մի կապիտալ կարող է ջուրը շոգու փոխարկել։ Այս բնական պայմանը միմիայն տեղտեղ է գտնվում, և այնտեղ, որտեղ նա չկա, չի կարելի նման պայման գոյացնել կապիտալի որոշ ծախսում անելով։ Նա կապված չէ աշխատանքի միջոցով պատրաստելի արդյունքների, ինչպես, օրինակ, մեքենաների, ածխի և այլոց հետ, այլ հողի որոշ մասի բնական որոշակի պայմանների հետ։ Գործարանատերերի այն մասը, որ ջրվեժների տերն է, ջրվեժներ չունեցող մասին հեռու է պահում այս բնական ուժը կիրառելուց, որովհետև հողն ու մանավանդ ջրի ուժով օժտված հողը սահմանափակ է։ Այս չի բացառում այն, որ, թեև բնական ջրվեժների քանակը մի երկրում սահմանափակ է, սակայն արդյունաբերության համար օգտագործելի ջրի ուժի քանակը կարող է շատացվել։ Կարող են ջրվեժն արհեստականորեն դենը տանել՝ նրա շարժիչ ուժը լիովին օգտագործելու համար. եթե ջրվեժ կա, կարելի է ջրանիվը կատարելագործել՝ ջրի ուժն ըստ կարելվույն ավելի լայն չափով օգտագործելու համար. որտեղ սովորական անիվը հարմար չէ ջուրն առբերելու համար, կարող են տուրբիններ գործածվել և այլն։ Այս բնական ուժի տիրությունը մենաշնորհ է կազմում նրա տիրոջ ձեռին, ներդրված կապիտալի ավելի բարձր արտադրողական ուժի մի այնպիսի պայման, որը չի կարող պատրաստվել բուն իսկ կապիտալի արտադրության պրոցեսի միջոցով^[8]. այս բնական ուժը, որը այս ձևով մենաշնորհացնելի է, միշտ հողի հետ է շաղկապված։ Մի այսպիսի բնական ուժ չի պատկանում ո՛չ արտադրության տվյալ ոլորտի ընդհանուր պայմանների շարքին ու ո՛չ էլ նրա այնպիսի պայմանների շարքին, որոնք կարող են ընդհանրապես ստեղծվել։

Հիմա եթե մենք պատկերացնենք, թե ջրվեժներն այն հողի հետ միասին, որտեղ նրանք գտնվում են, այնպիսի անձերի ձեռին են, որոնք երկրագնդի այս մասի տերեր են համարվում, որպես հողի սեփականատերեր, ապա կտեսնենք, որ սրանք արգելում են ջրվեժի նկատմամբ կապիտալ ներդրելն ու այն կապիտալի միջոցով օգտագործելը։ Նրանք կարող են թույլատրել օգտագործումը կամ թե մերժել։ Բայց կապիտալը չի կարող իր ուժով ջրվեժ ստեղծել։ Ուստի այն գերշահույթը, որ ջրվեժի այս օգտագործումից է առաջ գալիս, ո՛չ թե կապիտալից է ծագում, այլ այս մենաշնորհացնելի ու մենաշնորհացված բնական ուժի օգտագործումից կապիտալի կողմից։ Այս հանգամանքներում գերշահույթը փոխարկվում է հողային ռենտայի, այսինքն բաժին է ընկնում ջրվեժի սեփականատիրոջը։ Եթե գործարանատերը սրան տարեկան 10 £ է վճարում սրա ջրվեժի համար, ապա նրա շահույթն անում է 15 £. 15% այն 100 £-ի վրա հաշված, որին այս դեպքում հասնում են նրա արտադրության ծախքերը. և գործարանատերը հիմա ճիշտ նույն պայմաններում և միայն առանձին դեպքերում՝ ավելի լավ պայմաններում է աշխատում, քան արտադրության նույն ոլորտի մյուս բոլոր կապիտալիստները, որոնք շոգի են բանեցնում։ Իրերի այս դրությունը բնավ չէր փոխվի, եթե կապիտալիստն ինքը տիրանար ջրվեժին։ Նա առաջվա պես 10%-անոց գերշահույթ կկորզեր ոչ իբրև կապիտալիստ, այլ իբրև. ջրվեժի սեփականատեր. և հենց այն պատճառով, որ այս ավելցուկն առաջ է գալիս ոչ թե նրա կապիտալից իբրև այսպիսուց, այլ մի այնպիսի բնական ուժի տնօրինությունից, որը նրա կապիտալից անջատելի է, մենաշնորհացնելի ու ըստ իր չափերի՝ սահմանափակ,— հենց այս պատճառով հիշյալ ավելցուկը դառնում է հողային ռենտա։

Առաջին. պարզ է, որ այս ռենտան միշտ դիֆերենցիալ ռենտա է, որովհետև նա չի մտնում ապրանքի ընդհանրական արտադրության գնի մեջ, իբրև որոշիչ տարր, այլ ենթադրում է այն։ Ռենտան միշտ ծագում է այն տարբերությունից, որ լինում է իր տրամադրության տակ մենաշնորհացված բնական ուժ ունեցող առանձին կապիտալի անհատական արտադրության գնի ու արտադրության տվյալ ոլորտում ընդհանրապես ներդրված կապիտալի ընդհանրական արտադրության գնի միջև։

Երկրորդ. այս հողային ռենտան ծագում է ոչ թե կիրառվող կապիտալի, կամ թե սրա կողմից յուրացվող աշխատանքի արտադրողական ուժի բացարձակ բարձրացումից, որը ընդհանրապես միմիայն քչացնել կարող էր ապրանքների արժեքը, այլ որոշ, արտադրության տվյալ ոլորտում ներդրված առանձին կապիտալների հարաբերական ավելի բարձր արտադրողականությունից՝ համեմատած կապիտալի այն ներդրումների հետ, որոնք անզոր են օգտվելու արտադրողական ուժի բացառիկ, բնության կողմից ստեղծված, բարենպաստ պայմաններից։ Եթե, օրինակ, շոգու օգտագործումը, չնայած որ ածուխն արժեք ունի, իսկ ջրի ուժը՝ ոչ, ընձեռեր այնպիսի գերակշռող առավելություններ, որոնք հնարավոր չլիեին ջրի ուժի օգտագործման դեպքում և ավելի քան համակշռեին ծախքերը, ապա ջրի ուժը չէր կիրառվի և չէր կարող ոչ մի գերշահույթ, հետևաբար ոչ մի ռենտա առաջ բերել։

Երրորդ. բնության ուժը գերշահույթի աղբյուրը չէ, այլ նույնի բնական պատվանդանը միայն, որովհետև նա աշխատանքի բացառիկորեն բարձրացած արտադրողական ուժի բնական պատվանդանն է։ Այնպես, ինչպես ընդհանուր առմամբ սպառողական արժեքը փոխանակային արժեքի կրիչն է, բայց ոչ թե նրա պատճառը։ Եթե կարելի լիներ միևնույն սպառողական արժեքը առանց աշխատանքի ձեռք բերել, ապա նա ոչ մի փոխանակային արժեք չէր ունենա, բայց իր բնական օգտակարությունն առաջվա պես կպահպաներ իբրև սպառողական արժեք։ Բայց մյուս կողմից՝ իրը ոչ մի փոխանակային արժեք չունի առանց սպառողական արժեքի, ուրեմն առանց աշխատանքի այս բնական կրողի։ Եթե տարբեր արժեքները համահարթվելով չվերածվեին արտադրության գների, և արտադրության տարբեր անհատական գներն էլ ընդհանրական, շուկան կարգավորող արտադրության գնի, ապա ջրվեժի կիրառմամբ ծագող աշխատանքի արտադրողական ուժի սոսկական բարձրացումը լոկ կցածացներ ջրվեժի միջոցով արտադրված ապրանքների գինը՝ առանց բարձրացնելու այս ապրանքներում պարունակված շահութամասը, ճիշտ այնպես, ինչպես մյուս կողմից՝ աշխատանքի բարձրացած արտադրողական այս ուժն ընդհանրապես չէր փոխարկվի հավելյալ արժեքի, եթե կապիտալը չյուրացներ իր բանեցրած աշխատանքի բնական ու հասարակական արտադրողական ուժն իբրև իր սեփականը։

Չորրորդ. ջրվեժի նկատմամբ ունեցած հողային սեփականությունն ինքնըստինքյան ոչ մի գործ չունի հավելյալ արժեքի (շահույթի) այդ մասի ստեղծման և ուրեմն ընդհանրապես ապրանքի գնի հետ, որը ջրվեժի օգնությամբ է արտադրվում։ Այս գերշահույթը գոյություն կունենար նաև այն դեպքում, եթե ոչ մի հողային սեփականություն գոյություն չունենար, եթե, օրինակ, այն հողամասը, որտեղ գտնվում է ջրվեժը, գործարանատիրոջ կողմից օգտագործվեր իբրև անտեր հող։ Հետևաբար, հողային սեփականությունը չի ստեղծում արժեքի այն մասը, որը գերշահույթի է փոխարկվում, այլ նա լոկ հնարավորություն է տալիս հողի սեփականատիրոջը, ջրվեժի սեփականատիրոջը, որ սա այս գերշահույթը գործարանատիրոջ գրպանից փոխադրի իր գրպանը։ Հողային սեփականությունը ոչ թե այս գերշահույթի ստեղծման պատճառ է, այլ այն բանի պատճառ, որ գերշահույթն ընդունում է հողային ռենտայի ձև, և հետևաբար շահույթի կամ ապրանքագնի այս մասը յուրացվում է հողի սեփականատիրոջ կամ ջրվեժի սեփականատիրոջ կողմից։

Հինգերորդ. պարզ է, որ ջրվեժի գինը, այսինքն՝ այն գինը, որ հողի սեփականատերը կստանար, եթե այն ծախեր մի երրորդ անձի կամ թե հենց գործարանատիրոջը, նախ և առաջ չի մտնում ապրանքների արտադրության գնի մեջ, թեև մտնում է գործարանատիրոջ արտադրության անհատական ծախքերի մեջ որովհետև ռենտան այստեղ ծագում է շոգեմեքենաներով արտադրված միևնույն տեսակի ապրանքների արտադրության գնից, որը կարգավորվում է ջրվեժից անկախ։ Բայց այնուհետև ջրվեժի այս գինը ընդհանրապես իռռացիոնալ արտահայտություն է, որի թիկունքում իրական տնտեսական հարաբերություն է թաքնված։ Ջրվեժը, ինչպես երկիրն ընդհանրապես, ինչպես բնության ամեն ուժ, ոչ մի արժեք չունի, որովհետև նա չի ներկայացնում իր մեջ առարկայացած ոչ մի աշխատանք, ուրեմն չունի և ոչ մի գին, որը սովորաբար ուրիշ բան չէ, քան փողով արտահայտված արժեք։ Որտեղ ոչ մի արժեք չկաք այնտեղ eo ipso [ինքնըստինքյան] ոչինչ էլ չի կարող փողով արտահայտվել։ Այս գինը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կապիտալացված հողային ռենտա։ Հողային սեփականությունը հողատիրոջը հնարավորություն է տալիս անհատական շահույթի ու միջին շահույթի միջև եղած տարբերությունը իր ձեռքը գցելու. այս եղանակով ձեռք գցած շահույթը, որը նորոգվում է ամեն տարի, կարող է կապիտալացվել և այս դեպքում հանդես է գալիս իբրև հենց բնության ուժի գին։ Եթե այն գերշահույթը, որ ջրվեժի օգտագործումն է տալիս գործարանատիրոջը, տարեկան 10 £ է, իսկ միջին տոկոսը՝ 6%, ապա այս տարեկան 10 £-ը ներկայացնում է 200 £-անոց մի կապիտալի տարեկան տոկոսը, և տարեկան 10 £-ի այս կապիտալացումը, 10 £-ի, որը գործարանատիրոջից հափշտակելու հնարավորությունը ջրվեժն է տալիս իր սեփականատիրոջը, այս դեպքում երևան է գալիս իբրև հենց ջրվեժի կապիտալային արժեք։ Որ ինքն այս ջրվեժն արժեք չունի, այլ նրա գինը զավթած գերշահույթի սոսկական արտացոլումն է՝ կապիտալիստորեն հաշված, այս իսկույն երևում է այն բանից, որ 200 £ գինը 10 £-անոց գերշահույթի լոկ 20 տարվա արտադրյալն է, մինչդեռ նույն ջրվեժն այլ հավասար հանգամանքներում իր սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս տարեկան այս 10 £-ը զավթելու անորոշ ժամանակի, 30, 100, x տարվա ընթացքում և մինչդեռ մյուս կողմից եթե մի նոր, ջրի ուժի վրա չհիմնված արտադրության մեթոդ շոգեմեքենայով արտադրված ապրանքների արտադրության ծախքերը 100-ից իջեցներ 90 £-ի, ապա կչքանար գերշահույթն ու սրա հետ էլ ռենտան, իսկ ռենտայի չքացման հետ նաև ջրվեժի գինը կչքանար։

Դիֆերենցիալ ռենտայի ընդհանուր ըմբռնումն այսպիսով սահմանելուց հետո՝ հիմա անցնում ենք նույնի քննարկմանը բուն երկրագործության մեջ։ Ինչ որ սրա մասին ասվի, վերաբերում է ընդհանուր առմամբ նաև հանքարաններին։

ԵՐԵՍՈՒՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱՅԻ ԱՌԱՋԻՆ ՁԵՎԸ (ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ I)

Ռիկարդոն լիովին իրավացի է իր հետևյալ դրույթների մեջ.

