Ուտոպիա

Ուտոպիա հեղինակ՝ Թոմաս Մոր թարգմանիչ՝ Գր․ Անդրեասյան (գերմաներենից) աղբյուր՝ «Ուտոպիա»

Հայնրիխ VIII^[1], Անգլիայի անպարտելի թագաւորը, հազուագիւտ եւ գերազանց մտքի տէր մի իշխող, վերջերս մի նշանակալի միջադէպ ունէր Քասաիլի իշխան նորին մեծութիւն Կառլի^[2] հետ։ Այդ գործը կարգաւորելու, եւ թիւրիմացութիւնն ըստ հնարաւորին վերացնելու միսիայով ինձ, իբրեւ դեսպան, ուղարկեցին Ֆլանդրիա^[3]։

Ինձ ընկեր տուեցին անզուգական Կեթբերտ Դենոտոլը, որին թագաւորն ընդհանուր հաւանութեամբ վստահացել էր Քենտիերբերիի արքեպիսկոպոսի կնիքը։ Նրան գովաբանելու համար ես ոչինչ չեմ ասի, եւ այդ ոչ թէ իմ բարեկամին շողոքորթելու մէջ մեղադրուելու երկիւղից, այլ սոսկ այն պատճառով, որ նրա գիտելիքներն ու բարեմասնութիւններն ամէն գովասանքից բարձր են։ Նրա հռչակն այնքան փայլուն է, որ եթէ մէկն ուզենայ նրան գովել, կը նշանակի արեւը լուսաւորել լապտերով,— ինչպէս ասում է առածը։

Բրիւգէյում^[4], կոնֆերենցիայի համար նշանակուած քաղաքում, մենք հանդիպեցինք Կառլ իշխանի դեսպանների հետ— բոլորն էլ հրաշալի մարդիկ։ Բրիւգէի նահանգապետը գլխաւորում էր պատգամաւորութեանը, իսկ Գեորգ Թամազիան, Մոնկասելի պրեֆեկտը, պատգամաւորութեան հոգին ու լեզուն էր։ Այդ մարդը, որ իր լեզուի ճարտարութիւնը ոչ այնքան արուեստին, որքան բնութեանն էր պարտական, համարւում էր պետական հարցերի լաւագոյն իրաւագէտը․ անհատական ձիրքերը՝ միացած երկարամեայ գործնական աշխատանքի հետ, նրան մի չափազանց հմուտ դիւանագէտ էին դարձրել։

Կոնգրեսն արդեն երկու նիստ ունեցաւ, սակայն բազմաթիւ կէտերում չկարողացաւ համաձայնութեան գալ։ Այդ ժամանակ Քաստիլի դեսպանները հրաժեշտ առան մեզնից եւ ուղեւորուեցին Բրիւսսել՝ այնտեղ իշխանի կամքն իմանալու համար։ Այս ազատ ժամանակը ես օգտագործեցի՝ գնալով Անտուերպեն։ Այդ քաղաքում եղածս ժամանակ ես յաճախ ընդունելութիւններ էի ունենում, սակայն իմ բոլոր ծանօթներից ամէնից աւելի հաճելին Պետր Էգիդն^[5] էր, մի շատ բարեհոգի անտուերպենցի։ Այդ երիտասարդ մարդը, որն իր համաքաղաքացիների մէջ պատուաւոր դիրք է վայելում, իր գիտելիքների եւ բարոյական յատկանիշների շնորհիւ արժանի է աւելի բարձր յարգանքի, որոհետեւ նրա զարգացումն իր հրաշալի նկարագրից ոչնչով ետ չի մնում։ Նրա սիրտը բաց է բոլորի համար․ իր բարեկամների հանդէպ նա այնքան բարեացակամութիւն, սէր, հաւատարմութիւն, նուիրուածութիւն ունի, որ, առանց ճշմարտութեան դէմ մեղանչելու, նրան կարելի է բարեկամութեան լաւագոյն տիպարն անուանել։ Համեստ եւ առանց կեղծիքի, պարզ եւ խելացի, նա գիտի իմաստալից խօսել ու նրա կատակները ոչ ոքի չեն վշտացնի։ Մի խօսքով, շուտով մեր միջեւ սկսուած մտերմութիւնն այնքան հաճելի եւ հմայիչ էր, որ մեղմացրեց իմ յիշողութեան վիշտը դէպի իմ ծննդավայրը, տունը, կինն ու երեխաները եւ մինչեւ իսկ կարողացաւ լռեցնել այն մտահոգութիւնները, որոնք զարթնում են աւելի քան չորս ամիս տեւող մի բացակայութեան ժամանակ։

Մի օր ես այցելեցի Notre—Dame․ այդ տաճարը ոչ միայն տեղացիների կողմից է շատ պաշտւում, այլեւ իրենից ներկայացնում է ճարտարապետութեան գլուխ֊գործոցներից մէկը։ Ժամերգութիւնը վերջանալուց յետոյ, ես ուզում էի իմ հիւրանոցը վերադառնալ, երբ յանկարծ տեսայ Պետր Էգիդին, որը խօսում էրտարիքն արդեն առած մի օտարականի հետ։ Անծանօթի արեւակէզ դէմքը, երկար միրուքը, վերարկուն, որն անփութօրէն կիսով չափ ետ էր ընկած, տեսնքն ու կեցուածքը ենթադրել էին տալիս, որ նա նաւատէր պէտք է լինի։

Հենց որ Պետրն ինձ նկատեց, առաջացաւ դէպի ինձ, բարեւեց եւ իր ուղեկցից, որն այդ րոպէին կարծես ուզում էր առարկել, մի փոքր ետ մնաց։

— Այս պարոնին,— ասաց նա,— հենց նոր մտածում էի քեզ մօտ բերել։

— Հենց միայն քո սիրուն, բարեկա՛մս, նա ինձ մօտ սրտագին ընդունելութեան կարժանանար…

— Իսկ եթէ դու նրան ճանաչէիր, անշուշտ այդ կանէիր հենց ի՛ր սիրուն։ ՈՒրիշ ոչ ոքից դու չես կարող մարդկանց եւ անծանօթ երկրների մասին այնքան ճշգրիտ եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ ստանալ, որքան նրանից։ Ես գիտեմ, որ նման տեղեկութիւնները քեզ համար արտակարգ շահագրգռութիւն են ներկայացնում։

— Ուրեմն ես չեմ սխալուել․ ես նրան իսկոյն նաւատէրի տեղ ընդունեցի։

— Շատ ես սխալւում,— ասաց Պետրը— նա իսկապէս նաւել է ծովերի վրայ, սակայն ոչ որպէս Պալինուր^[6]․ աւելի շուտ նա խաղում էր Ուլիսոյի կամ մինչեւ իսկ Պլատոնի դերը։ Լսի՛ր նրա պատմութիւնը։

«Ռաֆայել Հիթլոդը^[7]— այս անուններից առաջինը նրա ազգանունն է— շատ լաւ գիտի լատիներէն եւ կատարելապէս տիրապետում է յունարէնին։ Փիլիսոփայութեան ուսումնասիրութիւնը, որին նա բացառապէս նուիրուել է, դրդել է նրան Աթէնքի լեզուն աւելի յուրացնել, քան Հռոմինը, որովհետեւ, չէ՞ որ լատիներէն, բացի Սենեկայից եւ մի քանի բաներ Կիկերոնից, այդ ուղղութեամբ շատ բան չի գրուած։ Նրա հայրենիքը Փորթուգալիան է, դեռ երիտասարդ տարիքում, նա հայրական ժառանգութեան իր մասը զիջեց եղբայրներին եւ, որովհետեւ աշխարհը չափելու իր ցանկութեանը չէր կարող յաղթահարել, միացաւ Ամերիկո Վեսպուչիի^[8] անձին ու երջանիկ աստղին։ Չորս ճանապարհորդութիւնից վերջին երեքի ընթացքում, որոնց նկարագրութիւնն այսօր ամէն տեղ կարդում են, նա ոչ մի րոպէ չի թողել այդ խոշոր ծովագնացին։ Սակայն Ռաֆայէլը նրա հետ Եւրոպա չվերադարձաւ․ նրա յամառ խնդրանքներին ընդառաջելով, Ամերիկոն թոյլ տուեց նրան այն «քսան եւ չորսից»^[9] մէկը լինել, որոնք մնացին նրա կողմից հիմնադրուած բերդում։ Իր ցանկութեան համաձայն՝ նրան թողեցին այն ափին։ Մեր հերոսը չի վախենում օտարութեան մէջ մեռնելուց, նրան քիչ է հետաքրքրում շքեղ դագաղի մէջ նեխուելու պատիւը եւ նրանից յաճախ կարելի է լսել այն ասացուածքը, թէ «անթաղ դիակի պատանն ինքը՝ երկինքն է, իսկ ճանապարհը դէպի աստուած կարելի է ամէն տեղ գտնել»։ Արկածախնդիր այդ նկարագիրը թերեւս նրան փչացրած լինէր, եթէ նախախնամութիւնը չպահպանէր նրան։ Յամենայն դէպս Վեսպուչիի մէկնելուց յետոյ, նա հինգ կոլոնիստների հետ շրջագայեց շատ երկրներ, ինչ֊որ հրաշքի շնորհիւ նաւու հասաւ մինչեւ Տապրոբանա^[10] եւ այնտեղից Կալիկուտ^[11], որտեղ նա պատահեց փորթուգալական նաւերի, որոնցից մէկը, հաւառակ բոլոր սպասումների, նրան իր հայրենիքը վերադարձրեց»։

Երբ Պետրը վերջացրեց իր պատմութիւնը, ես շնորհակալութիւն յայտնեցի նրան իր սիրալիրութեան եւ պարտաւորեցնող եռանդի համար, որով առիթ տուեց ինձ վայելել մի այդպիսի արտակարգ մարդու ընկերութիւնը, ապա մօտեցայ Ռաֆայէլին եւ, ծանօթութիւն հաստատելու ժամանակ ընդունուած սովորական կոմպլիմենտներից յետոյ, նրան Պետր Էգիդի հետ առաջնորդեցի իմ բնակարանը։ Այնտեղ մենք պարտեզում նստեցինք կանաչազարդ մի նստարանի վրայ, եւ սկսուեց խօսակցութիւնը։

Ռաֆայէլն ամէնից առաջ պատմեց ինձ, թէ ինչպէս նա եւ իր ընկերները Վեսպուչիի մեկնելուց յետոյ իրենց բարեկամական վերաբերմունքի եւ զանազան լաւ ծառայութիւնների շնորհիւ վաստակել են բնիկների բարեկամութիւնը եւ թէ ինչպէս նրանց հետ խաղաղ ու լաւագոյն համերաշխութեամբ ապրել են։ Նա պատմեց ինձ նոյնիսկ մի իշխանի մասին— որի երկրի եւ իր անունն այժմ ես չեմ յիշում— որն ամենամեծ պատրաստակամութեամբ նրանց իր հովանաւորութեան տակ է առել։ Այդ առատաձեռն մարդը նրանց տրամադրում է նաւ, մակույկներ եւ ուրիշ անհրաժեշտ ամէն ինչ, որ հարկաւոր էր ճանապարհորդութիւնը շարունակելու համար։ Մի հաւատարիմ ուղեկցող հրաման է ստանում ընկերանալ նրանց եւ ամենահրաշալի յանձնարարականներով ներկայացնել միւս իշխաններին։

Երկար ճանապարհորդութիւնից յետոյ, նրանք հանդիպում են բնակավայրերի, բարեկարգ քաղաքների, բազմաթիւ ժողովուրդների եւ զօրաւոր պետութիւնների։

Հասարակածի եւ արեւադարձի երկու կողմերին նրանք տեսնում են անծայր անապատներ, որոնք մշտապէս խանձւում են արեւի կիզիչ ճառագայթներով։ Այդտեղ ամէն ինչ նրանց ահ ու սարսափով է պատում․ անմշակ հողը, բացի վայրի գազաններից, այլանդակ սողուններից եւ նրանցից աւելի սարսափելի մարդկանցից, ուրիշ բնակիչներ չունէր։ Որքան նրանք հեռանում են հասարակածից, այնքան բնութիւնը հետզհետէ ընդունում է աւելի մեղմ տեսք․ արեւը դառնում է պակաս կիզիչ, գետինը զարդարւում է ծիծաղկոտ կանաչով, կենդանիներն այլեւս այնքան վայրենի չեն։ Աւելի առաջանալով, նրանք պատահում են այնպիսի ժողովուրդների, երկրների եւ քաղաքների, որտեղ ցամաքային եւ ծովային աշխուժ առեւտուր է կատարւում ոչ միայն երկրի ներսում եւ սահմանակից երկրների, այլեւ շատ հեռաւոր ժողովուրդների հետ։ Այս յայտաբերումները բոցավառում են Ռաֆայէլի եւ իր ընկերների եռանդը․ սակայն այդ բոլորից աւելի նրանց ուղեսիրութիւնը խթանում է այն հանգամանքը, որ նրանք առանց դժուարութեան ընդունելութիւն են գտնում լողալու պատրաստ հենց առաջին նաւում՝ անկախ նրա նշանակման վայրից։ Նրանց հանդիպած առաջին նաւերը տափակ էին, առագաստները հիւսուած էին ուռենու կեղեւից կամ պապիրուսի թերթերից, իսկ մի քանիսը՝ կաշուից։ Հետագայում նրանք տեսնում են սուր քթերով նաւեր՝ կանեփից պատրաստուած առագաստներով եւ, վերջապէս, ամէնից վերջը նրանց հանդիպում են այնպիսի նաւեր, որոնք ամէն ինչով նման էին մեր նաւերին եւ այդպիսիները վարում էին ճարպիկ նաւաստիներ՝ ծանօթ ծովին ու երկնքին, թէեւ կողմնացոյցի մասին դեռեւս գաղափար չունէին։

Այս բարի մարդիկ հիացմունքից յափշտակուեցին եւ չէին իմանում ինչպէս շնորհակալութիւն յայտնեն, երբ մեր կոլոնիստները նրանց մագնիսական մի ասեղ ցոյց տուին։

Մինչ այդ նրանց ծով էին դուրս գալիս մեծ մտավախութեամբ։ Այժմ կողմնացոյցը ձեռքերին, նրանք հպարտ կռւում են փոթորկի դէմ՝ մինչեւ իսկ ձմրանը․ նրանք այժմ աւելի են վստահում ծովին, քան պէտք է, այնպէս որ, եթէ գործին աւելի աչալուրջ չվերաբերուեն, այն դէպքում այդ հրաշալի գիւտը, որը նրանց ամենամեծ օգուտներն է խոստանում, իրենց անզգուշութեան պատճառով կարող է դժբախտ պատահարների աղբիւր դառնալ։

Ինձ շատ հեռուները կտանի, եթէ ես պատմեմ բոլորը, ինչ որ Ռաֆայէլը տեսել է իր ճանապարհորդութիւնների ժամանակ։ Բացի այդ, այս երկի նպատակն այդ չէ։ Նրա պատմութիւնը թերեւս ես մի առանձին գրքով լրացնեմ, որտեղ աւելի հանգամանօրէն կանգ կառնեմ գերազանցապէս քաղաքակրթուած ժողովուրդների բարքերի, սովորույթների եւ նպատակայարմար հիմնարկութիւնների վրայ, որ նա այցելել է։

Այս կարեւոր նիւթի շուրջ մենք հազարաւոր հարցերի տարափ տեղացրինք Ռաֆայէլի վրայ, որոնց նա մեծ գոհունակութեամբ բաւարարեց։ Առասպելական ճիւաղների մասին, որոնք արդեն կորցրել են նորութեան արժէքը, մենք նրան հարցեր չտուինք․ մարդակերներ եւ նման սուտ հրաշքներ ու վիժուածքներ կարելի է ամենուրէք գտնել։ Աւելի հազուադէպ է բանական եւ միանգամայն նպատակահարմար կազմակերպուած մի հասարակութիւն։

Անկեղծ լինելու համար, խոստովանուեց մեզ Ռաֆայէլը, այդ նոր ժողովուրդների մէջ նա հանդիպել է հիմնարկութիւնների, որոնք շատ աւելի լաւ չեն, քան մեզ մօտ եղածները։ Միւս կողմից սակայն, նա գտել է ոչ սակաւաթիւ օրէնքներ, որոնք ի վիճակի են լուսաւորել եւ վերածնել Հին Եւրոպայի քաղաքները, ազգերն ու պետութիւնները։

Այս բոլոր խնդիրները, ես նորից եմ կրկնում, իմ մի այլ աշխատութեան նիւթն են հանդիսանալու․ այս աշխատութիւնով ես հաղորդելու եմ միայն այն, ինչ որ Ռաֆայէլը պատմեց մեզ ուտոպիական^[12] ժողովրդի բարքերի եւ հաստատութիւնների մասին։ Բայց նախապէս թող թոյլատրուի ինձ հաղորդել ընթերցողին, թէ ինչ եղանակով մեր զրոյցն այս հողի վրայ փոխադրուեց։

Իր պատմութեան ընթացքում Ռաֆայէլը ծանրակշիռ խորհրդածութիւններ կատարեց։ Որեւէ կառավարական ձեւ քննարկելիս, նա, արմանալի խորաթափանցութեամբ, վերլուծում էր մէկի նպատակահարմարն ու ներդաշնակը, իսկ մի ուրիշի վատն ու կեղծը։ Զանազան ժողովուրդների բարքերի ու հաստատութիւնների մասին այս իրազեկ մարդու կշռադատութիւնները լսելիս, պէտք էր կարծել, թէ նա իր ամբողջ կեանքն անց է կացրել այդ երկրներում, մինչդեռ նա այդպիսիք դիտել է հարեւանցիօրէն։

Պետրը չկարողացաւ զսպել իր զարմանքը․

— Արդարեւ,— ասաց նա,— ինձ շատ տարօրինակ է թւում, սիրելի Ռաֆայէլ, որ դու մի իշխանի մօտ ծառայութիւն չես որոնում․ ես խորապէս համոզուած եմ, որ դու նրան թէ ցանկալի եւ թէ օգտակար կը լինես։ Աշխարհագրագէտի եւ մարդաբանի քո համայնապարփակ գիտելիքներով՝ դու նրա ազատ ժամերը շատ հաճելի կը դարձնէիր, իսկ բազմաթիւ դիպում օրինակները, որ կարող ես բերել, հիմնական գիտելիքներ եւ անգնահատելի խորհուրդներ կը տային նրան։ Միաժամանակ դու հնարաւորութիւն կունենայիր քեզ եւ ձերոնց համար հրաշալի վիճակ ստեղծել։

Իմ հարազատների եւ բարեկամների ճակատագիրը,— առարկեց Հիթլոդը,— ինձ քիչ է անհանգստացնում։ Ինձ թւում է, որ նրանց նկատմամբ ես իմ պարտականութիւնները լիովին կատարել եմ։ Ուրիշները միայն այն ժամանակ են մտածում յանձնել իրենց գանձը, երբ մի ոտքով արդեն գերեզմանումն են ու պատրաստւում են երկրորդ ոտքը դնել, եւ մինչեւ իսկ այդ ժամանակ էլ չափազանց տհաճութեամբ են բաց թողնում այն, ինչ որ նրանց ուժազուրկ ձեռքն այլեւս պահել չի կարող։ Իսկ ես, ընդհակառակը, երիտասարդութեան լի ուժերի եւ ծաղկման շրջանում ամէն ինչ նուիրեցի իմ ազգականներին ու բարեկամներին։ Ես կարծում եմ, նրանք չեն մեղադրի իմ էգոիզմը եւ չեն պահանջի, որ ես իրենց գրպանները լցնելու համար ինձ որպէս ստրուկ առաջարկեմ մի թագաւորի։

— Լաւ հասկանանք միմեանց,— ասաց Պետրը,— իմ միտքն այն չէ, որ դու մի թագաւորի ծառան լինես, այլ ծառայես նրան։

— Թագաւորները, բարեկամս, այդ երկսի մէջ քիչ կամ ոչ մի զանազանութիւն չեն դնում․ լատիներէն servire եւ inservire խօսքերը իրարից տարբերւում են միայն վանկերի թուով։

— Անվանի՛ր ինչպէս հաճելի է քեզ,— առարկեց Պետրը,— յամենայն դէպս ես դրանում տեսնում եմ քեզ համար լաւագոյն միջոցը՝ օգտակար լինելու ինչպէս պետութեան եւ անհատներին, նոյնպէս էլ քեզ համար ապահովելու երջանիկ դիրք։

— Երջանիկ, ասում ես դու, ինչպէ՞ս կարող է այն, որ հակառակ է իմ զգացումներին, մտածելակերպին, նկարագրին, նպաստել իմ երջանկութեանը։ Այն կեանքը որ այժմ վարում եմ՝ ես ազատ եմ, անում եմ, ինչ ուզենամ, սակայն խիստ կասկածում եմ, թէ շատերը նրանցից, որոնք ծիրանի են հագնում, կարող լինեն նոյնն ասել իրենց մասին։ Թագի շնորհին ձգտող փառամոլներ ինչքան ուզէք կան․ թագաւորներն իմ կամ երկու֊երեք ինձ նման մտածող ուրիշների բացակայութիւնը հազի՛վ թէ նշմարէն պալատականների այդ բազմութեան մէջ։

Այստեղ ես միջամտեցի խօսակցութեան․

— Ըստ երեւոյթին, Ռաֆայէլ, դու ոչ երջանկութեան եւ ոչ էլ մեծ ազդեցութեան ես ձգտում, եւ ես իմ կողմից դրա համար քեզ հանդէպ պակաս հիացմունք ու յարգանք չունեմ, քան կունենայի, եթէ դու մի պետութեան գլուխը կանգնած լինէիր։ Բայց եւ այնպէս, ինձ թւում է, թէ այդպիսի մի ազնիւ ու խորհող մտքի համար, ինչպիսին քոնն է, միանգամայն վայել է իր ամբողջ տաղանդը նուիրել հասարակական գործերի ղեկավարմանը, թէկուզ դրա համար մինչեւ իսկ քո անձնական բարեկեցութիւնը նկատի չունենաս։ Դրա լաւագոյն միջոցը, անվիճելիօրէն որեւէ թագաւորի խորհրդական լինելն է․ եւ ես համոզուած եմ, որ քո ձայնը կհնչի միայն արդարութիւն եւ ճշմարտութիւն ծանուցելու համար․ Դու գիտես, որ իշխանն այն աղբիւրն է, որից հեղեղի նման դէպի ժողովուրդն է հոսում ե՛ւ բարին ե՛ւ չարը։ Դու այնքան գիտելիքներ եւ տաղանդ ունես, որ եթէ քեզ պակասի պետական գործերը վարելու փորձը, այնուամենայնիւ դու տգէտ թագաւորի հիանալի մինիստր կը լինես։

— Դու կրկնակի սխալմունքի մէջ ես ընկնում, թանկագին Մոր,— պատասխանեց Ռաֆայէլը,— դու սխալւում ես ինչպէս գործի դրութեան, այնպէս էլ իմ անձի գնահատութեան մէջ։ Ես շատ հեռու եմ այն ընդունակութիւններն ունենալուց, որ վերագրում ես ինձ։ Սակայն ընդունենք մի րոպէ, թէ ես այդպիսիք հարիւրապատիկ չափով աւելի ունեմ, բայց եւ այնպէս իմ հանգստութեան զոհաբերումը հասարակութեան ոչ մի օգուտ չի բերի։ Նախ՝ թագաւորներն ամէնից աւելի իրենց սրտի մօտ են ընդունում պատերազմը (եւ հենց ռազմական արուեստը մի գիտութիւն է, որ ես չեմ իմանում եւ երբեք չեմ էլ ուզում սովորել), մինչդեռ խաղաղութեան բարերար արուեստը նրանք արհամարհում են։ Եթէ հարցը վերաբերում է իրենց սահմանների ընդարձակմանը, ապա ամէն միջոց արդար է համարւում․ ո՛չ հոգեւոր եւ ո՛չ էլ աշխարհիկ իշխանութիւնը, ո՛չ ոճրագործութիւնը եւ ո՛չ էլ արիւնը չի տատանում նրանց որոշումը։ Նրանց շատ աւելի քիչ է մտահոգում իրենց ենթակայ պետութիւնները լաւ կառավարելու հարցը։ Իսկ ինչ վերաբերում է թագաւորների խորհրդականներին, նրանց բնութագիրը մօտաւորապէս հետեւեալն է— ոմանք լռում են եւ դրա համար հիմք ունեն․ հարկաւոր է, որ հենց իրենց խորհուրդներ տրուեն․ ուրիշներն ընդունակ են եւ հասկանում են այդ․ այս վերջինները մշտապէս հարում են այն մարդու կարծիքին, որն ամէնից աւելի շնորհ վայելում թագաւորի մօտ․ նրանք ոգեւորութեամբ ծափահարում են այդպիսի մարդու մինչեւ իսկ ամենաանհեթեթ դատողութիւնները։ Այդ արհամարհելի հացկատակները միայն մի միակ նպատակ գիտեն— ստոր եւ յանցաւոր շողոքորթութեամբ ձեռք բերել թագաւորի կողմից նպաստաւորուածի հովանաւորութիւնը։ Մնացեալներն իրենց ինքնասիրութեան ստրուկներ են․ նրանք ականջ են դնում միայն իրենց սեփական կարծիքին։ Դա զարմանալի չէ․ բնութիւնն ամէն մէկին հարկադրում է իր մտքի արգասիքը գեղեցիկ համարել․ այսպէս է փաղաքշում ագռաւն իր ճտերին, կապիկն՝ իր ձագերին։ Ի՞նչ է կատարւում սակայն այդ մինիստրութիւնների ներսում, որտեղ իշխում է նախանձը, անփութութիւնն ու ինքնախնդրութիւնը։ Փորձո՞ւմ է արդեօք մէկը մի բանական կարծիք յայտնել՝ հենուելով ուրիշ երկրների պատմութեան կամ սովորոյթների վրայ։ Նման դէպքում բոլոր մնացեալները կը վրդովուէին, նրանց ինքնասիրութիւնը վիրաւորուած կը զգար իրեն ճիշտ այնպէս, եթէ դատավճիռ արձակէին իրենց իմաստութեան վրայ եւ որպէս պակասամիտների անվանարկեին իրենց։ Նրանք այնքան են պրպտում, մինչեւ մի հակասութիւն գտնեն եւ, եթէ իրենց յիշողութիւնը կամ դատողութիւնը սխալ ճանապարհի բերի, այն ժամանակ ապաստանում են ռազմական այն ասացուածքին, թէ «մեր հայրերը մտածում եւ գործում էին այսպէս․ տա՛յ Աստուած, որ մենք մեր իմաստուն հայրերից ետ չմնանք»։ Եւ ապա նստում են ու այնպէս փքւում, կարծես թէ պատգամ են ծանուցում։ Նրանց կարծիքով հասարակութեան անկումն անխուսափելի կը լինի, եթէ գտնուի մէկը, որն աւելի խելացի կը լինի, քան իր նախնիքները։ Թէեւ լաւ հաստատութիւնների հանդէպ, որ մենք ժառանգել ենք մեր նախահայրերից, բաւական անտարբեր ենք, սակայն, չնայած դրան, հենց որ մի նպատակայարմար նորութիւն յայտնուի, պինդ կառչում ենք հնին, որպէսզի առաջադիմութիւնն արգելակենք։ Գրեթէ ամէն տեղ ես հանդիպել եմ այդպիսի ինքնահաւան, անհամ եւ մեծամիտ պետական պաշտօնեաների։ Մի անգամ ես հանդիպեցի Անգլիայում…

— Ներողութիւն,— ընդհատեցի ես Ռաֆայէլին,— ուրեմն դու Անգլիայո՞ւմ էլ ես եղել։

— Այո՛, ընդամէնը մի քանի ամիս։ դա, արեւմտեան Անգլիայի եւ թագաւորի միջեւ տեղի ունեցող քաղաքացիական պատերազից մի քիչ յետոյ էր, մի պատերազմ, որը վերջացաւ ապստամբների սարսափելի ջարդով^[13]։ Այդ ժամանակ շատ պատուարժան Յոան Մորաոնը, Քենտերբերիի կարդինալ֊արքեպիսկոպոսը եւ Անգլիայի կանցլերը, ինձ մեծ հովանաւորութիւն ցոյց տուեց։ Նա — ես դիմում եմ միայն քեզ, սիրելի Պետր, քանի որ Մորը նման դասերի կարիք չունի,— մի մարդ էր, որին իր նկարագրի եւ բարեմասնութիւնների համար աւելի պէտք է գնահատել, քան իր բարձր դիրքի պատճառով։ Նրա միջին հասակը չէր կռացել տարիքի ծանրութեան տակ։ Նրա դէմքը, առանց խիստ լինելու, յարգանք էր հարկադրում։ Ուրիշների հանդէպ նա իրեն պահում էր անսեթեւեթ, լուրջ եւ խոհեմ։ Նա սիրում էր իր խնդրարկուներին երբեմն խիստ խօսքերով հարցաքննել, որոնք սակայն երբեք վիրաւորական չէին։ Ընդհակառակը նա հիանում էր՝ յայտաբերելով նրանց մէջ մտքի առկայութիւն եւ աշխուժ դատողութիւններ, որքան վերջինները յանդգնութեան չէին փոխւում։ Այդ եղանակով նա փորձում էր դատել արժանիքների մեծութիւնն ու փոքրութիւնը եւ այդպիսիք արժէքաւորել ըստ իրենց առանձնայատկութեան։ Նրա լեզուն պարզ էր եւ աշխուժ, նրա իրաւական գիտելիքները՝ խոր, վճիռը՝ դիպուկ, յիշողութիւնը՝ հրաշալի։ Բնական այդ փայլուն ձիրքերը նա վարժութիւններով եւ ուսումնասիրութիւններով աւելի էր զարգացրել։ Նրա կարծիքը թագաւորի մասին, — թէեւ դրա համար հիմքեր ունեմ— որոնք վէրքերով ծածկուած տուն են վերադառնում ներքին եւ արտաքին պատերազմներից։ Որքա՜ն զինուորներ Կորնուելսի^[14] ճակատամարտում եւ կամ Ֆրանսիայի դէմ արշաւանքների ժամանակ չեն կորցրել մարմնի մէկ կամ մի քանի անդամները՝ կռուելով թագաւորի եւ հայրենիքի համար։ Այդ դժբախտները շատ էին տկարացել իրենց հին արհեստը շարունակելու եւ շատ ծերացել՝ մի նորը սովորելու համար։ Բայց թողնենք այդ հարցը, մենք միշտ պատերազմի ժամանակներ չենք ապրում։ Մեր հայեացքը դարձնենք այն երեւոյթի վրայ, որ ամէն օր կատարւում է մեր շուրջը։

«Հասարակական թշուառութեան ամենագլխաւոր պատճառը «ազնիւ մարդկանց» անչափելի թիւն է, որոնք պորտաբոյծ ձիաճանճերի նման կերակրում են իրենց մերձաւորների քրտինքով ու աշխատանքով, իրենց հողերը մշակել են տալիս նրանց ու եկամուտներն աւելացնելու համար ծծում են արենդատորների մինչեւ անգամ արիւնը․ նրանք մի այլ տնտեսութիւն չեն ճանաչում։ Սակայն, եթէ հարցը վերաբերի իրենց համար հաճոյքներ ստեղծելուն, նրանք խելացնորութեան աստիճան վատնող են, եթէ մինչեւ իսկ այդ պատճառով մուրացիկի ցուպը վերցնելու վիճակին հասնեն։ Աւելի նուազ ողբալի չէ այն հանգամանքը, որ նրանք իրենց ետեւից քարշ են տալիս պորտաբոյծ սպասաւորների ամբողջ բազմութիւններ, որոնք ոչինչ չեն սովորել, որ կարողանային ապահովել իրենց գոյութիւնը։

«Երբ այս սպասաւորների կազմից մէկը հիւանդանում է եւ կամ իրենց տէրը մեռնում է, այդ ժամանակ նրանց արձակում են, որովհետեւ գերադասում են կերակրել պորտաբոյծների, քան թէ՝ հիւանդների․ յաճախ էլ մեռնողի ժառանգն ի վիճակի չի լինում իր ժառանգած բոլոր սպասաւորները պահելու։

«Եւ այդ մարդիկը, եթէ սրտոտ չեն գողութիւն անելու համար, սովամահութեան են մատնւում։ Արդարեւ, ի՞նչ է մնում նրանց անել․ մինչեւ մի նոր ապաստան որոնեն, նրանց ե՛ւ առողջութիւնը, ե՛ւ հագուստները կմաշուեն, եւ երբ հիւանդութիւնը նրանց թառամեցնի ու ժամանակը՝ ցնցոտիների մէջ պարուրի, այն ժամանակ մարդ կսարսափի նրանց ծառայութեան ընդունելու մտքից իսկ։ Մինչեւ իսկ գիւղացիները չեն անի այդ․ նրանք շատ լաւ գիտեն, մի մարդ, որ երիտասարդ տարիքից ապրել է ծուլութեան եւ հաճոյքների մէջ, որ միայն սուր ու վահան է կրել, հպարտ աչքով բարձրից է նայել համեացիների, կարթագենացիների եւ հին դարի մի շարք այլ ժողովուրդների վրայ։ Ի՞նչ են շահել նրանք հարուածելու միշտ պատրաստ ու հսկայ այդ բանակներից․ իրենց երկրների ամայացումը, քաղաքների կործանումը, իրենց պետութեան անկումը։ Այո՛, եթէ Ֆրանսիացիներին օգնէր գոնէ այն հանգամանքը, որ նրանք իրենց զինուորներին հենց իբրեւ ծծկեր զինավարժէին․ բայց Ֆրանսիացի վետերանները Անգլիայի նորակոչիկների հետ գործ ունէին, եւ չգիտեմ, թէ արդեօք նրանք կարո՞ղ են պարծենալ, թէ յաղթանակը յաճախ տարել են։ Սակայն այս հարցի մասին ես ուզում եմ լռել, այլապէս կը թուայ, թէ փորձում եմ փաղաքշել իմ ունկնդիրներին։

«Վերադառնանք քո ռազմահմուտ սպասաւորներին։ Նրանք, ասում էիր դու, աւելի անվեհեր ու խելացի են, քան արհեստաւորներն ու գիւղացիները։ Ինչ սակայն ինձ է վերաբերում, չեմ կարծում, որ մի սպասաւոր կարողանայ շատերին վախ ազդել, բացառելով անշուշտ նրանց, որոնց մարմնական տկարութիւնը ջլատել է մտքի ուժը եւ որոնց եռանդը թշվառութեան պատճառով ոչնչացել է։ Սպասաւորներն, ասում էիր դու այնուհետեւ, աւելի բարձրահասակ են եւ ուժեղ։ Բայց ցաւալի է տեսնել, թէ ինչպէս ուժեղ եւ գեղեցիկ մարդիկ (որովհետեւ ազնուական մարդիկ իրենց փչացած բարքերի զոհերին խնամքով են ընտրում) անգործունեութեան մէջ մաշւում են եւ կանացի զբաղմունքներով մեղկանում․ մինչդեռ կարելի էր նրանց աշխատասէր եւ օգտակար դարձնել, եթէ միայն նրանց մի ազնիւ արհեստի տային ու իրենց ձեռքերի աշխատանքով ապրել վարժեցնէին։

«Որ կողմից էլ այդ հարցը դիտես, պարապ մարդկանց այդ անհամար բազմութիւնն իմ կարծիքով երկրի համար անօգուտ է մինչեւ իսկ մի պատերազմի դէպքում, որից ի միջիայլոց միշտ կարելի է խուսափել։ Խաղաղութեան ժամանակ այդ բազմութիւնը շարունակ մի ճշմարիտ չարիք է, եւ խաղաղութիւնն էլ արժանի է, որ իրենով նոյնքան զբաղուեն, որքան պատերազմով։

«Սակայն տէրերի եւ սպասաւորների դասը դողութիւնների միակ պատճառը չեն, որից դուք տառապում էք․ մի ուրիշ պատճառ էլ կայ, որը յատուկ է բացառապէս ձեր կղզուն»։

— «Ո՞րն է այդ»,— հարցրեց Կարդինալը։

— «Ոչխարների անթիւ հօտերը, որոնք այդմ ծածկում են ամբողջ Անգլիան։ Ուրիշ ամէն տեղ հեզ եւ քչով բաւականացող այդ կենդանիները ձեզ մօտ այնքան անկուշտ ու սարսափելի են, որ մինչեւ իսկ մարդկանց վրայ են յարձակւում ու հալածում են նրանց դաշտերից, տներից ու գիւղերից։ Եւ արդարեւ, կայսրութեան այն բոլոր վայրերում, որտեղ կարելի է հաւաքել ամենանուրբ եւ ամենաթանկագին բուրդը, շտապում են ազնիւ մարդիկ, հարուստները եւ մինչեւ իսկ պատուարժան կրօնաւորները, որպէսզի այդ հողամասը խլեն։ Ռենտաները, առանձնաշնորհումները, իրենց հողերի եկամուտներն այդ խեղճ մարդկանց չեն բաւարարում․ այդ մարդիկ գոհ չեն նրանով, որ անգործունէութեան եւ հաճոյքների մէջ են ապրում, բեռ են հասարակութեանը եւ անօգուտ՝ պետութեանը։ Շրջապատի հազարաւոր մղոն տարածութեան հողը նրանք զրկում են մշակումից եւ վերածում են արօտատեղիների, տներ եւ գիւղեր հողին են հաւասարեցնում՝ խնայելով միայն եկեղեցիները, այն էլ իբրեւ գոմ՝ իրենց ոչխարների համար։ Ամենախիտ բնակուած եւ ամենալաւ մշակուած վայրերը նրանք ամայի են դարձնում։ Անկասկած, նրանք վախենում են, որ պարտէզներ եւ անտառներ շատ կը լինեն եւ այդպիսով գազաններն առանց արօտավայրի կմնան։

Եւ այսպէս, մի անկուշտ ընչասէր հազարաւոր հեկտար հողամասեր շրջափակում է ցանկապատով․ ազնիւ հողագործներ դուրս են շպրտւում իրենց տներից, մէկը խաբեբայութիւնով, ուրիշները՝ զոռով, ամենաբախտաւորները՝ ճնշումների եւ կեղեքումների մի երկար շարքով, որով ի վերջոյ նրանք հարկադրւում են ծախել իրենց սեփականութիւնը։ Եւ ապա այս ընտանիքները, որոնք իրենց շնչերի քանակով են աւելի հարուստ, քան միջոցներով (որովհետեւ հողագործութիւնը շատ ձեռքեր է պահանջում), քոչում են դաշտերով ու ճանապարհներով․ տղամարդիկ եւ կանայք, այրիներ եւ որբեր, հայրեր եւ մայրեր՝ ծծկեր երեխաներով։ Դժբախտները լացով են թողնում այն ծածկը, որի տակ ծնուել են, այն հողը, որը կերակրել է նրանց եւ չեն իմանում, թէ որտեղ մի ապաստան րոնեն։ Չնչին գներով նրանք ծախում են իրենց կահկարասիները, որ կարողացել են միասին վերցնել, բոլոր իրերը, որ թէեւ ինքնին մեծ արժէք չունեն, բայց այլ հանգամանքներում կարող էր որոշ գումար տալ։ Ես երբ այդ թոյլ աղբիւրն սպառւում է, ի՞նչ է մնում նրանց անել․ գողութիւն եւ ապա օրէնքի ձեւականութեամբ կախաղան բարձրանալ։ Կարող է պատահել, որ այդ խեղճերը գերադասեն իրենց թշուառութիւնը քարշ տալ որպէս մուրացիկներ։ Սակայն այդ դէպքում նրանց, որպէս թափառաշրջիկների եւ առանց բնակավայրի մարդկանց, բանկ կը նետեն։ Սակայն ի՞նչն է նրանց ոճրագործութիւնը․ ուրիշ ոչ մի բան, քան այն, որ չեն կարող գտնել մէկին, որն իրենց աշխատանք տայ, չնայած ամենաեռանդուն կերպով որոնում են այն։^[15] Եւ ո՞վ էլ կարող է նրանց աշխատանք տալ․ նրանք ծանօթ են միայն հողագործութեանը, իսկ այնտեղ, որտեղ այլեւս ոչ ցանքի եւ ոչ էլ հունձքի մասին են մտածում, ուրեմն եւ նրանց անելու ոչինչ չկայ։ Մի միակ հովիվ բաւական է այժմ, որ հօտն արածացնի մի տարածութեան վրայ, որի մշակումն առաջ պահանջում էր հարիւրաւոր ձեռքեր։

Այս վատ սիստեմի մի ուրիշ հետեւանքն է՝ ամենուրէք կենսամթերքների շատ բարձր գները^[16]։

Բայց սա բոլորը չէ։ Արօտավայրերի ընդարձակումից յետոյ, անասունների մի սարսափելի համաճարակ կոտորեց ոչխարների մի անչափելի քանակ։ Թւում է, թէ երկինքն ուզեցել է այս սարսափելի ժանտախտով պատժել յափշտակիչների ընչաքաղցութիւնը, որ սակայն աւելի արդար կը լինէր եթէ ուղղուած լինէր հենց յափշտակիչների դէմ։ Բրդի գինն այնքան է բարձրացել, որ չքաւոր ջուլհակներն այժմ այլեւս գնել չեն կարող։ Եւ ահա կրկին գործազուրկ մարդկանց մի բազմութիւն։ Չի կարելի ժխտել, որ ոչխարների թիւն օրական խոշոր համեմատութեամբ աճում է, գինը սակայն ոչնչով չի իջել այն պատճառով, որովհետեւ բրդի առեւտուրը, թէեւ պաշտօնապէս մենաշնորհ չէ, փաստօրէն սակայն գտնւում է բացառապէս մի քանի հարուստ մթերողների ձեռքին, որոնք կարող են սպասել եւ միայն մեծ օգուտներով վաճառել։

Անասունների միւս տեսակների գներն այդ եւ դեռ աւելի ծանրակշիռ պատճառով նոյնպէս բարձրացել են։ Այդ անասունների բազմացումը՝ ֆերմաների փոքրացման եւ հողագործութեան աւերման հետեւանքով, անտես է արուած։ Տէրերը խոշոր անասուններին այնքան հոգ չեն տանում, որքան ոչխարներին։ Նրանք հեռաւոր վայրերում համարեայ ձրի գնում են նիհար անասուններ եւ իրենց արօտներում գիրացնելուց յետոյ, բարձր գնով ծախում են։ Ես վախենում եմ, որ Անգլիան այս ողբալի չարաշահութիւնների բոլոր հետեւանքները դեռ չի զգացել։ Մինչեւ այժմ այդ անասնաբոյծերը միայն այն վայրերում են թանգութիւն^[17] առաջացրել, որտեղ նրանք վաճառում են։ Սակայն շնորհիւ այն հանգամանքի, որ նրանք անասունն իրենց գնած վայրից հեռացնում են, առանց ժամանակ տալու բազմանալու, նրանց թիւը հետզհետէ կը պակասի եւ երկիրն ի վերջոյ ամենադառը կարիքի մէջ կընկնի։ Այսպէս՝ մի բուռը մարդկանց պատճառով, ա՛յն, որ ձեր կղզու հարստութիւնն էր կազմելու, դառնում է թշուառութեան աղբիւր։

Կենսամիջոցների թանգացումը իւրաքանչիւրին հարկադրում է սահմանափակել իր ծախսերն ու սպասաւորների թիւը։ Իսկ ի՛նչ են անելու արձակվածները․ նրանք պէտք է կամ մուրացկանութիւն, եւ կամ, եթէ դրա համար քաջութիւն ունեն, գողութիւն անեն։

Թշուառութեան այս պատճառներին դեռ միանում է շռայլութիւնն իր խելացնոր ծախսերով։ Սպասաւորներ, գործաւորներ, գիւղացիներ, հասարակութեան բոլոր խաւերը, թէ՛ հագուստի եւ թէ՛ ուտելիքի նկատմամբ ցուցաբերում են չլսուած շռայլութիւն։ Կարիք կա՞յ արդեօք խօսել նաեւ անբարոյականութեան վայրերի, հարբեցողութեան եւ պոռնկութեան որջերի, խաղատների, թղթախաղի ու մնացեալ բոլոր խաղերի մասին, որոնք կլանում են իրենց երկրպագուների փողը եւ սրանք՝ վնասները դարմանելու համար, ուղղակի գողութեան են դիմում։

Բուժեցէք ձեր կղզին հասարակական այդ ժանտախտից, պոկեցէք ոճրագործութեան ու թշուառութեան այդ արմատները․ ստիպեցէք ձեր ազնիւ աւերողներին վերաշինել ֆերմաներն ու գիւղերը, որ քանդել են իրենք եւ կամ հողը գոնէ յանձնեցէք նրանց, ովքեր կը ցանկանան աւերակները վերաշինել։ Սանձահարեցէք հարուստների ընչասէր եսականութիւնը, վերցրէք նրանցից հարստութիւն դիզելու եւ մենաշնորհի իրաւունքները։ Հալածեցէք անգործունէութիւնը․ հողագործութեանը տուէք գործելու լայն ասպարէզ․ բրդի եւ արդիւնագործութեան այլ ճիւղերի արհեստանոցներ բացէք, որտեղ օգտակար զբաղմունք գտնեն մարդկանց այն մասսաները, որոնց՝ թշուառութիւնը մինչեւ այժմ գողեր եւ թափառաշրջիկներ կամ, ինչ որ գրեթէ նոյնն է, սպասաւորներ էր դարձնում։

Որքան ժամանակ դուք յիշեալ չարիքների հոսանքը չէք թմբի, մի՛ պարծենաք ձեր արդարադատութիւնով, որովհետեւ դա մի շօշափելի ու անմիտ սնապարծութիւն կը լինի։

Միլիոնաւոր երեխաներ դուք յանձնում էք մի կեղծ ու անբարոյական դաստիարակութեան կործանարար ազդեցութեանը։ Այդ մատղաշ տունկերը, որոնց մէջ կարող էր բարեմասնութիւնը ծաղկել, թառամում են ձեր աչքերի առաջ, եւ երբ չափահաս դառնալով ոճիրներ են գործում, որ մանկութիւնից ծլել են նրանց հոգիներում, դուք դժբախտներին մահապատժի էք ենթարկում։ Դուք ստեղծել էք գողեր, որպէսզի նրանց կախելու հաճոյքը վայելէք»։

Մինչդեռ ես այսպէս խօսում էի, իմ հակառակորդը՝ իրաւախորհրդատուն, պատասխանի էր պատրաստւում։ Նա բռնեց պաշտօնական ընդդիմախօսի այն հանդիսաւոր ճանապարհը, երբ ոչ այնքան պատասխանում, որքան կրկնում են եւ որտեղ յաղթութեան ամբողջ պատիւը մնում է ամէնից աւելի յիշողութիւն ունեցողին։

— «Դու շատ լաւ խօսեցիր,— ասաց նա,— մանաւանդ որ քեզ, որպէս օտարականի, այս նիւթերը միայն լսելով կարող էին ծանօթ լինել։ Ես քեզ աւելի լաւ բաների մասին տեղեկութիւններ կը տամ։ Իմ առարկութիւնների ընթացքը հետեւեալ կերպ է լինելու․ նախ պէտք է ես բոլորը, ինչ որ դու ասացիր՝ կարճ կրկնեմ, ապա կյայտաբերեմ սխալները, որ դու կատարեցիր ճշմարիտ իրադարձութիւններին ծանօթ չլինելու պատճառով, իսկ վերջում կապացուցեմ քո փաստարկումների ոչ միայն թոյլ, այլեւ դատարկ լինելը։ Ես սկսում եմ հենց նոր ցոյց տուած եղանակով։ Եթէ չեմ սխալւում, դու թուեցիր չորս…

— «Ներեցէք, որ ձեր խօսքը կտրում եմ,— ընդհատեց նրան կարդինալը՝ ոչ շատ բարեկամական եղանակով․— ներածականն ինձ երկիւղ է ներշնչում, որ քո ճառը մի փոքր երկար կարող է լինել։ Այսօր մենք կազատենք քեզ այդ յոգնութիւնից, սակայն դրանով չեմ ուզում ասել, որ ես քեզ ազատում եմ քո ճառից․ պահի՛ր այդ մեր յաջորդ հաւաքման համար, որտեղ դու քո հակառակորդ կողմի հետ ներկայ կը լինես։ Ես ցանկանում եմ, որ վաղը դուք երկուսով կրկին այստեղ լինէք, եթէ դու կամ Ռաֆայէլն այլ դիտաւորութիւն չունէք։ Իսկ դու, սիրելի Ռաֆայէլ, ինձ շատ կը պարտաւորեցնես, եթէ հաղորդես քո հիմքերը, թէ ինչու գողութիւնը համուան արժանի չէ եւ թէ ուրիշ ի՞նչ պատիժով դու կարծում ես, թէ կարելի է աւելի լաւ երաշխաւորել հասարակական ապահովութիւնը։ Այն հարցը, որ գողութիւնը չի կարելի հանդուրժել, վստահ եմ, քո մէջ կասկածի ենթակայ չէ։ Իսկ եթէ կախաղանն այլեւս չգործի, ապա էլ ի՞նչով ես ուզում դու սարսափեցնել ոճրագործներին, քանի որ նրանք վստահ են, որ չեն զրկուելու իրենց կեանքից։ Մի աւելի մեղմ պատիժ է՛լ աւելի չի՞ քաջալերի եւ չի՞ խթանի ոճրագործութիւնը․ ի՞նչպիսի բաւարար ներգործօն ուժ կը տայիր դու օրէնքին»։

— «Ես ապրում եմ այն խոր համոզումով, շատ պատուարժան հայր, որ անարդարացի է սպանել մի մարդու, որովհետեւ նա փող գողացել․ մարդկային կեանքն աշխարհում ամէնից թանկագինն է․ մարդկային հասարակութիւնը չի կարելի այնպէս կազմակերպել, որ ամէն մէկին հաւասար ունեցուածք ապահովուի։ Անկասկած ինձ կառարկեն, որ հասարակութիւնը մահապատժի միջոցով արդարութեան եւ օրէնքի վրէժն է լուծում եւ ոչ թէ միայն լոկ փող գողանալը պատժում։ Դրան ես կը պատասխանեմ հետեւեալ հիմնական մտքով «Summa jus summa injuria» (իրաւունքի գերագոյն աստիճանը անարդարութեան գերագոյն աստիճանն է)։ Օրէնսդրի կամքն անպայման անսխալական եւ անսահմանափակ չէ, որ իր դեկրետների դէմ կատարուած ամենափոքր խախտումի համար սուր քաշեն։ Օրէնքը երբեք այնքան խիստ ու երկաթեայ չէ, որ բոլոր ծանր ու թեթեւ ոճիրները նոյն աչքով դիտի եւ սպանութեան ու գողութեան միջեւ ամենափոքր իսկ տարբերութիւն չընդունի։ Եթէ արդարութիւնը մի դատարկ խօսք չէ, ապա այդ երկու ոճիրների միջեւ անդունդ կայ։

«Մի՞ թէ դա ուժեղ չի։ Աստուած արգելեց մարդասպանութիւնը, իսկ մենք ամենափոքր իսկ խղճահարութիւն չենք զգում եւ մի քանի դրամի գողութեան համար սպանում ենք։

Մէկը կամ միւսը թերեւս ասեն․ այդ արգելքը վերաբերում է առհասարակ միայն մարդկանց, բայց ոչ թէ կառավարութեան, որ մահուան դատապարտելով ոճրագործին՝ իրագործում է հասարակութեան օրէնքները։ Բայց եթէ այդ այդպէս է, ո՞վ է արգելում մարդկանց հնարել ուրիշ, աստծոյ կանոններին նոյնպէս հակասող օրէնքներ ու գողութիւնը, ամուսնադրժութիւնն ու սուտ երդում թոյլատրելի համարել։ Ինչպէս… Աստուած մեզ արգելել է ոչ միայն ուրիշներին, այլեւ մեզ մեր կեանքից չզրկել․ իսկ մենք կարող էինք օրէնք հրատարակել ու մի քանի իրաւական ձեւականութիւններից յետոյ, սկսել միմեանց կախել։ Մեր այդ բարեհամբոյր օրէնքը դատաւորներին ու դահիճներին աւելի բարձր կը դասէր, քան աստուածային արդարադատութիւնը, իրաւունք տալով նրանց այդ սարսափելի օրէնքներով մահուան դատապարտուածներին մի ուրիշ աշխարհ ուղարկել։

Դրանից միանգամայն պարզօրէն կհետեւեր, որ աստուածային արդարադատութեան վրայ պէտք է մարդկային արդարադատութիւնը օրինականութեան ու լիազօրութեան կնիք խփի եւ ամէն հնարաւոր դէպքերում մարդիկ վճռէին, թէ երբ պէտք է հետեւել աստծոյ պատուիրաններին եւ երբ ոչ։

Մինչեւ իսկ Մովսէսի օրէնքը, սարսափի ու վրէժխնդրութեան մի օրէնք, որը կազմուած է ստրուկների ու ապականուած մարդկանց համար, սովորական գողութիւնը մահով չի պատժում։ Մեզնից թող հեռու լինի մտածել, թէ քրիստոնէական պատուիրանները, սիրոյ եւ հեզութեան պատուիրանները, որոնց միջոցով աստուած որպէս հայր դիմում է, մեզ իրաւունք են տալիս է՛լ աւելի ոչ մարդկային լինել ու ամէն րոպէ եղբօր արիւն թափել։

Սրանք են ահա այն շարժառիթները, որոնց հիման վրայ ինձ անարդարացի է թւում գողի ու մարդասպանի նկատմամբ նոյն պատժի կիրառումը։ Մի քանի խօսք եւս եւ դու կհամոզուես, թէ ինքնին որքան անմիտ է պատժի այդ սիստեմն ու ինչքան վտանգաւոր՝ հասարակական ապահովութեան համար։

