Գրառումներ մեռյալ տնից

Ներածություն

Սիբիրի հեռաստաններում^[1], տափաստանների, սարերի կամ անանցանելի անտառների մեջ մեկ֊մեկ հանդիպում են փոքր քաղաքներ, հազար, ամենաշատը՝ երկու հազար բնակիչներով, երկու եկեղեցիներով, մեկը՝ քաղաքում, մյուսը՝ գերեզմանոցում, փայտաշեն ու աննշան, ավելի շատ նման մերձմոսկովյան մի գյուղի, քան քաղաքի։ Սովորաբար, դրանք բավականաչափ շատ ունեն իսպրավնիկներ, ատենակալներ և մնացյալ սուբալտերն^[2] աստիճանավորներ։ Ընգհանրապես, Սիբիրում, չնայած ցրտին, ծառայելը չափաղանց ջերմ է։ Ապրում են հասարակ, ոչ֊ազատական մարդիկ, կարգերը հին են, ամուր, դարերով սրբագործված։ Աստիճանավորները, որոնք արդարացիորեն խաղում են սիբիրյան ազնվականության դերը, կամ բնիկներ են՝ արմատակալած սիբիրցիներ, կամ եկվորներ են Ռուսաստանից, մեծ մասամբ մայրաքաղաքներից, հրապուրված հաշվից դուրս վճարվող ռոճիկներով, կրկնակի ուղեծախսերով և ապագայի գայթակղիչ հույսերով։ Նրանցից կյանքի հանելուկը վճռել կարողացողները մշտապես մնում են Սիբիրում և հաճույքով արմատներ գցում։ Հետագայում դրանք բերում են առատ և քաղցր պտուղներ։ Սակայն մյուսները՝ թեթևամիտ և կյանքի հանելուկ վճռել չկարողացողները, շուտով ձանձրանում են Սիբիրից ու տրտմագին հարց տալիս իրենք իրենց. ինչի՞ համար են եկել֊հասել այստեղ։ Անհամբերությամբ օր են հաշվում ծառայության օրինական ժամկետից՝ երեք տարի, և լրանալուն պես մտահոգվում իրենց տեղափոխմամբ ու ետ գնում իրենց ճամփով, փնովելով Սիբիրը և ծաղրելով դա։ Անիրավացի են նրանք․ ոչ միայն ծառայողական, այլ նույնիսկ շատ տեսակետներից Սիբիրում կարելի է երանավետ ապրել։ Սքանչելի կլիմա ունի, շատ են նշանակալի հարուստ և աղուհացով վաճառականները, շատ կան արտակարգ ինքնաբավ այլազգիներ։ Օրիորդները փթթում են վարդի պես և բարոյական են վերին աստիճանի։ Որսի թռչունը լի է փողոցներում և ինքն է գալիս որսորդին ավար։ Շամպայն է խմվում անբնական շատ։ Խավիարն է զարմանալի։ Որոշ տեղերում բերքը լինում է մեկին տասնհինգ... Ընդհանրապես, օրհնյալ հող է։ Հարկ է միայն օգտագործել կարողանալ։ Սիբիրում կարողանում են։

Այդպիսի զվարթ և իրենից գոհ, ամենահամակրելի բնակչությամբ գյուղաքաղաքներից մեկում, որի մասին հիշողությունն անջնջելի կմնա իմ սրտում, հանդիպեցի Ալեքսանդր Պետրովիչ Գորյանչիկովին։ Աքսորաբնակ էր, Ռուսաստանում ծնված ազնվական և կալվածատեր, հետո դարձած երկրորդ կարգի աքսորյալ տաժանապարտ՝ իր կնոջը սպանելու համար, և օրենքով սահմանված տասնամյա տաժանակրությունն ավարտելուց հետո, խոնարհ ու անաղմուկ իր կյանքն էր ապրում Կ. գյուղաքաղաքում, որպես աքսորաբնակ։ Իրականում նա կցված էր ենթաքաղաքային մի վոլոստի, բայց ապրում էր քաղաքում, հնարավորություն ունենալով գոնե ինչ-որ բան վաստակել ուսուցչությամբ։ Սիբիրյան քաղաքներում հաճախ են հանդիպում աքսորաբնակներից ուսուցիչներ՝ նրանցից չեն խորշում։ Իսկ նրանք գերազանցապես ուսուցանում են ֆրանսերեն՝ այնքան անհրաժեշտ կյանքի ասպարեզներում, և որի մասին, առանց նրանց, Uիբիրի հեռավոր ծայրերում պատկերացում անգամ չէին ունենա։ Ալեքսանդր Պետրուվիչին առաջին անգամ հանդիպեցի մի հնամենի, վաստակաշատ, հյուրասեր աստիճանավոր Իվան Իվանիչ Գվոզդիկովի տանը, որն ուներ տարբեր տարիքի հինգ դուստր, հիանալի հույսեր ներշնչող։ Ալեքսանդր Պետրովիչը շաբաթը չորս անգամ դասավանդում էր նրանց, ամեն դասի համար երեսուն արծաթ կոպեկով։ Նրա արտաքինն ինձ հետաքրքրեց․ չափից ավելի գունատ և նիհար մարդ էր, դեռևս ոչ տարեց, երեսունհինգ տարեկան, փոքրամարմին և տխեղծ։ Հագնվում էր մշտապես շատ մաքուր, եվրոպական ոճով։ Եթե խոսքի բռնվեիք նրա հետ, ձեղ կնայեր չափազանց ակնդետ և ուշադիր, խստահայաց բարեկրթությամբ կլսեր ձեր յուրաքանչյուր բառը, կարծես մտորելով դրա շուրջ, կարծես ձեր հարցով խնդիր էիք առաջարկել իրեն կամ ուզել ինչ֊որ գաղտնիք կորզել, և ի վերջո, կպատասխաներ հստակ ու հակիրճ, սակայն այն աստիճան ծանրութեթև անելով իր պատասխանի ամեն բառը, որ չգիտես ինչու, անհարմար կզգայիք նաև դուք, վերջապես, ինքներդ ուրախանալով խոսակցության ավարտով։ Հենց այն ժամանակ էլ հարցուփորձ արեցի Իվան Իվանիչին և իմացա, որ Գորյանչիկովն ապրում է անթերի և բարոյական չափանիշներով և որ այլապես ինքը չէր հրավիրի նրան դուստրերին ուսուցանելու համար, և որ նա ահավոր մարդախույս է, թաքնվում է բոլորից, չափազանց է ուսյալ, շատ կարդում է, սակայն խոսում է շատ քիչ, և որ նրա հետ բավականին դժվար է խոսակցություն սկսել։ Ոմանք պնդում էին, որ նա իսկապես ցնորված է, թեև գտնում էին, որ ըստ էության, այնքան էլ մի կարևոր թերություն չէ, որ քաղաքի պատվավոր անդամներից շատերը պատրաստ են ըստ ամենայնի գոհացնել Ալեքսանդր Պետրովիչին, որ նա կարող է նույնիսկ օգտակար լինել խնդրագրեր և այլ թղթեր գրելով։ Ենթադրում էին, որ պիտի կարգին բարեկամություն ունենա Ռուսաստանում, գուցե և ոչ վերջին մարդիկ, սակայն գիտեին, որ աքսորման սկզբից ևեթ նա հաստատակամորեն խզել է բոլոր կապերը նրանց հետ, մի խոսքով, վնասում է ինքն իրեն։ Բացի դրանից, մեզ մոտ բոլորը գիտեին նրա պատմությունը, գիտեին, որ սպանել է կնոջը՝ ամուսնության առաջին տարում, սպանել է խանդից և ինքն է հայտնել արածի մասին (ինչը շատ է թեթևացրել նրա պատիԺը)։ Իսկ նման հանցագործություններին միշտ նայում են որպես դժբախտություն և ափսոսում դրա համար։ Սակայն չնայած այդ ամենին, այդ խենթը համառորեն խուսափում էր բոլորից և մարդամեջ հայտնվում միայն դասավանդելու։

Սկզբում ես առանձին ուշադրություն չէի դարձնում նրա վրա, սակայն ինքս էլ չգիտեմ ինչու, նա կամաց֊կամաց սկսեց հետաքրքրել ինձ։ Հանելուկային մի բան ուներ։ Հետը խոսքի բռնվելու նվազագույն իսկ հնարավորություն չկար։ Իհարկե, հարցերիս միշտ պատասխանում էր, նույնիսկ այնպիսի տեսքով, ասես համարում էր իր առաջնահերթ պարտականությունը, բայց նրա պատասխաններից հետո նեղվում էի շարունակել հարցուփորձս, ու նման խոսակցություններից հետո, նրա դեմքին միշտ երևում էր մի տեսակ տառապանք ու հոգնություն։ Հիշում եմ, մի անգամ, ամառային սքանչելի երեկո էր, գալիս էինք Իվան Իվանիչի մոտից։ Հանկարծ մտքովս անցավ տուն հրավիրել նրան մի րոպեով, միասին ծխելու։ Չեմ կարող նկարագրել, թե ի՜նչ սարսափ գծագրվեց նրա դեմքին, լիովին շփոթվեց, սկսեց ինչ֊որ անկապ բաներ մրմնջալ ու մեկեն, չարացած նայելով ինձ, նետվեց հակառակ ուղղությամբ։ Նույնիսկ ղարմացա։ Այդ օրվանից, հանդիպելիս ինձ էր նայում կարծես մի տեսակ վախով։ Սակայն ես չհանգստացա, ինչ֊որ բան ինձ ձգում էր նրա կողմը, և մի ամիս անց, հենց այնպես անառիթ, մտա Գորյանչիկովի մոտ։ Հարկավ, հիմարություն և աննրբանկատություն էր արածս։ Նա բնակարան էր վաձում քաղաքի ամենածայրամասում, պառավ մի քաղքենուհու տանը, որը թոքախտավոր մի աղջիկ ուներ, սա էլ՝ ապօրինածին դստրիկ, տասնամյա սիրունիկ, ուրախ֊զվարթ աղջնակ էր։ Ալեքսանդր Պետրովիչը նստած էր նրա հետ և կարդալ էր սովորեցնում, երբ ներս մտա։ Ինձ տեսնելով, այնպես շշկլվեց, կարծես բռնել էի նրան ինչ֊որ հանցանքի վրա։ Կատարելապես շփոթվեց, վեր թռավ աթոռից ու ինձ էր նայում աչքերը չռած։ Վերջապես նստեցինք, նա ակնդետ հետևում էր իմ հայացքին, կարծես յուրաքանչյուր հայացքի մեջ որևիցե հատուկ խորհրդավոր իմաստ էր կասկածում։ Կռահեցի, որ կասկածամիտ է խելահեղության աստիճան։ Ատելությամբ ինձ էր նայում, համարյա թե հարց տալով. «Շո՞ւտ ես գնալու այստեղից»։ Խոսք բացեցի մեր գյուղաքաղաքից, ընթացիկ նորություններից։ Նա լսում էր ու չարախինդ ժպտում։ Պարզվեց, որ ոչ միայն չգիտե ամենասովորական, բոլորին հայտնի քաղաքային նորությունները, այլ նույնիսկ չի էլ հետաքրքրվում, որ իմանա։ Հետո սկսեցի խոսել մեր երկրամասի, նրա պահանջմունքների մասին։ Լսում էր լուռ, և այնքան տարօրինակ նայում աչքերիս, որ ի վերջո խիղճս տանջեց մեր խոսակցության համար։ Ի դեպ, քիչ էր մնացել, զայրացնեի նրան նոր գրքերով ու ամսագրերով, որոնք իմ ձեռքին էին՝ հենց նոր ստացված փոստից, առաջարկեցի նրան՝ դեռևս էջերը չկտրատած։ Մի ագահ հայացք նետեց դրանց վրա, բայց տեղնուտեղը փոխեց մտադրությունը և մերժեց առաջարկս, պատճառ բռնելով ազատ ժամանակ չունենալը։ Վերջապես հրաժեշտ տվեցի և գուրս գալով նրա մոտից, զգացի, որ անտանելի մի ծանրություն ընկավ սրտիցս։ Ամաչում էի, և չափազանց հիմար բան թվաց ձեռ չքաշելը մի մարդուց, որն իր գլխավորագույն խնդիրն է համարում հնարավորինս հեռու թաքնվել ամբողջ աշխարհից։ Բայց եղածը եղած էր։ Հիշում եմ, համարյա ոչ մի գիրք չնկատեցի նրա մոտ, ուստիև անարդարացի էին խոսում նրա մասին, թե շատ է կարդում։ Բայց և այնպես, մի երկու անգամ շատ ուշ գիշերով նրա պատուհանների մոտով անցնելիս, ներսում լույս տեսա։ Ի՞նչ էր անում նա, նստած մինչև լուսաբաց։ Չէ՞ր գրում, արդյոք։ Իսկ եթե այդպես է, ի՞նչ հատկապես։

Հանգամանքներն ինձ հեռացրին երեք ամսով մեր քաղաքից։ Տուն դառնալով արդեն ձմռանը, իմացա, որ Ալեքսանդր Պետրովիչը մահացել է աշնանը, մահացել է մենության մեջ և նույնիսկ ոչ մի անգամ բժիշկ չի կանչել։ Քաղաքում համարյա մոռացել էին նրա մասին։ Բնակարանը մնացել էր դատարկ։ Ես անմիջապես ծանոթացա հանգուցյալի տանտիրուհու հետ՝ մտադիր նրանից իմանալ. հատկապես ինչո՞վ էր զբաղվում նրա կենվորը և ինչ֊որ բան չէ՞ր գրում արդյոք։ Քսան կոպեկի դիմաց նա մի ամբողջ զամբյուղ թղթեր բերեց՝ մնացած հանգուցյալից հետո։ Պառավը խոստովանեց, որ երկու տետր արդեն բանեցրել է։ Խոժոռ ու քչախոս պառավ էր, խելքը գլխին որևէ բան դժվար էր նրանից կորզել։ Իր կենվորի մասին առանձնապես նոր ոչինչ չկարողացավ ասել ինձ։ Նրա ասածով, համարյա երբեք ոչինչ չէր անում կենվորը, ամիսներով գիրք չէր բացում ու գրիչ չէր առնում ձեռքը, փոխարենը գիշերներ շարունակ ետուառաջ էր քայլում սենյակում, ինչ֊որ բան մտածելով, երբեմն էլ խոսում ինքն իր հետ, որ շատ էր սիրել և շատ էր գուրգուրում իր թոռնուհուն՝ Կատյային, հատկապես այն օրից ի վեր, երբ իմացավ, որ Կատյա է անունը և որ Կատերինայի օրվան, ամեն անգամ գնում էր ինչ֊որ մեկի հոգեհանգիստը մատուցելու։ Հյուր տանել չէր կարողանում, տնից ելնում էր միայն դասեր տալու համար։ Խեթում էր նույնիսկ իրեն՝ պառավին, երբ նա շաբաթը մեկ անգամ, մտնում էր նրա սենյակը քիչումիչ հավաքելու, և երբեք մի խոսք անգամ չխոսեց իր հետ, երեք տարի շարունակ։ Ես հարցրի Կատյային, թե հիշո՞ւմ է իր ուսուցչին։ Աղջնակն ինձ նայեց լուռ, շրջվեց գեպի տատն ու լաց եղավ։ Ուրեմն, այդ մարդը կարող էր գեթ մեկին ստիպել՝ սիրել իրեն։

Ես վերցրի նրա թղթերն ու ամբողջ օրը ջոկջկում էի։ Թղթերի երեք քառորդը փուչ, աննշան պատառիկներ էին կամ աշակերտական վարժություններ՝ ուղղումներով։ Բայց կար նաև բավական ծավալուն մի տետր, գրված մանրատառ և անավարտ, գուցեև մի կողմ դրված ու մոռացված հեղինակի իսկ կողմից։ Ալեքսանդր Պետրովիչի կրած տասնամյա տաժանակրության նկարագրությունն էր, թեև անկապակցված։ Տեղ-տեղ այդ նկարագրությունն ընդմիջվում էր մեկ ուրիշ պատմությամբ, ինչ֊որ արտառոց, զարհուրելի հիշողություններով՝ գրված անհամաչափ, ջղաձիգ, ասես ինչ֊ինչ հարկադրանքով։ Մի քանի անգամ կարդացի այդ հատվածները և համարյա թե համոզվեցի, որ դրանք գրված են խելագարության մեջ։ Սակայն տաժանավայրի հիշողությունները՝ նոթերը «Տեսարաններ Մեռյալ տնից», ինչպես ինքն էր կոչել դրանք ձեռագրում, ինչ֊որ տեղ, ամենևին էլ անհետաքրքիր չթվացին ինձ։ Բացարձակապես նոր աշխարհ, մինչ այդ անծանոթ, առանձին փաստերի արտառոցություն, առանձնահատուկ նոթեր՝ կործանված մարդկանց մասին, հափշտակեցին ինձ և որոշ բաներ կարդացի հետաքրքրությամբ։ Հարկավ, կարող եմ նաև սխալվել։ Փորձելու համար սկզբից ընտրում եմ երկու֊երեք գլուխ՝ թող հասարակությունը դատի․․․

Մեռյալ տուն

Մեր բանտը բերդի եզրին էր, հենց հողապատնեշի մոտ։ Պատահած կնայեիր ցանկապատի արանքներից լույս աշխարհին՝ որևէ բան կտեսնե՞ս, և կտեսնեիր միայն երկնքի մի պատառիկ և մոլախոտով պատած բարձր հողապատնեշը, իսկ դրա վրայով օրուգիշեր գնում֊գալիս են Ժամապահները, տեղնուտեղը մտածում ես, որ կանցնեն տարիներ ու տարիներ, իսկ դու ճիշտ նույնպես կգաս նայելու ցանկապատի արանքներից և երկնքի նույն պատառիկը, նույն հողապատնեշը, նույնպիսի Ժամապահները ոչ թե բանտից վեր երկնքի, այլ մեկ ուրիշ, հեռավոր, ազատ երկնքի։ Պատկերացրեք մի մեծ բակ, երկու հարյուր քայլ երկարությամբ և հարյուր հիսուն քայլ լայնքով, շուրջանակի եզերված անհավասարակող վեցանկյուն կազմող բարձր ցցապատով, այն է՝ գերանակապ (խանձացցերից), գետնի մեջ խոր խրված կողերով միմյանց կպած, խոտորնակի ամրացված շրիշակներով, ծայրերը սրած պարսպով՝ ահա և բանտի դրսի պարիսպը։ Մի կողմում ամրակուռ դարպասն է՝ մշտապես փակ, մշտապես օրուգիշեր հսկվող։ Դա բացում էին ըստ պահանջի, աշխատանքի դուրս թողնելիս։ Այդ պարսպսից այն կողմ լուսաշատ, ազատ աշխարհն էր, ապրում էին մարդիկ, ինչպես բոլորը։ Բայց դարպասից այս կողմ այն աշխարհը պատկերացնում էին որպես անիրականալի մի հեքիաթ։ Այստեղ իրենց առանձնահատուկ աշխարհն էր, որ նման չէր ուրիշ և ոչ մի աշխարհի, իրենց առանձնահատուկ օրենքները կային, իրենց հագուստները, իրենց բարքերն ու սովորույթները, և կենդանի-կենդանի Մեռյալ տուն էր, կյանքն՝ ինչպես ուրիշ և ոչ մի տեղ, մարդիկ էլ առանձնահատուկ։ Ահա, հենց այդ առանձնահատուկ անկյունն էլ ձեռնարկում եմ նկարագրել։

Ցցապարսպից ներս մտնելով, մի քանի շինվածք կտեսնեիք։ Ներքին ընդարձակ բակի երկու կողմով ձգվում էին միհարկանի երկարուկ փայտաշեն խրճիթներ։ Բանտասենյակներն էին։ Այստեղ են ապրում բանտարկյալները՝ տեղաբաշխված ըստ կարգերի։ Ապա, պարսպի ծայրին նույնպիսի խրճիթ էլ կար՝ խոհանոցը, բաժանված երկու արտելի։ Էլի կային շինվածքներ, ուր մի տանիքի տակ տեղավորված էին նկուղները, մարագները, պահեստները։ Բակի մեջտեղը բաց էր բավական ընդարձակ հրապարակ էր։ Այստեղ են շարվում բանտարկյալները, կատարվում է ստուգումն ու ներկա֊բացական՝ առավոտյան, կեսօրին և երեկոյան, երբեմն էլ օրական մի քանի անգամ, ըստ պահախմբի կասկածամտության և արագ հաշվելու նրանց կարողության։ Չորսբոլորը, շինվածքների և ցցապատի արանքում բավական տարածություն էր մնում։ Այստեղ, շինվածքների ետևում, բանտարկյալներից ոմանք՝ բնավորությամբ ավելի մարդախույս ու մռայլ, սիրում են քայլել գործից ազատ ժամանակ, բոլորի աչքից հեռու, իրենց միտքն անելու։ Այդ զբոսանքների ժամանակ, հանդիպելով նրանց, սիրում էի զննել այդ մռայլ ու խոժոռ, խարանված դեմքերը և կռահել, թե ինչ են մտածում։ Մի աքսորական կար, ում սիրած զբաղմունքր ցցերը հաշվելն էր ազատ ժամանակ։ Մեկուկես հազար էին, բոլորն էլ նրա հաշվի մեջ ու աչքի տակ։ Յուրաքանչյուր ցից օր էր նշանակում, ամեն օր մեկական գերան էր հաշվում֊հանում, և գերանների մնացած թվով կարող էր տեսնել, թե քանի օր է մնացել բանտում մնալու, մինչև աշխատելու ժամկետը։ Անկեղծորեն ուրախանում էր, երբ ավարտվում էր վեցանկյան որևէ կողմը։ Դեռ շատ տարիներ ուներ սպասելու, սակայն բանտում համբերությանն ընտելանալու ժամանակ կար։ Մի անգամ տեսա, թե ինչպես էր ընկերներին հրաժեշտ տալիս բանտարկյալը, որը տաժանակրության մեջ էր քսան տարի և վերջապես ազատ էր արձակվել։ Կային մարդիկ, ովքեր հիշում էին, ինչպես էր նա բանտ մտել առաջին անգամ՝ ջահել, անհոգ, ոչ իր հանցանքի, ոչ էլ պատժի մասին մտածող։ Նա գնում էր ալեհեր ծերունի դարձած, մռայլ ու թախծադեմ։ Լուռ շրջեց մեր բոլոր վեց բանտասենյակներում։ Ամեն մեկը մտնելիս, աղոթում էր սրբապատկերներին, հետո գոտկահաս խոնարհվում ընկերներին, խնդրելով վատը չհիշել։ Հիշում եմ նաև, ինչպես մի անգամ, կալանավորներից մեկին՝ նախկինում սիբիրցի ունևոր մուժիկ, իրիկնադեմին կանչեցին դարպասի մոտ։ Դրանից կես տարի առաջ նա լուր էր ստացել, որ նախկին կինն ամուսնացել է ու սաստիկ տխրել էր։ Հիմա կինն ինքն էր եկել բանտի դուռը, կանչել ու բան֊ման էր տվել։ Նրանք խոսեցին մի երկու րոպե, երկուսն էլ լաց եղան և հրաժեշտ տվին առհավետ։ Ես տեսա նրա դեմքը, երբ ետ եկավ բանտասենյակ... Այո, այս վայրում կարելի էր համբերության սովորել։

Երբ մթնում էր, բոլորիս քշում էին բանտասենյակները, ուր և փակում էին ամբողջ գիշեր։ Ինձ համար միշտ ծանր էր բակից մեր բանտասենյակը վերադառնալը։ Երկարուկ, ցածրառաստաղ ու հեղձուկ սենյակ էր՝ աղոտ լուսավորված ճարպամոմերով, ծանր, խեղդող օդով։ Հիմա չեմ հասկանում, թե ինչպես եմ այդտեղ ապրել տասը տարի։ Թախտաշարի վրա ես երեք տախտակ ունեի՝ իմ տեղն էր։ Այդ թախտաշարերին մենակ մեր սենյակում երեսուն հոգի մարդ էինք։ Ձմռանը վաղ էին փակում, մի չորս ժամ պետք էր սպասել, մինչև բոլորը կքնեին։ Իսկ մինչ այդ աղմուկ, աղաղակ, քրքջոց, հայհոյանք, շղթաների զնգոց, ծուխ ու մուր, խուզած գլուխներ, խարանված դեմքեր, պատառոտված շորեր, ամեն ինչ անարգված, խայտառակված... այո՛, տոկուն է մարդը։ Մարդս ամեն ինչի վարժվող արարած է, և կարծում եմ, սա նրա լավագույն բնորոշումն է։

Մեր բանտում կար ընդամենը երկու հարյուր հիսուն հոգի՝ համարյա մշտական մի թիվ։ Ոմանք գալիս էին, մյուսներն ավարտում պատժաժամկետն ու գնում, երրորդները մեռնում։ Եվ ով ասես, չկար։ Կարծում եմ, Ռուսաստանի ամեն նահանգ, ամեն շերտ իր ներկայացուցիչներն ուներ այնտեղ։ Այլազգիներ էլ կային, մի քանի աքսորական նույնիսկ կովկասյան լեռնցիներից։ Այդ ամենը ստորաբաժանված էր ըստ հանցանքի աստիճանի, հետևաբար, հանցանքի համար որոշված տարիների քանակով։ Հարկ է ենթադրել, որ չկար մի հանցանք, որն իր ներկայացուցիչը չունենար այստեղ։ Բանտային բնակչության գլխավոր հիմքը կազմում էին քաղաքացիական կարգի աքսորատաժանապարտները (թունդակիրները), ինչպես միամտորեն արտաբերում էին իրենք՝ կալանավորները։ Կացության ամենայն իրավունքից կատարելապես զրկված, հասարակությունից պոկված շերտեր, խարանված դեմքերով՝ հավերժական վկայությունն իրենց մերժվածության։ Նրանք ուղարկվում էին աշխատելու ութից տասներկու տարվա պատժաժամկետներով և հետո ուղարկվում սիբիրյան ինչ֊ինչ վոլոստներ՝ բնակեցման։ Կային նաև զինվորական կարգի հանցագործներ, կացության իրավունքներից չզրկված, ինչպես ռուսական կալանավորական վաշտերում էր ընդհանրապես։ Նրանք ուղարկվում էին կարճ ժամկետներով, իսկ ավարտելուց հետո ուղարկվում այնտեղ, որտեղից եկել էին, որպես զինվոր, սիբիրյան գծային գումարտակներ։ Նրանցից շատերը համարյա անմիջապես ետ էին գալիս բանտ՝ կրկնակի կարևոր հանցանքների համար, բայց արդեն ոչ կարճ պատժաժամկետներով, այլ քսան տարով։ Այդ կարգը կոչվում էր «մշտական»։ Սակայն «մշտականները» դեռևս ոչ կտրականապես էին զրկվում կացության բոլոր իրավունքներից։ Վերջապես, ամենասարսափելի հանցագործների մի հատուկ կարգ էլ կար, գերակշռորեն զինվորականներ, բավականին մեծաքանակ։ Դա կոչվում էր «հատուկ բաժանմունք»։ Ամբողջ Ռուսաստանից հանցագործներ էին ուղարկվում այստեղ։ Իրենք էին իրենց համարում հավերժական և իրենց պատժաժամկետները չգիտեին։ Ըստ օրենքի, նրանց աշխատանքային կետարքները պիտի կրկնապտակեին և եռապատկեին։ Նրանք պահվում էին բանտում, ընդհուպ մինչև ամենածանր տաժանակիր աշխատանքները կհիմնեին Սիբիրում։ «Ձերը՝ կետարքով, մերը՝ ծերից ծեր»,— ասում էին նրանք մյուս կալանավորներին։ Հետագայում լսեցի, որ այդ կարգը ոչնչացված է։ Դրանից բացի, մեր բերդում ոչնչացվեց քաղաքացիական կարգը ևս, իսկ ստեղծվեց մեկ ընդհանուր զինվորական-կալանավորական վաշտ։ Ուրեմն, ես նկարագրում եմ հինը, վաղուց անցած-գնացած օրերի գործեր...