«Ռենտան {այսինքն՝ դիֆերենցիալ ռենտան. նա ընդհանրապես ենթադրում է, որ ուրիշ ոչ մի ռենտա գոյություն չունի, բացի դիֆնրենցիալ ռենտայից} միշտ այն տարբերությունն է, որ գոյանում է կապիտալի ու աշխատանքի հավասարամեծ ծախսումների միջոցով ստացված արդյունքների միջև» („Principles”, էջ 59)* [Տես 8 ծան. հետո]։ Նա պետք է ավելացներ «միևնույն մեծության հողակտորների վրա արված ծախսումների», որչափով որ խոսքը վերաբերում է հողային ռենտային և ոչ թե գերշահույթին ընդհանրապես։

Ուրիշ խոսքով գերշահույթը, եթե առաջ է գալիս նորմալ կերպով ու ոչ թե շրջանառության պրոցեսում տեղի ունեցող պատահական դիպվածների շնորհիվ, միշտ արտադրվում է իբրև կապիտալի ու աշխատանքի երկու նույնահավասար քանակների արդյունքի միջև եղած տարբերություն, և այս գերշահույթը հողային ռենտայի է փոխարկվում, եթե կապիտալի ու աշխատանքի երկու նույնահավասար քանակները հավասարամեծ հողատարածությունների վրա են գործադրվում, տալով անհավասար հետևանքներ։ Սակայն ամենևին չի պահանջվում անպայման, որ այս գերշահույթը ստացվի գործադրվող կապիտալի նույնահավասար քանակների անհավասար հետևանքներից։ Տարբեր ձեռնարկների մեջ կարող են անհավասար մեծությամբ կապիտալներ էլ բանեցվել. մեծ մասամբ նույնիսկ հենց այս է նախադրյալը. բայց յուրաքանչյուրի նույնահավասար համամասնական մասերը, օրինակ, յուրաքանչյուր կապիտալի 100-ական £-ը, տալիս են անհավասար հետևանքներ, այսինքն՝ շահույթի նորման տարբեր է։ Ընդհանուր առմամբ այս է գերշահույթի գոյության ընդհանրական նախադրյալը կապիտալի ներդրման ամեն մի ոլորտում։ Երկրորդ նախադրյալն է՝ այս գերշահույթի փոխարկումը հողային ռենտայի ձևի (ընդհանրապես ռենտայի որպես շահույթից տարբեր մի ձևի). պետք է հետազոտվի միշտ այն, թև երբ, ինչպես ու ինչ հանգամանքներում է այս փոխարկումը տեղի ունենում։

Այնուհետև, Ռիկարդոն իրավացի է հետևյալ դրույթում, որչափով որ սա դիֆերենցիալ ռենտայով է սահմանափակվում.

«Ամեն ինչ, որ քչացնում է միևնույն կամ թե նոր հողից ստացվող արդյունքի տարբերությունը, միտում ունի ռենտան քչացնելու. իսկ այն ամենը, որ մեծացնում է այս տարբերությունը, անհրաժեշտորեն առաջ է բերում հակառակ ներգործություն և միտում ունի ռենտան մեծացնելու» (էջ 74 [ռուս. հրատ. էջ 43])։

Բայց այս պատճառների շարքին պատկանում են ոչ միայն ընդհանրական պատճառները (պտղաբերությունն ու տեղադրությունը), այլ և 1) հարկաբաշխումը, նայած թե սա հավասարաչափ է ներգործում, թե ոչ. վերջինը տեղի ունի միշտ այն դեպքում, երբ, ինչպես, օրինակ,— Անգլիայում, հարկաբաշխումը կենտրոնացված չէ, և երբ հարկը գանձվում է հողից ու ոչ թև ռենտայից. 3) այն անհավասարությունները, որոնք առաջ են գալիս տարբեր երկրամասերում եղած հողագործության տարբեր զարգացումից, ընդ որում տնտեսության այս ճյուղը [Industriezweig], իր ավանդական բնույթի պատճառով, ավելի դժվար է համահարթվում, քան մանուֆակտուրան. և 3) այն անհավասարությունը, որով կապիտալը բաշխվում է ֆերմերների միջև։ Որովհետև հողագործության նվաճումն արտադրության կապիտալիստական եղանակի կողմից, ինքնատնտեսագործ գյուղացու փոխարկումը վարձու բանվորի արտադրության այս եղանակի իրոք վերջին նվաճումն է ընդհանրապես, ուստի այս անհավասարություններն այստեղ ավելի մեծ են, քան արդյունաբերության որևէ ուրիշ ճյուղում։

Այս նախնական նկատողություններից հետո ես ուզում եմ լոկ բոլորովին կարճառոտ ամփոփել իմ հետազոտության առանձնահատկությունները՝ ի տարբերություն Ռիկարդոյի և այլոց հետազոտությունից։

Մենք նախ կքննենք հավասար մեծություն ունեցող տարբեր հողերում ներդրվող կապիտալի նույնահավասար քանակների անհավասար հետևանքները կամ թե անհավասար մեծություն ունեցող հողերի դեպքում հետևանքները կքննենք, ելնելով հողի ավասարամեծ տարածություններից։

Այս անհավասար հետևանքների երկու ընդհանրական ու կապիտալից անկախ պատճառներն են. 1) Պտղաբերությունը (այս կետի կապակցությամբ պետք է պարզաբանել, թե ընդհանրապես ինչն ու որ տարբեր մոմենտներն են հասկացվում հողերի բնական պտղաբերություն ասելով)։ 2) Հողամասերի տեղադրությունը։ Վերջին հանգամանքը վճռական նշանակություն ունի գաղութների համար և ընդհանրապես վճռական է այն հաղորդականության համար, որով հողերն իրար ետևից կարող են մշակման վերցվել։ Այնուհետև պարզ է, որ դիֆերենցիալ ռենտայի այս երկու տարբեր հիմունքները, պտղաբերությունն ու հողամասի տեղադրությունը, կարող են ներգործել հակառակ ուղղությամբ։ Մի հող կարող է շատ լավ տեղադրություն ունենալ ու շատ քիչ պտղաբեր լինել, և ընդհակառակը։ Այս հանգամանքը կարևոր նշանակություն ունի, որովհետև սա մեզ բացատրում է, թև ինչու տվյալ երկրի հողի մշակման դեպքում կարող են թե ավելի լավ հողից անցնել ավելի վատին ու թե ընդհակառակը։ Վերջապես պարզ է, որ ընդհանրապես հասարակական արտադրության առաջադիմությունը մի կողմից համահարթիչ ներգործություն է ունենում տեղադրության վրա իբրև դիֆերենցիալ ռենտայի հիմունքի վրա, որովհետև նա տեղական շուկաներ է առաջացնում և հաղորդակցության միջոցներ ու փոխադրամիջոցներ ստեղծելով՝ փոփոխության է ենթարկում տեղադրության պայմանները. մյուս կողմից՝ ուժեղացնում է հողերի տեղական դրությունների տարբերության նշանակությունը նրանով, որ թե երկրագործությունը անջատում է արդյունաբերությունից և թե արտադրության խոշոր կենտրոններ է ստեղծում, հակառակ բևեռում հարաբերաբար մեկուսացնելով գյուղը։

Բայց առժամանակ մենք անտեսենք այս կետը, հողամասի տեղադրությունը, և քննենք միայն բնական պտղաբերությունը։ Մի կողմ թողնելով կլիմայական և այլ մոմենտները՝ բնական պտղաբերության տարբերությունը կախված է հողի վերնաշերտի քիմիական բաղադրության տարբերությունից, այսինքն՝ բույսերի աճման համար անհրաժեշտ սննդանյութերի տեսակետից տարբեր բովանդակություն ունենալուց։ Սակայն երկու հողամասերի նույնահավասար քիմիական բովանդակություն ու այս իմաստով հավասար բնական պտղաբերություն ենթադրելով՝ իրական, էֆեկտիվ պտղաբերությունը կարող է տարբեր լինել, նայած թե այս սննդանյութերը գտնվում են արդյոք մի այնպիսի ձևում, որով նրանք ավելի կամ թե պակաս չափով յուրացնելի ենք անմիջաբար օգտագործելի են բույսերի սնման համար։ Այսպիսով ուրեմն, հողագործության մասամբ քիմիական, մասամբ էլ մեքենական զարգացումից է կախված այն, թե այս բնական պտղաբերությունը որ աստիճան կարող է օգտագործելի դարձվել ի բնե հավասարապես պտղաբեր հողերում։ Ուստի պտղաբերությունը, թեև հողի օբեկտիվ հատկություն է, միշտ պարունակում է տնտեսական հարաբերություն, հարաբերություն երկրագործության քիմիական ու մեքենական զարգացման տվյալ աստիճանի նկատմամբ, և այս պատճառով փոփոխվում է զարգացման այս աստիճանին զուգընթաց։ Քիմիական միջոցներով (օրինակ) պինդ կավահողի նկատմամբ որոշ հեղուկ պարարտանյութեր բանեցնելով, այլև ծանր կավահողն այրելով), կամ թե մեխանիկական միջոցներով (օրինակ, ծանր հողերի մշակման համար առանձին գութան գործածելով) կարող են վերացվել այն արգելքները, որոնք հավասարապես պտղաբեր հողերն անարգավանդ էին դարձնում փաստորեն (այս միջոցների շարքին պատկանում է նաև ցամաքուրդը)։ Կամ թե հողատեսակների մշակման բուն իսկ հաջորդականությունը կարող է փոխվել հիշյալ եղանակով, ինչպես այս տեղի ունեցավ, օրինակ, անգլիական երկրագործության զարգացման մի պարբերաշրջանում թեթև ավազահողի ու ծանր կավահողի նկատմամբ։ Այս ցույց է տալիս դարձյալ, որ պատմականորեն — մշակման ընթացքի հաջորդական փուլերում — կարող է անցում կատարվել ինչպես ավելի պտղաբեր հողերից դեպի ավելի պակաս պտղաբեր հողերը, այնպես էլ ընդհակառակը։ Միևնույն հետևանքը կարող է ստացվել հողի բաղադրության մեջ արհեստականորեն առաջ բերած բարելավման միջոցով կամ թե երկրագործության մեթոդը պարզապես .փոխելու հետևանքով։ Վերջապես, նույն հետևանքը կարող է ստացվել հողի տեսակների աստիճանական դասավորության կարգը փոփոխվելուց, համապատասխան ենթաշերտի տարբեր պայմաններին, հենց որ այս ենթաշերտն էլ նմանապես մշակման է ենթարկվում և փխրուն վարելահող է դարձվում։ Այս մասամբ պայմանավորված է երկրագործության նոր մեթոդներ կիրառելով (ինչպես, օրինակ, կերաբույսեր մշակելով), մասամբ էլ՝ մեքենական միջոցներով, որոնք կամ ենթաշերտը վերնաշերտ են դարձնում, կամ թե այս խառնում են նրա հետ, և կամ էլ ենթաշերտը մշակում են՝ առանց վերև տեղափոխելու։

Զանազան հողերի դիֆերենցիալ պտղաբերության վրա արվող այս բոլոր ազդեցությունները հանգում են այն դրույթին, որ տնտեսական պտղաբերության տեսակետից աշխատանքի արտադրողական ուժի այն աստիճանը, այստեղ՝ երկրագործության այն ունակությունը, որով նա հողի բնական պտղաբերությունն իսկույն օգտագործելի է դարձնում,— մի ունակություն, որը զարգացման տարբեր աստիճաններում տարբեր է,— հողի այսպես կոչված բնական պտղաբերության մի մոմենտն է ճիշտ այնպես, ինչպես նրա քիմիական բաղադրությունն ու նրա մյուս բնական հատկությունները։

Այսպես ուրեմն, մենք ենթադրում ենք հողագործության զարգացման տվյալ մի աստիճան։ Այնուհետև մենք ենթադրում ենք, որ հողատեսակների հաջորդականությունը նկատի է առնվում զարգացման այս աստիճանի համապատասխան, ինչպես անտարակույս այս միշտ տեղի է ունենում տարբեր հողերում կապիտալի միաժամանակյա ներդրումներ անելիս։ Այս դեպքում դիֆերենցիալ ռենտան կարող է ներկայացվել վերընթաց ու վայրընթաց հաջորդականությամբ, որովհետև, չնայած որ իրապես մշակելի հողերի ամբողջության հաջորդականությունը տրված է, սակայն երբեք չի դադարում հաջորդական շարժումը, որով գոյացել է հողերի դասավորման տվյալ կարգը։

Ենթադրենք 4 տեսակի հող՝ A, B, C, D։ Այնուհետև ենթադրենք, թե մի քվարտեր ցորենի գինը = 3 £ կամ 60 շիլլինգի։ Որովհետև ռենտան սոսկ դիֆերենցիալ ռենտա է, ապա քվարտերի 60 շիլլինգանոց այս գինը հավասար է ամենավատ հողամասի արդյունքի արտադրության գնին, այսինքն հավասար է կապիտալին, պլյուս միջին շահույթը։

Թող A-ն լինի այս ամենավատ հողը և 50 շիլլինգ ծախսումով տա 1 քվարտեր = 60 շիլլինգ. ուրեմն 10 շիլլինգ շահույթ կամ 20%։

Թող B-ն միևնույն ծախսումին տա 2 քվարտեր = 120 շիլլինգ։ Այս կաներ 70 շիլլինգ շահույթ կամ թե 60 շիլլինգանոց մի գերշահույթ։

Թող C-ն նույնահավասար ծախսումի դեպքում տա 3 քվարտեր = 180 շիլլինգ։ ամբողջ շահույթը = 130 շիլլինգի. գերշահույթը = 120 շիլլինգի։

Թոզ D-ն տա 4 քվարտեր = 240 շիլլինգի = 180 շիլլինգի գերշահույթ։ Այս դեպքում մենք կունենայինք հետևյալ հաղորդականությունը.

I աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք		Կանխաճարված կապիտալ Քվարտերներով	Շահույթ		Ռենտա
	Քվարտերներով	Շիլլինգներով		Քվարտերներով	Շիլլինգներով	Քվարտերներով	Շիլլինգներով
A	1	60	50	[math]^1/_6[/math]	10	—	—
B	2	120	50	1[math]^1/_6[/math]	70	1	60
C	3	180	50	2[math]^1/_6[/math]	130	2	120
D	4	240	50	3[math]^1/_6[/math]	190	3	180
Ամբողջը	10 քվարտեր	600 շիլլ.	—	—	—	6 քվարտեր	360 շիլլ.