Ոճրագործութիւնը տեսնում է, որ ինքը վախենալու աւելի պատճառ չունի, եթէ գողութիւն անի, քան թէ սպանի․ եւ հասկանալի է, որ նա սպանում է այն մարդուն, որին այլ պայմաններում միայն կը կողոպտէր։ Նա սպանում է նրան իր անձնական ապահովութեան համար։ Այս եղանակով, նա ազատւում է իր առաջին մեղադրողից եւ փորձում է, որքան հնարաւոր է, ծածկել իր ոճիրը։ Ահա մի գեղեցիկ հետեւանքն այդ անհաշտ արդարադատութեան․ գողին կախաղանով սպառնալով, դուք նրան մարդասպան էք դարձնում։ Իսկ այժմ ես անդրադառնում եմ քո յաճախ եւ աշխոյժ կերպով յարուցած հարցի լուծմանը, ո՞րն է պատժի լաւագոյն սիստեմը։

Իմ կարծիքով ամէնից լաւն աւելի հեշտ է գտնել, քան՝ ամենավատը․ դուք բոլորդ լաւ գիտէք հռոմէացիների— պետական իրաւունքի գիտութեան այդ ամէնից աւելի առաջադէմ ժողովրդի— որդեգրած պատժական սիստեմը։ Մեծ ոճրագործներին նրանք դատապարտում էին ցմահ ստրկութեան, հարկադիր աշխատանքների՝ ռազմական ճանապարհների վրայ կամ հանքերում։ Պատժի այս ձեւը, իմ կարծիքով, արդարութիւնը միացնում է հասարակական օգուտին։ Սակայն այս առթիւ իմ կարծիքը քեզ անկեղծօրէն ասելու համար, ես չեմ կարող լռել այն մասին, ինչ որ տեսել եմ պոլիլերիտների՝ պարսիկներին ենթակայ մի ժողովրդի մէջ։

Պոլիլերիտների երկիրը բաւական խիտ բնակչութիւն ունի․ նրանց հիմնարկները կազմակերպուած են մտածուած կերպով։ Բացի տարեկան տրիբուտից, որ վճարում են Պարսկաստանի թագաւորին, նրանք վայելում են լիակատար ազատութիւն եւ կառավարւում են սեփական օրէնքներով։ Ծովից հեռու, լեռների մէջ փակուած՝ նրանք բաւականանում են իրենց պտղաբեր հողի արդիւնքներով։ Հազուադէպ են գնում արտասահման․ շատ սակաւ է պատահում, որ նրանց մօտ օտարականներ գան։ Հաւատարիմ իրենց նախահայրերի բարքերին, նրանք չեն ձգտում ընդարձակել իրենց սահմանները եւ արտաքին աշխարհից վախենալու ոչ մի հիմք չունեն։ Իրենց լեռները եւ տուրքը, որը նրանք ամէն տարի վճարում են միապետին, պաշտպանում են նրանց ամէն մի թշնամական յարձակումից։ Նրանք անդորրութեան ու առատութեան մէջ են ապրում, առանց բանակի եւ ազնուականութեան, զբաղած են միայն իրենց սեփական երջանկութեամբ եւ քիչ են մտահոգւում սին փառքով, քանի որ, թերեւս իրենց հարեւաններին չհաշուած, նրանց անունն անծանօթ է մնացեալ աշխարհին։

Երբ այս ժողովրդի մէջ մէկին գողութիւն անելիս բռնեն, նախ ստիպում են նրան գողօնքը վերադարձնել տիրոջը, բայց ոչ թէ իշխաններին, ինչպէս ընդունուած է ուրիշ տեղ։ Պոլիլերիտներն այն կարծիքն ունեն, որ գողութիւնը երբեք չի վերացնում սեփականութեան իրաւունքը։ Եթէ գողացուած իրը վնասուած է կամ կորած, նրա արժէքը վերցնում են մեղաւորի ունեցուածքից, մնացեալ ամէն ի նչը սակայն թողնելով նրա կնոջն ու երեխաներին։ Իսկ իրեն՝ գողին, դատապարտում են հասարակական աշխատանքների եւ, եթէ գողութիւնը ծանր հետեւանքներ չունի, դատապարտեալին ոչ բանտ են նետում եւ ոչ էլ շղթայում․ նա աշխատում է ազատ մարմնով, առանց շղթաների։

Ծոյլերի ու ըմբոստների դէմ իբրեւ հարկադիր միջոց մարմնական պատիժը գերադասում են շղթաներից։ Նրանք, ովքեր իրենց պարտականութիւնները բարեխիղճ կերպով կատարում են, երբեք կոպիտ վերաբերմունքի չեն ենթարկւում։ Երեկոները պատժուածներին մէկ առ մէկ անուններով կանչում են ու փակում խրճիթներում, ուր նրանք անց են կացնում գիշերը։ Ի միջի այլոց, միակ պատիժը, որը նրանք կրում են՝ անընդհատ աշխատանքն է։ Նրանց տրւում է այն բոլորը, ինչ անհրաժեշտ է ապրուստի համար եւ որովհետեւ հասարակութեան համար են աշխատում, վերջինս էլ հոգում է նրանց մասին։

Վերջին հանգամանքը պայմանաւորուած է ըստ վայրի։ Որոշ գաւառներում յանցագործներին են տալիս ողորմութիւնների ու հանգանակութիւնների արդիւնքը։ Այս օժանդակ միջոցը, որ ոչ ոքի համար պարտադիր չէ, բնակիչների բարեպաշտութեան շնորհիւ չափազանց լաւ արդիւնքներ է տալիս։ Ուրիշ տեղեր էլ այդ նպատակի համար յատկացւում է պետական եկամուտների մի մասը, եւ կամ սահմանւում է անհատական տուրք։

Մինչեւ իսկ գաւառներ կան, որտեղ դատապարտեալները կապուած չեն հասարակական աշխատանքների։ Ում գործաւոր կամ օրավարձուոր է հարկաւոր, այդպիսին վարձում է մէկ օրով ու այն էլ այնպիսի վարձով, որը մի փոքր աւելի ցածր է, քան ազատ մարդուն վճարուող վարձքը։ Օրէնքն իրաւունք է տալիս տիրոջը՝ ծեծել ծոյլերին։ Այդ կերպով դատապարտեալները երբեք առանց աշխատանքի չեն մնում․ նրանք վաստակում են իրենց ապրուստի ու հագուստի միջոցները եւ օրական մի բան աւելացնում են պետական գանձին։

Նրանց կարելի է հեշտութեամբ ճանաչել իրենց զգեստների գոյնից։ Բոլորը միատեսակ զգեստ են հագնում, եւ այդ յատուկ է բացառապէս նրանց։ Նրանց գլուխները սափրած չեն, բացի մի փոքր տեղից՝ ականջների վրայ, որոնցից մէկը թեթեւ կերպով կտրուած է։ Նրանց բարեկամները կարող են խմելիք, ուտելիք ու ցանկացած գոյնի շորեր տալ, սակայն դրամական նուէրը մահապատժի հետեւանք կունենայ թէ) տուողի եւ թէ՛ ընդունողի համար։ Ազատ մարդն իրաւունք չուն ոչ մի դէպքում փող վերցնել ստրուկից (այդպէս են կոչում յանցագործներին)․ ստրուկը չի կարող ձեռք տալ զէնքի․ վերջին երկու յանցանքները ենթակայ են մահապատժի։

Ամէն գաւառ իր ստրուկներին կնքում է յատուկ եւ տարբեր մի նշանով։ Այդ նշանը ջնջելը, ինչպէս նաեւ սահմանից մի քայլ անցնելը եւ մի ուրիշ գաւառի ստրուկների հետ խօսելը, համարւում է ամենածանր չարագործութիւն։ Փախչելու սոսկ դիտաւորութիւնը պակաս վտանգաւոր չէ, քան հենց փախուստը։ Այդպիսի դաւադրութեան մասնակցող ստրուկը կեանքից կը զրկուի, իսկ ազատ մարդը՝ ազատութիւնից։ Օրէնքը մինչեւ իսկ վարձատրութիւն է նախատեսում յայտնողին, որը փող է ստանում, եթէ ազատ մարդ է, իսկ ազատութիւն՝ եթէ ստրուկ է․ ազատւում է պատժուելուց, եթէ մեղսակից է, որպէսզի դրանով չարագործն ապահով զգա զղջալու, քան թէ իր չար դիտաւորութեան վրայ յամառելու։

Այս է ահա գողութեան համար պոլիլերիտների պատժական սիստեմը։ Առաջին հայեացքով դրանում կգտնէք մեղմութիւն՝ միացած նշանակալից օգուտների հետ։ Եթէ օրէնքը պատժում է, այդ կատարւում է միայն ոճրագործութիւնը սպանելու համար, բայց մարդկանց խնայում է։ Դատապարտեալի հետ այնքան մեղմ եւ նպատակայարմար ձեւով են վարւում, որ դա ստիպում է նրան ուղղուել եւ իր կեանքի մնացեալ մասով հասարակութեան հատուցել իր պատճառած վնասները։

Չափազանց հազուադէպ է, որ դատապարտուածներն իրենց նախկին սխալները կրկին գործէն։ Այս տեսակէտից բնակիչներն ամենաչնչին երկիւղ իսկ չեն զգում եւ երբ նրանք որեւէ ճանապարհորդութեան են ձեռնարկում, իրենց առաջնորդ են ընտրում նման ստրուկներից, որոնց եւ փոփոխում են գաւառից֊գաւառ։ Արդարեւ ի՞նչից են վախենալու։ Օրէնքն ստրուկի միջից վերացնում է գողութիւն անելու հնարաւորութիւնն ու մինչեւ իսկ միտքը։ Նա անզէն է, փողի մէջ տեսնում է միայն մի մեծ չարագործութեան նախազգուշացում․ եթէ նա փող վերցնի, ապա մահն ապահով է, իսկ փախուստն՝ անկարելի։ Ի՞նչպէս կարող է նա, որի հագուստը բոլոր միւսներից տարբերւում է, համարձակուել աննկատ փախչել։ Մնում է, որ բոլորովին մերկ գնայ, սակայն այդ դէպքում էլ կտրուած ականջը կմատնի նրան։

Հենց նոյն կերպ էլ ստրուկներին անհնար է պետութեան դէմ դաւադրութիւն սարքել։ Որպէսզի նման մի ձեռնարկում յաջողութիւն ունենայ, դաւադրութեան պարագլուխները պէտք է իրենց կողմն ունենան շատ գաւառների ստրուկներ, սակայն դա երբեք չի յաջողուի նրանց։ Մարդիկ, որ մահապատժից վախենալով ոչ միմեանց մօտ են գալիս եւ ոչ էլ իրար հետ խօսում, բարեւ տալիս, բարեւ առնում— այդպիսիների համար հեշտ չէ դաւադրութիւն սարքելը։ Աւելին․ մինչեւ իսկ հազիւ կարելի է մտածել, որ նրանք իրենց դիտաւորութիւնը համարձակէն վստահել եւ յայտնել ընկերներին, որոնք շատ լաւ գիտեն լռութեան վտանգն ու մատնութեան խոշոր առաւելութիւնները։ Միւս կողմից բոլոր ստրուկներն էլ յոյս ունեն՝ հնազանդութեան եւ նուիրուածութեան միջոցով, ապագայի աւելի լաւ վերաբերմունք ապահովել եւ մի օր կրկին ազատութիւն ձեռք բերել, որովհետեւ չի անցնում տացի, որ ստրուկների մի մեծ թիւ, որը կատարելապէս ուղղուել է, չազատուի ու չվերադառնայ իր նախկին դրութեան։

Ինչո՞ւ— աւելացրի ես— չի կարելի պատժական նման սիստեմ կիրառել Անգլիայում։ Այդ սիստեմը մեծապէս գերադասելի է այն արդարադատութիւնից, որը այնքան շատ բոցաւառում է իմ գիտնական հակառակորդի խանդավառութիւնը»։

— «Այդ տեսակ սիստեմ,— առարկեց հակառակորդս,— երբեք չի կարելի մտցնել Անգլիայում, առանց կայսրութեան վերջնական քայքայման ու կործանման»։

Ապա նա շարժեց գլուխը, հաւաքեց շրթունքներն ու լռեց։

Բոլոր ներկաները՝ հիացած այս փայլուն պատգամախօսութիւնից, աշխուժ կերպով ծափահարում էին մինչեւ այն րոպէն, երբ կարդինալը յայտնեց հետեւեալ կարծիքը․—

— «Մենք մարգարէ չենք, որ փորձից առաջ իմանալ կարողանանք, թէ պոլիլերիտների օրէնսդրութիւնն Անգլիայի համար օգտակար կը լինի, թէ ոչ։ Բայց յամենայն դէպս՝ ինձ թւում է, որ թագաւորը մահապատժի վճիռը յայտարարելուց յետոյ, կարող էր որոշ ժամանակ սահմանել այս նոր սիստեմը փորձելու համար, վերացնելով միաժամանակ ապաստարան տալու մենաշնորհը^[18]։ Այն դէպքում, եթէ փորձը նպաստաւոր արդիւնք տայ, ապա կընդօրինակենք այդ սիստեմը․ իսկ եթէ ոչ՝ դատապարտեալները կը կրեն մահապատիժը։ Գործողութեան այս եղանակն արդարադատութեան վճռի իրագործումը միայն կհետաձգի, իսկ հետաձգման ժամանակամիջոցը ոչ մի վտանգաւոր հետեւանք չի ունենայ։ Ես մինչեւ իսկ աւելի առաջ կը գնամ․ ես շատ նպատակայարմար եմ գտնում, այդպիսի մեղմ եւ նոյնքան խելացի ձեռնարկումներ կիրառել թափառաշրջիկութիւնը վերացնելու համար։ Այս հայրենի դժբախտութիւնից ազատուելու համար մենք օրէնք օրէնքի հետեւից հնարեցինք, սակայն չարիքն այսօր աւելի է ուժեղ, քան որեւէ ժամանակ»։

Հազիւ էր կարդինալը վերջին խօսքն արտասանել, երբ Նորին Պայծառափայլութեան կողմից հաւանութիւն գտած կարծիքները, որ այդքան ժամանակ ես մենակ էի պաշտպանում ու միայն արհամարհանք ու մերժում գտնում, ամէն կողմից ամենաչափազանցուած ընդունելութեան արժանացան։ Մասնաւորապէս մեծ գովասանքի արժանացան թափառաշրջիկութեան մասին եկեղեցական հօր հայեացքները։

— «Ես չեմ իմանում, արդեօք լաւ չէ՞ր լինի խօսակցութեան մնացեալ մասի վրայով լռութեամբ անցնել, որովհետեւ բաւական ծիծաղելի բաներ խօսուեցին․ բայց եւ այնպէս լաւ կը լինի, որ դուք այդ էլ իմանաք․ յիշատակուած կարծիքները վատ չէին, բացի այդ, դրանք իմ կողմից արծարծուած խնդրի հետ էլ կապ ունեն»։

Սեղանի շուրջ գտնւում էր նաեւ մէկն այն ձրիակերներից, որոնք իրենց յատուկ պատիւ եւ պրոֆեսիա են համարում կապիկի դեր խաղալը․ ինչ կոնկրետ սրան է վերաբերում, նմանութիւնն այնքան կատարեալ էր, որ հեշտութեամբ նրան կարելի էր դնել այն կենդանու տեղը, որին նա փորձում էր ներկայացնել։ Նրա կատակներն այնքան տխմար ու անհամ էին, որ ծիծաղն աւելի յաճախ իր անձին էր վերաբերում, քան արած սրամտութիւններին։ Սակայն, չնայած դրան, երբեմն նրա բերնից փախչում էր բոլորովին խելացի խօսք․ նրա մասին կարելի էր ասել ֆրանսիական հետեւեալ առածը․ «Ով տխմարութեան ամենաբարձր աստիճանին է հասնում, յաճախ գտնւում է սրամտութեան գագաթին»։

Հիւրերից մէկը մի դիտողութիւն արեց, թէ ես ցանկանում եմ բարելաւել գողերի, իսկ կարդինալը՝ թափառաշրջիկների դրութիւնը․ սակայն դժբախտների երկու դասակարգ եւս կան, որոնց գոյութիւնը պէտք է որ հասարակութիւնն ապահովի, որովհետեւ նրանք անկարող են սեփական աշխատանքով ապրուստ ձեռք բերել։ Նա նկատի ունէր հիւանդներին ու ծերերին։

— «Թոյլ տուր ինձ տեղաւորել նրանց,— ասաց ծաղրածուն,— այդ մասին ես մի չափազանց խելօք ծրագիր ունեմ։ Ճշմարիտ ասած, ես մեծ ցանկութիւն եմ զգում ազատել ինձ այդ թշուառների հայեացքից եւ նրանց՝ բոլորի աչքից հեռու, մի վանքում արգելափակել։ Նրանք ինձ յոգնեցնում են իրենց լացով, հառաչանքներով ու հեծեծանքներով, թեպէտ սգի այդ երաժշտութիւնը երբեք չի կարողացել ինձնից մի գրոշ կորզել, որովհետեւ ինձ հետ պատահում է միշտ կամ մէկը եւ կամ միւսը։ Այսինքն, երբ կարող եմ տալ, չեմ ուզում տալ, իսկ եթէ ուզում եմ տալ, այն ժամանակ էլ տալու ոչինչ չեմ ունենում։ Այդ պատճառով էլ նրանք այժմ միանգամայն խելացի են վարւում․ երբ տեսնում են՝ գալիս եմ, ժամանակ չկորցնելու համար հանգիստ են թողնում ինձ։ Նրանք գիտեն, որ ինձնից այլեւս ոչինչ չեն ստանայ, ինչպէս մի քահանայից։ Դրա համար էլ ես առաջարկում եմ․ բոլոր ծեր եւ հիւանդ մուրացիկներին պէտք է բաժանել եւ դասակարգել հետեւեալ կերպով․ տղամարդիկ, իբրեւ աշխատաւոր եղբայրներ, կը գնան Բենեդիկտեանների^[19] վանքեր, իսկ կանայք՝ կուսանոց։ Այդ է մի կարծիքը»։

Կարդինալը ժպտաց այս մտքի վրայ եւ, որպէս կատակի, հաւանութիւն տուեց դրան, իսկ մնացեալ ներկաները այդ կարծիքն ընդունեցին իբրեւ լուրջ եւ ծանրակշիռ խօսք։ Մասնաւորապէս մի հոգեւորական այդ կարծիքի վրայ ամենավարդագոյն տրամադրութեան մէջ ընկաւ։ Այդ պատուարժան եղբայրը, մի պահ չքացնելով մռայլ դէմքի կնճիռները, նշանակալից չարամտութեամբ զուարճանում էր։ Ապա նա դարձաւ մեր հացկատակին․

— «Բայց եւ այնպէս մուրացիկների դասը դուք ոչնչացրած չէք լինի, մինչեւ որ չմտածէք մեր՝ մուրացիկ վանականներիս գոյութիւնն ապահովելու մասին»։

— «Պարոն կարդինալը,— պատասխանեց նա,— դրա վրայ եւս դարձրեց իր ամենամեծ ուշադրութիւնը, երբ նա ասեց, թէ թափառաշրջիկներին պէտք է արգելափակել ու աշխատանքի հարկադրել․ իսկ մուրացիկ վանականները աշխարհի ամենաառաջին թափառաշրջիկներն են»։

Այս սուր յարձակման վրայ, բոլորի հայեացքներն ուղղուեւցին կարդինալին․ վերջինս սակայն ոչ մի անբաւականութիւն չարտայայտեց, եւ ծաղրածուի խայթոցն աղմկալից ծափահարութեան արժանացաւ։ Պատուարժան եղբայրը սակայն կարծես քարացել էր․ երեսով տրուած հեգնանքը յանկարծ բոցավառեց նրա զայրոյթը․ կրակ կտրած, նա վիրաւորանքների մի տարափ տեղաց, քնքոյշ^[20] միմոսին խաբեբայ անուանեց, զրպարտող, լիրբ սատանայի որդի եւ իր կշտամբանքի քարոզը համեմեց սուրբ գրքի ամենասարսափելի սպառնալիքներով։

Այդ ժամանակ մեր ծաղրածուն սկսեց ամբողջ լրջութեամբ խեղկատակել եւ այդ նրան հեշտութեամբ յաջողուեց։

— «Չոգեւորուենք, շատ թանկագին եղբայր։ Գրուած է․ «Երանի համբերողներին, որովհետեւ նրանցն է երկնքի արքայութիւնը»։

Աստուածաբանը չուշացրեց պատասխանը․ նա բառացի ասաց․

— «Փչացա՛ծ, ես չեմ տաքանում, կամ առնուազն ես դրանում չեմ մեղանչում, որովհետեւ սաղմոսասացն ասում է․ «ոգեւորուեցէք, բայց մի՛ մեղանչէք»։

Կարդինալը մեղմ տոնով սաստեց եղբօրը՝ չափաւորել իր յոյզերը։

— «Ո՛չ, սրբազան,— ասաց նա,— ո՛չ․ չեմ կարող, չպէտք է լռեմ։ Սա մի աստուածային եռանդ է, որ ինձ բոցավառում է, եւ մինչեւ իսկ սուրբ հայրերի մօտ էլ մենք հանդիպում ենք այս սրբազան ցասումի պոռթկումին։ Դրա համար է գրուած․ «Քո տան եռանդը լափում է ինձ»։ Մի՞թէ եկեղեցում չեն երգում․ «Ճաղատ Եղիսէի վրայ ծածաղողները»… եւ այլն։ Միեւնոյն պատժին պիտի արժանանայ այս ծաղրողը, անմիտը, այս անառակը»։

— «Անտարակոյս,— ասաց կարդինալը,,— քո դիտաւորութիւնը շատ լաւ է՛ սակայն ինձ թւում է, եթէ դու չես կարող սուրբ կերպով վերաբերուել, յամենայն դէպս գոնէ խելացի վերաբերմունք պէտք է ունենայիր, թէ որ ուզում էիր խուսափել մի յիմարի հետ ծիծաղելի վիճաբանութիւն սկսելուց»։

— «Արդարեւ, սրբազան հայր, ես չկարողացայ իմ վերաբերմունքը աւելի խելացի կերպով արտայայտել։ Սողոմոն Իմաստունն ասել է՝ յիմարին պատասխանիր իր յիմարութեամբ։ Այժմ ես անում եմ այդ։ Ես նրան ցոյց եմ տալիս այն վիհը, որի մէջ նա կը գլորուի, եթէ չզգուշանայ։ Նրանք, ովքեր ծաղրում էին Եղիսէին՝ թուով շատ էին, բայց բոլորն էլ պատժուեցին՝ մի միակ մարդու ճաղատ գլուխը ծաղրած լինելու համար։ Ի՜նչքան խոշոր կը լինի մի մարդու պատիժը, որը համարձակւում է հեգնել եղբայրների մի մեծ բազմութիւն, որի մէջ բազմաթիւ ճաղատ գլուխներ կան։ Սակայն դողալու մի այլ հիմք եւս ունի նա․ մենք պապի մի օրէնքն ունենք, որի համաձայն մեզ վրայ ծիծաղողները եկեղեցու նզովքին կարժանանան»։

Կարդինալը միջադէպը նրանով հարթեց, որ մի նշանով ծաղրածուին առաջարկեց հեռանալ ու խօսակցութեան այլ ուղղութիւն տուեց։ Ապա, իսկոյն վեր կացաւ սեղանից՝ խնդրարկուներին ընդունելու համար եւ հրաժեշտ տուեց հիւրերին։

— Սիրելի Մոր, այս բաւական երկար պատմութիւնով ես յոգնեցրի քեզ։ Անշուշտ ես կամաչէի այդքան երկար ձգձգած լինելուս համար, եթէ այդ կատարուած չլինեէր քո խնդրով։ Այն ուշադրութիւնը, որ դու հանդէս բերիր բոլոր մանրամասնութիւնների հանդէպ՝ ինձ պարտաւորեցրին ամենափոքր դէպքն իսկ բաց չթողնել։ Ես կարող էի աւելի կարճ պատմել, բայց ուզում էի հիւրերի հոգին ու նկարագիրը քո առաջ ցուցադրել։ Ինչքան ժամանակ, քանի դեռ ես իմ տեսակէտները մենակ էի զարգացնում, իմ խօսքերը հաւանութիւն չէին գտնում։ Բայց հենց որ կարդինալն ինձ հետ համաձայնեց՝ մերժումը փոխարինուեց ընդհանուր հաւանութիւնով։ Նրանց քծնող շողոքորթութիւնն այնքան հեռու գնաց, որ մինչեւ իսկ հացկատակի տխմարութիւնները, որոնց կարդինալը սոսկ իբր թեթեւամիտ կատակի ժխտում էր, իմաստուն ու հրաշալի համարեցին։

— Այժմ էլ դու նո՞րից այն կարծիքին ես, որ իմ անձն ու խորհուրդները պալատականների մօտ մեծ կշիռ կը գտնեն։

— Քո պատմութիւնը,— պատասխանեցի ես,— ինձ մեծ հաճոյք պատճառեց։ Այդ պատմութեան մէջ շահագրգռութիւնն ու հրապոյրը ներհիւսւում էին խորաթափանց մտքերի արդիւնքի հետ։ Երբ ես լսում էի քեզ, ինձ թւում էր, թէ Անգլիայում եմ, որովհետեւ ես դաստիարակուել եմ այդ բարեհոգի կարդինալի պալատում, որպէս հարազատ որդի եւ նրա մասին պատմուած յիշողութիւնները ինձ փոխադրեցին իմ վաղ մանկութիւնը։ Ես արդեն հենց սկզբից դէպի քեզ բարեկամութեան զգացմունք տածեցի, բայց այժմ, այն բոլորից յետոյ, ինչ որ պատմեցիր բարեպաշտ կարդինալի մասին, դու իմ սրտին աւելի մօտեցար։ Ի միջի այլոց, ես պնդում եմ քո նկատմամբ իմ կարծիքը։ ես համոզուած եմ, որ քո խորհուրդները հասարակութեան համար շատ խոշոր օգուտ կունենան, հենց որ դու կարողանաս թագաւորների եւ արքունիքների հանդէպ ունեցած քո հակակրանքը յաղթահարել։ Ամէն մի լաւ քաղաքացու, նշանակում է եւ քո, պարտականութիւնն է իր անհատական հակակրանքները զոհել հասարակական ընդհանուր շահերին։ Պլատոնն ասում է․ «Մարդկութիւնն այն ժամանակ երջանիկ կը լինի, երբ փիլիսոփաները թագաւոր կամ թագաւորները փիլիսոփայ կը դառնան»։ Ա՜խ, որքան հեռու է մեզնից այդ երջանկութիւնը, մանաւանդ, երբ փիլիսոփաներն իրենց արժանիքներից ցածր են համարում որպէս խորհրդականներ օգնել թագաւորներին։

— Դու անարդարացի ես մտածողների հանդէպ,— առարկեց Ռաֆայէլը,— նրանք այնքան եսասէր չեն ճշմարտութիւնը թաքցնելու համար․ շատերը շարադրել են ճշմարտութիւնը իրենց գրուածքներում․ եթէ աշխարհի տէրերը հակամէտ լինեն լուսաւորուելու, նրանք կարող էին բոլորը տեսնել ու հասկանալ։ Տարաբախտաբար մի դժբախտ քող ծածկում է նրանց աչքերը— նախապաշարումների եւ կեղծ սկզբունքների շղարշն այդ գաղափարները ներարկում է նրանց ամենավաղ մանկութեան օրերին։ Պլատոնը շատ լաւ գիտէր այդ։ Նա գիտակցում էր նոյնպէս, որ թագաւորները երբեք չեն հետեւելու փիլիսոփաների խորհուրդներին, եթէ իրենք փիլիսոփաներ չեն։ Այս տխուր փորձառութիւնը նա ձեռք բերեց Դիոնեսիոս բռնակալի պալատում։ Ընդունենք մի րոպէ, որ ես որեւէ թագաւորի մինիստրն եմ․ ես նրան առաջարկում եմ ամենանպատակայարմար օրէնքները, բոլոր ուժերով ճգնում են արմատահան անել նրա սրտից եւ պետութիւնից բոլոր չարիքները։ Չե՞ս կարծում, որ նա ինձ իր արքունիքից դուրս կանի եւ կամ պալատականների ծաղրին կը մատնի։

Ընդունենք, օրինակի համար, թէ ես Ֆրանսիայի թագաւորի մինիստրն եմ․ ես ներկայ եմ խորհրդին, իսկ ինքը՝ միապետը իր պալատի ներսում նախագահում է թագաւորութեան ամենահմուտ քաղաքագէտների խորհրդակցութիւններին։

Այդ բարձրաստիճան ու մեծ արժէք ունեցող պարոնները գլուխները ջարդում են այն հարցի վրայ, թէ ի՛նչ ինտրիգների եւ խորամանկութիւնների միջոցով թագաւորը, իրենց վեհապետը, կարող է պահել Միլանը, վերագրաւել նրանից նորից խլուած Նեապոլի թագաւորութիւնը, ոչնչացնել Վենետիկի հանրապետութիւնը եւ նուաճել ամբողջ Իտալիան․ թէ վերջապէս, ինչպէս նա կարող է իր թագին միացնել Ֆլանդրիան, Բրաբանտ^[21], ամբողջ Բուրգունդիան եւ հարեւան պետութիւնները, որ նար փառասիրութիւնը մտովին վաղուց արդեն նուաճել ու իրեն էր գցել։

Խորհրդակցութեան մասնակցողներից մէկն առաջարկում է Վենետիկցիների հետ դաշն կնքել, որն այնքան ժամանակ պէտք է ուժի մէջ մնայ, մինչեւ որ դրա խզումն այլեւս վնաս չներկայացնի։ «Որպէսզի նրանց թերահաւատութիւնն ամբողջովին վերանայ» աւելացնում է նա, «մենք ւարող ենք հաղորդել նրանց մեր քաղաքականութեան առաջին բառերը․ ի՛նչու չէ, մենք նրանց մինչեւ իսկ աւարից մաս կը տանք, որը ծրագրի ամբողջական իրականացումից յետոյ, քիչ ճիգով կրկին ետ կը վերցնենք»։

Մի ուրիշը խորհուրդ է տալիս գերմանացիների հետ դաշնակցել․ երրորդը՝ փողով կաշառել շուեցարացիներին։ Այս վերջինն այն կարծիքին է, թէ պէտք է սիրաշահել կայսերական աստծուն^[22] եւ նրան, իբրեւ քաւութեան զոհ, ոսկի մատուցել։ Մէկն էլ աւելի հարմար է գտնում համաձայնութեան գալ Արագոնի^[23] թագաւորի հետ ու իբր խաղաղութեան երաշխիք, նրան զիջել Նաւարրայի^[24] թագաւորութիւնը, որը թէեւ Ֆրանսիային չի պատկանում։ Մի ուրիշն ուզում է Քաստիլի իշխանին մերձեցման յոյս տալով մոլորեցնել եւ պետական մի քանի ազդեցիկ մարդկանց մեծ գումարներ կաշառք տալով նրա արքունիքում գաղտնի յարաբերութիւններ ստեղծել։

Ապա հասնում են այն դժուար հարցին, որի պատասխանը ոչ ոք չի իմանում, եւ որը, աւելի քան ուրիշ որչեւէ հարց, կազմում է քաղաքական «գորդեան հանգոյցը»։ Դա Անգլիայի խնդիրն է։ Որպէսզի նրա նկատմամբ ամէն տեսակ աննախատեսելի պատահականութիւններից ապահով լինեն, նրանք ընդունում են հետեւեալ որոշումը․

Այդ պետութեան հետ հաշտութեան պայմանների մասին պէտք է բանակցել եւ դաշնակցութեան մշտապէս երերուն կապը լարուած պահել՝ Անգլիային պաշտօնապէս պիտի անուանել Ֆրանսիայի լաւագոյն բարեկամը, փաստօրէն սակայն պէտք է թերահաւատութեամբ վերաբերուել նրան, որպէս ամենավատթար թշնամու։

Շոտլանդացիներին, որոնց ականջներից ամենամեղմ շշնջիւնն անգամ չի փախչում, որպէս առաջապահ պահակների, պէտք է միշտ պատրաստ պահել, որպէսզի Անգլիայում նկատուած մի խլրտումի առաջին իսկ նշանի դէպքում՝ նրանց, իբրեւ մեր բանակի առաջաւոր ջոկատներ, դէպի այնտեղ շարժել։

Հարկաւոր է գաղտնի կերպով— քանի որ պայմանագրերը թոյլ չեն տալիս բացայայտ հանդէս գալու— որեւէ բարձրաստիճան մարդու օժանդակել աքսորում եւ դրդել նրան՝ Անգլիայի թագի նկատմամբ պահանջներ առաջադրել ու այդպիսով կառաւարող թագաւորին սպառնալ, հենց որ նա վտանգի առիթ դառնայ։

Իսկ ի՞նչ կասեն թագաւորական այդ խորհրդում, ուր այնքան շատ եւ այդքան խոշոր շահերի մասին են խօսում, երբ այդ խորաթափանց քաղաքագէտների ներկայութեամբ, որոնք բոլորն էլ պատերազմի կողմնակից են— ես մի մարդ, առանց մեծ նշանակութեան, յանկարծ վեր կենամ՝ շուռ տալու համար իրենց կոմբինացիաներն ու հաշիւները, եւ ասեմ․

«Իտալիան հանգիստ թողնենք եւ բաւականանք մեր Ֆրանսիայով․ Ֆրանսիան առանց այն էլ այնքան մեծ է, որ մի միակ մարդու կամքով կը կառավարուի․ թագաւորը չպէտք է մտածի սահմաններն ընդարձակելու մասին։ Լսեցէ՛ք, պարոններ, թէ ինչ պատահեց ճիշտ նոյն հանգամանքներում ախորիացիներին^[25] ու նրանք ինչպիսի որոշում ընդունեցին։

Այս ժողովուրդն ապրում է Եւրոնոտայի ափերին՝ Ուտոպիա կղզու դիմաց․ մի անգամ նրանք որոշեցին պատերազմ յայտարարել, քանի որ իրենց թագաւորը՝ հին ազգակցական կապերի հիման վրայ, կարծում էր, թէ իրաւունքներ ունի մի հարեւան թագաւորութեան նկատմամբ։ Նրանք այդ երկիրը նուաճեցին, սակայն շուտով համոզուեցին, որ նուաճածը պահելը շատ աւելի դժուար ու ծանր է, քան նուաճելը։ Ամէն րոպէ հարկաւոր է լինում երկրի ներսում ճնշել մի ապստամբութիւն կամ զօրքը ուղարկել նուաճած երկիրը։ Մշտապէս անհրաժեշտ էր պաշտպանել գրաւած երկիրը եւ կամ սանձահարել նոր հպատակներին։ Այս պատճառով բանակը միշտ զէնքի տակ էր․ քաղաքացիները տնքում էին ծանր հարկերի բեռան տակ, փողը գնում էր արտասահման, արիւնը հոսում էր հեղեղի նման՝ բաւարարելու համար մի միակ մարդու սնափառութիւնը։ Խաղաղութեան կարճ պահերը պատերազմից աւելի պակաս աւերիչ չէին։ Պատերազմական բարքերի սանձարձակութիւնը կործանիչ ազդեցութիւն ունեցաւ բարոյականութեան վրայ․ զինուորն իր հայրենի օջախն էր վերադառնում աւազակութեան հակումով ու մարդասպանի յանդգնութեամբ — պատերազմի դաշտի սպանդների արդիւնք։

Այդ խառնակութիւնը, օրէնքների ընդհանուր արհամարհումն առաջ էր գալիս նրանից, որ թագաւորն իր ուշադրութիւնն ու հոգացողութիւնը բաժանելով երկու թագաւորութիւնների միջեւ, բաւարար չափով չէր կարողանում կառավարել ոչ մէկը եւ ոչ էլ միւսը։ Ախորեացիներն ուզում էին այս բոլոր չարիքներին վերջ դնել․ նրանք ժողովրդական ժողով գումարեցին եւ խոնարհաբար առաջարկեցին վեհապետին երկու պետութիւններից մէկն ընտրել, միաժամանակ բացատրելով նրան, որ այսուհետեւ նա չի կարող երկու թագ կրել եւ ինչ անհեթեթութիւն է, որ մի մեծ ժողովուրդ կէս թագաւորով է կառավարւում, երբ մինչեւ իսկ մի մարդ չի վարձի մի աշապան, որը միաժամանակ մի ուրիշ տիրոջ էլ է ծառայում։ Բարի թագաւորը կտրուկ որոշում տուեց․ իր նոր թագաւորութիւնը նա զիջեց բարեկամներից մէկին, որին կարճ ժամանակից յետոյ այնտեղից քշեցին, իսկ ինքը բաւականացաւ իր նախկին սահմաններով»։

Ես վերադառնում եմ իմ մեկնակէտին։ Եթէ ես աւելի առաջ գնամ եւ դառնալով իրեն՝ միապետին, հասկացնեմ նրան, որ պատերազմի այդ կիրքը, որն իր կամքով ցնցում է ժողովուրդներին, սպառում է ֆինանսները, քայքայում իր ժողովրդին եւ հենց դրա համար էլ Ֆրանսիայի համար դժբախտ հետեւանքներ կունենայ․ եթէ ես նրան ասեմ․ «Տէ՛ր, օգտագործէք խաղաղութիւնը, որը Ձեզ երջաննիկ ապագայ է ընձեռում, ամէն ուղղութիւնով զարգացրէք Ձեր հայրերի թագաւորութիւնը, ծաղկեցրէք երջանկութիւնը, հարստութիւնն ու ուժը․ սիրեցէք Ձեր հպատակներին եւ գոհ եղէք նրանցից սիրուելով․ ապրէք նրանց մէջ իբր հայր եւ մի՛ իշխէք որպէս բռնակալ․ մի՛ մտահոգուէք օտար պետութիւններով․ այն, ինչ որ Ձեզ ժառանգութիւն է հասել, միանգամայն բաւական է Ձեզ»։ Ասա՛ ինձ, սիրելի Մոր, ի՞նչպիսի ընդունելութիւն կը գտնի մի այսպիսի ճառ։

— Շատ վատ,— պատասխանեցի ես։

— Բայց դա դեռ բոլորը չէ,— շարունակեց Ռաֆայէլը,— մինչեւ այժմ մենք լուսաբանում էինք Ֆրանսիայի մինիստրների միայն արտաքին քաղաքականութիւնը․ գործը վերաբերում էր միայն իշխողի փառքին։ Այժմ հարցը փոխւում է փողին։ Մի պահ կանգ առնենք այն հիմնական սկզբունքների վրայ, որոնցով կառավարութիւնն ու արդարադատութիւնը ղեկավարւում են․ մէկն առաջարկում է բարձրացնել դրամի արժէքը, եթէ պէտք է փոխառութիւն ստանալ եւ ընդհակառակը՝ ուժեղ չափով իջեցնել այն, հենց որ գալիս է վճարման ժամկէտը։ Այս կրկնակի միջոցներով թագաւորն ազատւում է խոշոր պարտքերից եւ քիչ ճիգով ապահովում է ֆինանսական չափազանց մեծ հունձք։

Մի ուրիշը խորհուրդ է տալիս մօտալուտ պատերազմի լուրեր տարածել։ Այդ առիթը կարդարացնի նոր տուրքերի սահմանումը․ անհրաժեշտ գումարները հաւաքելուց յետոյ թագաւորը միանգամից հաշտութիւն կը կնքի եւ կհրամայի այդ երջանիկ դէպքը տօնել եկեղեցիներում գովաբանական աղօթքներով եւ ամէն տեսակ կրօնական արարողութիւններով։ Ժողովուրդը կը շլանայ եւ հասարակական երախտագիտութիւնը կը գովաբանի թագաւորի առաքինութիւնները, որը մինչեւ ամպերը մարդկայինօրէն ու խնայողաբար է վարւում իր հպատակների արիւնի հետ։

Մի երրորդը բաւականութիւն է գտնում առաջարկելով մէջտեղ հանել հին, որդերի կողմից արդեն կրծոտուած եւ վաղուց հնացած օրէնքներ։ Եւ որովհետեւ այդ օրէնքները ոչ ոքի յայտնի չեն, այդ պատճառով էլ բոլորի կողմից կը խատուեն։ Խախտումները պատժելու համար օրէնքով նախատեսնուած դրամական տուգանքները նորոգւում են եւ այսպիսով ոչ միայն շատ առատ, այլ մինչեւ իսկ շատ պատուաւոր եկամտի աղբիւր է ստեղծում… Չէ՞ որ այդ դէպքում գործում են արդարադատութեան անունով։ Մի ուրիշը նորից պակաս շահաւէտ չի գտնում հրատարակել մի շարք արգելքներ, մեծ մասամբ յօգուտ ժողովրդի եւ այդ օրէնքների խախտումները պատժել դրամական մեծ տուգանքներով։

Թագաւորը սակայն մեծ գումարներով այդ օրէնքները հաշուի չառնելու իրաւունքը կը վաճառի այն մարդկանց, որոնց անհատական շահերը վտանգւում են այդ արգելումներով։ Այս կերպով թագաւորը ժողովուրդի մեծ երախտագիտութեան կարժանանայ եւ միաժամանակ կրկնակի եկամուտ կը ստանայ․ մի կողմից օրէնքները խախտողներից, մէկ էլ՝ առանձնանորհեալներից։ Այս գործը նրանով աւելի նպատակայարմար կը լինի, որ Նորին Մեծութիւնը նոյն չափ աւելի յարգանքի ու պատուի կարժանանայ, ինչ չափով որ օրէնքների խախտումների համար նախատեսուող պատժի գինը բարձր սահմանի։ Տեսնո՞ւմ էք, կասեն ոՁրպիսի հարկադրանք է գործ դնում իր վրայ այս մարդասէր թագաւորը, որ իր ժողովրդին վնասելու իրաւունքն այդքան թանգ է վաճառում^[26]։

Վերջապէս մէկն էլ խորհուրդ է տալիս միապետին՝ յատուկ դատաւորներ նշանակել, որոնք ամէն դէպքում պատրաստ լինեն պաշտպանել թագի իրաւունքները։ «Ձերդ մեծութիւն» աւելացնում է նա, «նրանց կը կանչէք Ձեր պալատը եւ կը ստիպէք Ձեր ներկայութեամբ քննեն Ձեր սեփական գործերը։ Ինչպիսի վատ գործ էլ ուզում է լինի, միշտ կը գտնուի մի դատաւոր, որը հակառակ համոզում ունենայ, լինի դա հակաճառելու ցանկութիւնից, նորութեան սիրուց թէ շփոթութիւնից եւ կամ վերջապէս միապետին հաճելի երեւալու նախանձախնդրութիւնից։ Բազմազան եւ տարբեր կարծիքների շատութիւնն ինքնին մի շատ պարզ հարց կը խճողի, ճշմարտութիւնը կասկածի կենթարկուի։ Ձերդ մեծութիւնը կորսաք լաւագոյն րոպէն ու բոլոր դժուարութիւնները կը վերացնէք նրանով, որ օրէնքը կը մեկնաբանէք յօգուտ Ձեզ։ Հակառակ համոզում ունեցողները, երկիւղից թէ ամօթից, իսկոյն կը միանան Ձեր կարծիքին, ու բոլոր պատշաճութիւններով կը կայացուի համապատասխան վճիռը։ Միթէ խելքը գլխին մարդիկ կհամարձակուե՞ն հակաճառել մի դատաւորի, որը յօգուտ թագաւորի է վճռում։ Միթէ նա իր ետեւում չունի՞ օրէնքի բնագիրն ուզած ձեւով մեկնաբանելու ազատութիւնը եւ, ինչ որ ամենագլխաւորն է, թագաւորի օգուտը, որն ամէն մի բարեխիղճ եւ ճշմարիտ դատաւոր բոլոր օրէնքներից բարձր է դասելու»։

Լսեցէք քաղաքական բարոյականութեան հիմնական սկզբունքները, որ բարձր ժողովի անդամներն ընդունում են․

Այն թագաւորը, որը մի բանակ է կերակրում, շատ փող չի ունենայ։

Թագաւորն անիրաւութիւն չի կարող գործել, եթէ մինչեւ իսկ ուզենայ։

Նա իր բոլոր հպատակների անձի եւ գոյքի անսահմանափակ եւ միահեծան սեփականատէրն է։ Հպատակներն իրենց գոյքն օգտագործում են այնքան ժամանակ, որքան այդ հարմար է թագաւորին։

Ժողովրդի թշուառութիւնը միապետութեան հենարանն է։

Հարստութիւնն ու ազատութիւնը առաջ են բերում անհնազանդութիւն եւ արհամարհանք իշխանութեան հանդէպ․ ազատ եւ հարուստ մարդն անարդար ու բռնակալ կառավարութիւնը չի հանդուրժի։

Կարիքն ու թշուառութիւնը խեղճացնում են ամենայանդուգն մարդկանց իսկ, բթացնում են մտքերը, վարժեցնում են համբերութեան եւ ստրութեան ու մշտական ճնշումով նրանցից խլում են այն եռանդը, որն անհրաժեշտ է լուծը թօթափելու համար։

Ի՞նչ կը պատահի, եթէ ես նորից վեր կենամ եւ այդ ազդեցիկ պարոններին ասեմ․

«Ձեր խորհուդրները զզուելի են, դրանք նոյնքան վիրաւորական են թագաւորի համար, որքան կործանիչ՝ ժողովրդի համար։ Ձեր վեհապետի պատիւն ու երջանկութիւնն աւելի շուտ կազմում են իր հպատակների, քան թէ իր սեփական հարստութիւնը։ Մարդիկ թագաւորներին ստեղծել են ոչ թէ թագաւորների, այլ մարդկանց համար։ Նրանք իրենց գլխին առաջնորդներ են դրել, որպէսզի թշնամու ուժից եւ յարձակումներից հանգիստ ու ապահով լինեն։ Թագաւորի ամենասրբազան պարտականութիւնն այն է, որ իր ժողովրդի երջանկութեան մասին աւելի մտածի, քան իր անհատական բախտաւորութեան համար։ Իբերւ հաւատարիմ հովիվ, նա պէտք է իր անձը զոհի իր հօտի համար ու նրան տանի ամենահիւթալի արօտավայրերը։

Պնդել, թէ հասարակական թշուառութիւնը միապետութեան լաւագոյն պահապանն է, նշանակում է խոշոր եւ ակնյայտ սխալ գործել։ Ո՞րտեղ կարելի է գտնել աւելի շատ կռիւ ու արիւնոտ խլուխներ, եթէ ոչ մուրացիկների մէջ։

Որո՞նք են այն մարդիկ, որոնք ամէնից աւելի աշխոյժ կերպով յեղափոխութեան են ձգտում։ Այդպիսիները միթէ նրանք չե՞ն, որոնք ողբալի վիճակ ունեն։ Որո՞նք են այն մարդիկ, ովքեր ամէնից աւելի յանդուգն են լինում, եթէ խօսքը վերաբերում է պետութիւնը կործանելուն։ Այդպիսիները միթէ նրանք չե՞ն, որոնք դրանում միայն կարող են շահել, քանի որ կորցնելու ոչինչ չունեն։

Մի թագաւոր, որը քաղաքացիների ատելութիւնն ու արհամարհանքն է վաստակել, եւ միայն ճնշումով, կողոպտելով ու ժողովրդի լիակատար աղքատացումով է, որ կանգնած է կառավարութեան գլուխը— նա պէտք է գահից իջնի եւ գայիսոնը ցած դնի։ Այդ բռնակալ միջոցների գործադրումով թերեւս նա պահի թագաւորի արիութիւնն ու մեծութիւնը։ Թագաւորական արժանիքն այն է, որ նա իշխի ոչ թէ մուրացիկների, այլ հարուստ եւ երջանիկ մարդկանց վրայ։

Ֆաբրիցիուսը, այդ մեծ մարդը, ամբողջովին համակուած էր այն վսեմ ճշմարտութեամբ, երբ ասում էր․ «Աւելի սիրով կուզեմ հարուստ մարդկանց վրայ իշխել, քան ինքս հարուստ լինել»։ Եւ իսկապէս, ժողովրդի տառապանքների ու հեծեծանքների մէջ իրեն ցոփութեան տալ եւ հաճոյքներով յագենալ չի նշանակում մի թագաւորութիւն կառավարել, այլ նշանակում է հսկել մի բանտի վրայ։

Եթէ մի բժիշկ իր յաճախորդների հիւանդութիւնն այնպէս է բժշկում, որ դրանց փոխարէն աւելի վտանգաւոր բնոյթի հիւանդութիւններով է վարակում, ապա նա մի տգէտ փինաչի է։ Խոստովանեցէք ուրեմն, որ դուք կարող էք միայն քաղաքացիների կեանքի կենսական պահանջներն ու յարմարութիւնները խլելով կառավարել․ խոստովանեցէք, որ դուք ինչքան անարժան, նոյնքան էլ անընդունակ էք իշխել ազատ մարդկանց վրայ։

Այլապէս՝ վերացրէք ձեր տգիտութիւնը, հպարտութիւնը եւ ձեր մեղկութիւնը, որովհետեւ այդ պակասութիւններն են, որ միապետի հանդէպ ատելութիւն եւ արհամարհանք են առաջացնում։ Ապրեցէք, ինչպէս արդար է, ձեր կալուածքներով։ Աւելի մի՛ ծախսէք, քան ստանում էք․ թմրեցէք անարդարութիւնների հոսանքը, հիմնեցէք բարեգործական հաստատութիւններ, որոնք չարիքը կանխեն ու իր բնում խեղդեն, փոխանակ պատժական միջոցներ սահմանելու դժբախտների դէմ, որոնց մի հնացած եւ բարբարոսական օրէնսդրութիւն նախ ոճրագործութեան, իսկ ապաֆ կախաղանի է դատապարտում։

Մի՛ մտածէք հնացած եւ որդերի կրծոտած օրէնքները նորոգելու մասին․ դրանով ձեր հպատակների առաջ գայթակղութեան քարեր մի նետէք։ Այդ օրէնքներն այլեւս ժամանակին չեն պատշաճում եւ վաղուց մոռացուած են։ Օրէնքի դէմ կատարուած խախտումի համար այդքան բարձր տուգանքներ մի՛ սահմանէք, որ մինչեւ իսկ դատաւորն անհատական խօսակցութեան ժամանակ այդ տուգանքներն իբրեւ անարդարացի ու ամօթալի, հրապարակով պարսաւի։ Մշտապէս հետեւեցէք մակարեացինեիր^[27] գեղեցիկ օրինակին։

Ուտոպիայի հարեւան այդ ժողովուրդը մի լաւ սովորոյթ ունի․ թագաւորը գահ բարձրանալու օրն աստուածութեան զոհ է մատուցում ու սրբազան երդում տալիս, որ իր գանձարանում 3000 ֆունտ ոսկուց, կամ դրան հաւասար դրամական գումարից, աւել չպէտք է լինի։ Այդ սովորոյթը սահմանել է մի իշխան, որի սրտին աւելի մօտ էր պետութեան բարեկեցութիւնը, քան միլիոններ դիզելը։ Դրանով նա ուզում էր յաջորդների ագահութիւնը սանձահարել եւ արգելել նրանց՝ հպատակների հաշուին հարստանալ։ Հազար ֆունտ ոսկին նա մի գումար էր համարում, որը կը բաւարարի արտաքին կամ ներքին պատերազմի դէպքում եւ ընդհակառակը շատ քիչ կը լինի՝ ժողովրդի կարողութիւնը կլանելու համար։ Վերջին պատճառն էր մասնաւորապէս դրդել նրան հրատարակելու այդ օրէնքը։ Բացի այդ, թագաւորը դրանով երկու նպատակ էլ էր հետապնդում․— նախ քաղաքացիների ամէնօրեայ առեւտրի շրջանառութեան համար պահեստի անհրաժեշտ դրամ ունենալ, եւ երկրորդ՝ սահմանափակել հարկերի ու ծախսերի չափը, որպէսզի թագաւորը օրէնքով նախատեսուած չափից աւելին չարաշահ ու անիրաւ նպատակների համար չգործադրի։ Սրա նման մի թագաւոր չարերի սարսափն է, իսկ ազնիւների՝ սիրելին»։

— Այժմ ասացէք ինձ, սիրելի Մոր, մէկը, որ այսպիսի բարոյականութեան քարոզ կարդայ մարդկանց, որոնք շահախնդրութիւնից եւ հաշիւներից դրդուած դրանց ուղղակի հակառակ սկզբունքներ ունեն, միթէ նրա քարոզն ուղղուած չի՞ լինի խուլ ականջների։

— Եւ այն էլ միանգամայն խուլերի,— պատասխանեցի ես,— սակայն այդ չի զարմացնում ինձ․ իսկ եթէ իմ կարծիքն ես ուզում իմանալ, ես միանգամայն անօգուտ եմ գտնում խորհուրդներ տալ, երբ խորապէս համոզուած ես, որ այդ խորհուրդները թէ՛ ձեւով եւ թէ՛ էութեամբ մերժուելու են։ Ժամանակակից մինիստրներն ու քաղաքագէտները համակուած են մոլորութիւններով եւ կանխակալ կարծիքներով․ ինչպէ՞ս ես դու ուզում նրանց տեսակէտները զօռով շրջել եւ ճշմարտութիւնն ու արդարադատութիւնը միանգամից մեխել նրանց գլխում ու սրտում։ Այդ սխոլաստիկ փիլիսոփայութիւնը տեղին է բարեկամների միջեւ կատարուող մտերիմ խօսակցութեան ժամանակ, բայց ոչ երբեք՝ թագաւորի պետական խորհրդում, որտեղ մեծ խնդիրները քննարկում են մեծ հեղինակութեամբ, եւ որտեղ որոշումները խոշոր նշանակութիւն ունեն։

— Հենց այդ էր որ ես նոր ասում էի,— նկատեց Ռաֆայէլը,— փիլիսոփայութիւնը իշխողների պալատը մուտք չունի։