Վաղուց էր դա, այդ ամենը հիմա երազիս է գալիս, երազի պես է։ Հիշում եմ, ինչպես մտա բանտ։ Երեկո էր, դեկտեմբեր ամսին։ Արդեն մթնում էր, մարդիկ վերադառնում էին աշխատանքից, պատրաստվում ստուգման։ Բեղավոր ենթասպան վերջապես բացեց այդ տարօրինակ տան դուռը, ուր պիտի մնայի այնքա՜ն տարի, կրեի բազում այնպիսի՜ զգացողություններ, որոնց մասին, իսկականից չապրելով դրանք, նույնիսկ մոտավոր ըմբռնում ունենալ չէի կարող։ Օրինակ, ոչ մի կերպ չէի կարող պատկերացնել, թե ինչ մի սարսափելի և տանջալի բան կա, որ իմ տաժանակրության բոլոր տասը տարիների ընթացքում ոչ մի անգամ, ոչ մի րոպե մենակ չեմ լինելու։ Գործատեղում միշտ հսկողության տակ, տանը՝ երկու հարյուր ընկերների հետ և ոչ մի անգամ, ոչ մի անգամ՝ մենակ։ Ասենք, մենակ դրա՞ն պիտի ընտելանայի։

Այստեղ կային մարդասպաններ՝ դիպվածով և մարդասպաններ՝ արհեստով, ավազակներ ու ավազակների պարագլուխներ։ Կային պարզապես խաբեբաներ և շրջմոլիկներ՝ հարամ փողերով ու վաշխառությամբ գործ անողներ։ Կային և այնպիսիք, ում մասին դժվար էր որոշել, թե տեսնես՝ ինչի՞ համար կարող էին ընկնել այստեղ։ Այնինչ, ամեն մեկն ուներ իր պատմությունը՝ խառնիխուռն և ծանր, ինչպես երեկվա հարբածության մրուրը։ Ընդհանրապես, իրենց անցյալի մասին նրանք քիչ էին խոսում, չէին սիրում պատմել և հավանորեն, ջանում էին չմտածել անցածի մասին։ Նրանց մեջ ես գիտեի նույնիսկ մարդասպանների՝ այնքան ուրախ, այնքան երբեք չմտորող, որ կարելի էր գրազ գալ, որ նրանց խիղճը երբեք և ոչ մի խայթ չի զգացել։ Սակայն կային նաև մռայլադեմներ, համարյա միշտ լուռումունջ։ Ընդհանրապես, իր կյանքը հազվադեպ որևէ մեկը պատմեր, և հետաքրքրասիրությունն ընդունված չէր, մի տեսակ սովորության մեջ չէր, հարգի չէր։ Թերես հազվադեպ, մեկնումեկը խոսք բացեր՝ անգործությունից, իսկ մյուսը սառնարյուն ու մռայլված լսեր։ Այստեղ ոչ ոք ոչ ոքի չէր կարող զարմացնել։ «Մենք գրագետ ժողովուրդ ենք»,— ասում էին նրանք հաճախ, մի տեսակ տարօրինակ ինքնագոհությամբ։ Հիշում եմ, ինչպես մի անգամ մի ավազակ, գինովցած (աքսորում երբեմն կարելի էր և հարբել), սկսեց պատմել, թե ինչպես է սպանել հնգամյա մի տղեկի, ինչպես է սկզբում խաբել խաղալիքով, ապա տարել մի դատարկ մարագ, այնտեղ էլ մորթել։ Ամբողջ բանտասենյակը, որ մինչ այդ խնդում էր նրա կատակների վրա, մի մարդու պես բղավեց, և ավազակը ստիպված էր լռել։ Զայրույթից չէ, որ գոռաց բանտասենյակը, այլ որովհետև պետք չէր խոսել դրա մասին, քանի որ դրա մասին խոսել ընդունված չէր։ Իմիջիայլոց, նշեմ, որ այդ ժողովուրդն իսկապես գրագետ էր և նույնիսկ ոչ փոխաբերական, այլ բառիս բուն իմաստով։ Հավանորեն, նրանց կեսից ավելին կարող էր կարդալ ու դրել։ Ուիիշ որտե՞ղ, ուր ռուս ժողովուրդր խմբվում է հոծ զանգվածներով, կառանձնացնեք երկու հարյուր հիսուն հոգանոց խումբ, որի կեսը գրագետ է։ Լսեցի հետագայում, թե ինչ-որ մեկն այդպիսի տվյալներից սկսել է հետևություններ անել, որ գրագիտությունը կործանում է ժողովրդին։ Սխալ է. միանգամայն ուրիշ են պատճառները, թեև չի կարելի չհամաձայնել, որ գրագիտությունը Ժողովրդի մեջ ինքնավստահություն է զարգացնում։ Սակայն չէ որ թերություն չէ դա ամենևին։ Բոլոր կարգերը զանազանվում էին հագուստով․ ոմանց բաճկոնների կեսը մուգ դարչնագույն էր, իսկ մյուս կեսը՝ մոխրագույն, նույնը՝ շալվարները. մի ոտքը մոխրագույն, մյուսը դարչնագույն։ Մի անգամ գործատեղում, կալանավորներին մոտեցած կալաչ ծախող աղջնակը երկար զննում էր ինձ, հետո հանկարծ քրքհաց. «Փո՛ւհ, ի՜նչ գեշ է,— ղժղժում էր նա,— ոչ մոխրագույն մահուդն է հերիքել, ոչ՝ սևը»։ Կային և այնպիսիք, ում բաճկոնն ամբողջ մոխրագույն մահուդից էր, միայն թևքերն էին մուգ դարչնագույն։ Գլուխն էլ էին խուզում տարբեր ձևերով. ոմանց գլխի կեսը խուզված էր գանգի առջևից ետ, մյուսներինը՝ կողքից կողք։

Առաջին հայացքից կարելի էր նկատել որոշ ցայտուն ընդհանրություն այդ համակ օտարոտի ընտանիքում։ Նույնիսկ ամենաթափով, ամենաինքնօրինակ անհատականությունները, որոնք ակամա իշխում էին ուրիշների վրա, նրանք էլ էին ջանում ընկնել ամբողջ բանտի ընդհանուր եղանակի մեջ։ Իսկ ընդհանրապես կասեմ, որ այդ ամբողջ ժողովուրդը, բացառությամբ սակավաթիվ որոշ անսպառ-զվարթաբարո մարդկանց, ինչի համար էլ համընդհանուր արհամարհանքի արժանացած, խոժոռադեմ էին, քինոտ, ահավոր սնափառ, պարծենկոտ, նեղացկոտ և ծայրաստիճան ձևապաշտ։ Ոչնչից չզարմանալու ընդունակությունը մեծագույն առաքինություն էր։ Բոլորը խելքները թռցրած էին արտաքնապես իրենց զսպելու վրա։ Սակայն հաճախ ամենագոռոզ տեսքը կայծակի արագությամբ փոխարինվում էր ամենափոքրոգիի։ Կային մի քանի իսկապես ուժեղ մարդիկ, որոնք պարզհոգի էին և ձևեր չէին թափում։ Բայց տարօրինակ մի բան. իսկապես ուժեղ այդ մարդկանցից մի քանիսը սնափառ էին՝ վերին աստիճանի, համարյա հիվանդության աստիճան։ Ընդհանրապես, սնափառությունը, արտաքինն առաջին պլանում էին։ Մեծամասնությունն այլասերված էր և ահավոր ապականված։ Բամբասանքն ու ասեկոսեներն անընդմեջ էին՝ դժոխք էր դա, անթափանց խավար։ Սակայն բանտի ներքին կանոնների և ընդունված սովորույթների դեմ ոչ ոք չէր համարձակվում ըրնդվզել, բոլորն էին ենթարկվում։ Խիստ արտահայտված բնավորություններ էին լինում, դժվարությամբ, ճիգով ենթարկվող, բայց և այնպես ենթարկվում էին։ Բանտ էին գալիս և այնպիսիք, որոնք այլևս լրիվ դուրս էին չափ ու սահմանից, դրսում անչափ շատ էին խախտած ամեն ինչ, այնպես որ կարծես ոչ ինքըստինքյան, կարծես չիմանալով ինչու, իրենց հանցանքներն էլ վերջում գործել էին կարծես զառանցանքի մեջ, մշուշված վիճակում՝ հաճախ ծայրաստիճան բորբոքված սնափառությունից։ Սակայն մեզ մոտ նրանց անմիջապես տեղն էին դնում, չնայած ոմանք, նախքան բանտ մտնելը, ամբողջ գյուղերի և քաղաքների սարսափն էին։ Չորսդին նայելով, նորեկը շուտով նկատում էր, որ իր իմացած տեղը չէ, որ այստեղ արդեն ոչ մեկին չես զարմացնի, և աննկատելիորեն զգաստանում էր ու ընդհանուր տոնը բռնում։ Այդ ընդհանուր տոնն արտաքնապես կազմվում էր ինչ֊որ առանձնահատուկ սեփական արժանապատվությունից, որով տոգորված էր բանտի համարյա յուրաքանչյուր բնակիչ։ Ճիշտ, կարծես իրականում, տաժանապարտի, դատապարտյալի կոչումը դառնում էր որևիցե մի աստիճան, այն էլ դեռ պատվավոր։ Ամոթի կամ զղջման և ոչ մի դրսևորում։ Իմիջիայլոց, ինչ֊որ մի արտաքին խոնարհություն էլ կար, այսպես ասած՝ պաշտոնական, մի տեսակ հանդարտ խրատաբանություն։ «Մենք կործանված մարդիկ ենք,— ասում էին նրանք,— չկարողացար ազատ ապրել, հիմա բեռդ քաշիր, օրերդ հաշվիր»։ «Չլսեցիր ծնող հորդ ու մորդ, հիմա թմբուկի ձայնը լսիր»։ «Չուզեցար հագնել ոսկեկար, հիմա մուրճդ առ, ջարդիր քար»։ Այս ամենն ասվում էր հաճախ, որպես խրատ և սովորական առակների և ասացվածքների ձևով, բայց երբեք լրջորեն։ Այդ ամենը սոսկ խոսք էր։ Հազիվ թե գոնե մեկնումեկը ներքուստ խոստովաներ իր անօրենությունը։ Ոչ տաժանապարտներից մեկնումեկը թող փորձեր կշտամբել կալանավորին՝ գործած հանցանքի համար, նախատել նրան (թեև, իմիջիայլոց, ռուսական ոգուն հարիր չէ նախատել հանցագործին), հայհոյանքներին վերջ չէր լինի։ Իսկ հայհոյանքի ի՜նչ վարպետներ էին բոլորն էլ։ Հայհոյում էին նրբավայել, գեղարվեստորեն։ Ուշունցը վերածել էին գիտության, ջանում էին խոցել ոչ այնքան վիրավորական բառով, այլ վիրավորական իմաստով, ոգով, գաղափարով՝ իսկ դա առավել նրբին է, թունալի։ Նրանց միջև անվերջանալի վեճերն էլ ավելի էին զարգացնում այդ գիտությունը։ Բոլոր այդ մարդիկ աշխատում էին մահակի տակ, ուստիև անբան էր ամեն մեկը, ուստիև այլասերվում էր. եթե նախկինում այլասերված էլ չէր, ապա աքսորում այլասերվում էր։ Բոլորն այստեղ էին հավաքվել ոչ իրենց կամքով, բոլորը խորթ էին միմյանց։

«Սատանան երեք ոտնաման է մաշել, մինչև մեզ խմբել է մի տեղ»,— ասում էին իրենք իրենց մասին, ուստիև բամբասանքները, խարդավանքները, կնիկական անեծքները, նախանձը, կռվշտոցը, չարությունը միշտ առաջին գծում էին այդ զարհուրելի աշխարհում։ Ոչ մի կնիկ ի վիճակի չէր լինել այնքան կնիկ, քան այդ մարդասպաններից ոմանք։ Կրկնում եմ, նրանց մեջ կային նաև ուժեղ մարդիկ, անհատականություններ, ընտելացած ամբողջ կյանքում հարգել ու հրամայել, կոփված, աներկյուղ։ Մի տեսակ ակամա հարգում էին նրանց, իսկ իրենց կողմից, թեև հաճախ ու շատ էին խանդոտ իրենց փառքի նկատմամբ, սակայն ընդհանրապես աշխատում էին ուրիշներին նեղություն չտալ, փուչ վեճուկռվի չէին բռնվում, իրենց պահում էին անսովոր արժանապատվությամբ, կշռադատ էին և համարյա մշտապես հնազանդ ղեկավարությանը՝ ոչ հնազանդության սկզբունքից, ոչ պարտականությունների գիտակցումից, այլ այնպես, կարծես ինչ֊որ պայմանագրով, փոխադարձ օգուտն երը գիտակցելով։ Իմիջիայլոց, նրանց հետ էլ զդուշորեն էին վարվում։ Հիշում եմ, ինչպես նման կալանավորներից մեկին՝ անվախ ու վճռական, իր գազանային հակումներով ղեկավարությանը հայտնի մի մարդու, մի անգամ կանչեցին պատիժը կրելու ինչ֊որ հանցանքի համար։ Ամառ օր էր, ոչ աշխատանքային։ Շտաբ-սպան, բանտի ամենամերձ և ամենաանմիջական պետը, ինքն էր եկել կորդեգարդիա, որն ուղիղ մեր դարպասի մոտ էր, ներկա գտնվելու պատժին։ Այդ մայորը մի տեսակ ճակատագրական էակ էր կալանավորների համար, նրանց հասցրել էր այն վիճակին, որ սարսռում էին իրենից։ Խելագարության աստիճան խիստ էր, «վրա էր պրծնում մարդկանց», ինչպես ասում էին տաժանապարտները։ Ամենից ավելի սարսափում էին նրա թափանցող, լուսանային հայացքից, որից ոչինչ չէր լինի թաքցնել։ Նա տեսնում էր մի տեսակ առանց նայելու։ Բանտ մտնելով, արդեն գիտեր, թե ինչ է կատարվում հակառակ ծայրին։ Կալանավորները նրան կոչում էին ութաչքանի։ Նրա որդեգրած կարգը խաբուսիկ էր։ Նա միայն չարացնում էր արգեն չարացած մարդկանց իր կատաղի, չարամիտ արարքներով, և եթե նրանից վեր չլիներ պարետը՝ վեհանձն ու կշռադատ, ենթակայի վայրի արարմունքները զսպող մեկը, ապա իր կառավարմամբ նա մեծ փորձանքների կհանգեցներ։ Չեմ հասկանում, ինչպես կարող էր նա բարեհաջող ավարտել․ պաշտոնաթող եղավ ողջ և առողջ, թեև, իմիջիայլոց, դատի տրվեց։

Կալանավորր գունատվեց, երբ նրան կանչեցին։ Սովորաբար, նա լուռ և վճռական պառկում էր ճիպոտահարվելու, լուռ դիմանում էր պատժին ու դրանից հետո ոտքի ելնում գզգզվածի պես, սառնարյուն և փիլիսոփայորեն նայելով կատարված փորձանքին։ Ի դեպ, նրա հետ միշտ զգուշորեն էին վարվում։ Բայց այս անգամ, չգիտես ինչու, իրեն արդար էր համարում։ Նա գունատվեց, և պահակներից ծածուկ, հասցրեց թևքի մեջ մտցնել կոշկակարի անգլիական սուր գանակը։ Դանակներ ու ամեն տեսակի սուր գործիքներ խստիվ արգելված էին բանտում։ Խուզարկությունները հաճախակի էին և բավականին լուրջ, պատիժները՝ դաժան։ Բայց քանի որ դժվար է գողի մոտ որևէ բան գտնել, երբ նա առանձնապես որոշել է ինչ֊որ բան թաքցնել, և քանի որ դանակներն ու գործիքները մշտապես անհրաժեշտ էին բանտում, ապա չնայած խուզարկություններին, դրանք չէին վերանում։ Իսկ եթե վերցնում էլ էին, ապա անմիջապես նորերն էին հայտնվում։ Ամբողջ կալանավայրը խռնվել էր ցանկապատի մոտ և խանձացցերի արանքներից նայում էր՝ շունչը պահած։ Բոլորը գիտեին, որ Պետրովն այս անգամ չի ուզենա պառկել ճիպոտների տակ, և որ մայորի վերջն եկել է։ Բայց ամենավճռական պահին մեր մայորը նստեց կառքն ու հեռացավ՝ պատժի ի կատար ածումը հանձնարարելով մեկ ուրիշ սպայի։ «Աստված փրկեց»,— հետո ասում էին կալանավորները։ Իսկ ինչ վերաբերում է Պետրովին, նա շատ հանգիստ դիմացավ պատժին։ Նրա զայրույթը չքացավ մայորի գնալուն պես։ Կալանավորը հլու և հնազանդ է մինչև որոշակի աստիճան, բայց կա մի սահման, որը պետք չէ անցնել։ Իմիջիայլոց, ավելի հետաքրքրական ոչինչ չի կարող լինել անհնազանդության և ընդվզման այդ արտառոց պոռթկումներից։ Հաճախ մարդը հանդուրժում է մի քանի տարի, հնազանդվում է, կրում դաժանագույն պատիժներ ու հանկարծակի պոռթկում մի փոքր, դատարկ բանի վրա, համարյա թե հենց այնպես։ Ուրիշ հայացքով, կարելի է դա նույնիսկ խելագարություն կոչել, այդպես էլ անում են։

Արդեն ասել եմ, որ տարիներ շարունակ այդ մարդկանց մեջ չեմ տեսել ոչ զղջման նվազագույն արտահայտություն, ոչ ծանր մտորումների հատիկ՝ իրենց գործած հանցանքի շուրջ և որ նրանց մեծ մասն իրեն ներքուստ միանգամայն արդար է համարում։ Դա փաստ է։ Հարկավ, սնափառությունը, վատ օրինակները, կտրիճությունը, կեղծ ամոթը մեծապես պատճառ են դրան։ Մյուս կողմից, ո՞վ կարող է ասել, թե պեղել է այդ տարաբախտ սրտերի խորքը և կարդացել այնտեղ մի խորհրդավոր բան համակ աշխարհից։ Սակայն չէ որ կարելի էր այդքան տարիների ընթացքում գեթ մի բան նկատել, բռնել, որսալ այդ սրտերում, գեթ որևէ մի գիծ, որ կվկայեր ներքին տրտմություն, տառապանք։ Բայց դա չկար, ամենևին չկար։ Այո, հանցագործությունը կարծեմ թե չի կարող իմաստավորվել տվյալ, պատրաստի տեսակետներից, և դրա փիլիսոփայությունը որոշակի չափով ավելի դժվարին է, քան ենթադրում են։ Անշուշտ, բանտերը և հարկադիր աշխատանքի համակարգը չեն ուղղում հանցագործին, դրանք սոսկ պատժում են և ապահովում հասարակության հանգստությունը՝ չարագործի հետագա ոտնձգություններից։ Իսկ հանցագործի մեջ բանտը և ամենախստացրած տաժանակիր աշխատանքը զարգացնում են սոսկ ատելություն, արգելված վայելքների ծարավ ու ահավոր թեթև ամտություն։ Սակայն ես հաստատ համոզված եմ, որ նշանավոր խցային համակարգը հետապնդում է լոկ շինծու, խաբուսիկ, արտաքին նպատակ։ Դա քամում է մարդու կենսական հյութը, բթացնում նրա հոգին, թուլացնում, վախեցնում է նրան, հետո էլ բարոյապես սմքած մումիային, կիսախելագարին ներկայացնում որպես ուղղման և զղջման նմուշ։ Իհարկե, հասարակության դեմ ելած հանցագործն ատում է նրան, միշտ իրեն է արդարացի համարում, իսկ հասարակությանը՝ մեղավոր։ Բացի դրանից, նա արդեն պատիժ կրել է հասարակության կողմից, իսկ համարում է իրեն դրանից մաքրված, հաշիվը փակած։ Վերջապես, նման տեսակետներով կարելի է դատել, թե համարյա ստիպված ես արդարացնել հանցագործին։ Սակայն, չնայած հնարավոր բոլոր տեսակետներին, յուրաքանչյուր ոք կհամաձայնի, որ կան հանցանքներ, որոնք միշտ և ամենուրեք, ամենատարբեր օրենքներով, աշխարհի սկզբից իսկ համարվում են աներկբա հանցանքներ և այդպիսին կհամարվեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդը մարդ է մնում։ Միայն բանտում ես լսեցի պատմություններ ամենազարհուրելի, ամենաանբնական արարքների մասին, ամենահրեշավոր սպանությունների մասին՝ պատմված ամենաանզուսպ, ամենամանկական զվարթ ծիծաղով։ Հիշողությանս մեջ հատկապես մնացել է մի հայրասպան։ Ազնվականներից էր, ծառայում էր և իր վաթսունամյա հոր մի տեսակ անառակ որդին էր։ Կատարյալ անբարո վարք ուներ, խրվել էր պարտքերի մեջ։ Հայրը սահմանափակում էր նրան, հորդորում, սակայն հայրը տուն ուներ, ագարակ, ենթադրվում էր՝ փող, և... որդին սպանել էր նրան, ժառանգության ծարավով։ Հանցանքը բացահայտվել էր միայն մեկ ամիս անց։ Մարդասպանն ինքն էր հայտնել ոստիկանությանը, որ հայրն անհետացել է՝ չգիտեն որտեղ։ Ամբողջ այդ ամիս իրեն պահել էր անչափ անառակավարի։ Վերջապես, նրա բացակայությամբ, ոստիկանությունը գտել էր դիակը։ Բակում, ամբողջ երկայնքով, աղտեղությունների հեռացման համար առու կար՝ տախտակներով ծածկված։ Մարմինն այդ առվի մեջ էր։ Հագցված, պատրաստված էր, ալեհեր գլուխը լրիվ կտրած ու դրված մարմնի վրա, իսկ գլխի տակ մարդասպանը բարձ էր դրել։ Նա չէր խոստովանել, զրկվել էր ազնվականությունից, աստիճանից և տաժանակրության ուղարկվել քսան տարով։ Ամբողջ Ժամանակ, ինչքան ապրեցի նրա հետ, շատ հիանալի և զվարթ հոգեվիճակի մեջ էր։ Երեսառած, թեթևամիտ, վերին աստիճանի անկշռադատ մարդ էր, թեև ամենևին ոչ անխելք։ Նրա մեջ երբեք չեմ նկատել առանձնահատուկ որևէ դաժանություն։ Կալանավորներն արհամարհում էին նրան ոչ թե հանցանքի պատճառով, որի մասին խոսք իսկ չկար, այլ որովհետև իրեն պահել չէր կարողանում։ Խոսքի մեջ հանկարծ կհիշեր հորը։ Մի անգամ, ինձ հետ խոսելով իրենց ընտանիքում ժառանգական առողջ կազմվածքի մասին, ավելացրեց. «Ահա, իմ ծնող հայրն, օրինակ, մինչև մեռնելը, չի բողոքել որևէ մի հիվանդությունից»։ Այդպիսի գազանային անզգայնություն, անշուշտ, հնարավոր չէ։ Ֆենոմեն է սա, կառուցվածքի որևիցե արատ, մարմնական և հոգեկան ինչ-որ այլանդակություն՝ դեռևս անհայտ գիտությանը, և ոչ թե սովորական հանցանք։ Իհարկե, ես չէի հավատում այդ հանցագործությանը։ Բայց նրա համաքաղաքացիները, ովքեր պիտի իմանային նրա պատմության բոլոր մանրուքները, ինձ պատմեցին ամբողջ գործը։ Փաստերն այնքան էին հստակ, որ անհնար էր չհավատալ։

Կալանավորները լսել էին, ինչպես էր նա բղավել երազում մի գիշեր. «Բռնի նրան, բռնի։ Գլուխը կտրի, գլուխը, գլուխը...»։

Համարյա բոլոր կալանավորները խոսում էին գիշերով ե զառանցում։ Հայհոյանք, գողական խոսքեր, դանակներ, կացիններ՝ ավելի հաճախ էին խոսք դառնում զառանցանքի մեջ։ «Ծեծված ժողովուրդ ենք մենք,— ասում էին նրանք,— մեր ներսն է ջնջխված, դրանից էլ գոռում ենք գիշերով»։

Պետական տաժանակիր ճորտական աշխատանքը զբաղմունք չէր, այլ պարտականություն. կալանավորն աշխատում-լրացնում էր իր կետարքը, կամ լրացնում աշխատանքի՝ օրենքով սահմանված ժամերը և ետ էր գալիս բանտ։ Աշխատանքին նայում էին ատելությամբ։ Առանց իր առանձնահատուկ, սեփական զբաղմունքի, որին կնվիրվեր ամբողջ մտքով, իր համակ հաշվարկով, մարդը բանտում ապրել չէր կարող։ Եվ էլ ի՞նչ եղանակով այդ ամբողջ բազմությունը՝ զարգացած, եռանդով ապրած և ապրել կամեցող, բռնությամբ կիտված այստեղ, բռնությամբ կտրված հասարակությունից և նորմալ կյանքից, կարող էր համակերպվել այստեղ կանոնավոր և նորմալ, իր կամքով և ցանկությամբ։