Համապատասխան ռենտաները եղել են` D-ի համար = 190 շիլլինգ — 10 շիլլինգ կամ D-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. C-ի համար = 130 շիլլինգ —10 շիլլինգ կամ C-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. B-ի համար = 70 շիլլինգ — 10 շիլլինգ կամ B-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. իսկ ամբողջ ռենտան B-ի, C-ի, D-ի համար = 6 քվարտեր = 360 շիլլինգ, որ հավասար է D-ի ու A-ի, C-ի ու A-ի, B-ի ու A-ի տարբերությունների գումարին։

Այո շարքը, որ ներկայացնում է տվյալ արդյունքը տվյալ պայմաններում, կարելի է ստանալ, վերացականորեն քննած (իսկ մենք արդեն նշել ենք այն պատճառները, թե ինչու, իրականում այս էլ կարող է տեղի ունենալ), ինչպես վայրընթաց հաջորդականությամբ (D-ից իջնելով մինչև A-ն, ավելի պտղաբերից դեպի ավելի ու ավելի անպտուղ հողը, այնպես էլ վերընթաց հաջորդականությամբ (A-ից բարձրանալով դեպի D-ն, հարաբերաբար անպտղաբերից դեպի ավելի ու ավելի պտղաբեր հողը), վերջապես փոփոխակի հաջորդականությամբ, մերթ՝ վայրընթաց ուղղությամբ, մերթ՝ վերընթաց, օրինակ, D-ց դեպի C, C-ից դեպի A, A-ց դեպի B։

Վայրընթաց հաջորդականության ժամանակ պրոցեսն այս էր. — քվարտերի գինն աստիճանաբար բարձրանում է, ասենք 15-ից 50 շիլլինգի։ Հենց որ D-ի կողմից արտադրված 4 քվարտերը (որի տակ կարելի է միլիոններ հասկանալ) այլևս չեն բավականացրել, ցորենի գինն այնքան է բարձրացել, որ պակասող առբերումը կարող էր արդեն C-ն հայթայթել։ Այսինքն քվարտերի գինը պետք է բարձրանար 20 շիլլինգի։ Հենց որ ցորենի քվարտերի գինը բարձրացած էր լինում 30 շիլլինգի, կարող էր B հողը մշակման մեջ առնվել. հենց որ ցորենի գինը հասած էր լինում 60-ի, կարող էր A հողը մշակման մեղ առնվել, ընդ որում չէր ստեղծվի մի այնպիսի դրություն, որ տվյալ բնագավառում գործադրած կապիտալը գոհանար շահույթի ավելի փոքր նորմայով, քան 20%-ն է։ Այսպիսով D-ի համար կգոյանար նախ մի ռենտա քվարտերին 5-ական շիլլինգ հաշվածս = 20 շիլլինգ այն 4 քվարտերին, որ նա արտադրում է. հետո քվարտերին 15-ական շիլլինգ = 60 շիլլինգի, այնուհետև քվարտերին 45-ական շիլլինգ = 180 շիլլինգ 4 քվարտերին։

Եթե D-ի շահույթի նորման սկզբում նույնպես լիներ 20%-ի, ապա 4 քվարտերից ստացվող նրա ամբողջ շահույթն էլ միմիայն 10 շիլլինգ կկազմեր, որը սակայն հացահատկի 15 շիլլինգանոց գնի դեպքում ավելի շատ հացահատիկ կներկայացներ, քան 60 շիլլինգանոց գնի դեպքում։ Բայց որովհետև հացահատիկը մտնում է բանվորական ուժի վերարտադրության մեջ, և յուրաքանչյուր քվարտերից մի մասն աշխատավարձն է փոխհատուցելու, իսկ մի ուրիշ մասն էլ՝ հաստատուն կապիտալը, ուստի այս ենթադրության դեպքում ավելի բարձր էր հավելյալ արժեքը, ուրեմն այլ անփոփոխ հանգամանքներում ավելի բարձր էր նաև շահույթի նորման։ (Շահույթի նորմայի հարցը պետք է դեռ առանձին ու ավելի մանրամասն հետազոտել)։

Իսկ եթե, ընդհակառակը, հաջորդականությունը հակադարձ է եղել, այսինքն պրոցեսն A-ից է սկսվել, ապա, հենց որ պետք է նոր վարելահողը ենթարկվեր մշակման, քվարտերի գինը նախ կբարձրանար 60 շիլլինգից վեր. բայց որովհետև անհրաժեշտ առբերումը, 2 քվարտերանոց անհրաժեշտ առբերումը B-ն մատակարարել է, ուստի գինն ընկնելով էլի կհասներ 60 շիլլինգի. ընդ սմին թեև B-ն քվարտերը 30 շիլլինգով էր արտադրում, սակայն 60-ով էր ծախում, որովհետև նրա առաջարկը բավականացնում էր հենց ճիշտ միմիայն պահանջարկը գոցելու համար։ Այսպիսով մի ռենտա կգոյանար նախ B-ի համար՝ 60 շիլլինգանոց, ու միևնույն եղանակով էլ C-ի ու D-ի համար՝ դարձյալ ենթադրելով, որ թեև նրանք երկուսն էլ համապատասխանորեն քվարտերը 20 շիլլինգ ու 15 շիլլինգ իրական արժեքով էին մատակարարում, շուկայական գինը մնում է 60 շիլլինգ քվարտերին, որովհետև այն մի քվարտերի առաջարկը, որ A-ն է մատակարարում, առաջվա պես անհրաժեշտ է ամբողջ կարիքը բավարարելու համար։ Այս դեպքում առաջարկի գերազանցելն այն կարիքից, որ առաջ A-ն ու հետո էլ A-ն ու B-ն էին բավարարում, ներգործած կլիներ ոչ թե այնպես, որ B- ն, C-ն, D-ն կարողանային հաջորդաբար մշակվել, այլ այն իմաստով, որ կընդարձակվեր մշակելի դաշտն ընդհանրապես, և ավելի պտղաբեր հողերը պատահաբար միայն ավելի ուշ կարող էին մշակման ենթարկվել։

Առաջին շարքում գնի ավելանալու հետ ռենտան կբարձրանար, իսկ շահույթի նորման կնվազեր։ Այu քչացումը կարող էր ամբողջովին կամ թե մասամբ ջլատվել հակազդող հանգամանքների միջոցով. այս կետի վրա հետագայում պետք կլինի ավելի մանրամասն կանգ առնել։ Չպետք է մոռանալ, որ շահույթի ընդհանրական նորման հավելյալ արժեքով հավասարապես չի որոշվում արտադրության բոլոր ոլորտներում։ Արդյունաբերական շահույթը որոշողը երկրագործական շահույթը չէ, այլ ընդհակառակը։ Բայց այս մասին հետո։

Երկրորդ շարքում շահույթի նորման ծախսված կապիտալի համար միևնույնը կմնար. շահույթի մասսան կներկայանար ավելի փոքրաքանակ հացահատկի կերպարանքով, բայց հացահատկի հարաբերական գինը, մյուս ապրանքների գների հետ համեմատած, կբարձրանար։ Միայն թե շահույթի հավելուրդը, որտեղ որ մի այսպիսի հավելուրդ է գոյանում, արդյունաբերական ֆերմերների գրպանը լցվելու և որպես աճող շահույթ ներկայանալու փոխարեն՝ շահույթից ճյուղ տալով բաժանվում է ռենտայի ձևով։ Սակայն արված ենթադրության դեպքում հացահատկի գինն անփոփոխ կմնար։

Դիֆերենցիալ ռենտայի զարգացումն ու աճումը միևնույնն են մնում թե անփոփոխ ու թե բարձրացող գների պայմաններում և ինչպես ավելի վատ հողից դեպի ավելի լավ հողը կատարվող հաջորդական առաջխաղացության, այնպես էլ ավելի լավ հողից դեպի ավելի վատ հողը կատարվող հաջորդական ետընթացության ժամանակ։

Մինչև հիմա մենք ենթադրել ենք, 1) որ գինը մի հաջորդականության դեպքում բարձրանում է, մի ուրիշում՝ անփոփոխ է մնում, և 2) որ միշտ անցումն է կատարվում ավելի լավից դեպի ավելի վատ հողը, կամ թե ընդհակառակը, ավելի վատից դեպի ավելի լավ հողը։

Բայց ենթադրենք, թե հացահատկի պահանջն սկզբնական 10-ից բարձրանում է 17 քվարտերի, այնուհետև, ասենք թե ամենավատ A հողը դուրս է մղվում մի ուրիշ A հողի կողմից, որը արտադրության 60 շիլլինգանոց ծախքերով (50 շիլլինգ ծախք, պլյուս 10 շիլլինգ էլ 20%-անոց շահույթ) տալիս է 1[math]^1/_3[/math] քվարտեր և որի մեկ քվարտերի արտադրության գինն այսպիսով = է 45 շիլլինգի, կամ թե չէ ենթադրենք, որ նախկին A հողը շարունակական ռացիոնալ մշակման հետևանքով լավացել է և կամ անփոփոխ ծախքերի պայմաններում ավելի արտադրողաբար է մշակվել, օրինակ, ցանքաշրջանառության մեջ առվույտի մշակույթ մտցնելով և այլն, այնպես որ նույն կապիտալի կանխավճարման պայմաններում նրա արդյունքը շատանալով հասնում է 1[math]^1/_3[/math] քվարտերի։ Ենթադրենք այնուհետև, որ հողի B, C, D տեսակները միևնույն արդյունքն են տալիս առաջվա պես, բայց մշակման են ենթարկվել հողի նոր տեսակներ — A´ հողը՝ A-ի ու արանքում տեղ բռնող պտղաբերությամբ, հետո էլ B՝, B՝՝ հողերը՝ B-ի ու C-ի միջև տեղ գրավող պտղաբերությամբ, այս դեպքում հետևյալ երևույթները տեղի կունենային.

Առաջին. ցորենի քվարտերի արտադրության գինը կամ նրա կարգավորիչ շուկայական գինը 60-ից կընկներ 45 շիլլինգի կամ 25%-ով։

Երկրորդ. միաժամանակյա անցում կկատարվեր ավելի պտղաբերից դեպի ավելի անպտուղ հողն ու ավելի պակաս պտղաբերից դեպի ավելի պտղաբերը։ A´ հողն ավելի պտղաբեր է, քան A-ն, բայց ավելի անպտղաբեր է մինչև հիմա մշակվող B-ի, C-ի, D-ի համեմատությամբ, իսկ B´-ն, B˝-ն ավելի պտղաբեր են, քան A-ն, A´-ն ու B-ն, սակայն ավելի անպտղաբեր են C-ի ու D-ի համեմատությամբ։ Այսպիսով, հաջորղականությունը կխաչաձևվեր զանազան ուղղությամբ, անցում կկատարվեր ոչ թե դեպի այն հողը, որը բացարձակորեն անպտղաբեր է A-ի առադրությամբ, այլ դեպի այն հողը, որը հարաբերաբար անպտղաբեր է մինչև հիմա ամենապտղաբեր C ու D հողատեսակների համեմատությամբ. մյուս կողմից՝ անցում կկատարվեր ոչ թե դեպի բացարձակորեն պտղաբեր հողը, այլ դեպի այն հողը, որը հարաբերաբար ավելի պտղաբեր է մինչև այժմ ամենից անպտղաբեր A-ի, կամ A-ի ու B-ի համեմատությամբ։

Երրորդ. B-ից ստացվող ռենտան կընկներ, նույնպես էլ C-ից ու D-ից ստացվողը. բայց հացահատկով հաշված ամբողջ ռենտան 6 քվարտերից կբարձրանար 7[math]^2/_7[/math]-ի. մշակվող ու ռենտա բերող հողերի մասսան կավելանար, և արդյունքի մասսան էլ 10 քվարտերից կհասներ 17-ի։ Շահույթը, թեև անփոփոխ մնար A-ի համար, հացահատկով արտահայտած՝ կշատանար, բայց մինչև իսկ կարող էր շահույթի նորման էլ բարձրանալ, որովհետև կբարձրանար հարաբերական հավելյալ արժեքը։ Այս դեպքում կենսամիջոցների էժանանալու հետևանքով կընկներ աշխատավարձը, ուրեմն կքչանար փոփոխուն կապիտալի վրա արվող ծախսումը, հետևաբար նաև ընդհանուր ծախսումն էլ։ Փողով արտահայտած՝ ամբողջ ռենտան 380 շիլլինգից կընկներ 345-ի։

Այժմ վերցնենք անցման մի նոր հաջորդականություն։

II աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք			Կանխաճարված ծախսում	Շահույթ			Ռենտա			Մի քվարտերի արտադրության գինը
	Քվարտերներով		Շիլլինգներով		Քվարտերներով		Շիլլինգներով	Քվարտերներով		Շիլլինգներով
A	1	[math]^1/_3[/math]	60	50		[math]^2/_9[/math]	10	—		—	45	շիլլինգ
A´	1	[math]^2/_3[/math]	75	50		[math]^5/_9[/math]	25		[math]^1/_3[/math]	15	36	»
B	2		90	50		[math]^8/_9[/math]	40		[math]^2/_3[/math]	30	30	»
B´	2	[math]^1/_3[/math]	105	50	1	[math]^2/_9[/math]	55	1		45	25	»
B˝	2	[math]^2/_3[/math]	120	50	1	[math]^5/_9[/math]	70	1	[math]^1/_3[/math]	60	22½	»
C	3		135	50	1	[math]^8/_9[/math]	85	1	[math]^2/_3[/math]	75	20	»
D	4		180	50	2	[math]^8/_9[/math]	130	2	[math]^2/_3[/math]	120	15	»
Ամբողջը	17		—	—	—		—	7	[math]^2/_3[/math]	345	—

Վերջապես, եթե առաջվա նման մշակվեին հողի B, C, D տեսակները միայն, բայց նրանց բերքունակությունը բարձրացվեր այնպես, որ A-ն փոխանակ 1 քվարտերի 2-ն արտադրեր, B-ն 2 քվարտերի տեղ 4, C-ն 3 քվարտերի փոխարեն 7, և D-ն էլ 4 քվարտերի տեղ 10, այնպես որ ուրեմն միևնույն պատճառները հողի տարբեր տեսակների վրա տարբեր կերպով ներգործեին, ապա ընդհանուր արտադրանքը 10-ից կբարձրանար 23 քվարտերի » Եթե ենթադրենք, որ պահանջարկը բնակչության աճելու և գնի ընկնելու հետևանքով կկլաներ այս 25 քվարտերը, ապա կստացվեր հետևյալը.

III աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք		Կապիտալի ծախսում	Մի քվարտերի արտադրության գինը		Շահույթ		Ռենտա
	Քվարտերներով	Շիլլինգներով				Քվարտերներով	Շիլլինգներով	Քվարտերներով	Շիլլինգներով
A	2	60	50	30		[math]^1/_3[/math]	10	0	0
B	4	120	50	15		2[math]^1/_3[/math]	70	2	60
C	7	210	50	8	[math]^4/_7[/math]	5[math]^1/_3[/math]	160	5	150
D	10	300	50	6		8[math]^1/_3[/math]	250	8	240
Ամբողջը	23	—	—	—		—	—	15	450

Այստեղ, ինչպես և մնացյալ աղյուսակներում, թվական հարաբերությունները կամայական են, բայց ենթադրությունները միանգամայն ռացիոնալ են։

Առաջին ու գլխավոր ենթադրությունն այն է, որ բարելավումը երկրագործության մեջ անհավասար չափով է ներգործում հողի տարբեր տեսակների վրա, և այս դեպքում ավելի շատ ներգործում է ամենալավ C ու D հողերի վրա, քան թե A-ի ու B-ի վրա։ Փորձը ցույց է տվել, որ ընդհանուր առմամբ այսպես էլ հենց լինում է, թեև կարող է նաև հակառակը պատահել, եթե բարելավումն ավելի շատ ներգործեր ավելի վատ հողերի, քան թե ավելի լավերի վրա, ապա վերջիններից ստացվող ռենտան բարձրանալու փոխարեն կընկներ։— Բայց աղյուսակում նշած հողերի բոլոր տեսակների պտղաբերության բացարձակ աճման հետ միաժամանակ ենթադրվում է, որ C ու D լավագույն հողերի ավելի բարձր հարաբերական պտղաբերությունն աճել է, հետևաբար աճել է տարբեր հողերից ստացվող արդյունքի տարբերությունը կապիտալի հավասար ներդրման դեպքում, ուրեմն աճել է դիֆերենցիալ ռենտան ևս։

Երկրորդ ենթադրությունն այն է, որ աճող ընդհանուր արդյունքի հետ համաքայլ է ընթանում, աճում է նան ընդհանուր պահանջմունքն այդ արդյունքի նկատմամբ։ Սակայն, առաջին՝ այդ աճումը չպետք է իբրև հանկարծակի կատարվող պատկերացնել, այն տեղի է ունենում հետզհետե, մինչև որ հաստատվում է III շարքը։ Երկրորդ՝ սխալ է, թե անհրաժեշտ կենսամիջոցների սպառումը չի աճում նրանց էժանացման հետ միասին։ հացահատկի օրենքների վերացումը Անգլիայում (տես՝ Նյումեն) հակառակն է ապացուցել, և հակադիր պատկերացումը լոկ նրանից է ծագել, որ բերքերի այն մեծ ու հանկարծակի տարբերությունները, որոնց պատճառը սոսկ օդերևութաբանական պայմաններն են, հացահատկի գների մերթ անհամաչափ անկում, մերթ էլ անհամաչափ բարձրացում են առաջ բերում։ Եթե այս դեպքում հանկարծակի ու կարճատև էժանացումը ժամանակ չի գտնում իր լրիվ ներգործությունն անելու սպառման ընդարձակման վրա, ապա սրա հակառակն է նկատվում այն դեպքում, երբ էժանացումը արտադրության բուն իսկ կարգավորիչ գնի անկումից է առաջ գալիս, ուրեմն երկարատև է լինում։ Երրորդ՝ հացահատկի մի մասը կարող է իբրև օդի կամ թե գարեջուր սպառվել։ Եվ այս երկու առարկայի աճող սպառումն ամենևին չի շաղկապված նեղ սահմանների հետ։ Չորրորդ՝ տվյալ խնդրի լուծումը մասամբ կախված է բնակչության աճումից, մասամբ էլ նրանից, որ երկիրը կարող է հացահատիկ արտահանող երկիր լինել, ինչպես որ Անգլիան էր դեռ մինչև 18-րդ դարի մեջերքից էլ դեսը, այնպես որ պահանջմունքը լոկ ազգային սպառման սահմաններով չի կարգավորվում։ Վերջապես, ցորենի արտադրության ընդլայնումն ու էժանացումը կարող է այն հետևանքն ունենալ, որ հաճարի ու վարսակի փոխարեն ցորենը դառնա բնակչության գլխավոր սննդամիջոց, այնպես որ արդեն սրա հետևանքով շուկան ընդլայնվի ցորենի համար, ինչպես որ նվազող արդյունքի ու բարձրացող գնի դեպքում կարող է հակառակը տեղի ունենալ։ Հետևաբար, այս ենթադրությունների ու մեր վերցրած թվական հարաբերությունների դեպքում III շարքն այն հետևանքն է տալիս, որ մի քվարտերի գինը 60-ից ընկնում է 30 շիլլինգի, ուրեմն 50%-ով, որ արտադրանքը, համեմատած I շարքի հետ, 10-ից բարձրանում է 23 քվարտերի, ուրեմն 130%-ով, որ B հողից ստացվող ռենտան անփոփոխ է մնում, C-ից ստացվողը աճում է 25%-ով, իսկ D-ից ստացվողը՝ 33[math]^1/_3[/math] տոկոսով, և որ ռենտայի ամբողջ գումարը 18-ից բարձրանում է 22½-ի, ուրեմն, 25 տոկոսով։

Երբ համեմատում ենք երեք աղյուսակները (ընդ որում I շարքը պետք է վերցնել երկու կերպ, A-ից դեպի D-ն բարձրացող ու D-ից դեպի A-ն իջնող ուղղությամբ), որոնք կարող են ըմբռնվել կա՛մ իբրև հասարակության տվյալ կացության տվյալ աստիճաններ — օրինակ, իրար կողք-կողքի՝ երեք տարբեր երկրներում — կամ էլ որպես միևնույն երկրի զարգացման տարբեր ժամանակահատվածներում միմյանց հաջորդող աստիճաններ,— ապա ստացվում Է հետևյալը.

1) Եթե շարքը լիավարտ է,— ինչ էլ որ եղած լինի նրա գոյացման պրոցեսի ըեթացքը,— միշտ էլ իբրև վայրընթաց է ներկայանում, որովհետև ռենտան քննարկելիս միշտ էլ ելակետ են ընդունում այն հողը, որը մաքսիմում ռենտա է տալիս, և վերջին հերթին միայն գալիս են այն հողին, որը ոչ մի ռենտա չի բերում։

2) Ամենավատ, ոչ մի ռենտա չբերող հողի արտադրության գինն է միշտ, որ կարգավորող շուկայական գին է հանդիսանում, չնայած որ վերջինս I աղյուսակում, եթե սա գոյացել է վերընթաց հաջորդականությամբ, անփոփոխ է մնում այն բանի հետևանքով միայն, որ միշտ ավելի լավ հողն է մշակման մեջ մտցվում։ Այս դեպքում ամենալավ հողի վրա արտադրված հացահատկի գինը կարգավորիչ գին է դառնում այն չափով միայն, որչափով որ նրա արտադրած արդյունքի քանակից է կախված, թե A հողը որչափով է շարունակում կարգավորիչ մնալ։ Եթե B, C, D հողերը պահանջարկից ավելի արտադրեին, A-ն կդադարեր կարգավորիչ լինելուց։ Շտորխի հայացքն այս կետի վրա էր բևեռված, երբ նա ամենալավ հողատեսակն էր իբրև կարգավորիչ ընդունում։ Այս եղանակով է ահա, որ ամերիկյան հացահատկի գինն է կարգավորում անգլիականի գինը։

3) Դիֆերենցիալ ռենտան ծագում է հողի տեսակի բնական պտղաբերության տվյալ տարբերությունից, որն ամեն անգամ տրված է լինում կուլտուրայի զարգացման տվյալ աստիճանի պայմաններում (այստեղ դեռ մի կողմ ենք թողնում հողամասի տեղադրությունը), ուրեմն ծագում է ամենալավ հողերի սահմանափակ չափերից ու այն պարագայից, որ նույնահավասար կապիտալներ պետք է ներդրվեն անհավասար հողատեսակներում, որոնք հետևաբար, անհավասար արդյունք են տալիս միևնույն կապիտալի ծախսման դիմաց։

4) Դիֆերենցիալ ռենտայի ու աստիճանակարգված դիֆերենցիալ ռենտայի գոյությունը կարող է հավասարապես պայմանավորված լինել թե վայրընթաց սանդուղքով, ավելի լավ հողից դեպի ավելի վատն անցնելու դեպքում, և թե, ընդհակառակը, ավելի վատից դեպի ավելի լավն անցնելու դեպքում, կամ թե փոփոխակի ուղղությամբ կատարվող խաչաձևումներով։ (I շարքը կարող է գոյանալ ինչպես D-ից դեպի A-ն, այնպես էլ A-ից դեպի D-ն անցնելով։ II շարքն ընդգրկում է երկու տեսակ շարժումներն էլ)։

5) Դիֆերենցիալ ռենտան, ըստ իր առաջացման եղանակի, կարող է ծագել գյուղատնտեսական արդյունքի անփոփոխ, բարձրացող ու ընկնող գնի դեպքում։ Լինի անկման ընթացքում ընդհանուր արտադրանքն ու ռենտայի ամբողջ գումարը կարող են բարձրանալ, և կարող է ռենտա գոյանալ մինչև հիմա ռենտազուրկ հողերից, չնայած որ ամենավատ A հողը դուրս է մղվել ավելի լավի կողմից կամ թե հենց ինքն է ավելի լավացել, և չնայած որ մյուս ավելի լավ հողերից ու նույնիսկ հողի ամենալավ տեսակից ստացվող ռենտան ընկնում է (II աղյուսակ). այս պրոցեսը կարող է նաև զուգորդված լինել ռենտայի ամբողջ գումարի անկման հետ (փողով արտահայտված)։ Վերջապես, գների անկման դեպքում, որի պատճառը մշակման ընդհանրական բարելավումն է, երբ ամենավատ հողի արդյունքը պակասում է և նրա արդյունքի գինն ընկնում, հողի ավելի լավ տեսակների մի մասից ստացվող ռենտան կարող է անփոփոխ մնալ կամ թե ընկնել, մինչդեռ հողի ամենալավ տեսակներինը կարող է աճել։ Ամեն մի հողի դիֆերենցիալ ռենտան, համեմատած ամենավատ հողի հետ, անտարակույս կախված է, օրինակ, ցորենի քվարտերի գնից, եթե արդյունքների մասսայի տարբերությունը տրված է։ Բայց եթե գինն է տրված, ապա դիֆերենցիալ ռենտան կախված է արդյունքի մասսայի տարբերության մեծությունից, և եթե բոլոր հողերի բարձրացող բացարձակ պտղաբերության հետ հողերի ավելի լավ տեսակների պտղաբերությունը հարաբերաբար ավելի շատ է բարձրանում, քան ավելի վատերինը, ապա սրա հետ միասին աճում է նաև այս տարբերության մեծությունը։ Այսպես (I աղյուսակ) 60 շիլլինգանոց մի գնի դեպքում D-ից ստացվող ռենտան որոշվում է A-ի համեմատությամբ ունեցած նրա արդյունքի տարբերությամբ [durch sein differentielles Produkt], ուրեմն 3 քվարտեր ավելցուկով. հետևաբար ռենտան = 3 × 60 = 180 շիլլինգի։ Բայց III աղյուսակում, որտեղ գինը = 30 շիլլինգի, ռենտան որոշվում է D հողից ստացված արդյունքի ավելցուկով, համեմատած A-ի հետ, այսինքն 8 քվարտեր ավելցուկով, իսկ 8 × 30 = 240 շիլլինգի։

Սրանով տապալվում է դիֆերենցիալ ռենտայի առաջին սխալ նախադրյալը, որը դեռ իշխում է Ուեստի [West], Մալթուսի, Ռիկարդոյի մոտ, այն նախադրյալը, որ իբր թե դիֆերենցիալ ռենտան անհրաժեշտորեն ենթադրում է անցումը դեպի ավելի ու ավելի վատ հողերը կամ թե ենթադրում է երկրագործության մշտապես նվազող պտղաբերությունը։ Ինչպես մենք արդեն տեսանք, դիֆերենցիալ ռենտան կարող է գոյանալ ավելի ու ավելի լավ հողերին անցնելիս. նա կարող է գոյանալ, երբ առաջվա ավելի վատ հողի փոխարեն մի ավելի լավ հող է բռնում ամենաստորին տեղը. նա կարող է շաղկապված լինել երկրագործության բարձրացող առաջադիմության հետ։ Դիֆերենցիալ ռենտայի առաջացման նախադրյալը հողի տեսակների տարանմանությունն է միայն։ Որչափով որ արտադրողականության զարգացումն է նկատի առնվում, դիֆերենցիալ ռենտայի գոյացումը ենթադրում է, որ ամբողջ հողային տարածության բացարձակ պտղաբերության բարձրացումը չի վերացնում այս տարանմանությունը, այլ կա՛մ ուժեղացնում է, կա՛մ անփոփոխ է թողնում, կամ էլ քչացնում է միայն։

18-րդ դարի սկզբից մինչև նրա կեսերն Անգլիայում, չնայած ոսկու և արծաթի գնի անկմանը, հացահատկի գները անընդհատ ընկնում էին, զուգորդված լինելով ռենտայի, ռենտայի ամբողջ գումարի, մշակվող հողերի չափերի, երկրագործական արտադրության ու բնակչության համաժամանակյա աճման հետ (եթե ամբողջ պարբերաշրջանը նկատի առնենք)։ Այս դրությունը համապատասխանում է I աղյուսակին՝ համակցած II աղյուսակի հետ վերընթաց գծով, բայց այնպես, որ ամենավատ A հողը կամ լավանում է, կամ թե դուրս է ընկնում հացահատկի մշակույթից, մի բան, որը սակայն չի նշանակում, թե նա չի օգտագործվում ուրիշ գյուղատնտեսական կամ արդյունաբերական նպատակներով։

19-րդ դարի սկզբից (թվականը պետք է ավելի ճիշտ նշանակել) մինչև 1815-ը նկատվում է հացահատկի գների շարունակական բարձրացում՝ զուգորդված ռենտայի, ռենտայի ամբողջ գումարի, մշակվող հողերի չափերի, երկրագործական արտադրության ու բնակչության մշտական աճման հետ։ Այս համապատասխանում է I աղյուսակին վայրընթաց գծով։ (Այստեղ պետք է քաղվածք մեջբերել այն ժամանակվա ավելի վատ հողերի մշակման մասին)։

Պետտիի և Դավենանտի ժամանակ տարածվում են երկրագործների ու հողատերերի տրտունջներ հողերի բարելավման ու լայնատարած խամ հողերի մշակման վերաբերմամբ. նկատվում է ավելի լավ հողերից ստացվող ռենտայի անկում, ռենտայի ամբողջ գումարի բարձրացում՝ ռենտա բերող հողի ընդարձակման շնորհիվ։

(Հետագայում պետք է տալ համապատասխան քաղվածքներ այս երեք կետերի վերաբերմամբ, այլև մի երկրում մշակվող տարբեր հողամասերի պտղաբերության տարբերության մասին)։

Դիֆերենցիալ ռենտայի մասին խոսելով, պետք է նկատել ընդհանրապես, որ շուկայական արժեքը արդյունքների տվյալ մասսայի արտադրության ընդհանուր գնից միշտ բարձր է կանգնած լինում։ Վերցնենք, օրինակ, I աղյուսակը: 10 քվարտեր ընդհանուր արդյունքը ծախվում է 300 շիլլինգով, որովհետև շուկայական գինը որոշվում է A-ի արտադրության գնով, որն անում է քվարտերին 60 շիլլինգ։ Իսկ արտադրության իսկական գինը հետևյալն է.