Իրաւացի ես, եթէ նկատի ունես դպրոցական այն փիլիսոփայութիւնը, որ կուրօրէն սկսում է ամէն տեղ, առանց հաշուի առնելու վայրը, ժամանակն ու անձնաւորութիւնները։ Սակայն կայ նաեւ իր էութեամբ աւելի պակաս կոպիտ փիլիսոփայութիւն, որը ճանաչում է իր բեմը եւ իր դերը խաղում յաջող ու ներդաշնակ։ Այդ փիլիսոփայութիւնն է, որ դու պէտք է կիրառես։

Ընդունենք թէ Պլաւտոսի^[28] մի կատակերգութեան ներկայացման ժամանակ, այն պահին, երբ ստրուկները բարձր տրամադրութեան մէջ են, դու փիլիսոփայի պատմուճան հագած բեմ խոյանաս եւ արտասանես Օկտաւիայի այն մասը, որտեղ Սենեկան Ներոնին խարազանում է եւ բարոյականութեան քարոզ կարդում․— ես շատ եմ կասկածում, թէ քեզ ծապահարէն։ Անշուշտ դու աւելի լաւ կանէիր, սահմանափակուելով մի համր մարդու դերով, քան թէ հասարակութեանը տայիր նման մի տրագի֊կոմիքական դրամա։ Այդպիսի վատ ներդաշնակուած մի խառնուրդ ամբողջ խաղը կը փչացնէր, եթէ մինչեւ իսկ քո ասած խօսքերը հարիւրապատիկ աւելի արժէքաւոր լինէին, քան ինքը՝ թատերագրութիւնը։ Լաւ դերասանն իր ամբողջ տաղանդը կը գործադրի իր դերերի վրայ, անկախ այդ երերի լաւ կամ վատ լինելուց։ Ամբողջականութիւնը նա չի խանգարի, թէկուզ նրա քմահաճոյքը ուզի մի որեւէ սքանչելի եւ դիւթիչ ոտանաւոր ասել։ Այս կերպ պէտք է վարուել, երբ թագաւորական խորհրդում պետական խնդիրներ են քննարկւում։ Եթէ մինչեւ իսկ չհաջողի արմատախիլ անել հակառակ ծայրայեղութիւնները, այնուամենայնիւ դրանք հիմք չեն տալիս թողնել հասարակական գործը։ Նաւավարը փոթորկի ժամանակ նաւը չի թողնում այն պատճառով, որովհետեւ զսպել չի կարող քամուն։

Դու խօսում ես այնպիսի մարդկանց հետ, որոնց հիմնական սկզբունքները քո կարծիքներին հակառակն են․ ի՞նչպիսի ընդունելութիւն կը գտնեն քո խօսքերը, երբ դու ուղղակի հակաճառես նրանց։ Խոտոր ճանապարհ ընտրի՛ր, վերջինս քեզ աւելի ապահով կհասցնի նպատակին։ Դու պէտք է կարողանաս ճշմարտութիւնը ճարպկօրէն ու իր ժամանակին ասել եւ եթէ քո ճիգերը լաւ արդիւնքներ չտան, առնուազն նրանք կը նպաստէն չարի խստութեան թուլացման․ ոչինչ չի կարող լաւ եւ կատարեալ լինել, մինչեւ որ մարդիկ իրենք լաւ ու կատարեալ չլինեն, իսկ մինչ այդ՝ դարեր կը սահին։

Ռաֆայէլը պատասխանեց․

— Գիտե՞ս, թէ ինչ դուրս կը գայ ինձնից՝ գործողութեան այդպիսի եղանակով առաջնորդուելիս։ Ձգտելով ուրիշների յիմարութիւնը բուժել, ես ինքս նրանց հետ յիմար կը դառնամ։ Ստած կը լինեմ, եթէ ուզենամ ուրիշ բան խօսել, քան այն, ինչ որ քեզ ասացի։ Որոշ փիլիսոփաների համար ստելը թերեւս թոյլատրելի է, ինձ համար սակայն այդ անտանելի է։ Ես գիտեմ, որ իմ ճառը թագաւորների խորհրդականներին կոպիտ եւ խիստ է թուալու․ դրա նորութիւնը սակայն ինձ համար այնքան տարօրինակ չէ, որ ես այդ ճառը անհեթեթ համարէի։ Եթէ ես Պլատոնի հանրապետութեան տեսութիւնների կամ այժմ ուտոպիացիների մէջ գործող սովորոյթների մասին իրազեկ դարձնէի — հրաշալի բաներ, որոնց հանդէպ մեր գաղափարներն ու բարքերը ամենահեռաւոր նմանութիւն անգամ չունեն— կարելի էր կարծել, թէ ես գալիս եմ մի ուրիշ աշխարհից, որովհետեւ այստեղ ամէն ոք սեփականութեան իրաւունք է վայելում, մինչդեռ այնտեղ սեփականութիւնը հասարակական է։ Բայց ես ի՞նչ այնպիսի բան ասացի, որ հնարաւոր եւ մինչեւ իսկ պէտք չլինի հրապարակել։ Իմ մորալը մատնանշում է վտանգը․ բանական մարդը թող զգուշանայ դրանից․ այդ մորալը վիրաւորում է միայն յիմարներին, որոնք անյոյս կերպով անդունդ են գլորում իրենց։

Վախկոտութիւն կամ կեղծ ամօթխածութիւն է լռել այն ճշմարտութեան մասին, որը դատապարտում է մարդկային նեխուածութիւնը։ Պնդում են, որ այդ ճշմարտութիւնները, որպէս հնացած նորոյթներ կամ անիրագործելի ցնորքներ, վատ ընդունելութիւն կը գտնեն։ Այլապէս պէտք էր աւետարանի վրայ մի քող ձգել եւ քրիստոնեաներից վերցնել Յիսուսի վարդապետութիւնը։ Սակայն Յիսուսը արգելում էր իր աշակերտներին լռել ու ծածկամիտ լինել․ նա յաճախ էր կրկնում նրանց, «ինչ որ ես ձեզ ցած, գաղտնի եմ ասում, այդ բոլորը դուք բարձր եւ հրապարակով կտուրներից քարոզեցէք»։ Քրիստոսի մորալը սակայն այս աշխարհի բարքերին աւելի է հակասում, քան մեր խօսակցութեան ընթացքում արտայայտած կարծիքները։

Առաքեալներն իբրեւ փորձուած մարդիկ, քայլում էին այն խոտոր ճանապարհներով, որոնք դու նոր յիշատակեցիր․ երբ նրանք տեսան, որ մարդիկ դէմ են իրենց վատ բարքերը քրիստոնէական ուսմունքի հիմունքներով փոխելուն, նրանք աւետարանն արճճի ձողի նման ծռեցին՝ մարդկային բարքերին յարմարեցնելու համար։ Սակայն ո՞ւր հասցրեց գործողութեան այդ հեղինակը․ մոլութիւններին տուեց առաքինութեան անդորրն ու ապահովութիւնը։

Իսկ ես, ես էլ թագաւորների խորհրդում աւելի լաւ արդիւնքի չէի հասնի, քանի որ իմ կարծիքները կամ ընդհանուր տեսակէտներին բոլորովին հակառակ են— եւ այդ դէպքում աւելի լաւ կը լինէր երբեք չարտայայտուել, — եւ կամ դրանք մեծամասնութեան տեսակէտների հետ զուգահեռ կը գնային, ինչ որ կը նշանակեր «կատաղածների հետ կատաղել»,— ինչպէս Տերենցիան ասել է տալիս Միցիսնին։ Եւ այսպիսով, ես չեմ տեսնում, թէ ո՞ւր է առաջնորդում քո խոտոր ճանապարհը։ Դու ասում ես՝ եթէ չես կարող կատարեալը ձեռք բերել, պէտք է առնուազն մեղմել չարը։ Սակայն այստեղ խեղաթիւրումն անկարելի է, իսկ զիջողութիւնը՝ ոճիր, քանի որ պէտք է ամենագարշելի խորհուրդներին հաւանութիւն եւ դեկրետներին էլ համաձայնութիւն տաս, որոնք ժանտախտից աւելի վտանգաւոր են։ Ով այդ ամօթալի որոշումներին լաւագոյն համոզումով հաւանութիւն տայ, արժանի է լրտեսի եւ դաւաճանի անուան։

Այդ իսկ պատճառով էլ պետութեան այդ բարձր ոլորտներում օգտակար լինելու հնար չկայ։ Այնտեղ շնչածդ օդը կը փչացնի քո անհատական առաքինութիւնները։ Քեզ շրջապատողները շատ հեռու կը լինէն քեզ օրինակելի մարդ համարելուց․ ընդհակառակը, իրենց նեխուածութեան շփումներով եւ ազդեցութեամբ կը վարակէն քեզ․ իսկ հակառակ սպասումի, եթէ քո հոգին մաքուր ու անբիծ պահես, այն դէպքում դու նրանց անբարոյութեան եւ յիմարութիւնների ծածկոց կը ծառայես։ Այսպիսով, քեզ ոչ մի յոյս չի մնում քո խոտոր ճանապարհով չարը բարու վերածել։

Այդ պատճառով էլ աստուածային Պլատոնը իմաստուններին խորհուրդ է տալիս հասարակական գործերի ղեկավարութիւնից հեռու պահել իրենց, եւ նա իր խորհուրդը հենում է հետեւեալ գեղեցիկ համեմատութեան վրայ․

«Երբ խելացի մարդիկ ուժեղ եւ չդադարող անձրեւի ժամանակ փողոցներն ու հրապարակները մարդկանց բազմութեամբ լեցուած են տեսնում, գոչում են այդ յիմար բազմութեան, որ տուն գնա եւ ծածկի տակ մտնի։ Իսկ եթէ նրանց խօսքերն ուշադրութեան չարժանանան, նրանք, այդ ամբոխի նման, փողոց դուրս չեն գայ թրջուելու համար․ տանը կը մնան եւ գոհ կը լինեն, որ եթէ չկարողացան ուրիշների յիմարութիւնը բուժել, գոնէ իրենք պաշտպանուեցին վատ եղանակից»։

Այժմ, թանկագին Մոր, ես ուզում եմ քեզ բաց անել իմ սրտի խորքերը եւ իմ ամենածածուկ մտքերը յայտնել քեզ։ Ամէն տեղ, ուր սեփականութեան իրաւունքն է իշխում, որտեղ ամէն ինչ փողով է չափւում, այնտեղ արդարութեան եւ հասարակական հանգստի մասին երբեք խօսք լինել չի կարող, որովհետեւ դու պէտք է արդար համարես այն, որ ամենաթանկագին գանձերը գտնուեն ամենաանարժան ձեռքերում, դու պէտք է մի պետութիւն կատարելապէս երջանիկ անուանես, ուր հասարակական հարստութիւնը մի բուռն անհատների աւարը լինի, որոնք վայելքի մէջ անկուշտ են, երբ մասսան թշուառութեան կուլ է գնում։

Երբ ես Ուտոպիայի հաստատութիւնները համեմատում եմ այլ երկրների հիմնարկների հետ, մի կողմից ես չեմ կարող չհիանալ առաջինների բաւական իմաստութեան եւ մարդկայնութեան վրայ, իսկ ընդհակառակը, միւս կողմից չողբալ ուրիշ երկրներին նոյն հաստատութիւնների անբնականութեան ու բարբարոսութեան վրայ։ Ուտոպիայում օրէնքների թիւը շատ քիչ է․ կառավարութիւնն իր բարեգործութիւնը տարածում է բոլոր դասակարգերի քաղաքացիների վրայ։ Այնտեղ արժանիքն ստանում է իր վարձատրութիւնը եւ դրա հետ մէկտեղ հասարակական հարստութիւնն այնպէս հաւասար է բաշխւում, որ ամէն ոք կեանքի բոլոր յարմարութիւններն առատօրէն վայելում է։

Ուրիշ երկրներում «իմ ու քո»֊ի սկզբունքը հաստատուած է մի կազմակերպութեամբ, որի մեխանիզմն ինչքան խճողուած, նոյնքան եւ պակասաւոր է։ Մենք գտնում ենք հազարաւոր օրէնքներ, որոնց թիւն այնուամենայնիւ սահմանափակ է, որ ամէն մարդ կարողանայ սեփականութիւն ձեռք բերել, պահպանել եւ այդպիսին միւսների ունեցուածքից զատել։ Դրան որպէս ապացոյց՝ այն բազմաթիւ դատական գործերը, որ օրական երեւան են գալիս ու երբեք չեն վերանում։

Երբ ես այս կշռադատութիւններն անում եմ, միշտ ստիպուած եմ կատարեալ իրաւունք տալ Պլատոնին եւ ինձ երբեք չի զարմացնում այն հանգամանքը, որ նա մերժում էր օրէնքներ գրել այն ժողովուրդների համար, որոնք գոյքերի հանրայնութիւնը չէին ընդունում։ Այդ մեծ մտածողը պարզ նախատեսել էր, որ հասարակական երջանկութիւն հաստատելու միակ միջոցը հաւասարութեան սկզբունքի կիրառումն է։ Հաւասարութիւնը սակայն, իմ կարծիքով, անհնար է մի պետութեան մէջ, որտեղ սեփականութիւնն անհատական իրաւունք է եւ անսահմանափակ, որով ամէն ոք ձգտում է զանազան պատրուակների եւ իրաւունքների օժանդակութեամբ, կարողացածի չափ շատ սեփականացնել ու հասարակական հարստութիւնը, վաղ թէ ուշ ի վերջոյ փոքրաթիւ անհատների սեփականութիւնը կը լինի, մինչդեռ մնացեալները կարիքի եւ թշուառութեան կը մատնուեն։

Յաճախ հարստի վիճակը պէտք է որ բաժին ընկներ աղքատին։ Միթէ չկա՞ն ժլատ, անբարոյական եւ ոչ մի օգտակարութիւն չունեցող հարուստներ, իսկ դրա փոխարէն համեստ, ոչ պահանջկոտ աղքատներ, որոնց աշխատասիրութիւնն ու գործունէութիւնը օգուտ է բերում պետութեանը, որոնք սակայն դրա փոխարէն ոչինչ չեն ստանում։

Հենց այս է, որ ինձ հաստատ համոզում է, որ բարիքները հաւասար ու արդար բաժանելու եւ մարդկային երջանկութիւնը հաստատելու միակ միջոցը սեփականութեան իրաւունքի վերացումն է։ Ինչքան ժամանակ սեփականութիւնը հասարակական շէնքի պատուանդանն է, ամենաբազմամարդ ու ամենագնահատելի դասակարգին բաժին կընկնեն միայն կարիքը, վիշտն ու յուսահատութիւնը։

Ես գիտեմ՝ կան միջոցներ, որոնք կարող են այդ չարիքը մեղմել, սակայն այն ամբողջովին վերացնելու համար դրանք շատ թոյլ են։ Օրինակի համար․

Սահմանել անհատական սեփականութեան համար հողի եւ փողի մաքսիմում։

Ապահովել իրեն խիստ օրէնքներով բռնակալութեան եւ անարխիայի դէմ։

Խարազանել եւ պատժել ինքնասիրութիւնն ու էնտրիգները։

Չվաճառել կառավարական պաշտօնները։

Վերացնել բարձրագոյն պաշտօնատարների պաշտօնական շքեղութիւնը, որպէսզի պաշտօնեան իր դիրքին համապատասխանելու համար խաբեբայութեան ու հարստահարութիւնների տեղիք չտայ եւ կամ, որպէսզի կարիք չլինի պաշտօններ շնորհել ամենահարուստներին, երբ դրանք պէտք է տալ ամէնից աւելի արժանաւորներին։

Այս միջոցները, ես կրկնում եմ այդ, միանգամայն ի վիճակի են ցաւը մեղմելու ու հասարակութեան օրգանիզմի վէրքերը փակելու համար․ սակայն յոյս մի՛ ունենանք, թէ դրանք կարող են հասարակութեանը վերադարձնել նրա ուժն ու առողջութիւնը, քանի դեռ իւրաքանչիւրն իր ունեցածի անհատական եւ միակ տէրն է։ Դուք կը դաղէք միայն մի վէրքը, իսկ մնացեալները կը բորբոքէք․ կը բժշկէք մի հիւանդի, իսկ կը սպանէք մի կատարելապէս առողջի, քանի որ այն, ինչ աւելացնում էք մի անհատի ունեցածին, այդ վերցնում էք մի ուրիշից։

Այդ առթիւ ես պատասխանեցի Ռաֆայեէլին․

— Ես շատ հեռու եմ քո համոզումը բաժանելուց, ընդհակառակն այն կարծիքն ունեմ, որ այն պետութիւնը, ուր սեփականութեան համայնացնում կը սահմանուի, բոլոր երկրներից ամենաժդբախտը կը լինի։ Եւ իսկապէս, այդպիսի մի պետութիւն ամենաանհրաժեշտ կարիքների բաւարարումի պակասութեամբ չի՞ տառապելու։ Ամէն մարդ կը խուսափի աշխատանքից եւ իր գոյութեան հոգսերը կաշխատի դնել ուրիշների վզին։ Եթէ մինչեւ իսկ ընդունենք, թէ կարիքը ծոյլերին կը խթանի, ապա, քանի որ օրէնքը սեփականութիւնը ոչ ոքի բացառիկ իրաւունքը չի համարում, տրտունջն ու դժգոհութիւնը վերջ չեն ունենայ եւ սպանութիւն սպանութեան ետեւից արիւնով կը ծածկի ձեր հանրապետութիւնը։

Ի՞նչպիսի արգելակներ էք ուզում դնել անարխիայի դէմ․ ձեր իշխանութիւնն անունով միայն հեղինակութիւն ունի․ այդ իշխանութիւնը զուրկ է այն բոլորից, ինչ որ սարսափ եւ յարգանք է ներշնչում։ Այո՛, նման մի հաւասարեցուած ժողովրդի մէջ, որը իրենից բարձր ամէն տեսակ իշխանութիւն մերժում է, ես առհասարակ որեւէ կառավարութիւն անհնար եմ համարում։

— Քո հայեացքներն ինձ չեն զարմացնում,— պատասխանեց Ռաֆայէլը։— նման մի հանրապետութիւն դու կամ ընդհանրապէս չես պատկերացնում եւ կամ սխալ ես պատկերացնում։ Եթէ Ուտոպիայում եղած լինէիր եւ տեսած այդ երկրի հաստատութիւններն ու բարքերը, ինչպէս ես, որ հինգ տարի ապրել եմ այնտեղ եւ այնտեղից հեռացել եմ միայն այն նպատակով, որ հին աշխարհի հայեացքը դէպի այդ նոր երկիրը դարձնեմ — այն ժամանակ դու կը խոստովանէիր, որ ուրիշ ոչ մի տեղ աւելի կատարեալ կազմակերպուած հասարակութիւն չկայ։

Պետր Էգիդը դառնալով Ռաֆայեէլին, պատասխանեց․

— Դու երբեք չես կարող ինձ համոզել, որ այդ նոր աշխարհում աւելի լաւ սահմանադրութիւն ունեցող ժողովրդներ լինեն, քան մեզ մօտ։ Մեզ մօտ էլ բնութիւնը նվազ կարգի մտքեր չի ստեղծում։ Այնուհետեւ մենք ունենք աւելի հին քաղաքակրթութիւն եւ բազմաթիւ գիւտեր, էլ չյիշատակենք պատահաբար արուած գիւտերը, որոնք մինչեւ անգամ ամենանրբամիտ հանճարների մտքով իսկ չեն անցնի։

— Տարիքի հարցը,— առարկեց Ռաֆայէլը,— դու կարող էիր աւելի լաւ հետազօտել, եթէ այդ նոր աշխարհի տարեգրութիւնները կարդացած լինէիր։ Ըստ այդ տարեգրութիւնների, այնտեղ աւելի վաղ քաղաքներ են եղել, քան այստեղ՝ մարդիկ։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն գիւտերին, որոնք պարտական ենք հանհանճարներին կամ պատահմունքին, դրանք կարող են նոյն ձեւով բոլոր աշխարհամասերում էլ կատարուել։ Ես ընդունում եմ, որ մենք գիտութիւնների բնագաւառում այդ ժողովրդներին գերազանցում ենք․ սակայն արհեստագործութեան եւ արդիւնագործութեան գծով շատ ետ ենք նրանցից։ Ես ուզում եմ ֆեզ այդ առթիւ մի ապացոյց բերել․

Նրանց տարեգրութիւններից պարզւում է, որ նրանք մինչեւ մեր այնտեղ գնալը մեր աշխարհի մասին ոչինչ չէին լսել․ միայն մօտ 200 տարի առաջ փոթորկից ջախջախուած մի նաւ խորտակուել է Ուտոպիա կղզու մերձակայքում։ Ալիքները ափ են նետել եգիպտացիներ եւ հռոմէացիներ, որոնք չեն ցանկացել այլեւս հեռանալ կղզուց։ Ուտոպիացիներն այդ դէպքից մեծ օգուտ են քաղել․ նաւաբեկներից նրանք սովորել են այն ամէնը, ինչ որ եկուորներն իմացել են հռոմէական կայսրութեան մէջ տարածուած գիտութիւնների ու արուեստների մասին։ Այդ առաջին սաղմերը հետզհետէ զարգացել են եւ այն քիչը, որ սովորել են ուտոպիացիները, նրանց հնարաւորութիւն է տուել գտնել մնացածը։ Այսպիսով, հին աշխարհի հետ մի միակ շփումը նրանց հաղորդել է այդ աշխարհի արդիւնագործութիւնն ու ոգին։

Կարող է պատահել, որ այդ նաւաբեկութիւնից առաջ էլ մերոնցից մի քանիսը նոյն ճակատագրով Ուտոպիա ընկած լինէն․ սակայն այդ յիշողութիւնն ամբողջապէս ջնջուել է։ Թերեւս կղզում իմ բնակութիւնն էլ ապագայ դարերում մոռացուի, թէեւ այդ բնակութիւնը տեղացիների համար անթիւ առաւելութիւններ ունէր, որովհետեւ դա նրանց առիթ ծառայեց իւրացնելու Եւրոպայի ամենագեղեցիկ գիւտերը։

Սակայն մենք շատ դարերի կարիք ունենք, մինչեւ կարողանանք նրանց հաստատութիւնների ամենալաւագոյնը փոխ առնել։ Այն, ինչ որ տնտեսական եւ սոցիալական բարեկեցութեան տեսակէտից մեզնից բարձր է — թէեւ գիտելիքներն ու հարստութիւնը երկսի մօտ էլ հաւասար են — դա մտաւոր այն գործունէութիւնն է, որը նրանց անդադար դրդում է օգտակար երեւոյթներն ուսումնասիրել, կատարելագործել եւ կիրառել։

— Լա՛վ, ուրեմն,— ասացի ես Ռաֆայէլին,— նկարագրիր մեզ այդ զարմանքի արժանի կղզին։ Յատկապէս խնդրում եմ քեզ բաց չթողնել որեւէ մանրամասնութիւն։ Նկարագրիր մեզ՝ դաշտերը, գետերը, քաղաքները, մարդիկ, բարքերը, հաստատութիւնները, օրէնքները, կարճ ասած՝ բոզորը, ինչ որ դու կարծում ես, թէ կը ցանկանանքք իմանալ։ Հաւատայ ինձ, այս ցանկութիւնը բովանդակում է այն ամէնը, ինչ որ մենք չենք իմանում։

— Մեծ սիրով,— ասաց Ռաֆայէլը,— այդ բոլորն իմ յիշողութեան մէջ միշտ վառ են։ Սակայն այդ պատմութիւնը շատ երկար ժամանակ կը պահանջի։

— Այդ դէպքում,— ասացի ես,— նախ ճաշենք․ այնուհետեւ մենք կունենանք պահանջուող ժամանակը։

— Համաձայն եմ դրան,— նկատեց Ռաֆայէլը։

Մենք տուն մտանք ճաշելու․ ապա կրկին պարտէզ վերադարձանք եւ նստեցինք նոյն նստարանի վրայ։ Ծառաներին հրամայեցի կողմնակի մարդկանց ներս չթողնել ու միացայ Պետրին, որ խնդրում էր Ռաֆայէլին կատարել իր խոստումը։ Վերջինս տեսնելով մեր լարուած ուշադրութիւնն ու իմացութեան տենչը, ամփոփեց իր մտքերն ու ապա սկսեց պատմել հետեւեալը։—

———

Ուտոպիա կղզու ամենամեծ լայնութիւնը հասնում է երկու հարիւր հազար քայլի։ Այդ ալյնութիւնը գտնւում է կղզում մէջտեղում եւ այդտեղից սկսում է աստիճանաբար եւ համաչափ կերպով մինչեւ երկու ծայրերը նուազել այնքան, որ ամբողջ կղզին հինգ հարիւր մղոն տարածութեամբ մի կիսաշրջան է կազմում ու քառորդ լուսնի կերպարանք ստանում, որի եղջիւրները միմեանցից մօտ տասնեւմէկ հազար քայլ հեռաւորութիւն ունեն։

Այդ հսկայ աւազանը լցւում է ծովով․ աւազանն ամփիթատրոնի ձեւով շրջապատող երկրները մեղմում են քամու կատաղութիւնը, հանդարտեցնում են ալիքները եւ ջրային այդ խոշոր զանգուածին տալիս են խաղաղ ջրի տեսք։ Կղզու այդ գոգաւոր մասը նման է մի միակ, բաւական ընդարձակ ու բոլոր կողմերից մատչելի նաւահանգստի։

Ծովախորշի մուտքը, մի կողմից աւազակոյտերի, իսկ միւս կողմից խութերի պատճառով, վտանգաւոր է։ Մէջտեղը բարձրանում է մի ժայռ, որը նշանակալի հեռաւորութիւնից տեսանելի է եւ դրա համար լ միանգամայն անվտանգ է։ Ուտոպիացիներն այդ ժայռի վրայ կառուցել են մի բերդ, որը պաշտպանւում է լաւ պահակազօրով։ Ուրիշ, ջրի տակ ծածկուած ժայռեր, նաւորդներին պատճառում են անհաղթելի արգելքներ։ Միայն տեղացիները գիտեն նաւարկելի վայրերը եւ այդ պատճառով իրաւամբ այն ժամանակ կարելի է մտնել այդ ծովախորշը, եթէ նաւի վրայ ուտոպիացի մի նաւավար կայ։ Սակայն նախազգուշական այդ միջոցառումներն եւ բաւական չէին լինի, եթէ ափին՝ որոշ հեռաւորութիւնների վրայ, փարոսներ չգտնուէին, որոնք նշում են ճիշտ ուղղութիւնը։ Այդ փարոսների սոսկ տեղաշարժը բաւական կը լինէր ոչնչացնելու համար թշնամու ամենամեծ նաւատորմիզն իսկ՝ տալով նրան այլ ուղղութիւն։

Կղզու հակառակ կողմը գտնւում են բանուկ նաւահանգիստները․ ափերը բնական եւ արհեստական կերպով այնքան լաւ են ամրացուած, որ մի բուռ մարդիկ էլ կարող են արգելել մի մեծ բանակի ցամաք դուրս գալը։

Աւանդութիւնների համաձայն, որ ի միջի այլոց ամբողջովին հաստատւում է երկրի աշխարհագրական դիրքով, այդ երկիրը միշտ կղզի չի եղել։ Նախապէս նա կոչուել է Աբրաքսա եւ միացած է եղել մայր ցամաքի հետ․ Ուտոպը, որը նուաճել է այդ երկիրը, նրան կոչել է իր անունով։

Այդ նուաճողը մի հանճարեղ գլուխ էր։ Նա կարողացաւ ընտանեցնել մի կոշտ եւ բարբարոս ազգաբնակութեան ու նրանից կազմակերպեց մի ժողովուրդ, որի քաղաքակրթութեան աստիճանն այժմ գերազանցում է միւս բոլոր ժողովուրդներին։ Ուտոպն յաղթանակից յետոյ երկրի տէրը դառնալով տասն հինգ հազար քայլ երկարութեամբ մի պարանոց քանդել տուեց, որը երկիրը միացնում էր մայր ցամաքի հետ։ Այդպիսով Աբրաքսա երկիրը վերածուեց Ուտոպիա կղզու։ Այդ հսկայ գործի իրականացման համար Ուտոպն աշխատեցրեց ոչ միայն տեղացիներին, այլ եւ իր բանակի զինուորներին, որպէսզի առաջինները յաղթողների կողմից իրենց վրայ դրուած աշխատանքը նուաստացում ու նախատինք չհամարեն։ Այդ եղանակով հազարաւոր ձեռքեր շարժման մէջ դրուեցին եւ շուտով յաջողութեամբ պսակուեց ձեռնարկումը։ Հարեւան ժողովուրդներն սկզբում հեգնում էին այդ գործը, որպէս մի դատարկ եւ ցնորական ձեռնարկում, իսկ երբ յաջողութեամբ վերջացաւ՝ նրանց զարմանքը հասնում էր սարսափի։

Ուտոպիա կղզին ունի հսիուն չորս ընդարձակ ու շքեղ քաղաքներ։ Լեզուն, բարքերը, հիմնարկներն ու օրէնքները բոլոր քաղաքներում ամբողջովին նոյնն են։ Հիսուն չորս քաղաքներն էլ շինուած են միեւնոյն յատակագծով․ նրանք ունեն նոյն հաստատութիւններն ու հասարակական շէնքերը, որոնք միայն մի փոքր յարմարեցրած են իւրաքանչիւր վայրի պահանջներին։ Քաղաքների միջեւ գտնուող ամենամեծ տարածութիւնը հասնում է քսան չորս մղոնի, իսկ ամենամեծ հեռաւորութիւնը՝ ոտքով մի օրուայ ճանապարհ է։

Իւրաքանչիւր քաղաքից ամէն տարի իբրեւ ներկայացուցիչներ ընտրւում են երեք փորձառու եւ հմուտ ծերունիներ․ վերջինները հաւաքւում են Ամաուռոտում, որտեղ քննարկում են երկրի գործերը։ Ամաուռոտը կղզու գլխաւոր քաղաքն է։ Այդ քաղաքնիր միջին դիրքի շնորհիւ բոլոր պատգամաւորների հաւաքման ամենանպաստաւոր վայրն է։

Իւրաքանչիւր քաղաքին յատկացուած է առնուազն քսան հազար քայլ տարածութիւն շէնքերի կառուցման ու կենսամթերքների մշակման համար։

Այդ հողամասի տարածութիւնն ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է քաղաքների հեռաւորութեանը։ Քաղաքների երջանիկ բնակիչները երբեք չեն ձգտում օրէնքով նախատեսուած սահմաններն ընդարձակելու։ Նրանք հողի սեփականատէրեր չեն համարում իրենց, այլ աւելի շուտ՝ վարձակալներ։

Դաշտերի մէջ գտնւում են հարմար կառուցուած տներ՝ հողագործական ամէն տեսակի գործիքներով։ Այդ տները ծառայում են որպէս բնակարան գործաւորների այն խմբերի համար, որոնք քաղաքից որոշ ժամկէտներում դաշտ են ուղարկւում։ Իւրաքանչիւր հողագործական ընտանիք բաղկացած է առնուազն քառասուն հոգուց, տղամարդիկ եւ կանայք, ինչպէս նաեւ երկու ստրուկներից։ Նրանք կառավարւում են ընտանիքի մի հօր եւ մօր կողմից, որոնք լուրջ ու բանիմաց մարդիկ են։

Երեսուն ընտանիք կառավարւում են մի ֆիլարխի միջոցով։

Ամէն տարի իւրաքանչիւր ընտանիքից քաղաք են վերադառնում քսան հողագործ, որոնք իրենց երկու տարուայ հողագործական ծառայութիւնը վերջացրել են։ Ուրիշ քսան հոգի փոխարինում են նրանց, որոնց ծառայութեան ժամանակը նոր է սկսում։ Նորեկները հրահանգ ստանում են նրանցից, որ արդեն մի տարի աշխատել են դաշտում, իսկ յաջորդ տրի վարժեցնելու հերթը հասնում է իրենց։ Այսպիսով հողագործները երբեք բոլոր միաժամանակ անգէտ ու նորեկ չեն, եւ հասարակութիւնը ոչ մի երկիւղ չի կրում իրեն պարէնով ապահովող մարդկանց անփորձութիւնից։

Տարեկան այդ հերթափոխութիւնը մի այլ նպատակ էլ ունի։ Դրա շնորհիւ քաղաքացիները չափազանց երկար ժամանակ ֆիզիկական ծանր աշխատանքի ենթակայ չեն լինում։ Բնականօրէն պատահում է սակայն, որ ոմանց սրտին շատ մօտ է լինում հողագործական աշխատանքը․ այդպիսիներին սիրով թոյլատրւում է մի քանի տարի անցկացնել դաշտում։

Հողագործները մշակում են դաշտը, խնամում են անասուններին, փայտ են հաւաքում եւ իրենց պարէնները ջրային կամ ցամաքային ճանապարհով փոխադրում են հարեւան քաղաքը։ Նրանք չափազանց հետաքրքրական եղանակով ստանում են բազմաթիւ հաւի ճտեր․ նրանք հաւերին թուխս չեն նստեցնում, այլ դրա համար օգտագործում են պահանջուող աստիճան արհեստական ջերմութիւն։ Հենց որ հաւձագը ձուի կճեպից ազատւում է, մարդն է, որ գրաւում է թխսամօր տեղը եւ հսկում նրան Ուտոպիայում շատ քիչ ձիեր են պահում եւ հենց այդ քչերն էլ շատ կրակոտ են ու գլխաւորապէս ծառայում են երիտասարդներին ճարպկութեան վարժեցնելու գործին։ Եզներն օգտագործում են բացառապէս հողագործութեան եւ տրանսպորտի համար։ Եզը, ասում են Ուտոպիացիք, չունի ձիու արագութիւնը, սակայն համբերատարութեամբ եւ ուժով գերազանցում է վերջինին․ նա աւելի քիչ է ենթակայ հիւանդութիւնների, նրան աւելի էժան է կերակրելը, իսկ երբ այլեւս աշխատանքի պիտանի չէ, ծառայում է որպէս սննգամիջոց։

Ուտոպիացիները ցորենը հացի են վերածում․ նրանք խմում են խաղողի, խնձորի ու տանձի հիւթը․ ջուրը խմում են կամ առանց խառնուրդի եւ կամ եփում են մեղրով ու քաղցր արմատներով, որ նրանց մօտ առատօրէն աճում են։

Իւրաքանչիւր քաղաքի ու շրջակայքի համար անհրաժեշտ կենսամթերքների քանակը խիստ ճշգրիտ կերպով որոշուած է։ Չնայած դրան, բնակիչները այդ պահանջից շատ աւելի կենդանիներ են բազմացնում ու հացահատիկ մշակում։ Աւելցուկը պահում են յաջորդ տարիների համար կամ բաշխում են հարեւանների միջեւ։

Ինչ վերաբերում է կահկարասիներին, տնային իրերին եւ ուրիշ առարկաներին, որ քաղաքից դուրս հնարաւոր չէ գտնել, այդպիսիք հողագործներն իրենց հետ վերցնում են քաղաքից։ Դրա համար նրանք դիմում են քաղաքային վարչութեանը, որը նրանց անմիջապէս ու անվճար տալիս է։ Ամէն ամիս նրանք հաւաքւում են ու կատարում ընդհանուր տօն։

Հենց որ հունձքի ժամանակը գալիս է, հողագործ֊ընտանիքների ֆիլարխները քաղաքային վարչութիւններին յայտնում են իրենց անհրաժեշտ օժանդակ գործաւորների թիւը։ Նշանակուած օրը հնձուորների խմբերը գալիս են եւ եթէ եղանակը նպաստաւոր է, ամբողջ հունձքը կատարւում է համարեայ մի օրում։

Ուտոպիայի քաղաքների, իսկ մասնաւորապէս ամաուռոտ քաղաքի մասին

Ով ծանօթ է Ուտոպիայի քաղաքներից մէկին, ուրեմն նա ճանաչում է բոլորը, քանի որ նրանք բոլորովին իրար նման են, ինչքան այդ թոյլ է տալիս տեղի բնական դիրքը։ Այդ պատճառով ես կարող էի ձեզ նրանցից որեւէ մէկը նկարագրել․ բայց քանի որ Ամաուռոտը, որպէս կառավարութեան եւ սենատի կենտրօն, միւս բոլոր քաղաքների հանդէպ նախապատւութիւն է վայելում, ուստի ես գլխաւորապէս կանգ կառնեմ այդ քաղաքի վրայ։

Ամառուոտը գտնւում է թեք բարձրացող մի բլուրի զառիթափի վրայ։ Քաղաքն ըստ ձեւի համարեայ կազմում է մի քառակուսի․ նրա ամենալայն մասն սկսւում է բլուրի գագաթից մի քիչ ներքեւ, ապա մօտ 2000 քայլ ձգւում է Անիդեր գետի ափերով եւ որքան գնում ենք գետափով դէպի ցած, այնքան էլ մեծանում է քաղաքի լայնութիւնը^[29]։

Անիդերի ակունքը թոյլ է․ նա գտնւում է Ամաուռոտից դէպի վեր 80.000 քայլի վրայ։ Իր ընթացքի ժամանակ գետն աստիճանաբար աճում է բազմաթիւ վտակներից հաւաքուող ջրերով, որից երկուսը միջին մեծութիւն ունեն։ Ամաուռոտի առաջ Անիդերի լայնութիւնը հասնում է 500 քայլի․ այնուհետեւ մշտապէս մեծանում է, մինչեւ որ վերջապէս 60 մղոն երկարութեամբ հոսելով՝ թափւում է ծովը։

Քաղաքի եւ ծովի միջեւ գտնուող ամբողջ տարածութեան վրայ, ինչպէս նաեւ քաղաքից մի քանի մղոն վերեւ, մակընթացութիւնն ու տեղատւութիւնը, որ օրական 6 ժամ են տեւում, նշանակալի չափով կասեցնում են գետի ընթացքը։ Մակընթացութեան ժամանակ ովկիանոսը Անիդերի անկողինը 30 մղոն երկարութեամբ լցնում է իր ալիքներով եւ ետ է մղում նրան դէպի իր ակունքները։ Աղի ջուրը գետին հաղորդում է իր դառնութիւնը․ բայց հենց որ սկսում է տեղատւութիւնը, գետը հետզհետէ կրկին մաքրւում է եւ քաղաքն ստանում է քաղցր ու ըմպելի ջուր, որ մինչեւ գետի խառնարանի մօտ մաքուր է մնում։ Անիդերի երկու ափերը քարի մի կամուրջով միանում են իրար։ Այդ կամուրջը, որ կազմուած է հրաշալի աղեղնաձեւ կամարներով, գտնւում է քաղաքի ծովից ունեցած ամենից հեռու ծայրին, որպէսզի նաւերը կարողանան մօտենալ ափի ուզած տեղին։

Ամաուռոտը դեռեւս մի երկրորդ գետով էլ է կտրւում, որը թէեւ փոքր, բայց գեղեցիկ է եւ հանդարտ։ այդ գետն սկիզբ է առնում քաղաքից փոքր հեռաւորութիւն ունեցող մի բլուրից, եւ քաղաքը երկու մասի բաժանելով, միանում է Անիդերի հետ։ Ամաուռոտի բնակիչներն այդ գետի ակունքը շրջապատել են պարիսպներով, որ ձգւում են մինչեւ քաղաքի արուարձանները։ Այսպիսով՝ պաշարման դէպքում, թշնամին չի կարող գետը ոչ թունաւորել եւ ոչ էլ կասեցնել նրա ընթացքը կամ փոխել տալ նրա հունը։ Ամենաբարձր կէտերից, բոլոր ուղղութիւններով դէպի ցած են իջնում կղմինդրէ խողովակներ, որոնք ջուրը հասցնում են քաղաքի աւելի ներքեւում գտնուող մասերը․ այնտեղ, որտեղ այս միջոցն անգործադրելի է, բնակիչների համար անհրաժեշտ ջուրը հաւաքում են մեծ ցիստերների մէջ։

Ամբողջ քաղաքը շրջապատուած է բարձր ու հաստ պարսպների մի գոտիով, իսկ շատ փոքր տարածութիւնների վրայ բարձրանում են աշտարակներ ու ամրութիւններ։ Պատնէշները երեք կողմից շրջապատուած են խրամներով, որոնք թէեւ մշտապէս չոր են, սակայն լայն են ու խոր եւ ծածկուած են փշերով ու ծակող մացառներով։ Չորրորդ կողմից գետն ինքն է փոխարինում խրամին։

Փողոցներն ու հրապարակները շատ հարմար են երթեւեկութեան ու փոխադրութիւնների համար եւ լաւ պաշտպանուած են քամուց։

Շէնքերը շատ յարմարութիւններ ունեն․ նրանք աչքի են ընկնում շքեղութեամբ եւ մաքրութեամբ ու խիտ շարքերով ձգւում են փողոցների երկու կողմի երկարութեամբ․

փողոցների լայնութիւնը հասնում է 20 ոտնաչափի։

Տների ետեւում գտնւում են ընդարձակ պարտէզներ․ իւրաքանչիւր տուն մի դուռ ունի փողոցի վրայ եւ մի հատ էլ՝ պարտէզի կողմը։ Այդ դռները բացւում են ձեռքի մի թեթեւ ճնշումով ու ներս են թողնում առաջին պատահածին։ Այս դէպքում ուտոպիացիները ղեկավարւում են հասարակական սեփականութեան սկզբունքով։ Անհատական եւ անսահմանափակ սեփականութեան ամէն մի գաղափարն իսկ կանխելու համար, ամէն տասը տարին մի անգամ նրանք վիճակով փոխում են իրենց տները։

Քաղաքների բնակիչները հաճոյքով խնամում են պարտէզները․ նրանք մշակում են խաղող, միրգ, ծաղիկ ու ամէն տեսակի բոյսեր։ Միաժամանակ նրանք ցուցաբերում են այնքան հասկացողութիւն եւ ճաշակ, որ ես ուրիշ ոչ մի տեղ աւելի մեծ պտղատւութիւն ու առատութիւն չեմ տեսել միացած գեղեցկութեան հետ։ Հաճոյքը միակ պատճառը չէ, որ նրանց դրդում է պարտիզպանոթիւն անել․ քաղաքի տարբեր մասերի միջեւ գոյութիւն ունի մշտական մրցակցութիւն․ նրանք մրում են միմեանց հետ, թէ ում պարտէզը ամէնից լաւ մշակուած կը լինի։ Արդարեւ, դժուար է մի այլ բան պատկերացնել, որը աւելի հաճելի եւ օգտակար լինէր, քան պարտիզպանութիւնը։ Պետութեան հիմնադիրը լաւ է հասկացել այդ եւ դրա համար էլ ամէն կերպ աշխատել է քաղաքացիների մտքերին այդ ուղղութիւնը տալ։

Ուտոպիացիներն իրենց քաղաքների ընդհանուր պլանի կազմումը վերագրում են Ուտոպին։ Այդ մեծ օրէնսդրի ժամանակը չի բաւականացել իր նախագծած շինութիւններն ու գեղեցկութիւններն իրագործելու համար։ Դրա համար հարկաւոր է մի քանի սերունդ․ ուստի նա հաջորդներին է թողել իր գործը շարունակելու եւ կատարելագործելու հոգսը։

Ուտոպիայի տարեգրութիւնները, որ կղզու նուաճման օրից բարեխղճօրէն տարւում են, ընդգրկում են 1760 տարուայ պատմութիւն։ Այդ տարեգրութիւնների համաձայն, սկզբում տները եղել են փայտէ շատ ցածր խրճիթներ, ցեխի պատերով ու յարդէ սրածայր կտուրներով․ իսկ այժմ տները եռհարկանի փառահեղ շէնքեր են․ արտաքին պատերը շինուած են քարից կամ աղիւսից, իսկ ներսինները՝ գիպսից։ Կտուրները հարթ են ու ծածկուած են մանրացրած եւ չայրուող նիւթով, որը շատ էժան է ու արճճից էլ աւելի լաւ է պաշտպանում վատ եղանակից։ Ապակէ լուսամուտներ պաշտպանում են քամուց․ ապակին կղզում շատ գործադրութիւններ ունի։ Ապակու փոխարէն երբեմն օգտագործում են մի չափազանց նուրբ հիւսուածք, որը ամպրայով կամ իւղով յագեցնում են ու այդպիսով, շատ լաւ անց է կացնում լոյսը եւ պաշտպանում քամուց։

Կառավարման մասին

Երեսուն ընտանիքից ամէն տարի ընտրում են մի կառավարող, որը տեղական հին բարբառով «սիֆոգրանտ» իսկ նոր լեզուով «ֆիլարխ» է կոչւում։

Տաս սիֆոգրանտներ եւ նրանց 300 ընտանիքները ենթարկւում են մի «պրոտոֆիլտրխի» կամ, ինչպէս հին լեզուով էին ասում՝ «տրանիբորի»։

Սիֆոգրանտները վերջապէս, թուով 200, կատարում են վերջին ընտրութիւնը։ Նրանք նախ երդւում են, որ իրենց ձայնը տալու են ամենալաւ ու ամէնից ընդունակ քաղաքացուն․ ապա անցնում են գաղտնի քուէարկութեան եւ ժողովրդի առաջարկած չորս քաղաքացիներից մէկին իշխան են յայտարարում։ Վորովհետւ քաղաքը բաժանուած է չորս մասերի, իւրաքանչիւր քաղաքամաս սենատին առաջադրում է իր ընտրելին։

Իշխանի կոչումը ցմահ է, պայմանով, որ նա ինքն իշխանութեան ձգտելու մէջ չկասկածուի։

Տրանիբորներն ամէն տարի ընտրւում են, սակայն առանց ծանրակշիռ հիմքերի չէ, որ փոխում են նրանց։ Մնացեալ պաշտօնատար անձերն ամէն տարի փոխարինւում են նորերով։

Ամէն երեք օրը, ըստ կարիքի աւելի յաճախ, տրանիբորներն իշխանի հետ նիստի են հաւաքւում՝ պետութեան գործերի մասին խորհրդակցելու եւ առանձին անհատների միջեւ եղած դատերին ամենաարագ լուծում տալու համար․ ի միջի այլոց այդպիսի իրաւական վէճեր շատ հազուադէպ են։

Սենատի իւրաքանչիւր նիստին մասնակցում են երկու սիֆոգրանտներ․ ժողովրդի այս ներկայացուցիչները փոխւում են ամէն մի նիստին։

Օրէնքը նախատեսում է, որ նախ քան ընդհանուր շահագրգռութիւն ներկայացնող հարցեր քուէարկելն ու առաջարկն օրէնքի վերածուելը, երեք օր առաջ քննարկուեն սենատում։

Սենատից ու ժողովրդական խորհրդից դուրս հասարակական խնդիրների մասին խորհրդակցելը ոճիր է համարւում ու ենթակայ է մահապատժի։

Այս որոշումներով ուտոպիացիները ձգտում են խափանել իշխանի եւ տրանիբորների միացումը՝ ազատութեան դէմ դաւեր նիւթելու, ժողովրդին բռնակալ օրէնքներով ճնշելու ու կառավարութեան ձեւը փոխելու համար։ Այս տեսակէտից սահմանադրութիւնն այնքան զգօն է, որ առաջնակարգ կարեւորութիւն ունեցող հարցերը քննարկւում են սիֆոգրանտների ժողովներում․ սիֆոգրանտներն այդ մասին տեղեկացնում են իրենց ընտանիքներին։ Այդպիսի հարցերն ապա քննւում են ժողովրդական մի հաւաքոյթում ու վերջապէս սիֆոգրանտներն իրենք հիմնովին քննարկելով գործը, իրենց կարծիքն ու ժողովրդի կամքը յայտնում են սենատին։ Երբեմն մինչեւ անգամ ամբողջ կղզու կարծիքն են հարցնում։

Սենատի կանոններից յիշատակութեան արժանի է հետեւեալը․ երբ մի առաջարկ է արւում, այդպիսին հենց նոյն օրը չի քննարկում, այլ հետաձգւում է մինչեւ յաջորդ նիստը։ Այսպիսով, ոչ ոք վտանգի չի ենթարկւում, առանց խորը մտածելու ասել մտքովն անցած առաջին կարծիքը, որն այնուհետեւ ստիպուած կը լինի դպնել ինքնասիրութիւնից ու արժանապատւութիւնից դրդուած, միանգամայն աչքաթող անելով հասարակական բարօրութիւնը։ Եւ ահա մի այդպիսի շտապողականութեան վտանգը կանխելու համար՝ սենատորներին մտածելու բաւական ժամանակ է տրւում։

Արուեստների եւ արհեստների մասին

Մի զբաղմունք կայ, որը բոլոր ուտոպիացիների՝ տղամարդկանց եւ կանանց, ընդհանուր է եւ որից ոչ ոք չի կարող հրաժարուել․ դա հողագործութիւնն է։ Երեխաները տեսականօրէն այն սովորում են դպրոցներում, իսկ գործնական կերպով՝ քաղաքին կից դաշտերում, որտեղ նրանց զբօսնելու են տանում։ Նրանք այնտեղ տեսնում են, թէ ինչպէս է մշակւում հողը, այնտեղ երեխաներն իրենք աշխատում են, եւ այս վարժութիւնը միաժամանակ զարգացնում է նրանց ֆիզիկական ուժերը։

Բացի հողագործութիւնից, որը, կրկնում եմ, բոլորի պարտականութիւնն է, իւրաքանչիւր ուտոպիացու համար սահմանւում է նաեւ մի արհեստ։ Ոմանք բուրդ են հիւսում կամ կտաւ գործում, ուրիշները քարտաշ են կամ բրուտ․ ոմանք էլ աշխատում են փայտի կամ մետաղի գործերում։ Սրանք ամենաառաջնակարգ արհեստներն են։

Կղզու բոլոր բնակիչների հագուստները միեւնոյն ձեւն ունեն, որն անփոփոխ է։ Տարբեր ձեւ թոյլատրւում է միայն տղամարդկանց եւ կանանց, ամուրիների ու ամուսնացածների համար։ Հագուստները գեղեցիկ են եւ վայելուչ ու հնարաւորութիւն են տալիս մարմինին կատարել ամէն տեսակի շարժումներ, պաշտպանում են ամրան շոգից եւ ձմրան ցրտից։ Իւրաքանչիւր ընտանիք ինքն է կարում իր հագուստները։

Բոլորը՝ տղամարդիկ եւ կանայք, առանց բացառութեան պարտաւոր են սովորել վերոյիշեալ արհեստներից մէկն ու մէկը։ Քանի որ կանայք աւելի թոյլ են, այդ պատճառով էլ նրանք մեծ մասամբ բրդի ու կտաւի վրայ են աշխատում․ աւելի ծանր եւ ուժ պահանջող զբաղմունքներն ընկնում են տղամարդկանց վրայ։

Ամէն մէկն ընդհանրապէս սովորում է իր ծնողների արհեստը, որովհետեւ ազդեցութեան ու օրինակի միջոցով երեխաների մէջ սովորաբար զարգանում է այդ գործի ե՛ւ ճաշակը ե՛ւ կարողութիւնը։ Սակայն եթէ մի երեխայ իր մէջ աւելի ճարտարութիւն ու հակումն է զգում դէպի մի ուրիշ արհեստ, այդ դէպքում նրան որդեգրել են տալիս յատկապէս այդ արհեստով զբաղուող ընտանիքում, եւ նման դէպքերում ոչ միայն երեխայի հայրը, այլ եւ կառավարութիւնը հոգում է, որ երեխան սովորելու մտնի պատուաւոր ու ազնիւ ընտանիք։

Մէկը, որ արդեն մի արհեստ գիտի եւ ցանկանում է մի ուրիշն էլ սովորել, կարող է այդ անել միեւնոյն հիմունքներով։ Նրան են թողնում ընտրելու երկուսից մէկը, որն իրեն ամէնից աւելի է հետաքրքրում ու սրտին մօտ է, եւ կամ քաղաքն է այդ որոշում, նկատի առնելով հասարակական պահանջները։

Սիֆոգրանտների ամենաառաջնակարգ ու գրեթէ բացառիկ գործունէութիւնն այն է, որ հետեւեն, որ ոչ ոք ծուլութիւն չանի եւ ամէն մարդ անխոնջ կերպով զբաղուի իր արհեստով։ Դրանից սակայն չպէտք է եզրակացնել, թէ ուտոպիացիները գրաստների նման վաղ առաւօտից մինչեւ ուշ գիշեր ախշատանքի են լծուած։ Մտքի ու մարմնի համար հաւասարապէս վնասակար այդպիսի կեանքն աւելի դաժան կը լինէր, քան տանջանքն ու ստրութիւնը։ Եւ չէ՞ որ ուրիշ ամէն տեղ այդ է գործաւորների տխուր վիճակը։

Ուտոպիացիները ցերեկն ու գիշերը բաժանում են 24 հաւասար ժամերի․ դրանից 6 ժամը գնում է ֆիզիկական աշխատանքի։ Յարաբերութիւնը հետեւեալն է․ երեք ժամ աշխատանք կէսօրից առաջ, ապա ճաշ․ կէսօրից յետոյ երկու ժամ հանգիստ, երեք ժամ նորից աշխատանք, որին յաջորդում է ընթրիքը։

Երբ մեզ մօտ կէսօր է, նրանց հաշուով ժամը մէկը կը լինի։ Ժամը 8֊ինց նրանք պառկում են եւ քնելուն յատկացնում են 8 ժամ։

Աշխատանքի, ուտելու եւ քնելու միջեւ եղած ժամանակամիջոցն ամէն ոք օգտագործում է ըստ իր ցանկութեան։ Ուտոպիացուն շատ հեռու է այդ ազատ ժամերը յիմարութեամբ ու ծուլութեամբ վատնելու միտքը․ նրանք այդ ժամերին աւելի շուտ աշխատում են փոփոխութիւն մտցնել իրենց առօրեայ զբաղմունքների ու աշխատանքների մէջ եւ դրանով թարմանալ, եւ դա յաջողում է նրանց, շնորհիւ հետեւեալ, իսկապէս հրաշալի հաստատութեան․ —