Միայն պարապությունից այստեղ նրա մեջ կզարգանային այնպիսի հանցավոր հատկություններ, որոնց մասին նախկինում պատկերացում իսկ չուներ։ Առանց աշխատանքի և առանց օրինական, նորմալ սեփականության, մարդը չի կարող ապրել, կայլասերվի, կվերածվի գազանի։ Դրա համար էլ բանտում ամեն ոք, ի հետևանք բնական պահանջմունքի և ինքնապահպանման ինչ-որ զգացմունքի, ուներ իր արհեստն ու զբաղմունքը։ Ամռան երկար օրը համարյա ծայրեծայր լցված էր պետական աշխատանքով, կարճ գիշերին հազիվ հասցնում էին քուններն առնել։ Բայց ձմռանն, ըստ կանոնագրքի, մթնշաղն ընկնելուն պես կալանավորը պիտի փակվեր բանտում։ Իսկ ի՞նչ անել ձմռան երեկոյի երկար ու ձիգ, տաղտուկ ժամերին։ Այդ պատճառով էլ համարյա յուրաքանչյուր բանտասենյակ, չնայած արգելքին, վերածվում էր հսկայական արհեստանոցի։ Որպես այդպիսին՝ աշխատանքը, զբաղմունքն արգելված չէին, սակայն խստիվ արգելված էր բանտում, իր մոտ գործիքներ ունենալ, իսկ առանց դրանց, գործ անել չէր լինի։ Սակայն սուսուփուս աշխատում էին, և թվում է, ղեկավարությունը որոշ դեպքերում շատ աչալուրջ չէր հետևում դրան։ Շատ կալանավորներ բանտ էին գալիս՝ ոչինչ չգիտենալով, բայց սովորում էին մյուսներից և հետո ազատվում որպես լավ արհեստավորներ։ Այստեղ կային թե սապոգ ու ոտնաման կտրուղներ, թե դերձակներ, թե ատաղձագործներ ու փականագործներ, դրվագողներ, ոսկերիչներ։ Մի հրեա կար՝ Իսայ Բումշտեյնը, ոսկերիչ էր, միաժամանակ և վաշխառու։ Բոլորն էլ աշխատում էին և քիչումիչ վաստակում։ Աշխատանքի պատվերներ ձեռք էին բերվում քաղաքից։ Փողը կոփածո ազատություն է, ուստի ազատությունից կատարելապես զրկված մարդու համար, դա տասնապատիկ թանկ էր։ Եթե միայն փող էր զնգզնգում գրպանում, կալանավորն արդեն կիսով չափ սփոփված էր, թեև չէր կարող ծախսել։ Սակայն փողը միշտ և ամենուրեք կարելի է ծախսել, առավել ևս, որ արգելված պտուղը կրկնակի քաղցր է։ Իսկ տաժանավայրում նույնիսկ խմիչք կարելի էր ունենալ։ Ծխամորճերը խստագույնս արգելված էին, բայց բոլորր ծխում էին։ Փողը եւ ծխախոտը փրկում էին լնդաախտից և ուրիշ հիվանդություններից։ Իսկ աշխատանքը փրկում էր հանցանքներից, առանց աշխատանքի կալանավորները կուտեին միմյանց, ինչպես սարդերն ապակյա ամանի մեջ։ Չնայած դրան՝ թե աշխատանքը, թե փողն արգելված էին։ Հաճախ հանկարծակի խուզարկություններ էին արվում գիշերով, արգելված ամեն ինչ խլում էին, ու ինչպես էլ թաքցված լիներ փողը, այնուամենայնիվ, երբեմն ընկնում էր խուզարկուների ձեռքը։ Մասամբ ահա թե ինչու փողը չէին հավաքում, այլ շուտափույթ խմելու տալիս, ահա թե ինչու բանտում խմիչք էլ կար։ Ամեն խուզարկությունից հետո, մեղավորը, բացի որ զրկվում էր ամբողջ ունեցվածքից, սովորաբար պատժվում էլ էր ցավաշատ։ Սակայն, ամեն խուզարկությունից հետո, տեղնուտեղը լրացվում էր պակասը, անհապաղ ձեռք էին բերվում նոր իրեր, և ամեն ինչ ընթանում էր հնի պես։ Թե՛ ղեկավարությունը դիտեր դա, թե՛ կալանավորները չէին տրտնջում պատիժներից, թեև այդպիսի կյանքը նման էր Վեզուվի վրա բնակայթյուն հաստատածների կյանքին։

Ով արհեստ չուներ, գործում էր այլ կերպ։ Բավական ինքնօրինակ միջոցներ կային։ Օրինակ, ոմանք զբաղվում էին միայն վերավաճառքով, իսկ երբեմն վաճառվում էին այնպիսի իրեր, որոնք բանտի պատերից դուրս, մեկնումեկի մտքով իսկ չէր անցնի ոչ միայն գնել ու վաճառել դրանք, այլև իր համարել։ Սակայն տաժանավայրը շատ էր չքավոր և չափազանց արդյունաբերող։ Վերջին լաթը գին ուներ և մի տեղ բանեցվում էր։ Հենց չքավորության պատճառով էլ փողը բանտում միանգամայն ուրիշ արժեք ուներ, քան դրսում։ Մեծ ու բարդ աշխատանքի դիմաց գռոշներ էին վճարում։ Ոմանք հաջողությամբ վաշխառություն էին անում։ Ունեցածը վատնած կամ սնանկացած կալանավորն իր վերջին իրերը կտաներ վաշխառուի մոտ և մի քանի պղնձադրամ կստանար նրանից՝ սարսափելի տոկոսով։ Եթե ժամանակին ետ չգներ, այդ իրերն անհապաղ և անողոքաբար կծախվեին։ Վաշխառությունն այնպես էր ծաղկել, որ գրավ էին ընդունում նույնիսկ պետական, հսկվող բաները, այն է՝ բանտի սպիտակեղեն, կոշիկ կտրելու հումք և այլն, իրեր, որոնք կալանավորին պետք էին ամեն պահի։ Սակայն նման գրավների դեպքում պատահում էր նաև գործի մեկ ուրիշ շրջվածք, ի դեպ, ոչ լրիվ անսպասելի. գրավ դրած և փողն ստացածն իսկույն գնում էր ավագ ենթասպայի՝ բանտի ամենամերձ պետի մոտ, մատնում հսկվող իրերը գրավ վերցնելու մասին, և դրանք տեղնուտեղը վաշխառուից ետ էին խլվում, նույնիսկ առանց վերադաս ղեկավարությանը զեկուցելու։ Հետաքրքրական է, որ այդ դեպքում երբեմն նույնիսկ վեճ չէր լինում. վաշխառուն, լուռ, ու մռայլված, ետ էր տալիս ինչ հարկն էր և նույնիսկ կարծես ինքն էլ էր սպասում, որ այդպես է լինելու։ Գուցեև, չէր կարող ինքն էլ չգիտակցել, որ գրավատուի տեղն ինքն էլ այդպես կաներ։ Ուստի, եթե երբեմն նույնիսկ հետո հայհոյում էլ էր, ապա առանց որևէ չարացածության, այլ այնպես, հոգու հանգստության համար։

Ընդհանրապես, բոլորը գողանում էին իրարից ահավոր չափերով։ Համարյա յուրաքանչյուրն իր սնդուկն ուներ՝ կողպեքով, բանտի իրերը պահելու համար։ Դա թույլատրվում էր, բայց սնդուկները չէին փրկում։ Կարծում եմ, կարելի է պատկերացնել, թե ի՜նչ վարպետ գողեր կային այնտեղ։ Ինձ անկեղծորեն նվիրված մի կալանավոր (ասում եմ առանց որևէ ավելորդաբանության), ինձնից գողացավ Աստվածաշունչը, միակ գիրքը, որ թույլատրվում էր ունենալ տաժանավայրում։ Նույն օրն ինքն ինձ խոստովանեց ոչ թե զղջալով, այլ խղճալով ինձ, որովհետև երկար ժամանակ փնտրում էի։ Օղեվաճառներ կային, որոնք խմիչքի առևտուր էին անում և արագ հարստանում։ Այս վաճառքի մասին երբևէ կասեմ առանձնապես, բավականաչափ հետաքրքիր է։ Բանտում շատ կային մաքսանենգության համար նստածներ, ուստի զարմանալու հարկ չկա, թե նման զննումների և պահախմբերի առկայությամբ, ինչպես էր խմիչք բերվում բանտ։ Իմիջի այլոց, մաքսանենգությունն իր բնույթով, մի տեսակ առանձնահատուկ հանցանք է։ Օրինակ, կարելի՞ է, արդյոք, պատկերացնել, որ փողը, շահն այս կամ այն մաքսանենգի համար երկրորդական դեր են խաղում, երկրորդ տեղում են։ Այնինչ, հենց այդպես է լինում։ Մաքսանենգը գործում է կրքով, ըստ կոչման։ Մասամբ պոետ է նա։ Նա վտանգում է ամեն ինչ, գնում է ահավոր սպառնալիքի, խորամանկում է, հորինում, դուրս է պրծնում, երբեմն նույնիսկ գործում ինչ-որ ոգեշնչմամբ։ Այդ մոլուցքը նույնքան զորեղ է, ինչքան և թղթախաղը։ Բանտում մի կալանավոր գիտեի՝ վիթխարահասակ, սակայն այնքան հեզ, սուսուփուս, խոնարհ, որ պատկերացնել չէր լինի, թե ինչպես է հայտնվել բանտում։ Այն աստիճան անչար էր և հանդուրժող, որ բանտում եղած ամբողջ ժամանակ ոչ մեկի հետ վեճի մեջ չմտավ։ Բայց նա արևմտյան սահմանից էր, նստել էր մաքսանենգության համար և, իհարկե, չէր կարող դիմանալ ու սկսեց խմիչք անցկացնել։ Քանի անգամ պատժեցին նրան դրա համար, և ինչպես էր վախենում ճիպոտներից։ Եվ խմիչք ներս բերելն էլ ամենաողորմելի եկամուտ էր բերում։ Խմիչքից հարստանում էր միայն մի անտրեպրենյոր։ Խենթը սիրում էր արվեստն արվեստի համար։ Կնկա պես լալկան էր և քանի-քանի անգամ, պատժվելուց հետո, երդվում ու խոստանում էր մաքսանենգություն չանել։ Արիությամբ ինքն իրեն դիմադրում էր երբեմն ամբողջ մի ամիս, բայց և ի վերջո, չէր դիմանում այնուամենայնիվ... Հենց այդ անձանց շնորհիվ էլ խմիչքը չէր պակասում բանտում։

Վերջապես, մի եկամուտ էլ կար, որը թեև չէր հարստացնում կալանավորներին, սակայն մշտական էր և բարեշնորհ։ Ողորմությունն էր։ Մեր հասարակության բարձր դասը պատկերացում չունի, թե «թշվառականների» համար ինչպես են հոգում վաճառականները, քաղքենիները և համարյա ամբողջ ժողովուրդը։ Ողորմությունը լինում է համարյա անընդմեջ և համարյա միշտ՝ հացով, բլիթներով, կալաչներով, շատ ավելի սակավ՝ փողով։ Առանց այդ ողորմությունների, շատ տեղերում կալանավորների, հատկապես ենթադատների համար, ովքեր ավելի խիստ պայմաններում են, քան դատապարտվածները, չափից ավելի դժվար կլիներ։ Ողորմությունը կրոնավայել հավասար էր բաժանվում կալանավորների միջև։ Եթե չէր հերիքում բոլորին, կալաչները կտրատվում էին հավասար, երբեմն վեց մասի, և յուրաքանչյուրն անպայման ստանում էր իր բաԺինը։ Հիշում եմ, ինչպես առաջին անգամ դրամական ողորմություն ստացա։ Դա եղավ բանտ գալուց ոչ շատ ուշ։ Վերադառնում էի առավոտյան աշխատանքից մենակ, պահնորդի հետ։ Դիմացիցս անցան մայր ու աղջիկ, դստրիկը տասը տարեկան կլիներ, հրեշտակի պես սիրունիկ։ Մի անդամ արդեն տեսել էի նրանց։ Մայրը զինվորի այրի էր։ Ամուսինը՝ երիտասարդ զինվոր, դատի տակ էր եղել և վախճանվել հոսպիտալում, կալանավորական հիվանդասենյակում, այն ժամանակ երբ ես էլ էի հիվանդ պառկած այնտեղ։ Կինն ու դուստրը եկել էին հրաժեշտ տալու, երկուսն էլ ահավոր լալիս էին։ Ինձ տեսնելով, աղջնակը շառագունեց, ինչ֊որ բան շշնջաց մորը, որն իսկույն կանգ առավ, պայուսակի մեջ քառորդ կոպեկ գտավ ու տվեց դստերը։ Աղջնակը վազեց իմ ետևից. «Առ, թշվառական, վերցրու կոպեկը Քրիստոսի սիրուն»,— բղավում էր նա, առաջ վազելով ինձնից և կոպեկը ձեռքս խոթելով։ Ես վերցրի նրա կոպեկանոցը, և աղջնակը մոր մոտ գնաց միանգամայն գոհ։ Այդ քառորդ կոպեկանոցը երկար ժամանակ պահում էի մոտս։

Առաջին տպավորություններ

Բանտային իմ կալանքի առաջին ամիսն ու սկիզբն՝ ընգհանրապես, հիմա պատկերվում են հիշողությանս մեջ։ Բանտային հետագա տարիներն իմ հիշողություններում շատ ավելի աղոտ են ցոլցլում։ Որոշ բաներ կարծես լրիվ խունացել են, թողնելով մեկ ընդհանուր տպավորություն՝ ծանր, միապաղաղ, հեղձուցիչ։

Բայց այն ամենն, ինչ ապրեցի իմ տաժանակրության առաջին օրերին, ինձ են պատկերվում ասես երեկ կատարված։ Այդպես էլ պիտի լինի։

Հստակ հիշում եմ, որ այդ կյանքում առաջին իսկ քայլից ինձ ապշեցրեց, որ կարծես թե դրա մեջ առանձնապես ոչ մի ապշեցնող, անսովոր, կամ ավելի լավ է ասել անսպասելի բան չգտա։ Այդ ամենը կարծես նախկինում էլ էր ցոլցլացել երևակայությանս մեջ, երբ Սիբիրի ճանապարհին ջանում էի կռահել առաջիկայում ինձ վիճակվածը։ Սակայն շուտով ամենաարտառոց անսպասելիությունների, ամենահրեշավոր փաստերի վիհն ինձ ստիպեց կանգ առնել համարյա ամեն քայլափոխի։ Եվ արդեն միայն հետագայում, արդեն բավական երկար ապրելով բանտում, լիովին իմաստավորեցի այդօրինակ գոյության համակ բացառիկությունը, համակ անսպասելիությունը և ավելի ու ավելի զարմանալ դրանից։ Խոստովանում եմ, որ այդ զարմանքն ուղեկցեց իմ տաժանակրության ամբողջ տևական պատժաժամկետի ընթացքում։ Երբեք չկարողացա հաշտվել դրա հետ։

Բանտ մտնելուն պես, առաջին իմ տպավորությունն ընդհանրապես ամենանողկալին էր, բայց և այնպես՝ տարօրինակ բան. ինձ թվաց, թե բանտում ապրելը շատ ավելի հեշտ է, քան երևակայում էի ճանապարհին։ Կալանավորները, թեև կալանդներով, ազատ շրջում էին ամբողջ բանտում, կռվշտում էին, երգեր երգում, իրենց համար գործ անում, ծխամորճեր ծխում, խմիչք օգտագործում (թեև շատ քչերը), իսկ գիշերը ոմանք թղթախաղն էին սկսում։ Բուն աշխատանքն, օրինակ, ինձ թվաց ամենևին ոչ ծանր տաժանակիր, և սոսկ շատ հետո կռահեցի, որ այդ աշխատանքի ծանրությունն ու տաժանակրությունը ոչ այնքան դժվարության և անդադարության մեջ են, որքան որ դա հարկադրական է, պարտադիր, մահակի տակ։ Դրսում մուժիկն աշխատում է թերևս անհամեմատ ավելի, երբեմն նույնիսկ գիշերները, հատկապես ամռանը, բայց նա աշխատում է իր համար, բանում է խելամիտ նպատակով, և նրա համար անհամեմատ դյուրին է, քան տաժանապարտին՝ հարկադիր և իր համար միանգամայն անօգուտ աշխատանքում։ Մի անգամ մտքովս անցավ, որ եթե կամենային լիովին ճզմել, ոչնչացնել մարդուն, ամենասարսափելի պատիժը տալ նրան այնպես, որ ա մենազարհուրելի մարդասպանը սարսռար նման պատժից և վախենար դրանից նախապես, ապա հարկ կլիներ միայն այդ աշխատանքին տալ կատարելապես, բացարձակապես անօգտակարության և անիմաստության բնույթ։ Եթե ներկայիս տաժանակիր աշխատանքը թե անհետաքրքիր, թե ձանձրալի է տաժանապարտի համար, ապա ինքնըստինքյան, որպես աշխատանք, խելամիտ է. կալանավորն աղյուս է կտրում, հող է փորում, սվաղ է անում, կառուցում։ Այդ աշխատանքի մեջ իմաստ և նպատակ կա։ Տաժանապարտ աշխատողը երբեմն նույնիսկ հափշատկվում է գործով, ուզում աշխատել ավելի հմտորեն, կարգին, ավելի լավ։ Բայց եթե ստիպես նրան, օրինակ, ջուրը մի տակառից լցնել մյուսը, մյուսից՝ առաջինը, ավազ ծեծել, մի տեղից հող կրել մյուսն ու ետ տանել, կարծում եմ, կալանավորը կկախվեր մի քանի օր անց կամ հազար ու մի հանցանք կգործեր, որ գոնե մեռնի, բայց պրծնի այդպիսի ստորասումից, ամոթից և տանջանքից։ Անշուշտ, այդպիսի տանջանքը կվերածվեր կտտանքի, վրեժխնդրության և կդառնար անիմաստ, քանի որ ոչ մի ողջամիտ նպատակ չէր ունենա։ Բայց քանի որ նման կտտանքի, անիմաստության, ստորացման և ամոթի մի մաս անպայման կա ամեն տեսակ հարկադրյալ աշխատանքի մեջ, ապա և տաժանակիր աշխատանքն անհամեմատ տանջալի է ամենայն ազատ գործից հենց նրանով, որ հարկադրյալ է։

Իմիջիայլոց, ես բանտ մտա ձմռանը, դեկտեմբեր ամսին ու դեռևս պատկերացում չունեի ամառային, հնգապատիկ ծանր աշխատանքի մասին։ Իսկ ձմռանը մեր բերդում բանտային աշխատանքներն ընդհանրապես քիչ էին։ Կալանավորները գնում էին Իրտըյչ՝ պետական հնացած նավակները կոտրատելու, աշխատում էին արհեստանոցներում, պետական շենքերի մոտ բքերից կիտված ձյունն էին մաքրում, ալաբաստր թրծում ու մանրում և այլն, և այլն։ Ձմռան օրը կարճ, գործը շուտ էր վերջանում, և մերոնք բանտ էին վերադառնում, ուր համարյա անելիք չկար, եթե որևիցե սեփական գործ չլիներ։ Բայց դրանով զբաղվում էր կալանավորների գուցեև մեկ երրորդը միայն, իսկ մյուսները ջուր էին ծեծում, անհարկի թափառում բանտի բոլոր սենյակներում, կռվշտում, միմյանց մեջ խարդավանքներ, պատմություններ սարքում, խմում, երբ քիչումիչ փող էր ընկնում ձեռքները։ Գիշերները թղթախաղով տարվում էին վերջին շապիկը, և այդ ամենն անձկությունից, պարապ֊սարապությունից, անգործությունից։ Հետագայում ես հասկացա, որ բացի ազատազրկումից, բացի հարկադիր աշխատանքից, տաժանապարտ կյանքում ևս մի տանջանք կա, մյուս բոլորից համարյա թե ուժեղագույնը։ Դա հարկադրված ընդհանուր համակեցությունն է։ Ընգհանուր համակեցություն, հարկավ, ուրիշ տեղերում էլ կա, բայց դե, բանտ են գալիս այնպիսի մարդիկ, որ ոչ ամեն մեկը կկամենա համատեղ ապրել նրանց հետ, և ես վստահ եմ, որ յուրաքանչյուր տաժանապարտ զգում էր այդ տանջանքը, թեև իհարկե, մեծ մասամբ անգիտակցաբար։

Ուտելիքը նույնպես ինձ բավականաչափ թվաց։ Կալանավորները հավատացնում էին, որ նման բան չկա եվրոպական Ռուսաստանի կալանավորական վաշտերում։ Այդ մասին դատել չեմ ուզում՝ այնտեղ չեմ եղել։ Բացի դրանից, շատերը հնարավորություն ունեին սեփական ուտելիքն ունենալ։ Տավարի միսը մեզ մոտ արժեր ֆունտը մի գռոշ, ամռանը երեք կոպեկ։ Բայց սեփական ուտելիք պահում էին միայն նրանք, ում մոտ մշտապես փող էր լինում, իսկ կալանատեղի մեծամասնությունը պետականն էր ուտում։ Իմիջիայլոց, պարծենալով իրենց ուտելիքով, կալանավորները խոսում էին միայն հացի մասին և օրհնում հենց այն, որ հացը մեզ մոտ ընդհանուր էր և ոչ թե քաշով էին տալիս։ Վերջինը նրանց սարսափեցնում էր․ քաշով բաժանելու դեպքում, մեկ երրորդը քաղցած կմնար, իսկ խմբական՝ բոլորին հերիքում էր։ Մեր հացը մի տեսակ հատկապես համեղ էր ու դրանով հռչակված էր քաղաքում։ Դա վերագրում էին բանտի փռերի հաջող շինվածքին։ Իսկ շչին շատ էր ջրիկ։ Եփվում էր ընդհանուր կաթսայում, մի քիչ ձավար էին լցնում, և սովորական օրերին ավելի ջրիկ էր, անյուղ։ Ինձ սարսափեցնում էր շչիի մեջ ուտիճների վիթխարի քանակությունը։ Իսկ կալանավորները ոչ մի ուշադրություն չէին դարձնում։

Առաջին երեք օրը աշխատանքի չգնացի, այդպես էր ամեն նոր տեղ հասածի՝ համար թողնում էին հանգստանալ ճանապարհից։ Բայց հենց հաջորդ օրը ստիպված էի դուրս գալ բանտից՝ կալանդները վերակոփելու համար։ Իմ կալանդները համազգեստային չէին, այլ՝ օղավոր, «զրնգապակաս»՝ ինչպես անվանում էին կալանավորները։ Դրանք դրսից էին հագցվում։ Իսկ բանտային, համազգեստային, աշխատելուն հարմարեցված կալանդները ոչ թե օղերից էին կազմված, այլ երկաթյա, համարյա մատի հաստության չորս ձողերից, իրար միացված երեք օղակներով։ Դա կարելի էր հագնել շալվարի տակից։ Մեջտեղի օղակին գոտի էր կապվում, որն իր հերթին ամրացվում էր ուղղակի շապկի վրայից կապվող մեջքագոտուն։

Հիշում եմ իմ առաջին առավոտը բանտասենյակում։ Կորդեգարդիայում, բանտի դարպասի մոտ, թմբուկը լուսաբաց զարկեց, և մի տասը րոպե անց պահախմբի ենթասպան սկսեց բացել բանտասենյակները։ Սկսեցին արթնանալ։ Վեցանոց ճարպամոմի աղոտ լույսի տակ ելնում էին կալանավորներն իրենց թախտաշարերից, ցրտից սրթսրթալով։ Մեծ մասը լուռ ու մռայլ էր՝ քնից հետո։ Հորանջում էին, ձգմգվում, կնճռոտում խարանված ճակատները։ Ոմանք խաչակնքվում էին, մյուսները արդեն սկսում կռվշտել։ Ահավոր հեղձուկ էր։ Ձմեռային թարմ օդը դռնից ներս խուժեց՝ հենց բացեցին, և գոլորշու գնդերով սփռվեց սենյակում։ Ջրի դույլերի մոտ խռնվեցին կալանավորները, հերթով վերցնում էին շերեփը, ջուր առնում բերանը և ձեռք ու երես լվանում բերանի ջրով։ Ջուրը երեկոլից հավաքում էր պառաշավորը։ Ամեն սենյակում, ըստ կանոնագրքի, արտելի ընտրած մի կալանավոր կար, սենյակում սպասավորություն անելու համար։ Նրան կոչում էին պառաշավոր, և նա աշխատանքի չէր գնում։ Նրա գործն էր հետևել բանտասենյակի մաքրությանը, թախտաշարերը և հատակը լվալ ու քերել, գիշերամանը տանել, դատարկել ու բերել, երկու դույլ թարմ ջուր կրել, առավոտյան լվացվելու, ցերեկը՝ խմելու համար։ Շերեփի պատճառով, որը մի հատ էր, անմիջապես վեճեր էին սկսվում։

― Ո՜ւր ես խցկվում, նախշած ճակատ,— փնթփնթում էր մռայլադեմ ու բարձրահասակ մի կալանավոր, չորչորուկ ու թխամաշկ, մի տեսակ տարօրինակ ուռուցքներով՝ ածիլած գանգին, հրմշտելով մյուսին հաստլիկ ու կարճլիկ, զվարթ ու կարմրերես կալանավորին,— համբերի։

― Ի՛նչ ես գոռում։ Համբերանքի համար մեզ մոտ փող են տալիս։ Ինքդ թոզ գնա։ Մոնումենտիս տեսեք։ Ասել կուզեմ, ախպերներ, որ նրա մեջ ոչ մի ֆարտիկուլտյապ էլ չկա։

«Ֆարտիկուլտյապը» որոշ տպավորություն գործեց, շատերր ծիծաղեցին։ Հենց դա էլ պետք էր զվարթ հաստլիկին, որն ակներևաբար, կամավոր ծաղրածուի պես մի բան էր բանտասենյակում։ Բարձրահասակ կալանավորը նրան նայեց խորագույն արհամարհանքով։

― Կոլոտ կովի մեկը,— մրթմրթաց նա, կարծես ինքն իրեն,— տես է, վիզն է հաստացրել բանտի մաքուր հացով։ Ուրախ է, որ թաթախմանը տասներկու խոճկոր են բերելու։

Հաստլիկը վերջապես բարկացավ։

― Ախր, տեսնեմ դու էդ ի՞նչ թռչուն ես,— բղավեց նա հանկարծ, կամրատակած։

― Ո՞նց թե ինչ թռչուն։

― Ի՞նչ տեսակ։

― Էդ տեսակ։

― Էդ ի՞նչ տեսակ։

― Էդպիսի մի խոսք կա։

― Ի՞նչ խոսք։

Երկուսն էլ աչքերը չռեցին իրար վրա։ Հաստլիկը պատասխանի էր սպասում և սեղմել էր բռունցքները, ասես ուզում էր տեղնուտեղը կռվի նետվել։ Ես իսկապես կարծում էի, թե կռիվ է լինելու։ Ինձ համար այդ ամենը նորություն էր և նայում էի հետաքրքությամբ։ Սակայն հետագայում իմացա, որ նման տեսարանները չափազանց անմեղ են և խաղարկվում են, ինչպես կատակերգության մեջ, ընդհանուր հաճույքի համար։ Իսկ բանը կռվի չէր հասնում համարյա երբեք։ Այդ ամենը խիստ բնորոշական էր և պատկերում էր բանտի բարքերր։

Բարձրահասակ կալանավորը կանգնած էր հանգիստ և ծանրումեծ։ Նա զգում էր, որ իրեն են նայում և սպասում՝ կխայտառակվի՞, արդյոք, իր պատասխանով, թե՝ ոչ, որ հարկ է պաշտպանել իրեն, ապացուցել, որ ինքն իսկապես թռչուն է և ցույց տալ, թե հատկապես ինչ թռչուն։ Անպատմելի արհամարհանքով նա խեթեց հակառակորդին, ջանալով առավել վիրավորելու համար նրան նայել մի տեսակ ուսի վրայով, վերից վար, ասես զննում է նրան, որպես մի մժեղի, և դանդաղ ու հստակ արտաբերեց.

― Կագան...

Այսինքն, թե ինքը, կագան թռչուն է։ Քրքիջի հուժկու թնդյուն ողջունեց կալանավորի հնարամտությունը։

― Սրիկա ես դու, ոչ թե կագան,— ոռնաց հաստլիկը՝ զգալով, որ շշպռվել է բոլոր առումներով, ծայրաստիճան կատաղած։

Բայց հենց վեճը լրջացավ, կռվազաններին անմիջապես զսպեցին։

― Ինչ ղժղժացիք,— նրանց վրա գոռաց ամբողջ բանտասենյակը։

― Ավելի լավ կանեք իրար տաք, քան կոկորդ պատռեք,— բղավեց մեկն անկյան ետևից։

― Չէ հա, իրար տան,— հնչեց ի պատասխան։— Մերոնք անվախ ու կռվարար ժողովուրդ են, յոթ հոգով մեկից չենք վախենում...