A 1 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 60 շիլլինգ
B 2 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 30 շիլլինգ
C 3 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 20 շիլլինգ
D 4 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 15 շիլլինգ
10 քվարտեր = 240 շիլլինգի։ 1 քվարտերի միջին գինը = 24 շիլլինգի։

10 քվարտերի իսկական արտադրության գինը 240 շիլլինգ է, բայց այդ 10 քվարտերը ծախվում է 600-ով, այսինքն՝ 250% ավելի թանկ։ 1 քվարտերի իսկական միջին գինը 24 շիլլինգ է, շուկայական գինը՝ 60 շիլլինգ, այսինքն՝ նույնպես 250% ավելի թանկ։

Այստեղ մենք գործ ունենք շուկայական արժեքի միջոցով կատարվող որոշման հետ, ինչպես որ այս արժեքն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա երևան է գալիս մրցման միջոցով, այս մրցումն առաջ է բերում մի կեղծ սոցիալական արժեք։ Այս ծագում է շուկայական արժեքի օրենքից, որին ենթակա են հողագործության արդյունքները։ Արդյունքների, ուրեմն նաև հողագործության արդյունքների շուկայական արժեքի որոշումը հասարակական ակտ է, թեև հանրորեն չգիտակցված ու չմտադրված եղանակով կատարված ակտ, որն անհրաժեշտորեն հիմնվում է արդյունքի փոխանակային արժեքի վրա, ոչ թե հողի որակի վրա ու սրա պտղաբերության տարբերության վրա։ Եթե պատկերացնենք, թե հասարակության կապիտալիստական ձևը վերացել է, և հասարակությունը կազմակերպված է իբրև գիտակից ու պլանաչափ ասսոցիացիա է ապա այս 10 քվարտերը կներկայացնեին ինքնակա բանվորական ժամանակի մի քանակ, հավասար այն քանակին, որ պարունակվում է 240 շիլլինգի մեջ։ Ուստի հասարակությունը հողագործության այս արդյունքը չէր գնի նրա մեջ պարունակված իսկական բանվորական ժամանակի 2½-պատիկով. սրանով կտապալվեր հողի սեփականատերերի դասակարգի պատվանդանը։ Այս բոլորովին նույն ներգործությունը կունենար, ինչպես օտարերկրյա ներմուծման միջոցով արդյունքը նույնահավասար գումարով էժանացնելը։ Այսպիսով ուրեմն որքան ճիշտ է այն պնդումը, թե,— արտադրության այժմյան եղանակը պահելով, բայց ենթադրելով, որ դիֆերենցիալ ռենտան պետությանն է անցնում,— հողագործական արդյունքների գներն այլ հավասար պարագաներում նախկինները կմնային, նույնքան էլ սխալ է այն պնդումը, թե արդյունքների արժեքը նույնը կմնար կապիտալիստական արտադրությունն ասսոցիացիայով փոխարինելու դեպքում։ Միևնույն տեսակի ապրանքների շուկայական գների նույնությունն այն եղանակն է, որով երևան է ելնում արժեքի հասարակական բնույթն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա ու ընդհանրապես արտադրության մի այնպիսի եղանակի պատվանդանի վրա, որի հիմքը կազմում է առանձին արտադրողների միջև տեղի ունեցող ապրանքային փոխանակությունը։ Այն, ինչ որ հասարակությունն, իբրև սպառող վերցրած, ավելի է վճարում հողագործության արդյունքների համար, այն, ինչ որ հողագործական արտադրության մեջ նրա բանվորական ժամանակի իրացման մինուսն է, հիմա հասարակության մի մասի, հողի սեփականատերերի համար պլյուս է կազմում։

Մի երկրորդ հանգամանք, որը կարևոր է հաջորդ գլխում II ռուբրիկայի տակ շարադրելիքի համար, այս է.

Կարևորը ոչ միայն ակրից կամ թե հեկտարից ստացվող ռենտան է, ոչ միայն արտադրության գնի ու շուկայական գնի միջև եղած տարբերությունն է ընդհանրապես և կամ ակրի վրա հաշված անհատական ու ընդհանրական արտադրության գնի տարբերությունը, այլ և այն, թե հողի յուրաքանչյուր տեսակից որքան ակր է մշակման ենթարկվում։ Անմիջաբար կարևորն այստեղ ռենտայի գումարի, այսինքն մշակված բոլոր հողամասերի ամբողջ ռենտայի լոկ մեծությունն է. բայց այս մեզ համար ծառայում է իբրև անցում՝ հետազոտելու համար ռենտայի նորմայի բարձրանալը, չնայած որ ո՛չ գներն են բարձրանում, ո՛չ էլ գների անկման դեպքում հողի տեսակների հարաբերական պտղաբերության տարբերություններն են մեծանում։ Վերևում մենք ունեինք.

I աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը		Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
A	1		3	£	1	քվարտեր	0		0
B	1		3	»	2	»	1	քվարտեր	3	£
C	1		3	»	3	»	2	»	6	»
D	1		3	»	4	»	3	»	9	»
Գումար	4	ակր	—		10	քվարտեր	6	քվարտեր	18	£

Եթե հիմա ենթադրենք, որ մշակված ակրերի թիվը կրկնապատկվել է հողի ամեն մի տեսակում, ապա կունենանք.

Ia աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը		Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
A	2		6	£	2	քվարտեր	0		0
B	2		6	»	4	»	2	քվարտեր	6	£
C	2		6	»	6	»	4	»	12	»
D	2		6	»	8	»	6	»	18	»
Գումար	8	ակր	—		20	քվարտեր	12	քվարտեր	36	£

Մենք կենթադրենք դարձյալ երկու դեպք. առաջինը, երբ արտադրությունն ընդարձակվում է հողի երկու ամենաստորին տեսակներում, այսինքն.

Ib աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը				Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
			Մի ակրինը		Ընդամենը
A	4		3	£	12	£	4	քվարտեր	0		0
B	4		3	»	12	»	8	»	4	քվարտեր	12	£
C	2		3	»	6	»	6	»	4	»	12	»
D	2		3	»	6	»	8	»	6	»	18	»
Գումար	12	ակր	—		36	£	26	քվարտեր	14	քվարտեր	42	£

Եվ վերջապես չորս հողատեսակներում էլ արտադրության ու մշակված հողի անհավասար ընդարձակում.

Ic աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը				Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
			Մի ակրինը		Ընդամենը
A	1		3	£	3	£	1	քվարտեր	0		0
B	2		3	»	6	»	4	»	2	քվարտեր	6	£
C	5		3	»	15	»	15	»	10	»	30	»
D	4		3	»	12	»	16	»	12	»	36	»
Գումար	12	ակր	—		36	£	36	քվարտեր	24	քվարտեր	72	£

Ամենից առաջ՝ այս բոլոր I, Ia, Ib, Ic դեպքերում մի ակրից ստացվող ռենտան միևնույնն է մնում. որովհետև փաստորեն հողի միևնույն տեսակի յուրաքանչյուր 1 ակրի վրա գործադրված կապիտալի միևնույն մասսայի արդյունքն անփոփոխ է մնացել, միմիայն ենթադրվում է,— և այս պատահում է ամեն մի երկրում յուրաքանչյուր տվյալ վայրկյանին,— որ հողի տարբեր տեսակներն ամբողջ մշակված հողի նկատմամբ որոշ համամասնության մեջ են գտնվում և որ, ինչպես այդ պատահում է երկու երկրում, երբ սրանք իրար հետ ենք համեմատում, կամ թե միևնույն երկրի զարգացման տարբեր ժամանակաշրջաններում, փոխվում է այն հարաբերությունը, որով ամբողջ մշակված հողը բաշխվում է հողի տարբեր, տեսակների միջև։

Եթե համեմատում ենք Ia-ն I-ի հետ, ապա տեսնում ենք, որ եթե հողի չորս տեսակների մշակումն աճում է միևնույն համամասնությամբ, մշակված ակրերի կրկնապատկվելու հետ կրկնապատկվում է ամբողջ արտադրությունը, նմանապես կրկնապատկվում է ռենտան հացահատկով ու ռենտան փողով։

Իսկ եթե Ib-ն ու Ic-ն ենք հաջորդաբար համեմատում I-ի հետ, ապա երկու դեպքում էլ մշակման ենթարկված հողի տարածության եռապատկումն է տեղի ունենում։ Սա երկու դեպքում էլ 4 ակրից բարձրանում է 12-ի, բայց աճի ամենանշանավոր բաժինն Ib-ում ստանում են հողի A ու B տեսակները, որոնցից A-ն ոչ մի ռենտա չի բերում, իսկ B-ն բերում է ամենաքիչ դիֆերենցիալ ռենտա, այն է՝ նոր մշակված 8 ակրից A-ին ու B-ին բաժին ընկնում է յուրաքանչյուրին 3-ական, միասին 6 ակր, այնինչ C-ին ու D-ին բաժին ընկնում է յուրաքանչյուրին 1-ական միայն, միասին 2 ակր։ Ուրիշ խոսքով ասած՝ աճի ¾-ը բաժին է ընկնում A-ին ու B-ին, և միմիայն ¼-ը C-ին ու D-ին։ Եթե մենք այս նկատի ունենանք, դուրս կգա, որ b-ում I-ի հետ համեմատած, մշակույթի եռապատկված չափերին չի համապատասխանում եռապատկված արդյունք, որովհետև արդյունքը 10-ից բարձրանում է ոչ թե 30-ի, այլ միմիայն 26-ի։ Մյուս կողմից՝ որովհետև աճի մի նշանավոր մասն A-ումն է տեղի ունեցել, որը ոչ մի ռենտա չի տալիս, իսկ ավելի լավ հողերի արդյունքի աճի գլխավոր մասը բաժին է ընկել հողի B տեսակին, ուստի հացահատկով ռենտան բարձրանում է 6-ից լոկ 14 քվարտերի, իսկ փողով ռենտան՝ 18-ից 42 £-ի։

Ընդհակառակը, եթե I-ի հետ համեմատում ենք Ic-ն, որտեղ ռենտա չբերող հողն ըստ ծավալի բնավ չի ընդլայնվում, նվազագույն ռենտա տվող հողը դանդաղորեն է ընդլայնվում, այնինչ գլխավոր ընդլայնումը C-ին ու D-ին է բաժին ընկնում, ապա տեսնում ենք, որ մշակված հողի տարածության եռապատկման հետ միասին արդյունքը 10-ից բարձրացել է 36 քվարտերի, ուրեմն եռապատկից՝ ավելի, հացահատկով ռենտան՝ 6-ից բարձրացել է 24 քվարտերի կամ քառապատիկ չափով, նույն չափ էլ բարձրացել է փողով հաշված ռենտան՝ 18-ից 72 £-ի։

Այս բոլոր դեպքերում հողագործական արդյունքի գինն ըստ էության անփոփոխ է մնում, բոլոր դեպքերում ռենտայի ընղհանուր գումարը աճում է մշակույթի ընդարձակման հետ միասին, որչափով որ սա տեղի է ունենում ոչ-բացառապես ամենավատ, ոչ մի ռենտա չբերող հողում։ Բայց այս աճումը տարբեր է։ Նույն այն հարաբերությամբ, որով ընդարձակումը տեղի է ունենում հողի ավելի լավ տեսակներում և հետևաբար արդյունքի մասսան աճում է ոչ թե հողի ընդարձակման համեմատ միայն, այլև ավելի արագ,— աճում է ռենտան հացահատկով ու ռենտան փողով։ Այն չափով, որով ամենավատ հողն ու սրան ամենից մոտ կանգնած հողի տեսակներն են մասնակցում ընդարձակմանը (ընդ սմին ենթադրվում է, որ ամենավատ հողն է հողի անփոփոխ մնացած տեսակը) ռենտայի ամբողջ գումարը չի աճում մշակույթի ընդարձակմանը համապատասխան չափերով։ Ուրեմն եթե տրված են երկու երկիր, որտեղ ոչ մի ռենտա չտվող A հողերը միևնույն որակի ենք ռենտայի գումարը հակառակ հարաբերական կլինի այն համապատասխան մասի նկատմամբ, որ հողի ամենավատ ու պակաս լավորակ տեսակները կազմում են մշակված հողի ամբողջ տարածության մեջ և հետևաբար հակառակ հարաբերական կլինի հավասարամեծ ընդհանուր տարածությունների այն արդյունքի մասսայի նկատմամբ, որն ստացվում է կապիտալի նույնահավասար ներդրումների ժամանակ։ Այսպիսով ուրեմն, այն հարաբերությունը, որ մի երկրի հողի ամբողջ տարածության սահմաններում ստեղծվում է մշակված ամենավատ ու լավագույն հողերի քանակների միջև, հակառակ ներգործություն է անում ռենտայի ամբողջ գումարի վրա։ Համեմատած այն ներգործության հետ, որ մշակված ամենավատ հողի և ավելի լավ ու ամենալավ հողերի որակների հարաբերությունն է անում մի ակրի ռենտայի վրա և, հետևաբար, այլ հավասար հանգամանքներում, նաև ռենտայի գումարի վրա։ Այս երկու մոմենտի շփոթումն առիթ է տվել ամեն տեսակ անհեթեթ առարկությունների, ուղղած ընդդեմ դիֆերենցիալ ռենտայի թեորիայի։

Հետևաբար, ռենտայի ընղհանուր գումարն աճում է մշակույթի սոսկական ծավալման հետևանքով ու սրա հետ զուգորդված՝ հողի վրա ավելի ընդարձակ չափերով կապիտալ ու աշխատանք գործադրելու հետևանքով։