Ամէն առաւօտ արեւածագից առաջ բացւում են հասարակական սրահները։ Միայն նրանք պարտաւոր են յաճախել այդ դահլիճները, որոնք իրենց բացառապէս գիտութիւններին են նուիրել․ բայց եւ այնպէս բոլորն էլ այնտեղ մտնելու իրաւունք ունեն՝ կանայք եւ տղամարդիկ, ինչպիսի զբաղմունք էլ նրանք ունենան։ Ժողովուրդը մասսայօրէն յաճախում է այդ սրահները․ այնտեղ ամէն մէկն զբաղում է գիտութեան այն ճիւղով, որն իր գործին ու ճաշակին ամէնից աւելի համապատասխանում է։

Ոմանք ազատ ժամերը գերազանցապէս անց են կացնում իրենց արհեստի վարժութիւններով․ այդպիսիները մեծ մասամբ նրանք են, որոնց միտքը չի գրաւում վերացական մտածութիւնը։ Նրանց ոչ միայն չեն արգելու այդ, այլ գովում են, որովհետեւ նրանք համառօրէն ցանկանում են օգտակար լինել իրենց համաքաղաքացիներին։

Երեկոյեան՝ ընթրիքից յետոյ, ուտոպիացիները մի ժամ անց են կացնում զրոյցով, ամառը՝ պարտէզներում, ձմեռը՝ հասարակական ճաշարաններում։ Նրանք զբաղում են երաժշտութեամբ կամ զրոյցով։ Ուտոպիացիք ոչ թղթախաղ են իմանում եւ ոչ էլ որեւէ մէկն այն խաղերից, որոնք նոյնքան անհամ են, որքան եւ վտանգաւոր։ Դրա փոխարէն, այնտեղ գոյութիւն ունի երկու տեսակի խաղ, որ մի քանի կողմերով յիշեցնում են մեր շախմատը․ մէկը կոչւում է «թուաբանական ճակատամարտ»․ որի ժամանակ զօրքը ջարդում է զօրքին, իսկ միւսին «մոլութիւնների ու առաքինութիւնների կռիւ» անունն են տալիս։ Վերջինը ցայտուն կերպով ցոյց է տալիս բոլոր մոլութիւնների անարխիան եւ այն ատելութիւնը, որը նրանց միմեանցից բաժանում է․ դրա հետ մէկտեղ եւ կատարեալ համերաշխութիւնը, եթէ այդ վերաբերում է առաքինութեան դէմ կատարելիք որեւէ յարձակման։ Խաղն այնուհետեւ ցոյց է տալիս, թէ որոնք են առանձին առաքինութիւններին հակադրուող մոլութիւնները եւ ինչպիսին են նրանք ործում֊ուժով թէ բացարձակ, խորամանկութեամբ՝ թէ կողմնակի ճանապարհներով։ Ինչպէս առաքինութիւնը մոլութեան յարձակումները ետ է մղում, տապալում է եւ նրա ուժերի լարումն անպտուղ դարձնում․ ինչ կերպով վերջապէս յաղթանակը տանում է այս կամ այն կողմը։

Ես ենթակայ եմ լուրջ բնոյթի մի առարկութեան, դրա համար էլ շտապում եմ կանխել այն։

Թերեւս ասեն, թէ օրական վեցժամեայ աշխատանքը բաւական չէ հասարակական կարիքն ապահովելու համար, Ուտոպիան պէտք է մի շատ դժբախտ երկիր լինի։

Իրականում սակայն հակառակն է․ վեցժաեայ աշխատանքը լի ու լու բաւարարում է կեանքի բոլոր պահանջներին ու հաճոյքներին եւ, բացի այդ, կենսամթերքների աւելցուկ է տալիս։

Այդ հանգամանքը դուք հեշտութեամբ կըմբռնէք, եթէ միայն յիշէք միւս ժողովրդների պորտաբոյծ մարդկանց խոշոր թիւը։ Նախ գրեթէ բոլոր կանայք, որոնք երկրագնդի ազգաբնակութեան կէսն են կազմում, ապա այն բոլոր երկրների տղամարդիկ, որտեղ ամբողջ աշխատանքը կանայք են կատարում․ այնուհետեւ քահանաների ու եկեղեցական այլ պարազիտների հսկայական մասսան․ այս ամէնին աւելացրէք բոլոր հարուստ կալուածատէրերին, որոնք մի բառով «ազնուականներ» են կոչւում․ հաշուեցէք դեռ նրանց սպասաւորների շարանները, համազգեստ հագած անպէտքների այդ բազմութիւնը, ինչպէս նաեւ ուժեղ ու կատարելապէս առողջ մուրացիկների հեղեղը, որոնք իրենց ծուլութիւնը մարմնական կեղծ պակասութիւններով ծածկում են․ որպէս արդիւնք դուք կը ստանաք այն, որ իրենց աշխատանքով մարդկային սեռի կարիքները հոգացողների թիւը շատ աւելի քիչ է, քան սովորաբար կարծում են։ Հաշուի առէք նոյնպէս, թէ գործաւորներից որքան քիչ մարդիկ զբաղւում են իսկապէս անհրաժեշտ եւ օգտակար գործերով․ փողի այս դարում, երբ վերջինը աստուածութիւն եւ ունիւերսալ չափանիշ է, մի շարք դատարկ եւ անպէտք արուեստներ սպասարկում են միմիայն շռայլութեանն ու զեզխութեանը։ Բայց եթէ գործաւորների այդ ամբողջ մասսան բացառապէս օգտակար աշխատանքով զբաղէր ու ամէն ինչ մինչեւ իսկ կարիքից աւելի պատրաստէին, այդ դէպքում պատրաստուած իրերի գներն այն աստիճան կընկնէին, որ գործաւորն այլեւս իր վարձքով ապրելու հնարաւորութիւն չէր ունենայ։

Ընդունենք, որ օգտակար աշխատանքի մէջ ենք ներգրաւում ինչպէս նրանց, որոնք միմիայն պերճանքի առարկաներ են պատրաստում, այնպէս էլ այն մարդկանց, որոն ոչինչ չեն անում, սակայն նրանցից ամէն մէկը երկու իսկական գործաւորի աշխատանքն ու վարձն է սպառում․ այդ դէպքում հեշտ է ըմբռնել, որ այդ մարդիկ աւելի շատ ժամանակ կունենան, քան անհրաժեշտ է՝ հոգալու համար կեանքի կարիքները, յարմարութիւնները եւ մինչեւ իսկ հաճոյքները։ Այդ հաճոյքների տակ ես նկատի ունեմ միմիայն այնպիսիները, որոնք միանգամայն բնական են ու ճշմարիտ։

Այն, ինչ որ ես այժմ այստեղ միայն նախադրում եմ, այդ բոլորը գործնականում իրականացուած է Ուտոպիայիում։ Այնտեղ մի քաղաքի ու նրա շրջակայքի ամբողջ տարածութեան վրայ հազիւ հինգ հարիւր հոգի կը լինի,— աշխատանքի համար պահանջող տարիքն եւ ուժերն ունեցող տղամարդիկ ու կանայք,— որոնք օրէնքով ազատուած են աշխատանքից։ Վերջինների թուին են պատկանում սիֆոգրանտները․ բայց, չնայած դրան, այդ պաշտօնատար անձերն էլ միւս քաղաքացիների նման աշխատում են, որպէսզի իրենց օրինակով քաջալերէն նրանց։ Այդ առանձնաշնորհումը տարածւում է նաեւ այն երիտասարդների վրայ, որոնց՝ ժողովուրդը քահանաների յանձնարարութեամբ եւ սիֆոդրանտների գաղտնի քուէարկութեամբ, սահմանում է արուեստների եւ գիտութիւնների համար։ Հենց որ ընտրուածներից մէկը չի արդարացնում հասարակական յոյսերը, այդպիսին ետ է փոխադրւում գործաւորների դասակարգը։ Եւ ընդհակառակը,— եւ նման դէպքեր յաճախ են պատահում, երբ մի գործաւոր իր ազատ ժամերը մտաւոր աշխատանքի նուիրելով բաւարար զարգացում է ձեռք բերում, այդպիսին ազատւում է ֆիզիկական աշխատանքից ու բարձրացւում է գիտնականների դասակարգին։

Գիտնականների դասակարգից են ընտրում դեսպաններին, քահանաներին, տրանիբորներին ու իշխանին։ Վերջինն առաջ կոչւում էր «բարզամ» այժմ նրան անուանում են «ադեմ»։ Մնացեալ բնակչութիւնն անընդհատ զբաղւում է միայն օգտակար արհեստներով ու կարճ ժամանակամիջոցում արտադրում է ամէն տեսակի հրաշալի պատրաստուած իրերի զգալի մասը։

Աշխատանքի կրճատմանը նոյնպէս նպաստում է այն հանգամանքը, որ պատրաստուած իրերը լաւ են օգտագործում եւ խնամքով պահպանում։ Այդ իսկ պատճառով է Ուտոպիայիում անելու շատ աւելի քիչ բան կայ, քան մեզ մօտ։

Ուրիշ տեղեր մի շէնքի կառուցումը եւ պահպանումը պահանջում է մշտական աշխատանք։ Դրա պատճառը պարզ է։ Հայրը մեծ ծախսերով կառուցում է ու իր կարողութիւնը թողնում է անփոյթ ու վատնող որդուն, վերջինս աստիճանաբար ամէն ինչ փչացնում է, այնպէս որ նրա ժառանգը առանց հսկայական ծախսերի չի կարող վերանորոգում կատարել։ Յաճախ պատահում է, որ ժառանգին դուր չի գալիս հայրական տունը եւ աւելի մեծ ծախսեր կատարելով մի այլ հողամասի վրայ նոր շէնք է կառուցել տալիս, մինչդեռ իր հօր տունն աւերակ է դառնում։

Այդ բոլորն Ուտոպիայում այնպէս հիմնովին կշռադատուած ու կազմակերպուած է, որ հազուադէպ է կարիք լինում նոր հողամասերում կառուցել։ Տեղի ունեցող վնասուածքներն անմիջապէս նորոգում են, իսկ գործը սպառնալից վնասների երբեք չի հասնում։ Այսպիսով, շէնքերը չնչին ծախսով ու աշխատանքով պահպանւում են։ Գործաւորները սովորաբար նիւթերն իրենց տանն են պատրաստում, յղկում են փայտը, քարը տաշում․ երբ նրանք որեւէ շինարարութեան են կանչւում, նիւթերն ամբողջովին արդեն պատրաստ են եւ գործը շուտով վերջանում է։

Այժմ ես ձեզ կյայտնեմ, թէ ուտոպիացիներին որքան էժան է նստում իրենց հագուստեղէնը։ Աշխատանքի ժամանակ նրանք հագնում են կաշի կամ մորթի․ այդպիսի մի զգեստը կարող է լրիւ եօթ տարի դիմանալ։ Փողոց դուրս գալիս նրանք իրենց վրայ գցում են մի տեսակ վերարկու կամ պինջակ, որը ծածկում է աշխատանքի հագուստը։ Այդ վերնազգեստի գոյնը բնական է եւ բոլոր բնակիչների համար միեւնոյնը․ դա բրդի գոյնն է․ այդ պատճառով էլ նրանք շատ աւելի քիչ կտոր են սպառում, քան ուրիշ որեւէ տեղ։ Բացի այդ, այդ կտորը նրանց շատ էժան է նստում։ Որովհետեւ կտաւը քիչ աշխատանք է պահանջում, դրա համար էլ շատ է գործածւում։ Կտաւի մէջ նրանք գնահատում են կտաւի սպիտակութիւնը․ իսկ մահուդի՝ հարթութիւնն ու ամրութիւնը, առանց հիւսուածքի նրբութեան ու բարակութեան վրայ ուշադրութիւն դարձնելու։ Մի հագուստը նրանց սովորաբար բաւարարում է երկու տարի, մինչդեռ ուրիշ տեղ մարդիկ կարիք ունեն տարբեր գոյնի չորս կամ հինգ բրդի հագուստի ու նոյնքան էլ մետաքսէ շորերի․ նորաձեւութեան իսկական հետեւողը պէտք է առնուազն տասը ձեռք զգեստ ունենայ։ Ուտոպիացիներն այդպիսի հանդերձարան պահելու ոչ մի հիմք չունեն, քանի որ այդ նրանց ոչ ցրտից աւելի լաւ պաշտպանել կը կարողանայ եւ ոչ էլ կը նպաստի նրանց շքեղ հագնուելուն։

Այսպէս, Ուտոպիայում բոլորն զբաղած են իսկապէս օգտակար արուեստներով ու արհեստներով։ Ֆիզիկական աշխատանքն այնտեղ կարճ է տեւում, բայց չնայած դրան այդ կարճ ժամանակամիջոցում աշխատանքն արտադրում է ամէն բարիք եւ այն էլ՝ առատութեամբ։ Երբ արտադրանքների աւելցուկը շատանում է, այն ժամանակ դադարեցնում են օրական աշխատանքները, եւ բնակչութիւնը մասսայօրէն զբաղում է վնասուած ճանապարհները նորոգելով։ Սովորական եւ արտակարգ աշխատանքների կատարեալ բացակայութեան դէպքում, դեկրետով կրճատւում է աշխատանքի ժամանակը․ կառավարութիւնը երբեք չի ձգտում անօգուտ աշխատանքներով յոգնեցնել քաղաքացիներին։

Սոցիալական հաստատութիւնների նպատակն Ուտոպիայում այն է, որ նախ ամբողջովին ապահովեն հասարակական ու անհատական սպառման կարիքները, ապա իւրաքանչիւր քաղաքացու ըստ հնարաւորին, շատ ազատ ժամանակ տրամադրուի՝ արուեստների ու գիտութիւնների ուսումնասիրման միջոցով միտքն ազատօրէն զարգացնելու համար։

Միմիայն այս բազմակողմանի զարգացման մէջ են ուտոպիացիք գտնում ճշմարիտ երջանկութիւնը։

Քաղաքացիների փոխադարձ յարաբերութեան մասին

Այժմ ես ձեզ կը պատմեմ քաղաացիների փոխադարձ չարաբերութիւնների, նրանց առեւտրի այն եղանակի մասին, որով կենսական անհրաժեշտ իրերը բաշխւում են։

Քաղաքը բաղկացած է ընտանիքներից, որոնց մեծ մասն ազգակցական կապերով միացած են միմեանց։ Հենց որ մի աղջիկ հասուն է դառնում, նրան ամուսնացնում են ու այնուհետեւ նրանք միասին են ապրում։ Տղամարդիկ, որդիներն ու թոռները մնում են իրենց ընտանիքներում։ Ընտանիքի ամենատարիքաւոր անդամը միաժամանակ ընտանիքի գլուխն է եւ, երբ տարիները նրա մտաւոր ուժը թուլացնում են, նրան փոխարինում է տարիքով յաջորդը։ Հետեւեալ որոշումները պահպանում են ազգաբնակութեան հաւասարակշռութիւնը եւ արգելում, որ բնակչութեան թիւը մի քանի կէտերում նոսրանայ, իսկ ուրիշ տեղերում՝ խտանայ։

Ամէն քաղաք պէտք է ունենայ վեց հազար ընտանիք, իսկ իւրաքանչիւր ընտանիք կարող է միայն 10—12 հասուն տարիքի տղամարդիկ ունենալ։ Երեխաների թիւն օրէնքով նախատեսուած չէ։

Երբ մի ընտանիք վերոյիշեալ թուից աւելանում է, յաւելեալ անդամներն անցնում են մի ուրիշ ընտանիք, որը թուով աւելի պակաս է։ Եթէ քաղաքի բնակիչների թիւն այնտեղ ապրելու համար սահմանուած նորման գերազանում է, այդ դէպքում, յաւելեալ քանակը լրացնում է աւելի նոսր բնակուած քաղաքների պակասը։

Վերջապէս, երբ ամբողջ կղզին է գերբնակւում, այդպիսի դէպքերի համար նախատեսուած է մասսայական արտագաղթ։ Արտագաղթողները գաղութ են հիմնում մօտակայ այն ցամաքամասում, որտեղ հողի աւելցուկ կայ։

Գաղութը կառաւարւում է ուտոպիական օրէնքներով եւ իր մօտ է հրաւիրում տեղացի այն հողագործներին, որոնք կը ցանկանան նրանց աշխատանքի ու ապրելու եղանակն ունենալ։

Երբ կոլոնիստները մի ժողովրդի են հանդիպում, որն ընդունում է ուտոպիացիների հաստատութիւններն ու բարքերը, այդ դէպքում նրանք միասին կազմում են մի համայնք։ Այդ միացումը ձեռնտու է երկու կողմի համար էլ, որովհետեւ բոլորն ապրելով ուտոպիական օրէնքների համաձայն, կը կարողանան մի միակ ժողովրդի դժուարութեամբ կերակրող հողն այնպէս մշակել, որ իր պտղաբերութեամբ կը բաւականացնի միաժամանակ երկսին էլ։

Իսկ եթէ կոլոնսիտները մի ժողովրդի հանդիպեն, որը դիմադրի ուտոպիական օրէնքներին, այդ դէպքում նրանք այդ ժողովրդին երկրից այնքան են դուրս մղում, որքան հողամաս հարկաւոր է իրենց․ պահանջի դէպքում նրանք գործադրում են նաեւ զէնքի ուժ։ Նրանց հիմնական սկզբունքների համաձայն, ամենաարդար ու ամենահիմնաւորուած պատերազմը մի ժողովրդի դէմ այն է, որն անմշակ հողերի խոշոր տարածութիւններ ունի, որոնք ոչ մի միտք եւ օգուտ չունեն․ մանաւանդ եթէ այդ ժողովուրդը հրաժարում է այդ հողամասերը տրամադրել այնպիսի մարդկանց, որ ուզում են օգտագործել այն ու ըստ բնութեան յաւիտենական օրէնքների կերակրուել։

Եթէ մի քաղաքի ազգաբնակութիւնն այն աստիճան նուազում է,— եւ այդպիսի դէպք երկու անգամ տեղի է ունեցել սարսափելի համաճարակ հիւանդութիւնների պատճառով — որ հնարաւոր չէ, առանց կղզու միւս մասերի հաւասարակշռութիւնն ու կարգկ խանգարելու, լրացնել այն— այդ դէպքու կոլոնիստները պարտաւոր են վերադառնալ Ուտոպիա։ Մեր կղզեցիներն աւելի շուտ կհրաժարուեն բոլոր գաղութներից, քան թէ թոյլ կը տան, որ իրենց մայր երկրի թէկուզ մի քաղաքը պակասի։

Ես վերադառնում եմ համաքաղաքացիների փոխադարձ յարաբերութեան խնդիրն։

Ամենատարիքաւորը, ինչպէս արդեն ասուեց, ընտանիքի գլխաւորն է։ Կանայք հնազանդում են իրենց ամուսիններին, երեխաները՝ իրենց հօրն ու մօրը, իսկ իրար մէջ՝ կրտսերն աւագին։

Ամբողջ քաղաքը բաժանուած է չորս հաւասար քաղաքամասերի․ իւրաքանչիւր քաղաքամասի մէջտեղը գտնւում է կենսամթերքների շուկան։ Այդտեղ են բերում բոլոր ընտանիքների ախատանքի տարբեր արտադրանքները, որ նախ դրւում են պահեստներում ու ապա տեսակաւորելով՝ պահում են համապատասխան մագազիններում։

Իւրաքանչիւր ընտանիքի հայր շուկայում ընտրում է այն, ինչ որ հարկաւոր է իրեն եւ իւրայիններին։ Առանց դրամական կամ որեւէ այլ հատուցումի, նա ստանում է ամէն անհրաժեշտ բան։ Ընտանիքի հայրերին երբեք ոչ մի բան չեն մերժում եւ, որովհետեւ ամէն ինչ առատ է, դրա համար էլ վախենալու հիմք չկայ, թէ մէկը կարող է իր կարիքից աւելի վերցնել։ Արդարեւ, եթէ մէկը վստահ է, որ երբեք որեւէ բանի պակաս չի զգալու, ինչո՛ւ պիտի ուզենայ այդ րոպէի իր պահանջից աւելի վերցնել։ Կենդանի էակների կգահութեան ու անկշտութեան պատճառը ապագայ քաղցածութեան վախն է։ Մասնաւորապէս մարդու ընչաքաղցութիւնը մի այլ հիմք եւս ունի՝ սնափառութիւնը, որը դրդում է նրան հարստութեամբ գերազանցել իր նմանին եւ իր ունեցածթ ցուցադրելով՝ շլացնել նրան։ Ուտոպիական հիմնարկութիւնները սակայն այդ անմտութիւնն անկարելի են դարձնում։

Այդ շուկաների մի մասը, որոնց մասին ես հենց նոր խօսում էի, յատկացուած է ուտելեղէնի․ այդտեղ բերում են բանջարեղէն, միրգ, հաց, ձու, թռչուններ ու անասուններ։

Քաղաքից դուրս գտնւում են սպանդանոցներ, որտեղ մորթում են ուտելու համար սահմանուած կենդանիներին։ Սպանդանոցները շատ մաքուր են պահում․ արիւնը, կեղտն ու մնացորդները փոքրիկ կանալներով դուրս են բերւում հեռու։ Ստրուկները մաքրում ու կոտորում են միսը, որից յետոյ բերում են շուկայ․ օրէնքն արգելում է քաղաքացիներին միս մորթելով զբաղուելը՝ երկիւղ կրելով, որ սպանդի սովորութիւնը կարող է նրան մէջ աստիճանաբար ոչնչացնել կարեկցութիւնը — մարդկային սրտի ամենաազնիւ յոյզը։ Սպանդանոցները քաղաքից դուրս տեղաւորելը մի այլ նպատակ էլ է հետապնդում, դրանով ուզում են քաղաքացիներին խնայել անհաճոյ տեսարանից եւ քաղաքն ազատել կենդանական նիւթերի մնացորդներինց ու կեղտից, որ նեխուելով, կարող են հիւանդութիւններ առաջացնել։

Իւրաքանչիւր փողոցում՝ հաւասար հեռաւորութեան վրայ, գտնւում են ընդարձակ շէնքեր, որոնք տարբեր անուններով զանազանւում են իրարից։ Այնտեղ բնակւում են սիֆոգրանտները․ վերջինների 30 ընտանիքներն ապրում են երկու կողմերին, տասնհինգը դէպի աջ, իսկ տասնհինգը՝ ձախ․ սիմոգրանտների շէնքում նրանք բոլորը միասին են ճաշում։

Իւրաքանչիւր ընանիքի տնտեսները որոշուած ժամին հաւաքւում են շուկայում եւ ճաշողների թուի համապատասխան քանակով կենսամթերք են պահանջում։ Միշտ ամէնից առաջ հոգում են հիւանդներին, որ խնամւում են հասարակական հիւանդանոցներում։

Այդ հիւանդանոցները, թուով 4 հատ, գտնւում են քաղաքի շրջակայքում՝ պարիսպներից որոշ հեռաւորութեան վրայ։ Նրանք այնքան ընդարձակ են, որ հեշտութեամբ կարելի է աւանի տեղ ընդունել։ Դրանով ուտոպիացիները խուսափում են հիւանդների կուտակումից ու խտացումից, որ կը դանդաղեցնի նրանց ապաքինումը։ Բացի այդ, դրանով հնարաւոր է լինում վարակիչ հիւանդութիւն ունեցողին բոլորովին առանձնացնել։ Հիւանդանոցներն առատօրէն ապահովուած են բոլոր տեսակի բուժիչ միջոցներով եւ այն ամէնով, ինչ պահանջւում է առողջութիւնը ամրականգնելու համար։ Հիւանդներին խնամում են ամենասիրալիր եւ անխոնջ հոգացողութեամբ ու ամենափորձուած բժիշկների ղեկավարութեամբ։ Ոչ մէկին չեն ստիպում անպայման հիւանդանոցում բժշկուել․ սակայն հազիւ թէ լինի մէկը, որը հիւանդութեան դէպքում տնային խնամը հիւանդանոցայինից նախամեծար համարի։

Երբ հիւանդանոցի տնտեսները՝ բժշկական կարգադրութեան համաձայն, պահանջուածն ստանում են, շուկայում եղած մնացեալ ամէն ինչն առանց խտրութեան ճաշողների թուի համեմատութեամբ բաժանւում է բոլոր ճաշասրահների միջեւ։ Միաժամանակ սպասարկում են իշխանի, կրօնապետի, տրանիբորների, դեսպանների եւ— եթէ այդպիսիք լինում են, ինչ որ շատ հազուադէպ է— օտարականների սեղանները։ Վերջինները մի քաղաք ժամանելիս իրենց համար պատրաստ գտնում են յատուկ բնակարաններ, որոնք անհրաժեշտ ամէն ինչով ապահովուած են։

Թմբուկը ծանուցում է ճաշի ժամը։ Ամբողճ սիֆոգրանտիան, բացառութեամբ նրանց, որոնք տանը կամ հիւանդանոցում հիւանդ պառկած են, գնում են սիֆոգրանտի շէնքը եւ այնտեղ բոլորը միասին ճաշում կամ ընթրում են։ Անհատական կարիքի համար թոյլատրւում է շուկայից վերցնել կենսամթերք, սակայն միմիայն այն ժամանակ, երբ հասարակական պահանջն ամբողջովին բաւարարուած է։

Ուտոպիացիները սակայն առանց կարեւոր հիմքեր ունենալու չեն օգտւում այդ իրաւունքից․ քանի որ ոչ ոքի արգելուած չէ տանը ճաշել, ոչ մէկն էլ այդ անելու մէջ հաճոյք չի գտնում։ Անմտութիւն կը լինէր չարչարանքով մի վատ ճաշ պատրաստել, երբ այդպիսին շատ աւելի լաւ ու առանց որեւէ նեղութեան կարելի է ստանալ տնից մի քանի քայլ հեռաւորութեան վրայ։

Խոհանոցային ամենակեղտոտ ու ամէնից ծանր աշխատանքները դրւում են ստրուկների վրայ։ Կանայք եփում են կերակուրները, համեմում, դնում են սեղանների վրայ ու ապա ամանները հաւաքում։ Այս աշխատանքներում նրանք հերթափոխում են ըստ ընտանիքների։

Նայած հիւրերի թուին, բաց են անում երեք կամ աւելի սեղան։ Տղամարդիկ նստում են պատի կողմը, կանայք՝ նրանց դիմաց, որպէսզի մի յանկարծական դէպք պատահելիս — ինչ֊որ յղի կանանց հետ երբեմն պատահում է — նրանք առանց որեւէ մէկին խանգարելու կարողանան դուրս գնալ եւ քաշուել ծծմայրերի յատուկ սենեակը։

Ծծմայրերի սենեակում մշտապէս լինում է տաք ջուր, այնտեղ պահւում է կրակ, կան օրորոցներ, որտեղ կարելի է դնել երեխաներին եւ եթէ հարկաւոր է, չորացնել խանձարուրները, մինչդեռ երեխաներն զբաղւում են խաղով։ Այս բոլորը մանաւաորապէս կարեւոր է կանանց համար, քանի որ իւրաքանչիւր մայր ինքն է կերակրում իր երեխային․ միայն մահը կամ հիւանդութիւնը կարող են նրան արգելել այդ։ Վերջին երկու դէպքերում սիֆոգրանտների կանայք շտապ որոնում են մի ծծմայր, որպիսին հեշտութեամբ կարելի է գտնել։ Այդ ծառայութեանն ի վիճակի էղող կանայք մեծ հաճոյքով եւ պատրաստակամութեամբ տրամադրում են իրենց։ Բացի դրանից, դա մենապատուաւոր պարտաւորութիւնն է եւ երեխան հետագայում ծծմօրը վերաբերում է հարազատ մօր նման։

Ծծմայրերի սենեակում գտնւում են նաեւ հինգ տարեկանից ցածր երեխաները։ Պատանիներ եւ աղջիկներ սպասարկում են ճաշի ժամանակ։ Այն տղաներն ու աղջիկները, որոնք այդ ծառայութեան համար պահանջուող ուժը դեռեւս չունեն, լուռ կանգնած են մնում։ Նրանք ուտում են այն, ինչ որ նստողները տալիս են նրանց եւ դրանից դուրս ուրիշ տեղ երբեք ծածուկ չեն ուտում։

Սիֆոգրանտն ու նրա կինը նստում են առաջին սեղանի մէջտեղը․ այդ սեղանը գտնւում է դահլիճի վերին ծայրում եւ այդտեղից մի հայեացքով կարելի է ընդգրկել բոլոր սեղանակիցներին։ Ամէնատարիքաւորների եւ ամէնից աւելի յարգուածների միջից երկու ծերոունի նստում են սիֆոգրանտների մօտ․ մնացեալ հիւրերն էլ, կրկին չորսական հոգի, ճաշում են միասին։ Եթէ սիֆոգրանտիայում եկեղեցի կայ, այդ դէպքում այդ երկու ծերունիների տեղը նստում են քահանան եւ նրա կինը։

Դահլիճի երկու կողմերին մէջընդմէջ նտսում են երկու երիտասարդ եւ երկու տարիքաւոր մարդիկ։ Այս կարգը համախմբում է միեւնյոն տարիքի մարդկանց եւ միաժամանակ խառնում բոլոր տարիքները։ Բացի այդ, դրանով իրականացւում է բարոյական մի նպատակ։ Եւ որովհետեւ ոչինչ չի կարող պատահել ու խօսուել, որ հարեւանը նկատել չկարողնայ, այդ պատճառով էլ ծերութեան ներշնչող լրջութիւնն ու պատկառանքը սանձահարում են երիտասարդութեան անզսպութիւնը եւ թոյլ չեն տալիս նրան անպատշաճ խօսքեր կամ վերաբերմունք արտայայտել։

Սիֆոգրանտի սեղանն ամէնից առաջ են սպասարկում, ապա հերթով միւս սեղանները։ Ամենալաւ կտորները մատուցում են ընտանիքի աւագներին, որոնք նստում են աչքի ընկնող տեղեր․ մնացեալ բոլորին սպասարկում են միանգամայն հաւասար։ Ծերունիները կարող են իրենց բաժնից ըստ հայեցողութեան մաս հանել մօտիկ հարեւաններին։ Այսպիսով, տարիքին մատուցում են պատշաճ պատիւ, որը միաժամանակ ծառայում է բոլորի բարօրութեանը։

Ճաշն ու ընթրիքն սկսում են բարոյական բովանդակութեամբ մի գրքի ընթերցանութիւնով։ Որպէսզի այդ ընթերցումը ձանձրալի չլինի, այդ պատճառով էլ սովորաբար կարճ է տեւում։ Ընթերցումը վերջանալուց յետոյ, տարիքաւորներն սկսում են խելացի խօսակցութիւններ, ընդ որում սրամտութիւնն էլ անպակաս չէ լինում։ Չցանկանալով բացառապէս տիրել խօսակցութեանը, տարիքաւորներն ընդհակառակը սիրով լսում են նաեւ երիտասարդներին․ նրանք վերջիններին յաճախ առիթ են տալիս ու դրդում ազատօրէն եւ առանց քաշուելու արտայայտուել, որպէսզի դրանով նրանց նկարագրի ու մտքի մասին եզրակացութիւն անեն։ Հասկանալի է, որ նման ազատ ու անբռնազբօս վերաբերմունքի շնորհիւ երիտասարդները հեշտութեամբ յայտաբերում են իրենց։

Ճաշը կարճ է տեւում, ընթրիքը սակայն երկար, որովհետեւ առաջինից յետոյ աշխատում են, իսկ ընթրիքից յետոյ՝ քնում։ Ուտոպիացիներն այն կարծիքին են, որ քունը մարսողութեան աւելի նպաստաւոր է, քան աշխատանքը։ Ընթրիքի ժամանակ երաժշտութիւնն է առատ ու համեղ աղանդերներն անպակաս են լինում։ Հիւրերի հանգստաւէտութիւնն ու վայելքը բարձրացնելու համար չեն խնայում ոչ համեմունքներ եւ ոչ էլ անուշահոտ բուրմունքներ։ Թերեւս ոտոպիացիներին մեղադրեն դէպի հաճոյքն այդքան չափազանց հակումն ունենալու մէջ․ սակայն, նրանց կարծիքով մի հաճոյք, որ իր մէջ վատ բան չի պարունակում, միանգամայն թոյլատրելի է։ Այսպէս է ընթանում կեանքն ուտոպիական քաղաքներում։ Դաշտում աշխատողները միմեանցից շատ հեռու լինելով՝ չեն կարող միասին ճաշել․ այդ պատճառով էլ նրանք տանն են ճաշում։ Ի միջի այլոց, հողագործ ընտանիքներն ապահովուած են աւելի լաւ եւ բազմազան սննդով․ նրանք ոչ մի բանի կարիք չունեն, եւ չէ՞ որ հենց նրանք են քաղաքները կերակրողները։

Ուտոպիացիների ճանապարհորդութիւնների մասին

Երբ քաղաացիներից մէկը ցանկանում է մի ուրիշ քաղաքում ապրող բարեկամի այցելել եւ կամ սոսկ հաճոյքի համար ուզում է ճանապարհորդել, նման դէպքերում սիֆոգրանտներն ու տրանիբորները սիրով համաձայնոթիւն են տալիս, եթէ նշանակալի արգելիչ հանգամանք չկայ։

Ուղեւորները միանում են, որպէսզի միասին ճանապարհորդեն։ Նրանք իշխանից անցագիր են ստանում, որը վաւերացնում է ճանապարհորդելու թոյլտւութիւնը եւ նշանակում վերադարձի օրը։ Ճամբորդներին տրամադրում են փոխադրական միջոց եւ մի ստրուկ, որը խնամում է եզներին ու վարում է սայլակը։ Եթէ ուղեւորների հետ կանայք չեն լինում, նրանք սովորաբար հրաժարում են փոխադրական միջոցից, քանի որ այդ կարող է նրանց միայն խանգարել։ Ճանապարհի համար ոչ մի կենսամթերք չեն վերցնում․ նրանց ոչինչ չի էլ կարող պատահել, որովհետեւ ամէն տեղ իրենց սեփական տան նման են զգում։

Երբ մի ճամբորդ մի տեղ մէկ օրից աւելի է մնում, այնտեղ նա զբաղում է իր արհեստով ու արժանանում իր արհեստակիցների սրտագին ընդունելութեանը։ Ով անցնում է իր գավառի սահմանները, առանց դրա համար պահանջուող թոյլտւութիւնն ունենալու, համարւում է ոճրագործ։ Եթէ նրան առանց իշխանի կողմից տրուած անցագիր ունենալու բռնում են, ետ են դարձնում ու խիստ պատժում։ Կրկնութեան դէպքում այդպիսին կորցնում է ազատութիւնը։

Եթէ մի քաղաքացի ցանկանում է պտոյտ կատարել իր ապրած քաղաքի շրջակայքում, նա կարող է անել այդ իր կնոջ ու ընտանիքի հօր համաձայնութեամբ․ սակայն նա իր գնացած տեղում պարտաւոր է ճաշից եւ ընթրիքից առաջ այդտեղ ապրողների հետ հաւասար աշխատել։ Այս պայմանով իւրաքանչիւր ոք կարող է հեռանալ քաղաքից եւ ման գալ շրջակայքում, քանի որ ամէն մէկը քաղաքից դուրս նոյնքան օգտակար է լինում, որքան քաղաքի ներսում։

Այսպիսով դուք տեսնում էք, որ Ուտոպիայում ծուլութիւնն ու դատարկ ման գալն անհնարին է։ Այնտեղ չի կարելի գտնել ոչ գինետներ, ոչ անբարոյութեան վայրեր եւ ոչ էլ ցոփ կեանքը նպաստաւորող առիթներ․ ոչ գողութեան բոյներ եւ ոչ էլ գաղտնի հաւաքոյթներ։ Որովհետեւ այնտեղ ամէն մարդ շարունակ բոլորի աչքի առաջ է գտնւում, այդ պատճառով էլ երջանիկ անհրաժեշտութեան մէջ է դրուած աշխատել ու հանգստանալ համաձայն երկրի օրէնքների եւ սովորոյթների։ Ամէն ինչի առատութիւնը այս մաքուր եւ գործունեայ կեանքի արդիւնքն է։ Բարեկեցութիւնը հաւասարապէս տարածւում է այս զարմանքի արժանի հասարակութեան բոլոր անդամների վրայ։ Աղքատութիւնն ու թշուառութիւնը Ուտոպիայում բոլորովին անծանօթ են։

Ես արդեն յիշատակեցի, որ Ուտոպիայի իւրաքանչիւր քաղաք երեք պատգամաւոր է ուղարկում Ամաուռոտի Սենատը։ Սենատի առաջին նիստերը յատկացւում են կղզու տարբեր մասերի տնտեսական վիճակագրութիւնը ճշտելուն։ Հենց որ յայտաբերում են, որ մի տեղ «չափազանց շատ», իսկ մի այլ կէտում «ոչ բաւարար» է, հաւասակշռութիւնը վերականգնում են նրանով, որ դժբախտ քաղաքների դատարկ պահեստները լրացւում են ի հաշիւ աւելի առատ քաղաքների ոչ անհրաժեշտ աւելցուկի։ Այդ զիջումը կատարւում է առանց հատուցման․ օգնութիւն ցոյց տուող քաղաքը դրա համար միւսից ոչ մի վարձատրութիւն չի ստանում, եւ, ընդհակառակը, վերջինս էլ իր հերթին ուրիշ ժամանակ մի այլ քաղաքից, որին ոչինչ չի տուել, առանց հատուցման ստանում է։

Այսպիսով ամբողջ ուտոպիական պետութիւնը կազմում է նոյն մէկ եւ մի ընտանիք։

Հետեւեալ տարուայ հունձքի լաւ կամ վատ լինելու անորոշութեան պատճառով կղզին մշտապէս ապահովում է իրեն երկու տարուայ պաշարով։

Աւելցուկն արտահանում են արտասահման։ Արտածում են՝ հացահատիկ, մեղր, բուրդ, վուշ, փայտ, ներկատու նիւթեր, մորթի, մոմ, օճառ եւ անասուն։ Արտահանուած ապրանքների մէկ եօթերորդական մասը բաշխւում է ներմուծող երկրի աղքատների միջեւ․ մնացեալը վաճառում են չափաւոր գներով։ Այս առեւտրի շնորհիւ Ուտոպիան ստանում է ոչ միայն անհրաժեշտ իրեր, ինչպէս օրինակ՝ երկաթ, այլ եւ մեծ քանակութեամբ ոսկի ու արծաթ։

Այն ժամանակից, ինչ ուտոպիացիները կատարում են այս առեւտուրը, նրանք դիզել են անհաւատալի հարստութիւն։ Այդ պատճառով էլ այժմ նրանց առանձնապէս չի հետաքրքրում այն հանգամանքը, թէ վաճառքի գումարը կանխիկ են ստանում, թէ՞ մաս֊մաս։ Իբրեւ վճարման միջոց նրանք սովորաբար ընդունում են մուրհակներ, սակայն մասնաւոր անձերի ստորագրութիւնը նրանք բաւարար չեն համարում։ Մուրհակները պէտք է գրուած լինեն օրէնքի սահմանած ձեւով եւ այն քաղաքը, որտեղ վաճառում են՝ իր կնիքով պէտք է երաշխաւորի վճարումը։ Մուրհակի ժամկէտի օրը այն քաղաքը, որը երաշխաւորել է, առաջարկում է կոնկրետ պարտապանին վճարել։ Փողը յանձնում են պետական գանձարան ու այնտեղից բաւարարում ուտոպիական պարտատէրերին։

Ուտոպիացիները ամբողջ պարտքի մարումը երբեք միանուագ չեն պահանջում․ նրանք անարդար են համարում մէկից վերցնել այն, որին նա կարիք ունի, երբ իրենք առանց դրան էլ կարող են բաւարարուել։ Երբեմն սակայն դէպքեր են լինում, երբ նրանք ամբողջ հասանելիքն են պահանջում։ Վերջինը այն ժամանակ է պատահում, երբ նկատում են, որ իրենց փողն ուզում են օգտագործել հարեւան մի ժողովրդի հետ սպեկուլացիա անելու եւ կամ պատերազմ մղելու համար։ Վերջին դէպքում ուտոպիացիները հաւաքում են իրենց ամբողջ հարստութիւնը՝ նրանից այսպէս ասած շտապ եւ չնախատեսնուած վտանգի դէմ մի մետաղէ պատնէշ ստեղծելու համար։ Այդ հարստութիւնները սահմանուած են օտար գնդեր հաւաքագրելու ու նրանց առատօրէն վարձատրելու համար, որովհետեւ ուտոպիական կառավարութիւնն աւելի շուտ մահուան կը մատնի օտարներին, քան թէ իր քաղաքացիներին։ Նա գիտի նոյնպէս, որ մինչեւ իսկ ամենակատաղի թշնամուն էլ կարելի է գնել, եթէ գնման գինը համապատասխանում է նրա ընդասիրութեանը։ Նրանք գիտեն, որ փողն առհասարակ պատերազմի հոգին է, լինի դա դաւաճաններ կաշառելու եւ կամ թէ բաց կռուի համար։ Այդ նպատակների համար, ուտոպիացիները մշտապէս իրենց տրամադրութեան տակ անհաշիւ գանձեր ունեն, սակայն այնուհանդերձ նրանք շատ հեռու են փողն աստուածացնելուց, ինչպէս այդ անում են ուրիշ ժողովուրդներ։ Ես շատ վախենում եմ, որ եթէ ձեզ պատմեմ, թէ նրանք ինչպէս են վարւում փողի հետ, դուք ինձ չհաւատաք, որովհետեւ անկեղծ ասած, ես ինքս էլ երբեք չէի հաւատայ դրան, եթէ անձամբ ականատես եղած չլինէի։ Եւ դա հասկանալի է․ ինչքան որ օտարերկրեայ սովորոյթները հակադրւում են մեր սովորոյթներին, նոյնքան քիչ ենք մենք հաւատում դրանց։ Սակայն ամէն մի խելացի մարդ, որը գիտի թէ ուտոպիացիներն այս խնդրում իրենց նկատառումներն ու սովորոյթներն ունեն, նա երբեք չի զարմանայ, որ նրանց մօտ ոսկին եւ արծաթը բոլորովին այլ գործադրութւն ունի քան մեզ մօտ։

Ուտոպիայիում առեւտրական փոխադարձ յարաբերութիւնները կատարւում են առանց դրամի․ փողը նրանք պահում են սեւ օրուայ համար, որը թէեւ անհաւանական, բայց եւ այնպէս հնարաւոր է։ Ոսկին եւ արծաթն այդ երկրում աւելի մեծ արժէք չունենայ, քան այն, որ բնութիւնը տուել է դրանց․ այդ երկու մետաղները շատ աւելի ցած են գնահատում, քան երկաթը, որը մարդկանց նոյնքան անհրաժեշտ է, որքան ջորն ու կարկը։ Արդարեւ ոսկին եւ արծաթը չունեն որեւէ որակ, ոչ մի յատկութիւն, որի բացակայութիւնը մարդկային կեանքի համար բնական ու իսկական չարիք լինէր։ Միայն մարդկային յիմարութիւնն է, որ այդ մետաղների հազուագիւտ լինելու պատճառով, դրանց այդքան բարձր է գնահատում։ Բնութիւնը, ինչպէս սքանչելի մայր, այդ անպէտք եւ ունայն բարիքները շատ խորն է թաղել, մինչդեռ օդը, ջուրը, հողը եւ այն բոլորը, որ լաւ են ու իսկապէս օգտակար, բաց ընկած են եւ բոլորին մատչելի են։

Ուտոպիացիներն իրենց գանձերը չեն փակում աշտարակներում կամ ամրացուած ու անմատչելի ուրիշ շէնքերում․ այդ դէպքում սովորական մարդը կարող է միամիտ չարամտութեամբ կասկած սնուցել, թէ իշխանն ու սենատը խաբում են ժողովրդին եւ նրան կողոպտելով ուզում են հարստանալ։ Ուտոպիացիները ոսկուց եւ արծաթից ոչ ամաններ են ձուլում եւ ոչ էլ արհեստական իրեր պատրաստում, որպէսզի պատերազմի դէպքում, երբ բանակի պահպանման փողը չբաւականացնի, ստիպուած չլինեն զրկել ժողովրդին նրա վարժուած ճոխութիւնից ու զարդերից, որոնց բացակայութիւնը նրան մեծ զրկանք կը թուայ։

Այդ դժբախտութիւնը կանխելու համար, ուտոպիացիները յղացել են մի միտք, որը նրանց միւս հաստատութիւններին ամբողջովին համապատասխանում է․ սակայն դրա փոխարէն հակասում է մեր հասկացողութիւններին, քանի որ մեզ մօտ ոսկին ու արծաթը աստուածային պատիւների են արժանանում։ Նրանք ուտում եւ խմում են կաւի կամ ապակեայ ամաններով, որոնք ճաշակաւոր եւ գեղեցիկ ձեւ, բայց չնչին արժէք ունեն։ Ոսկին ու արծաթը սահմանուած են ամենաստոր գործածութեան իրերի համար․ նրանցից պատրաստում են մինչեւ իսկ միզարաններ՝ ոչ միայն հասարակական շէնքերի, այլեւ առանձին տների համար, կամ կռում են ստրուկների շղթաներ ու կապանքներ եւ պատուազրկուած ոճրագործների համար տարբերող նշաններ։ Պատուազրկուած չարագործները կրում են մատանիներ եւ ականջի օղեր․ վզինֆ ոսկէ թել, իսկ գլխին՝ ոսկէ շրջանակներ։

Այսպիսով նրանք կիրառում են ամէն միջոց, որպէսզի ոսկին ու արծաթը արհամարհանքի մէջ գտնուեն։ Ուրիշ ժողովուրդնրեր հարստութեան կորուստը համարում են ամենամեծ աղետը․ սակայն եթէ ուտոպիացիներից վերցնեն նրանց խոշոր հարստութիւնները, դրանից ոչ մէկը մի գրոշ չի կորցնի։

Ուտոպիացիները ծովափում հաւաքում են մարգարիտներ, ժայռերից՝ ադամանդներ ու այլ թանկագին քարեր։ Առանձնապէս հետամուտ չլինելով այդ հազուագիւտ իրերին, նրանք այնուամենայնիւ հաճոյքով վերամշակում են եւ դրանցով զարդարում են փոքր երեխաներին։ Վերջիններն այդ զարդարանքներով սկզբում շատ հպարտանում են, սակայն հետզհետէ մեծանալով՝ սկսում են հասկանալ ու գիտակցել, որ նման զուարճութիւնները թոյլատրելի են միայն փոքր երեխաներին։ Առանց սպասելու ծնողների ցուցմունքներին, նրանք ինքնակամ իրենց վրայից հանում են բոլոր զարդարանքները։ Այդպէս էլ մեզ մօտ երեխաներն են, որ մեծանալով հետզհետէ դեն են գցում իրենց տիկնիկներին ու խաղալիքները։

Այս կարգերը խստօրէն տարբերւում են ուրիշ ժողովուրդների կարգերից ու հիմնարկներից․ եւ ուտոպիացիների սրտում, դրոշմում են այնպիսի զգացում ու համոզում, որ միանգամայն հակադիր են մեզ։ Այդ տարբերութիւնն ինձ մասնաւորապէս անակնկալի բերեց, երբ տեսայ թէ նրանք ինչպէս դիմաւորեցին անեմոլիան^[30] դեսպանութեանը։

Անեմոլիայի դեսպաններն Ամաուռոտ եկան այն ժամանակ, երբ ես գտնւում էի այնտեղ։ Որովհետեւ նրանք առաջնակարգ կարեւորութիւն ներկայացնող հարց պէտք է քննարկէին, այդ պատճառով էլ սենատը (այսինքն իւրաքանչիւր քաղաքից երեք հոգի) հաւաքուեց մայրաքաղաք եւ այնտեղ սպասում էր նրանց։ Մինչ այդ, երբ հարեւան ժողովուրդների դեսպաններ գալիս էին Ուտոպիա, երեւում էին պարզ եւ համեստ հագուստներով, որովհետեւ լաւ ծանօթ էին ուտոպիական բարքերին։ Նրանք գիտէին, որ այնտեղ ճոխ զարդարանքին ոչ մի նշանակութիւն չեն տալիս, մետաքսն արհամարհում են, իսկ ոսկին դատապարտուած է անպատիւ գործածութիւնների։

Անեմոլացիները սակայն կղզուց շատ հեշու ապրելով՝ Ուտոպիայի հետ շատ քիչ յարաբերութիւն ունէին։ Երբ նրանք իմացան, որ կղզու բնակիչները շատ հասարակ եւ միաժամանակ միատեսակ են հագնւում, այդ հանգամանքը նրանք վերագրեցին ուտոպիացիների անսովոր աղքատութեանը։ Այդ պատճառով էլ նրանք աւելի սնափառութիւնից, քան խելացիութիւնից դրդուած՝ որոշեցին հանդէս գալ իրենց ամբողջ փայլով, ինչպէս աստուածներ։ Դրանով նրանք ուզում էին շլացնել աղքատ կղզեցիներին։

Երեք մինիստրները, որոնք Անեմոլիայում շատ երեւելի եւ բարձրաստիճան մարդիկ էին, հարիւր հոգուց բաղկացած շքախմբով, բոլորը տարբեր գոյնի մետաքսէ շորեր հագած, հանդիսաւոր կերպով մուտք գործեցին քաղաք։ Իրենք՝ դեսպանները, հագած էին ճոխ եւ հրաշալի զգեստներ՝ հիւսուած ոսկէ թելերով։ Վզերին կրում էին ոսկէ շղթաներ, մատանիներ եւ օղեր․ գլխարկների վրայ՝ ժապաւէններ, որ փայլում էին թանկագին քարերով։ Մի խոսքով, դեսպաններն իրենց ծածկել էին այն ամէնով, ինչ որ Ուտոպիայում համարւում էր անպատւութեան նշան, ստրուկների պատիժ եւ փոր երեխաների խաղալիք։

Դեսպանների ու նրանց շքախմբի հպարտ ինքնաբաւականութիւնը,— որոնք իրենց պետութեան ճոխութիւնը համեմատում էին մասսայօրէն իրենց դիմաւորող ուտոպիական ժողովրդի պարզ ու հասարակ հագուստեղենի հետ,— առաջիններին պատճառում էր մեծ հաճոյք, իսկ վերջինների ծիծաղն էր շարժում։ Միւս կողմից, պակաս տարօրինակ չէր օտարականների հիասթափութիւնը, քանի որ ամենեւին իրենց վրայ չհրաւիրեցին բնակիչների ոչ հարգանքը եւ ոչ էլ մեծարանքը։

Չհաշուած ուտոպիացիների մի փոքրիկ թիւ, որ զանազան գործերով եղել էր արտասահմանում, մնացեալ բոլորը օտարականների հանդիսաւոր երթը դիտում էին ուսերի շարժումով։ Նրանք ողջունում էին օտարականների ստրուկներին, վերջիններին համարելով դեսպաններ եւ, ընդհակառակը, ոչ մի ուշադրութիւն չէին դարձնում դեսպանների վրայ՝ նրանց ստրուկների տեղ ընդունելով, քանի որ նրանք զարդարուած եւ ծանրաբեռնուած էին ոսկով , ինչպէս ուտոպիական ստրուկները։

Այն երեխաները, որոնք իրենց ադամանդներն ու մարգարիտները արդեն հանել էին, բոթում էին իրենց մայրերին, երբ դեսպանների գլխարկների վրայ տեսան այդ զարդերը։

— Մի տես, մա՛յրիկ, այդ մեծ խեղկատակին,— ասում էին նրանք,— որ դեռ զարդեր է կրում, կարծես երեխայ լինի։ Իսկ մայրերը լրջօրէն պատասխանեցին․ «Լռիր, զաւակս, հաւանաբար դա պատգամաւորութեան ծաղրածուներից է»։

Ոմանք դատողութիւններ էին անում ոսկէ շղթաների մասին․ «Դրանք չափազանց թոյլ են, կարող են հեշտութեամբ փշրել․ բացի այդ, պիրկ ձգուած չեն, ստրուկը, եթէ ուզի՝ կարող է ազատուել դրանցից ու փախչել»։

Ամաուոտում իրենց հանդիսաւոր մուտքից երկու օր յետոյ՝ դեսպաններն իմացան, որ ոսկին Ուտոպիայում նոյնքան արհամարհում են, ինչքան այն իրենց երկրում գնահատում են։ Նրանք առիթ էին ունեցել մի ստրուկի վրայ այնքան ոսկի եւ արծաթ տեսնելու, որքան չունէր իրենց ամբողջ շքախումբը։ Այդ հանգամանքը ընկճեց նրանց հպարտութիւնը։ Նրանք հասկացան, որ իրենց յիմարների տեղ են ընդունել եւ շուտով, ամօթահար թողեցին փառահեղութիւնը, որ դեռ ոչ շատ առաջ հպարտութեամբ կրում էին։ Սերտ յարաբերութիւնները, որ այնուհետեւ նրանք ունեցան ուտոպիացիների հետ, նրանց հարկադրեցին աւելի մօտից ճանաչել բնակիչների հայեացքներն ու բարքերը։

Ուտոպիացիներին չափազանց տարօրինակ է թւում, որ բանական էակներ կարող են աստուածացնել մի մարգարտի կամ քարի չնչին եւ կասկածելի փայլը, մինչդեռ նրանք պէտք է իրենց ուշադրութիւնը հառէն աստղերին եւ արեւին։ Նրանք տխմարի տեղ են դնում այն մարդուն, որն իրեն աւելի ազնիւ ու յարգանքի արժանի է համարում միայն այն պատճառով, որովհետեւ ծածկուած է նուրբ բրդով․ իսկ չէ՞ որ այդ բուրդը խուզուած է ոչխարի մէջքից եւ նախապէս եղել է այդ կենդանու հագուստը։ Նրանց զարմացնում է այն հանգամանքը, որ ոսկին, ինքնին միանգամայն անօգուտ մի իր, արհեստական խոշոր արժէք է ստացել եւ մինչեւ իսկ աւելի բարձր է գնահատւում, քան մարդը, չնայած որ մարդն է այդ արժէքը տուել ոսկուն եւ ըստ քմահաճոյքի օգտագործում է զանազան նպատակների համար։