― Երկուսն էլ իրար արժեն։ Մեկը մի ֆունտ հացի համար է բանտ ընկել, էն մեկն էլ՝ կճուճի անառակ, մի կնկա մածունն է կերել, դրա համար էլ ճիպտածեծ եղել։

― Դե, դե, դե, վերջացրեք,— բղավեց վետերանը, որը կարգուկանոնի համար ապրում էր բանտասենյակում և քնում անկյունում հատուկ մահճակալի վրա։

― Պըրծ, տղերք։ Նեվալիդ Պետրովիչը զարթնեց։ Նեվալիդ Պետրովիչին, մեր հարազատ ախպորը՝ բարիլուս։

― Ախպե՜ր... Ես քեզ ի՞նչ ախպեր։ Իրար հետ մի ռուբլու բան չենք խմել, ու հանկարծ՝ ախպեր,— մրթմրթաց վետերանը, շինելը վրան քաշելով թեքերից...

Պատրաստվում էին ներկա֊բացակայի։ Սկսել էր լուսանալ։ Խոհանոցում հոծ բազմություն էր հավաքվել, անցնելու տեղ չկար։ Կալանավորներն, իրենց կիսամուշտակներով և երկկտոր գլխարկներով, խռնվել էին հացի մոտ, որը նրանց համար կտրատում էր խոհարարներից մեկը։ Խոհարարներն ընտրվում էին արտելի կողմից, ամեն խոհանոցում երկու հոգի։ Նրանց մոտ էր պահվում նաև խոհանոցի դանակը՝ հաց ու միս կտրատելու համար, ամբողջ խոհանոցում՝ մի հատ։

Բոլոր անկյուններում և սեղանների մոտ տեղավորվել էին կալանավորները՝ գլխարկներով, գոտկատեղերը կապած կիսամուշտակներով, պատրաստ հիմա աշխատանքի գնալու։ Մի քանիսի առաջ փայտյա ամաններ կային՝ կվասով։ Հացը մանրում էին կվասի մեջ ու խպշտում։ Աղմուկ-աղաղակն անտանելի էր, բայց մի քանիսը խելամտորեն ու անաղմուկ զրուցում էին անկյուններում։

― Հալիվոր Անտոնիչին աղուհացով բարաջողում,— ասաց ջահել մի կալանավոր, տեղ անելով ու նստելով խոժոռված ու անատամ կալանավորի կողքին։

― Է, բարաջողում, թե հանաքի չես տալի,— պատասխանեց մյուսը, աչքերը բարձրացնելով և ջանալով ծամծմել հացն ատամնազուրկ լնդերով։

― Անտոնիչ, բայց ախր ես կարծում էի, թե մեռել ես, ճիշտ որ։

― Ջէ, աջաջուց դու մեռի, հետո՝ ես...

Նստեցի նրանց մոտ։ Ինձնից աջ զրուցում էին երկու լրջադեմ կալանավոր, ջանալով մեկը մյուսի առաջ պահպանել իր կարևորությունը։

― Իմ մոտից չիլնի, որ գողանան,— ասում էր մեկը,— ախպերս, ինքս եմ վախում, որ հանկարծ մի բան չթռցնեմ։

― Հա, ինձնից էլ հեռու մնա, կդաղեմ։

― Ինչ դաղել, ինչ բան։ Մեզ պես բռնավոր ես, ուրիշ անուն չկա մեզ... Քեզ կկլպի, բարև էլ չի տա։ Էստեղ իմ կոպեկն էլ չքվեց, ախպերս։ Օր առաջ ինքն իր ոտով էր եկել։ Ի՞նչ անեի։ Դահիճ Ֆեդկայից սկսեցի խնդրել, նրա տունը ֆորշտադտում էր, քոսոտ Սոլոմոնից էր առել, ջհուդից, որ հետո խեղդվեց...

― Գիտեմ։ Մեզ մոտ երեք տարի օղի ծախող էր, մականունն էլ՝ Գրիշկա Մութ գինետուն։ Գիտեմ։

― Բան էլ չգիտես։ Մութ գինետունն ուրիշ էր։

― Ո՞նց թե ուրիշ։ Ուրեմն, լավ չգիտես։ Ես քեզ էնքան իմացող բերեմ որ...

― Կբերես։ Դո՞ւ ով, ես՝ ով։

― Ով։ Քեզ ծեծել էլ եմ, գլուխ չեմ գովում, թե չէ՝ դո՜ւ ով․․․

― Ծեծե՜լ ես։ Ինձ ծեծողը հլա չի ծնվել, ով էլ ձեռ է բարձրացրել, հողի տակ պառկած է։

― Բենդերի ժանտախտ։

― Սիբիրի ցավ գա վրեդ։

― Թուրքի թրի տակ ընկնես...

Ու ձգվեց֊գնաց կռվշտոցը։

― Դե՛֊դե՛֊դե՛։ Ձենները գլուխները գցին,— բղավեցին չորս կողմից։— Դրսում չեն կարացել ապրել, ուրախ են, որ էստեղ ցորենի մաքուր հաց է ընկել ձեռները...

Տեղնուտեղը կհանգստացնեն։ Կռվշտել, լեզվակռիվ տալ թույլ է տրվում։ Մասամբ դա զբաղմունք է բոլորի համար։ Բայց միշտ չեն թողնի, որ բանը ծեծուկռվի հասնի, միայն բացառիկ դեպքերում կծեծվեն ախոյանները։ Կռվի մասին կմատնեն մայորին, կսկսվեն փնտրտուքները, ինքը մայորը կգա, մի խոսքով, բոլորի համար էլ վատ կլինի։ Դրա համար էլ չեն թողնի ծեծվեն։ Ասենք, ախոյանների լեզվակռիվն էլ ավելի շատ զբաղմունքի համար էր, խոսքի վարժանք։ Հաճախ իրենք իրենց են խաբում, սկսում են ահավոր եռանդով, կատաղությամբ... կարծում ես, ուր որ է, կհարձակվեն իրար վրա, բայց ամենևի՛ն՝ կհասնեն մի հայտնի կետի և իսկույն կբաժանվեն։ Այդ ամենն ինձ չափազանց զարմացրել էր սկզբում։ Դիտավորյալ մեջբերեցի բանտային ամենասովորական խոսակցություններից մի օրինակ։ Սկզբում չէի կարողանում պատկերացնել, թե ինչպե՞ս կարելի է կռվշտել հաճույքից՝ դրա մեջ գտնելով զվարճանք, սրտամոտ վարժանք, դուրեկան բան։ Ի դեպ, պետք չէ մոռանալ նաև սնափառությունը։ Դիալեկտիկ֊կռվշտողը հարգանք էր վայելում։ Սոսկ չէին ծափահարում նրան, ինչպես դերասանին։

Դեռ երեկ երեկոյից նկատել էի, որ ինձ խեթ են նայում։

Արդեն բռնել էի մի քանի մռայլ հայացք։ Հակառակը, ուրիշ կալանավորներ չուրջս պատվում էին, կասկածելով, թե հետս փող եմ բերել։ Անմիջապես սկսեցին ծառայություններ անել, սովորեցրին ինչպես կրեմ նոր կալանդները, ինձ համար, իհարկե փողով, մի փոքր սնդուկ գտան՝ փակով, որ դրա մեջ պահեմ արդեն ինձ տված բանտային իրերը և մի քանի ձեռք սպիտակեղենը, որ հետս էի բերել բանտ։ Հաջորդ իսկ օրը դրանք գողացան ինձնից ու խմելու տվին։ Նրանցից մեկը հետագայում դարձավ ինձ ամենանվիրված մարդը, թեև չէր դադարում գողանալ իրերս ամեն հարմար դեպքում։ Դա անում էր նվազագույնս չքաշվելով, համարյա անգիտակցաբար, կարծես պարտականությամբ, նրա վրա անհնար էր բարկանալ։

Իմիջիալյոց, նրանք սովորեցրին, որ պիտի իմ թեյն ունենամ, որ վատ չի լինի նաև թեյնիկ ձեռք բերել, իսկ առայժմ օգտագործելու բերեցին ուրիշինը և երաշխավորեցին մի խոհարարի, ասելով, որ ամիսը երեսուն կոպեկով ինձ համար կեփի ինչ ուզեմ, եթե կուզենամ հատուկ ուտել ու մթերք գնել ինձ համար... Անշուշտ, փող պարտք արեցին և յուրաքանչյուրն առաջին մեկ օրվա ընթացքում մի երեք անգամ եկավ՝ պարտք վերցնելու։

Նախկին ազնվականների վրա տաժանավայրում ընդհանրապես խոժոռ ու անբարյացակամ են նայում։

Չնայած, որ նրանք արդեն զրկված են իրենց կեցության իրավունքներից և լիովին հավասարեցված մնացած կալանավորներին, վերջիններս երբեք որպես ընկերներ չեն ընդունում նրանց։ Անկեղծորեն ընդունում էին մեզ որպես ազնվականներ, չնայած հենց իրենք էլ սիրում էին մեզ բարկացնել՝ մեր անկմամբ։

― Չէ, հերիք եղավ։ Առաջ էր, որ Պյոտրը Մոսկվան էր ոտատակ տալիս, հիմի էդ Պյոտրի ոտն իր հյուսած պարանին է փաթ գալիս,— և նման այլ սիրալիրություններ։

Նրանք սիրով էին հետևում մեր տառապանքներին, որոնք ջանում էինք ցույց չտալ նրանց։ Սկզբում առանձնապես տանջվում էինք գործատեղում, քանի որ նրանց ուժը չունեինք և չէինք կարողանում լիուլի օգնել նրանց։ Ավելի դժվար ոչինչ չկա, քան ժողովրդի վստահությունը շահելը (հատկապես այդպիսի ժողովրդի) և նրանց սերը վաստակելը։

Տաժանավայրում մի քանի հոգի կային ազնվականներից։ Նախ և առաջ, մի հինգ հոգի լեհ։ Նրանց մասին երբևէ կասեմ հատկապես։ Տաժանապարտներն անասելի չէին սիրում լեհերին, նույնիսկ ավելի, քան մյուս ազնվական աքսորյալներին։ Լեհերը (ես խոսում եմ քաղաքական հանցագործների մասին) իրենց պահում էին մի տեսակ նրբին, վիրավորական քաղաքավարությամբ, ծայրաստիճան անհաղորդակից էին և ոչ մի կերպ չէին կարողանում կալանավորներից թաքցնել իրենց նողկանքր նրանց հանդեպ, իսկ վերջիններս շատ լավ հասկանում էին դա և փոխադարձում համարժեք։

Ինձ պետք եկավ համարյա երկու տարի ապրել բանտում, որոշ տաժանապարտների բարեհաճությունը ձեռք բերելու համար։ Սակայն նրանց մեծ մասն ի վերջո սիրեց ինձ և ճանաչեց որպես «լավ» մարդ։

Ռուս ազնվականներից ևս չորս հոգի կային, ինձնից բացի։ Մեկը նսեմ ու ստոր արարած էր, ահավոր այլասերված, լրտես ու մատնիչ արհեստով։ Նրա մասին լսել էի դեռևս նախքան բանտ մտնելս և առաջին իսկ օրերից կտրեցի բոլոր տեսակի հարաբերությունները նրա հետ։ Մյուսը հենց այն հայրասպանն էր, ում մասին արդեն ասել եմ նոթերում։ Երրորդն Ակիմ Ակիմիչն էր, նրա նման խենթ հազվադեպ եմ տեսել։ Շատ հստակ է մնացել հիշողությանս մեջ։ Բարձրահասակ էր, լղարիկ, ցանցառամիտ, ահավոր անգրագետ, արտակարգ խրատամոլ և գերմանացու պես ճշտակատար։ Տաժանապարտները ծիծաղում էին նրա վրա, բայց մի քանիսը նույնիսկ վախենում էին գործ ունենալ նրա հետ՝ մանրախնդիր, պահանջկոտ ու կռվազան բնավորության համար։ Առաջին իսկ քայլից իրեն պահել էր մտերմավարի, կռվշտում էր նրանց հետ, նույնիսկ ծեծկռտվում։ Բացառիկ ազնիվ էր։ Անարդարություն նկատելուն պես իսկույն կխառնվեր, թեև իր գործը չլիներ։ Միամիտ էր ծայրաստիճան, օրինակ, կալանավորների հետ լեզվակռիվ տալիս, երբեմն կկշտամբեր դիմացիններին, որ գողեր են և լրջորեն կհամոզեր գողություն չանել։ Ծառայ ել էր Կովկասում, որպես պրապորշչիկ։ Մտերմացանք առաջին իսկ օրվանից, և նա տեղնուտեղը պատմեց իր գործը։ Սկսել էր հենց Կովկասում, նախ՝ որպես յունկեր, հետևակ գնդում, երկար ժամանակ լուծ քաշել, ի վերջո, սպա կարգվել, ուղարկվել ինչ֊որ ամրություն, որպես ավագ պետ։ Հարևան մի խաղաղ իշխանիկ հրդեհել էր նրա ամրոցը և գիշերային հարձակում գործել, որը չէր հաջողվել։ Ակիմիչը խորամանկել և ցույց չէր տվել անգամ, թե գիտե՝ ով է չարագործր։ Եղածը բարդեցին ոչ խաղաղների, իսկ մեկ ամիս անց Ակիմ Ակիմիչը բարեկամաբար հյուր կանչեց իշխանիկին։ Սա եկավ, ոչինչ չկասկածելով։ Ակիմ Ակիմիչը շարեց իր ջոկատը, բոլորին ի տես մերկացրեց և կշտամբեց իշխանիկին, ապացուցեց նրան, որ ամրոցներ կրակ տալն ամոթ է։ Հենց տեղում էլ շատ հանգամանալի խրատ կարդաց նրան, թե ինչպես պիտի իրեն պահի խաղաղ իշխանն առաջիկայում և ավարտին գնդակահարեց նրան, ինչի մասին հանգամանորեն զեկուցեց ղեկավարությանը՝ ամենայն մանրամասնությամբ։ Այդ ամենի համար նրան դատեցին, դատապարտեցին մահապատժի, սակայն մեղմեցին վճիռը և տասներկու տարով աքսորեցին Սիբիր, երկրորդ կարգի տաժանակրության, բերդերում։ Նա լիովին գիտակցում էր, որ սխալ է գործել, ասում էր ինձ, թե դա դիտեր և նախքան իշխանիկին գնդակահարելը գիտեր, որ խաղաղ մարդուն պետք էր դատել օրենքով, սակայն, չնայած գիտեր, կարծես ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ իր մեղքն իսկապես

― Բայց ողորմած եղեք։ Չէ որ նա հրդեհել էր իմ ամրոցը։ Ի՞նչ է դրա համար պիտի խոնարհվեի՞ նրա առաջ,— ասում էր ինձ, պատասխանելով առարկություններիս։

Բայց չնայած, որ կալանավորները խնդմնդում էին Ակիմ Ակիմիչի խենթությունների վրա, այնուամենայնիվ, հարգում էին նրան ճշտակատարության և հմտության համար։

Չկար մի արհեստ, որ չգիտենար Ակիմ Ակիմիչը։ Ատաղձագործ էր, կոշկակար, սոլկար, ներկարար, ոսկեջուր անող, փականագործ, և այդ ամենը սովորել էր արդեն տաժանավայրում։ Ամեն ինչ անում էր ինքնուս եղանակով, մի անգամ կնայեր ու կաներ։ Սարքում էր նաև զանազան արկղներ, զամբյուղներ, լապտերիկներ, մանկական խաղալիքներ ու վաճառում դրանք քաղաքում։ Այդպիսով, քիչումիչ փող ունենում էր և անմիջապես ծախսում ավելորդ ձեռք սպիտակեղենի, ավելի փափուկ բարձի վրա, ձեռք բերեց ծալովի ներքնակ։ Ինձ հետ նույն բանտասենյակում էր տեղավորվել, և տաժանակրությալ առաջին օրերին շատ ծառայություններ մատուցեց ինձ։

Բանտից գործի գնալիս, կալանավորները շարվում էին կորդեգարդիայի առաջ, երկու շարքով, կալանավորների առջևից և ետևից շարվում էին պահախմբի զինվորները՝ լցված զենքերով։ Հայտնվում էին՝ ինժեներական սպան, ավագ ենթասպան, ինժեներական մի քանի ստորին աստիճանավորներ, աշխատանքը հսկող պրիստավներ։ Ենթասպան հաշվում էր կալանավորներին և խումբ֊խումբ ուղարկում աշխատելու՝ ուր պետք էր։

Մյուսների հետ մեկտեղ գնացի ինժեներական արհեստանոց։ Քարաշեն ցածրիկ շինություն էր, զանազան նյութերով լցված աշխատաբակում։ Այստեղ էին դարբնոցը, փականադործական, ատաղձագործական, ներկարարական և ուրիշ արհեստանոցները։ Ակիմ Ակիմիչը գալիս էր այստեղ և աշխատում ներկարարանոցում, օլիֆ եփում, ներկերը խառնում և սեղաններին ու կահույքին տալիս ընկուզեփայտի տեսք։

Վերակոփմանը սպասելիս, խոսքի բռնվեցի Ակիմ Ակիմիչի հետ՝ բանտում իմ առաջին տպավորությունների մասին։

― Այ֊յո՛, ազնվականներին չեն սիրում,— նշեց նա,— հատկապես քաղաքականներին, ուրախությամբ կխժռեին, զարմանալի չէ։ Նախ և առաջ, դուք մի ուրիշ ժողովուրդ եք՝ իրենց ոչ նման, իսկ երկրորդը՝ նախկինում բոլորն էլ եղել են կամ կալվածատիրոջ ճորտեր, կամ զինվորական կոչումներովներինը։ Ինքներդ դատեք, կարո՞ղ են ձեզ սիրել։ Էստեղ, ձեզ ասեմ, ապրելը դժվար է։ Իսկ ռուսաստանյան կալանավորական վաշտերում ավելի է դժվար։ Մեզ մոտ կան էնտեղներից, մեր բանտով շատ են պարծենում, կարծես դժոխքից դրախտ են ընկել։ Ցավը գործը չէ։ Ասում են, էնտեղ, առաջին աստիճանի տակ, ղեկավարությունը լրիվ զինվորական է, համենայն դեպս֊ս, մեզ մոտից ուրիշ ձևով է վարվում֊մ։ Ասում են, էնտեղ աքսորվածը կարող է ապրել իր տնակում։ Ես չեմ եղել, էդպես ասում են։ Չեն թրաշում, մունդիրով չեն, որ ասենք, մեզ մոտ լավն էն֊ն է, որ մունդիրով են ու թրաշած։ Ինչ էլ ասես, կարգուկանոնը շատ է, աչ֊չքի համար էլ է դուրեկան։ Մենակ թե դա նրանց դուրը չի գալիս։ Տեսեք, թե ինչ թափ֊փթ֊թփուկներ են հավաքվել։ Մեկը կանտոնական է, մյուսը՝ չերքեզ, երրորդն՝ աղանդավոր, չորրորդն՝ ուղղափառ մուժիկ՝ ընտանիքը, սիրած երեխեքին տանը թողած, հինգերորդը՝ ջհուդ, վեցերորդը՝ գնչու, յոթերորդը՝ հայտնի չէ, թե ով, ու էդ բոլորը միասին պիտի յոլա գն֊նան՝ ինչ ուզում է լինի, իրար հետ հաշտ լինեն, մի ամանից ուտեն, մ֊մի թ֊թախտի վրա քնեն։ Ազատություն ասածդ էլ ինչ է՝ ավել պատառը կարող ես մենակ թաքուն ուտել, ամեն գռոշ սապոգիդ մեջ պահես, ու եղած֊չեղածն էն է, որ բանտ է ու բանտ... Ուզած֊չուզած, ախ֊խմախություն կլցվի գլուխդ։

Բայց դա արդեն գիտեի։ Հատկապես ուզում էի հարցուվարձ անել մեր մայորի մասին։ Ակիմ Ակիմիչը ծածկամտություն չէր անում, և հիշում եմ, տպավորությունս ամենևին դուրեկան չէր։

Սակայն դեռ երկու տարի ինձ վիճակված էր ապրել նրա ղեկավարության տակ։ Այն ամենն, ինչ նրա մասին պատմեց Ակիմ Ակիմիչը, միանգամայն իրավացի էր, այն տարբերությամբ սոսկ, որ իրականության տպավորությունը միշտ ավելի ուժեղ է, քան պարզ պատմության տպավորությունը։ Զարհուրելի էր այդ մարդը հենց այն պատճառով, որ նման մարդը պետ էր համարյա անսահմանափակ իշխանությամբ՝ երկու հարյուր հոգու վրա։ Ինքնըստինքյան, դա մի խառնիխուռն, չարահոգի մարդ էր, ուրիշ ոչինչ։ Կալանավորներին նայում էր որպես բնական թշնամիների, և դա նրա առաջին ու գլխավոր սխալն էր։ Իրապես, մի քանի ընդունակություն ուներ։ Սակայն ամեն բան, նույնիսկ լավը, նրա մեջ ներկայանում էր այդպիսի խեղաթյուրված տեսքով։ Անզուսպ, չարացած՝ նա բանտ էր խուժում երբեմն նույնիսկ գիշերով, իսկ եթե նկատեր, որ կալանավորը քնած է ձախ կողի վրա կամ բերանքսիվայր, ապա առավոտյան կպատժեր նրան. «Կքնես սջ կողիդ, ինչպես ես եմ հրամայել»։ Բանտում նրան ատում էին և վախենում, ինչպես ասես ժանտախտից։ Դեմքը կարմրատակած էր, չարացած։ Բոլորը գիտեին է որ նա իր սպասյակ Ֆեդկայի բռի մեջ է։ Իսկ ամենից շատ նա սիրում էր իր Տրեզորկա պուդել շանը և քիչ էր մնացել խելագարվեր, երբ շունը հիվանդացավ։ Ասում են, հեկեկում էր շան վրա, ինչպես հարազատ որդու։ Վռնդեց մի անասնաբույժի և, սովորության համաձայն, քիչ էր մնացել կռվեր հետը, և Ֆեդկայից լսելով, որ բանտում մի կալանավոր կա՝ ինքնուս անասնաբույժ, որը բուժում է արտակարգ հաջող, անմիջապես կանչել տվեց նրան.

― Փրկիր։ Քաշով մեկ ոսկի կտամ, բուժիր Տրեզորկային,— բղավեց նա կալանավորի վրա։

Սա մի սիբիրցի մուժիկ էր, խորամանկ, խելացի, իրոք, շատ հմուտ անասնաբույժ, բայց մուժիկ էր որ կար։

― Նայեցի էդ Տրեզոբկային,— հետագայում պատմում էր նա կալանավորներին, ի դեպ, մայորի մոտ գնալուց ահագին ժամանակ անց, երբ ամբողջ պատմությունը մոռացված էր արդեն,— տեսնեմ, պառկած է շունը բազմոցի վրա, սպիտակ բարձերին, ու տեսա, որ բորբոքում է, պետք էր արյուն քաշեի, ու կբուժվեր շունը, ճիշտ եմ ասում, բայց ինքս ինձ մտածեցի. «Իսկ ի՞նչ, որ չբուժ եմ, կսատկի, չէ՞»։ «Չէ, ասի, ձերդ բարձր բարեծնություն, ուշ եք կանչել, թե որ երեկ լիներ, կամ առաջին օրը, էս ժամին, կբուժեի, իսկ հիմա չեմ կարող, բուժել չի լինի...»։

Այդպես էլ սատկեց Տրեզորկան։

Ինձ մանրակրկիտ պատմեցին, ինչպես էին կամեցել սպանել մեր մայորին։ Բանտում մի կալանավոր կար։ Արդեն մի քանի տարի մեզ մոտ էր ապրում և աչքի էր ընկնում իր խոնարհ վարքով։ Նկատել էին նաև, որ երբեք չի խոսում ոչ մեկի հետ։ Այդպես էլ մի տեսակ կրոնախևի տեղ էին դրել նրան։ Գրագետ էր ու վերջին ամբողջ տարին Աստվածաշունչ էր կարդում մշտապես, գիշեր ու ցերեկ։ Երբ բոլորը քնում էին, կեսգիշերին վեր էր կենում, վառում եկեղեցական ճարպամոմը, բարձրանում վառարանի վրա, բացում գիրքն ու կարդում էր մինչև լույս։ Մի օր էլ գնաց ու հայտնեց ենթասպային, որ չի ուզում գործի գնալ։ Զեկուցեցին մայորին, սա փրփրեց և անմիջապես եկավ վազեվազ։ Կալանավորը նետվեց նրա վրա, նախապես մոտը պահած աղյուսով, սակայն վրիպեց։ Նրան բռնեցին, դատեցին և պատժեցին։ Ամեն ինչ կատարվեց շատ արագ։ Երեք օր անց նա մահացավ հիվանդանոցում։ Մեռնելիս ասել էր, որ ոչ մեկի դեմ ոխ չուներ, այլ ուզում էր սոսկ տառ պել։ Ի դեպ, ոչ մի հերձվածողական աղանդի չէր պատկանում։ Բանտում նրան հիշում էին հարգանքով։

Վերջապես ինձ վերակոփեցին։ Այդ ընթացքում արհեստանոցում, մեկը մյուսի ետևից, հայտնվեցին մի քանի կալաչ ծախող կանայք։ Նրանցից ոմանք լրիվ դեռատի աղջնակներ էին։ Մինչև հասուն տարիքը նրանք սովորաբար կալաչներով էին գալիս-գնում, մայրերը թխում էին, նրանք՝ վաճառում։ Հասունանալով, շարունակում էին գալ, բայց առանց կալաչի արդեն՝ միշտ այդպես էր լինում։ Կային և ոչ աղջնակներ։ Կալաչը մի գռոշ արժեր և համարյա բոլոր կալանավորները գնում էին։

Ես նկատեցի մի կալանավորի՝ ատաղձագործ էր, արդեն ալեխառն մազերով, սակայն կարմրաթուշ և սիլի-բիլի էր անում կալաչ ծախողների հետ։ Նրանց գալուց հենց առաջ նոր ալ-կարմիր թաշկինակ էր փաթաթել վզին։ Թխամաշկ և կատարելապես ծաղկատար դեմքով մի կնիկ նրա դազգահի վրա դրեց իր վաճառատուփը։ Նրանց միջև իսկույն խոսակցություն սկսվեց։

― Էդ ինչի՞ երեկ չեկաք էստեղ,— հարցրեց կալանավորն ինքնագոհ ժպիտով

― Ասեմ։ Ես եկել էի, բայց ձեր իզութոզը չկար,— պատասխանեց ժիր կնիկը։

― Մեզ կանչեցին, թե չէ անպատճառ տեղում կլինեինք... Բայց ինձ մոտ երեկ չէ մեկել օրը ձերոնք լրիվ եկան։

― Էդ ո՞վ ու ո՞վ։

― Մարյաշկան էր եկել, Խավրոշկան էր եկել, Չեկունդա՛ն էր եկել, Երկգռոշանոցն էր եկել...

― Սա ի՞նչ բան է,— հարցրի Ակիմ Ակիմիչին,— մի՞թե...