Բայց ամենակարևոր կետն այս է.— թեև մեր արած ենթադրության համաձայն հողի տարբեր տեսակների ռենտաների հարաբերությունը՝ մի ակրի վրա հաշված, միևնույնն է մնում, և ուրեմն անփոփոխ է մնում նաև ռենտայի նորման՝ ամեն մի ակրի վրա ծախսված կապիտալի վերաբերմամբ հաշված, սակայն և այնպես երևան է գալիս հետևյալը. եթե մենք համեմատում ենք I-ի հետ Ia-ն,— այն դեպքը, երբ մշակված ակրերի թիվն ու սրանց վրա արած կապիտալային ներդրումները շատացել են համամասնորեն,— ապա գտնում ենք, որ ինչպես ամբողջ արտադրությունն է համամասնորեն աճել մշակվող տարածության ընդլայնման հետ, այսինքն երկուսն էլ կրկնապատկվել են, այնպես էլ միևնույնը պատահել է նաև ռենտայի գումարի հետ։ Սա 18-ից բարձրացել է 36 £-ի, ճիշտ այնպես, ինչպես որ ակրերի թիվը 4-ից բարձրացել է 8-ի։

Եթե մենք վերցնենք 4 ակրանոց ամբողջ տարածությունը, ապա սրանից ստացվող ռենտայի ամբողջ գումարն անում է 18 £, ուրեմն, եթե հաշվենք նաև այն հողը, որը ոչ մի ռենտա չի բերում, միջին ռենտան կկազմի 4½ £։ Այսպես կարող էր հաշիվ տեսնել, օրինակ, մի հողատեր, որին պատկանելիս լիներ ամբողջ 4 ակրը, և ստատիստիկան հենց այսպես է հաշվում ամբողջ մեկ երկրում ստացվող միջին ռենտան։ Ռենտայի 18 £-անոց ամբողջ գումարն ստացվում է 10 £-անոց մի կապիտալ ներդրելու դեպքում։ Այս երկու թվի հարաբերությունը մենք անվանում ենք ռենտայի նորմա. այստեղ ուրեմն՝ 180%։

Ռենտայի նույն, նորման ստացվում է Ia-ի դեպքում էլ, երբ 4-ի փոխարեն 8 ակր է մշակվում, բայց հողի բոլոր տեսակները հավասար համամասնությամբ են մասնակցել աճին։ Ռենտայի 36 £-անոց ամբողջ գումարը 8 ակրի ու կիրառված 20 £ կապիտալի դեպքում տալիս է ամեն մի ակրին 4½-անոց միջին ռենտա ու 180% կազմող ռենտայի նորմա։

Իսկ եթե, ընդհակառակը, Ib-ն ենք քննում, որտեղ աճը գոյացել է գլխավորապես հողի երկու վատթար տեսակների վրա, ապա 12 ակրից կստանանք 42 £-անոց ռենտա, ուրեմն ամեն մի ակրին 3½ £-անոց միջին ռենտա։ Ծախսված ամբողջ կապիտալը 30 £ է, հետևաբար ռենտայի նորման = 140%։ Այսպիսով ամեն մի ակրին ընկնող միջին ռենտան նվազել է 1 £-ով, իսկ ռենտայի նորման 180%-ից իջել է 140%-ի։ Ուրեմն այստեղ ռենտայի ամբողջ գումարը 18 £-ից բարձրանում է 42 £-իէ սակայն տեղի է ունենում միջին ռենտայի անկում, ինչպես ակրի, այնպես էլ կապիտալի վրա հաշված. անկումը կատարվում է արտադրության աճին զուգահեռ, բայց ոչ համամասնորեն։ Այս տեղի է ունենում, չնայած որ հողի բոլոր տեսակներից ստացվող ռենտան, ինչպես ակրի վրա, այնպես էլ ծախսված կապիտալի վրա հաշված, միևնույնն է մնում։ Այս բանը տեղի է ունենում այն պատճառով, որ աճի ¾-ը բաժին է ընկնում A հողին, որը ոչ մի ռենտա չի բերում, ու B հողին, որը լոկ նվազագույն ռենտան է բերում։

Եթե Ib դեպքում ամբողջ ընդարձակումը տեղի ունեցած լիներ միմիայն A հողում, ապա մենք 9 ակր կունենայինք A-ում, 1 ակր՝ B-ում, 1 ակր՝ C-ում ու 1 ակր D-ում։ Ռենտայի ամբողջ գումարն առաջվա նման կլիներ 18 £, ուրեմն այդ 12 ակրի միջին ռենտան ամեն մի ակրին հավասար կլիներ 1½ £-ի, և հետևաբար 18 £ ռենտան ծախսված 30 £ կապիտալի վրա հաշվելով՝ ստանում ենք 60%-անոց ռենտայի նորմա։ Միջին ռենտան ինչպես ամեն մի ակրի վրա, այնպես էլ ծախսած կապիտալի վրա հաշված, շատ կնվազեր, մինչդեռ ռենտայի ամբողջ գումարը չէր աճի։

Վերջապես համեմատենք Ic-ն Ib-ի հետ։ I-ի համեմատությամբ եռապատկվել է հողի տարածությունը, այլև ծախսված կապիտալը։ 12 ակրից ստացած ռենտայի ամբողջ գումարը 72 £ է, ուրեմն ամեն մի ակրին՝ 6 £ ընդդեմ I դեպքի 4½ £-ի։ Ծախսած կապիտալի վրա հաշված՝ ռենտայի նորման (72 £ : 30 £) 240% է 180%-ի փոխարեն։ Ամբողջ արդյունքը 10-ից բարձրացել է 36 քվարտերի։

Համեմատած Ib-ի հետ, որտեղ մշակված ակրերի ընղհանուր թիվը, գործադրած կապիտալն ու մշակած հողի միջև եղած տարբերությունները չեն փոխվել, բայց բաշխումն ուրիշ է,— արդյունքը 36 քվարտեր է 26 քվարտերի փոխարեն, ամեն մի ակրի միջին ռենտան 6 £ է 3½-ի փոխարեն և նույն մեծության կանխավճարած ամբողջ կապիտալի վրա հաշված ռենտայի նորման 240% է փոխանակ 140%-ի։

Արդյոք մենք Ia, Ib, Ic աղյուսակների տարբեր կացություններն իբրև տարբե՞ր երկրների միաժամանակ իրար կողք կողքի գոյություն ունեցող կացություններ կքննարկենք, թե՞ որպես միևնույն երկրում առաջացող հաղորդական կացություններ, միևնույն է, մենք կհանգենք հետևյալ եզրակացություններին. հացահատկի անփոփոխ գնի դեպքում, անփոփոխ՝ այն պատճառով, որ ամենավատ, ռենտա չբերող հողի արդյունքը մնում է միևնույնը. մշակված հողի տարբեր տեսակների պտղաբերության անփոփոխ տարբերության դեպքում. արդյունքի հարաբերաբար հավասար քանակի դեպքում և ուրեմն կապիտալի հավասար ներդրման դեպքում, ներդրման, որն արվում է հողի ամեն մի տեսակում մշակված տարածությունների նույնահավասար համապատասխան մասերի (ակրերի) մեջ. ուրեմն, հողի յուրաքանչյուր տեսակում ամեն մի ակրից ստացվող ռենտաների միջև եղած հաստատուն հարաբերության դեպքում ու միևնույն տեսակի յուրաքանչյուր հողամասում ներդրված կապիտալի վրա հաշված նույնահավասար ռենտայի նորմայի դեպքում տեսնում ենք, որ առաջին՝ ռենտայի գումարը միշտ աճում է մշակված տարածության ընդլայնման հետ և ուրեմն կապիտալի աճող ներդրման հետ, բացի այն դեպքից, երբ ամբողջ աճը բաժին է ընկնում ռենտա չբերող հողին։ Երկրորդ՝ ինչպես ամեն մի ակրի միջին ռենտան (ռենտայի ամբողջ գումարը բաժանած մշակված ակրերի ընդհանուր թվով), այնպես էլ ռենտայի միջին նորման (ռենտայի ամբողջ գումարը բաժանած ծախսված ամբողջ կապիտալով) կարող են շատ նշանավոր չափերով փոփոխվել ու հենց երկուսն էլ միևնույն ուղղությամբ, բայց իրար նկատմամբ դարձյալ տարբեր համամասնություններով։ Եթե անտեսենք այն դեպքը, երբ աճը միմիայն ռենտա չբերող A հողումն է կատարվում, ապա պարզվում է, որ ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու երկրագործության մեջ ներդրված կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման կախված են այն համամասնական բաժնեմասերից, որ հողի տարբեր տեսակները կազմում են մշակված ամբողջ տարածության մեջ, կամ որ միևնույնին է հանգում, կախված են ծախսած ամբողջ կապիտալի բաշխվելուց հողի տարբեր պտղաբերություն ունեցող տեսակների վրա։ Արդյոք շա՞տ, թե՞ քիչ հող է մշակվում և ուրեմն (բացի այն դեպքից, երբ աճը միմիայն A-ին է բաժին ընկնում) ռենտայի ամբողջ գումարը մե՞ծ է լինում, թե՞ փոքր, միևնույն է, ամեն մի ակրի միջին ռենտան կամ թե ծախսած կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման միևնույնն են մնում, քանի դեռ հաստատուն են մնում այն համամասնությունները, որոնք ստեղծվել են հողի տարրեր տեսակների և մշակած հողի ընդհանուր տարածության միջև։ Չնայած որ մշակույթի ընդլայնմանն ու կապիտալի աճող ներդրմանը զուգընթաց աճում և նույնիսկ նշանավոր չափով է աճում ռենտայի ամբողջ գումարը, բայց և այնպես ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման ընկնում են, եթե ռենտա չբերող կամ միմիայն չնչին դիֆերենցիալ ռենտա բերող հողերի ընդարձակումն ավելի արագ է կատարվում, քան ավելի բարձր որակի հողերինը, որոնք ավելի բարձր ռենտա են բերում։ Ընդհակառակը, ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման բարձրանում են այն չափով, որով ավելի լավ հողերը համեմատաբար ավելի մեծ բաժնեմաս են կազմում ընդհանուր տարածության մեջ և ուրեմն հարաբերաբար կապիտալի ավելի շատ ներդրումն է բաժին ընկնում նրանց։

Այսպիսով ուրեմն, եթե քննության առնենք մշակված ամբողջ հողի ամեն մի ակրի կամ թե հեկտարի միջին ռենտան, ինչպես որ սովորաբար այս անում են վիճակագրական երկերում, ընդ որում կամ միևնույն դարաշրջանի տարբեր երկրներ են համեմատում, կամ էլ միևնույն երկրի տարրեր դարաշրջաններ, ապա կպարզվի, որ ամեն մի ակրի ռենտայի միջին բարձրությունը և հետևաբար ռենտայի ամբողջ գումարն էլ հայտնի (թեև ոչ երբեք համահավասար, այլ ավելի արագընթաց) համամասնություններով համապատասխանում են տվյալ երկրի հողագործության ոչ թե հարաբերական, այլ բացարձակ պտղաբերությանը, այսինքն՝ համապատասխանում են արդյունքների այն մասսային, որ նա տալիս է հողի նույնահավասար տարածությունից։ Որովհետև ամբողջ տարածության որքան ավելի մեծ բաժնեմասն են կազմում հողի լավագույն տեսակները, այնքան ավելի մեծ է արդյունքների մասսան կապիտալի նույնահավասար ներդրման ու հողի հավասարամեծ տարածության դեպքում, և այնքան ավելի մեծ է ամեն մի ակրին բաժին ընկնող միջին ռենտան։ Հակառակ պայմաններում հետևանքն էլ համապատասխանորեն հակառակ է։ Ահա ինչու թվում է, թե ռենտան որոշվում է ոչ թե դիֆերենցիալ պտղաբերության հարաբերությամբ, այլ բացարձակ պտղաբերությամբ, և սրանով ուրեմն վերանում է դիֆերենցիալ ռենտայի օրենքը։ Ուստի և որոշ երևույթներ ժխտվում են կամ թե այդ երևույթները փորձում են բացատրել հացահատկի միջին գների ու մշակված հողերի դիֆերենցիալ պտղաբերության միջև գոյություն չունեցող տարբերություններով, այնինչ նշած երևույթների հիմքը պարզապես այն է, որ ռենտայի ամբողջ գումարը թե մշակված հողի ամբողջ տարածության նկատմամբ և թե հողում ներդրված ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ռենտա չբերող հողի նույնահավասար պտղաբերության, ուրեմն և արտադրության միահավասար գների դեպքում ու հողի տարբեր տեսակների միջև եղած հավասար տարբերության դեպքում, որ այդ գումարը ոչ միայն ամեն մի ակրի ռենտայով ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի նորմայով է որոշվում, այլև որոշվում է այն հարաբերությամբ, որ առաջանում է հողի յուրաքանչյուր տեսակի ակրերի թվի ու մշակված ակրերի ընդհանուր թվի միջև, կամ, որ միևնույնին է հանգում, որոշվում է ծախսած ամբողջ կապիտալի բաշխումով հողի տարբեր տեսակների միջև։ Այս հանգամանքը մինչև հիմա տարօրինակ կերպով բոլորովին անտեսվել է։ Համենայն դեպս պարզվում է,— և այս կարևոր է մեր հետազոտության հետագա ընթացքի համար,— որ ամեն մի ակրի միջին ռենտայի հարաբերական բարձրությունն ու ռենտայի միջին նորման կամ ռենտայի ամբողջ գումարի և հողում ներդրված ամբողջ կապիտալի հարաբերությունը կարող են մեծանալ կամ պակասել մշակույթի սոսկ էքստենսիվ ընդարձակման հետևանքով, ենթադրելով անփոփոխ գներ, մշակված հողերի պտղաբերության անփոփոխ տարբերություն ու ամեն մի ակրից ստացվող անփոփոխ ռենտա կամ թե հողի յուրաքանչյուր տեսակում ամեն մի ակրի մեջ ներդրված ու իրոք ռենտա բերող կապիտալի վրա հաշված ռենտայի անփոփոխ նորմա, այսինքն ռենտայի անփոփոխ նորմա, հաշված այն ամբողջ կապիտալի վրա, որն իրոք ռենտա է բերում։

Պետք է դեռ հետևյալ լրացումներն էլ անել I ռուբրիկայի տակ քննարկված դիֆերենցիալ ռենտայի ձևի մասին, ընդ որում այդ լրացումները մասամբ կիրառելի են նաև II-ի նկատմամբ։