Բացի այդ, ուտոպիացիները չեն կարողանում ըմբռնել, թէ ինչպէս մի հարուստ, առանց որեւէ գիտելիքի, յիմար, ինչպէս փայտի կոճղը եւ նոյնքան դատարկ, ինչքան եւ անբարոյական, իրենից կախման մէջ է պահում բանական ու առաքինի մարդկանց մի բազմութիւն միմիայն այն պատճառով, որ նրանց մի քանի դրամ է տալիս։ Երջանկութիւնը սակայն, ասում են ուտոպիացիները, կարող է նրանց դաւաճանել, իսկ օրէնքը, որ ճիշտ այնպէս, ինչպէս երջանկութիւնը, յաճախ գագաթից փոշու մէջ է շպրտում), կարող է նրանցից խլել փողերը եւ գցել իր ամէնից աւելի արհամարհուած ծառաների ձեռքը։ Նման դէպքում այդ միեւնոյն հարուստն իրեն շատ երջանիկ կհամարի, եթէ յաջողի իր փողերով միասին, որպէս շուկայի ապրանք, ծառայութեան մտնել իր նախկին ստրուկի մօտ։

Մի ուրիշ յիմարութիւն էլ կայ, որ ուտոպիացիներին աւելի է նողկանք պատճառում եւ գրեթէ բոլորովին անհասկանալի է նրանց։ Վերջինս այն է, որ մի մարդու իր հարստութեան պատճառով համարեայ աստուածային պատիւներ են տալիս, թէեւ այդ երկրպագուները վերջինիս ոչ պարտապանն են եւ ոչ էլ որեւէ կախումն ունեն նրանից։ Այդ յիմարները շատ էլ լաւ գիտեն, թէ զզուելի ժլատը ինչ տեսակի անձնասէր Կրեսոս է։ Նրանք շատ լաւ են իմանում, որ իրենք նրա ամբողջ գանձից երբեք մի գրոշ չեն ստանալու։

Այս տեսակէտները մեր կղզեցիները քաղում են մասամբ գիտութիւններն ուսումնասիրելով, մասամբ էլ այն դաստիարակութեան շնորհիւ, որ նրանք ստանում են մի պետութիւնից, որի հաստատութիւնները մեր բոլոր անհեթեթութիւնների հետ հակասութեան մէջ են գտնւում։ Ճշմարիտ է, որ շատ սակաւաթիւ մարդիկ են ազատուած ֆիզիկական աշխատանքից եւ բացառապէս նուիրուած են մտքի զարգացմանը։ Այդ, ինչպէս արդեն ասացի, նրանք են, որոնք մանկութիւնից յայտաբերել են երջանիկ ունակութիւններ, թափանցող միտք ու գիտական հակում։ Բայց, չնայած դրան, բոլոր երեխաներին տրւում է լաւ դաստիարակութիւն․ բացի այդ, քաղաքացիների խոշոր մեծամասնութիւնը— տղամարդիկ եւ կանայք— իրենց ամբողջ ազատ ժամերը նուիրում են մտաւոր պարապմունքին։

Ուտոպիացիները գիտութիւններն ուսումնասիրում են իրենց մայրենի լեզուով։ Այդ լեզուն հարուստ է, ներդաշնակ եւ մտքի հաւատարիմ թարգման։ Աւել կամ պակաս փոփոխութիւններով՝ այդ լեզուն տարածուած է այդ երկրամասի նշանակալի տարածութեան վրայ։

Ուտոպիացիները մինչեւ մեր ժամանումը ոչինչ չէին լսել մեր աշխարհի նշանաւոր փիլիսոփաների մասին, մինչդեռ երաժշտութեան, դիալեկտիկայի, թուաբանութեան եւ երկրաչափութեան բնագաւառում նրանք արել էին միեւնոյն յայտաբերումները, ինչ որ մենք։ Եթէ նրանք համարեայ ամէն բանում հաւասար են մեր նախնիքների հետ, մի բնագաւառում սակայն, ընդհակառակը, մեծ չափով ետ են մնում— դա ժամանակակից դիալեկտիկան է։

Դեռեւս նրանք չեն հնարել սեղմ ոճի, ճապաղութեան ու փոխաբերութեան այն նուրբ կանոններից եւ ոչ մէկը, որոնց մասին տրամաբանութեան պրոֆեսորները մեր երիտասարդութեանը դասաւանդում են լսարաններում «Perva Logicalia»֊ի (տրամաբանութեան սկզբնական հիմունքները) դասագրքով։ Նրանք դեռեւս չեն հասել վերացութեան։ Իսկ ինչ վերաբերում է մարդուն, նրա ընդհանուր էութեան, կամ՝ մետաֆիզիկների արտայայտութեամբ՝ ունիւերսալ մարդուն, այն ամենահսկաներից ամենահսկային, որին մենք առհասարակ հասել ենք, Ուտոպիայում մինչեւ իսկ չեն նկատել։ Դրա փոխարէն ուտոպիացիները չափազանց ճշգրտօրէն գիտեն համաստեղութեան ընթացքն ու երկնային մարմինների շարժումը։ Նրանք յատուկ մեքենաներ են հնարել, որ շատ մանրամասն արտացոլում են արեւի, լուսնի եւ հորիզոնում տեսանելի աստղերի փոխադարձ յարաբերութիւնները։ Ինչ վերաբերում է մոլորակների ու աստղային երկնքի հմայութիւնների բոլոր խաբեբայական տեսակներին, այդ մասին նրանց մտքովն անգամ չի անցնում․ երկար դիտողութիւնների վրայ հիմնուած նշաններով նրանք գուշակում են անձրեւը, քամին ու եղանակի այլ փոփոխութիւնները։ Բնական երեւոյթների՝ մակընթացութեան եւ տեղատւութեան, ծովի աղիութեան, երկնքի ու երկրի ծագման եւ կառուցուածքի բացատրման համար նրանք բացի բնապատմական ենթադրութիւններից, այլ ենթադրուծթիւններ չեն անում։ Նրանց տեսութիւնները որոշ կէտերով յիշեցնում են հին դարի փիլիսոփայութեան տեսակէտները․ բայց երբեմն հեռանում են նրանցից․ սակայն նորագոյն՝ իրենց կողմից կառուցուած տեսութիւններում այնպէս, ինչպէս եւ մեզ մօտ, գոյութիւն ունեն տարակարծութիւններ։

Բարոյափիլիսոփայութեան մէջ նրանք քննարկում են միեւնոյն հարցերը, ինչ որ մեր փիլիսոփաները։ Մարդու հոգու, նրա մարմնի ու արտաքին աշխարհի մէջ նրանք որոնում են այն, ինչ որ կարող է նպաստել մարդու երջանկացմանը։ Նրանք իրենց հարց են տալիս, թէ «լաւ» ածականը անխտիր նիւթական եւ մտաւոր երջանկութեան բոլո՞ր տարրերին է վերաբերում, թէ բացառապէս հոգեկան կարողութիւնների զարգացմանը։ Նրանք հետազօտում են առաքինութիւնն ու հաճոյքը, սակայն էական եւ ամենաազնիւ հետազօտութիւնը նրանց մօտ համարւում է մարդկային երջանկութեան պայմանի կամ տարբեր պայմանների յայտաբերումը։

Կարող է պատահել, որ էպիկուրականութեան^[31] հանդէպ մեծ հակում ունենալու մէջ նրանց մեղադրեն, քանի որ ուտոպիացիների հասկացողութեամբ վայելքը թէեւ երջանկութեան ոչ միակ, բայց եւ այնպէս ամենաէական տարրն է կազմում։ Սակայն տարօրինակն այն է, որ նրանք մոլի հաճոյքի այդ բարոյականութիւնը հիմնում են մի լուրջ եւ խիստ կրօնի վրայ։ Նրանց հիմնական սկզբունքն է երբեք չվիճել «բարիի» կամ «չարի» մասին, առանց ելակէտ ունենալու կրօնի ու փիլիսոփայութեան աքսիոմաները, այլապէս նրանք իրենց տրամաբանական հետեւութիւնները կառուցած կը լինէին թերի եւ կեղծ տեսութիւնների վրայ։

Նրանց կրօնական կատեխիզմը հետեւեալն է․ հոգին անմահ է․ աստուած ինքը բարի լինելով՝ ստեղծել է հոգին, որպէսզի այն երջանիկ լինի։ Առաքինութիւնը մահից յետոյ վարձատրւում է․ ոճրագործութիւնը խիստ պատժւոմւ է։

Այս դոգմաները թէեւ կրօնին են վերաբերում, բայց եւ այնպէս, ուտոպիացիները կարծում են, որ բանականութիւնը միայն բաւական է դրանց հաւատալու եւ այդպիսիներն արդարացնելու համար։ Նրանք, առանց տատանուելու յայտարարում են, թէ անխելք է այն մարդը, որը բոլոր թոյլատրելի եւ անթոյլատրելի միջոցներով չի ձգտում հաճոյք ստեղծել։ Այդ դէպքում առաքինութիւնը միմիայն այն կը լինի, որպէսզի երկու հաճոյքներից ընտրի ամենահաճելին եւ, ընդհակառակը, խուսափի այն տհաճութիւններից, որոնց աղետալի հետեւանքն աւելի մեծ է, քան ձեռք բերուելիք հաճոյքը։

Սակայն խիստ եւ ծանր առաքինութիւնների վարժուելը, կեանքի հաճոյքներից հրաժարուելը, ինքնակամ կերպով ցաւին ենթարկուելն ու մահից յետոյ երկրային կեանքի համար ոչ մի վարձատրութիւն չակնկալելը— դա մեր կղզեցիների աչքում բոլոր յիմարութիւնների գագաթնակէտն է։

Երջանկութիւնն, ասում են նրանք, ամէն տեսակ բաւականութեան մէջ չի գտնւում՞ միայն լաւ ու պարկեշտ բաւականութիւններն են ընձեռնում այն։ Այդ հաճոյքներն են ահա, դէպի որոնց ամէն ինչ, մինչեւ իսկ առաքինութիւնը, անյաղթելիօրէն մղում է մեր բնութիւնը։ Այդպիսի հաճոյքներն են, որոնք հիմնաւորում են ճշմարիտ երջանկութիւնը։ Նրանք առաքինութիւն են համարում այն կեանքը, որը համատեղելի է բնութեան օրէնքների հետ։ Աստուած երբ մարդուն ստեղծեց, նա նրա համար այլ կոչում չսահմանեց։

Այն մարդը, որ հետեւում է բնութեան մղումներին, իր տարերային հակակրանքների ու համակրանքների ժամանակ ականջ է դնում միայն բանականութեան ձայնին։ Բանականութիւնը սակայն բոլոր մահկանացուներին ամենից առաջ սէր եւ յարգանք է ներշնչում դէպի աստուածային մեծութիւնը, որին մենք բոլորս պարտական ենք կեանքն ու բարեկեցութիւնը։ Այնուհետեւ բանականութիւնը մեզ սովորեցնում է ուրախ եւ անվիշտ ապրել ու ձգտել նոյնն ստեղծել նաեւ մեր մերձաւորի, մեր եղբօր համար։

Արդարեւ, եթէ առաքինութեան խաւար եւ ֆանատիկ ջատագովը՝ վայելքի ոխերիմ թշնամին յանձնարարում է ընդօրինակել իր գործերը, իր գիշերային հսկումները, ինքնախարազանումները, նա նոյնպէս իր բոլոր ուժերով ձգտում է մեղմել մերձաւորի վիշտն ու դժբախտութիւնը։ Այդպիսի խիստ մորալիստը չի պարծենում նրանով, որ մխիթարում եւ օգնում է մերձաւորին․ նա մտածում է, որ մարդկային լաւագոյն առաքինութիւնը կայանում է մերձաւորի վիշտն ամոքելու, նրան յուսահատութիւնից եւ հոգսերից ազատելու կամ ուրիշ խօսքով, նրան կեանքի հաճոյքներին մասնակից անելու մէջ։

Եւ ի՞նչու բնութիւնը բոլորիս չպէտք է ներշնչի մեզ համար էլ ստեղծել միեւնոյն բարիքը, ինչ որ ուրիշների համար։ Չէ՞ որ երկու դրոյթներից մէկն է իշխող լինելու․ հաճելի գոյութիւնը, այսինքն ուրախ կեանքը պիտի լինի կամ բարի եւ կամ չար։ Եթէ այն չարիք է, այդ դէպքում մենք ոչ միայն չպէտք է օժանդակենք մեր եղբայրակիցներին ճաշակել այն, այլ պէտք է դրանից ազատենք նրանց, որպէս մի վտանգաւոր եւ չարագործ բանից։ Իսկ եթէ այն բարի է, այն ժամանակ պէտք է ձեռք բերենք այն ինչպէս ուրիշների, այնպէս էլ մեզ համար։ Ինչո՞ւ մենք մեր նկատմամբ պէտք է աւելի պակաս նպաստաւոր տրամադրուած լինենք, քան ուրիշների հանդէպ։ Բնութիւնը մեզ կարեկցութիւն ներշնչելով մեր եղբայրների հանդէպ, չի հրամայում մեր նկատմամբ դաժան եւ անկարեկից լինել։

Ահա թէ ինչն է դրդում ուտոպիացիներին այն կարծիքն ունենալ, որ կատարեալ հաճելի կեանքը, այսինքն ուրախութիւնը, մեր բոլոր գործողութիւնների նպատակը դարձնելու ձգտումը հենց բնութեան պահանջն է, եւ առաքինութիւնը բնութեան կամքին հետեւելն է։

Բնութիւնը, ասում են նրանք այնուհետեւ, կոչ է անում բոլոր մարդկանց օգնել միմեանց եւ միասնաբար կատարել կեանքի ուրախութեան տօնը։ Այս կանոնն արդարացի է․ ոչ մի անհատ չկայ, որ մնացեալ մարդկանցից այնքան բարձր կանգնած լինի, որ նրա մասին միայն բնութիւնը հոգ տանի։ Բնութիւնը բոլորին էլ միեւնոյն կերպարանքն է տուել․ նա բոլորին միատեսակ է տաքացնում, նա ամէնքին միեւնոյն սիրով է շրջապատում․ ինչ որ նա դատապարտում է, դա իր հաշիւ ուրիշների՝ սեփական բարեկեցութեան աւելացումն է։

Այդ պատճառով էլ ուտոպիացիները կարծում են, որ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել ոչ միայն քաղաքացիների միջեւ կայացած համաձայնութեան, այլ եւ հասարակական օրէնքներին, որ կարգաւորում են բաւականութիւնների բաշխումը․ ուրիշ խօսքով, հարկաւոր է կեանքի ուրախութիւնը բաշխել յատուկ օրէնքներով, որ գործիք են հանդիսանում արդար իշխանի ձեռքին եւ հաւանութիւն են ստանում ժողովրդից, այնպէս որ այդ օրէնքները չի կարելի ոչ բռնակալութեամբ ճնշել եւ ոչ էլ խորամանկութեամբ շրջանցել։

Երջանկութեան ձգտել, առանց օրէնքները խախտելու—իմաստութիւն է․ գործել ընդհանուր օգուտի համար— դա կրօն է․ ոտնակոխ անել մերձաւորի երջանկութիւնը, աչքի առաջ ունենալով միայն սեփական բախտաւորութիւնը,— ոճրագործութիւն է։

Դրա հակառակ, զրկել իրեն մի հաճոյքից՝ դրան ուրիշին եւս մասնակից անելու նպատակով, ազնիւ եւ զգայուն սրտի նշան է, որ ի դէպ առատօրէն հատուցւում է ամէնից առաջ փոխադարձ ծառայութիւններով, ապա երախտագիտութիւն եւ լաւ յիշողութիւն է առաջացնում այն անձնաւորութեան մէջ, որի հանդէպ ցուցաբերւում է հաճոյակատարութիւնը․ իսկ նա, ով իրեն զրկում է որոշ ուրախութիւնից՝ աւելի մեծ բաւականութիւն է ստանում, քան թէ ինքնազրկումի պատճառած տխրութիւնը։ Վերջապէս այն մարդը, որը կրօնի ճշմարտութիւններին հաւատում է, համոզուած պէտք է լինի, որ աստուած մի անցողիկ եւ փոքրիկ հաճոյքի ինքնազրկումը անպատմելի ու յաւիտենական վայելքով կը վարձատրի։ Այսպիսով, ուտոպիացիները մեր բոլոր գործողութիւնների եւ մինչեւ իսկ բոլոր առաքինութիւնների ամենաբարձր եւ վերջնական նպատակը յանգեցնում են ուրախութիւն ձեռք բերելուն։

Նրանք բաւականութիւն են անուանում հոգու եւ մարմնի այն ամէն դրութիւնն ու շարժումը, որի ժամանակ մարդ մի բնական ներքին բաւականութիւն է զգում։ Առանց հիմքի չէ, որ նրանք աւելացնում են «բնական» բառը․ որովհետեւ ոչ միայն զգայականութիւնը, այլեւ բանականութիւնը մղում են մեզ այնպիսի գործողութիւնների, որոնք ինքնին հաճոյք են պատճառում․ հաճոյք ասելով պէտք է հասկանալ այն բաւականութիւնները, որոնց կարելի է ձգտել առանց անարդարութիւնների եւ այդպիսիք ձեռք բերելու համար մարդ ստիպուած չէ աւելի բարձր վայելքներից հրաժարուել, եւ որոնք վատ հետեւանքներ չունեն։

Կան բաներ, որոնց մարդիկ, բոլորովին հակառակ բնութեան, հաճոյք են համարում լոկ միմիանց միջեւ կայացած անհեթեթ համաձայնութեան պատճառով, կարծես թէ իրենցից կախուած լիներ հեշտութեամբ փոխել ինչպէս գործի էութիւնը, այնպէս էլ նրա որոշումը։

Դրանք ինքնին շատ հեռու լինելով հաճոյք պատճառելուց, միաժամանակ խոշոր խոչնդոտ են հանդիսանում երջանկութիւն ձեռք բերելու համար։ Այդպիսիք թոյլ չեն տալիս դրանց ձգտող անձնաւորութիւններին մաքուր եւ ճշմարիտ հաճոյք վայելել․ դրանք փչացնում են ճաշակը՝ հրապուրելով զբաղուել մի երեւակայական հաճոյքի պատկերացումով։ Արդարեւ, կան բազմաթիւ բաներ, որոնց՝ բնութիւնը հրաժարուել է որեւէ հրապոյր տալուց եւ ընդհակառակը դրանց խառնել է որոշ դառնութիւն․ բայց չնայած դրան, մարդիկ հենց դրանց մէջ են տեսնում գերազանց եւ մինչեւ իսկ որոշ չափով կեանքի համար անհրաժեշտ վայելքներ, թէեւ իրենց էութեամբ դրանք վատ են եւ ընդունակ մարդկանց միայն ստորին հակումները գրգռելու։

Ուտոպիացիները կեղծ վայելքների շարքին են դասում այն մարդկանց սնապարծութիւնը, որոնք, ինչպէս արդեն յիշատակեցի, իրենց ուրիշներից լաւ են համարում, որովհետեւ աւելի գեղեցիկ զգեստներ են կրում։ Այս անմիտների սբնապարծութիւնը ծիծաղելի է երկու պատճառներով։ Նախ, այդպիսիներն իրենց զգեստն աւելի բարձր են գնահատում, քան իրենց անձը․ ճիշտն ասած, ի՞նչով է տարբերւում նուրբ բուրդը կոպիտից։ Սակայն եւ այնպէս անմիտները հագնում են այդ, կարծես թէ իրենք ուրիշներից զանազանւում են անհատական որեւէ յատկանիշով, եւ ոչ թէ յիմար վարմունքով։ Նրանք իրենց զգեստների շքեղութեամբ եւ գեղեցկութեամբ այնպիսի յարգանք են պահանջում, որպիսին չէին սպասի՝ սովորական եւ հասարակ շորեր հագած լինելու դէպքում․ նրանք չարանում են, երբ իրենց արդ ու զարդի վրայ ուշադրութիւն դարձնող չի լինում։

Երկրորդ, նման մարդիկ պակաս պարզամտութիւն չեն ցուցաբերում՝ այնպիսի առանձին նշանակութիւն տալով մեծարանքներին, որ արժանի չեն այդ անունին եւ ոչ ոքի օգուտ չեն բերում։ Մի՞թէ բնական եւ ճշմարիտ է այն բաւականութիւնը, որը մարդ զգում է կեղծաւորի հանդէպ, երբ վերջինս բաց է անում գլուխը ու ծունկը խոնարհաբար իջեցնում։ Մի՞թէ ծնրադրումը կարող է մէկին տենդից, յօդացաւից կամ գլխացաւից բժշկել։

Հաճոյքի մասին ոչ ճիշտ պատկերացումով յափշտակուողների թուին են պատկանում նաեւ ազնուականները, որոնք հպարտութեամբ եւ հաճոյքով են մտածում իրենց ազնուականութեան մասին։ Եւ ի՞նչին են վերագրում նրանք երջանկութիւնը․ այն պատահմունքին, որ սերում են մի երկար շարք նախնիքներից եւ մասնաւորապէս հարուստ կալուածատէրերից (քանի որ այժմեան ազնուականութիւնն ստեղծւում է հարստութեամբ)։ Եւ չնայած բոլորին, այդ յիմարները մազաչափ անգամ չեն հրաժարում ազնուականութեան հպարտութիւնից, եթէ մինչեւ իսկ իրենց հայրերից ոչինչ ժառանգած չլինեն եւ կամ կարողութիւնն ամբողջովին վատնած լինեն։

Ուտոպիացիներն ազնիւ քարերի սիրահարներին դասում են այն մարդկանց շարքը, որոնք կառչում են իրենց ազնուականութեանը։ Նրանք, ովքեր անձնատուր են լինում այդ կրքերին, փոքրիկ աստուածներ են համարում իրենց, հենց որ մի գեղեցիկ կամ հազուագիւտ քար են գտնում, որը առանձնապէս գնահատւում է իրենց ժամանակակիցներից եւ համաքաղաքացիներից։ Այդ քարը ոչ ամէն տեղ եւ ո՛չ միշտ պահպանում է իր արժէքը։ Գոհարների սիրահարն այդպիսիները գնում է մերկ եւ առանց շրջանակների․ նա այնքան զգոյշ է, որ քարի կեղծ չլինելու մասին վաճառողից երաշխաւորութիւն է պահանջում եւ մինչեւ իսկ երդումով արուած հաւաստիացում․ նրա վախն այնտեղ է հասնում, թէ իր աչքերը կարող են խաբուել եւ կեղծուած քարը իսկականի տեղ ընդունել։ Ի՞նչ առանձին հաճոյք կայ դիտել բնական կամ կեղծ ադամանդը, երբ աչքը չի կարողանալու նրանց մէջ իսկականը կեղծից տարբերել։ Ճիշտն ասած, ոչ մէկը եւ ոչ էլ միւսը տեսողութիւն ունեցողի համար աւելի արժէք չունեն, որքան եւ կոյրի համար։

Ի՞նչ կասէիք այն ժլատի մասին, որը փող փողի վրայ է դիզում, առանց դրանք օգտագործելու եւ միայն բաւականանում է դիտելով մետաղէ այդ խոշոր կոյտը։ Միթէ ողորմելի հարստի այդպիսի բաւականութիւնը լոկ ցնորական չէ՞։ Մի՞թէ աւելի երջանիկ է այն մարդը, որն իր փողերը ուրիշ, աւելի միամիտ պատճառներով հորում է․ այդպիսին չի էլ տեսնում իր գանձը՝ նրան կորցնելու վախից, եւ իսկապէս կորցնում է այն։ Իր փողերը հորելը արդեօք չի՞ նշանակում դրանք ծածկել ե՛ւ իրենից ե՛ւ ուրիշներից։ Ժլատը սակայն հանգիստ է, թռչկոտում է ուրախութիւնից՝ մտաբերելով իր խորը թաղած գանձը։ Այժմ ենթադրենք, որ մէկը տիրանում է հողին վստահուած այդ գանձին, իսկ մեր ժլատն իր աւերումից յետոյ դեռեւս տաս տարի ապրում է առանց իմանալու իսկ այդ մասին․ ես հարց եմ տալիս ձեզ․ ի՞նչպէս կարող էր նա այդ տասը տարուայ ընթացքում զգալ իր գանձի պահուած կամ կորած լինելը․ թաղուած թէ գողացուած, այդ նրա համար հաւասարապէս ոչ մի օգուտ չունէր։

Ուտոպիացիները երեւակայական հաճոյքների են համարում նոյնպէս որան ու բախտախաղերը, բայց որովհետեւ նրանց մօտ վերջինները գոյութիւն չունեն, այդ պատճառով էլ դրանք միայն անունով են յայտնի նրանց։ Ի՞նչ հաճոյք կարելի է ստանալ, ասում են նրանք, խաղասեղանի վրայ մի ոսկորի կտոր գցելով․ եթէ մինչեւ իսկ դրանում որոշ բաւականութիւն էլ լինի, այդպիսին շատ շուտով ձանձրալի եւ ինքնին անհամ կը թուայ։

Եւ կամ մի՞թէ կարելի է բաւականութիւն զգալ շատ հաջոցից, որ երբեմն մի քանի ժամ աընդհատ լսւում է։ Մի՞թէ աւելի հետաքրքիր է տեսնել, թէ ինչպէս շունը հալածում է նապաստակին կամ վազում մի այլ շան ետեւից։ Չէ՞ որ երկու դէպքում էլ վազքը միեւնոյնն է եւ հազիւ թէ առանձնապէս հաճելի։ Որսի ժամանակ մի՞թէ գլխաւոր եւ միակ հաճոյքը սպանելու յոյսը, արիւն թափելու կիրքը չէ՞։ Աւելի լաւ չէ՞ արդեօք հոգին բաց անել կարեկցութեան համար։ Ինչպէս նողկանք չզգալ այդպիսի սպանդի հանդէպ, երբ ուժեղ, հանդուգն եւ սարսափելի շունը պատառոտում է թոյլ, վախկոտ ու արագավազ նապաստակին։

Այդ պատճառով էլ մեր կղզեցիներն ազատ մարդկանց արգելում են որսը, որպէս նրանց անարժան զբաղմունք․ որսը նրանք թոյլատրում են միայն սպանդագործներին։ Նրանց կարծիքով, որսորդութիւնն իրենից ներկայացնում է կենդանիներ սպանելու արուեստի ամենաստոր տեսակը․ այս արհեստի միւս տեսակներն աւելի մեծ յարգ են վայելում, որովհետեւ դրանք աւելի են օգուտ բերում։ Վերջին դէպքում կենդանիներին սպանում են միմիայն անհրաժեշտութիւնից դրդուած, մինչդեռ որսորդն արիւնի եւ սպանդի մէջ սոսկ հաճոյք է որոնում։ Բացի այդ, ուտոպիացիները կարծում են, որ սպանելու այդ կիրքը, թէկու գազաններ սպանելու այդ սէրը, արդեն վայրենացած հակում է եւ կամ մի այնպիսի հոգու արտայայտութիւն, որն հետամուտ լինելով այդ բարբարոսական հաճոյքի, բոլորովին կը վայրենանայ։

Ուտոպիացիները խորշում են բոլոր այդ հաճյոքներից ու դրանց նման դեռ անհաշիւ ուրիշներից, որոնց սովորական մարդը գնահատում է իբրեւ բարձրագոյն բարիք, թեպէտ այդ պատկերացումը ոչնչով չի հիմնաւորուած։ Մինչեւ իսկ եթէ այդ բաւականութիւններն ամենահաճելի արբեցումի զգացմունք առաջ բերէին (որը հաճոյքի բնական հետեւանքն է համարւում), այդ դէպքում դրանք միայն կհաստատէին, որ ճշմարիտ ուրախութեան հետ ընդհանուր ոչինչ չունեն․ որովհետեւ, ասում են ուտոպիացիները, զգայական այդ հաճոյքները չեն բխում առարկայի էութիւնից, այլ աւելի շուտ արդիւնք են վատ սովորութիւնների, որոնք դառը քաղցր են համարել տալիս։ Այդպէս են յղի կանայք, որոնց ճաշակելիքը փչացած է եւ որոնք ձէթն ու ճրագուն մեղրից քաղցր են գտնում․ բայց չէ՞ որ հաճոյք չէ, եթէ մէկը հիւանդութեան կամ յիմար սովորութեան պատճառով մի հակաբնական հաճոյք է զգում։

Ուտոպիացիները ճշմարիտ հաճոյքների երկու տեսակ են զանազանում․ մէկը վերաբերում է մարմնին, իսկ միւսը՝ հոգուն։

Հոգեկան հաճոյքները գտնւում են մտաւոր ուժերի եւ մաքուր ուրախութիւնների զարգացման մէջ, այդ հաճոյքներին ուղեկցում են ճշմարտութեան որոնումները։ Մեր կղզեցիները դրանց միացնում են նաեւ անբիծ կեանքի գիտակցութիւնն ու երջանիկ անմահութեան որոշ յոյսը։

Մարմնական հաճոյքները նրանք բաժանում են երկու կարգի։

Առաջին կատեգորիան ընդգրկում է այն բոլոր հաճոյքները, որոնք զգացմունքի վրայ իրական, բացայայտ ազդեցութիւն են թողնոմւ, եւ որոնց պատճառը ներքին ջերմութիւնով յոգնած օրգանների թարմացումն է։ Այդ տպաւորութիւնն առաջ է գալիս մասամբ խմելու եւ ուտելու գործողութիւնից, որ վերականգնում է սպառած ուժերը, իսկ միւս կողմից էլ՝ անասնական տարբեր ֆունկցիաներից, որոնք մարմնից վանում են աւելորդ նիւթերը։ Վերջինների մէջ են մտնում միզելը, կղկղանքի արտաթորումը, սեռական յարաբերութիւնները եւ քոր եկող տեղի քորելը կա շփելը։

Երբեմն զգայական հաճոյքները չեն ծագում անասնական ֆունկցիաներից, որոնք յոգնած անդամները թարմացնում են եւ կամ անհաճոյ աւելորդ նիւթերից ազատում են․ նման դէպքում դա մի ներքին եւ անբացատրելի ուժի ազդեցութիւնն է, որ գրգռում, հրապուրում ու իրեն է ձգում․ այդ տեսակ հաճոյքների թուին է պատկանում երաժշտութիւնը։

Զգայական հաճոյքների երկրորդ տեսակը մշտական ու անպայման առողջութիւնն է։ Արդարեւ, այն մարդը, որ ոչ մի ցաւ չունի, զգում է հանգստաւէտութեան որոշ տեսակի բաւականութիւն, թէեւ ընդհանրապէս նրա արտաքին օրգանների վրայ դա առանձնապէս հաճելի ոչինչ չի ներգործում։ Ճիշտ է, այդ տեսակի հաճոյքը չի գրգռում ու արբեցնում զգացմունքը, ինչպէս օրինակ համեղ կերակուրը կամ խմիչքը, բայց եւ այնպէս շատերն այդ հաճոյքը միւս բոլորից գերադասում են, եւ համարեայ բոլոր ուտոպիացիները համամիտ են, որ առողջութիւնը երջանկութեան անկիւնաքարն է։ Որովհետեւ, ասում են նրանք, միայն կատարեալ առողջութեան դէպքում կեանքը կարող է խաղաղ եւ ցանկալի ընթանալ․ առանց առողջութեան ոչ մի հաճոյք հնարաւոր չէ․ առանց նրան մինչեւ իսկ ցաւի բացակայութիւնն այլեւս որպէս բարիք չի ներկայանում, այլ միայն՝ մարմնի անզգայութիւն։

Այս առթիւ Ուտոպիայում մի անգամ աշխուժ վէճ բարձրացաւ։ Ոմանք պնդում էին, թէ մշտական ու անխռով առողջութիւնը հաճոյքների թուին չի պատկանում, քանի որ նա, միւս զգայական բաւականութիւնների նման, իսկական, առանձին վայելք չի պատճառում։ Այժմ սակայն, քիչ բացառութեամբ, բոլորը համաձայն են, որ առողջութիւնն էական հաճոյք է։

Նրանց կարծիքով՝ ցաւը, որն ուղեկցում է հիւանդութեան, վայելքի անհաշտ թշնամի է․ հիւանդութիւնն էլ հաւասարապէս առողջութեան թշնամին է։ Ինչո՞ւ ուրեմն առողջութեան մէջ վայելք չպէտք է լինի, եթէ հիւանդութիւնն իր հետ դժբախտութիւն է բերում։ Այդ պատճառով էլ միեւնոյն է, թէ հիւանդութիւնը ցաւի հետեւանքն է, թէ ընդհակառակը, քանի որ երկու դէպքում էլ արդիւնքը նոյնն է։ Այսպիսով, այն հարցը, թէ առողջութիւնն ինքնին հաճո՞յք է, թէ լոկ նրա հետեւանք, ինչպէս կրակը տաքութեան անհրաժեշտ պատճառն է— դա միեւնոյնն է․ այն մարդը, որը շարունակ առողջ է, պէտք է որ որոշ բաւականութիւն զգայ։

Երբ մենք ուտում ենք, ասում են ուտոպիացիները, միթէ դրանով չե՞նք վերականգնում մեր առողջութիւնը, որ քաղցից սկսում է թուլանալ։ Յայտնւում են սննդի միջոցները, որոնք ետ են մղում ապառնացող թշնամուն ու բաւականութիւն են պատճառում մարդուն՝ միաժամանակ վերականգնելով նրա նորմալ ուժերը։ Բայց մի՞թէ առողջութիւնը, որը պայքարի մէջ այդքան բաւարարութիւն է գտնում, չպէտք է ուրախանայ իր յաղթանակով։ Չէ՞ որ առողջութիւնն այդ կռուի մէջ որոնում է իր նախկին ուժերը եւ հնարաւո՞ր է արդեօք, որ նա ձեռք բերելով այդ արդիւնքը, բութ անզգայութեան մէջ ընկներ՝ առանց իր երջանկութիւնն զգալու եւ կամ սիրելու։ Այդ պատճառով էլ ուտոպիացիներն անպայմանօրէն դատապարտում են այն կարծիքը, թէ իբր առողջ մարդը չի զգում իր վիճակը։ Նրանց կարծիքով հիւանդ կամ քնած պէտք է լինել՝ չհասկանալու համար, թէ որքան լաւ ես զգում քեզ։ Պէտք է քարացած լինել կամ մահաքուն մտած լինել՝ չուրախանալու համար իր առողջութեան վրայ, որպէսզի նրա մէջ չտեսնել հաճոյքի աղբիւրը։ Իսկ ի՞նչ է հանգստաւէտութեան եւ ֆիզիկական հաւասարակշռութեան այդ զգացմունքը, թեէ ոչ՝ բաւականութիւն։

Ուտոպիացիներն ամբողջովին անձնատուր են լինում հոգեւոր հաճոյքներին, որ համարում են ամենաազնիւ ու ամէնից էական հաճոյքները։ Նրանք ամենամաքուր ու ամէնից ցանկալի բաւականութիւնների թուին են դասում առաքինութեան կենսագործումն ու անբիծ կեանքի գիտակցութիւնը։ Ֆիզիկական հաճոյքներից նախապատւութիւնը նրանք տալիս են առողջութեան, որովհետեւ, եթէ պէտք է լաւ ճաշի ու կենդանական միւս վայելքների բաւարարմանը ձգտել, ապա նրանց կարծիքով այդ կատարւում է լոկ առողջութիւնը պահպանելու համար, քանի որ դրանք ոչ թէ ինքնին, այլ միմիայն այն պատճառով են հաճելի, որ դիմադրում են հիւանդութեան ծածուկ յարձակումներին։

Բանական մարդն աւելի շուտ սնանկացումը կը կանխի, քան թէ յետոյ դրամական փոխառութիւնների կապաւինի․ աւելի շուտ ցաւից կը խուսափի, քան թէ յոյսը դեղորայքի վրայ կը դնի։ Այդ պատճառով ուտոպիացիներն օգտագործում են այն բոլոր բաւականութիւնները, որոնցից զրկուելը նրանց կհարկադրի դիմել բուժիչ միջոցների։ Սակայն ուտոպիացիներն իրենց ամբողջ երջանկութիւնն այդ բաւականութիւնների վրայ չեն հիմնում․ այլապէս մշտական քաղցն ու ծարաւը մարդկային բախտաւորութեան գագաթնակէտը կը համարուեր, քանի որ անհրաժեշտ կը լինէր անընդհատ ուտել ու խմել։ Հասկանալի է, որ այդպիսի կեանքը նոյնքան ողորմելի կը լինէր, որքան եւ արգահատելի։

Կենդանական հաճոյքները— դրանք ամենաստոր հաճոյքներն են, ամենից անմաքուրները, որոնց միշտ վիշտն է ուղեկցում։ Մի՞թէ կշտանալու հաճոյքի հետ քաղցը չի՞ մեռնում, եւ այն էլ չափազանց անհաւասար համեմատութեամբ։ Քաղցի զգացումն արդարեւ ամենաուժգինն է, նա միաժամանակ ամենից երկարատեւն է, քանի որ սկսում է բաւարարման զգացումից առաջ եւ վերջանում է միայն նրա հետ։

Այդ համոզումներով համակուած՝ ուտոպիացիները կարծում են, որ մարմնական հաճոյքները կարելի է այնքան ժամանակ միայն գնահատել, որքան նրանք օգտակար ու անհրաժեշտ են։ Չնայած այդ բոլորին, նրանք այնուամենայնիւ սիրով անձնատուր են լինում դրանց եւ շնորհակալ են բնութիւնից, որ մայրական քնքշութեամբ հոգ է տանում մարդկային կարիքների մասին՝ կեանքի անհրաժեշտ ֆունկցիան զուգակցելով հաճելի զգացողութիւններով։

Որքան տխուր կը լինէր մեր ճակատագիրը, եթէ հարկադրուած լինէինք քաղցն ու ծարաւն ամէն օր թոյնով ու դառը դեղորայքով վանել, ինչպէս այդ անում են՝ հիւանդութիւնների ժամանակ։

Ուտոպիացիները հաճոյքով խնամում են իրենց գեղեցկութիւնը, ուժն ու մարմնի ճկունութիւնը— բնութեան այդ լաւագոյն պարգեւները։ Նրանք նոյնպէս ախորժում են այն հաճոյքներից, որ վայելում են տեսողութեան, լսողութեան եւ հոտառութեան օրգանների օժանդակութեամբ— բաւականութիւններ, որ բնութիւնն ստեղծել է բացառապէս մարդու համար եւ որոնք կազմում են կեանքի աղն ու հրապոյրը։ Չէ՞ որ կենդանին իր հայեացքը չի ածում բնութեան գեղեցկութեան, տիեզերքի ներդաշնակութեան եւ կարգ֊կանոնի վրայ։ Նա հոտոտում է, որպէսզի զանազանի իր սնունդը, սակայն բուրմունքի գրգիռը չի զգում։ Նա չի իմանում ձայների փոխյարաբերութիւնը եւ դիսսոնանսը չի կարող տարբերել ներդաշնակութիւնից։

Ի միջի այլոց, ուտոպիացիներն ամէն տեսակի զգայական պահանջները բաւարարելիս, երբեք չեն մոռանում գործնական կանոնը, այսինքն՝ խուսափել այն բաւականութիւնից, որը բացառում է մի ուրիշ, աւելի մեծ հաճոյք եւ իրենից յետոյ որեւէ ցաւ է թողնում։ Նրանց կարծիքով, ցաւը իւրաքանչիւր ոչ մաքուր բաւականութեան անխուսափելի հետեւանքն է։

Նրանց սկզբունքներից մէկը հետեւեալն է․ արհամարհել մարմնի գեղեցկութիւնը, թուլացնել նրա ուժերը, բթացնել ճկուն անդամները, ծոմապահութեամբ եւ ժուժկալութեամբ փոխել իր տեմպերամենտը, փչացնել իր առողջութիւնը, կարճ, հրաժարուել բնութեան բոլոր պարգեւներից միմիայն այն յոյսով, որ աստուած գալիք կեանքում կը վարձատրի— նշանակում է մոռանալ իր անձը եւ կատարել կրօնական պարտքը։ Սակայն, մարմինը խարազանել, անձը զոհել սին պատրանքի եւ կամ նրա համար, որպէսզի վարժուի ապագայ տառապանքներին, որոնց գուցէ երբեք ենթակայ չի լինելու— ցոյց է տալիս յամառ յիմարութիւն, վախկոտ խստութիւն իրեն նկատմամբ եւ ամբարտաւան երախտամոռութիւն բնութեան հանդէպ․ դա նշանակում է ոտնակոխ անել արարչի բարերարութիւնը՝ որպէս թէ արհամարհելով դրանք։

Առաքինութեան եւ հաճոյքի հարցում ահա այդ է ուտոպիացիների տեսութիւնը։ Ինչքան ժամանակ, քանի դեռ մարդիկ չեն արժանանայ աստուածային յայտնութեանը, որը նրանց աւելի նպատակահարմարն է սովորեցնում, նրանք կարծում են, որ մարդկային բանականութիւնն ի վիճակի չէ ոչինչ աւելի լաւ բան յօրինել։ Այս բարոյականութիւնը լաւ է թէ վատ, այդ մասին ես դատողութիւն անել չեմ ուզում։ Դրա համար ինձ չի բաւականացնի ժամանակը եւ, բացի այդ իմ նպատակի համար անհրաժեշտ էլ չէ։ Ես յանձն առայ պատմել, ոչ թէ գովասանքներ շռայլել։ Բայց այնուամենայնիւ ես հաստատապէս համոզուած եմ, որ ուտոպիացիները, շնորհիւ այդ հիմնարկների, աշխարհի առաջին ժողովուրդն են եւ ուրիշ ոչ մի տեղ աւելի երջանիկ պետութիւն գոյութիւն չունի։

Ուտոպիացին ճարպիկ է եւ նեարդային․ առանց բարձրահասակ լինելու, նա աւելի ուժեղ է, քան իր արտաքինը թոյլ է տալիս ենթադրել։ Կղզին ոչ ամէն տեղ միատեսակ արգաւանդ է։ Օդը ոչ ամենուրէք հաւասարապէս մաքուր եւ առողջ․ բնակիչները միջավայրի վնասակար ազդեցութիւնների դէմ կռւում են ժուժկալութեան միջոցով։ Հողը նրանք լաւացնում են հրաշալի մշակումով, այնպէս որ ուրիշ ոչ մի տեղ չէք հանդիպի աւելի լաւ անասունների եւ առաւ բերքի։ Ոչ մի տեղ մարդու կեանքն աւելի երկարատեւ չէ եւ հիւանդութիւնների թիւն այնքան չնչին։

Հողագործ քաղաքացիները չեն միայն, որ մեծ կատարելութեամբ աշխատում են բնութիւնից անշնորհակալ հողն արգաւանդ դարձնելու աշխատանքի վրայ։ Երբեմն ամբողջ ժողովուրդը մասսայական կերպով հաւաքւում է արմատահան հանելու համար ամբողջ անտառներ, որոնք արգելում են հաղորդակցութիւնը, եւ դրա փոխարէն տնկում են ծովի եւ գետերի ափերին կամ քաղաքի շրջակայքում, որովհետեւ հողի բոլոր արտադրանքներից փայտն ամէնից դժուարն է ցամաքով տեղափոխելը։

Ուտոպիայի ժողովուրդը բանիմաց է, սիրալիր եւ աշխատասէր․ նա աշխատում է դանդաղ, բայց ուշադից, իսկ եթէ գործն անհրաժեշտ է, այն դէպքում ընդունակ է ծաւալել խոշոր գործունէութիւն․ նրանց ամենաազնիւ կիրքը մտաւոր ուժերի վարժեցումն ու զարգացումն է։

Կղզու վրայ մեր բնակութեան ընթացքում մենք բնակիչներին Յունաստանի արուեստների եւ գիտութիւնների մասին մի քանի բաներ յայտնեցինք։ Իսկապէս որ զարմանալի էր տեսնել, թէ ինչպէս այդ բարի կղզեցիները թախանձագին խնդրում էին մեզ բացատրել յոյն հեղինակները։ Լատինականների մասին մենք նրանց հետ չխօսեցինք, քանի որ կարծում էինք, որ վերջինների մէջ նրանք միայն պատմագիրներին ու բանաստեղծներին են գնահատելու։ Վերջապէս մենք ստիպուած եղանք տեղի տալ նրանց խնդրանքներին։ Մեր կողմից դա, խոստովանում եմ ձեզ, լոկ հաճոյակատարութեան մի արտայայտութիւն էր, որից մենք ոչ մի հետեւանք չէինք ակնկալում։ Սակայն մի քանի դասախօսութիւններից յետոյ մենք հիմք ունեցանք շնորհաւորելու մեզ մեր ձեռնարկումի յաջողութեան համար, որովհետեւ մեր աշակերտներն ապշեցուցիչ առաջադիմութիւն կատարեցին եւ մեծ եռանդ յայտաբերեցին։ Մենք ապշած էինք այն արագաշարժութեան վրայ, որով նրանք տառերի ձեւը ճիշտ ընօրինակում էին, ինչպէս եւ նրանց արտասանութեան, յիշողութեան ճշգրտութեան, թարգմանութեան հարազատութեան վրայ։ Նրանցից շատերը, որ սկզբում ինքնակամ եւ գովելի եռանդով նուիրուեցին այդ գործին, հետագայում, սենատի հրատարակած մի որոշման հիման վրայ, պարտաւորւում էին շարունակել այն։ Նրանք բոլորը գիտնականների դասակարգից լաւագոյններն էին, բոլորն էլ հասուն տարիքի մարդիկ։ Այսպիսով, աւելի պակաս, քան երեք տարում կլասիկ հեղինակների ստեղծագործութիւններից ոչինչ չմնաց, որ նրանք ընթերցելիս չհասկանային (բացառութեամբ անշուշտ գրչի սխալների պատճառով աղավաղուած մասերի)։

Իմ կարծիքով, այն մեծ դիւրութիւնը, որով նրանք սովորեցին յունարէնը, ապացուցում է, որ այդ լեզուն նրանց ամենեւին օտար չէր։ Ծագումով ես նրանց յոյներ եմ համարում, թեպէտ նրանց բնիկ լեզուն (գավառական լեզուն) կրում է պարսկական ազդեցութեան կնիք․ սակայն քաղաքների եւ պաշտօնատար անձերի անուանումների մէջ նկատելի են յունական լեզուի մի քանի հետքեր։

Իմ դէպի Ուտոպիա չորրորդ ճանապարհորդութեան ժամանակ, ապրանքների փոխարէն ինձ հետ վերցրել էի մի մեծ կապոց գիրք եւ հաստատ որոշել էի, որքան հնարաւոր է ուշ վերադառնալ Եւրոպա։ Երբ ես ուտոպիացիներից բաժանւում էի, իմ գրադարանը թողեցի նրանց․ այսպիսով, նրանք ինձնից ստացան Պլատոնի բոլոր գործերը, Արիստոտելից մի նշանակալի թիւ, եւ Թեոֆբաստի իրքը բոյսերի մասին, որը դժբախտաբար շատ տեղերում պատռուած էր։ Ճանապարհին ես այդ գրքի մասին շատ քիչ հոգ տարայ․ դժբախտաբար մի կապիկ գտաւ այն եւ այդ փուչն առանձին հաճոյք զգաց թերթիկներ պոկել մէկ այստեղից, մէկ այնտեղից։ Բոլոր քերականագէտներից ես կարողացայ մեր կղզեցիներին տալ միայն Լոսկարիսը, որովհետեւ Թեոդորը ես ինձ հետ չէի վերցրել։ Բառարաններից նրանք ունեն Հազիխիուսը եւ Դիոսկորիտը։

Պլուտարքը^[32] նրանց սիրած գրողն է։ Լուդիայի զուարթութիւնն ու աշխուժութիւնը զմայլեցնում է նրանց․ բանաստեղծներից նրանք ունեն Արիստոֆանը^[33], Հոմերոսը, Էւրիպիդէսը եւ Ալտուսի՝ Սոֆոկլէսի փոքր հրատարակութիւնը։ Պատմագիրներից ես նրանց թողեցի Թուկիդիտէսը, Հերոդոտը եւ Հերոդիան։

Բժշկականութեան բնագավառից նրանք ունեն Հիպոկրատի մի քանի գործերը եւ Գալիանի միկրոտեխնիկան, որը իմ ճանապարհի ընկեր Թրիցիուս Սպինան հետն էր վերցրել։ Վերջին երկու գրքերը նրանց մօտ մեծ հարգանք են վայելում․ թէեւ բժշկութիւնը ոչ մի երկրում այնքան նուազ պէտք չէ, ինչպէս Ուտոպիայում, բայց եւ այնպէս թւում է թէ այստեղ նրան աւելի են հարգում։ Ուտոպիացիները բժշկականութիւնը դասում են բնափիլիսոփայութեան ամենաօգտակար եւ ամէնից ազնիւ բնագաւառների չարիքը։ Բժիշկը, ասում են նրանք, որ ճիգ է գործ դնում թափանցել կեանքի գաղտնիքների մէջ, այդ ուսումնասիրութիւնից ոչ միայն անպատմելի հաճոյք է ստանում, այլ եւ իրեն դարձնում է կեանքի փնտռուած ստեղծագործողը։ Ուտոպիացիների հայեացքների համաձայն, արարիչը՝ երկրային վարպետի նման, աշխարհի մեխանիզմը բաց է անում մարդուն— միակ էակին, որը կարող է ըմբռնել նրա վսեմ անվախճականութիւնը։ Աստուած սիրով ցած է նայում այն մարդու վրայ, ով սքանչանում է այս մեծ գործով եւ ձգտում է յայտագործել նրա շարժումներն ու օրէնքները․ իսկ նրան, ով անբան անասունի նման այս հիասքանչ տեսարանի հանդէպ սառն ու անզգայ է մնում՝ աստուած կարեկցաբար է նայում։

Այժմ հասկանալի կը լինի, թէ ինչու ուտոպիացիները, որոնց միտքը մշտապէս զարգանում է գիտութիւնների ու գրականութեան ուսումնասիրութիւնով, կեանքի բարորութեանը նպաստող արուեստներն ու գիւտերը իւրացնելու հիանալի ընդունակութեամբ են օժտուած։ Տպագրութեան եւ թղթի պատրաստման արուեստը նրանք պարտական են մեզ․ բայց եւ այնպէս նրանց սրաթափանց միտքն այս գործում աւելի օգուտ բերեց, քան մեր տուած տեղեկութիւնները, որովհետեւ մենք այս երկու արուեստներից եւ ոչ մէկը հիմնաւոր կերպով չգիտէինք։ Այսպիսով, մենք սահմանափակուեցինք միայն նրանով, որ նրանց ցոյց տուինք Ալտուսի տպագրութիւնը եւ, որքան կարող էինք, բացատրեցինք թղթի պատրաստման ու տպագրութեան համար օգտագործուող նիւթերը եւ այդ գործի մի քանի եղանակները։ Նրանք շուտով կռահեցին այն, որի մասին մենք միայն ակնարկել էինք։ Նախապէս նրանք գրում էին կաշուի, ծառի կեղեւների եւ եղեգի տերեւների վրայ։ Նրանք իսկոյն փորձեցին թուղթ պատրաստել ու տպագրել։ Այդ առաջին փորձերը վատ արդիւնք տուեցին, սակայն հազար անգամ կրկնելով այն, նրանք կատարեալ հաջողութեան հասան, եւ եթէ ձեռքի տակ ունենային յունական բոլոր ձեռագրերը, դրանից կը կարողանային բազմաթիւ հրատարակութիւններ արտատպել։ Բացի այն գրքերից, որ ես թողել եմ նրանց, այժմ նրանք ուրիշ գրքեր չունեն, սակայն այդ գրքերն արդեն հազարաւոր օրինակներով բամացրել են։

Երբ մի օտարական Ուտոպիա է գալիս, նա հրաշալի ընդունելութիւն է գտնում, մասնաւորապէս, եթէ որեւէ ծառայութեամբ արժանի է դրան կամ եթէ երկարատեւ ճամբորդութեան միջոցով ճշգրիտ տեղեկութիւններ է ձեռք բերել մարդկանց ու մարդկային յարաբերութիւնների մասին։ Հաւանաբար վերջին պատճառին պէտք է վերագրել այն, որ մեզ այնքան լաւ ընդունեցին այդ երկրում, որտեղ չափազանց հաճոյքով լսում են այն բոլորի մասին, որ կատարւում է դրսի աշխարհում։ Առեւտրական նպատակներով այնտեղ շատ քիչ արտասահմանցիներ են գալիս եւ իսկապէս ի՞նչի կարիք ունեն ուտոպիացիները, բացի երկաթից։ Ոսկի՞ կամ արծա՞թ․— սակայն արտասահմանցիներն անկասկած հարկադրուած կը լինէին թէ մէկը եւ թէ միւսը իրենց հետ կրկին ետ տանել։ Ինչ վերաբերւում է արտահանման առեւտրին, ուտոպիացիներն այդպիսին իրենք են կատարում եւ դրանով հետապնդում են երկու նպատակ․ նախ՝ մշտապէս իմանալ, թծէ ինչ է կատարւում արտաքին աշխարհում եւ ապա՝ պահպանել եւ կատարելագործել իրենց նաւագնացութիւնը։

Ստրուկների մասին

Պատերազմական ոչ բոլոր գերիներն են ստրուկներ դառնում, այլ միայն նրանք, որ զէնքը ձեռքին գերի են ընկնում։ Ստրուկի որդին ազատ է․ օտար ստրուկը նոյնպէս ազատւում է, հենց որ ոտք է դնում Ուտոպիայի հողի վրայ։

Մասնաւորապէս այն քաղաքացիներն են ենթարկւում ստրութեան, որոնք ծանր ոճիր են գործում, ինչպէս նաեւ այն օտարերկրեացիները, որ մահուան են դատապարտուած․ վերջին դասակարգի ստրուկներն Ուտոպիայում շատ են․ ուտոպիացիներն այդպիսիներին ձեռք են բերում արտասահմանում չնչին գնով, իսկ յաճախ էլ՝ ձրի են ստանում։