― Լինում է,— պատասխանեց նա, ամոթխած իջեցնելով աչքերը, քանի որ արտակարգ ողջախոհ մարդ էր։

Իհարկե, դա լինում էր, բայց շատ հազվադեպ և մեծագույն դժվարություններով։ Ընդհանրապես, ավելի շատ ցանկացողներ կային, օրինակ, փողը խմելու տալու, քան նման գործի համար, չնայած հարկադրյալ կյանքի համակ բնական ծանրությանը։ Կին ձեռ գցելը դժվար էր։ Պետք էր ժամանակն ընտրել, տեղ գտնել, պայմանավորվել, ժամադրություններ նշանակել, առանձնացած տեղ որոնել, ինչն հատկապես դժվար էր համաձայնեցնել պահապաններին, ինչն ավելի դժվար էր, և ընդհանրապես՝ ահագին փող ծախսել՝ եթե համեմատաբար դատենք։ Բայց և այնպես, ինձ հաջողվեց հետագայում, երբեմն վկա լինել նաև սիրային տեսարանների։ Հիշում եմ, մի անգամ ամռանը երեքով էինք ինչ֊որ մարագում, Իրտըյշի ափին, ինչ-որ թրծող վառարան էինք կարգի գցում։ Պահակները բարեսիրտ մարդիկ էին։ Վերջապես, հայտնվեցին երկու «սուֆլյոր», ինչպես անվանում են նրանց կալանավորները։

― Հը՞, էս ո՞ւր էիք մնացել։ Վայ թե Զվերկովների մո՞տ,— դիմավորեց վաղուց սպասող կալանավորը, ում մոտ եկել էին նրանք։

― Էդ ե՞ս էի նստել-մնացել։ Էդ երեկ էի ճյուղին թառած կաչաղակից շատ վեր ընկել էնտեղ,— զվարթ պատասխանեց աղջիկը։

Ամենաանմաքուր աղջիկն էր աշխարհում։ Հենց նա էր Չեկունդա՛ն։ Նրա հետ էր եկել նաև Երկգռոշանոցը։ Սա արդեն դուրս էր որեէ նկարագրությունից։

― Ձեզ էլ վաղուց չենք հանդիպել,— շարունակեց կնամոլը, դիմելով Երկգռոշանոցին,— ինչի՞ եք էդքան նիհարել։

― Կարող է պատահի։ Առաջներում կարգին չաղ էի, հիմի է՝ ոնց որ ասեղ կուլ տված։

― Էլի զինվոր տղերքի մո՞տ։

― Չէ հա, էդ մեկը ձեզ չարալեզու մարդիկ են բստրել, բայց որ ասենք՝ հետո՞ ինչ։ Կող ու փոր չունենաս, զինվոր տղին կսիրես։

― Բաց թողեք դրանց ու մեզ սիրեք, մենք փող ունենք...

Ի լրումն տեսարանի, պատկերացրեք այդ կնամոլին՝ գլուխը խուզած, կալանդները ոտքերին, շերտավոր և պահախմբի հսկողության տակ։

Հրաժեշտ տվեցի Ակիմ Ակիմիչին և իմանալով, որ ինձ կարելի է բանտ վերադառնալ, ուղեկցորդ վերցրի ու գնացի տուն։ Ժողովուրդն արդեն հավաքվում էր։ Բոլորից շուտ գործից գալիս են կետարքով աշխատողները։ Կալանավորին աշխատել ստիպելու միակ միջոցը նրան կետարքով գործ հանձնարարելն է։ Երբեմն հսկայական կետարքներ են հանձնարարվում, բայց և այնպես դրանք ավարտվում են երկու անգամ ավելի շուտ, քան եթե ստիպեին աշխատել ընդհուպ մինչև ճաշի թմբկազարկը։ Վերջացնելով կետարքը, կալանավորն անարգել գնում է տուն, և ոչ ոք արդեն նրան չի կանգնեցնում։

Ճաշում են ոչ միասին, այլ ինչպես պատահի, ով շուտ եկավ, խոհանոցն էլ տեղ չէր անի բոլորին մեկտեղ։ Ես շչի փորձեցի, բայց սովոր չէի և չկերա, ինձ համար թեյ եփեցի։ Տեղավորվեցինք սեղանի ծայրին։ Մի ընկեր էլ կար հետս, ինձ պես, ազնվականներից։

Կալանավորները մտնում էին, դուրս գալիս։ Ի դեպ, դեռևս շատ տեղ կար, բոլորը չէին հավաքվել։ Հինգ հոգիանոց մի խումբ նստեց առանձին, մեծ սեղանի մոտ։ Խոհարարը նրանց երկուական բաժին շչի լցրեց ու սեղանին դրեց մի ամբողջ մատուցարան՝ տապակած ձկով։ Ինչ֊որ բան էին տոնում նրանք և ուտում էին իրենցը։ Մեզ խեթ֊խեթ էին նայում։ Ներս եկավ մի լեհ ու նստեց մեր կողքին։

― Տանը չեմ եղել, բայց ամեն ինչ գիտեմ,— բարձրաձայն բղավեց երկարահասակ մի կալանավոր, մտնելով խոհանոց և հայացքը սահեցնելով բոլոր ներկաների վրա։

Հիսուն տարեկան կլիներ, մկանուտ և չորչորուկ։ Դեմքին մի տեսակ խորամանկ, միաժամանակ զվարթ բան կար։ Առանձնապես նկատելի էր ներքևի հաստ, կախ շրթունքը, որը նրա դեմքին ինչ-որ արտակարգ ծիծաղելի արտահայտություն էր տալիս։

― Հա, շատ զիլ քնեցինք։ Ինչի՞ չեք բարև տալիս։ Հարգանք֊պատիվ մեր կուրսկեցիներին,— ավելացրեց նա, նստելով իրենց ճաշն արդեն վերջացնողների մոտ,— աղուհացով մնաք։ Դիմավորեք հյուրին։

― Ախպեր, ախր մենք կուրսկեցի չենք։

― Թե՞՝ տամբովցիներին։

― Տամբովցի էլ չենք։ Մեզնից օգտվելու բան չունես, ախպեր։ Գնա մի հարուստ մուժիկի մոտ, նրանից խնդրի։

― Ախպեր տղերք, էսօր փորս վեց֊վեց էլ է անում, յոթ-յոթ էլ։ Ձեր ասած էդ հարուստ մուժիկը որտե՞ղ է ապրում։

― Հրեն, Գազինը հարուստ մուժիկ է, նրա մոտ էլ գնա։

― Գազինն էսօր քեֆի մեջ է։ ՈւնԵցած֊չունեցածը խմելու է տալու։

― Մի քսան հատ մանեթնոց կա,— նշեց մյուսը։— Ձեռնտու գործ է օղի ծախելը։

― Ուրեմն, ի՞նչ, հյուր չեք ընդունում։ Էհ, պետականն էլ հուպ կտանք։

― Դու լավ կանես, գնաս թեյ ուզես։ Հրեն, խմում են ունևորները։

― Ի՞նչ ունևոր, էստեղ ունևոր չկա, նույնն են, ինչ ամենքս,— մռայլ մրթմրթաց անկյունում նստած մի կալանավոր։ Մինչ այժմ ոչ մի բառ չէր արտասանել։

― Մի բոլ թեյ կխմեի, մենակ թե խնդրելն ամոթ է՝ գոռոզ մարդիկ ենք,— նշեց հաստաշուրթ կալանավորը, բարեհոգաբար մեզ նայելով։

― Եթե ուզում եք, ես կտամ,— ասացի, հրավիրելով կալանավորին,— կուզե՞ք։

― Կուզե՞մ։ Էն էլ ոնց կուզեմ։— Նա մոտեցավ սեղանին։

― Տես է, տանը շչին ձեռով էր խպշտում, էստեղ թեյի գինն էլ իմացավ, պարոնների խմելիքն է սրտովը,— բռբռաց մռայլ կալանավորը։

― Մի՞թե այստեղ ոչ ոք թեյ չի խմում,— հարցրեցի նրան, սակայն պատասխանի չարժանացրեց։

― Ըհը, կալաչներն էլ բերին։ Ուրեմն, կալաչիկի էլ արժանացրեք։

Ներս բերին կալաչները։ Երիտասարդ մի կալանավոր լրիվ կապուկ էր բերել ու վաճառում էր բանտի ներսում։ Կալաչ ծախող կինը նրան էր թողնում ամեն տասներորդ կալաչը, հենց դա էլ կալանավորի ուզածն էր։

― Կալա՜չ, կալա՜չ,— բղավեց նա, խոհանոց մտնելով,— մոսկվայական, տաք֊տաք։ Ինքս կուտեի, բայց փողով է։ Դե, տղերք, մնաց վերջինը, ո՞րդ է ծնողի զավակ։

Ծնողական սիրուն ուղղված այդ կոչը զվարճացրեց ամենքին, և մի քանի հատ վերցրին նրանից։

― Ի՞նչ անեմ, տղերք,— ասաց նա,— ախր, մեր Գազինն էսօր քեֆը փորձանք է սարքելու գլխին։ Աստված վկա։ Քեֆի ժամանակ է գտել։ Մեկ էլ տեսար, ութաչքանին եկավ։

― Կթաքցնեն։ Իսկ ինչ է, լավ հարբա՞ծ է։

― Էլ ո՜ւր։ Ջղայնացած, կպչում է սրան֊նրան։

― Ուրեմն, մինչև քոթակ ուտելը քեֆ կքաշի...

― Այդ ո՞ւմ մասին են խոսում,— հարցրի կողքս նստած լեհից։

― Գազինի, կալանավոր է։ Այստեղ օղի է վաճառում։ Հենց փող հավաքեց, տեղնուտեղը խմելու է տալիս։ Դաժան ու չար մարդ է, չնայած լուրջ ժամանակ հանգիստ է, բայց հենց հարբեց, ամեն ինչ երևան է գալիս, վրա է պրծնում մարդկանց դանակով։ Այստեղ արդեն նրան հանգստացնում են։

― Իսկ ինչպե՞ս են հանգստացնում։

― Վրա են հասնում մի տասը կալանավորով ու սկսում շատ վատ ծեծել, այնքան ժամանակ, մինչև, կորցնի բոլոր զգացողությունները, այսինքն՝ կիսամեռ են անում։ Այդ ժամանակ պառկեցնում են թախտաշարին ու ծածկում կիսամուշտակով։

― Բայց չէ որ կարող է սպանեն։

― Ուրիշը լիներ, կսպանեին, բայց նրան չէ։ Ահավոր ուժեղ է, նրանից ավելի ուժեղ բանտում չկա, ու պինդ կազմվածք ունի։ Հաջորդ առավոտ վեր է կենում լրիվ ողջ ու առողջ։

― Ասացեք, խնդրեմ,— շարունակեցի հարցուփորձ անել լեհին,— չէ որ նրանք էլ են իրենց ուտելիքն ուտում, իսկ ես թեյ եմ խմում։ Այնինչ, նրանք նայում են, կարծես նախանձում են այդ թեյին։ Սա ի՞նչ է նշանակում։

― Դա թեյի համար չէ,— պատասխանեց լեհը։— Նրանք չարանում են ձեզ վրա, որովհետև ազնվական եք և նման չեք իրենց։ Նրանցից շատերը կկամենային կպչել ձեզնից։ Շատ կուզեին ձեզ վիրավորել, նսեմացնել։ Դեռ շատ տհաճ բաներ կտեսնեք այստեղ։ Այստեղ ահավոր ծանր է բոլորիս համար։ Ամենքից ծանրը մեզ համար է բոլոր առումներով։ Բավական շատ անտարբերություն է պետք՝ դրան վարժվելու համար։ Դուք դեռ շատ տհաճությունների և կռվշտոցի կհանդիպեք թեյի և հատուկ սննդի համար, չնայած, որ այստեղ շատերր և շատ հաճախ իրենց պարենն են ուտում, ոմանք էլ մշտապես թեյ են խմում։ Նրանց կարելի է, մեզ՝ ոչ։

Ասելով սա, նա վեր ելավ ու հեռացավ սեղանից։ Մի քանի րոպե անց կատարվեցին նաև նրա խոսքերը։

III։ Առաջին տպավորություններ

Հենց նոր էր գնացել Մ.֊ցկին (այն լեհը, որը խոսում էր ինձ հետ), կատարելապես հարբած Գազինը ներս ընկավ խոհանոց։

Հարբած կալանավոր, օրը ցերեկով, օրն էլ՝ սովորական, երբ բոլորը պարտավոր էին գործի գնալ, խիստ պետի առկայությամբ, որն ամեն րոպե կարող էր բանտ մտնել, կալանավորներին կառավարող և մշտապես բանտում գտնվող ենթասպայի առկայությամբ, պահապանների և վետերանների առկայությամբ՝ մի խոսքով, բոլոր այդ խոսակցություններով հանդերձ, վերջնականապես խճողեցին իմ մեջ ծնունդ առնող բոլոր ըմբռնումները կալանավորական նիստուկացի մասին։ Եվ բավական երկար վիճակվեց ինձ ապրել բանտում, մինչև, ինքս ինձ կպարզեի նման բոլոր փաստերը, որ այնքան հանելուկային էին ինձ համար բանտային առաջին օրերին։

Արդեն ասել եմ, որ կալանավորները միշտ սեփական գործն ունեին և որ այդ աշխատանքը տաժանակրային կյանքի բնական պահանջմունքն էր, որ բացի այդ պահանջմունքից, կալանավորն անասելի սիրում է փողը և գնահատում ամեն ինչից վեր, համարյա թե ազատությանր համահավասար, և որ արդեն սփոփված է, եթե փողը զնգզնգում է գրպանում։ Ընդհակառակը, նա վհատված է, տրտմած, անհանգիստ և հոգեպես ընկճված, եթե փող չունի, ու պատրաստ է այդժամ թե՛ գողության, թե՛ ինչի ասես, միայն որ փող ունենա։ Սակայն, չնայած, որ բանտում փողն այդքան թանկ բան էր, երբեք չէր կուտակվում ունեցող բախտավորի մոտ։ Նախ, դժվար էր պահելը, որ չգողանան կամ չխլեն։ Եթե մայորը, հանկարձակի խուզարկումների ժամանակ գտներ, տեղնուտեղը կվերցներ։ Գուցեև նա օգտագործում էր փողը՝ կալանավորական սնունդը լավացնելու համար, համեն այն դեպս, փողը նրա գրպանն էր գնում։ Բայց ամենից հաճախ փողը գողանում էին՝ ոչ մեկի վրա հույս դնել չէր կարելի։ Հետագայում մեզ մոտ գտան փողերը կատարյալ անվտանգության մեջ պահելու ձևը։ Փողերը պահ էին տրվում հնածիսական մի ծերունու, որին մեզ մոտ էին բերել ստարոգուբյան մեծ գյուղերից՝ նախկինում Վետկովցև․․․ Բայց չեմ կարող մի քանի խոսք չասել նրա մասին, թեև շեղվում եմ նյութից։

Վաթսուն տարեկան ծերուկ էր, փոքր֊մոքր, ալեհեր։ Նա սաստիկ զարմացրեց ինձ՝ առաջին հայացքից։ Այնքան նման չէր մյուս կալանավորներին, այնքան հանգիստ ու մեղմ բան կար նրա հայացքում, որ հիշում եմ, առանձնահատուկ մի հաճույքով էի նայում նրա ջինջ, հստակ աչքերին՝ եզերված մանրիկ, տարածվող կնճիռներով։ Հաճախ էի խոսում նրա հետ և իմ կյանքում հազվադեպ էի հանդիպել այդչափ բարի, վեհանձն արարածի։ Նրան աքսորել էին չափազանց կարևոր հանցանքի համար։ Ստարոգուբյան հնածիսականների մեջ սկսել էին երևան գալ դարձվորիկներ։ Կառավարությունն անչափ խրախուսում էր նրանց և բոլոր ջանքերը գործադրում՝ մյուս անհամաձայնների հետագա դարձի համար։ Ծերունին, մյուս ֆանատիկոսների հետ, վճռել էր «դիմակայել վասն հավատի», ինչպես արտահայտվեց նա։ Սկսեցին կառուցել միադավան եկեղեցի, ու նրանք հրկիզեցին դա։ Որպես հրահրիչներից մեկի, ծերունուն աքսորեցին տաժանակրության։ Ունևոր, առևտուր անող քաղքենի էր, տանն էր թողել կնոջը, զավակներին, սակայն պատրաստակամությամբ գնաց աքսոր, քանզի իր կուրացման մեջ դիտում էր դա որպես «տառապանք հանուն հավատի»։ Որոշ ժամանակ նրա հետ մնալով, ակամա հարց կտայիք ձեզ. ինչպե՞ս կարող էր այդ խոնարհ, մանկան նման հեզ մարդը խռովարար լինել։ Սի քանի անգամ խոսք բացեցի «հավատի մասին»։ Ոչինչ չէր զիջում իր համոզմունքներից, սակայն երբեք ոչ մի չարացածություն, ոչ մի ատելություն չկար նրա առարկությունների մեջ։ Այնինչ, եկեղեցի էր ավերել ու չէր ժխտում դա։ Թվում էր, թե ըստ իր համոզմունքների, արարքը և դրա համար ընդունած «տառապանքը» նա պիտի համարեր փառավոր գործ։ Բայց ինչքան էլ զննեցի, ինչքան էլ ուսումնասիրեցի նրան, սնափառության կամ հպարտության որևէ դրսևորում չնկատեցի նրա մեջ։ Բանտում կային ուրիշ հնածիսականներ ևս, մեծ մասամբ սիբիրցիներ։ Շատ զարգացած ժողովուրդ էր, խորամանկ մուժիկներ, արտակարգ տիրացուներ և տառակերներ, ինքնօրինակ դիալեկտիկներ, գոռոզ, մեծամիտ, նենգ ու ծայրաստիճան անհանդուրժող մարդիկ էին։ Միանգամայն ուրիշ մարդ էր ծերուկը։ Գուցեև նրանցից ավելի շատ կարդացած տիրացու, նա խուսափում էր վեճերից։ Վերին աստիճանի մարդամոտ բնավորություն ուներ։ Զվարթաբարո՝ հաճախ էր ծիծաղում, ոչ այն կոպիտ, ցինիկ ծիծաղով, որ հատուկ էր աքսորականներին, այլ զուլալ, մեղմիկ ծիծաղով, որի մեջ շատ էր մանկական պարզամտությունը և առանձնապես էր սազում նրա ալեհեր արտաքինին։ Գուցե ես սխալվում եմ, բայց թվում է, թե ծիծաղով կարելի է ճանաչել մարդուն, և եթե առաջին իսկ հանդիպումից ձեզ դուր է գալիս միանգամայն անծանոթ մարդկանցից մեկի ծիծաղը, ապա համարձակ ասեք, որ նա լավ մարդ է։ Ամբողջ բանտում ծերուկը ձեռք էր բերել համընդհանուր հարգանք, որից սնափառություն չէր սարքում ամենևին։ Կալանավորները նրան կոչում էին պապիկ և երբեք չէին նեղացնում։ Մասամբ հասկացա, թե ինչ ազդեցություն կարող էր նա ունենալ իր դավանակիցների վրա։ Սակայն, չնայած երևութական հաստատակամությանը, որով կրում էր իր տաժանակրությունը, նրա մեջ խորունկ, անդարմանելի թախիծ էր ամբարված, որը նա ջանում էր թաքցնել բոլորից։ Նրա հետ նույն բանտասենյակում էինք ապրում։ Մի անգամ, գիշերվա ժամը երեքին մոտ արթնացա և լսեցի մեղմ ու զուսպ լացի ձայն։ Ծերունին նստած էր վառարանի վրա (հենց այն, որի վրա նախկինում գիշերներն աղոթում էր շատ կարդացող և մայորին սպանել ցանկացող կալանավորը) և աղոթում էր իր ձեռագիր ավետարանով։ Արտասվում էր, լսեցի ինչպես է ժամանակ առ ժամանակ ասում. «Տեր Աստված, մի թող ինձ։ Տեր Աստված, ամուր պահիր հոգիս։ Իմ փոքրիկ զավակներ, իմ սիրելի զավակներ, էլ երբեք չենք հանդիպի»։ Չեմ կարող պատմել, թե ինչպես տրտմեցի։ Ահա թե ինչու կամաց-կամաց համարյա բոլոր կալանավորները սկսեցին նրան պահ տալ իրենց փողը։ Կալանավայրում գրեթե բոլորը գող էին, սակայն բոլորն էլ հանկարծ հավատացին, որ ծերունին ոչ մի կերպ չի կարող գողանալ։ Գիտեին, որ ինչ-որ տեղ է թաքցրել իրենց հանձնած փողերը, բայց այնպիսի մի ծածուկ տեղ, որ ոչ ոք չէր կարող գտնել։ Հետագայում ինձ ու լեհերից մի քանիսին բացատրեց իր գաղտնիքը։ Այրուտներից մեկում մի ոստ կար, որն ըստ երևույթին, ներաճել էր ծառին։ Սակայն դա տեղաշարժվում էր և ծառի բնի վրա խոշոր փոս գոյացնում։ Հենց այդտեղ էլ պապիկը թաքցնում էր փողը, հետո նորից տեղը դնում ոստը, այնպես որ ոչ ոք երբեք չէր կարող ոչինչ գտնել։

Սակայն ես շեղվեցի պատմածից։ Կանգ առա այնտեղ, թե ինչու կալանավորի գրպանում փողը երկար չէր մնում։ Սակայն փողը պահելու դժվարությունից բացի, այնքան տրտմություն կար բանտում, իսկ կալանավորն իր բնույթով այն աստիճան է ծարավ ազատության և վերջապես, իր սոցիալական դրությամբ այն աստիճան է թեթևամիտ և խառնիխուռն, որ բնականաբար, հանկարծ նրան գերում է «ամեն ինչը քամուն տալը», ամբողջ ունեցածով, աղմուկ-աղաղակով, որ գեթ մի րոպեով մոռանա իր թախիծը։ Տարօրինակ էր նույնիսկ նայելը, թե ինչպես է մեկը նրանցից աշխատում՝ մեջքը չուղղելով, երբեմն մի քանի ամիս շարունակ, սոսկ որպեսզի մեկ օրում լրիվ ցրիվ տա վաստակածը, մինչև վերջին կոպեկը, իսկ հետո նորից, մինչև նոր կերուխում, մի քանի ամիս տքնի գործի վրա։ Շատերը նրանցից սիրում էին նոր հագուստ֊կապուստ ձեռք բերել իրենց համար և անպայման ոչ-պաշտոնական բնույթի, ինչ֊որ սև, համազգեստին չբռնող շալվարներ, անթև բաճկոններ, գոտկատեղին ծալքերով կաֆտաններ։ Շատ էին օգտագործվում նաև չթե շապիկներ և պղնձյա ճարմանդով գոտիներ։ Հագնում էին տոն օրերին, և հագնվածն անպայման կանցներ բոլոր բանտասենյակներով՝ իրեն ցույց տալու արար-աշխարհին։ Լավ հագնվածի գոհունակությունը հասնում էր երեխայության, ասենք, շատ հարցերում էին կալանավորները կատարյալ երեխաներ։ Ճիշտ է, բոլոր այդ լավ իրերը մի տեսակ հանկարծակի չքանում էին ջիրոջ մոտից, երբեմն հենց նույն երեկոյան գրավ էին դրվում ու ծախվում համարյա թե ձրի։ Իմիջիայլոց, կերուխումը ծավալվում էր աստիճանաբար։ Հարմարվում էր կամ տոն օրերին, կամ քեֆ անողի անվանակոչությանը։ Կալանավոր-անվանակոաչիկը, առավոտյան արթնանալով, մոմ էր վառում սրբապատկերի առջև և աղոթում, հետո հագուկապը շտկում և իր համար ճաշ պատվիրում։ Գնում էին տավարի միս, ձուկ, սիբիրյան պելմեններ էին պատրաստվում։ Նա ուտում էր եզան պես, համարյա միշտ մենակ, հազվադեպ հրավիրելով ընկերներին՝ հաց կիսելու իր հետ։ Ապա հայտնվում էր նաև խմիչք․ անվանակոչիկը հարբում, ցեխ էր դառնում և անպայման շրջում բանտասենյակներում, ճոճվելով ու գայթելով, ջանալով ցույց տալ բոլորին, որ ինքը հարբած է, որ «քեֆ է քաշում», դրանով իսկ շահելով համընդհանուր հարգանք։ Ռուս ժողովրդի մեջ ամենուր, որոշակի համակրանք է զգացվում հարբած մարդու նկատմամբ, իսկ բանտում քեֆչիները նույնիսկ հարգանքի էին արժանանում։ Բանտային գինարբուքի մեջ յուրօրինակ արիիստոկրատականություն կար։ Կատարը տաքացնելով, կալանավորն անպայման նվագ էր վարձում։ Բանտում մի տխեղծ լեհ կար՝ փախած զինվորներից, շատ գարշելի, բայց ջութակ նվագել գիտեր և սովորաբար հետն էր լինում նվագարանը՝ իր ունեցած-չունեցածը։ Որևէ արհեստ չուներ, մեն-միակ գործն էր վարձվել քեֆ անողներից՝ ուրախ պարեղանակներ նվագելու։ Գործի անունն այն էր, որ անբաժան հետևի իր հարբած տիրոջը, բանտասենյակից բանտասենյակ և ամբողջ ուժով ճզճզացնի ջութակը։ Հաճախ ձանձրույթ, տրտմություն էր հայտնվում նրա դեմքին։ Սակայն «նվագի, փող ես առել» բղավոցը նրան ստիպում էր ճզճզացնել ու ճզճզացնել։ Կալանավորը, սկսելով գինարբուքը, հաստատ համոզված կարող էր լինել, որ եթե արդեն շատ հարբի, ապա անպայման կխնամեն իրեն, ժամանակին կպառկեցնեն քնելու, և միշտ մի տեղ կթաքցնեն՝ ղեկավարության հայտնվելուն պես, և այդ ամենը միանգամայն անշահախնդիր։ Իրենց կողմից՝ ենթասպան և կարգուկանոնի համար բանտում ապրող վետերանները նույնպես կարող էին միանգամայն հանգիստ լինել՝ հարբածը չէր կարող որևէ անկարգություն անել։ Նրան հետևում էր ամբողջ բանտասենյակը, և եթե աղմուկ֊աղաղակ աներ, կռիվ գցեր, տեղնուտեղը նրան կզսպեին, նույնիսկ պարզապես կկապկպեին։ Դրա համար էլ բանտային ստորին ղեկավարությունը հարբեցողությանը նայում էր մատների արանքով, չէր էլ ուզում նկատել։ Շատ լավ գիտեին, որ եթե խմիչք թույլ չտան, շատ ավելի վատ կլինի։ Բայց որտեղի՞ց էին խմիչքը ձեռք բերում։

Խմիչքը գնվում էր հենց բանտում, այսպես կոչված «պաչատեղերից»։ Մի քանի հոգի էին օղեվաճառները, և իրենց առևտուրն անում էին անընդմեջ ու հաջողությամբ, չնայած որ խմողներն ու «քեֆչիներն» ընդհանրապես շատ չէին, քանի որ գինարբուքը փող էր պահանջում, իսկ կալանավորական փողը՝ դժվար ձեռք բերվում։ Առևտուրն սկսվում, ընթանում և թույլատրվում էր բավական ինքնատիպ եղանակով։ Ոմն կալանավոր, ասենք, արհեստ չուներ ու չէր ուզում աշխատել (այդպիսիք լինում էին), բայց ուզում էր փող ունենալ, ընդ որում անհամբեր մարդ էր, ուզում էր շուտ հարստանալ։ Սկզբի համար մի քիչ փող ունենում էր, և վճռում էր խմիչք վաճառել. համարձակ ձեռնարկում էր, մեծ ռիսկ պահանջող։ Դրա համար կարելի էր մեջքը ծեծի տակ դնել և միանգամից զրկվել ապրանքից ու դրամագլխից։ Սակայն օղեվաճառը գնում էր դրան։ Սկզբում փող քիչ էր ունենում, ուստիև առաջին անգամ ինքն էր խմիչքը բանտ բերում և, անշուշտ, իրացնում շահեկան եղանակով։ Փորձը կրկնում էր երկրորդ, երրորդ անգամ, և եթե ղեկավարության ձեռքը չէր ընկնում, արագորեն ծավալում էր առևտուրը և սոսկ այդ ժամանակ հիմնում իսկական առուծախ՝ լայն հիմունքներով, դառնում էր ձեռնարկու, կապիտալիստ, գործակալներ և օգնականներ էր պահում, վտանգվում ավելի քիչ, իսկ հարստանում ավելի ու ավելի շատ։ Նրա փոխարեն վտանգվում էին օգնականները։