Առաջին. մենք տեսանք, որ ամեն մի ակրի միջին ռենտան կամ կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման կարող է բարձրանալ մշակույթի ծավալման ու անփոփոխ գների դեպքում, ինչպես և մշակված հողերի պտղաբերության տարբերության անփոփոխ մնալու ժամանակ։ Հենց որ մի երկրում ամբողջ հողը յուրացված է լինում, հողի մեջ արած կապիտալային ներդրումները, մշակույթն ու բնակչությունը մի որոշ բարձրության են հասած լինում,— պարագաներ, որոնք բոլորը ենթադրվում են նախապես, հենց որ արտադրության կապիտալիստական եղանակն իշխող է դառնում և նվաճում է երկրագործությունն էլ,— տարբեր որակներ ունեցող չմշակված հողի գինը (լոկ դիֆերենցիալ ռենտայի գոյություն ենթադրելով) որոշվում է հավասար լավորակություն ու համապատասխան տեղադրություն ունեցող մշակված հողերի գնով։ Այդ հողի գինը միևնույնն է — մշակման համար պահանջվող ծախքերը հանելուց հետո,— թեև այս ոչ մի ռենտա չի բերում։ Ինչպես հայտնի է, հողի գինն ուրիշ բան չէ, քան կապիտալացված ռենտան։ Բայց մշակված հողերի դեպքում էլ իբրև գին լոկ ապագա ռենտաներն են վճարվում, օրինակ, մի անգամից վճարվում են առաջուց քսանամյա ռենտաները, եթե տիրող տոկոսադրույքը 5% է։ Երբ հողը վաճառվում է, նա վաճառվում է իբրև ռենտա բերող հող (ռենտան այստեղ որպես հողի պտուղ է նկատվում, սակայն նա այսպիսին է ըստ երևույթին միայն) և ռենտա ստանալու հեռանկարը վերացնում է չմշակված հողի տարբերությունը մշակվածից։ Չմշակված հողամասերի գինը, ինչպես և նրանց ռենտան, որի ամփոփ արտահայտությունն է հողի գինը, զուտ պատրանքային է, քանի դեռ հողերը չեն օգտագործվում իրոք։ Բայց նա այսպիսով որոշվում է a priori [նախապես] և իրացվում է, հենց որ գտնվում են գնորդներ։ Ուստի, եթե տվյալ երկրում իրական միջին ռենտան որոշվում է ռենտայի տարեկան միջին իրական գումարով և այս գումարի հարաբերությամբ մշակված ամբողջ տարածության նկատմամբ, ապա չմշակված հողամասի գինը որոշվում է մշակվածի գնով և հետևաբար մշակված հողերում արվող կապիտալային ներդրման ու սրա հետևանքների արտացոլումն է միայն։ Որովհետև հողի բոլոր տեսակները, բացի ամենավատ հողից, ռենտա են բերում (և այս ռենտան, ինչպես II ռուբրիկայի տակ կտեսնենք, աճում է կապիտալի մասսայի հետ ու սրան համապատասխանող՝ մշակույթի ինտենսիվության հետ), ուստի այս եղանակով կազմվում է անվանական գին նաև չմշակված հողամասերի համար, որոնք, այսպիսով իրենց տերերի համար դառնում են ապրանք, հարստության աղբյուր։ Սրանով է բացատրվում միաժամանակ, թե ինչու է աճում հողի գինը ամբողջ մարզում, չմշակված հողինն էլ ներառյալ (Opdyke [Օպդայկ])։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում հողի սպեկուլացիան հիմնվում է միմիայն այս արտացոլման վրա, որ կապիտալն ու աշխատանքը նետում են չմշակված հողերի վրա։

Երկրորդ. մշակված հողի ընդարձակման գործում ընդհանրապես առաջախաղացություն կատարվում է կա՛մ դեպի ավելի վատ հողը, կամ թե հողի տվյալ տարբեր տեսակներում տարբեր համամասնություններով, նայած թե ինչ համամասնություններով առկա են նրանք։ Առաջխաղացություն դեպի ավելի վատ հողը բնականաբար երբեք չի կատարվում ագատ ընտրությամբ, այլ — արտադրության կապիտալիստական եղանակ ենթադրելիս կարող է միայն բարձրացող գների հետևանք լինել և արտադրության ամեն մի եղանակի պայմաններում՝ լոկ անհրաժեշտության հետևանք։ Սակայն այս պարագան բացարձակ նշանակություն չունի։ Ավելի վատ հողին առավելություն է տրվում համեմատաբար ավելի լավ հողի հանդեպ նրա տեղադրության պատճառով, որը վճռական է երիտասարդ երկրներում կատարվող մշակույթի ամեն մի ծավալման ժամանակ, այնուհետև նաև այն պատճառով, որ թեև որոշ շերտի հողն իր կազմվածքով ընդհանուր առմամբ ավելի պտղաբեր հողերի շարքին է պատկանում, բայց և այնպես ավելի լավ ու ավելի վատորակ հողերը տեղ-տեղ խայտաբղետ կերպով իրար մեջ են ընկած, և ավելի վատորակ հողն ավելի լավին կից լինելու պատճառով արդեն պետք է մշակության ենթարկվի։ Եթե ավելի վատ հողը սեպանման խրվում է ավելի լավի մեջ, ապա ավելի վատ հողն ավելի լավին կից լինելու տեղադրության շնորհիվ առավելություն է ստանում ընդդեմ ավելի պտղաբեր այն հողի, որն արդեն մշակության ենթարկված կամ թե ենթարկելի հողին կից չէ։

Այսպես, Միչիգան նահանգն արևմտյան նահանգների մեջ առաջիններից մեկն էր, որը հացահատիկ արտահանող դարձավ։ Նրա հողն ընդհանուր առմամբ աղքատիկ է։ Բայց Նյու-Յորքի նահանգին հարևան լինելը և լճերի ու Էրի ջրանցքի միջոցով ջրային հաղորդակցությունները հենց սկզբից նրան, առավելություն տվին ի բնե ավելի պտղաբեր, ավելի արևմուտք ընկած նահանգների հանդեպ։ Այս նահանգի օրինակը է Նյա-Յորքի նահանգի հետ համեմատած, մեզ նույնպես ցույց է տալիս, որ ավելի լավ հողից էլ անցում է կատարվում դեպի ավելի վատ հողը։ Նյու-Յորքի նահանգի հողը, մանավանդ արեմտյան մասը, անհամեմատ ավելի պտղաբեր է, հատկապես ցորենի մշակության համար։ Այս պտղաբեր հողը գիշատիչ մշակության շնորհիվ անպտղաբեր դարձավ, և այս պարագայում Միչիգանի հողն ավելի պտղաբեր դուրս եկավ։

«1833 թվին Բուֆֆալոյի վրայով դեպի արևմուտք ցորենի ալյուր էր նավառաքվում, գլխավորապես Նյու-Յորքի ու Վերին Կանադայի ցորենաբեր շրջանից։ Ներկայումս, միմիայն 12 տարի անց, ցորենի ու ալյուրի վիթխարի պաշարներ են արևմուտքից բերվում, որոնք Էրի լճով ու Էրի ջրանցքով նավառաքվում են դեպի Բուֆֆալո ու հարևան Բլեկրոկ նավահանգստով դեպի արևելք։ Ցորենի ու ալյուրի արտահանությանն առանձնապես զարկ տվեց 1847 թվի եվրոպական սովը։ Սրա հետևանքով ցորենն էժանացավ արևմտյան Նյու-Յորքում, և ցորենի մշակությունը պակաս շահավետ դարձավ. այս պայմաններում է, որ Նյու-Յորքի ֆերմերները նվիրվեցին ավելի շատ անասնապահությանը, կաթնատնտեսությանը, պտղաբուծությանը և այլն, այն ճյուղերին է որոնցում, նրանց կարծիքով, հյուսիս-արևմուտքն ի վիճակի չի լինի նրանց հետ ուղղակի մրցելու» (J. W. Johnston, «Notes on North America», London 1851, I, էջ 222)։

Երրորդ. սխալ ենթադրություն է, թե գաղութներում ու ընդհանրապես երիտասարդ երկրներում, որոնք կարողանում են հացահատիկն ավելի էժան գներով արտահանել, հենց այս պատճառով հողն անհրաժեշտորեն բնական ավելի մեծ պտղաբերություն ունի։ Հացահատիկն այս դեպքում ծախվում է ոչ միայն իր արժեքից ցած, այլև իր արտադրության գնից ցած, այն է՝ հին երկրներում շահույթի միջին նորմայի միջոցով որոշված արտադրության գնից ցած։

Եթե մենք, ինչպես Ջոնստոնն է ասում (էջ 223), «այս նոր նահանգների հետ, որտեղից ամեն տարի ցորենի այնպիսի խոշոր առբերումներ են կատարվում դեպի Բուֆֆալո, եթե մենք սովորենք այդ նահանգների հետ շաղկապել բնական մեծ պտղաբերության ու հարուստ հողի անհուն տարածությունների պատկերացումը», ապա այս կախված է ամենից առաջ տնտեսական պայմաններից։ Միչիգանի նման մի երկրի ամբողջ բնակչությունը, օրինակ, սկզբում զբաղվում էր բացառապես գյուղատնտեսությամբ, և հատկապես սրա մասսայական սպառման արդյունքների արտադրությամբ, որոնք միայն կարող էր փոխանակել արդյունաբերական ապրանքների ու արևադարձային արդյունքների հետ։ Ուստի նրա ամբողջ ավելցուկ արդյունքը հանդես է գալիս հացահատկի ձևով։ Այս պարագան հենց այն գլխից տարբերում է արդի համաշխարհային շուկայի պատվանդանի վրա հիմնված գաղութային պետությունները նախկին ու հատկապես անտիկ աշխարհի գաղութային պետություններից։ Արդի գաղութները համաշխարհային շուկայի միջոցով պատրաստի ստանում են այնպիսի արդյունքներ, որ ուրիշ հանգամանքներում հենց իրենք պետք է արտադրեին — հագուստեղեն, գործիքներ և այլն։ Լոկ այսպիսի պատվանդանի վրա հենվելով է, որ Միացյալ Նահանգների Հարավային նահանգները կարողացան բամբակն իրենց գլխավոր արդյունքը դարձնել։ Համաշխարհային շուկայում գոյություն ունեցող աշխատանքի բաժանման շնորհիվ է, որ նրանք ձեռք են բերել այս հնարավորությունը։ Ուստի եթե նրանց երիտասարդությունն ու նրանց բնակչության համեմատաբար փոքր թիվը նկատի ունենալով թվում է, թե նրանք շատ մեծաքանակ ավելցուկ արդյունք են արտադրում, ապա սրա պատճառը ոչ նրանց հողի պտղաբերությունն է, ոչ էլ նրանց աշխատանքի արգասավորությունը, այլ նրանց աշխատանքի և ուրեմն նրանց ավելցուկ արդյունքի միակողմանի ձևը, որի մեջ ներկայանում է այս աշխատանքը։

Բայց, այնուհետև, համեմատաբար ավելի պակաս պտղաբեր վարելահողը, որը սակայն նոր է մշակվում և որին դեռ ոչ մի մշակույթ չի դիպել, քիչ թե շատ նպաստավոր կլիմայական պայմաններում գոնե վերին շերտերի մեջ կուտակված է ունենում դյուրալույծ բուսասննդանյութեր այնքան մեծ քանակությամբ, որ նա երկար ժամանակ բերք է տալիս առանց պարարտացման ու այն էլ՝ բոլորովին մակերեսային մշակման ենթարկվելով։ Արևմտյան պրերիաներում սրան ավելանում է այն, որ նրանց մշակումը բոլորովին աննշան ծախք է պահանջում, քանի որ բնությունն է նրանց մշակելի դարձրել^[9]։ Այս տեսակի ավելի պակաս պտղաբեր մարզերում ավելցուկն առաջ է գալիս ոչ թե հողի բարձր պտղաբերության հետևանքով, ուրեմն ոչ թե ամեն մի ակրի բարձր բերքի հետևանքով, այլ ակրերի այն մեծ քանակի հետևանքով, որը կարող է մակերեսորեն մշակվել, որովհետև ինքը այս հողը իր մշակողի վրա կամ ոչինչ չի նստում, կամ թե, ավելի հին երկրների հետ համեմատած, չափազանց էժան է նստում։ Օրինակ, որտեղ գոյություն ունի կիսրարական վարձակալություն, ինչպես Նյու-Յորքի, Միչիգանի, Կանադայի և այլոց որոշ մասերում։ Մի ընտանիք մակերեսորեն մշակում է, ասենք, 100 ակր, և չնայած որ ամեն մի ակրի արդյունքը մեծ չէ, 100 ակրի արդյունքը նշանակալից ավելցուկ է թողնում ծախելու համար։ Սրան դեռ ավելանում է գրեթե ձրի անասնապահությունը բնական արոտավայրերում, առանց արհեստական մարգագետինների։ Այստեղ վճռականը հողի ո՛չ թե որակն է, այլ նրա քանակը։ Այս մակերևութային մշակման հնարավորությունը շատ թե քիչ արագությամբ իհարկե սպառվում է,— սպառվում է այնքան ավելի դանդաղ կերպով, որքան ավելի պտղաբեր է նոր հողը, և այնքան ավելի արագ, որքան ավելի մեծ է նրա արդյունքի արտահանությունը։ «Եվ այնուամենայնիվ այսպիսի հողը անդրանիկ գերազանց բերքեր է տալիս, նույնիսկ ցորենի բերքեր, ով որ կքաշի հողի անդրանիկ սերը, նա կարող կլինի ցորենի հարուստ ավելցուկ ուղարկել շուկաները» (ն. տ. էջ 224)։ Ավելի հին կուլտուրա ունեցող երկրներում սեփականության հարաբերությունները, անմշակ հողի գնի որոշումը մշակված հողի գնով և այլն, անհնարին են դարձնում այսպիսի էքստենսիվ տնտեսությունը։