Բոլոր այս ստրուկները հարկադիր աշխատանքի են դատապարտւում եւ կրում են շղթաներ։ Սակայն ուտոպիացիները տեղացի ստրուկների հետ աւելի մեծ խստութեամբ են վարւում․ վերջիններին նրանք համարում են գարշելի չարագործներ եւ արժանի՝ բարոյական պատուազրկութեամբ օրինակ ծառայել ուրիշներին։ Արդարեւ, դաստիարակելիս նրանց մէջ ցանել են առաքինութեան բոլոր սաղմերը․ նրանք հնարաւորութիւն ունէին լաւ եւ երջանիկ լինել, բայց չնայած դրան, չեն կարողացել հեռու մնալ ոճրագործութիւնից։

Ստրուկների մի դասակարգ էլ կազմւում է հարեւան երկրների աղքատ օրավարձուորներից, որոնք գալիս եւ ինքնակամ առաջարկում են իրենց ծառայութիւնները։ Վերջինների հետ սովորաբար այնպէս են վարւում, ինչպէս սեփական քաղաքացիների հետ, միայն թէ նկատի առնելով, որ նրանք սովոր են աւելի մեծ լարուածութեան՝ մի փոքր աւելի են աշխատեցնում։ Նրանք ազատ են ես վերադառնալու, երբ ուզենան (որ ի միջի այլոց հազուադէպ է լինու), եւ ուտոպիացիները նրանց երբեք դատարկաձեռն բաց չեն թողնում։

Արդեն յիշատակեցի, թէ ուտոպիացիներն ինչպէս հոգածու խնամք են տանում հիւանդներին․ նրանք չեն զլանում որեւէ բան, որ կարող է նպաստել նրանց ապաքինմանը, լինեն դրանք դեղորայք թէ սննդամիջոցներ։

Այն դժբախտները, որոնք անբուժելի հիւանդութիւններով են տառապում, ստանում են ամէն տեսակ մխիթարութիւն․ նրանց շրջապատում են լաւագոյն խնամքով եւ ձգտում են ամէն հնարաւոր ֆիզիկական ու բարոյական թեթեւացում պատճառել նրանց, որպէսզի այդպիսիների կեանքը կարելի չափով տանելի դարձնեն։

Իսկ եթէ անբուժելի հիւանդութեան միանում են նաեւ անտանելի ցաւեր, որ չի կարելի ոչ մի բանով ոչ հեռացնել եւ ոչ էլ մեղմել, այդ դէպքում քահանաներն ու պաշտօնական անձերն այցելում են հիւանդին եւ խորհուրդ տալիս նրան անել այն, ինչ տուեալ պայմաններում ամէնից յարմարն է թւում։

Նրանք բացատրում են նման հիւանդին, որ նա զրկուած է կեանքի բարիքներից ու գործառնութիւններից եւ վերապրում է իր սեփական մահը ու դրանով բեռ դառնում թէ իրենց եւ թէ ուրիշներին։

Նրանք համոզում են հիւանդին՝ չերկարացնել իր տառապանքները եւ արիաբար մեռնել, քանի որ նրա համար կեանքը միայն տանջանքների մի շարան է։

«Քաջասիրտ եղի՛ր,— ասում են նրանք,— փշրի՛ր քեզ կաշկանդող շղթաներն ու հոժար կամքով թո՛ղ կեանքի բանտը եւ կամ թոյլ տուր, որ ուրիշներն ազատեն քեզ նրանից․ քո մահը չի ներկայանում որպէս անմիտ հրաժարումն կեանքի բարիքներից, այն կը լինի միայն անտանելի տառապանքնեիր վախճանը»։ Այդ դէպքում քահանայի ձայնին հետեւելը, որն աստուածութեան կամքի արտայատողն է, նշանակում է կրօնական եւ սրբազան գործ կատարել։

Նրանք, որ համոզւում են, յօժարակամ վերջ են տալիս իրենց կեանքին․ նրանց թմրեցնում են քնաբեր խմիչքով, այնպէս որ առանց զգալու փոխադրւում են միւս կեանքը։ Իսկ նրանք, որ չեն համաձայնւում մեռնել, դրա համար չեն դադարում մնալ ամենահոգածու ուշադրութեան եւ խնամքի առարկայ․ իսկ երբ մեռնում են, հասարակական կարծիքը նրանց յիշատակը նոյնպէս յարգում է։

Այն մարդը, որ առանց իշխանութեան կամ քահանայի կողմից հաւանութեան արժանացած պատճառի ինքնասպանութիւն է գործում, անարժան է համարւում հողին ու կրակին․ նրա մարմինը չեն թաղում, այլ անարգելով նետում են տիղմի մէջ։

Աղջիկները տասնութ, իսկ տղաները քսան երկու տարեկան լինելուց առաջ չեն կարող ամուսնանալ։

Երկու սեռի մարդիկ, որոնք նախքան ամուսնութիւնը սեռական հաճոյքով մոլորւում են, ենթարկւում են ծանր պատիժների․ նրանց ընդմիշտ արգելւում է ամուսնանալ, եթէ միայն իշխանը նրանց մեղքը չների։ Այն ընտանիքի հայրն ու մայրը, որի մէջ տեղի է ունեցել այդ դէպքը, պատուազրկուած են համարւում, որովհետեւ բաւարար հոգածութեամբ չեն հսկել իրենց երեխաների ընթացքին։

Այս օրէնքը թերեւս ձեզ չափազանց խիստ թուայ․ սակայն Ուտոպիայում նման վարմունքի համար այդքան խիստ են վերաբերւում այն պատճառով, որովհետեւ կարծում են, թէ երկու անձերի ամուսնական սէրը, որոնք պէտք է ամբողջ կեանքը միասին ապրեն եւ այդ կենակցութեան ժամանակ հազարաւոր տհաճութիւններ կրեն, շատ շուտով կը սառի, եթէ նրանցից մէկի հանցագործ սէրը հանդուրժելի ու անպատիժ մնայ։

Ի միջի այլոց ուտոպիացիները կուրօրէն չեն ամուսնանում․ որպէսզի լաւագոյն կին ընտրեն, նրանք հետեւում են մի սովորոյթի, որը սկզբում մեզ բացարձակ ծիծաղելի եւ անհեթեթ կը թուայ, սակայն նրանք սառնարիւն եւ իսկապէս զարմանալի լրջութեամբ կատարում են։ Պատուաւոր ու հասուն տարիքի մի կին փեսացուին ցոյց է տալիս նրա հարսնացուին կատարելապէս մերկ վիճակում՝ լինի նա աղջիկ կամ այրի․ իսկ ազնւութեամբ փորձուած մի տղամարդ՝ երիտասարդ կնոջը մերկ ներկայացնում է նրա փեսացուին։ Այդ տարօրինակ սովորոյթը մեզ սրտանց ծիծաղելու առիթ տուեց, եւ մենք սկզբում բաւական տխմար համարեցինք այդ։ Սակայն մեր բոլոր հեգնանքներին ուտոպիացիները պատասխանում էին, որ իրենք էլ իրենց հերթին ուրիշ երկրների բնակիչների յիմարութիւնների վրայ չեն կարող պակաս չզարմանալ։ Երբ— ասում էին նրանք,— ձեզ մօտ մի ծեր յաբու են գնում, որը մի քանի տասնեակ ռուբլի արժի, այդ ժամանակ յայտաբերում են արտակարգ զգուշութիւն։ Կենդանին գրեթէ ամբողջովին մերկ է, բայց եւ այնպէս վերցնում են նրա թամբն ու սարքը՝ վախենալով, որ այդ չնչին պատեանները կարող են որեւէ հնացած վէրք ծածկել։ Իսկ երբ գործը վերաբերում է ամուսնու ընտրութեան, մի ընտրութիւն, որ հետագայ ամբողջ կեանքի վրայ ազդեցութիւն է գործում եւ որից կարող է հաճոյք կամ տանջանք առաջ գալ, այդ դէպքում գործի են անցնում առանց որեւէ զգուշութեան։

Ի՞նչպէս կարելի է անքակտելի կապերով միանալ մի մարմնի հետ, որն ամբողջովին շորերով է ծածկուած եւ մարդու մասին մնում է դատել միմիայն դէմքից, նրա մարմնի համեմատաբար փոքր մասից․ նրանք չեն վախենում շուտով մի ծածկուած այլանդակութիւն գտնելուց, որ նրանց հարկադրւում է ամբողջ կեանքի ընթացքում անիծել այդ չափազանց շտապ կնքուած ամուսնութիւնը։

Ուտոպիացիները որոշ չափով իրաւունք ունէին այդպէս խօսելու․ չէ՞ որ բոլոր մարդիկ բաւական փիլիսոփայ չեն, որ կնոջ մէջ միմիայն միտքն ու սիրտը գնահատեն։ Միչնեւիսկ փիլիսոփան էլ անբաւական չի լինի, երբ մարմնական գեղեցկութիւնը զուգորդւում է մտաւոր կարողութիւնների հետ։ Կասկածից վեր է, որ փայլուն զարդարանքը կարող է ծածկել ետ վանող տգեղութիւնը․ դժբախտ ամուսնու ինչպէս սիրտը, այնպէս էլ զգացմունքը կը վրդովուեն եւ նա կը սկսի անիծել իր կնոջը, որի հետ ամուսնալուծութիւնն անկարելի է, որովհետեւ խաբեբայութիւնը, երբ այն՝ ամուսնութիւնից յետոյ է միայն յայտաբերւում՝ չի վերացնում ամուսնութիւնը։ Հետեւապէս տղամարդուն ոչինչ չի մնում, քան այն, որ ինքն իր մէջ կրծոտի զայրոյթը։ Այդ պատճառով էլ, նման որոգայթներից խուսափելու համար օրէնքներին է մնում մարդուն տրամադրել մի վստահելի միջոց, մասնաւորապէս Ուտոպիայում, որտեղ բազմակնութիւնը խիստ արգելուած է եւ ամուսնութիւնը սովորաբար լուծւում է միայն մահուան պատճառով, բացի այն դէպքից, երբ ամուսնական անհաւատարմութիւն է տեղի ունենում, կամ մի կողմի ընթացքն անհանդուրժելի է։

Այս երկու պարագաներում սենատը վիրաւորուած ամուսնուն իրաւունք է տալիս կրկին ամուսնանալ․ միւս կողմը դատապարտւում է մշտական ամուրիութեան եւ ժուժկալ կեանքի։

Ոչ մի պատրուակով չի թոյլատրւում ամուսնական անբիծ վարք ունեցող կնոջն հակառակ իր կամքի թողնել այն պատճառով, որ նա մարմնական որեւէ վնասուածք է ստացել։ Ով այս եղանակով լքում է իր կնոջն այն մոմենտին, երբ վերջինս ամէնից աւելի օգնութեան կարիք ունի, այդպիսին մեր կղզեցիների կարծիքով անարգ դաժանութիւն է գործում։ Ծերութեան տարիքում նա խլում է ապագայի ամէն մի յոյս եւ դրժում երդումով տրուած հաւատարմութեան իւրաքանչիւր վստահութիւնը։ Չէ՞ որ տարիքը հիւանդութեան մայրն է, նա ինքն հենց հիւանդութիւն է։

Ուտոպիայում երբեմն պատահում է, որ բնաւորութեան մեծ տարբերութիւնների պատճառով ամուսինները միմիեանց չեն ներդաշնակում եւ նոր կապեր են որոնում, որ նրանց աւելի երջանիկ ու հաճելի կեանք են խոստանում։ Ամուսնալուծութեան դիմումները ներկայացւում են սենատի անդամներին, որոնք իրենց կանանց հետ գործը հանգամանօրէն քննելուց յետոյ, բաժանումը կամ թոյլ են տալիս եւ կամ ամուսնութիւնն անլուծելի յայտարարում։ Առաջին դէպքում երկու կողմերն էլ փոխադարձ համաձայնութեամբ բաժանւում միմեանցից եւ կարող են կրկին ամուսնանալ։ Ամուսնալուծութիւն հազուադէպ է թոյլատրւում․ ուտոպիացիները գիտեն, որ հեշտութեամբ կրկին ամուսնանալու յոյսը չի կարող բաւարար չափով ամրապնդել ամուսնութիւնը։

Ամուսնական հաւատարմութիւնը խախտողները դատապարտւում են ամենախիստ ստրութեան։ Եթէ մեղաւորները երկուսով էլ ամուսնացած են, տուժած ամուսիններից ամէն մէկն իրաւունք ունի թողնել միւսին․ նրանք կարող են ըստ ցանկութեան միմեանց հետ ամուսնանալ եւ կամ նոր ամուսին ընտրել։ Իսկ եթէ վիրաւորուած կողմը, լինի նա այր թէ կին, շարունակում է սիրել իր անհաւատարիմ կէսին, այդ դէպքում ամուսնութիւնը չի լուծւում, սակայն պայմանով, որ նա հետեւի մեղաւոր կողմին այն վայրը, որտեղ նրան աշխատանքի են դատապարտում։ Մէկի զղջումը, իսկ միւսի սիրալիր անձնազոհութիւնը իշխանի մէջ երբեմն կարեկցութիւն են առաջ բերում, եւ վերջինս երկսին էլ ազատութիւն է շնորհում։

Ամուսնական անհաւատարմութեան կրկնութիւնը մահով է պատժւում։

Այլ յանցանքների համար պատիժներ օրէնքով նախատեսնուած^[34] չեն․ դրանք սահմանում է սենատը՝ նայած յանցանքի կարեւորութեան։

Այրերը պատժում են իրենց կանանց, հայրերն ու մայրերն իրենց երեխաներին։ Դատարանին դիմում են միայն յատուկ կարեւորութիւն ներկայացնող յանցանքի դէպքում։

Սովորական պատիժը, մինչեւ իսկ ամենամեծ ոճիրների համար՝ ստրկութիւնն է։ Ուտոպիացիները կարծում են, որ ստրկութիւնը յանցաւորի համար պակաս սարսափելի չէ, քան մահը եւ բացի դրանից, դա պետութեան աւելի է օգուտ բերում։

Աշխատող մարդը, ասում են նրանք, դիակից աւելի օգտակար է։ Անդադար պատժի օրինակն աւելի տեւականօրէն է ետ պահում ոճրագործութիւնից, քան թէ օրինական սպանութիւնը, որը մի րոպէում վերացնում է յանցաւորին։ Երբ ստրկութեան դատապարտուածներն ապստամբում են, նրանց սպանում են վայրի գազանների նման, քանի որ շղթաները նրանց համար այլեւս բաւական ծանր չեն։ Սակայն իրենց ճակատագիրը համբերատարութեամբ կրողները լաւագոյն վիճակի յոյսից չեն զրկւում։ Այդ դժբախտների մէջ գտնւում են այնպիսի մարդիկ, որ տառապանքների եւ ժամանակի ընթացքում մեղմանալով, անկեղծ զղջում են յայտաբերում ու ապացուցում, որ յանցագործութիւնն իրենց աւելի է ճնշում, քան պատիժը։

Իշխանի խօսքը կամ ժողովրդի ձայնն այդ դէպքում թեթեւացնում է նրանց պատիժը եւ երբեմն կատարեալ ազատութիւն է շնորհում նրանց։

Օրէնքի խախտման փորձութիւնն իսկ առաջ է բերում նոյն պատիժը, ինչ որ հենց գործողութիւնը։

Ընդհանրապէս քրէական ամէն տեսակ յանցանքի սոսկ դիտաւորութիւնն անգամ նոյն կերպ է հետապնդւում, ինչպէս եւ հենց ոճիրը։ Այն արգելքները, որ խափանում են վատ դիտաւորութեան իրագործումը, երբեք չեն կարող արդարացնել այն, որ յանցագործը չէր կատարի չար միտքը, եթէ դրա համար հնարաւորութիւն ունենար։

Ծաղրածուներն ուտոպիացիներին զուարճութիւն են պատճառում։ Նրանց վիրաւորելը ստորութիւն է համարւում․ բայց միւս կողմից անթոյլատրելի չէ նաեւ ուրիշի յիմարութեան վրայ ուրախանալը։ Ուտոպիացիները, զուարճանալով իրենց ծաղրածուների վրայ, նրանց ցոյց չեն տալիս այն մռայլ թախծոտներին, որոնց մինչեւ իսկ ամենածիծաղելի խօսքերն ու գործողութիւններն ի վիճակի չեն զուարթացնել։ Նրանք վախենում են, որ այդպիսի լուրջ պարոնները առանց հոգացողութեան եւ ուշադրութեան կը վերաբերուեն ծաղրածուին, որը չի կարող նրանց դէմքին մինչեւ իսկ մի ժպիտ առաջացնել, մինչդեռ դա միակ տաղանդն է, որ բնութիւնը պարգեւել է նրան։

Նրանք նոյնպէս ամօթալի են համարում տգեղութիւնն ու մարմնական պակասութիւնները ծաղրելը․ ով հաշմանդամին երեսով է տալիս նրա ֆիզիկական թերութիւնը, որի համար նա մեղաւոր չէ, այդպիսին, որպէս չարամիտ յիմար, արհամարհւում է։ Բնական գեղեցկութեան հանդէպ անփոյթ վերաբերմունքն յդ երկրում դիտում են որպէս աններելի թափթփուածութիւն։ Դէմքի զանազան ներկեր, ինչպէս նաեւ ուրիշ արհեստական միջոցներ գործածելն այնտեղ ամօթալի անպատկառութիւն է համարւում։ Մեր կղզեցիները փորձից գիտեն, որ կինն իր ամուսնու սէրը ոչ այնքան մարմնական առաւելութիւններով է գրաւում, որքան մաքուր բարքի, քաղցրաբարոյութեան եւ յարգանքի արժանիքներով։ Շատերը հրապուրւում են գեղեցկութեամբ, սակայն ոչ ոք իր կնոջ հաւատարիմ չի մնում, եթէ արտաքինի կողքին միաժամանակ ներքին հրապոյր ու առաքինութիւն չի գտնում։ Ուտոպիացիները ձգտում են ոչ միայն պատժական օրէնքներով ետ պահել ոճրագործութիւնից, այլեւ պատիւներով եւ վարձատրութեամբ քաջալերում են առաքինութիւնը։ Հանճարեղ եւ առհաարակ պետութեան փայլուն ծառայութիւններ մատուցող մարդկանց համար նրանք հասարակական հրապարակներում յուշարձաններ են կառուցում։

Այս եղանակով յաւերժացում է մեծ գործերի յիշատակը, եւ նախնիքների հռչակը խրախուսւում է յաջորդ սերունդներին՝ մշտապէս ձգտելու դէպի լաւը։

Ով շատ անհագ կերպով հետամուտ է լինում վարչական կարեւոր պաշտօնի, նա կորցնում է երբեւիցէ առհասարակ որեւէ պաշտօն զբաղեցնելու ամբողջ յոյսը։

Ուտոպիացիները բոլորը միասին ապրում են ինչպէս մի ընտանիք։ Կառավարող անձերը ոչ խիստ են եւ ոչ էլ հպարտ․ նրանց անուանում են հայրրե եւ արդարեւ նրանք կատարում են միայն արդարութիւն ու բարիք։ Նրանք պարզութեամբ ընդունում են այն մեծարանքները, որ արժանացնում են իրենց գործունէութեանը եւ այն էլ առանց որեւէ հարկադրանքի։ Մինչեւ իսկ իշխանը մասայից չի տարբերւում ոչ ծիրանիով եւ ոչ էլ թագով, այլ՝ միմիայն մի փունջ հասկով, որը նա բռնում է ձեռքին։ Քահանայապետի պատուանշանն է մի մեղրամոմ, որը տանում են նրա առաջից։

Ուտոպիայում օրէնքների թիւը շատ քիչ է, բայց եւ այնպէս դրանք բաւական են բոլոր հիմնարկների համար։ Ուտոպիացիներին մասնաւորապէս դուր չի գալիս ուրիշ ժողովուրդների գրաւոր օրէնքների, դեկրետների եւ կոմենտարիաների անվերջ քանակը, որը, չնայած դրան, շատ հեռու է բաւարարելու հասարակական անդորրութեանը։ Նրանք ամենամեծ անարդարութիւնն են համարում մարդկանց երկաթեայ օրէնքներով շղթայելը, որոնք չափազանց շատ են, որպէսզի հնարաւոր լինի կարդալ դրանք եւ երբեմն էլ չափազանց խրթին, որ կարելի լինի հասկանալ։

Այդ պատճառով էլ Ուտոպիայում փաստաբաններ չկան։ Այնտեղ գոյութիւն չունեն ըստ պրոֆեսիայի հռետորներ, որ յատկապէս զբաղւում են օրէնքները շուռ տալով եւ մեծ ճարպկութեամբ մի գործ գլուխ բերելով։ Ուտոպիացիները նախամեծար են համարում, որ իւրաքանչիւրն ինքը պաշտպանի իր գործը եւ անմիջօրէն դատաւորին վստահի այն, ինչ որ մեզ մօտ յանձնարարում են փաստաբանին։

Այս կերպով աւելի քիչ երկմտութիւն եւ խառնաշփոթութիւն է տեղի ունենում ու ճշմարտութիւնն աւելի հեշտ է յայտաբերւում։ Կողմերն իրենց գործը հասարակ ձեւով պատմում են, քանի որ փաստաբաններ չկան, որ կարողանան զանազան երկդիմի ճանապարհներ եւ ինտրիգներ սովորեցնել։ Դատաւորն առողջ դատողութեամբ ու գիտակ կշռադատում է կողմերի հիմքերը․ նա պաշտպանում է ուղիղ մարդու անկեղծութիւնը՝ խաբեբայի կեղծ պնդումների դէմ։

Արդարադատութեան նման եղանակը շատ դժուար կը լինէր կիրառել ուրիշ երկրներում, որտեղ արդարադատութիւնը օրէնքների մի դեզով թաղուած է հակասութիւնների եւ երկդիմութիւնների մէջ։ Ուտոպիայում ի միջի այլոց ամէն ոք «իրաւագիտութեան դոկտոր» է, քանի որ օրէնքների թիւն այնտեղ— ես կրկնում եմ այդ— չափազանց սահմանափակ է, եւ դրանց ամենահասարակ մեկնաբանումը համարւում է ամենից աւելի հիմնաւորն ու արդարը։

Օրէնքները, ասում են ուտոպիացիք, գրուած են բացառապէս նրա համար, որպէսզի ամէն մարդ իմանայ իր իրաւունքներն ու պարտականութիւնները։ Մեր կոմենտարիաների նրբութիւնը միայն շատ քչերին մատչելի կը լինէր եւ կարիք կը զգացուէր այդ կոմենտարիաները գիտուն մասնագէտների օգնութեամբ պարզաբանել․ մինչդեռ այնքան պարզ շարադրուած օրէնքը, որի իմաստը երկդիմի չէ եւ հեշտ ըմբռնելի է, միանգամայն մատչելի կը լինի ամէն մէկին։ Մասսայի, այսինքն հասարակութեան ամէնից աւելի բազմամարդ ու ամէնից աւելի օգնութեան կարիք ունեցող դասակարգի համար միեւնոյն չէ՞, թէ բնաւ օրէնքներ չեն լինի եւ կամ դրանք այնքան նուրբ շարադրուած կը լինեն, որ դրանց իմաստը պարզաբանելու համար կարիք կը լինի երկար հետազօտութեան եւ ուսումնասիրութեան։ Սովորական մարդու դատողութեան ուժը բաւական մետաֆիզիկ չէ, որ կարողանայ թափանցել այդ բոլոր նրբութիւնների մէջ․ բացի այդ, մարդկային մի կեանքը, որը հետամուտ է լինում օրական հացի անընդհատ աշխատանքին, բաւական չէր լինի այդպիսի պարապմունքների համար։

Հարեւան ժողովուրդները նախանձում են այս երջանիկ կղզուն՝ նրա կառավարութեան համար․ ուտոպիական հաստատութիւնների իմաստութիւնը եւ բնակիչների առաքինութիւնը հրապուրում է նրանց։ Ազատ ազգերը, ինչպէս նաեւ նրանք, որ օգտւում են ինքնավարութեամբ (նրանցից շատերին մի ժամանակ ուտոպիացիներն ազատագերլ են բռնակալութիւնից) գալիս են Ուտոպիա, նրանցից մէկ կամ հինգ տարով կառավարողներ խնդրելու համար։ Պաշտօնավարութեան ժամկէտը լրանալուց յետոյ այդ անձնաւորութիւնները բոլոր արժանի պատիւներով վերադառնում են հայրենիք ու նրանց փոխարէն ուրիշներն են ուղարկւում։ Այն ազգերը, որոնք այդպէս են գործում, անշուշտ այդ անում են ելնելով իրենց շահերից։ Չէ՞ որ մի երկրի բարօրութիւնը կամ անկումը կախուած է այն մարդկանց բարքերից, որոնք կառավարում են այդ ժողովուրդը։

Այն ժողովուրդներին, որ ուտոպիացիների միջից ընտրում են իրենց կառավարողներին, մեր կղզեցիները տալիս են քաղաքական գործունէութեանը բանիմաց մարդիկ։ Ուտոպիացին իրեն թոյլ չի տայ հրապուրուել հարստութեամբ, ինչքան էլ այդ փայլուն լինի․ չէ՞ որ շուտով նա ի վիճակի չի լինելու դրանից ամենաչնչին օգուտն իսկ ստանալ, քանի որ մի քանի տարուց կամ ամսից յետոյ պէտք է վերադառնայ իր հայրենիքը․ նա չի կարող նոյնպէս կողմնապահութիւն անել, որովհետեւ բոլորովին չի ճանաչում իր հպատակներին։ Դժբախտ է այն երկիրը, որտեղ դատաւորի աթոռի վրայ իշխում է անհատական շահերի հետապնդումը։ Այդտեղ խօսք անգամ լինել չի կարող արդարութեան՝ պետութեան այդ լաւագոյն յենարանի մասին։

Այն երկրները, որտեղ կառավարում են Ուտոպիայի քաղաքացիները, ուտոպիական հանրապետութիւնը դրանց համարում է իր դաշնակիցները, իսկ նրանց, ովքեր իրեն որեւէ բանով պարտական են՝ իր բարեկամները։

Ինչ վերաբերում է պաշտօնական պայմանագրերին, որ միւս ժողովուրդներն այնքան յաճախ կնքում են իրար հետ միմիայն նրա համար, որպէսզի մի տարի յետոյ խախտեն ու ապա կրկին նորոգեն— ուտոպիացիները երբեք պայմանագրեր չեն կնքում։ Ի՞նչի են պէտք այդպիսի պայմանագրերը,— հարցնում են ուտոպիացիները․— մի՞թէ բնութիւնը մարդկանց ամուր կապերով չի միացրել միմեանց։ Նա, ով խախտում է այդ ուժեղ եւ սրբազան կապերը, մի՞թէ կը տատանուի գրաւոր պայմանագրերը ոտնակոխ անելիս։

Ինչ որ նրանց այդ համոզումն աւելի է ամրապնդում, այն հանգամանքն է, որ Նոր Աշխարհի երկրներում իշխողների միջեւ կնքուած համաձայնութիւնները շատ թոյլ են պահպանւում։ Եւրոպայում եւ մասնաւորապէս քրիստոնեայ երկրներում պայմանագրերի լրջութիւնն ամէն տեղ համարւում է սրբազան եւ անձեռնմխելի։ Այս հանգամանքը հիմնաւորուած է մասամբ միապետի ազնւութեամբ, մասամբ էլ այն վախով ու յարգանքով, որ ներշնչում է նրանց բարձր հոգեւորականութիւնը։ Չէ՞ որ պապերը ոչ մի այնպիսի բան չեն խոստանում, որ կատարել չկարողանան․ եւ այդ պատճառով էլ նրանք միւս միապետներին ստիպում են հաւատարմօրէն կատարել իրենց խոստումները․ ընդ որում, որպէս հարկադրական միջոցներ օգտագործում են եկեղեցական պատիժներն ու բանադրանքը։ Պապերն իրաւացիօրէն մտածում են, որ քրիստոնէութեան համար անպատուաբեր է պայմանագրերի խախտում հանդուրժել նրանց կողմից, ովքեր բոլորի առաջ իրենց «հաւատացեալ» են անուանում։ Մինչդեռ Նոր Աշխարհում, որը մեր աշխարհից տարբերւում է ոչ այնքան հասարակածով, որքան սովորոյթներով ու բարքերով, պայմանագրերին ոչ մի հաւատ չեն ընծայում։

Խաղաղութեան ամենահանդիսաւոր վստահացումներին սովորաբար յաջորդում են արագ խզումներ, թեպէտ պայմանագրերը կնքւում են ամենահանդիսաւոր սրբազան արարողութիւններով։ Չէ՞ որ շատ հեշտ է պայմանագրերի տեքստում էնտրիգի նիւթ գտնել, քանի որ կողմերը պայմանագիր կնքելիս վերջինի մէջ սովորաբար սողոսկեցնում են երկդիմութիւններ, որպէսզի իշխանը ոչնչով կաշկանդուած չլինի եւ միշտ կարողանայ իրեն համար գաղտնի ելք գտնել, որի միջոցով հարմար կը լինի, խուսափել պարտաւորութիւնների կատարումից։ Իսկ մինիստրը, որն իրեն պարծանք է համարում պայմանագիր կնքելիս յօգուտ իր տիրոջ կեղծիք կատարել, եթէ նման խորամանկութիւններ յայտաբերի երկու մասնաւոր մարդկանց միջեւ կնքուած պայմանագրում, այդ միեւնոյն դիւանագէտն իր արդարամտութեան գիտակցութեամբ ճակատը կը կնճռոտէր ու խաբեբայութիւնը կը պատժէր, որպէս կախաղանի արժանի ոճիր։

Այս բոլորից չի՞ կարելի հանգել այն եզրակացութեան, որ արդարութիւնը ստոր եւ անարգ առաքինութիւն է, որի տեղը թագից շատ ցած է։ Այդ դէպքում պէտք է տարբերել երկու տեսակի արդարութիւն․ մէկը՝ նպաստաւոր ժողովրդի համար, ոտագնաց եւ գլխակր, սեղմուած բազմաթիւ կապանքներով ու փակուած անելանելի նեղ շղթաներում․ իսկ միւսը՝ թագաւորների համար, շատ աւելի վսեմ ու պատկառելի, քան առաջինը, շատ աւելի ազատ, որին չեն արգելում անել այն, ինչ որ ուզում է։

Ես հակուած եմ մտածելու, որ մեզանից հեռու այդ վայրերում իշխանների անհաւատարմութիւնն է գլխաւոր պատճառը, որ ուտոպիացիները դիւանագիտական ոչ մի յարաբերութիւն չեն սկսում։ Սակայն ուտոպիացիները դիւանագիտական ոչ մի յարաբերութիւն չեն սկսում։ Սակայն ուտոպիացիները պայմանագրեր կնքելն ընդհանրապէս չարիք են համարում մինչեւ իսկ այն դէպքում, երբ այդպիսիները բարեխիղճ կերպով կատարւում են։ Եւրոպայում թերեւս նրանց տեսակէտները փոխուեցին։ Այդ սովորոյթը հասցնում է այնտեղ, որ մարդիկ վարժւում են միմեանց փոխադարձ թշնամիներ համարել եւ պէտք է իրար ոչնչացնեն, եթէ նրանց միջեւ յատուկ պայմանագիր չկայ․ կարծես թէ երկու ազգերի միջեւ այլեւս արդեն գոյութիւն չունի ոչ մի բնական կապ, հենց որ մի սար կամ անտառ նրանց բաժանում է։

Թէ որ դաշնադրութիւններն ապահովէին դաշնակիցների բարեկամութիւնը, բայց չէ՞ որ պայմանագրերը երբեք չեն հեռացնում խզման, հետեւապէս եւ կողոպուտի ու պատերազմի առիթը, քանի որ դիւանագէտներն անխորհուրդ կերպով պայմանագրի զանազան կէտեր են սահմանում։ Հազուադէպ է, որ նրանք միանգամայն ուղիղ ու պարզ արտայայտուեն։

Ուտոպիացիներն սկզբունքով միայն նրան են թշնամի համարում, ով մեղաւոր է ճանաչւում անարդարութեան եւ բռնութեան մէջ։ Մէկ եւ միեւնոյն բնութեան ընդհանրութիւնը նրանք աւելի ամուր կապ են համարում, քան աշխարհի բոլոր պայմանագրերը։ Մարդը, ասում են նրանք, իր եղբայրների հետ աւելի սերտ է կապուած սրտով ու մարդասիրութեամբ, քան ամէն տեսակի խօսքերով ու ֆորմուլներով։

Ռազմական գործի մասին

Ուտոպիացիների համար պատերազմը մի սարսափ է․ այդ նրանք համարում են անասնական կոպտութեան մնացորդ, որին սակայն մարդն աւելի կողմնակից է երեւում, քան վայրի գազանների որեւէ մի տեսակը։

Հակառակ համարեայ միւս բոլոր ազգերի բարքերին, Ուտոպիայում ամենախայտառակ գործն է համարւում ռազմադաշտերի դափնիներին ձգտելը։ Սակայն չպէտք է մտածել, թէ ուտոպիացիներն այդ պատճառով աշխուժ կերպով չեն վարժւում ռազմական դիսցիպլինայի․ մինչեւ իսկ կանայք էլ՝ տղամարդկանց համահաւասար, ենթակայ են դրան։

Վարժութիւնների համար սահմանուած են որոշ օրեր, որպէսզի վճռական րոպէին ոչ ոք կռուի համար անպատրաստ չլինի։ Բայց ուտոպիացիներն առանց ծանրակշիռ շարժառիթների երբեք պատերազմ չեն ձեռնարկում։ Նրանք այդ պատճառների թուին են դասում իրենց եւ դաշնակիցների սահմանները յարձակումներից պաշտպանելը, ինչպէս եւ հարեւան ժողովրդին ազատագրելը՝ բռնապետութիւնից ու բռնակալի լծից։ Այդ անելիս նրանք բոլորովին նկատի չեն առնում իրենց սեփական շահերը, այլ աչքի առաջ ունեն միայն մարդկութեան բարօրութիւնը։ Ուտոպիայի պետութիւնն իր բարեկամին օգնութեան է շտապում առանց որեւէ պայմանի ու խոստումների եւ այն էլ ոչ միայն թշնամական յարձակման դէպքում, այլ երբեմն էլ վրէժ լուծելու ու բաւարարութիւն պահանջելու համար։ Սակայն պետութիւնն այդ կերպ վարւում է միայն այն ժամանակ, երբ նախքան պատերազմ յայտարարելը իր հետ խորհրդակցում են։ Վերջին դէպքում գործի էութիւնը լրջօրէն հետազօտւում է եւ, եթէ մեղաւոր կողմը չի ցանկանում հատուցել պատճառած վնասները, այն ժամանակ նրան համարում են պատերազմի հեղինակ եւ նրա բոլոր հետեւանքների պատասխանատու։ Ուտոպիացիներն այդպիսի անդրդելի որոշում ընդունում են ամէն անգամ, երբ կողոպուտի նպատակով զինուած յարձակում է կատարւում։ Նրանց զայրոյթն առանձնապէս գրգռւում է, երբ բարեկամ ազգերի վաճառականութիւնն օտարութեան մէջ յանուն ոչ ճիշտ օրէնքների եւ կամ դրանց սխալ մեկնաբանութեան, անարդարացի նեղութիւններ են կրում։ Այդպէս էպ այն պատերազմի առիթը, որը նրանք ներկայ սերնդից ոչ շատ ժամանակ առաջ յայտարարեցին ալաոպոլիտների դէմ՝ յօգուտ նեֆելոգետների^[35]։

Ըստ նեֆելոգետների հաւաստիացումներին, ալաոպոլիտներն արդարադատութեան պատրուակով նրանց մի քանի վաճառականներին նշանակալի վնասներ պատճառեցին։ Այդ բողոքն իրաւացի էր թէ ոչ, բայց նա սարսափելի պատերազմի առիթ հանդիսացաւ։ Երկու գլխաւոր թշնամիների ատելութեանը եւ ուժին միացան հարեւան ժողովրդների^[36] շահերն ու միջամտութիւնը։ Զօրաւոր ազգերը ցնցուեցին, միւսները ջարդուեցին։ Չարիքների այս տխուր շղթան վերջացաւ ալաոպոլիտների կատարեալ պարտութեամբ ու նուաճումով, ուտւպիացիները (նկատի առնելով, որ պատերազմն իրենց չէր վերաբերում) ալաոպոլիտներին ենթարկեցին նեֆելոգետների տիրապետութեան։ Սակայն եւ այնպէս, վերջինները շատ հեռու էին ալաոպոլիտների ծաղկեալ դրութեանը հասնելուց։ Մեր կղզեցիներն այս կերպով են հետապնդում իրենց բարեկամներին պատճառուած անարդարութիւնը, եթէ գործը մինչեւ իսկ միայն փողին էլ վերաբերի։ Նրանք շատ աւելի քիչ եռանդ են ցուցաբերում իրենց սեփական շահերի համար։ Եթէ պատահի, որ ուտոպիացի վաճառականը խաբեբայութեան զոհ դառնայ կամ կողոպտուի, այդ դէպքում, եթէ անձի վրայ բռնութիւն բոլորովին չի գործադրուած, նրանք միայն դադարեցնում են ամէն մի յարաբերութիւն այդ ժողովրդի հետ, մինչեւ վերջինիս գոհացում տալը։ Դրա պատճառն այն չէ, որ դաշնակիցների շահերը նրանց համար աւելի թանգ են, քան իրենց սեփական քաղաքացիների շահերը։ Դաշնակիցների կրած նիւթական վնասը նրանց աւելի է վրդովում, քանի որ օտար վաճառականը նման դէպքերում կորցնում է իր անհատական կարողութեան մի մասը, որ նրա համար աւելի մեծ դժբախտութիւն է։ Մինչդեռ ուտոպիացին կորցնում է հասարակական հարստութեան մի մասը միայն, աւելի ճիշտ իր երկրի աւելցուկի մի մասը, քանի որ արտահանումը միայն այդ պայմանով է թոյլատրւում։ Հենց այդ է պատճառը, որ Ուտոպիայում փողի կորուստը շատ քիչ է վերաբերում առանձին անհատին։ Դրա համար էլ նրանք իրաւմամբ շատ դաժան են համարում բազմաթիւ մարդկանց կեանքին եւ ոչ էլ բարօրութեանը։ Ի միջի այլոց, եթէ պատահի, որ մի ուտոպիացի անարդարացի պահանջների ենթարկուի կամ սպանուի, լինի դա հասարակական նախաձեռնութեամբ, թէ անհատական, այդ դէպքում պետութիւնը լիազօրում է իր դեսպանին հետազօտել գործի հանգամանքները։ Նա պահանջում յանձնել մեղաւորներին եւ մերժման դէպքում անյապաղ պատերազմ է յայտարարում։ Իսկ հակառակ պարագայում ոճիրի հեղինակները մահուան կամ ստրկութեան են դատապարտւում։

Ուտոպիացիները ոչ մի բանի վրայ այնքան չեն ողբում, որքան արիւնոտ պատերազմի դափնիների վրայ։ Նրանք մինչեւ իսկ ամաչում են դրանից, քանի որ անհեթեթութիւն են համարում մարդկային արեան գնով մինչեւ իսկ ամենափայլուն յաջողութիւններ ձեռք բերել։ Նրանք մեծագոյն արժանիք են համարում թշնամուն ճարպկութեամբ ու խորամանկութեամբ շրջանցելը։ Այդպիսի դէպքերում նրանք կազմակերպում են յաղթական ցնծութիւն եւ կանգնեցնում են յուշարձաններ՝ ճիշտ այնպէս, ինչպէս այդ անում են հերոսական գործեր կատարելուց յետոյ։ Նրանք մարդկային ու հերոսավայել վարմունք են համարում, երբ յաղթանակը ձեռք է բերւում բացառապէս շնորհիւ իրենց խելացիութեան, որին բոլոր կենդանի էակներից միայն մարդն է ի վիճակի հասնել։ Առիւծն, ասում են նրանք, արջը, վարազը, գայլը, շունը եւ միւս գիշատիչ գազանները կռուի մէջ կարող են օգտագործել միայն ֆիզիկական ուժը։ Նրանց մեծամասնութիւնը մեզ գերազանցում է ուժով եւ յանդգնութեամբ։ Սակայն այնուամենայնիւ նրանք ստիպուած են հպատակուել մեր բանականութեան եւ գիտելիքների կարողութեանը։

Ուտոպիացիները երբ պատերազմ են սկսում, դրանով հետապնդում են մի միակ նպատակ․ ձեռք բերել այն ինչ որ հակադրել է նրանց պատերազմ յայտարարելու․ եթէ զոհացումն անկարելի է, այդ դէպքում նրանք պատերազմը հրահրողներից այնպէս են վրէժ լուծում, որ հետագայում ուրիշներին հրապուրիչ չլինի ձեռնարկել նման արկածների։ Այս է ուտոպիացիների նպատակը՝ իրենց ծրագրերն իրականացնելիս, մի նպատակ, որին նրանք ձգտում են հնարաւորութեան չափ շուտ հասնել, ընդ որում աւելի սիրով խուսափում են վտանգից, քան թէ սին փառքի ետեւից ընկնում։

Պատերազմ յայտաբերելուց անմիջապէս յետոյ, նրանք հոգ են տանում, հենց նոյն օրը գաղտնի կերպով թշնամու երկրի աչքի ընկնող տեղերում պետական կնիքով կնքուած յայտարարութիւններ կպցնել։ Այդ յայտարարութիւններով նրանք շլացուցիչ վարձատրութիւն են խոստանում իշխանին սպանողին։ Աւելի պակաս— սակայն այնուամենայնիւ բաւական խոշոր— վարձատրութիւն էլ խոստանում են մի շարք մարդկանց գլուխների համար, որոնց անունները գրուած է մահուան այդ դատավճիռի մէջ։ Այսպիսով, ուտոպիացիները գնահատում են խորհրդականների եւ մինիստրների գլուխները, որոնք իշխանից յետոյ վէճի գլխաւոր հրահրողներն են։ Սպանողին խոստացուած վարձը կրկնապատկւում է, եթէ մահուան դատապարտուածին կենդանի են յանձնում։ Մինչեւ իսկ նրանց, որոնց գլուխներն արդեն գնահատուած են, նման վարձով եւ պատժից ազատելու խոստումով կոչ են անում մատնել իրենց մեղսակիցներին։ Այս միջոցառումները հակառակորդ կողմի պարագլուխների միջեւ շուտով առաջացնում է փոխադարձ անվստահութիւն։ Նրանց միջեւ այլեւս չի տիրում ոչ փոխադարձ վստահութիւն եւ ոչ էլ համաձայնութիւն։ Մէկը վախենում է միւսից՝ եւ այդ երկիւղը երբեք անհիմն չէ։ Հազուադէպ չէ, որ յաճախ շատերը, եւ դրանց մէջ մասնաւորապէս ինքը՝ իշխանը, մատնւում են հենց այն անձնաւորութիւնների կողմից, որոնց վրայ ամենամեծ յոյսն են դրած լինում։ Այդքան մեծ է փողի զօրութիւնը՝ ոճրագործութեան հանդէպ։ Ուտոպիացիները նման պարագաներում երբեք չեն խնայում փողը։ Նրանք ամենաերախտապարտ առատաձեռնութեամբ վարձատրում են նրան, ով հրապուրւում է դաւաճանութեան բոլոր վտանգներով։ Նրանք ոսկով են վարձատրում նրան՝ մեծ վտանգի համար։

Այդ նպատակով նրանք դաւաճաններին ոչ միայն հսկայական գումար են խոստանում, այլեւ մշտական եկամուտ ունեցող ընդարձակ կալուածներ, որ գտնւում են իրենց դաշնակիցների երկրներում։ Ուտոպիացիներն իրենց խոստումները կատարում են հաւատարմօրէն։

Թշնամիների գլուխները գնահատելու միջոցով նրանց իսկ դէմ կռուելու այդ սովորոյթն ուրիշ ամէն տեղ պախարակւում է իբրեւ խիստ վախկոտութիւն՝ յատուկ այլասերուած հոգիների։ Ուտոպիացիները սակայն փառաբանում են այդ, որպէս խելացիութեան յատուկ միջոցառում, որն առանց կռուի վճռում է ամենասարսափելի պատերազմները։ Նրանք հպարտանում են դրանով, որպէս քաջագործութիւն, մարդասիրութիւն եւ ողորմածութիւն․ որովհետեւ այդ դէպքում մի քանի մեղաւորների մահով խնայւում է կեանքը հազարաւոր անմեղների, որոնք այլապէս պէտք է մեռնէին ճակատամարտի դաշտում։ Էականն այն է, որ ուտոպիացիներն ափսոսում են ոչ միայն իրենց, այլեւ օտար զինուորներին։ Նրանք գիտեն, որ զինուորը իր սեփական ցանկութեամբ չէ որ պատերազմի է դուրս գալիս, այլ այդ բանին հարկադրում են նրան արիւնարբու առաջնորդները։ Եթէ վերոյիշեալ միջոցառումները նպատակին չեն հասնում, այն ժամանակ մեր կղզեցիները թշնամու երկրում անմիաբանութեան ու երկպառակութեան սերմեր են ցանում։ Իշխանի եղբորը կամ մի այլ ազնուական անձնաւորութեան նրանք գահը բարձրանալու օգնութիւն են առաջարկում։ Երբ ներքին անհաշտութիւնները նպատակին չեն հասնում, այն ժամանակ փորձում են հարեւան ժողովրդներին ապստամբեցնել թշնամու դէմ եւ այդպիսով նրանց էլ որեւէ պատրուակով, որը շատ հեշտ է գտնել, քաշում են կռուի մէջ։ Ուտոպիացիները միաժամանակ այդ նոր դաշնակցին օգնութիւն են խոստանում, գաղտնի փող են մատակարարում նրան, աւելացնում են նրա ուժերը, բայց այնուամենայնիւ խնայում են իրենց քաղաքացիներին։ Ուտոպիայում քաղաքացիներն ամենաարժէքաւոր եւ ամէնից թանկագին գանձն են։ Ակնածելի յարգանքը, որը կղզու բնակիչները տածում են միմեանց հանդէպ, այնքան մեծ է, որ նրանք միայն դժկամակութեամբ կհամաձայնուեն իրենցից մէկին փոխանակել թշնամի իշխանի հետ։ Նրանք առանց ափսոսանքի շռայլում են ոսկին, որովհետեւ այն գործադրում են ամենաստոր նպատակների համար, որոնց մասին ես արդեն յիշատակեցի։ Նրանցից ոչ ոք չի զրկուի դիւրակեաց կեանքից, եթէ նրանք մինչեւ իսկ հարկադրուեն ծախսել վերջին գրոշը։ Չհաշուած կղզու հարստութիւնները, նրանք, ինչպէս ես արդեն ասացի, պարտատէր են բազմաթիւ պետութիւններում, որ նրանց խոշոր գումարներ պարտք ունեն։ Այդ դրամի մի մասով նրանք հաւաքագրում են վարձկան զինուորներ, գլխաւորապէս ցապոլետների^[37] երկրից, որը գտնւում է Ուտոպիայից դէպք արեւելք հինգ հարիւր հազար քայլ հեռաւորութեան վրայ։ Ցոպոլետները՝ բարբարոս, կոշտ ու վայրենի մի ժողովուրդ, ապրում են միայն անտառներում եւ ժայռերի մէջ, որտեղ նրանք ծնւում ու մեծանում են։ Նրանք բրտացած են եւ համբերութեամբ տանում են ցուրտը, շոգն ու այլ զրկանքներ։ Փարթամ կեանքը նրանց անծանօթ է, նրանք արհամարհում են հողագործութիւնը, չեն իմանում ոչ վայելուչ ապրել եւ ոչ էլ տանելի հագնուել։ Նրանց սննդի միակ միջոցն անասնապահութիւնն է, իսկ եկամտի գլխաւոր աղբիւրը՝ որսն ու կողոպուտը։

Ծնուած լինելով միմիայն պատերազմի համար, ցապոլետները որոնում են եւ ագահութեամբ ձեռք մեկնում իւրաքանչիւր առիթի, որը նրանց ջարդելու հնարաւորութիւն է տալիս։ Նրանք հազարներով ցած են իջնում իրենց լեռներից եւ չնչին գնով իրենց ծառայութիւնը վաճառում են իրենց կարիքն ունեցող առաջին հանդիպած պետութեան։ Միակ արհեստը, որ նրանք գիտեն՝ սպանութիւնն է եւ նրանք կոտորում են քաջաբար ու անկաշառելի հաւատարմութեամբ յօգուտ նրանց, որոնց վաճառել են իրենց։ Ցապոլետները երբեք որոշ ժամանակով չեն կապւում, այլ միշտ միայն այն պայմանով, որ յաջորդ օրն իսկ անցնեն թշնամու կողմը, եթէ նա աւելի է առաջարկում ու ապա կրկին վերադառնում են այն դրօշի տակ, հենց որ այնտեղ վարձի մի թեթեւ բարձրացում են ստանում։

Այդ երկրներում հազուադէպ է տեղի ունենում մի պատերազմ, որի ժամանակ երկու կողմից ցապոլետներ չկռուեն։ Այսպիսով, ամէն օր կարելի կը լինի տեսնել շատ մօտ ազգականներ, բարեկամներ, որոնք ծառայելով մի բանակում միմեանց հանդէպ ցուցաբերում են քնքոյշ սէր, բայց յետոյ խիստ կատաղութեամբ կռւում են միմեանց դէմ, հենց որ դիպուածը նրանց բաժանում է ու երկու թշնամու բանակների շարքերը բերում։ Նրանք մոռանում են ընտանիքի եւ բարեկամութեան կապերի մասին։ Նրանք միմեանց սպանում են սարսափելի կատաղութեամբ եւ միայն այն պատճառով, որ երկու թշնամի թագաւորներ այդ արիւնի ու կատաղութեան համար նրանց մի քանի չնչին դրամով վարձատրում են։ Փողի տենչը նրանց մօտ այնքան ուժեղ է, որ բաւական է օրական վարձի վրայ մի գրոշի աւելացում, որպէսզի նրանք փոխեն իրենց դրօշը։ Այդ կիրքը ցապոլետների մէջ անսանձ ընչասիրութեան է այլասերուել, որը նրանց այնուամենայնիւ ոչ մի օգուտ չի բերում, քանի որ ցապոլետը, ինչ որ իր արեան գնով վաստակում է, նա այնտեղ էլ վատնում է ամենաստոր շռայլութիւնների մէջ։

Այդ ժողովուրդն ուտոպիացիների համար պատրաստ է կռիւ մղել ամբողջ աշխարհի դէմ, որովհետեւ նա ուրիշ ոչ մի տեղ աւելի լաւ վարձատրութիւն չի ստանում։ Միւս կողմից, իրենք՝ ուտոպիացիները, որ միշտ պատրաստ են ընդունել քաջ մարդկանց՝ նրանց ծառայութիւններն օգտագործելու համար, ուրախութեամբ հաւաքագրում են այդ ռազմասէրներին՝ ցանկանալով ոչնչացնել այդ ցեղը։ Դրա համար էլ, երբ նրանք ցապոլետների կարիք են ունենում, աշխատում են փայլուն խոստումներով հրապուրել նրանց եւ դնել ամենավտանգաւոր պոստերում։ Ցապոլետների մեծագոյն մասն սպանւում է եւ հետեւապէս երբեք ետ չի գալիս՝ խոստացուածը պահանջելու համար։ Կենդանի մնացածները սակայն ճշտօրէն ստանում են որոշուած գինը եւ խոստումն յարգելու տեսակէտից այս խիստ ճշտապահութիւնը քաջալերում է նրանց՝ հետագայ դէպքերում էլ նոյնքան խիզախութեամբ արհամարհել վտանգը։ Ուտոպիացիներին շատ քիչ է մտահոգում այն հանգամանքը, թէ ո՛րքան այդպիսի վարձկան զինուորներ են կորցնում։ Նրանք համոզուած են, որ մարդկութեան մեծ ծառայութիւն կը մատուցեն, եթ կարողանան աշխարհը երբեւիցէ մաքրել այդ անպատիւ աւազակների ցեղից։

Բացի ցապոլետներից, ուտոպիացիները պատերազմի ժամանակ օգտագործում են նաեւ այն երկրների զօրքերը, որոնք գտնւում են իրենց պաշտպանութեան տակ, ապա օժանդակ զօրքեր վերցնում են նաեւ իրենց դաշնակիցներից, իսկ ամէնից վերջն ուղարկում են սեփական քաղաքացիներին, որոնցից նրանք ընտրում մի տաղանդաւոր եւ խիզախ առաջնորդ։ Զինուորական այդ պետին ենթարկւում են երկու օգնականներ, որոնք ամենափոքր իսկ իշխանութիւն չունեն, ինչքան որ պետն ի վիճակի է հրամանատարութիւնը վարելու։ Բայց առաջնորդի մահուան կամ գերի ընկնելու դէպքում, նրան անմիջապէս փոխարինում է օգնականներից մէկը, իսկ վերջինիս էլ, ըստ անհրաժեշտութեան, միւսը։ Այս կերպով, զօրապետի կեանքի անձնական վտանգը, որը միւս ամէն մէկի նման ենթակայ է պատերազմի բոլոր պատահարներին, երբեք չի անդրադառնում զօրքի վրայ։ Իւրաքանչիւր քաղաք զօրքը հաւաքագրում է կամաւորներից ու վարժեցնում է նրանց։ Ոչ ոքի, հակառակ իր կամքի, չեն ստիպում մասնակցել հեռաւոր արշաւանքների այն հասարակ պատճառով, որ երկչոտ զինուորը կարող է իր վախկոտութեամբ վարակել նաեւ ընկերներին։ Բայց եւ այնպէս թշնամական յարձակումների դէպքում կամ ներքին կռիւների ժամանակ օգտագործում են բոլոր առողջ վախկոտներին, ընդ որում նրանց տեղաւորում են փորձուած զինուորների մէջ՝ ռազմական նաւերում կամ բերդերի պահակախմբերում։ Այդտեղ փախուտի մասին մտքով իսկ չի կարելի անցկացնել, նրանք թշնամու հանդէպ դէմ առ դէմ են եւ ընկերներն հետեւում են։ Վտանգաւոր դիրքը բթացնում է սարսափը, ու գագաթնակէտին հասած վտանգը յաճախ վախկոտին դարձնում է իսկական առիւծ։