Բանտում միշտ շատ են մինչև վերջին կոպեկը մսխած, տանուլ տված, գիարբուքի վրա ծախսած մարդիկ արհեստ չունեցող, խեղճ ու ցնցոտիապատ, սակայն օժտված որոշակի համարձակությամբ և վճռականությամբ։ Այդպիսի մարդկանց, որպես կապիտալ, ամբողջական֊անվնաս է մնում սոսկ մեջքը՝ դեռևս կարող է ինչ֊որ բանի ծառայել, և հենց այդ վերջին կապիտալն էլ մսխած՝ քեֆչին վճռում է դնել շրջանառության մեջ։ Նա գնում է ձեռնարկուի մոտ և վարձվում՝ խմիչքը բանտ բերելու։ Հարուստ օղեվաճառն այդպիսի աշխատողներ մի քանիսն ունի։ Ինչ֊որ տեղ, բանտից անդի, գոյություն ունի այդպիսի մեկը՝ զինվորներից, քաղքենիներից, երբեմն նույնիսկ կին, որը ձեռնարկուի փողով և որոշ պարգևավճարով՝ համեմատաբար ոչ քիչ խմիչք է գնում պանդոկից և թաքցնում մի գաղտնի տեղ, ուր կալանավորները գործի են գալիս։ Համարյա միշտ մատակարարը սկզբից փորձում է խմիչքի որակը և խմածի տեղ ջուր ավելացնում անմարդկայնորեն։ Ուզում ես վերցրու, ուզում ես՝ չէ, կալանավորներին էլ չի կարելի չափից ավելի պահանջկոտ լինել, լավ է դեռ, որ գոնե փողը չի կորել և խմիչքը բերված է, ինչպիսին էլ լինի, միևնույն է՝ օղի է։ Այդ մատակարարի մոտ էլ գալիս են բանտի օղեվաճառի կողմից նախապես մատնանշած անցկացնողները, եզան աղիքներով։ Այդ աղիքները սկզբում լվացվում են, հետո լցվում ջրով, դրանով պահպանելով սկզբնական խոնավությունը և առաձգականությունը, որպեսզի ժամանակի ընթացքում հարմար լինի օղի լցնելու։ Աղիների մեջ օղի լցնելով, կալանավորը դրանք փաթաթում է մարմնին, հնարավորինս ամենածածուկ տեղերում։ Անշուշտ, այստեղ դրսևորվում է մաքսանենգի համակ ճարպկությունը, գողական ամբողջ խորամանկությունը։ Նրա պատիվը մասամբ խոցված է, նա պիտի խաբի թե՛ ուղեկցող, թե՛ ընդունող զինվորներին։ Նա խաբում է զինվորներին․ լավ գողի համար ուղեկցողը, երբեմն ինչ֊որ նորակոչիկ, աչքաթող է անում միշտ։ Իհարկե, ուղեկցողն ուսումնասիրվում է նախապես, բացի դրանից, հաշվի է առնվում նաև գործատեղը, ժամանակը։

Ասենք, կալանավորը վառարան սարքող է, բարձրանում է վառարանի վրա, ո՞վ կտեսնի, թե ինչ է անում այնտեղ։ Ուղեկցողը հո չի՞ մագլցելու ետևից։ Մոտենալով բանտին, բռի մեջ մետաղադրամ է պահում՝ տասնհինգ կամ քսան արծաթ կոպեկանոց, համենայն դեպս, և դարպասի մոտ սպասում է եֆրեյտորին։ Գործից վերադարձող ամեն կալանավորի պահախմբի եֆրեյտորը զննում է չորս կողմից և շոշափում, հետո միայն բացում դուռը։ Խմիչք անցկացնողը սովորաբար հույս ունի, թե կամաչեն շատ մանրակրկիտ տնտղել իր որոշ տեղերը։ Բայց երբեմն ծակամուտ եֆրեյտորն այդ տեղերին էլ է հասնում և շոշափում խմիչքի աղիքը։ Այդժամ մնում է վերջին միջոցը․ մաքսանենգը լուռ և ուղեկցողից ծածուկ եֆրեյտորի բուռն է խցկում ափի մեջ սեղմած կոպեկանոցը։ Պատահում է, որ ի հետևանք նման մանյովրի, նա բարեհաջող մտնում է բանտ և անցկացնում է օղին։ Իսկ երբ մանյովրը չի հաջողվում, այդժամ ստիպված վճարում է իր վերջին կապիտալով, այն է՝ մեջքով։ Զեկուցում են մայորին, կապիտալը ճիպտահարում, և ճիպտահարում են ցավագին, խմիչքը բռնագրավում են, և մաքսանենգն ամեն ինչ վերցնում է իր վրա՝ չմտանելով ձեռնարկուին, սակայն նկատի առնենք, ոչ որովհետև խորշում է մատնությունից, այլ սոսկ այն պատճառով, որ մատնությունը ձեռնտու չէ իրեն՝ բոլոր դեպքերում իրեն կծեծեին, ամբողջ սփոփանքը կլիներ այն, որ կճիպտհարեին երկուսին էլ։ Բայց ձեռնարկուն դեռևս պետք է նրան, թեև ըստ սովորության և նախնական պայմանավորվածությամբ, ձաղկված մեջքի համար մաքսանենգը ոչ մի կոպեկ չի ստանում ձեռնարկուից։ Իսկ ինչ վերաբերում է ընդհանրապես մատնություններին, դրանք արտակարգ տարածված են։ Բանտում մատնիչը չի ենթարկվում նվազագույն ստորացման, զայրույթը նրա հանդեպ նույնիսկ անիմաստություն է։ Նրանից չեն խորշում, նրա հետ մտերմություն են անում, այնպես որ եթե սկսեիք բանտում ապացուցել մատնության համակ գարշելիությունը, ապա ձեզ ամենևին չէին հասկանա։ Այն կալանավորն ազնվականներից՝ այլասերված ու ստոր, ում հետ խզեցի բոլոր հարաբերությունները, մտերիմ էր մայորի սպասյակ Ֆեդկայի հետ և լրտեսություն էր անում նրա համար, իսկ նա կալանավորների մասին լսածը լրիվ հայտնում էր մայորին։ Մեզանում բոլորը գիտեին դա, և ոչ մեկի մտքով երբեք չանցավ պատժել, կամ գոնե նախատել սրիկային։

Սակայն ես շեղվեցի։ Իհարկե, պատահում է, որ խմիչքն անց է կացվում բարեհաջող, այդ ժամանակ ձեռնարկուն ընդունում է բերած աղիքները, դրանց դիմաց վճարելով, և սկսում է հաշվարկել։ Ըստ հաշվարկի պարզվում է, որ ապրանքն իր վրա շատ թանկ է նստում, ուստի և խոշոր շահույթի համար, նա մի անգամ էլ է վերալցնում, մի անգամ էլ ջուր ավելացնելով՝ համարյա կիսով չափ, և այդպիսով կատարելապես նախ ապատրաստված, սպասում է գնորդին։ Առաջին իսկ տոն օրը, երբեմն էլ սովորական օր, գնորդը կհայտնվի. բանտարկյալ է, լծկան եզի պես մի քանի ամիս աշխատած, մի քիչ փող խնայած՝ բոլորը խմելուն տալու, դրա համար նախապես որոշված օրվա ընթացքում։ Այդ օրը գալուց դեռ շատ առաջ, երազել է խեղճ աշխատավորը, գործի արանքում երջանիկ անուրջներով ու հմայքով սատար եղել նրա ոգուն՝ բանտային կյանքի տրտում առօրյայում։ Ի վերջո, լուսավոր օրվա այգաբացը հայտնվում է արևելքում, փողը կուտակված է, չեն խլել, չեն գողացել, և նա այդ փողը տանում է օղեվաճառին։ Վերջինս սկզբում նրան է տալիս հնարավորինս անխառն խմիչք, այն է՝ ընդամենը երկու անգամ ջուր խառնած։ Սակայն շշից լցնելուն զուգահեռ, խմածի տեղ իսկույն ջուր է ավելացվում։ Մի գավաթ օղու դիմաց վճարվում է հինգ, վեց անգամ ավելի, քան պանդոկում։ Կարելի է պատկերացնել, թե քանի նման գավաթ պիտի խմել և ինչքան վճարել դրա դիմաց՝ հարբելու համար։ Սակայն խմիչքից ետ վարժված լինելու և նախնական ինքնազսպման պատճառով, կալանավորը գինովանում է բավականին արագ և սովորաբար շարունակում է խմել այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի մսխել ամբողջ փողը։ Այդժամ մեջտեղ են հանվում բոլոր նոր գնած իրերը՝ օղեվաճառը միաժամանակ վաշխառու է նաև։ Սկզբից նրան են անցնում նոր ձեռք բերված սեփական իրերը, հետո հերթը հասնում է հնոտիքին և վերջում՝ պետական իրերին։ Ամեն ինչ, մինչև վերջին լաթը խմելուն տալով, հարբեցողը պառկում է քնելու և հաջորդ օրը, արթնանալով անխուսափելի գլխացավով, օղեվաճառից ապարդյուն խնդրում է թեկուզև մի կում՝ խումհարից դուրս գալու համար։ Նա տխրությամբ է տանում ձախորդությունը և նույն օրն էլ գործի անցնում և նորից աշխատում մի քանի ամիս՝ առանց մեջքն ուղղելու, երազելով կերուխումի երջանիկ, հավերժի գիրկն անցած անվերադարձ օրը և կամաց֊կամաց գոտեպնդվելով, սպասում հաջորդ այդպիսի օրվան, որ դեռևս հեռու է, սակայն ի վերջո, գալու է իր հերթին։

Ինչ վերաբերում է օղեվաճառին, ապա հսկայական գումար ձեռքր գցելով, մի քանի տասնյակ ռուբլի, վերջին անգամ խմիչք է բերել տալիս և արդեն ջուր չի խառնում, որովհետև իր համար է դա։ Բավական է առևտուր անել, ժամանակն է, ինքն էլ տոնի։ Սկսվում է գինարբուքը, կերուխում, նվագ։ Միջոցները շատ են, մասնակից է դարձվում նույնիսկ բանտային մերձավոր, ստորին ղեկավարությունը։ Երբեմն գինարբուքը շարունակվում է մի քանի օր։ Իհարկե, նախապատրաստված խմիչքը շուտով խմվում է, այդժամ քեֆչին գնում է մյուս օղեվաճառների մոտ, որոնք արդեն սպասում են նրան և խմում այնքան ժամանակ, մինչև որ վերջին կոպեկն է տալիս խմելուն։ Ինչպես էլ պահպանեն կալանավորները քեֆ անողին, երբեմն նա կընկնի բարձրագույն իշխանության, մայորի կամ պահախմբի սպայի աչքին։ Նրան կտանեն կորդեգարդիա, կխլեն ամբողջ ունեցածը, եթե գտնեն մոտը, վերջում էլ կճիպտահարեն։ Իրեն տեղը բերելով, ետ կգա բանտ և մի քանի օր հետո նորից կանցնի օղեվաճառի արհեստին։ Քեֆչիներից ոմանք, իհարկե, հարուստները, երագում են նաև գեղեցիկ սեռի մասին։ Շատ փող վճարելով, երբեմն նրանք գողունի, աշխատանքի փոխարեն, բերդից հասնում են արվարձան, կաշառված պահնորդի ուղեկցությամբ։ Այնտեղ, մի որևէ մեկուսի տնակում, քաղաքի ամենածայրին, մեծ խրախճանք է սարքվում և մսխվում են իսկապես խոշոր գումարներ։ Փողի համա չեն խորշում նաև կալանավորից, իսկ պահնորդն ընտրվում է նախապես, գործի իմացությամբ։ Սովորաբար, նման պահնորդները բանտի ապագա թեկնածուներ են։ Ասենք, փողով ամեն ինչ կարելի է անել, և նման ճամփորդությունները համարյա միշտ գաղտնի են մնում։ Հարկ է ավելացնել, որ դրանք շատ հազվադեպ են լինում, դրա համար շատ փող է հարկավոր, և գեղեցիկ սեռի սիրահարները ապավինում են ուրիշ միջոցների, որոնք կատարելապես անվտանգ են։

Բանտային իմ կյանքի առաջին օրերից, մի ջահել կալանավոր՝ չափազանց սիրունիկ տղա էր, առանձնահատուկ ուշադրությունս հարուցեց։ Սիրոտկին էր ազգանունը։ Բավականաչափ հանելուկային անձնավորություն էր՝ շատ առումներով։ Ամենից առաջ ինձ ապշեցրեց նրա գեղեցիկ դեմքը։ Քսաներեք տարեկանից ավելի չէր լինի։ Գտնվում էր հատուկ բաժանմունքում, այսինքն անժամկետ էր, հետևաբար համարվում էր զինվորական ամենակարևոր հանցագործներից մեկը։ Հեզ ու խոնարհ, խոսում էր քիչ, ծիծաղում հազվադեպ։ Աչքերը երկնագույն էին, դիմագծերը՝ կանոնավոր, դեմքը՝ մաքուր, նուրբ, մազերը բաց խարտյաշ։ Նույնիսկ կիսախուզված գլուխը քիչ էր այլանդակում նրան, այնքան որ գեղեցկատես էր։ Ոչ մի արհեստ չուներ, սակայն փող գտնում էր, թեև քիչ, բայց հաճախ։ Նկատելիորեն ծույլ էր, փնթի էր հագնվում։ Մեկ-մեկ ուրիշը լավ կհագցներ նրան, երբեմն անգամ՝ կարմիր վերնաշապիկ, և Սիրոտկինը, ըստ երևույթին, ուրախ նոր հագուստով, կշրջեր սենյակներում՝ իրեն ցույց տալու։ Չէր խմում, թուղթ չէր խաղում, համարյա ոչ մեկի հետ չէր գժտվում։ Մեկ-մեկ կզբոսներ բանտասենյակների ետևում՝ ձեռքեր գրպաններում, խոնարհ, մտազբաղ։ Ինչի մասին կարող էր մտածել, պատկերացնելն անգամ դժվար էր։ Երբեմն ձայն կտայիր, հետաքրքրությունից ինչ֊որ բան կհարցնեիր, անմիթապես կպատասխաներ, այն էլ՝ հարգալից, ոչ կալանավորավարի, սակայն միշտ կարճ, առանց խոսակցությունը շարունակելու, ձեզ կնայեր տասնամյա երեխայի պես։ Ձեռքը փող ընկներ, իրեն անհրաժեշտ որևէ բան չէր գնի, բաճկոնը չէր տա կարկատելու, նոր սապոգներ ձեռք չէր բերի, այլ թխվածք, բլիթ կառներ և կուտեր՝ ճիշտ կարծես յոթը նոր էր լրացել։ «Էխ, Սիրոտկին, Սիրոտկին,— մեկ-մեկ ասում էին կալանավորները,— Սիոնի որբ ես էլի»։ Ոչ աշխատանքային ժամերին սովորաբար կթափառեր ուրիշ բանտասենյակներում, ուր համարյա բոլորն իրենց գործերով էին զբաղված, միայն ինքն անելիք չուներ։ Ինչ֊որ բան կասեին նրան, գրեթե միշտ ծաղրանքով (նրա և ընկերների վրա, համենայն դեպս, հաճախ էին ծիծաղում), իսկ նա, առանց մի բառ ասելու, կշրջվեր ու կգնար ուրիշ բանտասենյակ, իսկ երբեմն էլ, եթե շատ ծաղրի տային, կկարմրեր։ Հաճախ էի մտածում, ինչի համար է այս խոնարհ, պարզհոգի արարածը հայտնվել բանտում։ Մի անգամ, պառկած էի հիվանդանոցում, կալանավորական սենյակում։ Սիրոտկինն էլ էր հիվանդ ու պառկած էր կողքս։ Մի իրիկնամուտի խոսքի բռնվեցինք, նա ակամա ոգևորվեց և խոսքի հետ պատմեց ինձ, թե ինչպես իրեն տարան զինվորության, հրաժեշտ տալիս ինչպես էր լալիս մայրը և ինչ ծանր էր իր համար ռեկրուտությունը։ Ավելացրեց, որ ամենևին չէր կարողանում դիմանալ այդ կյանքին, որովհետե այնտեղ բոլորն այնքան էին զայրացած, խիստ, իսկ հրամանատարները համարյա միշտ դժգոհ էին իրենից...

― Իսկ ինչպե՞ս վերջացավ,— հարցրի ես,— ինչպե՞ս ընկար այստեղ։ Այն էլ հատուկ բաժանմունք... Էխ, Սիրոտկին, Սիրոտկին։

― Ալեքսանդր Պետրովիչ, ախր ես ընդամենը մի տարի մնացի գումարտակում, իսկ այստեղ եկա այն պատճառով, որ Գրիգորի Պետրովիչին՝ իմ վաշտի հրամանատարին, սպանեցի։

― Սիրոտկին, լսել եմ դա, բայց չեմ հավատում։ Լավ, ո՞ւմ կարող էիր սպանել։

― Այդպես եղավ, Ալեքսանդր Պետրովիչ։ Ախր, շատ ծանր դարձավ ինձ համար։

― Իսկ ուրիշ ռեկրուտներն ինչպե՞ս են ապրում։ Անշուշտ, սկզբում դժվար է, իսկ հետո վարժվում են, և մեկ էլ տեսար, փառավոր զինվոր դուրս եկավ։ Պետք է մայրդ քեզ երես տված լինի, մինչև տասնյոթ տարեկանը կաթ ու բլիթով է կերակրել։

― Ճիշտ որ մայրս ինձ շատ էր սիրում։ Երբ ռեկրուտ գնացի, ինձնից հետո տեղաշոր ընկավ ու, լսել եմ, էլ վեր չկացավ... Ռեկրուտության վերջում շատ ծանր դարձավ ինձ։ Հրամանատարը չսիրեց, ամեն ինչի համար պատժում էր, բայց ախր, ինչի։ Բոլորին են թարկվում էի, ապրում կարգով, օղի֊մօղի չէի խմում, ոչ մեկից պարտք չէի անում, իսկ դա, Ալեքսանդր Պետրովիչ, վատ բան է, թե որ մարդս պարտք մնա մի բան։ Չորս կողմը բոլորն այնքան էին չարասիրտ, որ տեղ չկար լաց լինելու։ Մեկ-մեկ կմտնեի մի անկյուն ու լաց կլինեի այնտեղ։ Ահա և, մի անգամ ժամապահ էի կանգնած։ Արդեն գիշեր էր, ինձ Ժամապահ էին կարգել աբվախտի մոտ, զենքաշարի կողքին։ Աշուն էր, քամի և այնքան մութ, որ ոչինչ չէր երևում։ Ու այնքան զզվելի, զզվելի դարձավ ամեն բան։ Հրացանն իջեցրի, սվինը հանեցի, դրեցի կողքս, ձախ սապոգս հանեցի, փողը դեմ տվեցի կրծքիս, պառկեցի վրան ու ոտքիս բթամատով իջեցրի ձգանը։ Նայեցի փուստ էր տվել։ Զենքը զննեցի, կրականցքը մաքրեցի, նոր վառոդ լցրեցի, կայծքարը սրեցի ու նորից դեմ արեցի կրծքիս։ Եվ ի՞նչ, վառոդը բռնկվեց, իսկ կրակոց նորից չեղավ։ Այս ի՞նչ բան է մտածեցի։ Սապոգս հագա, սվինը տեղը դրեցի, լուռ գնում-գալիս էի։ Այստեղ էլ վճռեցի այդ գործն անել, ուր ուզում է լինի, մենակ թե ռեկրուտությունից դուրս։ Կես ժամ անց եկավ հրամանատարը, պահակակետերն էր ստուգում։ Ուղիղ վրա պրծավ. «Էդպես ժամապա՞հ կկանգնեն»։ Զենքն առա ձեռքս ու սվինը մինչև փողը խրեցի փորը։ Չորս հազարի տակով անցա, ու էստեղ, հատուկ բաժանմունք...

Նա չէր ստում։ Եվ էլ ինչի համար նրան պիտի ուղարկեին հատուկ բաժանմունք։ Սովորական հանցանքները պատժվում են շատ ավելի հեշտ։ Իմիջիայլոց, իր բոլոր ընկերներից միայն ինքն էր այդքան գեղեցկատես։ Ինչ վերաբերում է նրա նման մյուսներին, որոնք մեզ մոտ տասնհինգ հոգի էին, ապա տարօրինակ էր նրանց նայելն իսկ. միայն երկու-երեք դեմք կային դեռևս տանելի, իսկ մնացած բոլորը կախականջ, այլանդակ, փնթի, ոմանք նույնիսկ ալեհեր։ Եթե հանգամանքները թույլ տան, երբևէ, այդ խմբի մասին ավելի մանրամասն կասեմ։ Իսկ Սիրոտկինն ավելի հաճախ բարեկամություն էր անում Գազինի հետ, հենց նրա, ում առիթով էլ սկսեցի այս գլուխը, հիշեցնելով, որ նա հարբած ներս ընկավ խոհանոց, և որ դա խառնեց բանտային կյանքի իմ սկզբնական ըմբռնումները։

Զարհուրելի արարած էր այդ Գազինը։ Բոլորի վրա թողնում էր ահալի և տանջալի տպավորություն։ Ինձ միշտ թվում էր, որ նրանից կատաղած, հրեշավոր ոչ ոք չէր կարող լինել։ Տոբոլսկում ես տեսել էի իր ոճրագործություններով նշանավոր ավազակ Կամենևին, հետո տեսա մեղադրյալ կալանավոր Սոկոլովին՝ փախած զինվորներից էր, զարհուրելի մարդասպան։ Սակայն նրանցից ոչ մեկն ինձ վրա այդչափ նողկալի տպավորություն չէր թողել, որչափ Գազինը։ Երբեմն ինձ պատկերվում էր, թե իմ դիմաց տեսնում եմ վիթխարի, աժդահա մի սարգ, մարգու հասակի։ Թաթար էր, ահավոր ուժեղ, ամենքից ուժեղը բանտում, միջինից բարձրահասակ, հերկուլեսյան կազմվածքով, այլանդակ, անհամաչափ խոշոր գլխով։ Քայլում էր քիչ կորացած, նայում հոնքերի տակից։ Նրա մասին տարօրինակ լուրեր էին պտտվում բանտում. գիտեին, որ զինվորականներից է, բայց կալանավորներն իրար մեջ խոսում էին, չգիտեմ ճիշտ էր արդյոք, որ նա փախած է Ներչինսկից, Սիբիր է աքսորվել արդեն ոչ մեկ անգամ, փախել ոչ մեկ անգամ, փոխել է տնունը, վերջապես ընկել մեր բանտը, հատուկ բաժանմունք։ Նրա մասին պատմում էին նաև, որ նախկինում սիրում էր մորթել փոքր երեխաների, միայն և միայն հաճույքից․ երեխային կտաներ մի որևէ հարմար տեղ, սկզբից կվախեցներ, կչարչարեր, և արդեն վայելելով խեղճ փոքրիկ զոհի սարսափն ու սարսուռը, կմորթեր նրան սուսուփուս, դանդաղ, վայելումով։ Գուցեև դա հորինել էին, ի հետևանք ընդհանուր ծանր տպավորության, որ բոլորի վրա թողնում էր Գազինը, բայց այդ բոլոր հորինվածքները մի տեսակ բռնում էին նրան, համապատասխան էին դեմքին։ Այնինչ, չհարբած, սովորական ժամանակ բանտում նա իրեն պահում էր շատ ողջամիտ, երբեք չէր վիճում ոչ մեկի հետ և խուսափում վեճերից, բայց կարծես թե այլոց հանդեպ արհամարհանքից, կարծես ավելի վեր համարելով մյուսներից։ Շատ քիչ կխոսեր և մի տեսակ կարծես կանխավ անմարդամոտ էր։ Բոլոր շարժումները դանդաղ էին, հանգիստ, ինքնավստահ։ Աչքերից երևում էր, որ ամենևին անխելք չէ և չափազանց խորամանկ, սակայն ծաղրամիտ֊հեգնական ու դաժան մի բան կար դեմքին և ժպիտի մեջ։ Խմիչքի առևտուր էր անում և ամենաունևոր օղեվաճառներից մեկն էր բանտում։ Սակայն տարվա մեջ մի երկու անգամ նրան էլ էր վիճակվում խմել֊հարբել, և հենց այդտեղ դրսևորվում էր նրա խառնվածքի համակ գազանությունը։ Հարբելով աստիճանաբար, նախ սկսում էր կպչել մարդկանցից՝ ծաղրուծանակով, ամենաչարամիտ, հաշվարկված և կարծես վաղօրոք նախապատրաստած, ի վերջո, հիմնավորապես հարբելով, ահավոր կատաղության էր հասնում, ճանկում դանակը և վրա պրծնում մարդկանց։ Կալանավորները, գիտենալով նրա զարհուրելի ուժը, փախչում ու թաքնվում էին նրանից, իսկ նա հարձակվում էր դեմն ելած ամեն մեկի վրա։ Բայց շուտով գտան նրա հախից դալու ձևը։ Նրա բանտասենյակից մի տասը հոգի հանկարծակի հարձակվում էին նրա վրա բոլորով ու սկսում ծեծել։ Այդ ծեծից ավելի դաժան ոչինչ պատկերացնել չէր լինի. խփում էին կրծքին, սրտատակին, փորին, խփում էին երկար ու շատ, դադարեցնում այն ժամանակ սոսկ, երբ նա կորցնում էր բոլոր զգացողություններն ու դառնում մեռելի պես։ Սիրտ չէին անի մեկ ուրիշին այդպես ծեծել՝ այդպես կնշանակեր սպանել, բայց միայն ոչ Գազինին։ Ծեծից հետո նրան միանգամայն անզգայացած, փաթաթում էին կիսամուշտակով ու տանում թախտաշարի վրա։ «Թող պառկի, հանգստանա»։ Եվ իսկապես, առավոտյան նա արթնանում էր համարյա ողջ և առողջ, լուռ ու մռայլ գնում աշխատանքի։ Եվ ամեն անգամ, երբ Գազինը հարբում էր, բանտում արդեն բոլորը գիտեին, որ նրա օրն անպայման ավարտվելու է ծեծուջարդով։ Ասենք, ինքն էլ դա գիտեր, բայց և այնպես խմում֊հարբում էր։ Այդպես շարունակվեց մի քանի տարի։ Ի վերջո, նկատեցի, որ Գազինն սկսել է չդիմանալ։ Սկսել էր տրտնջալ զանազան ցավերից, նկատելիորեն տկարանալ, ավելի ու ավելի հաճախ գնալ հոսպիտալ... «Բայց դե, կոտրվեց»,— իրար մեջ ասում էին կալանավորները։

Նա մտավ խոհանոց, նողկալի ջութակ ածող այն լեհին առած հետը, ում սովորաբար վարձում էին քեֆչիներն իրենց ուրախության կատարյալության համար, և կանգնեց խոհանոցի մեջտեղում, լուռ և ուշադիր զննելով բոլոր ներկաներին։ Բոլորը լուռ էին։ Ի վերջո, տեսնելով ինձ և իմ ընկերոջը, չարամտորեն և ծաղրաբար նայեց մեզ, ինքնագոհ ժպտաց, կարծես ինքն իրեն ինչ֊որ բան մտածեց և սաստիկ ճոճվելով, մոտեցավ մեր սեղանին։

― Թույլ տվեք հարցնել,— սկսեց նա (ռուսերեն խոսում էր),— այդ ի՞նչ եկամուտներով եք բարեհաճում այստեղ թեյախմություններ անել։

Ընկերոջս հետ լուռ հայացքներ փոխանակեցինք, հասկանալով, որ ավելի լավ է լռել և չպատասխանել։ Առաջին իսկ հակաճառությունից նա կընկներ կատաղության մեջ։

― Ուրեմն, փո՞ղ ունեք,— շարունակեց հարցաքննել։— Ուրեմն, ձեր փողը շատացել է, հա՞։ Բայց չլինի՞ տաժանակրության եք եկել, որ թեյախմություններ անեք։ Թեյ խմելո՞ւ եք եկել։ Դե, խոսեք, ես ձեր...