Որ ըստ այսմ ոչ այս հողը պետք է շատ պտղաբեր լինի, ինչպես Ռիկարդոն է պատկերացնում այս, ու ոչ էլ միմիայն հողի նույնահավասար պտղաբերություն ունեցող տեսակները պետք է մշակվեն, տեսնում ենք հետևյալից. Միչիգան նահանգում 1848 թվին ցորեն է ցանված եղել 465 900 ակր, և արտադրվել է 4 739 300 բուշել կամ միջին հաշվով ամեն մի ակրին 10[math]^1/_5[/math] բուշել* [Տես 9 ծան. հետո]. սերմացուն հանելուց հետո այս անում է ամեն մի ակրին 9 բուշելից էլ պակաս։ Նահանգի 29 շրջանից 2-ը միջին հաշվով ամեն մի ակրին արտադրում էին 7 բուշել, 3-ը՝ 8, 2-ը՝ 9, 7-ը՝ 10, 6-ը՝ 11, 3-ը՝ 12, 4-ը 13 բուշել, և միմիայն մեկը՝ 16, ու մի ուրիշը՝ 18 բուշել (ն. տ., էջ 226)։

Գյուղատնտեսական մշակույթի պրակտիկայում հողի ավելի բարձր պտղաբերությունը համընկնում է այս պտղաբերությունն անմիջապես ավելի ուժեղ թափով օգտագործելի դարձնելու հետ։ Ի բնե աղքատ հողի մշակման դեպքում այս հնարավորությունը կարող է ավելի մեծ լինել, քան ի բնե հարուստ հողի մշակման դեպքում. գաղութականն ամենից առաջ հենց այս տեսակ հողի մշակմանը կձեռնարկի և կապիտալի պակասության պատճառով ստիպված կլինի այդպես վարվելու։

Վերջապես. մշակույթի ընդարձակումն ավելի մեծ հողային տարածությունների վրա,— մի կողմ թողած նոր միայն քննարկված այն դեպքը, երբ պետք է դիմեն դեպի ավելի վատ հողը, քան մինչև հիմա մշակված հողն էր,— հողի տարբեր տեսակների վրա՝ A-ից մինչև D, հետևաբար, օրինակ B-ի ու C-ի ավելի մեծ տարածությունների մշակումն ամենևին չի ենթադրում հացահատկի գների նախնական բարձրացում, ճիշտ այնպես, ինչպես, օրինակ, բամբակամանության մեջ տարեց-տարի կատարվող պրոգրեսիվ ընդլայնումը չի պահանջում մանվածագնի մի շարունակական բարձրացում։ Թեև շուկայական գների նշանավոր բարձրացումն ու անկումը ներգործում են արտադրության ծավալի վրա, սակայն, այս մի կողմ թողած և նկատի առնելով միջին գները, որոնց մակարդակն արտադրության վրա ներգործում է ո՛չ արգելակող ու ոչ էլ առանձնապես աշխուժացնող ուղղությամբ, գտնում ենք, որ երկրագործության մեջ (ինչպես և արտադրության մյուս բոլոր ճյուղերում, որոնք կապիտալիստորեն են վարվում) շարունակ տեղի է ունենում այն հարաբերական գերարտադրությունը, որն ինքնըստինքյան նույնանում է կուտակման հետ և որն արտադրության ուրիշ եղանակների պայմաններում ուղղակի առաջ է գալիս բնակչության աճման, իսկ գաղութներում՝ շարունակական ներգաղթի հետևանքով։ Պահանջ-

1. ↑ Ոչ մի բան չի կարող ավելի զավեշտական լինել, քան Հեգելի ուսմունքը մասնավոր հողային սեփականության մասին։ Մարդն իբրև անձնավորություն պետք է իրականություն դարձնի իր կամքը որպես արտաքին բնության հոգի, ուստի նա պիտի այս բնությունը իր տիրության տակ առնի իբրև իր մասնավոր սեփականությունը։ Եթե սա «անձնավորության», մարդու, որպես անձի, բնորոշումն է, ապա պիտի հետևեր, որ յուրաքանչյուր մարդ պետք է հողի սեփականատեր լինի, որպեսզի իրականանա իբրև անձնավորություն։ Հողի ազատ մասնավոր սեփականությունը — մի շատ նորաժամանակյա արդյունք— Հեգելի ասելով՝ ոչ թե հասարակական հարաբերություն է, այլ մարդու որպես անձնավորության հարաբերություն «բնության» նկատմամբ, «մարդու բացարձակ իրավունքը յուրացնելու բոլոր իրերը» (Hegel „Philosophie des Rechts“, Berlin 1840, էջ 79 [տես Հեգելի երկերի ռուս. հրատ., հատ. VII, էջ 71])։ Այսքանը պարզ է ամենից առաջ, որ առանձին անհատը չի կարող իր «կամքով» սեփականատեր դառնալ մի ուրիշ անհատի կամքի հակառակ, որը նույնպես ուզում է մարմնանալ հողի միևնույն պատառիկի մեջ։ Սրա համար բոլորովին այլ բաներ են պահանջվում, քան բարի կամքն է։ Այնուհետև բացարձակապես չի կարելի նախատեսել, թե «անձնավորությունը» որտեղ է սահման դնում իր կամքի իրականացմանը, արդյոք նա իր կամքի կեցությունն իրականացնում է մի ամբողջ երկրի մեջ, թե՞ մի ամբողջ կույտ երկրներ են հարկավոր, որպեսզի սրանց յուրացմամբ «ազդարարեմ իմ կամքի գլխավորությունն իրերի հանդեպ»։ Հենց այստեղ ահա Հեգելն ընկնում է բացարձակ փակուղու մեջ։ «Տիրանալու ակտը բոլորովին եզակի բնույթ ունի. ես տիրանում եմ այն իրերին, որոնք իմ մարմնով կարող եմ շոշափել, բայց երկրորդ՝ այն էլ կա միաժամանակ, որ արտաքին իրերը ավելի լայն տարածություն ունեն, քան ես կարող եմ ընդգրկել։ Ըստ այսմ այն, ինչի որ ես տիրանում եմ այսպիսով, մի ուրիշ իրի հետ էլ է կապակցված։ Ես տիրություն անում եմ ձեռքով, բայց ձեռքի տարածման մարդը կարող է ընդլայնվել» (ն. տ., էջ 90 [ռուս. հրատ., էջ 80])։ Բայց այս ուրիշ իրի հետ դարձյալ մի ուրիշն է կապակցված, և այսպիսով չքանում է այն սահմանը, որը պիտի ցույց տա, թե իմ կամքն իբրև հոգի որչափով է ընկղմվելու հողի մեջ։ «Երբ ես տիրանում եմ մի բանի, ապա բանականությունս իսկույն նոր եզրակացության է հանգում, թե ոչ միայն տիրացածս, այլև սրա հետ կապակցվածն էլ է իմը։ Այստեղ պետք է դրական իրավունքը իր կարգադրություններն անի, որովհետև ըմբռնումից այլևս ոչինչ չի կարելի բխեցնել» (էջ 91 [ռուս հրատ. էջ 80])։ «Ըմբռնման» արտակարգորեն միամիտ խոստովանություն է այս և ապացուցում է, թե ըմբռնումը, որը հենց այն գլխից վրիպելով իբրև բացարձակ է ընդունում հողային սեփականության՝ բոլորովին որոշակի ու բուրժուական հասարակությանը պատկանող իրավաբանական պատկերացումը,— հողային սեփականության իրական բնույթի նկատմամբ «ոչինչ» չի ըմբռնում։ Միաժամանակ սրա մեջ այն խոստովանությունն է պարունակվում, թե հասարակական, այսինքն տնտեսական զարգացման փոփոխվող պահանջմունքների հետ «դրական իրավունքը» կարող է և պետք է փոխի իր կարգադրությունները։
2. ↑ Միանգամայն պահպանողական ագրոնոմ-քիմիկոսները, ինչպես, օրինակ, Ջոնստոնը, խոստովանում են, որ իսկական ռացիոնալ երկրագործությունն ամենուրեք անհաղթահարելի սահմանապատնեշների է հանդիպում ի դեմս մասնավոր սեփականության։ Նույնն են ընդունում այն հեղինակները, որոնք երկրագնդի նկատմամբ մասնավոր սեփականության մենաշնորհի պաշտպաններն են ex professo [իրենց մասնագիտությամբ]. այսպիսին է, օրինակ, պարոն Շառլ Կոնտը մի եըկհատոր աշխատության մեջ, որի հատուկ նպատակը մասնավոր սեփականության պաշտպանությունն է։ «Մի ժողովուրդ,— ասում է նա,— չի կարող բարօրության ու հզորության իր բնությունից բխող աստիճանին հասնել, եթե հողի այն մասը, որը նրան կերակրում է, այնպիսի նախանշում չստանա, որն ամենից ավելի է համերաշխում ընդհանրական շահի հետ։ Ժողովրդի հարստությունները մեծապես զարգացնելու համար պետք է ըստ կարելույն եզակի ու, որ ամենից գլխավորն է, լուսավորված կամք իր ձեռքն առնի իր երկրամարզի ամեն մի առանձին կտորի տնօրինությունը և յուրաքանչյուր կտոր ծառայեցնի մյուս բոլորի ծաղկմանն օժանդակելուն։ Բայց մի այսպիսի կամքի գոյությունն... անհամատեղելի կլիներ հողը մասնավոր տեղամասերի բաժանելու հետ ու ամեն մի գույքատիրոջ համար երաշխավորված այն իրավունքի հետ, որով նա կարող է իր ունեցվածքը համարյա բացարձակ եղանակով տնօրինել»։ Ջոնստոնը, Կոնտը և ուրիշները, հանդիպելով մասնավոր սեփականության և ամեն մի ռացիոնալ ագրոնոմիայի հակասությանը, լոկ այն են ուշադրության առնում, թե անհրաժեշտ է տվյալ մի երկրի հողը մշակել իբրև մի ամբողջություն։ Բայց հողի առանձին արդյունքների մշակույթի կախումը շուկայի գների տատանումներից ու տվյալ մշակույթի մշտական փոփոխվելը գների այս տատանումների համեմատ և կապիտալիստական արտադրության ամբողջ ոգին, որի նպատակադրումն անմիջական ու շուտափույթ փողային շահույթն է,— հակասում է գիտական գյուղատնտեսությանը, որը կոչված է մարդկային շղթայակցող սերունդների բոլոր մշտական կենսապայմաններն ապահովելուն։ Սրա ակնառու օրինակն անտառաստաններն ենք որոնք լոկ այնտեղ են երբեմն-երբեմն որոշ չափով ընդհանուրի շահի համաձայն շահագործվում, որտեղ նրանք մասնավոր սեփականություն չեն, այլ ենթակա են պետական կառավարման։
3. ↑ „Misère de la Philosophie”, էջ 165 [տես Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի երկերի ռուս. հրատ., հատ. V, էջ 408]։ Ես այնտեղ տարբերություն եմ դնում terre-matière-ի ու terre-capital-ի [հող-մատերիայի ու հող-կապիտալի] միջև։ «Բավական է լոկ այն հողամասերում, որոնք արդեն արտադրության միջոցների են վերածված, կապիտալի նոր ներդրումներ անել, և մենք մեծացրած կլինենք հող-կապիտալն՝ առանց մեծացնելու մատերիան, այսինքն՝ հողի տարածությունը... Հող-կապիտալը նույնպես հավիտենական չէ, ինչպես ամեն մի ուրիշ կապիտալ»... Հող-կապիտալը հիմնական կապիտալ է, բայց հիմնական կապիտալը մաշվում է նույնպես, ինչպես և շրջանառու, կապիտալները»։
4. ↑ Ես ասում եմ՝ «կարող է», որովհետև որոշ հանգամանքներում այս տոկոսը կարգավորվում է հողային ռենտայի օրենքով, ուստի և, օրինակ, բնական մեծ պտղաբերություն ունեցող նոր հողերի մրցման դեպքում կարող է չքանալ։
5. ↑ Տե՛ս Ջեմս Անդերսոն և Կերի։
   * Ակցիդենց — սուբստանցի աննշան, անցողիկ հատկություն. իրի աննշան մաս, մանրունք։— Խմբ.։
6. ↑ Տե՛ս Anti-Corn-Law Prize-Essays [Հացահատիկային օրենքների դեմ ուղղած կոնկուրսային աշխատություններ]։ Այնուամենայնիվ հացահատիկային օրենքները միշտ գները պահում էին արհեստականորեն ավելի բարձր մակարդակի վրա։ Ավելի հաջողակ ֆերմերների համար այս նպաստավոր էր։ Նրանք շահվում էին այն ընդարմացած վիճակից, որի մեջ պահում էր հովանամաքսն այն ֆերմերների մեծ բազմությանը, որոնք հիմք ունենալով կամ թե անհիմն կերպով հույսները դնում էին բացառիկ միջին գների վրա։
7. ↑ Ջոն Կ. Մորտոն. «The Forces used in Agriculture». Զեկուցում Լոնդոնի Society of Arts-ում [Արվեստի ընկերությունում] 1860 թվին. հիմնված է վավերական փաստաթղթերի վրա, որ հավաքել են մոտ 100 ֆերմերից շոտլանդական 12 և անգլիական 35 կոմսության մեջ։
   * Կ. Մարքս — «Կապիտալի» հայերեն հրատ., հատ. I, էջ 643—669 կամ Կ. Մարքսի և Ֆր . Էնգելսի երկերի ռուս. հրատ., հատ 17, էջ 738—764։— Խմբ.։
8. ↑ Գերշահույթի մասին տե՛ս „Inquiry” (Մալթուսի դեմ)։
   * Տես ռուս. հրատ. Д. Рикардо, „Начала политич. экономии и податного обложения”, Соч. т. II, 1935, стр. 36. Խմբ.։
9. ↑ {Այսպիսի պրերիաների կամ թե տափաստանային վայրերի արագորեն աճող մշակումն է հենց, որ վերջերքս երեխայական կատակի է վերածել Մալթուսի այն մեծահռչակ դրույթը, թե «բնակչությունը ճնշում է գոյության միջոցների վրա», և սրա հակառակ առաջ է բերել հողատերերի տրտունջներն այն մասին, որ երկրագործությունն ու սրա հետ էլ Գերմանիան կկործանվեն, եթե բռնի կերպով չվերացվեն բնակչությանը ճնչող սննդամիջոցները։ Բայց այս տափաստանների, պրերիաների, պամպասների, լիանոսների և այլոց մշակումը նոր է միայն սկսվում. հետևաբար՝ եվրոպական գյուղատնտեսության վրա սրա ունենալիք հեղաշրջող ներգործությունը դեռ շատ ավելի ուժգին կերպով զգալի կդաոնա, քան մինչև հիմա։— Ֆ. Է.}։
   * Ամերիկական բուշելը = 36,346 լիտրի։— Խմբ.։