Եթէ օրէնքը ոչ ոքի չի ստիպում հակառակ իր ցանկութեան երկրի սահմաններից դուրս գալ, ապա դրա հակառակ, նա թոյլատրում է կանանց՝ բանակում ընկերանալ իրենց ամուսիններին։ Փոխանակ արգելքներ դնելու, նրանք դրդում են կանանց անել այդ, եւ նման քայլը մեծ պատիւ է բերում նրանց։ Կռուի ժամանակ ամուսինները միեւնոյն պոստի վրայ են դրւում՝ շրջապատուած երեխաներով եւ մօտ ազգականներով, որ բնականօրէն միմեանց օգնելու ու պաշտպանելու հակումն ունեն։ Ամօթ է սպասում այն տղամարդուն, որը վերադառնում է առանց իր կնոջ, այն որդուն, որը կորցրել է հօրը։ Դրա համար էլ, երբ ուտոպիացիները պէտք է յարձակում գործեն, եւ թշնամին կռիւը յամառօրէն դիմադրում է, այդ ժամանակ կռիւը վերածւում է ոչ թէ յանուն կեանքի, այլ՝ մահուան։ Նրանք բոլոր ուժերով ձգտում են, որ իրենք կռուի չմտնեն եւ այդպիսին վերջացնեն վարձկանների օգնութեամբ։ Բայց եթէ արդեն կռուի մէջ են մտնում, այդ ժամանակ նրանց քաջութիւնը ետ չի մնում այն խորամանկութիւնից, որով նրանք, ինչքան հնարաւոր է, աշխատում էին խուսափել կռուից։

Առաջին յարձակման ժամանակ նրանք չեն սպառում իրենց ուժերը։ Դիմադրութիւնն ու կռուի տեւողութիւնը հետզհետէ բարձրացնում է նրանց արիութիւնը, այնպէս որ նրանք աւելի շուտ կը մեռնեն, քան թէ կը նահանջեն։ Նրանց առանձին առնականութիւն է ներշնչում այն վստահութիւնը, որ տանը նրանք այնքան կը գտնեն, որ կը կարողանան հանգիստ ապրել։ Բացի այդ, նրանք կարիք չունեն իրենց ընտանիքի մասին անհանգստանալում։ Այդ անհանգստութիւնն ուրիշ ամէն մի տեղ մինչեւ իսկ լաւագոյն հերոսներին էլ զրկում է հոգեկան հաւասարակշռութիւնից։ Դէպի յաղթանակն ունեցած հաւատը նրանց մէջ մեծանում է ռազմական գործի արտակարգ հմտութեան, ինչպէս եւ գլխաւորաբար այն հրաշալի դաստիարակութեան շնորհիւ, որ նրանք ամենավաղ մանկութիւնից ստանում են պետութեան դպրոցում եւ ուսումնական հիմնարկներում։ Նրանք վաղ տարիքում սովորում են կեանքը ոչ այնքան արհամարհել, որպէսզի անխոհեմ կերպով ռիսկի ենթարկեն այն, բայց եւ ոչ այնքան էլ սիրել, որպէսզի անամօթաբար խնայեն, երբ պատիւը պահանջում է զոհել անձը։ Կռուի ամենատաք միջոցին ընտիր տղամարդկանց մի խումբ, որը մահուան երդումն է տուել, մինչեւ ամենավերջին հնարաւորութիւնը հետապնդում է թշնամու զօրապետին։ Վերջինիս նրանք բռնում են կամ խորամանկութեամբ եւ կամ անմիջական բաց կռւում։ Այդ ոչ մեծ ջոկատը, մի երկար սեպ կազմած, ոչ հանգիստ գիտի եւ ոչ էլ դադար։ Այդ խումբն աստիճանաբար ուժեղացւում է թարմ մարդկանցով, որոնք փոխարինում են յոգնած ռազմիկներին․ հազուադէպ է, որ նրանք չհաջողեն սպանել կամ գերի բռնել առաջնորդին, եթէ միայն վերջինս փախուստ տալով չպրծնի։

Ուտոպիացիները յաղթանակից յետոյ երբեք անօգուտ ջարդ չեն կատարում։ Փախչողներին փոխանակ սպանելու, աւելի շուտ գերի են վերցնում ու միաժամանակ առանց ապահովելու կանոնաւոր նահանջը, ոչ ոքի չեն հետապնդում, բացառութեամբ այն դէպքերի, երբ առաջին շարքերն սպանուած են եւ հետապնդումը պայմանաւորում է յաղթանակը։ Նրանք նախամեծար են համարում թողնել, որ թշնամին փախուստ տայ, քան թէ նրա ետեւից ընկնում, քանի որ վերջին դէպքում զինուորը կարող է խառնակել իր շարքերը։ Ուտոպիացիները լաւ են յիշում, որ իրենց փրկութիւնը մէկից աւելի անգամներ պարտական էին նման տակտիկային։

Արդարեւ, թշնամին յաճախ բանակի գլխաւոր ուժը ջախջախելուց յետոյ՝ յաղթանակով արբեցած, հետապնդում է փախչողներին ու դրանով ջլատում իր շարքերը։ Նման դէպքերում մի աննշան ջոկատ կարող է հարմար մոմենտին կռուին բոլորովին այլ ուղղութիւն տալ, այսինքն աննկատելի կերպով յարձակուել թշնամու վրայ, որը՝ վստահ լինելով յաղթանակին, չի նախատեսել ոչ մի պատահականութիւն։ Այսպիսով մի անգամ չէ, որ յաջողուել է թշնամու յաղթանակը վիճելի դարձնել․ պարտուածները խփել են յաղթողներին ու խլել յաղթանակը։

Դժուար է պնդել, թէ արդեօք ուտոպիաիներն աւելի յաջողութեամբ իրե՞նք որոգայթներ կը լարեն, թէ դրանցի կարող են խուսափել։ Այնպէս է թւում, թէ նրանք նախապատրաստւում են փախուստի, մինչդեռ նրանք ճիշտ հակառակն են մտածում․ եթէ իսկապէս փախչելու դիտաւորութիւն ունենային, ապա նրանք կարող էին այդ վարպետօրէն թագցնել։ Եթէ նրանք թէ դիրքի եւ թէ թուական տեսակէտից իրենց շատ թոյլ են զգում, ապա գիշերը՝ խոր լռութիւնով վերցնում են բանակը, կամ պատերազմական այլ խորամանկութեամբ խուսափում են վտանգից։ Երբեմն նրանք օրը֊ցերեկով ետ են քաշւում, սակայն այնպէս կանոնաւոր, որ այդպիսի նահանջի ժամանակ նրանց վրայ յարձակուելը նուազ վտանգաւոր չէ, քան այն դէպքում, երբ նրանք իրենք են ճակատամարտի հրաւիրում։ Առանձին հոգատարութեամբ նրանք իրենց բանակատեղին շրջապատում են լայն ու խոր փոսերով․ փորուած հողը կուտակում են ներսում։ Այս աշխատանքները կատարում են ոչ թէ օրավարձուորները, այլ իրենք՝ զինուորները։ Այդ գործով զբաղւում է ամբողջ բանակը, բացառութեամբ պահակների, որ զէնքը ձեռքին շրջապատում են բանակատեղին՝ մի հաւանական անակնկալ յարձակում ի դերեւ հանելու համար։ Գործաւորների այդպիսի թուով՝ միանգամայն արագ սարքում են ուժեղ ամրութիւններ, որ նշանակալի տարածութիւն են բռնում։

Ուտոպիացիների զէնքերը շատ մասսիւ են եւ միաժամանակ հարմարեցուած են ամէն տեսակի շարժման, այնպէս որ լողանալիս էլ չեն խանգարում զինուորին։ Զինուորական առաջին վարժութիւններից մէկը, որ սովորեցնում են ուտոպիական զինուորին, այն է, որ նա զինուած լողանայ։ Նրանք կռւում են տէգով, որն ուժով եւ ապահով ձեռքով նետում են ինչպէս հեծելազօրը, այնպէս էլ հետեւակները։ Ձեռնամերձ կռւում նրանք սրի փոխարէն խփում են կացիններով, որ անմիջական մահ են պատճառում՝ ուր որ էլ ուղղուած լինի հարուածը։ Ռազմական մեքենաներ պատրաստելու գործում նրանք առանձին սրամտութիւն են ցուցաբերում․ այդ մեքենաների կառուցուածքը գաղտնի է պահւում մինչեւ այն ժամանակ, քանի դեռ պէտք չի լինում դրանք գործադրել։ Ուտոպիացիները վախենում են, որ եթէ դրանց մասին աւելի վաղ իմանան, այն ժամանակ դրանք աւելի շուտ անօգուտ խաղալիքներ կը լինեն, քան թէ իրական ծառայութիւն կը մատուցեն։ Այդ մեքենաների պատրաստման ժամանակ նրանք գլխաւոր ուշադրութիւնը դարձնում են նրանց տեղափոխման հեշտութեան եւ ամէն տեսակի գործածութեան յարմարեցնելու վրայ։

Ուտոպիացիները ժամանակաւոր զինադադարն այնքան բարեխղճօրէն են պահպանում, որ չեն խախտում այն մինչեւ իսկ այն դէպքում, երբ նրանց գրգռում են անել այդ։ Նրանք նուաճած երկրի դաշտերը չեն ամայացնում, հունձը չեն այրում․ մինչեւ իսկ, որքան հնարաւոր է, արգելում են, որ հունձքը զօրքի կողմից չկոխոտուի, քանի որ իրենք երբեւիցէ դրա կարիքը կունենան։

Անզէնի հետ նրանք երբեք անգթաբար չեն վարւում, եթէ միայն նա լրտես չէ։ Անձնատուր եղած քաղաքացիներին նրանք խնայում են ու նուաճուածներին կողոպուտի չեն ենթարկում։ Նրանք սպանում են միայն ամենաերեւելի պետերին, որ վայրերի յանձնումը ձգձգել են․ միւսներին, որ դիմադրութիւն են ցոյց տուել, դատապարտում են ստրկութեան։ Ինչ վերաբերւում է անտարբեր եւ խաղաղ մասսային, այդպիսին ամենափոքր խստութեան իսկ չի ենթարկւում։ Երբ ուտոպիացիներն իմանում են, որ պաշարուածներից ոմանք առաջարկել են անձնատուր լինել, այդպիսիններին նրանք վարձատրում են ստրկութեան դատապարտուածների ունեցուածքի մի մասով, իսկ միւս մասը յատկացւում է դաշնակիցների զօրքին։ Ուտոպիացիներն աւարից իրենց համար ոչինչ չեն վերցնում։

Պատերազմը վերջանալուց յետոյ նրա ծախքերն ընկնում են պարտուածների վրայ եւ ոչ թէ դաշնակիցների վրայ, որոնց օգտին մղուել է կռիւը։ Այս սկզբունքի հիման վրայ, ուտոպիացիները ամէնից առաջ փող են պահանջում, որը նրանք ապագայ մի պատերազմի դէպքում օգտագործում են ծանօթ նպատակների համար․ այնուհետեւ պահանջում են զիջել նշանակալի տարածութեամբ հողամասեր, որոնք պետութեան զգալի եկամուտ են ապահովում։

Պետութիւնն այժմ նման տեսակի անչափելի եկամուտների ունի, որ քիչ֊քիչ հաւաքուել են զանազան առիթներով եւ պետական գանձարանին տարեկան տալիս են եօթ հարիւր հազար ոսկի։ Պետութիւնն այդ կալուածքները քաղաքացիներ է ուղարկում, որ կոչւում են քուեստորներ։ Վերջիններն ապրում են իշխանաբար, ունեն մեծ շքախումբ եւ պետական գանձարանին ուղարկում են դրամական նշանակալի գումարներ։ Ուտոպիացիները երբեմն այդ եկամուտները փոխ են տալիս միեւնոյն երկրի բնակիչներին, քանի դեռ իրենք րա կարիքը չունեն։ Հազուադէպ է, որ նրանք ամբողջ վճարումը միանուագ պահանջեն։ Այդ կալուածների մի մասը տրւում է նրան, ով չի կարող փորձութեան դիմադրել եւ խորհուրդ է տալիս անձնատուր լինել, որի մասին ես արդեն ասացի ձեզ։

Հենց որ մի թագաւոր Ուտոպիայի դէմ զէնք է վերցնում ու շարժւում է կղզու հովանաւորութեան տակ գտնուող մի երկիր նուաճելու նպատակով, ուտոպիացիներն անմիջապէս հաւաքում են սարսափելի բանակ եւ ուղարկում թշնամու երկիրը։ Միայն ծայրայեղ անհրաժեշտութեան դէպքում են կղզեցիները պատերազմ վարում իրենց երկրում եւ այն ժամանակ աշխարհում ոչ մի ուժ չի կարող ստիպել նրանց թոյլ տալ, որ օտար զօրքը ոտք դնի կղզու վրայ։

Ուտոպիայի կրօնների մասին

Ուտոպիայում կրօնները տարբեր են ոչ միայն զանազան գավառներում, այլեւ մինչեւ իսկ ամէն մի առանձին քաղաքի պարիսպների ներսում։ Ոմանք պաշտում են արեւը, ուրիշներ՝ լուսինը կամ որեւէ այլ լուսատում։ Ոմանք, որպէս գերագոյն աստուածութիւն, ընդունում են մարդու յիշատակը, որի հռչակն ու առաքինութիւնը չեն ունեցել իրենց նմանը։

Բնակիչների մեծամասնութիւնը սակայն, որը միաժամանակ ամենախելացի մասն է կազմում, պախարակում է այդ կռապաշտութիւնը եւ հաւատում է մի միակ, յաւիտենական, անհասանելի, անյայտ, անբացատրելի, մարդկային մտքի բոլոր գաղափարներից բարձր մի աստծոյ, որը լցնում է ամբողջ աշխարհն իր ամենազօրութեամբ եւ ոչ թէ իր մարմնական տարածականութեամբ։ Նրանք այդ աստծուն անուանում են հայր, նրան են վերագրում ամէն բանի ծագումը, աճում,ը առաջադիմութիւնները, կերպարանափոխութիւններն ու վախճանը։ Միայն նրան են մատուցում նրանք աստուածային պատիւներ։

Ի միջի այլոց, հակառակ իրենց կրօնական համոզմունքների տարբերութեան, բոլոր ուտոպիացիները համաձայն են այն բանին, որ գոյութիւն ունի մի էակ, որը միաժամանակ համարւում է ե՛ւ Արարիչ, ե՛ւ Նախախնամութիւն։ Այդ էակը համայնական անունով կոչւում է Միտրա։ Տարակարծութիւնների հիմքն այն է, որ Միտրան ոչ բոլորի համար միեւնոյնն է։ Սակայն անկախ այն եղանակից, որ իւրաքանչիւրը պաշտում է իւր աստծուն, բոլորը նրա մէջ պաշտում են բնութեան վեհութիւնն ու ամենազօրութիւնը եւ ժողովրդների ընդհանուր համաձայնութեամբ նրան են վերագրում աշխարհի բոլոր գործերի անսահման տիրապետութիւնը։ Սնոտիապաշտական կարծիքների ամէն մի տարբերութիւն սկսում է հետզհետէ նուազել եւ լուծուել մի միակ կրօնի մէջ, որն աւելի բանական է թւում։ Մինչեւ իսկ հաւանական է, որ այդ ձուլումը կատարուել է անգիտակցաբար, յամենայն դէպս այդ փոփոխութեան չյաջորդեցին դժբախտութիւններ, որ սովորաբար նոր հաւատադարձի ուղեկցողներ են համարւում, եւ որ միշտ ոնենում է հակառակորդներ։ Փոխանակ այս կարգի երեւոյթները պատահականութեան վերագրելու, ուտոպիացիների մեծ մասն իր սնոտիական սարսափով այդ բացատրում է որպէս աստուածային զայրոյթի եւ վրէժի ներգործութիւն, որով աստուածութիւնը հետապնդում է իրենից երես դարձնողներին։

Սակայն, երբ նրանք մեզնից իմացան Քրիստոսի մասին, նրա ուսմունքի, կեանքի, նրա հրաշքների, նրա արտակարգ համբերատարութեան ու տանջանքների, այլեւ այն մասին,թէ ինչպէս փրկչի ինքնակամ թափած արիւնը աւետարանի օրէնքին ենթարկեց աշխարհի գրեթէ բոլոր ժողովրդնեցին,— դուք հազիւ կարող էք պատկերացնել, թէ նրանք այդ յայտաբերումով որքան յափշտակուեցին։ Ո՛վ գիտի, թէ աստուած ծածուկ բոյն չէր դրել նրանց սրտում, կամ կարող է պատահել, որ քրիստոնէական կրօնը իսկապէս որ համապատասխանում է այն իդեալին, որը նրանց մէջ ամենամեծ յարգանքն է վայելում։ Ինչ որ ամէնից աւելի օժանդակեց նրանց այդ նպաստաւոր տպաւորութիւնը ներշնչելուն, իմ կարծիքով առաքեալների համայնական կեանքի մասին մեր պատմածն էր, որպիսի կեանքը Յիսուս Քրիստոս կտակեց նրանց, եւ որը տակաւին այժմ է սովորոյթ է ճշմարիտ եւ կատարեալ քրիստոնեաների համայնքներում։ Ինչ էլ լինի, նրանցից շատերն արտայայտուեցին յօգուտ մեր կրօնի եւ օծուեցին մկրտութեան սրբազան ջրով․ դժբախտաբար, մեր չորսի մէջ (քանի որ մեր երկու ընկերների մահը մեզ այդ թուին հասցրեց) քահանայ չկար։ Այդ պատճառով էլ, թէեւ նրանք իրազեկ էին մեր ուսմունքին, բայց չկարողացան ընդունել սրբազան խորհուրդը, որ մեզ մօտ կարող են միայն քահանաները տալ։ Բայց եւ այնպէս այդ խորհրդի մասին նրանց պատկերացումն այնքան կենդանի է, որ ես յաճախ այն հարցն էի լսում, թէ չի՞ կարող արդեօք նրանց ընտրած քաղաքացիներից մէկը ստանձնել քահանայի դերը։ Մինչեւ իմ մեկնելը նրանք տակաւին ոչ ոքի չէին ընտրել, բայց, ըստ երեւոյթին, հաստատ որոշել էին անել այդ։

Կղզու այն բնակիչները, որ չեն հաւատում քրիստոնէական կրօնին, նրա տարածմանը ոչ մի արգելք չեն յարուցում եւ նորադարձներին ճնշումների չեն ենթարկում։ Նրանցից մէկն իմ ներկայութեամբ ձերբակալուեց, որը հենց նոր միայն մկրտուած, հակառակ մեր նախազգուշացումների, սկսեց քարոզել աւելի շատ կրքով, քան խելացիութեամբ։ Կրքով յափշտակուած, նա չբաւականացաւ նրանով, որ քրիստոնէական կրոնը դասեց առաջին տեղը, այլ եւ սկսեց առաւել այլեւայլութեան անիծել բոլոր միւսները, յարձակուել նրանց ուսմունքի վրայ, այդպիսիները պիղծ անուանել, իսկ ուրիշ աղանդների հետեւորդներին՝ դժոխքի արժանի անխիղճ սրբապիղծեր։ Այս նորադարձն իր երկար ճառից յետոյ մեղադրուեց, ոչ թէ նրա համար, որ յարձակուել էր այս կամ այն աստուածապաշտութեան վրայ, այլ, որովհետեւ ժողովրդի մէջ որոշ գրգռութեան առիթ էր տուել․ նրան դատեցին ու աքսորի դատապարտեցին։

Ուտոպիացիների ամենահին որոշումների թուին է պատկանում արգելքը՝ որեւէ մէկին իր դաւանած կրօնի համար վիրաւորել։ Պետութեան հիմնադրման ժամանակ Ուտոպն իմացել էր, որ իր գալուց առաջ բնիկները կրօնական անվերջ պատերազմներ են մղել։ Բացի այդ, նա նկատել էր, որ երկրի այդ դրութիւնը նշանակալի չափով հեշտացնում է նրա նուաճումը, որովհետեւ թշնամի աղանդները փոխանակ միանալու եւ միասին կռուելու, ամէն մէկն առանձին է կռւում։ Հենց որ նա յաղթեց եւ տէր դարձաւ, շտապեց կրօնի կատարեալ ազատութիւն շնորհել։ Սակայն ի միջի այլոց նա ոչ մի կերպ չարգելեց միսիոներական գործունէութիւնը, որը մեղմութեամբ եւ համեստութեամբ, ապացոյցներով տարածում է իր հաւատը, եւ եթէ քարոզը յաջողութիւն չի գտնում՝ չի ձգտում կոպիտ ուժով ոչնչացնել մի ուրիշ կրօն։ Սակայն անհանդուրժողութիւնը եւ ֆանատիզմը պատժւում են աքսորով կամ ստրկութեամբ։

Երբ Ուտոպը կրօնական ազատութիւն սահմանեց, այդ անելիս նա աչքի առաջ ունէր ոչ միայն խաղաղութեան պահպանումը, որը դեռ նոր էր խանգարուել անվերջ պատերազմներով եւ անհաշտ ատելութեամբ, այլեւ, նրան թւում էր, որ հենց կրօնի շահերն են պահանջում նման միջոցառում։ Նա երբեք չհամարձակուեց կրօնի հարցում որեւէ օրէնք հրատարակել, ի վիճակի չլինելով վճռել, թէ արդեօք ինքը՝ աստուած, չի՞ ներշնչել մարդկանց զանազան հաւատի ուսմունքներ, ապա եւ այն պատճառով, որ ցանկացաւ փորձել աստուածապաշտութեան բազմաթիւ եղանակները։ Ինչ վերաբերում է մէկին մի այլ հաւատի բռնադատելու համար սպառնալիքներ գործադրելուն, այդ նրան որքան դաժան, նոյնքան էլ անմիտ էր թւում։ Նա նախատեսնում^[38] էր, որ եթէ բոլոր կրօնները, բացի մէկից, կեղծ լինեն, կը գայ ժամանակը, երբ ճշմարտութիւնն ինքը՝ բանականութեան եւ հեզութեան օգնութեամբ, հանդիսաւորապէս կը յայտնուի մոլորութեան խաւարի միջից․ իսկ եթէ, ընդհակառակը, զէնքը ձեռքին կռուեն, այն ժամանակ,— քանի որ յայտն է, որ վատ մարդիկը ամէնից աւելի յամառ կը լինէն— լաւագոյն եւ սրբազան կրօնները կը թաղուեն սնոտիապաշտական նախապաշարումների ծովում, ինչպէս լաւ հունձը՝ տատասկների եւ եւ մացառների մէջ։ Այդ պատճառով էլ, Ուտոպը հաւատքի եւ մտածողութեան կատարեալ ազատութիւն տուեց բոլորին։ Սակայն եւ այնպէս, նա, յանուն բարոյականութեան, խստօրէն պատժում էր նրան, ով իր բնութեան արժանիքն ստորացնում էր այն վարդապետութիւնով, թէ իբր հոգին մեռնում է մարմնի հետ, կամ թէ աշխարհը կառավարւում է առանց որեւէ նախախնամութեան, պատահականութեան մի խաղի միջոցով։ Այդ պատճառով էլ ուտոպիացիները հաւատում են անդրշիրիմային կեանքին, ուր ոճիրը պատժւում է, իսկ առաքինութիւնը՝ վարձատրւում։ Նրանք մարդ անունը չեն տալիս նրան, ով ժխտում է այդ ճշմարտութիւնները եւ իր հոգու վսեմ էութիւնը հաւասար է դասում անասնական մարմնի ստորին դրութեանը։ Միանգամայն իրաւացիօրէն, նրանք նման մարդուն զլանում են քաղաքացու կոչումը՝ համոզուած լինելով, որ նա կը սկսի ոտքերով ցեխը կոխել բարքերն ու հասարակական հաստատութիւնները, եթէ միայն երկիւղը չկասեցնի նրան։ Արդարեւ ո՞վ է տարակուսում, որ այն անձնաւորութիւնը, որի միակ սանձն օրէնքն է, իսկ միակ յոյսը՝ մարմինը, չի սկսի ծաղրել երկրի օրէնքները, հենց որ այդ գոհացնի նրա հակումներն ու եսասիրութիւնը։ Ուտոպիացիները այդ նիւթապաշտներին (մատերիալիստներին) ամենաչնչին պատիւն իսկ չեն ցուցաբերում․ նրանք այդպիսիներին չեն հաւատում ո՛չ հասարակական պաշտօն եւ ոչ էլ մի կարեւոր գործ։ Նմաններին, որպէս ստորին եւ անօգուտ տեսակի էակների, արհամարհում են, սակայն, հաւատարիմ մնալով այն կանոնին, թէ ոչ ոքի հաւատը իր կամքից կախում չունի, նրանք այդպիսիներին ոչ մի պատժի չեն դատապարտում։ Ճիշտ նոյնպէս էլ հաւատը փոխել հարկադրելու համար նրանց վրայ ոչ մի սպառնալիք չեն գործադրում։ Ուտոպիայում կեղծաւորութիւնն արհամարհւում է, իսկ կեղծիքը, որպէս խաբեբայութեան հարազատ քոյր, զզուանքի առարկայ է։ Միակ բանը, որ նմանների հետ կատարում են, այն է, որ նրանց արգելում են իրենց համոզումները հրապարակով արտայայտել, բայց թոյլատրում են խօսել խորհող մարդկանց, մասնաւորապէս քահանաների հետ։ Այդպիսի մարդկանց մինչեւ իսկ հրաւիրում են նման վիճաբանութիւնների, այն յոյսով, որ բանականութեան ձայնի առաջ կը փոխուեն նրանց խելագար տեսակէտները։

Ուտոպիացիների մեծամասնութիւնը դաւանում է մի սիստեմ, որ տրամագծօրէն հակադրւում է մատերիալիզմին, բայց քանի որ նրանց կարծիքները ոչ միայն վնասակար չեն, այլ մինչեւ իսկ համապատասխանում են առողջ ատողութեանը, այդ պատճառով էլ նրա տարածումը չեն արգելում։

Ոմանք ընկնելով միւս ծայրայեղութեան մէջ, անմահ են համարում ոչ միայն մեր, այլ եւ բոլոր կենդանիների հոգին, թէեւ վերջինները թէ՛ ըստ ունակութիւնների եւ թէ՛ ըստ նրանց բաժին ընկած երջանկութեան, ետ են մնում մարդուց։ Բոլոր ուտոպիացիները, բացառութեամբ շատ քչերի, այն համոզման են, որ մարդուն գերեզմանից յետոյ անբացատրելի երջանկութիւն է սպասում։ Այդ պատճառով էլ նրանք սգում են միայն հիւանդների, բայց ոչ երբեք մեռելների վրայ, բացառութեամբ այն դէպքի, երբ մեռնողը կեանքը թողնում է անհանգիստ ու ոչ սիրով։ Մահից վախենալը նրանք վատ նշան են համարում․ նրանց թւում է, որ միայն արտասովոր խղճով անյոյս հոգիները կարող են դողալ յաւիտենականութեան առջեւ, ճիշտ այնպէս, երբ նրանք իրենց պատժի մօտենալը տեսնեն։ Բացի այդ, նրանց կարծիքով, աստուած տհաճութեամբ է իր գիրկն ընդունում այն մարդուն, որն ուրախ սրտով չի արձագանքում իր կոչին, ու մահը դիմաւորում է չուզենալով եւ նրա դէմ կռուելով։ Նման վախճանին ներկայ եղողները մեռնողի հանդէպ սարսափ են զգում․ նրանք տխուր եւ անձայն տանում են դիակը եւ միայն այն ժամանակ են հողին յանձնում, երբ կատարում են հանգուցեալի հանդէպ աստծոյ գթասրտութիւնը ցած բերելու բոլոր աղօթքները։ Դրա հակառակ, ոչ ոք չի մեղադրում այն քաղաքացուն, որը ուրախ եւ լի յոյսով է մեռնում։ Նրա յուղարկաւորութեանն ուղեկցում են ուրախ երգեր, նրա հոգին յանձնում են աստծուն եւ ապա լուրջ, բայց առանց տխրութեան, այրում են նրա մարմինը։ Գերեզմանի վրայ բարձրացւում է մի կոթող, որի վրայ արձանագրում են հանգուցեալի անունն ու ծառայութիւնները։ Թաղումից յետոյ, երբ նրա ընկերները տուն են վերադառնում, զրուցում են հանգուցեալի յատկանիշների ու գործունէութեան մասին․ նրանք աւելի յաճախ եւ ամէնից աւելի հաճոյքով յիշում են նրա փառաւոր վախճանը։

Առաքինի մարդու յիշատակին մատուցուած այդ մեծարանքները՝ կղզեցիների կարծիքով, առաքինութեան խոշոր քաջալերանք է եւ, բացի այդ, մեռածներին շատ հաճելի մեծարանքի պարտք։ Որովհետեւ, ուտոպիացիների մեծ մասի կարծիքով, մեռելները թէեւ անտեսանելի են, սակայն նրանք կենդանի մարդկանց այդ խօսակցութիւններին ներկայ են։ Երանութեան գաղափարի հետ վատ կը ներդաշնակի այն պատկերացումը, եթէ նրանք ազատ չլինեն շարժուել այնտեղ, որտեղ նրանց լաւ է թւում եւ, առանց անարդարացի լինելու, կարող էին նրանց երախտամոռութեան մէջ մեղադրել, եթէ նրանք չցանկանային կրկին տեսնել նրանց, որոնց հետ երկրի վրայ զօդում էին բարեկամութեան եւ փոխադարձ սիրոյ կապերը։ Բայց դա ոչ մի կերպ լինել չի կարող, որովհետեւ սէրն ու բարեկամութիւնը մահից յետոյ փոխանակ հանգելու, ամենայն հաւանականութեամբ, ընտրեալների սրտում միւս բոլոր ազնիւ յատկութիւնների նման, միայն աճել կարող են։

Դրա համաձայն, մեռելները խառնւում են ապրողների շրջանին եւ վկայ են լինում նրանց գործերին ու խօսակցութիւններին։ Նախնիքների ներկայութեան այդ հաւատը ժողովրդին ներշնչում է ամէն տեսակի հնարաւոր ձեռնարկումներ, որովհետեւ այդ հաւատն ապահովում է դրանց զօրաւոր պահապանների օգնութիւնն ու օժանդակութիւնը։ Բացի այդ, հաւատը կանխում է բազմաթիւ ծածուկ չարագործութիւններ։

Ինչ վերաբերում է գուշակութիւններին եւ ապագան քօղազերծ անելու սնոտիապաշտական այլ միջոցներին, որ միւս ժողովրդները շատ յաճախ ապաստանում են, մեր կղզեցիները դրանք չեն ընդունում եւ ծիծաղում են դրանց վրայ։ Նրանք պաշտում են հրաշքները, որ տեղի են ունենում առանց բնութեան օրէնքների ներգործութեան եւ դրանց մէջ տեսնում են աստուածութեան առկայութեան ապացոյցը։

Ուտոպիացիները մինչեւ իսկ հաւաստում են, որ իրենց երկրում մի քանի հրաշքներ են տեղի ունեցել եւ որ հասարակական աղօթքն ու զօրաւոր հաւատքը ստեղծել են հրաշքներ, որոնց միջոցով երկիրն ազատուել է ամենասարսափելի վտանգներից։

Տիեզերքի զննումը եւ արարչին մատուցուած գովքը նրանք համարում են աստուածահաճոյ գործ։ Միեւնոյն ժամանակ, նրանց մէջ քաղաքացիների մի դասակարգ կայ, որը կրօնական համոզումներով արհամարհում է գիտութիւնները, ժխտում ամէն կարգի հետազօտութիւն եւ հրաժարւում է ամէն տեսակի բաւականութիւններից։ Այդ մարդիկ ձգտում են իրենց գործունեայ կեանքով եւ մերձաւորի հանդէպ լաւ յարաբերութեամբ արժանանալ երկնքին։ Ոմանք խնամում են հիւանդներ, ուրիշներ նորոգում են ճանապարհներն ու կամուրջները, մաքրում են ջրանցքները, հարթում գետինը, փողոցները մաքրում են փոշուց եւ քարերից, խուզում են ծառերն ու սայլակներով քաղաք են փոխադրում փայտ, հացահատիկ, միրգ եւ գիւղատնտեսական այլ մթերքներ։ Նրանք ոչ միայն աշխատում են յօգուտ հասարակութեան, այլ մինչեւ իսկ ծառայութեան են մտնում նաեւ մասնաւոր մարդկանց մօտ եւ ստրուկներից աւելի հնազանդ ու եռանդուն են լինում։ Նրանք հոժարակամ եւ սիրով ստանձնում են ամէնից աւելի կեղտոտ, անհաճոյ ու դժուար աշխատանքները, որոնցից սարսափով հրաժարւում է մարդկանց մեծ մասը՝ նկատի ունենալով գործի զզուանքն ու նրա դժուարութիւնները։ Նրանք առանց դադարի նուիրւում են աշխատանքի ու դժուարութեան, որպէսզի ուրիշների համար հանգիստ եւ դիւրակեցիկ կեանք ստեղծեն․ այդ բոլորի համար նրանք ամենափոքր իսկ շնորհակալութիւն չեն պահանջում։ Նրանք ուրիշ մարդկանց կեանքը չեն դատապարտում, եւ իրենց կատարած բարութիւնով չեն պարծենում։ Ինչքան շատ նրանք նսեմացնում են իրենց ու ստորանում մինչեւ ստրուկների աստիճանը, նրանց հանդէպ նոյնքան աւելի է աճում հասարակական յարգանքը։ Անձնազոհ մարդկանց այդ դասակարգը բաժանւում է երկու աղանդի․ մէկը հրաժարւում է ոչ միայն կանանց հետ համակեցութիւնից, այլեւ մսի գործածումից, իսկ ոմանք էլ կենդանական աշխարհի ոչ մի մթերքով չեն սնւում։ Նրանք հրաժարւում են աշխարհիկ բոլոր հաճոյքներից եւ այդպիսիները վտանգաւոր են համարում։ Նրանք միայն ձգտում են, որ աշխատասիրութեամբ ու եռանդով արժանանան ապագայ կեանքի ուրախութիւններին։ Այդ ուրախութիւնները ճաշակելու յոյսը նրանց աշխուժ եւ ուժեղ է դարձնում։ Միւսները, որոնք ոչ պակաս աշխատասէր են, ամուսնանում են՝ հրապուրուելով ամուսնութեան պարտականութիւններով եւ հաճոյքներով։ Նրանք մտածում են, որ ի սէր բնութեան, իրենց եւ հայրենիքի՝ պարտաւոր են երեխաներ ունենալ։ Այդպիսիները բաւականութիւններից չեն խուսափում, ինչքան որ այդ չի կտրում իրենց աշխատանքից։ Նրանք ուտում են չորքոտանի կենդանիների միսը, որպէսզի ամէն տեսակի աշխատանքներին դիմանալու համար աւելի ուժ ստանան։

Ուտոպիացիներն այս վերջին աղանդն աւելի խելացի, իսկ առաջինն՝ աւելի բարեպաշտ են համարում։ Բայց եթէ նրանք, որոնք ամուրիութիւնը նախընտրում են ամուսնութիւնից, աշխատանքը՝ հանգստութիւնից, ուզենան այս կենցաղավարութիւնը հիմնել առողջ բանականութեան վրայ, այն դէպքում ուտոպիացիները կարեկցաբաց կը ծիծաղեն այդ բանի վրայ։ Սակայն ուտոպիացիներն այդ արտասովոր մարդկանց հանդէպ ցուցաբերում են կենդանի հիացմունք ու խոր յարգանք, որվոեհետւ նրանց զոհաբերութեան հիմնական պատճառը կրօնն է, իսկ ուտոպիացին կրօնական հարցերում զգուշանում է որեւէ վճիռ կայացնելուց։ Այս խստաբարոյ աղանդաւորները տեղական լեզուով իրենց անուանում են պութռեսկներ․ այս կոչումը համապատասխանում է վանական հասկացողութեան։

Ուտոպիական քահանաները շատ բարեպաշտ տղամարդիկ են եւ այդ պատճառով էլ նրանց թիւը շատ քիչ է․ իւրաքանչիւր քաղաքում ընդամէնը միայն տասներեք, որ համապատասխանում է եկեղեցիների միեւնոյն թուին։ Պատերազմի դէպքում սակայն բացառութիւն է արւում․ այդ ժամանակ եօթ քահանաներ ուղեկցում են բանակին եւ դրա համար էլ կարիք է լինում եօթ նոր քահանաներ նշանակել։ Իսկակակ քահանաներն արշաւանքից վերադառնալուց յետոյ, նորից ստանձնում են իրենց պաշտօնը։ Օգնականները հերթով յաջորդում են, երբ քահանաները մեռնում են․ իսկ մինչ այդ, նրանք օգնում են քահանայապետին, քանի որ քահանաներից մէկը համարւում է գլխաւորը։

Էնտրիգներից խուսափելու համար, միւս պաշտօնեաների նման, քահանաներին եւս գաղտնի քուէարկութեամբ ընտրում է ժողովուրդը։ Քահանաների կոլեգիան օծում է նորընծային։ Քահանաները նախագահում են կրօնական ժողվոներին, հսկում են կրօններին եւ համարւում են բարքերի դատաւոր։

Անպատւութիւն է համարւում կանչուել քահանայի մօտ՝ նրանից յանդիմանութիւններ ստանալու համար․ վերջինը համարւում է անկարգ կեանքի նշան։ Քահանաները թէեւ իրաւունք ունեն յանդիմանութիւն եւ նախազգուշացում անելու, սակայն մեղաւորին ձերբակալել ու քրէական տեսակէտից նրան հետապնդել կարող են միայն իշխանն ու կառավարութիւնը։ Քահանայի իշխանութիւնը սահմանափակւում է միայն նրանով, որ նա անվայել ընթացք ունեցողին կարող է արգելել սրբազան խորհուրդներին հաղորդակից լինել։

Քիչ պատիժներ գոյութիւն ունեն, որոնցից ուտոպիացիներն աւելի վախենան, քան բանադրանքից․ վերջինս պատուազուրկ է դարձնում, կրօնական հազար ու մի սարսափով վրդովում է եւ մինչեւ իսկ անձի ազատութեան անվտանգութեան երաշխիք չի տալիս։ Եթէ բանադրուածները չեն շտապում անկեղծ զղջումով վստահեցնել քահանային, այն ժամանակ սենատը ձերբակալում է նրանց եւ որպէս անաստուածների դատում։

Մանուկների եւ պատանիների դաստիարակութիւնը յանձնւում է քահանային, որ նրանց գերազանցապէս սովորեցնում է բարոյականութիւն եւ առաքինութիւն, իսկ յետոյ միայն՝ գիտութիւններ։ ՈՒտոպիական ուսոցիչն իր բոլոր ընդունակութիւններն ու փորձը գործադրում է երեխայի դեռեւս քնքոյշ եւ ընդունակ հոգու մէջ պատուաստելու այն լաւ սկզբունքները, որ պետութեան կռուանն են կազմում։ Մանուկը իւրացնելով այդ կանոնները, իր ամբողջ կեանքի ընթացքում հաւատարիմ է մնում դրանց եւ հետագայում պետութեան բարօրութեան յուսալի հենարան է հանդիսանում։ Պետութիւնները քայքայւում են մոլութիւնից, իսկ մոլութիւնը հետեւանք է բարոյականութեան վատ կանոնների։

Քահանաներն ազգաբանակութեան ամենաառաքինի ընտանիքներից են ընտրում իրենց կանանց։ Կանայք նոյնպէս զրկուած չեն քահանայութիւն անելու հնարաւորութիւնից, պայմանով, որ այրի լինեն եւ առաջացած տարիք ունեննան։

Ոչ մի պաշտօն չկայ, որ աւելի մեծ հարգանք վայելի, քան քահանայութիւնը։ Այն մեծարանքները, որոնցով շրջապատում են նրանց, այնքան բարձր են, որ երբ նրանցից որեւէ մէկը մեղանչում է, նրան մինչեւ իսկ պատասխանատւութեան չեն կանչում, այլ թողնում են աստծոյ եւ իր սեփական խղճին։ Ուտոպիացիները թոյլատրելի չեն համարում մահկանացուի ձեռքով շօշափել այն, որ ինչպէս սրբազան զոհ եւ րպէս անձեռնմխելի ու առանձնացած՝ նուիրուած է աստծոյ։

Այս սովորոյթի պահպանումն աւելի է հեշտանում նրանով, որ քահանաների թիւը շատ քիչ է եւ նրանց ընտրութիւնը կատարում են ամենամեծ զգուշութիւնով։ Այդ պատճառով էլ չափազանց հազուադէպ կարող է լինել, որ այն մարդը, որին վստահում են այդպիսի մեծ աստիճան, նկատի չառնելով իր ամբողջ առաքինութիւնն ու արդարամտութիւնը, ինչպէս եւ այն, որ նա լաւերից լաւագոյնն է համարւում, այնուամենայնիւ անձնատուր լինի մոլութեան ու փչացած բարքերի։ Եւ եթէ մինչեւ անգամ այդպիսի դէպք էլ պատահի (քանի որ մարդկային բնութիւնն անյուսալի է), դրանից երբեք պետութեան բարօրութիւնը չի տուժի, քանի որ քահանաների դասակարգն ինքնին շատ մեծ չէ եւ ոչ մի իշխանութեամբ չի օգտւում։ Քահանաների թիւը փոր սահմանելով, ուտոպիացիներն ուզում են պահպանել նրա նշանակութիւնը, որը հեշտութեամբ կարող էր ընկնել, եթէ այդ դասակարգի մէջ շատ անձնաւորութիւններ մտնէին։ Գլխաւոր պատճառը սակայն այն է, որ նրանց դժուար է թւում գտնել իսկապէս առաքինի այդքան մարդիկ, որոնք կատարէն այն ծառայութիւնը, որը պահանջում է աւելի, քան սովորական բարոյականութիւնը։

Ուտոպիական քահանաներն օտար ազգերի կողմից աւելի պակաս չեն գնահատւում։ Այդ ճշմարտութեան պատճառն ու բացատրութիւնը հետեւեալն է․

Կռուի ժամանակ քահանաներն իրենց մի կողմն են պահում, թէեւ ճակատամարտի դաշտից ոչ հեռու․ այնտեղ նրանք պաշտամունքի զգեստներ հագած ծնկաչոք եւ դէպի երկինք բարձրացրած ձեռքերով պաղատում են բարձրեալին ամէնից առաջ հաշտութիւն, ապա՝ իրենց երկրի յաղթանակը, բայց այնպիսի յաղթանակ, որը ոչ մէկ եւ ոչ էլ միւս կողմի համար արիւնոտ չլինի։ Երբ իրենց համաքաղաքացիները յաղթում են, նրանք խոյանում են ճակատամարտի մէջ ու դադարեցնում են արիւնահեղութիւնը։

Դժբախտը, որ տեսնում է նրանց մօտենալը եւ կոչում է նրանց, կենդանի է մնում․ ով շօշափում է նրանց երկար զգեստները, այդպիսին մինչեւ իսկ ունեցուածքից չի զրկւում։ Այդ լաւ սովորոյթը նրանց արժանիքին այնքան մեծութիւն է տալիս, հարեւան ժողովրդի մէջ այնպիսի յարգանք է ներշնչում, որ նրանց միջամտութիւնը յաճախ ուտոպիացիների սեփական բարօրութեան համար աւելի պակաս ծառայութիւն չի մատուցում, քան թշնամի զօրքին։ Արդարեւ, պատահել է, որ ուտոպիական զօրքը, կորցնելով ամէն յոյս՝ նահանջի ու փախուստի է դիմել․ բայց հենց այն մոմենտին, երբ թշնամին պատրաստուել է սպանութեան ու կողոպուտի նպատակով հետապնդել նրանց, քահանաների միջամտութիւնն արգելել է այդ եւ հաշտութիւնը կնքուել է աւելի նպաստաւոր պայմաններով։ Դեռեւս չի եղել այնպիսի բարբարոս ու դաժան ժողովուրդ, որը չյարգեր ուտոպիական քահանաներին, որպէս անձեռնմխելի եւ սրբազան կազմակերպութեան։

Ուտոպիացիներն ամսուայ եւ տարուայ առաջին ու վերջին օրը տօն են կազմակերպում։ Տարին նրանք բաժանում են լուսնի ամիսների եւ այն հաշւում են արեւի պտոյտով։ Առաջին եւ վերջին այդ օրերն ուտոպիական լեզուով կոչւում են ցենիմեռներ եւ տռապեմեռներ, որ մօտաւորապէս նշանակում է սկզբնական եւ եզրափակման տօն։

Ուտոպիայում կարելի է տեսնել ճոխ կառուցուած փառահեղ տաճարներ, որ իրենց մեծութեամբ ի վիճակի են տեղաւորել ժողովրդի մեծ բազմութիւն, ինչ որ՝ տաճարների քչութեան պատճառով, անհրաժեշտ է։ Մինչեւ իսկ օրուայ ամենալուսաւոր ժամանակ տաճարում տիրում է կիսախաւար․ այդպիսի կառուցուածքի պատճառը կառուցողների անգիտութիւնը չէ, այլ արուած է դիտմամբ՝ քահանաների խորհրդով։ Որովհետեւ շատ ուժեղ լոյսը ցրում է մտքերը, մինչդեռ թոյլ լուսաւորութիւնն ամփոփում է եւ աղօթքի համապատասխան տրամադրութիւն է առաջ բերում։

Թեպէտ ուտոպիացիները միեւնոյն կրօնը չեն դաւանում, բայց չնայած դրան, այդ երկրի պաշտամունքի բոլոր ձեւերն իրենց բազմապիսի առանձնայատկութեամբ, տարբեր ճանապարհներով ձգտում են մի միակ նպատակի։ Այդ նպատակը բնութեան աստուածացումն է։ Դրա համար էլ տաճարում չէք լսի ոչ մի այնպիսի բան, որ չհամապատասխանի բոլորի դաւանանքին։ Իւրաքանչիւր ոք իր հաւատի առանձին ծիսակատարութիւնները կատարում է իր ընտանիքի շրջանակում։ Հասարակական֊կրօնական պաշտամունքն այնպէս է կազմակերպուած, որ ոչ մի բանով չի հակասում տնային մասնաւոր աստուածապաշտութեանը։ Տաճարում ոչ մի տեսակ աստուածային նկարներ չկան, որպէսզի իւրաքանչիւրն ազատ լինի աստուածութիւնը պատկերացնել իր հաւատքին համապատասխան ձեւով։ Այնտեղ աստծուն դիմում են միայն Միթրա անունով, որն արտայայտում է ընդհանրապէս աստուածային մեծութիւնը՝ անկախ նրա էութիւնից։ Ուտոպիայում բոլոր աղօթքներն այնպէս են, որ ամէն ոք կարող է կրկնել, առանց իր կրօնական համոզմունքների դէմ մեղանչելու։

Եզրափակման տօների օրերին ժողովուրդը երեկոյեան եւ վաղ առաւօտեան հաւաքւում է տաճարներում։ Այնտեղ շնորհակալ են լինում աստծուն այն բարերարութիւնների համար, որ իրենց երկիրին ցոյց է տուել այդ տարուայ կամ ամսուայ ընթացքում, որը լրանում է այդ օրը։ Միւս օրը, արդեն սկզբնական տօնին, ժողովուրդը վաղ առաւօտից լցւում է տաճարները եւ երջանկութիւն է աղերսում սկսուող տարուայ կամ ամսուայ համար։ Եզրափակման տօների օրերին՝ կանայք, նախքան տաճար գնալը, ծունկ են չոքում իրենց ամուսինների, իսկ երեխաներն՝ իրենց ծնողների առաջ։ Նրանք խոստովանում են իրենց բոլոր սխալներն ու անփութութիւնները եւ ներողութիւն խնդրում։ Ընտանեկան այդ խոստովանութեան, այդ բարեպաշտ բաւարարման միջոցով, իսկոյն ցրւում են ատելութեան ամպերը, որոնք մթագնում էին տնային խաղաղութիւնը, եւ ապա բոլորը կարող են հանգիստ խղճով ու մաքուր հոգով աստուածապաշտութեան գնալ։ Այլ կերպ, ուտոպիացիներն անհանգիստ կը լինէին, եթէ ատելութիւնն ու վրդովմունքը սրտում՝ երեւային տաճարում։ Երբ զայրոյթը կամ խղճի խայթը լցնում է նրանց կուրծքը, նրանք երբեք չեն համարձակւում տաճարում երեւալ, քանի դեռ չեն մեղմել իրենց կիրքն ու չեն մաքրուել դրանցից։ Նրանք վախենում են, որ աստուած այդպիսի մեղքի համար վրէժ կը լուծի։

Տաճարում տղամարդիկ կանգնում են աջ, կանայք՝ ձախ կողմը։ Տեղերը բաշխւում են այնպէս, որ երեխաներն ըստ սեռի նստեն ծնողների առջեւ։ Այդ կարգը սահմանուած է նրա համար, որ ծնողները կարողանան հետեւել երեխաների ընթացքին, որոնց նրանք տանը սովորեցնում եւ դաստիարակում են։ Նրանք հոգ են տանում, որ երեխաները մեծերի միջեւ գտնուեն, միասին չլինեն ու խաղեր չսկսեն ու այդպիսով չկորցնեն այն ժամանակը, որի ընթացքում նրանք պէտք է նուիրուեն կրօնական պաշտամունքին։ Որովհետեւ երկիւղը միայն այդ տարիքում ամէնից աւելի իրական է եւ թերեւս առաքինութեան միակ ճանապարհը։

Ուտոպիացիները պաշտամունքի ժամանակ կենդանիներ չեն զոհում։ Նրանք կարծում են, որ աստծոյ ողորմածութիւնը կենդանիներին կեանք է տուել, որպէսզի նրանք օգտուեն դրանից․ արեան եւ սպանդի տեսքը հաճելի չի լինի։

Ուտոպիացիները տաճարում խունկ եւ ուրիշ բուրաւէտ նիւթեր են ծխում, ինչպէս նաեւ մեծ քանակութեամբ մեղրամոմ են վառում։ Նրանք լաւ գիտեն, որ աստուածութիւնն այդ բաներին պէտք չունի, ինչպէս եւ կարիք չունի մարդկանց աղօթքներին, սակայն, չնայած դրան, նրանք աստծուն սիրով մատուցում են երկրպագութեան այդ տուրքը։ Բացի այդ, հազիւ թէ կարիք լինի ասելու, թէ ինչպէս այդ լոյսերի, բուրաւէտ նիւթերի, արարողութիւնների ազդեցութեան ներքոյ մարդ իրեն սրբազան օրհնութեամբ համակուած է զգում եւ ո՜րսպիսի ջերմեռանդութեամբ անձնատուր է լինում կրօնական պաշտամունքներին։

Տաճարում ժողովուրդը ամբողջովին սպիտակ է հագնում․ քահանան կրում է բազմազան գոյնի մի զգեստ, որը հրաշալի ձեւ ունի եւ հիանալի աշխատանքի արդիւնք է, թէեւ զգեստի նիւթը շատ թանկագին չէ։ Քահանայի վերնազգեստը ոչ ոսկով է հիւսուած եւ ոչ էլ քարերով ծածկուած։ Դա թռչունի փետուրներից մի հիւսուածք է․ փետուրներն այնպիսի մեծ արուեստով ու ճաշակով են դասաւորուած, որ մինչեւ անգամ ամենաթանկագին զարդարանքն իսկ այդ հրաշալի աշխատանքին չի հասնի։ Բացի այդ, թեւերն ու փետուրները, որ սահմանուած կանոնի համաձայն դասաւորուած են քահանայի զգեստի վրայ, կազմում են շատ սիմբոլներ, որոնք իրենց մէջ խորհուրդներ են պարունակում։ Քահանաները խղճմտօրէն մեկնաբանում են այդ խորհրդանշանները, որոնց տեսքն ուտոպիացիներին մշտապէս յիշեցնում է աստծոյ բարերարութեան, երախտագիտութեան մասին, որ պարտական են նրան եւ այն պարտականութիւնների մասին, որ պէտք է նրանք կատարեն միմեանց հանդէպ։

Հենց որ քահանան իր պաշտօնական զգեստով յայտնւում է սրբազան վայրի շեմքում, բոլորը մի այնպիսի երկիւղածութեամբ եւ խոր լռութեամբ ընկնում են գետին, որ այդ տեսարանը հոգին համակում է մի տեսակ դողով, կարծես թէ աստուած յայտնուի տաճարում։ Մի քանի րոպէ յետոյ քահանան մի նշան է տալիս ու ամբողջ բազմութիւնը եվր է կենում։ Ապա հնչում են աստծոյ փառաբանութեան երգեցողութիւնները, որոնց միջեւ եղած ընդմիջումները լցւում են երաժշտական սիմֆոնիաներով։

Ուտոպիայում երաժշտական գործիքները մեծ մասամբ տարբեր են մեզ մօտ եղածներից։ Նրանք աւելի ներդաշնակ են, իսկ մի քանիսը մինչեւ իսկ չեն կարող համեմատուել մեր ունեցածների հետ։ Բայց ինչ որ ուտոպիական գործիքային եւ վոկալ երաժշտութեան անվիճելի առաւելութիւն է տալիս, այն հանգամանքն է, որ նրանք հազուագիւտ կատարելութեամբ հոգեկան բոլոր տրամադրութիւնները պատկերում են ու վերարտադրում։ Ուտոպիացիները տոնն այնքան ճիշտ են ներդաշնակում, նրանք այնքան կենդանի են վերարտադրում աղօթքը, ուրախութիւնն ու կարեկցութիւնը, խռովութիւնը, վիշտն ու զայրոյթը, մի խօսքով նրանց մելոդիայի ձեւն այնպիսի մեծ հարազատութեամբ է արտայայտում ամենախոր զգացմունքները, որ դրանով ունկնդրի հոգին յուզուած, յագեցուած ու բոցավառուած է զգում իրեն։