Բայց տեսնելով, որ վճռել ենք լռել ու չնկատել իրեն, նա շառագունեց և կատաղությունից սրսփաց։ Նրա կողքին, անկյունում, մի մեծ մատուցարան էր գրված, որի մեջ դարսում Էին կտրատած ամբողջ հացը, կալանավորների ճաշի կամ ընթրիքի համար։ Այնքան մեծ էր, որ մեջը տեղավորվում էր բանտի կեսի համար նախատեսված հացը, իսկ հիմա դատարկ էր։ Երկու ձեռքով ճանկեց ու բարձրացրեց մեր վրա։ Մի քիչ էլ, ու նա կփշրեր մեր գլուխները։ Չնայած, որ սպանությունը կամ սպանելու մտադրությունն արտակարգ անախորժություններ էր սպառնում ամբողջ բանտին. կսկսվեին հետաքննություններ, խուզարկումներ, խստությունների սաստկացում, այդ պատճառով էլ կալանավորներն ամբողջ ուժով ջանում էին չհասցնել նման ընգհանուր ծայրահեղությունների, չնայած դրան, հիմա բոլորը սսկվել և սպասում էին։ Ոչ մի բառ՝ ի պաշտպանություն մեզ։ Ոչ մի բղավոց Գազինի վրա, այդ աստիճան ուժեղ էր նրանց ատելությունր մեր հանդեպ։ Ըստ երևույթին, նրանց հաճույք էր պատճառում մեր վտանգավոր վիճակը... Բայց բանն ավարտվեց բարեհաջող. հենց ուզեց իջեցնել մատուցարանը, ինչ֊որ մեկը բղավեց միջանցքից.

― Գազին։ Օղին գողացել են...

Նա հատակին շպրտեց մատուցարանը և խելագարի պես դուրս թռավ խոհանոցից։

— Էհ, Աստված ազատեց,— իրար մեջ խոսում էին կալանավորները։ Եվ հետո, երկար ժամանակ ասում էին դա։

Հետագայում չկարողացա իմանալ, օղին գողանալու այդ լուրն իրակա՞ն էր, թե տեղին հորինված՝ մեզ ի փրկություն։

Երեկոյան, արդեն մթնով, բանտասենյակները կողպվելուց առաջ, ես զբոսնում էի այրուտների մոտ, ծանր թախիծ էր պարուրել հոգիս, ու հետագայում երբեք նման թախիծ չապրեցի բանտային ամբողջ կյանքիս ընթացքում։ Դժվար է դիմանալ բանտարկության առաջին օրվան, որտեղ էլ լինի՝ բանտում, թե մենախցում, թե տաժանակրության մեջ... Բայց հիշում եմ, որ ամենից շատ ինձ զբաղեցնում էր մի միտք, որն անդադար հետապնդում էր ինձ բանտային կյանքի ամբողջ ընթացքում՝ մասամբ անլուծելի մի միտք, որ անլուծելի է նաև հիմա ինձ համար․ միևնույն հանցանքի դիմաց պատժի անհավասարության միտքը։ Ճիշտ է, հանցանքն էլ չի կարելի համեմատել մեկը մյուսի հետ, անգամ մոտավորապես։

Օրինակ, թե մեկը, թե մյուսը մարդ են սպանել։ Ծանրութեթև են արվել երկու գործերի հանգամանքները, և թե մեկ, թե մյուս գործի համար ստացվել է համարյա նույն պատիժը։ Ասենք, մեկը մարդ է սպանել հենց այնպես, մի գլուխ սոխի համար. կանգնել է ճամփին, մորթել անցորդ մուժիկին, նրա մոտ եղած֊չեղածն էլ՝ մի գլուխ սոխ։ «Ոնց կլինի, այ հեր, ինձ ուղարկեցիր որսի, ես էլ մի մուժիկ մորթեցի ու մի հատիկ սոխի գլուխ գտա»։— «Անխելք, մի գլուխ սոխը կլինի մի կոպեկ։ Հարյուր հոգին հարյուր գլուխ, էդ էլ քեզ՝ մի ռուբլի» (բանտային ասք)։ Իսկ մյուսը սպանել է, վավշոտ բռնակալից պաշտպանելով հարսնացուի, քրոջ, աղջկա պատիվը։ Մեկը սպանել է թափառաշրջիկության բերումով, պաշարված մի ամբողջ գունդ հետապնդողներով, պաշտպանելով իր ազատությունը, կյանքը, հաճախ էլ քաղցած մահով մեռնելով։ Իսկ մյուսը մորթել է փոքր երեխաների՝ հենց մորթելու հաճույքից, իր ձեռքերի վրա նրանց տաք արյան զգացողությունից, վայելելով նրանց սարսափը, հենց դանակի տակ նրանց վերջին, աղավնու սարսուռը։ Եվ ի՞նչ։ Թե մեկը, թե մյուսն ընկնում են նույն տաժանավայրը։ Ճիշտ է, տրված պատիժների ժամկետների միջև ելևէջում կա։ Սակայն դրանք համեմատաբար շատ չեն, իսկ հանցագործության նույն տեսակների մեջ ելևէջումներն անհամար են։ Որքան բնույթ, նույնքան ելևէջում։ Բայց ընդունենք, թե անհնար է հաշտեցնել, հարթել այդ տարբերությունը հնարավոր չէ, թե յուրատեսակ անլուծելի խնդիր է դա՝ շրջանի քառանկյունություն՝ այդպես ենթադրենք։ Սակայն եթե նույնիսկ գոյություն չունենար այդ անհավասարությունր, նայեք մեկ ուրիշ տարբերության՝ պատժի բուն հետևանքների տարբերությունը... Ահա մեկը, որը բանտում սմքում է, հալչում մոմի պես, և ահա մեկ ուրիշը, որը մինչև բանտ ընկնելը չգիտեր անգամ, որ աշխարհում այդպիսի ուրախ֊զվարթ կյանք կա, կապը կտրած ընկերների այդչափ հաճելի ակումբ։ Այո, բանտ են դալիս նաև այդպիսիք։ Ահա օրինակ, մարդն ուսյալ է, զարգացած խղճով, գիտակցությամբ, սրտալի։ Սեփական սրտի ցավը սոսկ, ամեն կարգի պատիժներից առաջ, կսպանի նրան իր տառապանքներով։ Ինքն իրեն կդատապարտի իր հանցանքի համար՝ ամենախիստ օրենքից ավելի անխնա, անխղճորեն։ Իսկ ահա, մեկ ուրիշը նրա կողքին, որը նույնիսկ չի էլ մտածի ոչ մի անգամ իր կատարած հանցանքի մասին, ամբողջ տաժանակրության ընթացքում։ Անգամ իրավացի կհամարի իրեն։ Լինում են և այնպիսիք, որոնք դիտավորյալ հանցանք են գործում, որպեսզի միայն ընկնեն տաժանակրության մեջ, դրանով իսկ պրծնելով ազատության մեջ անհամեմատ ավելի տաժանակիր կյանքից։ Այնտեղ նա նսեմացման վերջին աստիճանին էր, կուշտ փորով երբեք չէր ուտում և իր գործատիրոջ համար բանում առավոտից գիշեր։ Իսկ տաժանավայրում գործն ավելի քիչ է, քան տանը, հացը՝ լիուլի, և այնպիսի մի բան, որպիսին չէր էլ տեսել տոն օրերին՝ տավարի միս, ողորմություններ են լինում, փող վաստակելու հնարավորություններ կան։ Հապա շրջապատը։ Ընկած֊ելած մարդիկ, ճարպիկ, ամեն բան գիտցող, և ահա նայում է նա իր րնկերներին հարգալից զարմանքով, դեռևս երբեք չէր տեսել նման ժողովուրդ։ Նրանց համարում է ամենավերին հասարակություն, որպիսին կարող է լինել աշխարհում։ Մի՞թե այդ երկուսի համար պատիժը միանման զգալի է։ Բայց, իմիջիայլոց, ի՞նչ կարիք կա զբաղվել անլուծելի հարցերով։ Թմբկազարկը նշանակում է, որ ժամանակն է բանտասենյակները գնալ։

IV։ Առաջին տպավորություններ

Սկսվեց վերջին ստուգումը։ Դրանից հետո կողպվում էին բանտասենյակները, յուրաքանչյուրն առանձին կողպեքով, և կալանավորները փակված էին մնում, ընդհուպ մինչև, լուսաբաց։

Ստուգումն անցկացնում էր ենթասպան, զինվորների հետ։ Դրա համար կալանավորներին երբեմն շարում էին բակում, և գալիս էր պահակախմբի սպան։ Սակայն ավելի հաճախ այդ ամբողջ արարողությունը կատարվում էր տնական կարգով, ստուգում էին բանտասենյակ առ բանտասենյակ։ Ստուգողները հաճախակի սխալվում էին, պակաս հաշվում, գնում ու նորից ետ էին գալիս։ Վերջապես, խեղճ պահակները հաշվում էին ցանկալի թիվը և կողպում բանտասենյակը։ Դրանցում տեղավորվում էր երեսնական կալանավոր, բավականին խիտ խցկված թախտաշարերի վրա։ Դեռ շուտ էր քնելը։ Պարզ է, որ յուրաքանչյուրը պիտի մի բանով զբաղվեր։

Բանտասենյակում ղեկավարությունից մնում էր միայն մի վետերան, որոնց մասին վերը հիշատակել եմ արդեն։ Ամեն բանտասենյակում մի-մի ավագ կար՝ կալանավորներից, ում նշանակում էր պլացմայորն անձամբ, իհարկե, լավ վարքի համար։ Շատ հաճախ պատահում էր, որ ավագներն էլ, իրենց հերթին, բռնվում էին լուրջ զանցանքների վրա, այդժամ նրանց ճիպտահարում էին, տեղնուտեղը պաշտոնազրկվում և փոխարինվում մեկ ուրիշով։ Մեր բանտասենյակում ավագ դարձավ Ակիմ Սկիմիչը, որն ի զարմանս, հաճախ գոռգոռում էր կալանավորների վրա։ Կալանավորները պատասխանում էին սովորաբար ծաղրանքով։ Վետերանը նրանից խելացի էր և ոչնչի չէր խառնվում, իսկ եթե հարկ էր լինում բերանը բացել, ապա ավելի շատ ըստ կարգի էր անում, խիղճը թեթևացնելու համար։ Նա լուռ նստում էր իր մահճակին և սապոգ կարում։ Կալանավորները նրա վրա համարյա ոչ մի ուշադրություն չէին դարձնում։

Բանտային իմ կյանքի առաջին այդ օրը մի դիտարկում արեցի և հետագայում համոզվեցի, որ ճիշտ է։ Այն է, որ բոլոր nչ կալանավորները, ով էլ լիներ, սկսած կալանավորների հետ անմիջական կապ ունեցողներից՝ բանտապահներից, պահախմբի զինվորներից մինչև ընդհանրապես բոլորը, ովքեր նվազագույնս կապ ունեն բանտային կենցաղի հետ, մի տեսակ չափազանցված են նայում կալանավորներին։ Ճիշտ կարծես ամեն րոպե տագնապած սպասում են, որ կալանավորն ուր որ է, դանակն առած, հարձակվելու է իրենցից մեկնումեկի վրա։ Բայց որ ամենանշանակալին է, իրենք՝ կալանավորներն էին գիտակցում, որ իրենցից վախենում են, և դա, ըստ երևույթին, համարձակության պես մի բան էր հաղորդում նրանց։ Այնինչ, կալանավորների համար ամենալավ պետը նա էր հենց, որը չէր վախենում իրենցից։ Եվ ընդհանրապես, չնայած սրտոտության, ձևեր թափելուն, կալանավորների համար շատ ավելի հաճելի էր, երբ վստահություն կար իրենց նկատմամբ։ Դրանով կարելի էր նույնիսկ իր կողմը գրավել նրանց։ Իմ բանտային տարիներին, թեև խիստ հազվադեպ պատահել է, որ ղեկավարությունից որևէ մեկը բանտ է մտել, առանց պահախմբի։ Պետք էր տեսնել, թե ինչպես է դա զարմացնում կալանավորներին, զարմացնում է լավ կողմով։ Այդպիսի աներկյուղ այցելուն միշտ հարգանք էր հարուցում իր նկատմամբ, և եթե նույնիսկ իսկապես կարող էր կատարվել մի գեշ բան, ապա նրա ներկայությամբ չէր լինի։ Կալանավորի հարուցած երկյուղն ամենուրեք է, ուր միայն կան կալանավորներ, և ճիշտն ասած, չգիտեմ ինչից է այդպես լինում։ Իհարկե, որոշ հիմք կա, սկսած կալանավորի, ավազակ կոչվածի հենց արտաքին տեսքից, դրանից բացի, տաժանավայրին մոտեցող ամեն ոք զգում է, որ մարդկանց այդ հոծ խումբն այստեղ է հավաքվել ոչ սեփական կամքով, և որ ինչ մեթոդներ էլ կիրառվեն, չի կարելի կենդանի մարդուն դիակ դարձնել, նա կմնա իր զգացմունքների հետ, վրիժառության և կյանքի ծարավով, կրքերով և դրանց հագուրդ տալու պահանջներով։ Սակայն, չնայած այդ ամենին, հասաատապես համոզված եմ, որ կալանավորից վախենալու բան չկա։ Ոչ շատ հեշտ ու ոչ այնքան արագ է մարդը, դանակը ձեռքին, նետվում մեկ ուրիշ մարդու վրա։ Մի խոսքով, եթե վտանգը հնարավոր էլ է, եթե դա երբևիցե լինում էլ է, ապա նման դեպքերի հազվադեպությամբ կարելի է ուղղակի եզրակացնել, որ չնչին է դա։ Հարկավ, հիմա ես խոսում եմ միայն դատապարտված կալանավորների մասին, որոնցից շատերն ուրախ են նույնիսկ, որ վերջապես բանտ են հասել (այնքան որ լավ է լինում երբեմն նոր կյանքը), ուստիև հակված են հանգիստ ու խաղաղ ապրելուն և դրանից բացի, իսկապես էլ իրենց միջի անհանգիստներին հենց իրենք թույլ չեն տա շատ ձևեր թափել։ Ամեն տաժանապարտ, ինչքան էլ անվախ ու հանդուգն լինի, տաժանակրության մեջ վախենում է ամեն ինչից։ Իսկ ենթադատ բանտարկյալն ուրիշ մի բան է։ Սա, իրոք, պատրաստ է վրա պրծնել կողմնակի մարդուն հենց այնպես, ուղղակի, սոսկ մի պատճառով, օրինակ, որ վաղը պիտի կանգնի պատժվելու, իսկ եթե նոր գործ բացվի, ուրեմն կհետտձգվի նաև պատիժը։ Այստեղ առկա է հարձակման պատճառ, նպատակ «իրեն վիճակվածը փոխելն» է դա, ինչ գնով ուզում է լինի և հնարավորինս շուտ։ Ես նույնիսկ գիտեմ այդ կարգի հոգեբանական մի տարօրինակ դեպք։

Մեզ մոտ, բանտում, զինվորական հատվածում մի կալանավոր կար. զինվորականներից էր՝ղ զրկված կեցության իրանքներից, երկու տարվա դատավճռով ուղարկված մեզ մոտ, սհավոր պոռոտախոս էր և երևելի վախկոտ։ Ընդհանրապես, պոռոտախոսությունը և վախկոտությունը ռուս զինվորի մեջ խիստ հազվագեպ է լինում։ Մեր զինվորը մշտապես այնքան զբաղված տեսք ուներ, որ եթե ուզենար էլ, պոռոտախոսության ժամանակ չէր լինի։ Բայց եթե պոռոտախոս է մարդը, միշտ կլինի անբան ու վախկոտ։ Դուտովը (կալանավորի ազգանունը) վերջապես լրացրեց կարճ պատժաժամկետը և նորից մտավ գծային գումարտակ։ Բայց քանի որ իր նման բոլորը, ովքեր բանտ են նետվում ուղղվելու համար, այնտեղ վերջնականապես երես են առնում, ապա սովորաբար լինում է այնպես, որ ազատության մեջ մնալով երկու֊երեք շաբաթից ոչ ավելի, կրկին դատի են տրվում և ետ գալիս բանտ, միայն ոչ թե երկու կամ երեք տարով, այլ «մշտական» կարգ, տասնհինգ կամ քսան տարով։ Այդպես էլ եղավ։ Բանտից ելնելուց մի երեք շաբաթ անց, Դուտովն ինչ֊որ բան էր գողացել փակի տակից, ավելին՝ կոպտել ու կռիվ էր սարքել։ Դատի էր տրվել ու դատապարտվել խիստ պատժի։ Անասելի վախեցած առաջիկա պատժից, մինչև, վերջին աստիճան, ինչպես ամենաողորմելի վախկոտ, այն օրվա նախօրեին, երբ շարքերի միջով պիտի քշեին նրան, դանակը ձեռքին հարձակվել էր կալանավորական սենյակ մտած պահախմբի սպայի վրա։ Անշուշտ, շատ լավ հասկանում էր, որ նման արարքով չափազանց կսաստկացնի իր դատավճիռը և տաժանակրության ժամկետը։ Սակայն հաշվարկն այն էր հենց, որ գեթ մի քանի օրով, գեթ մի քանի ժամով հեռացնի պատժման սպասումի ահավոր պահը։ Այնքան էր վախկոտ, որ դանակը ձեռքին վրա պրծնելով, նույնիսկ չէր վիրավորել սպային, այլ ամեն ինչ արել էր ձևի համար, սոսկ որ նոր հանցանք առաջանա, որի համար նորից կդատեն իրեն։

Պատժին նախորդող պահն, անշուշտ, ահավոր է դատապարտվածի համար, և ինձ քանի տարի վիճակվել է բավականաչափ մեղադրյալներ տեսնել՝ իրենց համար ճակատագրական պահի նախօրեին։ Սովորաբար նրանց հանդիպել եմ հոսպիտալում, կալանավորական հիվանդասենյակներում, երբ պառկած եմ եղել հիվանդ, ինչ բավական հաճախ էր լինում։ Համայն Ռուսաստանում հայտնի է բոլոր կալանավորներին, որ իրեն համար ամենակարեկից մարդիկ բժիշկներն են։ Նրանք երբեք տարբերություն չեն դնում կալանավորների միջև, ինչպես ակամա անում են համարյա բոլոր կողմնակիները, բացառությամբ թերևս հասարակ ժողովրդի։ Բժիշկը երբեք չի կշտամբում կալանավորին նրա հանցանքի համար, ինչքան էլ դա սարսափելի լինի, և ներում է նրան իր կրած պատժի և ընդհանրապես դժբախտության համար։ Զուր չէ, որ համայն Ռուսաստանում ամբողջ ժողովուրդը հանցանքն անվանում է դժբախտություն, իսկ հանցագործներին՝ դժբախտներ։ Սա խորապես նշանակալի բնորոշում է։ Առավել քան կարևոր է, որովհետև արված է անգիտակցաբար, բնազդորեն։ Իսկ բժիշկները, հիրավի, կալանավորների ապավենն են շատ դեպքերում, հատկապես ենթադատների համար, որոնք պահվում են դատապարտվածներից ավելի ծանր պայմաններում... Եվ ահա, մեղադրյալը, հաշվարկելով իր համար սարսափելի օրվա հավանական ժամկետը, հաճախ գնում է հոսպիտալ, կամենալով թեկուզև փոքր-ինչ հեռացնել ծանր պահը։ Իսկ երբ դուրս է գրվում, համարյա հաստատ գիտնալով, որ ճակատագրական ժամը վաղն է, գրեթե միշտ սաստիկ հուզված է լինում։ Ոմանք ջանում են թաքցնել իրենց զգացմունքները՝ ինքնասիրությունից, սակայն անվարժ, շինծու հոխորտանքը չի խաբում նրանց ընկերներին։ Բոլորը հասկանում են, ինչն ինչոց է և լռության տալիս մարդասիրությունից։ Ես մի կալանավոր գիտեի՝ երիտասարդ զինվորներից էր, մարդ սպանած, և դատապարտվել էր լրիվ չափով մահակածեծի։ Այն աստիճան էր երկնչել, որ վճռել էր պատժման նախօրեին մի լրիվ աման օղի խմել, մեջը քթախոտ թրմած։ Իմիջիայլոց, պատժվելուց առաջ մեղադրյալ կալանավորի մոտ միշտ օղի լինում է։ Բերվում է ժամկետից շատ առաջ, գնվում է շատ թանկ, և մեղադրյալն ավելի շուտ իրեն կզրկի ամենաանհրաժեշտից՝ կես տարի, բայց քառորդ շտոֆ խմիչքի հարկավոր գինը կհավաքի, որ խմի պատժվելուց քառորդ ժամ առաջ։ Ընդհանրապես կալանավորների մեջ համոզում է առաջացած, որ գինովցածն այնքան էլ ցավ չի զգում մտրակից կամ մահակից։ Բայց ես շեղվեցի։ Այդ խեղճուկրակը, խմելով իր թուրմը, իրոք, անմիջապես դարձավ հիվանդ, արյունախառն փսխում սկսվեց, և նրան հոսպիտալ տարան համարյա անզգա վիճակում։ Փսխումն այն աստիճան քրքրեց նրա կուրծքը, որ մի քանի օր անց ի հայտ եկան իսկական թոքախտի կանխանշաններ, որից էլ նա մահացավ կես տարի անց։ Նրան թոքախտից բուժող բժիշկները չիմացան, թե ինչից է դա առաջացել։

Սակայն, պատժվելուց առաջ հանցագործների փոքրոգության մասին պատմելով, պիտի ավելացնեմ, որ հակառակը, նրանցից ոմանք դիտողին ապշեցնում են արտասովոր անվախությամբ։ Ես հիշում եմ քաջության մի քանի օրինակ, որոնք հասնում են մի տեսակ անզգայության, և այդ օրինակներն ամենևին հազվադեպ չէին։ Առանձնապես հիշում եմ իմ հանդիպումը մի ահարկու հանցագործի հետ։ Ամռան մի օր կալանավորական հիվանդասենյակներում լուր տարածվեց, թե երեկոյան պատժելու են նշանավոր ավազակ Օռլովին՝ փախած զինվորներից էր, և պատժելուց հետո բերելու են հիվանդասենյակ։ Բոլորը որոշակի չափով հուզված էին, և խոստովանեմ, ես նույնպես ծայր հետաքրքրությամբ էի սպասում հռչակավոր ավազակի հայտնվելուն։ Վաղուց արդեն նրա մասին հրաշապատումներ էի լսել։ Չարագործ էր, որպիսիք քիչ են, սառնարյուն մորթոտում են ծեր ու մանուկ, ահավոր կամքի ուժի տեր և իր ուժի հպարտ գիտակցությամբ մեկը։ Մեղադրվել էր շատ սպանությունների համար և դատապարտվել մահակածեծի, շարքերի միջով։ Նրան բերեցին իրիկնամուտին։ Հիվանդասենյակում մութ էր արդեն, և մոմերը վառեցին։ Օոլովը գրեթե անզգայացած էր, ահավոր գունատ, խիտ, գզուզ, կուպրի պես սև մազերով։ Մեջքն ուռած էր, արնակապույտ գույնի։ Գիշերը նրան խնամեցին կալանավորները, ջուրն էին փոխում, կողքից կողք պառկեցնում, դեղ տալիս, ճիշտ կարծես արյունակից հարազատի էին խնամում, իրենց բարեգործին։ Հաջորդ իսկ օրը նա լիովին ուշքի եկավ ու մի երկու անգամ դնաց֊եկավ հիվանդասենյակում։ Դա ինձ զարմացրեց, նա հոսպիտալ էր մտել չափազանց թույլ ու տանջահար։ Սեկ անգամից անցել էր իրեն նախատեսված մահակածեծի լրիվ կեսը։ Բժիշկը կանգնեցրել էր ձաղկումը սոսկ այն ժամանակ, երբ նկատել էր, որ պատժման հետագա շարունակումը սպառնում է հանցագործի անխուսափելի մահով։ Դրանից բացի, Օռլովը կարճահասակ էր և թուլակազմ, նաև հյուծվել էր երկար ժամանակ դատին սպասելով։ Ում վիճակվել է երբևէ տեսնել ենթադատ կալանավորների, հավանորեն երկար կհիշի նրանց նիհարած, տանջահար, գունատ դեմքերը, տենդոտ հայացքները։ Չնայած դրան, Օռլովն արագ էր ապաքինվում։ Ակներևաբար, նրա ներքին, հոգեկան ուժը շատ էր օգնում մարմնականին։ Հետաքրքրությունից ավելի մոտիկից ծանոթացա նրա հետ և ամբողջ շաբաթ ուսումնասիրում էի։ Հաստատապես կարող եմ ասել, որ կյանքումս երբեք չեմ հանդիպել ավելի ուժեղ, ավելի երկաթակամ մարդու, քան նա էր։ Մի անգամ, արդեն Տոբոլսկում տեսել էի այդ կարգի նշանավոր մեկի, ավազակների պարագլուխ էր։ Սա կատարյալ վայրի գազան էր, և դուք, կանգնած նրա կողքին ու դեռևս անունն էլ չիմանալով, բնազդաբար կզգայիք, որ ձեր կողքինը զարհուրելի արարած է։ Բայց նրա մեջ ինձ սարսափեցրել էր հոգեկան բթացումը։ Մարմնականն այն աստիճան էր գերակշռել հոգեկան բոլոր հատկանիշներին, որ դեմքին նետած առաջին հայացքից կտեսնեիք, որ մնացել է սոսկ մարմնական հաճույքների, հեշտասիրության, վավշոտության վայրի ծարավ։ Համոզված եմ, որ Կորենևը՝ այսպես էր ավազակի ազգանունը, կընկճվեր ու կսարսռար պատժի սարսափից, թեև ի վիճակի էր մարդ մորթել, առանց նույնիսկ դեմքը կնճռոտելու։ Օռլովը նրա կատարյալ հակադրությունն էր։ Հստակ էր վերջնական հաղթանակը մարմնականի նկատմամբ։ Ակներև էր, որ այդ մարդը կարող է անսահմանորեն տիրապետել իրեն, արհամարհում էր ամենայն տանջանք ու պատիժ և աշխարհում ոչնչից չէր վախենում։ Նրա մեջ դուք կտեսնեիք միայն անսպառ եռանդ, գործունեության ծարավ, վրիժառության ծարավ, առաջադրած նպատակին հասնելու ծարավ։ Իմիջիայլոց, ապշած էի նրա անսովոր բարձրամտությամբ։ Նա ամեն ինչի նայում էր ինչ-որ անհավանական վերևներից, բայց ամենևին չէր ջանում շինծուության դիմել, այլ մի տեսակ բնականորեն։ Կարծում եմ, աշխարհում չկար որևէ էակ, որր կարողանար ազդել նրա վրա սոսկ հեղինակությամբ։ Ամեն ինչի նայում էր մի տեսակ անսպասելիորեն հանգիստ, ասես աշխարհում չկար և ոչինչ, որ կարողանար զարմացնել իրեն։ Ու թեև լավ հասկանում էր, որ մյուս կալանավորներն իրեն են նայում հարգանքով, ամենևին ձևեր չէր թափում նրանց առաջ։ Այնինչ, սնափառությունը և գոռոզամտությունը հատուկ են համարյա բոլոր կալանավորներին՝ անխտիր։ Բավականաչափ խելացի էր ու մի տեսակ տարօրինակ անկեղծ, թեև ամենևին ոչ շատախոս։ Իմ հարցերին ուղղակի պատասխանեց, թե սպասում է ապաքինմանը, որպեսզի շուտափույթ լրացնի մնացած պատժաչափը և որ սկզբում, նախքան պատժումը, վախենում էր, թե չի դիմանա։ «Բայց հիմա,— ավելացրեց նա, աչքով անելով,— պրծած գործ է։ Մնացած մահակածեծը կուտեմ և տեղնուտեղը կալաներթով ինձ կուղարկեն Ներչինսկ, ես էլ ճամփին կփախչեմ։ Հաստատ կփախչեմ։ Մենակ թե մեջքս լավանար շուտ»։ Եվ ահա, այդ հինգ օրը լրիվ անհագորեն սպասում էր, թե երբ պիտի խնդրի, որ դուրս գրեն։ Սպասելու ընթացքում էլ երբեմն շատ ծաղրասեր ու զվարթ էր լինում։ Փորձեցի խոսք բացել իր արկածներից։ Նա թեթեակի խոժոռվում էր այդ հարցուփորձերի ընթացքում, բայց միշտ անկեղծորեն էր պատասխանում։ Իսկ երբ հասկացավ, որ ջանում եմ խղճին հանգել և ձգտում գեթ որեէ զղջման հանգեցնել, այնպես արհամարհական և գոռոզամտորեն նայեց ինձ, կարծես հանկարծ նրա աչքին դարձա մի փոքր, հիմարիկ տղեկ, ում հետ չի կարելի դատողություններ անել, ինչպես հասուն մարդու հետ։ Նույնիսկ խղճահարության պես մի բան գծագրվեց նրա դեմքին։ Մեկ րոպե անց քրքջում էր վրաս ամենապարզամիտ ծիծաղով, առանց որևիցե հեգնանքի, և վստահ եմ, մնալով մենակ ու հիշելով իմ խոսքերը, գուցեև քանիցս սկսել էր ինքն իրեն ծիծաղել։ Վերջապես, նա դուրս գրվեց՝ դեռևս ոչ լրիվ սպիացած մեջքով, ես նույնպես դուրս գրվեցի և եղավ այնպես, որ միասին վերադարձանք հոսպիտալից․ ես՝ բանտ, նա՝ կորդեգարդիա, ուր և մնում էր նախկինում։ Հրաժեշտին նա սեղմեց ձեռքս, և նրա կողմից դա բարձր վստահության նշան էր։ Կարծում եմ, դա արեց, քանզի շատ էր գոհ իրենից և առկա պահից։ Ըստ էության, նա չէր կարող չարհամարհել ինձ և հարկ է որ ինձ նայեր որպես հպատակվող, թույլ, խղճահարույց և բոլոր առումներով իրենից ցածր մի էակի։ Իսկ վաղն ևեթ նրան դուրս բերեցին երկրորդ պատժման...