Աստուածապաշտութեան վերջում ժողովուրդն ու քահանան միասին կարդում են հանդիսաւոր աղօթքներ, որոնց ձեւն այնպէս է սահմանուած, որ իւրաքանչիւրը կարող է ամբողջական բովանդակութիւնը իրեն պատշաճեցնել։ Այս աղօթքներով նրանք աստծուն ընդունում են որպէս աշխարհի արարիչը եւ պահապանը, շնորհակալ են լինում նրան այն բազմաթիւ բարերարութիւնների համար, որ նա ցոյց է տուել իրենց․ մասնաւորապէս շնորհակալութիւն են յայտնում, որ նա յատուկ շնորհով նրանց ծնունդ է տուել մի ամենաերջանիկ պետութեան եւ կրօնի մէջ, որը նրանց ամենաճշմարիտն է թւում։

Եթէ այդ հաւատքը մի մոլորութիւն լինէր, եթէ գոյութիւն ունենար մի աւելի լաւ, յաւիտենականին աւելի հաճելի կառավարութիւն եւ աստուածապաշտութիւն, այն ժամանակ նրանք դրա յայտնագործման համար աստծոյ շնորհը կաղերսէին եւ պատրաստակամութիւն կյայտնէին ամէն բանում հետեւել նրա կամքին։

Իսկ եթէ, ընդհակառակը, ուտոպիական աստուածապաշտութիւնը եւ կառավարութիւնն ամենակատարեալներն են, ապա նրանք խնդրում են աստծուն, որ նա իրենց տոկունութեան ուժ տայ մնացեալ մարդկանց եւս երջանկացնելու միեւնոյն կրօնական ու հասարակական հաստատութիւններով, եթէ միայն նա, ըստ իր անքննելի վճիռների, կրօնների այս մեծ տարբերութիւնների մէջ հաճոյք չի գտնում։ Ի վերջոյ նրանք աստուածային բարեգթութեանն աղերսում են իրենց թեթեւ եւ հանգիստ մահ տալ։ Նրանք չեն համարձակւում Երկնաւորից կեանքի երկարացում կամ կարճացում խնդրել, սակայն, առանց նրան վիրաւորելու վախ ունենալու, ասում են, որ աւելի սիրով ամենատանջալից մահոց կը միանան նրան, քան թէ մինչեւ իսկ ամենաերջանիկ կեանքով երկար ժամանակ զրկուեն նրա հովանաւորութիւնից։

Այս աղօթքից յետոյ— բոլորը նորից ծնկադրում են եւ մի քանի րոպէից վեր կենում, որպէսզի ճաշի գնան․ օրուայ մնացեալ մասը գործադրւում է խաղերի ու զինուորական պարապմունքներին համար։

———

«Ես փորձեցի— շարունակեց Ռաֆայէլը— ըստ հնարաւորին հարազատ կերպով նկարագրել ձեզ այդ պետութեան կառուցուածքը, որ ես ոչ միայն ամենալաւն եմ համարում, այլ եւ միակը, որ իրաւամբ կարող է կոչուել ազատ պետութիւն։ Ամէն տեղ էլ կան մարդիկ, որոնք խօսելով ընդհանուրի բարօրութեան մասին, աչքի առաջ ունեն միայն իրենց անձնական շահը․ մինչդեռ այնտեղ, որտեղ ոչ ոք ոչ մի բանի սեփականատէր չէ, բոլորը լրջօրէն զբաղում են հասարակական գործերով, որովհետեւ մասնաւոր շահն իսկապէս միահիւսւում է հասարակական բարօրութեան հետ։ Ուրիշ երկրներում ո՞վ չի իմանում, որ անտես առնելով իր սեփական շահերը, նա քաղցից կը մեռնի, թէկուզ պետութիւնն ինչքան էլ ծաղկեալ լինի։ Դրա համար էլ այն անխուսափելիութիւնը, որով նա պէտք է նախ իր, ապա իր հայրենիքի, այսինքն իր մերձաւորների մասին մտածի։

Դրա հակառակ Ուտոպիայում, որտեղ ամէն ինչ բոլորին է պատկանում, ոչ ոք չի կարող մի բանի պակասութիւն զգալ, քանի հասարակական շտեմարանները լիքն են․ չէ՞ որ պետութեան կարողութիւնն այդ երկրում երբեք անարդար չի բաշխւում․ այնտեղ չի կարելի տեսնել ոչ աղքատ եւ ոչ էլ մուրացիկ եւ թէեւ ոչ ոք մի բան իր սեփականը չի անուանում, բայց եւ այնպէս բոլորն էլ հարուստ են։ Արդարեւ, երկրի վրայ գոյութիւն ունի՞ աւելի լաւ հարստութիւն, քան այն, որը մեզ թոյլ է տալիս զուարթ ու հանգիստ, անհոգ ու անխռով ապրել․ կա՞յ աւելի լաւ վիճակ, քան կարիք չունենալ դողալու իր գոյութեան համար, չյոգնել կնոջ անվերջ խնդրանքներից ու գանգատներից, չվախենալ իր որդու համար ոչ մի թշուառութիւնից, չանհանգստանալ աղջկայ օժիտի համար— այլ, ընդհակառակն, ապահով ու անհոգ լինել իր եւ բոլոր իւրայինների՝ ամուսնու, երեխաների, թոռների, ծոռների մինչեւ ամենահեռաւոր սերունդների գոյութեան եւ բարեկեցութեան համար, որով մի ազնուական կարող է յոխորտալ։

Այդ առաւելութիւններն ուտոպիական պետութիւնն ընձեռնում է ինչպէս հաշմանդամներին, որոնք առաջ աշխատել են, նոյնպէս էլ առողջ քաղաքացիներին, որոնք դեռեւս աշխատունակ են։

Ինձ հաճելի կը լինէր, եթէ մէկը համարձակուէր այս կարգերի հետ համեմատել միւս ժողովրդների կարգերը․ ինչ ինձ է վերաբերում, գլխովս կերաշխաւորեմ, եթէ ես միւս ազգերի մօտ իրաւունքի եւ արդարութեան ամենաչնչին նշոյլը գտնեմ։ Մի՞թէ արդար է, որ մի ազնուական, մի ոսկերիչ^[39], վաշխառու, մի մարդ, որը կամ ոչինչ եւ կամ միայն պետութեան անօգուտ իրեր է պատրաստում— անգործունէութեան կամ դատարկ զբաղումների գրկում հաճելի կեանք վարեն, մինչդեռ օրավարձուորները, բեռնակիրները, արհեստաւորները, հողագործը խոր թշուառութեան մէջ են ապրում եւ հազիւ են ամենաանհրաժեշտ սնունդն ստանում․ թէեւ վերջինները երկար ու ծանր աշխատանքի են դատապարտուած, որին գրաստները հազիւ կարող են դիմանալ— այնքան շատ անհրաժեշտ աշխատանքներ, որ ոչ մի հասարակութիւն առանց դրանց մի տարի գոյութիւն ունենալ չի կարող։ Արդարեւ, գրաստի դրութիւնը հազար անգամ աւելի լաւ է թւում․ նա այնքան երկար չի աշխատում, նրա սնունդը նուազ վատ է եւ մինչեւ իսկ իր ճաշակելիքն աւելի համապատասխան․ բացի այդ, անասունը չի վախենում իր ապագայից։

Ի՞նչպէս է սակայն օրավարձուորի վիճակը․ մի անպտուղ, անշնորհակալ աշխատանք սպառնում է նրան ներկայումս, եւ թռուառ ծերութեան հեռանկարը նրան սպառնում է հենց այժմ, քանի որ օրական վաստակը չի բաւականացնում նրա այսօրուայ բոլոր կարիքներին։ Այդ պատճառով էլ, ի՞նչպէս նա կարող է բարելաւել իր վիճակը եւ ծերութեան կարիքների համար օրական մի բան ետ գցել։

Անարդար ու երախտամոռ չէ՞ այն հասարակութիւնը, որը այդքան շատ բարիքներ է շռայլում նրանց, որոնց երեւելի է անուանում, ծոյլերին կամ ճոխութեան առարկաներ արտադրողներին, որ իրենց գործունէութիւնը միայն ունայն հաճոյքների են նուիրում,— մինչդեռ միւս կողմից կարեկցութիւն եւ ոչ էլ հոգացողութիւն է ցուցաբերում հողագործի, ածխահատի, օրավարձուորի, բեռնակրի եւ ձեռքի աշխատողների նկատմամբ, առանց որոնց հասարակութիւնը գոյութիւն ունենալ չէր կարող։ Իր դաժան եսականութեան մէջ, հասարակութիւնը չարաշահում է նրանց երիտասարդութեան ուժը, դրա միջոցով որքան հնարաւոր է շատ աշխատանք ու օգուտ քամելու համար․ բայց հենց որ տարիքի եւ հիւանդութեան ծանրութեան տակ նրանց ուժերը նուազում են ու նրանք ամէն բանում թուլանում,— մոռանում է նրանց անքուն գիշերները, նրանց բազմաթիւ եւ կարեւոր ծառայութիւններն ու սովամահութեամբ է վարձատրում նրանց։

Դա դեռ բոլորը չէ։ Հարուստներն ամէն օր պակասեցնում են աղքատների վարձքը ոչ միայն ամէն տեսակ խորամանկութիւններով եւ խաբեբայութիւններով, այլեւ նոյն նպատակով օրէնքներ են հրատարակում։ Մի այդպիսի վրդովեցուցիչ հատուցում նրանց, որոնք պետութեան ամենամեծ երախտագիտութեանն են արժանի,— հենց սկզբից անժխտելի անարդարութիւն է թւում․ սակայն հարուստներն այդ անարդարութիւնը վերածում են իրաւական նորմայի՝ օրէնքի ուժ տալով դրան։

Դրա համար էլ, ես ամենածաղկեալ պետութիւններ մէջ, վկայ է դրան աստուած, ուրիշ ոչինչ չեմ տեսնում, քան ականաւորների դաւադրութիւն, որոնք պետութեան վեհ անուան եւ պիտակի տակ անում են այն, ինչ էլ որ ուզում են։ Դաւադիրներն ամէն տեսակի խաբեբայութիւնով, բոլոր հնարաւոր միջոցներով ձգտում են հասնել հետեւեալ կրկնակի նպատակին․

Ամէնից առաջ նրանք ուզում են ապահովել աւելի կամ պակաս կասկածելի ճանապարհով ձեռք բերուած կարողութեան անսահմանափակ սեփականութիւնը․ երկրորդ, նրանք ուզում են յօգուտ իրենց չարաշահել աղքատների թշուառութիւնն ու նրանց անձը, որպէսզի հնարաւորութեան չափ ցած գնով ձեռք բերեն նրանց աշխատանքն ու լարուածութիւնը։

Եւ այս խորամանկութիւններն ու խաբեբայութիւնները, որ հարուստները պետութեան անունով, հետեւապէս եւ աղքատների անունով, սահմանում են,— դառնում են օրէնքներ։

Սակայն թէեւ այս խորամանկները անհագ ընչասիրութեամբ իրենց միջեւ բաժանել են բոլոր բարիքները, որոնք մի ամբողջ ժողովրդի երջանկութեանը կը բաւականացնէին— այնուամենայնիւ շատ հեռու են այն նախանձելի վիճակից, որը վայելում են ուտոպիացիները։

Ուտոպիայում ագահութիւնն անկարելի է, որովհետեւ այնտեղ փող չի գործածւում։ Հոգսերի ի՜նչպիսի յորդառատ աղբիւրներ դրա շնորհիւ չեն ցամաքեցրել, ոճրագործութեան ո՜րպիսի առատ հունձք արմատահան չեն արել․ ո՞վ չգիտի, որ խաբեբայութիւնը, աւազակութիւնը, ճնշումները, ժողովրդական ապստամբութիւնները, գանգատները, խռովութիւնները, սպանութիւնները, դաւաճանութիւնները, թունաւորումները— ո՞վ չի իմանում, ասում եմ ես— որ բոլոր այս ոճիրները, որոնց համար հասարակութիւնը պատիժներով մշտապէս վրէժ է լուծում, առանց այդպիսիք ոչնչացնել կարողանալու,— հենց նոյն օրը կանհետանային երկրի երեսից, երբ փողը վերանար։ Այն ժամանակ կը դադարէին վախը, խռովութիւնը, հոգսերը, չափազանց լարուածութիւնները եւ անքուն գիշերները։ Ինքը՝ աղքատութիւնը, որ թւում է այդքան կարիք ունի փողի, ինքը՝ աղքատութիւնը կը վերանար փողի հետ միասին։ Ահա ձեզ ակնյայտ փաստը։

Ենթադրենք, թէ պատահում է մի վատ եւ անբերրի տարի, որի ընթացքում մի սարսափելի սով ոչնչացնում է հազարաւոր մարդկանց։ Ես պնդում եմ, որ, եթէ այս ընդհանուր կարիքի վախճանին հարուստների ամբարները հետախուզուեն, այնտեղ հացահատիկի անչափելի պաշարներ կյայտաբերուեն։ Եթէ այդ պաշարը ճիշտ ժամանակին բաժանուեր սովի եւ հիւծումի մատնուածների միջեւ, այն դէպքում այդ դժբախտներից եւ ո՛չ մէկը երկնային խստութիւնը եւ կամ հողի ժլատութիւնը չէր զգայ։ Այսպիսով, դուք տեսնում էք, որ առանց փողի կարելի կը լինէր ապահովել իւրաքանչիւրի գոյութիւնը․ ոսկու աղբիւրը, այդ երջանիկ գիւտը, որը մեր առաջ բաց էր անելու երջանկութեան դարպասները, անողոք կերպով փակում է մեր առջեւը։

Ես չեմ տարակուսում, որ իրենք՝ հարուստները, համոզուած չեն այս ճշմարտութիւնների մէջ։ Նրանք գիտեն, որ անսահմանօրէն աւելի լաւ է երբեք ոչ մի բանի կարիք չզգալ, քան թէ շրջապատուած լինել առատութիւնով․ որ լաւ է ազատ լինել շատ աղէտներից, քան թէ բոլոր կողմերից պաշարուած՝ մեծ հարստութիւնով։ Ես մինչեւ իսկ կարծում եմ, որ մարդկային սեռը վաղուց արդեն ուտոպիական պետութեան օրէնքները իւրացրած կը լինէր— լինի նա իր սեփական շահերի, թէ Քրիստոսի խօսքերին հետեւած լինելու համար՛ չէ՞ որ Փրկչի իմաստութեանը չէր կարող յայտնի չլինել այն, որ մարդկանց համար ամենաօգտակարն է, եւ նրա աստուածային բարութիւնը պէտք է սովորեցնէր մարդկանց այն, ինչ որ նա լաւ եւ կատարեալ է համարում։

Սակայն հպարտութիւնը, այդ անսանձ կիրքը, ամէն մի հասարակական վէրքի մայրն ու թագուհին, անյաղթելի դիմադրութիւն է հակադրում ժողովուրդների այդ շրջադարձին։ Հպարտը երջանկութիւնը անձնական հանգստութեամբ չի չափում, այլ՝ համաձայն մի ուրիշի տառապանքների մեծութեան։ Հպարտը չէր ցանկանայ մինչեւ իսկ աստուած դառնալ, եթէ շուրջը դժբախտներ չմնան, որոնց նա կարողանայ չարչարել ու շահատակել․ եթէ երջանկութեան փայլը թշուառութեան արհաւիրքի հառաչանքներով այլեւս չբարձրանայ․ եթէ իր հարստութեան ցուցադրումն աղքատներին այլեւս չտանջի եւ չգրգռի նրանց յուսահատութիւնը։ Հպարտութիւնը մի թունաւոր օձ է, որը սողոսկելով մարդկանց սրտի մէջ՝ իր թոյնով կուրացրել է նրանց եւ լաւագոյն կեանքի արահետից հեռու է մոլորեցրել։ Այդ սողունը շատ ու շատ խորն է կծում, որպէսզի հեշտութեամբ հնարաւոր չլինի կրկին թօթափել այն։ Ես բոլոր երկրներին սրտանց ցանկանում եմ այնպիսի մի կազմակերպութիւն, որ ես ձեզ նկարագրեցի։ Առնուազն ինձ ուրախացնում է, որ ուտոպիացիներն այս դէպքում բացառութիւն են կազմում եւ իրենց պետութիւնն այնպիսի հիմքերի վրայ են կառուցել, որ ոչ միայն ամենածաղկեալ վիճակն են ապահովում, այլեւ, ինչքան մարդկային սուր հայեացքը կարող է թափանցել յաւերժականութիւն։

Փառախնդրութեան, երկպառակութեան եւ ուրիշ բոլոր մոլութիւնների ծիլերը նրանց մօտ արմատախիլ են արուած։ Բացի այդ, պետութիւնը չի վախենում քաղաքացիական ոչ մի պառակտումից, որը այնքան շատ պետութիւնների զօրութիւնն են բարօրութիւնն աւերել է։ Այն ժամանակ, երբ քաղաքացիների միութիւնն ապահովում է երկրի ներսը, հիանալի եւ աշխոյժ հաստատութիւնները պաշտպանում են երկիրն արտաքին վտանգներից։ Բոլոր հարեւան թագաւորների նախանձը չի կարող ցնցել կամ անհանգստացնել պետութեանը․ նրանք արդեն այդ փորձել են, սակայն նրանց փորձերը միշտ ձախողման են ենթարկուել»։

———

Երբ Ռաֆայէլը վերջացրեց իր պատմութիւնը, ես յիշեցի ուտոպիացիների օրէնքների եւ բարքերի մի խոշոր թիւ, որ ինձ անհեթեթ էր թւում․ դրանց շարքին են պատկանում նրանց պատերազմ վարելու եղանակը, աստուածապաշտութիւնը, կրօնը եւ ուրիշ բազմաթիւ հաստատութիւններ։ Սակայն, ինչ որ մասնաւորապէս իմ պատկերացումներին հակասում էր, այն բազան էր, որի վրայ հիմնուած է այդ տարօրինակ պետութիւնը։ Ես նկատի ունեմ կեանքի եւ հարստութեան համայնացումը՝ առանց փողի գործածութեան։ Որովհետեւ այս համայնացումը ամբողջովին ոչնչացնում է ամէն տեսակի առանձնաշնորհում եւ փայլ, երեւելիութիւն ու արիստոկրատիզմ, իսկ մինչդեռ հասարակական կարծիքի աչքում հենց դրանք են կազմում պետութեան իսկական զարդը։ Սակայն չնայած դրան, ես Ռաֆայէլին ոչ մի դիտողութիւն չարի, որովհետեւ գիտէի, որ երկար պատմութիւնը յոգնեցրել էր նրան։ Բացի այդ, ես վստահ չէի, թէ ինչքան համբերութեամբ նա կը լսէր իմ առարկութիւնները։ Ես յիշեցի, որ լսել եմ, թէ ինչպէս նա մի քանի առարկողների վախը խիստ կերպով երեսներովն էր տուել․ որոն կարծում են թէ տկարամիտ կհամարուեն, եթէ ուրիշների պնդումների դէմ առարկելու մի բան չգտնեն։ Դրա համար էլ ես գովեցի ուտոպիական հաստատութիւնները եւ իր պատմութիւնը, ապա վերցրի նրա ձեռքը, որպէսզի ընթրիքի գնանք, ասելով, որ մենք մի ուրիշ անգամ ազատ ժամանակ կը գտնենք այս նիւթի մէջ աւելի խորանալու եւ այդ մասին միմեանց հետ աւելի հանգամանօրէն զրուցելու։

Տա աստուած, որ այդ մի օր կատարուի։

Թէեւ ես մի կողմից չեմ կարող համաձայնուել այ բոլորի հետ, ինչ որ պատմեց այդ ամենագիտուն եւ փորձառու մարդը, բայց, միւս կողմից, սիրով խոստովանում եմ, որ ուտոպիական պետութեան մէջ շատ այնպիսի բաներ կան, որ կարելի կը լինէր ցանկանալ, որ մեր պետութիւններն էլ ընդօրինակէին։

Ես դա աւելի ցանկանում եմ, քան թէ յոյս ունեմ։

Թոմաս Մորի նամակը Պետր Էգիդին^[40]

Ես ինձ շատ անհարմար դրութեան եմ զգում, թանկագին Պետր Էգիդ, որ գրքոյկը Ուտոպիայի պետութեան մասին միայն համարեայ մի տարի յետոյ եմ ուղարկում, մինչդեռ, ինչպէս միանգամայն իրաւացիօրէն դու կարող ես մտածել, այդպիսի աշխատանքի համար մէկ եւ կէս ամիսն էլ բաւական կը լինէր։ Չէ՞ որ քեզ յայտնի է, որ այս գիրքը կազմելու համար ինձ հարկաւոր չէր ոչ սովորել, ոչ էլ առանձին ճիգ գործադրել, ես պէտք չունէի առանձին գլուխների տեղաբաշխման յատուկ պլան յօրինել։ Ինձ մնում էր միայն ճիշտ հաղորդել մեր համատեղ խօսակցութիւնը Ռաֆայէլի հետ, որն ինքը պատմեց եւ բացատրեց ստորեւ շարադրուածը, բացի այդ, ես կարիք չունէի նոյնպէս առանձնապէս մտահոգուել գրքի նաեւ արտաքին կողմի մասին, շարադրման պերճախօսութեան մասին, չէ՞ որ նա աւելի լաւ ծանօթ է յունարէնին, քան լատիներէնին․ դրա համար նրա լեզուն չէր էլ կարող շատ գեղեցիկ լինել, ասենք նա չի էլ նախապատրաստուել եւ չի էլ մտածել դրանից առաջ այն մասին, ինչ որ պատմեց մեզ։ Սակայն, որքան ես կարողանամ աւելի մօտենալ նրա հասարակ, անշահաւէտ պատմութեանը, ես նոյնքան աւելի մօտ կը լինեմ ճշմարտութեանը։

Ես անկեղծօրէն խոստովանում եմ քեզ, իմ բարեկամ Պետր, որ այս բոլորն իմ աշխատութիւնն այնպէս հեշտացրեց, որ ինձ համարեայ ոչինչ չէր մնում անել, իսկ չէ՞ որ հակառակ դէպքում հենց շարադրման առարկան եւ այն տեղաբաշխել կարենալը քիչ ժամանակ չէին խլի մինչեւ իսկ այն մարդուց, որը սովոր է գիտնական աշխատանքի։

Բայց եթէ ինձնից պահանջուեր գործը ոչ միայն ճիշտ շարադրել, այլեւ գեղեցիկ, ապա, յիրաւի, ոչ ժամանակը կը բաւականացներ, ոչ էլ կարողութիւնը։ Սակայն իրերի դրութեան այս պայմաններում, երբ աշխատանքի ամենադժուար մասն ինձ չէր վերաբերում, ինձ մնում է միայն շարադրել այն, ինչ որ լսել ենք։ Մանաւանդ որ մինչեւ իսկ այս փոքր աշխատանքի աւարտմանն էլ խանգարեցին իմ միւս զբաղմունքներն ու հոգսերը։ Դատական գործերն ամէն օր ինձնից ահագին ժամանակ են խլում․ մի դատավարութեան ժամանակ ես ինքս պէտք է խօսեմ, մի ուրիշում լսեմ ցուցմունքները եւ խորհուրդ տամ, երրորդում պէտք է լինում արտայայտել իմ դատավճիռը։ Ապա յայտնւում են զանազան մարդիկ, ոմանք վարչական, ուրիշներ մասնաւոր գործերով։ Եւ ահա ես, դատարանում կորցնելով համարեայ իմ ամբողջ ժամանակը, մնացորդը պէտք է այնուամենայնիւ նուիրեմ ընտանիքին։ Իսկ ինձ համար, այլեւս ժամանակ չի մնում։ Չէ՞ որ տուն վերադառնալով՝ ես պէտք է զրուցեմ կնոջս հետ, կատակեմ երեխաների հետ, խօսեմ աղախնի հետ․ այս բոլորը ես համարում եմ իմ պարտականութիւնը, որ պէտք է կատարել․ եթէ այդ չանես, ապա քո սեփական տանը կարող ես օտարանալ։ Չէ՞ որ մարդ պէտք է ձգտի սիրալիր լինել նրանց հետ, որոնց բնութիւնը, պատահականութիւնը կամ սեփական ընտրութիւնը քո կեանքի ուղեկիցներն են դարձրել․ անշուշտ այս դէպքում պէտք չէ նրանց երես տալ կամ քո սպասաւորների նկատմամբ լինել ստորադրեալի վիճակում։ Այս բոլոր գործերով անցնում են օրեր, ամիսներ, տարիներ։ Իսկ ե՞րբ պէտք է ես գրեմ։ Ես դեռ ուշադրութեան չառայ քունն ու ուտելը, որ շատերի մօտ միայն նուազ ժամանակ է խլում, քան մինչեւ իսկ քունը․ իսկ սա իր հերթին խլում է մարդու կէս կեանքը։ Այդ պատճառով ինձ համար մնում է միայն այն ժամանակը, որ ես կտրում եմ ուտելուց կամ քնից։ Թէեւ այդ ժամանակը քիչ է, բայց այնուամենայնիւ բաւական կը լինէր, որպէսզի վերջացնէի Ուտոպիան՝ թէկուզ ուշացումով։ Ես այն ուղարկեցի քեզ, իմ բարեկամ Պետր, որպէսզի դու կարդաս եւ նայես, թէ արդեօք ես որեւէ բան բաց չե՞մ թողել․ թէեւ ես ընդհանպապէս վստահում եմ իմ յիշողութեան (եթէ ես գոնէ այնքան խելացիութիւն եւ գիտնականութիւն ունենայի, որքան յիշողութիւն), բայց եւ այնպէս չի կարելի վստահ լինել, որ ես ոչ մի սխալ կատարած չլինեմ։ Ահա, օրինակ, իմ որդին՝ Յոան Կլեմենտը, ինչպէս դու յիշում ես այն ժամանակ գտնւում էր մեզ հետ (ես ափսոսում էի նրան որեւէ օգտակար բան լսելու հնարաւորութիւնից զրկել․ ընդհանրապէս հին լեզուներում ունեցած նրա յաջողութիւններից յետոյ ես ուժեղ կերպով հենւում եմ նրա խելքի վրայ), նա ինձ շատ շփոթեցրեց․ եթէ ես չեմ սխալւում, Հիթլոդն ասաց, որ Անիդեր գետի կամուրջը Ամաուռոտ քաղաքում 500 քայլ է, իսկ Յոանը հաւաստիացնում է, որ խօսք եղաւ ընդամէնը 300 քայլի մասին, այնպէս որ 200 քայլ պէտք է հանել։ Արդեօք դու չե՞ս յիշում, թէ ինչպէս պատմեց մեզ․ շատ եմ խնդրում քեզ դր համար․ եթէ դու իմ որդու կողմը կը լինես, ապա ես կընդունեմ իմ սխալը, եթէ դու ինքդ էլ մոռացած լինես ճիշտ թիւը, ապա բոլորը կը թողնես նախկինը, ինչպէս ես եմ յիշում։ Այս բոլորը ես անում եմ նրա համար, որպէսզի իմ երկասիրութեան մէջ անճիշտ ոչինչ չլինի․ թող սխալ լինի, բայց ես չեմ ուզում, որ այնտեղ սուտ լինի, աւելի լաւ է ազնիւ լինել, քան զգուշ։ Ի միջի այլոց այս դէպքում կարելի է նեղ դրութիւնից դուրս գալ․ երբ տեսնես Ռաֆայէլին հարցրու եւ կամ գրիր նրան։ Բացի այդ, նրան պէտք է գրել նաեւ այլ առթիւ— թող նա վճռի միւս տարակուսանքը։

Չէ որ մեզնից ոչ մէկի մտքով չանցաւ հարցնել նրան թէ Նոր֊Աշխարհի ո՛ր մասում է գտնւում Ուտոպիան, իսկ նա, որքան յիշում եմ, այդ մասին չխօսեց։ Ես ոչինչ չէի խնայի այդ տեղեկութիւններն ստանալու համար․ չէ՞ որ ինձ համար անյարմար է չիմանալ, թէ ո՛ր ծովում է գտնւում այն կղզին, որ ես այդպէս մանրամասն նկարագրում եմ․ բացի այդ ես գիտեմ մի քանի անձնաւորութիւններ, որոնք կը ցանկանային ուղեւորուել այդ կղզին։ Դրանց թւում աստուածաբանութեան մի պատուարժան ուսուցիչ․ այս վերջինին չի հրապուրում ոչ սովորական հետաքրքրութիւնը, ոչ էլ նորութեան պահանջը, այլ այդ կղզում մեր կրօնը տարածելու ցանկութիւնը, որի քարոզումն արդեն սկսուել է այնտեղ։ Իր նպատակն աւելի լաւ իրագործելու համար, նա կը ցանկանար, որ մեր արքեպիսկոպոսը նրան Ուտոպիայի եպիսկոպոս նշանակէր։ Այս նպատակին հասնելու համար նա միջոցների առաջ կանգ չի առնում— նա գործի է դնում բոլոր հնարաւոր միջոցները, ոչ թէ փառասիրութեան եւ հարստութեան տենչով, այլ միմիայն կրօնական ջերմեռանդութիւնից։

Այսպէս, շատ եմ խնդրում քեզ, թանկագին Պետր, խորհրդակցել Ռաֆայէլի հետ անձամբ, եթէ այդ քեզ յաջողի, կամ գրաւոր եւ անել բոլորը, որ կախուած է քեզնից, որպէսզի գրքում մեղանչումներ չլինեն։ Լաւ չի՞ լինի արդեօք գիրքը ցոյց տալ հենց նրան։ Քանի որ, ո՞վ, բացի նրանից, աւելի լաւ կարող է ուղղել սխալները, եթէ այդպիսիք այնտեղ սպրդել են։ Դրա համար նրան հարկաւոր է միայն թերթել իմ գիրքը, ի միջի այլոց կարելի կը լինի նրանից իմանալ, թէ արդեօք նա հաւանութիւն տալի՞ս է իմ աշխատութեան, քանի որ կարող է պատահել, որ նա ինքն է պատրաստուել նկարագրել իր ճանապարհորդութիւնները եւ կարող է զայրանալ իմ վրայ այն պատճառով, որ ես կանխել եմ իրեն եւ թուլացրել նորութեան հետաքրքրականութիւնը․ լոյս ընծայելով «Ուտոպիայի պետութիւնը», ես չէի ցանկանայ նման բազխումներ ունենալ։ Սակայն, անկեղծ ասած, ես ինքս էլ դեռեւս չեմ իմանում, թէ արդեօք հրապարակե՞մ այս գիրքը, թէ ոչ․ մարդկանց ճաշակներն այնքան բազմազան են, իւրաքանչիւր մարդու բնութիւնն այնքան անհատական, կարծիքներն այնքան ապականուած, խորհելու ունակութիւնն այնքան աննշան, որ մարդիկ, որոնք օգտւում են զգայական բոլոր հաճոյքներով եւ բաւարարում են իրենց մարմնական պահանջները, թւում է թէ աւելի լաւ վիճակում են, քան գիտնականները, որոնք հոգ են տալում, որպէսզի բոլոր կողմերով օգտակար եւ հաճելի գիրք գրեն եւ հրատարակեն։ Բայց, հակառակ նրանց ճիգերին, առաջին կատեգորիայի մարդիկ այնուամենայնիւ դէպի գիրքը վերաբերւում են արհամարհանքով եւ անշնորհակալութեամբ ու չեն գնահատում այն։ Մարդկանց մեծամասնութիւնը անկիրթ է եւ հեգնում է գիտութիւնը։ Անտաշ մարդուն միայն կարող է հաճոյք պատճառել ա՛յն, ինչ կոպիտ է ու վայրենի։ Իսկ գիտնական մարդն ընկնում է միւս ծայրայեղութեան մէջ․ նա անարժան եւ գռեհիկ է համարում այն բոլորը, որ ժամանակակից է, կենդանի, որը գունազարդուած չէ գործածութիւնից վաղուց դուրս եկած բառերով։ Այդպիսին սիրում է միայն հնոտին, նա բաւարարւում է իր սեփական դատողութիւններով։ Մէկը մռայլ է, չի հասկանում կատակներ, նրան գրգռում են ամէն տեսակի զուարճանքներ․ միւսը չի հասկանում վերացական, փոխաբերական ոչ մի բան, ոմանք վախենում են երգիծանքից, ինչպէս ջրավախը սարսափում է ջրից․ ուրիշներ հանդէս են գալիս որպէս անկայուն մարդիկ, շարունակ փոխում են իրենց դատողութիւնը եւ կանգնած ժամանակ ասում են մի բան, իսկ հենց որ նստեն՝ նրանց մտքում արդեն բոլորովին այլ բան է լինում։ Վերջապէս, կարելի է հանդիպել նաեւ այլ տեսակի ընթերցողների․ սրանք նստում են պանդոկներում եւ, ծծելով թասերից, քննադատում են գրականագէտներին՝ դատափետելով նրանց ամենահեղինակաւոր տոնով, ծաղրում են նրանց եւ իրենցից վեր չընդունելով ոչ ոքի, այսպիսով խուսափում են դատաստանից։ Երանի թէ նրանք ունենային կարգին մարդու գեթ մի մազ, որից կարելի լինէր կառչել։ Վերջապէս կայ անշնորհակալ ընթերցողների մի տեսակ էլ, որ գրքի ընթերցումից ստանում է մեծ հաճոյք, բայց այնուամենայնիւ փնթփնթում է հեղինակի հասցէին եւ նրան շնորհակալութիւն չի արտայայտում։ Իրենց անշնորհակալութեամբ նրանք յիշեցնում են որովայնապաշտներին, որոնք տրաքելու աստիճան լափում ու լակում են հիւրատեղում՝ տանտիրոջ մինչեւ իսկ շնորհակալութիւն չասելով։ Ահա՛, արի ու այս բոլորից յետոյ հեղինակ դարձիր, կազմակերպիր խնջոյքներ բազմերանգ եւ ընդհանրապէս չար ու ապերախտ հասարակութեան համար։ Բայց եւ այնպէս, թանկագին Պետր, մի՛ զլանայ Հիթլոդից իմանալ այն բոլորը, ինչ ես քեզ խնդրում եմ այս նամակում— ես չեմ կարող չխորհրդակցել նրա հետ։ Չէ՞ որ ես այս երկասիրութեան վրայ այսպէս թէ այնպէս աշխատել եմ եւ եթէ նա դէմ ոչինչ չունի, կուզենայի հրատարակել այն։ Ես միայն առաջնորդւում եմ իմ մտերիմների եւ մանաւանդ քո խորհրդով։

Եղի՛ր առողջ, իմ թանկագին բարեկամ, Պետր Էգին քո հրաշագեղ կնոջ հետ միասին տածիր իմ նկատմամբ միեւնոյն սէրը, ինչպէս առաջ, իսկ ես քեզ սիրում եմ աւելի շատ, քան երբեւիցէ։

1. ↑ Հայնրիխ VIII (1491—1547)— Անգլիայի թագաւոր (1509—1547), Հայնրիխ VII֊ի երկրորդ որդին։ Նրա օրով աբսոլիւտիզմն Անգլիայում հասաւ իր բարձրագոյն կէտին։ Հայնրիխ VIII իրեն յայտարարեց «անգլիական եկեղեցու» գերագոյն պետ։ Գրավեց վանքապատկան հողերը, մի ռեֆորմ, որին օժանդակում էր միջին ազնուականութիւնը։ Այս ռեֆորմը նպաստեց հին ֆեոդալ֊հոգեւոր արիստոկրատիայի վերջնական քայքայմանը եւ ամրապնդեց թագաւորի բացարձակ իշխանութիւնը։ «Անգլիական եկեղեցու» Հռոմից բաժանումով մտցուեց ռեֆորմացի։
2. ↑ Քաստիլի իշխան Կառլը հետագայում գերմանական իմպերատոր Կառլ V է (1519—1555)։ Պատգամաւորութիւնը, որին մասնակցում էր նաեւ Մորը (1515 թ․), ուղղարկուած էր Բրյունգէ պարզելու համարՖլանդրիական առեւտրականների հետ տեղի ունեցած թիւրիմացութիւնը։ Հայնրիխ VIII պարլամենտական ակտով արգելել էր բրդի արտահանումը դէպի Հոլանդիա։ Այս արգելքը պայմանաւորուած էր Կառլի եւ Հայնրիխ VIII֊ի միջեւ առաջացած դժաությանը (իշխան Կառլը 1506 թ․ նշանուած էր Հայնրիխ VIII֊ի քրոջ հետ, սակայն 1514 թ․ Կառլին նշանեցին ֆրանսիական իշխանուհու հետ)։ Բրդի արտահանման արգելքը երկու երկրների տնտեսական կեանքի վրայ վատ էր անդրադառնում եւ երկու իշխողները շուտով հաշտուելով միմեանց հետ՝ 1515 թուի մայիսի 15֊ին Ֆլանդրիա ուղարկուեց յատուկ միսիա, Մորի մասնակցութեամբ։ Պատգամաւորութեան կազմում Մորի թեկնածութիւնն առաջադրել էին Լոնդոնի առեւտրականները։ Մորի առաքելութիւնը յաջողութեամբ վերջացաւ․ այդ պատճառով էլ երկու տարի յետոյ (1517 թ․) նրան նոյնանման միսիայով ուղարկեցին Քալէ։
3. ↑ Ֆլանդրիան նախկին կոմսութիւն էր, որի տերիտորիան այժմ պատկանում է մասամբ Բելգիային (1830 թուից), մասամբ Ֆրանսիային եւ մի մասն էլ Հոլանդիային։ Բրիւգէն գլխաւոր քաղաքներից մէկն էր։ 12֊րդ դարից Ֆլանդրիան տնտեսական ընդհանուր շահերով կապուած էր Անգլիայի հետ (Անգլիան Ֆլանդրիայի արհեստաւորների համար բուրդ էր մատակարարում)։ Տնտեսական տեսակէտից Ֆլանդրիան 14—16 դարերում Հիւսիսային եւ Միջին Եւրոպայի ամենաառաջադէմ երկրներից մէկն էր։ Ֆլանդրիան Կառլ V֊ի կայսրութեան բաժանումով անցաւ Սպանիային։
4. ↑ Բրիւգէ (Bruges)— Բելգիական Արեւմտեան Ֆլանդրիա գավառի գլխաւոր քաղաքը, այդմ ունի մօտ 16.000 բնակիչ։ Հիմնուած է 7֊րդ դարում։ Անցեալում առեւտրական առաջնակարգ քաղաք էր․ այժմ յայտնի է իր հնութիւններով եւ շէնքերով։ Բրիւգէն պատկանում էր սպանացիներին, ապա սրանսիացիներին․ 1814 թուին անցաւ Հոլանդիային, 1830 թուից պատկանում է Բելգիային։
5. ↑ Իսկական անունն է Պետր Զայլս․ Էգիդը նոյն անունի (Զայլս) լատինական ձեւն է։ Պետր Էգիդը (Զայլսը) պատմական անձնաւորութիւն է․ Մորը նրան է ուղարկել իր «Ուտոպիա»֊ն կարդալու եւ «ուղղումներ» կատարելու համար (տես յաւելուածը)։
6. ↑ Պալինուրը Տրոյայի Էնէաս նաւի նաւավարն էր, որի ճանապարհորդութեան նկարագրութիւնը կազմում է Վիրգիլիոսի «Էնեիդաս» պոեմը։ Այս պոեմով Վիրգիլոսն ուզում էր մրցել Հոմերոսի «Ոդիսական»֊ի հետ։
7. ↑ Կազմուած է յունարէն hytlos— ամպ եւ daio— ուսումնասիրում եմ բառերից։ Այստեղ գործ է ածւում շատ ճանապարհորդած մարդու իմաստով։
8. ↑ Ամերիկո Վեսպուչի (1451—1512)— իտալացի ծովագնաց եւ աշխարհագրագէտ․ ծառայելով սպանական կառավարութեան մօտ՝ նա Նոր Աշխարհում կատարում է չորս ճանապարհորդութիւն (1499—1504) եւ առաջին անգամ ինքն է տալիս Հարաւային Ամերիկայի երկրների ու քարտէզի նկարագրութիւնը։ Նրա անունով նոր ցամաքամասը կոչւում է Ամերիկա։
9. ↑ Իր չորրորդ ճանապարհորդութեան ժամանակ (1503—04) Ամերիկո Վեսպուչին Բրազիլիայում թողեց 24 մարդ, որ ցանկանում էին բնակութիւն հաստատել այնտեղ։
10. ↑ Տապրոբանա— Ցեյլոն կղզու հին անունն է։
11. ↑ Մի քանի թարգմանութիւնների մէջ գրուած է Կալկաթա (Calcutta), իսկ բնագրում Calichut․ Կալկաթան լինել չէր կարող, որովհետեւ Հնդկաստանի այս քաղաքը Մորի ժամանակ գոյութիւն չէր ունեցել․ Նա հիմնուել է միայն 17֊րդ դարու վերջին։ Ռուսերէն թարգմանութեան ծանօթութեան մէջ Կալիքուտը Մորի միֆական քաղաք է համարւում․ մեր կարծիքով Calichu֊ը Հնդկաստանի Մալաբար շրջանի ծովափնեայ քաղաք եւ առեւտրական նաւահանգիստն է․ սա հնդկական առաջին քաղաքն է, ուր այցելել են փորթուգալացիները դէպի Հնդկաստան ծովային ճանապարհը յայտնագործելու ժամանակ (1498)․ 1792 թուին այս քաղաքն անցաւ անգլիացիներին։
12. ↑ Ուտոպիա յունարէն բառ է․ կազմուած է ou— բացասական մասնիկից եւ topus— տեղ, վայր բառից։ Ուտոպիա նշանակում է գոյութիւն չունեցող վայր, երկիր։
13. ↑ Ակնարկում է «Կարմիր եւ Սպիտակ վարդերի» (Алая и Белая Роза) պատերզմը․ կարմիր եւ սպիտակ վարդն անգլիական թագաւորական տան երկու ճիւղերի (Լանկաստերի եւ Յորկի) պետնիշներն էին․ սկսած 1452 թուից մինչեւ 1485 թուականը թագաւորական այս երկու տները միմեանց դէմ կատաղի եւ անխնայ պատերազմ մղեցին։ Յորկի տան կողմն էին գերազանցապէս հարաւ֊արեւելեան առեւտրական պրովինցիաները․ Լանկաստերները ներկայացնում էին հիւսիս֊արեւմտեան կոմսութիւնները։ Դինաստիական այս պատերազմը թուլացրեց հին ազնուականութեան նշանակութիւնը եւ վերջին հաշուով ուժեղացրեց թագաւորի իշխանութիւնը (հողի մօտ 4/5֊ը ազնուականներից անցաւ թագաւորին), որ իր համար նոր ազնուականութիւն ստեղծեց․ վերջինս անշուշտ չունէր նախկին ֆեոդալ բարոնների ուժը։ 1485 թ․ Ռիչարդ III֊ի սպանութիւնից յետոյ, Լանկաստերների դինաստիայից Հայնրիխը (VII) գահ բարձրացաւ եւ ամուսնացաւ Յորկի դինաստիայից Էդուարդ IV֊ի աղջկայ՝ Ելիզաբեթի հետ։ Սպիտակ եւ կարմիր վարդի պատերազմը վերջացաւ եւ Հայնրիխ VII իր պետնիշին միացրեց նաեւ սպիտակ վարդը։
14. ↑ 1497 թ․ Կորնուելսի (Cornwalls) բնակիչներն ապստամբեցին Հայնրիխ VII֊ի դէմ եւ արշաւեցին Լոնդոնի վրայ, սակայն պարտուեցին։
15. ↑ Այս պարբերութիւնը Մարքսը մէջ է բերել «Կապիտալ»֊ի մէջ (հմմտ․ «Կապիտալ»֊ի I հատ․ հայերէն թարգմանութեան 707—708 էջերը (ծանօթութիւն)։
16. ↑ Ակնարկում է գների բարձրացումը, որ տեղի ունեցաւ 16֊րդ դարում՝ ազնիւ մետաղների գների անկման կապակցութեամբ եւ որի հետեւանքով գիւղատնտեսական մթերքների գները 2—3 անգամ բարձրացան։
17. ↑ Թարգմանիչն այսպէս է գրել՝ «գ»֊ով։ (թուայնացնողի նշում)
18. ↑ Ապաստան տալու մենաշնորհ եւ ապաստանի վայրեր համարւում էին մասնաւորապէս միջին դարերում մի քանի տաճարներ, որտեղ ապաստանողներն ազատւում էին հետապնդումից։ Ապաստանի մենաշնորհը համարւում էր սրբազան․ նա իր նշանակութիւնն աստիճանաբար կորցրեց եկեղեցու պառակտման ժամանակ եւ ընդհանրապէս վերածնունդի դարաշրջանում՝ եկեղեցու հեղինակութեան անկման հետ։
19. ↑ Հռոմէական֊կաթոլիկ եկեղեցու ամենահին վանական ուխտը․ հիմնուել է 6֊րդ դարում։
20. ↑ թարգմանիչն այդպէս է գրել՝ «քնքույշ», աբեղեանական ուղղագրութեամբ։
21. ↑ Բրաբանտ (Brabant)— Բելգիայի եւ Հոլանդիայի պատմական երկրամաս, որը գրաւում էր Շելդ եւ Մաաս գետերի հոսանքներում գտնուող տարածութիւնը։ Միջին դարերում հարուստ դքսութիւն էր։
22. ↑ Ակնարկում է Հռոմի պապին։
23. ↑ Արագոն (Aradon)— պատմական երկրամաաս Սպանիայում․ ֆեոդալիզմի դարաշրջանում անկախ թագաւորութիւն էր։ 1479 թուին միացաւ Քաստիլի հետ, որով դրուեց Սպանիայի հիմքը։ Այժմ ունի մօտ 1.060 հազ․ բնակիչ․ հողագործական եւ անասնապահական շրջան է։
24. ↑ Նաւարրա— նախկին թագաւորութիւն, որը գրաւում էր Պիրինեան լեռների երկու կողմի տերիտորիան։ Կազմուած էր երկու մասից (Վերին եւ Ներքին Նաւարա)․ առաջինը գտնւում էր յիշեալ լեռների հարաւային, իսկ երկրորդը՝ հիւսիսային մասում։ Ներքին Նաւարրան այժմ պատկանում է Ֆրրանսիային (1607 թուից), իսկ Վերին Նաւարրան կազմում է Սպանիայի այժմեան Նաւարրա պրովինցը։ Նաւարրան հիմնուած է 10֊րդ դարում․ 1234 թ․ գլխաւորւում էր Ֆրանկսական Շամպան դիստանցիայի կողմից։
25. ↑ Յուն chora — երկիր, a — բացասական մասնիկ․ achoria — բառացի նշանակում է երկրագնդում տեղ չունեցող երկիր․ հոմանիշ է ուտոպիային։
26. ↑ Մորն այս դէպքում հաւանաբար նկատի ունի այն խիստ օրէնքները, որ Հայնրիխ VII֊ի ժամանակ հրատարակուեցին եւ որոնցով խիստ պատժւում էր գիւղացիների էքսպոպրիացիան․ կալուածատէրերն այդ օրէնքները խախտելու համար հարկադրուած էին դրամական մեծ տուգանքներ վճարել թագաւորին։
27. ↑ Յուն․— երջանիկ։
28. ↑ Պլաւտոս (մօտ 254—184 մ․ թ․ ա․)— հռոմէացի պոէտ․ գրել է բազմաթիւ կոմեդիաներ, որոնց տիպերը մեծ մասամբ վերցրել է հռոմէական հասարակութեան շահագործուող դասակարգերից (պլեբեյներից, ստրուկներից)։ Որպէս կենդանի դիալոգի վարպետ, Պալւտոսը հանդիսանում է եւրոպական կոմեդիայի հայրը։
29. ↑ Ամաուռոտ — յուն․․— մութ, մշուշապատ։ Ամաուռոտ քաղաքի նկարագրութիւնը հիմնականում համապատասխանում է Լոնդոնին (Անիդեր գետ Թայմզն է, որի երկու ափերը միմեանց հետ միացած են կամրջով եւ այլն)։ Առհասարակ Ուտոպիա կղզու եւ Բրիտանիայի անալոգիան կասկածից դուրս է համարւում։
30. ↑ Յունարէն քամի բառից։
31. ↑ Փիլիսոփայական ուսմունք․ հիմնադիրն է Էպիկուրը (Epukuros), որ ապրել է 341—270 թ․ թ․ (մ․ թ․ ա․)։ Էպիկուրը հին դարի նշանաւոր յոյն փիլիսոփայ֊մատերիալիստն է․ ծագումով աղքատ ուսուցչի որդի։ Էպիկուրը թողել է մօտ 300 երկասիրութիւններ, որոնց թւում նաեւ իր կեանքի գործը՝ «բնութեան մասին», կազմուած 37 գրքից, որից մեզ հասել են միայն 26֊րդ գրքի կտորները։ Էպիկուրը հանդիսանում է նաեւ հին դարի խոշոր աթեիստը։ Նրա այն թէզը, թէ շարժման պատճառը հենց մատերիան է, փաստօրէն նշանակում էր աստուածների վերացում եւ աշխարհի գործերում նրանց միջամտութեան ժխտում։ Մարքսն Էպիկուրին անուանում է հին դարի ռադիկալ լուսաւորիչ։ Լենինը նկատում է, որ Էպիկուրի փիլիսոփայութիւնը բովանդակում է մի շարք «հանճարեղ կռահումներ» եւ տալիս է «գիտութեան ճանապարհի ցուցմունքը»։ Էպիկուրի փիլիսոփայութեան ելակէտը մատերիայի ընդունումն է։ Ատոմական իր տեսութեան հիման վրայ, նա փորձում է կառուցել նաեւ բանական հաճոյքների ուսմունքը։ Գերագոյն բարիքը— դա երջանկութիւնն է, ամէն տեսակ տառապանքների բացակայութիւնը, հաճոյքը, սակայն ոչ րոպէական, անցողիկ, այլ երկարատեւ հաճոյքը։ Էպիկուրը պնդում է, որ պէտք է ազատագրուել այն բոլորից, որ խանգարում եւ արգելակում է հաճոյքը։ Նա փորձում է ապացուցել, թէ մահուան սարսափը նախապաշարում է, թէ մահից յետոյ ոչինչ չկայ եւ դրա համար էլ կարիք չկայ վախենալու, քանի որ հոգին ինքը մահկանացու է։ Միւս մոմենտը, որն արգելակում է երջանկութիւն ձեռք բերելուն, նրա կարծիքով, աստուածային ուժից վախենալն է։
32. ↑ Պլուտարք (50—120 մ․ թ․ ա)— յոյն գրող․ ունի բազմաթիւ աշխատութիւններ կրօնի, փիլիսոփայութեան եւ պատմութեան վերաբերեալ։ Ամէնից աւելի հռչակ ստացան նրա յամեմաական կենսագրութիւնները», որ բովանդակում է 46 նշանաւոր մարդկանց կենսագրութիւններ։ Պլուտարքը ծագում էր յունական միջին հողատէրերի շարքերից։ «Առաքինութիւնը» նա համարում էր պատմական պրոցեսի շարժիչ ուժը։ Նրա քաղաքական իդեալն էր Հռոմի համաշխարհային կայսրութիւնը՝ ուժեղ անձնաւորութիւնների կառավարութեամբ եւ յունական ինտելիգենցիայի ներգրաւումով։ Նրա գլխաւոր աշխատութիւնը վենետիկեան Մխիթարեանները թարգմանել են հայերէն («Զուգակշիռք»)։
33. ↑ Արիստոֆան (մօտ 450—385 մ․ թ․ ա․)— հին յունական դրամատիկական գրող․ գրել է կոմեդիաներ։ Արիստոֆանը, սրամտութեամբ եւ ֆանգազիայով հարուստ իր կոմեդիաներում, ծաղրում էր Աթենքի հասարակութեան բոլոր նորութիւնները պետական եւ հասարակական կենցաղում, դեմոկրատիան եւ դեմոկրատական դատարանը։ Հասարակական֊քաղաքական կոնսերուատիզմի իդեոլոգէր՝ կապուած հողային արիստոկրատիայի հետ, որ իշխանութիւնից ետ մղուեց առեւտրական կապիտալի ներկայացուցիչների կողմից։
34. ↑ այսպէս է գրուած։ թուայնացնողի նօթ։
35. ↑ Ալաոպոլիտներ նշանակում է «գոյութիւն չունեցող տեղերի ժողովուրդ», նեֆելոգետներ— մշուշից ծնուածներ։ Մորը հաւանաբար նկատի ունի անգլիացիներին։
36. ↑ Այսպէս է գրուած։ Թուայնացնողի նօթ։
37. ↑ Ցապոլետներ (zapoletes) — այս անուան տակ Մորն անկասկած նկատի ունի շուեցարացիներին, որոնք այդ շրջանին որպէս վարձկան զինուորներ իրենց ծառայութիւններն առաջարկում էին այն պետութեան, որ ամէնից շատ էր վարձատրում։
38. ↑ կրկին, հենց այդպէս է գրուած։ թուայնացնողի նօթ։
39. ↑ Մորի ժամանակ ոսկերիչները միաժամանակ դրամափոխներ եւ բանկիրներ էին։
40. ↑ Այս նամակը որպէս առաջաբան տպագրուած է «Ուտոպիա»֊ի առաջին հրատարակութեան մէջ (1516 թ․), որ ղեկավարել է Պետր Էգիտը։ Ծանօթ․ թարգմ․