Երբ կողպեցին մեր բանտասենյակը, հանկարծ մի առանձնահատուկ տեսք ձեռք բերեց, իսկական կացարանի, տնական օթախի տեսք։ Միայն հիմա կարողացա տեսնել կալանավորներին, իմ ընկերներին՝ ճիշտ ինչպես տանը։ Ենթասպաները, պահախմբի զինվորները և ընդհանրապես ղեկավարությունը ցերեկով ամեն րոպե կարող էին բանտ գալ, ուստիև բանտի բոլոր բնակիչները մի ուրիշ տեսակ էին պահում իրենց, կարծես ոչ լիովին հանգստացած, կարծես րոպե առ րոպե սպասելով ինչ֊որ բանի, ինչ֊որ բանից տագնապած։ Սակայն բանտասենյակը կողպելուն պես, բոլորն իսկույն նստոտեցին, ամենքն իրենց տեղերում, և համարյա յուրաքանչյուրը որեէ ձեռքի գործ սկսեց։ Բանտասենյակը մեկեն լուսավորվեց։ Ամեն մի կալանավոր իր մոմն ուներ և իր մոմակալը՝ մեծ մասամբ փայտաշեն։ Մեկը նստեց սապոգ կարելու, մյուսը որևիցե հագուստ մգդակելու։ Բանտասենյակի գարշահոտը սաստկանում էր ժամ առ ժամ։ Քեֆչիների մի խումբ նստոտեց անկյունում փռած փոքր գորգի առաջ՝ թուղթ խաղալու։ Համարյա յուրաքանչյուր բանտասենյակում կար մի կալանավոր, որն ուներ արշինանոց հնամաշ ու փոքր գորգ, մոմ և անպատմելի ճաբպոտած, կեղտոտ խաղաթղթեր։ Այդ ամենը մեկտեղ կոչվում էր մայդան։ Գորգատերը խաղացողներից վարձ էր վերցնում, տասնհինգ կոպեկ գիշերվա համար, դա էլ նրա արհեստն էր։ Խաղացողները սովորաբար երեք թուղթ էին խաղում, սարը-սարին և այլն։ Բոլորը մոլի խաղեր էին։ Ամեն խաղացող իր առջև լցնում էր մետաղադրամի մի կույտ, գրպանում եղած֊չեղածը, և պպզած տեղից ելնում էր՝ տարվելով մինչև վերջին թելը կամ էլ տանելով ընկերներից։ Խաղն ավարտվում էր ուշ գիշերով, երբեմն էլ տևում մինչև լուսաբաց, մինչև այն րոպեն, երբ բացվում է բանտասենյակը։ Մեր սենյակում, ինչպեսև ամենուրեք, միշտ կային աղքատներ, բայղուշներ, ամեն ինչ տարված կամ խմելու տված, կամ էլ հենց այնպես, բնականից աղքատներ։ Ես ասում եմ «բնականից» և հատկապես պնդում ասվածը։ Իսկապես, մեր ժողովրդի մեջ ամենուր, ինչ իրավիճակ էլ լինի, ինչ պայմաններ էլ լինեն, միշտ կան և կլինեն տարօրինակ, խոնարհ և հաճախ ոչ ամենևին ծույլ անձինք, ում սակայն ճակատագրով նախանշված է հուր հավիտենական չքավոր մնալ։ Նրանք միշտ անհող-անտուն գյուղացիներ են, նրանք մշտապես թափթփված են, միշտ մի տեսակ ծեծված, ինչ֊որ բանով մտատանջ տեսք ունեն և հավերժորեն մեկնումեկի ձեռքի տակ են, սովորաբար՝ քեֆչիների կամ մեկեն հարստացածների ու վերև թռածների հանձնակատարը։ Ամեն ձեռնարկում, ամեն նախաձեռնություն ցավ ու դարդ է նրանց համար։ Նրանք կարծես ծնվել են մի պայմանով, որ իրենք ոչինչ չսկսեն անել և սոսկ ծառայեն, ապրեն ոչ սեփական կամքով, պար գան ուրիշի նվագի տակ։ Նրանց կոչումն է կատարել սոսկ ուրիշինը։ Ի լրումն ամենի, ոչ մի շրջադաձ, ոչ մի հանգամանք չի կարող հարստացնել նրանց։ Նրանք մշտապես չքավոր են։ Ես նկատել եմ, որ նման անձինք լինում են ոչ միայն ժողովրդի մեջ, այլ բոլոր հասարակություններում, խավերում, կուսակցություններում, ամսագրերում և ընկերություններում։ Այդպես էր հենց ամեն բանտասենյակում, ամեն բանտում, և հենց հավաքվում էր մայդանն, մեկն այդպիսիներից իսկույն հայտնվում էր ծառայելու։ Եվ ընդհանրապես, ոչ մի մայդան չէր կարող յոլա գնալ առանց ծառայողի։ Սովորաբար, նրան վարձում էին խաղացողները բոլորով, ամբողջ գիշերվա համար, արծաթ հինգ կոպեկով, և նրա գլխավոր պարտականությունն էր ամբողջ գիշեր հսկող կանգնել։ Մեծ մասամբ նա մի վեց կամ յոթ ժամ սառչում էր մթան մեթ, հաշտում, երեսուն աստիճան սառնամանիքին, ականջ դրած բակից եկող ամեն թխկոցին, ամեն դնգոցին, ամեն ոտնաձայնին։ Պլաց֊մայորը կամ պահախմբի զինվորները հայտնվում էին բանտում ուշ գիշերով, մտնում էին կամացուկ և բռնացնում թե՛ խաղացողներին, թե՛ գործ անողներին, թե՛ ավելորդ մոմերը, որոնք կարելի էր տեսնել դեռևս բակից։ Համենայն դեպս, երբ հանկարծ շխկշխկալ էր սկսում հաշտից բակ տանող դռան փականը, արգեն ուշ էր լինում թաքնվել, մոմերը հանգցնել ու պառկել թախտաշարերին, բայց քանի որ ժամապահ կանգնած ծառայողին դրանից հետո ցավագին հատուցում էր լինում մայդանի կողմից, ապա նման վրիպումների դեպքերը չափազանց հազվադեպ էին։ Հինգ կապեկն, անշուշտ, ծիծաղելի աննշան վարձաարություն է, նույնիսկ բանտի համար, բայց ինձ միշտ զարմացնում էր բանտում վարձողների խստությունը թե՛ այդ, թե՛ մնացած ուրիշ դեպքերում։ «Փողը վերցրել ես, ուրեմն ծառայիր»։ Սա փաստարկ էր, ոչ մի առարկություն չընդունող։ Տված մի գռոշի դիմաց վարձողը վերցնում էր այն ամենն, ինչ կարող էր, հնարավորինս ավելին էր վերցնում ու դեռ հաշվում, որ լավություն է արել վարձվածին։ Հարբած քեֆչին աջուձախ քամուն տալով փողն անհաշիվ, անպայման կտրում էր իր վարձածից, և սա տեսել եմ ոչ մեկ բանտում, ոչ մեկ մայդանում։

Ասացի արդեն, որ բանտասենյակում համարյա բոլորը մի֊մի զբաղմունք ունեին, խաղացողներից բացի, ոչ ավելի, քան հինգ հոգի, լիովին պարապ էին և նրանք իսկույն պառկեցին քնելու։ Թախտաշարի վրա ինձ տեղ էր ընկել համարյա դռան մոտ։ Թախաաշտրի մյուս կողմից, ինձ հետ գլուխ֊գլխի, պառկած էր Ակիմ Ակիմիչը։ Մինչև ժամը տասը կամ տասնմեկը նա աշխատում էր, ինչ֊որ չինական գույնզգույն լապտերիկ էր սոսնձում, որ նրան պատվիրել էին քաղաքում, բավական լավ վճարով։ Նա լապտերիկներ էր պատրաստում վարպետորեն, աշխատում մեթոդաբար, չկտրվելով գործից։ Իսկ երբ ավարտում էր, խնամքով հավաքում էր թափածը, բացում իր փոքր փռոցը, աղոթում Աստծուն և բարեպաշտ՝ պառկում իր տեղում։ Բարեպաշտություն և կարգուկանոն նա սփռում էր, ըստ երևույթին, ամենամանրախնդիր ճշտակատարության աստիճան։ Ակներևաբար, նա իրեն պիտի համարեր արտակարգ խելացի մեկը, ինչպես բոլոր բթամիտ և սահմանափակ մարդիկ։ Նա ինձ դուր չեկավ առաջին իսկ օրից, թեև հիշում եմ, որ առաջին այդ օրը շատ էի մտածում նրա մասին և ավելի ու ավելի զարմանում, որ այդպիսի մեկը, փոխանակ կյանքում հաջողության հասնելու, հայտնվել է բանտում։ Հետագայում քանիցս հարկադրված կլինեմ խոսել Ակիմ Ակիմիչի մասին։

Բայց հակիրճ նկարագրեմ մեր բանտասենյակի ամբողջ կազմը։ Ինձ վիճակվել էր այստեղ ապրել երկար տարիներ, և բոլորն իմ ապագա համակյացներն էին և ընկերները։ Հասկանալի է, որ նրանց զննում էի անհագ հետաքրքրությամբ։ Իմ տեղից ձախ, տեղավորված էր կովկասյան լեռնցիների մի խումբ, այստեղ ուղարկված մեծ մասամբ կողոպուտների համար ու տարբեր պատժաժամկետներով։ Երկու լեզգի էին, մի չեչեն և դաղստանցի երեք թաթար։ Զեչենը մռայլ ու խոժոռ արարած էր, համարյա ոչ ոքի հետ չէր խոսում ու շուրջն էր նայում ատելությամբ, հոնքերի տակից, թունալի, չարամիտ-ծաղրական ժպիտով։ Լեզգիներից մեկն արդեն ծերունի է, երկար, նեղ ու կոր քթով, արտաքնապես անուղղելի ավազակ։ Փոխարենը, մյուսը՝ Նուռռան, առաջին իսկ օրից ինձ վրա թողեց ամենաբերկրալի, ամենահաճելի տպավորություն։ Դեռևս ոչ տարեց մարդ էր, բաձրահասակ, հերկուլեսյան կազմվածքով, կատարելապես շիկամազ, բաց երկնագույն աչքերով, կճատ, ֆիննուհու դեմքով և նախկինում մշտական հեծելավարումից ծուռտիկ ոտքերով։ Մարմինը թրատված էր, սվիններով ու գնդակներով խոցոտված։ Կովկասում նա խաղաղ լեռնցի էր, սակայն մշտապես ծածուկ գնում էր ոչ-խաղաղ լեռնցիների մոտ և այնտեղից նրանց հետ հարձակումներ գործում ռուսների վրա։ Նրան բոլորն էին սիրում տաժանավայրում։ Միշտ ուրախ էր, բոլորի հանդեպ սրտաբաց, աշխատում էր անտրտունջ, հանգիստ էր ու խաղաղ, թեև հաճախ զայրույթով էր նայում կալանավորական կյանքի աղբ ու գարշանքին, կատաղության աստիճան վրդովվում ամեն մի գողության, խարդախության, հարբեցողության և այն ամենի դեմ, ինչ անազնիվ էր։ Սակայն վեճերի չէր բռնվում և միայն թիկունքն էր դարձնում զայրագին։ Ինքն իր տաժանակրության ամբողջ ընթացքում չգողացավ և ոչինչ, չարեց և ոչ մի գեշ արարք։ Արտակարգ կրոնապաշտ էր։ Աղոթքներն անում էր սրբորեն, մահմեդական տոներից առաջ ծոմ էր պահում ֆանատիկոսի պես և կլոր գիշերներ աղոթքի արթնության մեջ էր։ Բոլորը սիրում էին նրան և հավատում ազնվությանը։ «Նուռռան առյուծ է»,— ասում էին կալանավորները, այդպես էլ կպավ նրան այդ անունը։ Կատարելապես վստահ էր, որ տաժանակրության որոշակի ժամկետից հետո իրեն կվերադարձնեն Կովկաս, ապրում էր միայն այդ հույսով։ Ինձ թվում է, նա կմեռներ, եթե զրկվեր դրանից։ Բանտում առաջին իսկ օրից ես շատ հստակ նկատեցի նրան։ Չէր լինի չնկատել նրա բարի, համակրող դեմքը մնացյալ բանտարկյալների չար, խոժոռ և ծաղրական դեմքերի մեջ։ Տաժանավայր մտնելուս առաջին կես ժամվա ընթացքում նա, կողքովս անցնելիս, թփթփացրեց ուսս, բարեհոգի ծիծաղելով, աչքերիս մեջ նայելով։ Սկզբում չհասկացա, թե դա ինչ էր նշանակում։ Իսկ ռուսերեն շատ վատ էր խոսում։ Շատ չանցած նա նորից մոտեցավ ինձ և ժպտալով նորից բարեկամաբար խփեց ուսիս։ Հետո նորից ու նորից, և այդպես շարունակվեց երեք օր։ Ինչպես հետագայում իմացա և կռահեցի, նրա կողմից դա նշանակում էր, որ ինքն ինձ խղճում է, որ զգում է, թե ինչ ծանր է ինձ համար ծանոթանալ բանտի հետ, ուզում է ինձ ցույց տալ իր բարեկամությունը, քաջալերել ինձ ու վստահեցնել, որ հովանավոր կլինի։ Բարի և միամիտ Նուռռա։

Դաղստանցի թաթարները երեքն էին, բոլորն էլ հարազատ եղբայրներ։ Երկուսն արդեն տարեց էին, իսկ երբորդը՝ Ալեյը, քսաներկու տարեկան էր, ոչ ավելի, իսկ արտաքնապես ավելի ջահել։ Թախտաշարի վրա նրա տեղն իմ կողքին էր։ Նրա գեղեցիկ, անկեղծ, խելամիտ և միաժամանակ բարեհոգի, պարզամիտ դեմքն առաջին իսկ հայացքից գրավեց իմ սիրտը և այնքան էի ուրախ, որ ճակատագիրը հենց նրան և ոչ մեկ ուրիշին ուղարկեց ինձ հարևան։ Համակ հոգին էր արտացոլված գեղեցիկ, կարելի է նույնիսկ ասել՝ սքանչելի դեմքին։ Ժպիտը վստահական էր, մանկավարի պարզամիտ, խոշոր, սև աչքերն այնքան էին մեղմ, այնքան փաղաքուշ, որ ամեն անգամ առանձնահատուկ բավարարություն, նույնիսկ թեթևացում էր զգում տրտմության և թախծի պահերին՝ նրան նայելով։ Ասում եմ առանց չափազանցության։ Հայրենիքում ավագ եղբայրը (նրա ավագ եղբայրները հինգն էին, մյուս երկուսն ինչ֊որ գործարան էին ընկել) մի անգամ հրամայել էին նրան թուր վերցնել և ձի հեծնել, ինչ-որ արշավի ելնել միասին։ Հարգանքն ավագների նկատմամբ լեռնցիների ընտանիքներում այնքան է մեծ, որ տղան ոչ միայն չէր համարձակվել, այլ մտքով էլ չէր անցել հարցնել, ո՞ւր են արշավում։ Իսկ ավագ եղբայրները հարկ անգամ չէին համարել հայտնել նրան։ Բոլորով գնում էին ավազակության, ճանապարհին դարանելու մի հարուստ հայ վաճառականի և կողոպտելու նրան։ Այդպես էլ եղել էր. նրանք կոտորել էին պահախումբը, մորթել հային և կողոպտել ապրանքրը Սակայն գործը բացահայտվեց. բոլոր վեցին էլ բռնեցին, դատեցին, մերկացրին, դատապարտեցին և աքսորեցին Սիբիր՝ տաժանակրության։ Ալեյի հանդեպ դատարանի ամբողջ ողորմածությունը կրճատած պատժաժամկետն էր. նա աքսորվել էր չորս տարով։ Եղբայրները շատ էին սիրում կրտսերին, ավելի շուտ հայրական, քան եղբայրական սիրով։ Ալեյը սփոփանք էր նրանց համար աքսորում, և եղբայրները սովորաբար մռայլ ու խոժոռ, միշտ ժպտում էին նրան նայելիս և երբ խոսում էին հետը (իսկ խոսում էին շատ քիչ, ասես համարելով դեռևս տղեկ, ում հետ լրջորեն խոսելու բան չկա), նրանց խստաշունչ դեմքերը հարթվում էին, և ես կռահում էի, որ խոսում են ինչ-որ կատակախառն, համարյա թե մանկական բաներից, համենայն դեպս միշտ իրար էին նայում և բարեհոգի ծիծաղում քթի տակ, երբ դեպքից դեպք լսում էին նրա պատասխանը։ Իսկ ինքը համարյա չէր համարձակվում խոսք բացել ավագների հետ՝ այն աստիճան էր տղայի հարգալիրությունը։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես այդ տղեկը տաժանակրության ամբողջ ընթացքում կարողացավ պահպանել նման փափկասրտություն, իր մեջ մշակել այդպիսի խիստ ազնվություն, հոգեկան այդպիսի մեղմություն, համակրելիություն, չկոպտանալ, չայլասերվել։ Ի դեպ, ուժեղ և կայուն խառնվածք ուներ, չնայած երևութական համակ մեղմությանը։ Հետագայում լավ ճանաչեցի նրան։ Ողջամիտ էր, ինչպես անարատ աղջնակ, և բանտում մեկնումեկի գեշ, ցինիկ, կեղտոտ կամ անիրավ, բռնի արարքը զայրույթի կրակ էր վառում նրա սքանչելի աչքերում, որոնք ավելի էին գեղեցկանում դրանից։ Բայց նա խուսափում էր վեճ ու կռվից, թեև ընգհանրապես նրանցից չէր, ովքեր թույլ կտային անպատիժ նեղացնել իրենց ու կարողանում էր ինքն իրեն պաշտպանել։ Սակայն չվիճելով ոչ մեկի հետ. բոլորը սիրում էին նրան, փայփայում։ Սկզբում ինձ հետ սոսկ բաբեկիրթ էր։ Կամաց֊կամաց սկսեցի խոսել նրա հետ, մի քանի ամսում սովորեց շատ լավ խոսել ռուսերեն, ինչ չկարողացան նրա եղբայրներն ամբողջ տաժանակրության ընթացքում։ Նա ինձ երևաց արտակարգ խելացի տղա, արտակարգ համեստ ու նրբանկատ և արդեն շատ դատողություններ անող։ Ընդհանրապես ասեմ կանխավ, ես Ալեյին համարում եմ ամենևին ոչ սովորական արարած և նրա հետ հանդիպման մասին մտածում եմ որպես կյանքում լավագույն հանդիպումներից մեկը։ Բնականից այնքան սքանչելի խառնվածքներ կան, աստվածատուր այնպիսի շնորհքով, որ ձեզ անհնար է թվում սոսկ միտքը, թե կարող են երբևիցե փոխվել ու հակվել վատին։ Նրանց համար միշտ հանգիստ եք։ Ես հիմա էլ հանգիստ եմ Ալեյի համար։ Եվ ո՞ւր է նա հիմա... Մի անգամ, բանտում գտնվելուցս արդեն շատ հետո, թախտաշարին պառկած, մի շատ ծանր բանի մասին էի մտածում։ Ալեյը միշտ աշխատող և ջանասեր, այս անգամ ոչնչով զբաղված չէր, թեև դեռ վաղ էր քնելու համար։ Բայց նրանք ինչ֊որ մահմեդական տոն ունեին ու չէին աշխատում։ Նա պառկած էր ձեռքերը գլխատակին և նույնպես ինչ֊որ բան էր մտածում։ Հանկարծ նա հարցրեց.

― Ի՞նչ, հիմա շա՞տ է ծանր քեզ համար։

Նրան նայեցի հետաքրքրությամբ, և ինձ տարօրինակ թվաց Ալեյի այդ փութկոտ և ուղղակի հարցը, նա միշտ նրբանկատ էր, միշտ քննախույզ, սիրտը՝ միշտ խելամիտ. սակայն ավելի ուշադիր նայելով, նրա դեմքին այնքան թախիծ տեսա, այնքան տառապանք՝ հուշերից, որ տեղնուտեղը հասկացա, որ հենց իր համար է շատ ծանր՝ հատկապես այդ րոպեին։ Հայտնեցի իմ կռահումը։ Նայեց ու տրտում ժպտաց։ Ես սիրում էի նրա ժպիտը, մշտապես փաղաքուշ և սրտագին։ Դրանից բացի, ժպտալիս նա մերկացնում էր մարգարտանման ատամների երկու շարքը, որոնց գեղեցկությանը կնախանձեր աշխարհի առաջին գեղեցկուհին։

― Ի՞նչ, Ալեյ, հիմա հաստատ մտածում էիր, թե ձեզ մոտ՝ Դաղստանում, ինչպես են նշում այս տոնը։ Լավ է, չէ՞, այնտեղ։

― Այո,— պատասխանեց նա զմայլանքով և աչքերը փայլեցին։— Իսկ ինչի՞ց իմացար, որ դա էի մտածում։

― Հապա՜ չիմանայի։ Այնտեղ ավելի լավ է, չէ՞, քան այստեղ։

― Օ՜, ինչի ես ասում...

― Պետք է որ հիմա ինչ ծաղիկներ ասես, լինեն, դրախտ երկիր է, չէ՞․․․

― Օօ-օ՜խ, ավելի լավ է, չասես։— Նա սաստիկ հուզված էր։

― Լսիր, Ալեյ, դու քույր ունեցե՞լ ես։

― Ունեցել եմ, բայց քե՞զ ինչ։

― Պետք է որ գեղեցկուհի լինի, եթե քեզ է նման։

― Ես՝ ի՜նչ։ Այնպիսի գեղեցկուհի, որ ամբողջ Դաղստանում ավելի լավը չկա։ Ա՜հ, ինչ գեղեցկուհի է քույրս։ Նրա նմանը տեսած չես լինի։ Մայրս էլ էր գեղեցկուհի։

― Իսկ մայրդ քեզ սիրո՞ւմ էր։

― Ա՜խ։ Ինչ ես ասում։ Հիմա հաստատ մեռած կլինի իմ դարդից։ Ես նրա սիրելի որդին էի։ Քրոջիցս ավելի, ամենքից ավելի ինձ էր սիրում... Էս գիշեր երազիս եկել էր ու լալիս էր ինձ համար։

Նա լռեց և այդ երեկո այլես ոչ մի բառ չասաց։ Բայց դրանից հետո ամեն անգամ ինձ հետ խոսելու առիթ էր փնտրում, թեև երբոք խոսք չէր բացում հարգանքից, որ հայտնի չէ ինչու տածում էր իմ նկատմամբ։ Փոխարենը՝ շատ էր ուրախանում, երբ ես էի դիմում իրեն։ Հարցուփորձ էի անում Կովկասի մասին, իր նախկին կյանքի մասին։ Եղբայրները չէին խանգարում խոսել ինձ հետ, և դա նույնիսկ հաճելի էր նրանց համար։ Նրանք նույնպես, տեսնելով, որ ավելի ու ավելի եմ սիրում Ալեյին, ավելի սիրալիր դարձան իմ նկատմամբ։

Ալեյն ինձ օգնում էր գործի մեջ, ինչով կարող էր, ծառայություններ մատուցում բանտասենյակում և երևում էր, որ իր համար շատ դուրեկան է թեկուզ փոքր-ինչ թեթևացնել իմ բեռն ու օգտակար լինել, և օգտակար լինելու այդ ջանադրության մեջ նվազագույն նսեմացում կամ որևէ շահ փնտրելու խնդիր չկար, այլ ջերմ, բարեկամական զգացում, ինչ արդեն չէր թաքցնում ինձնից։ Իմիջիայլոց, մեխանիկական բազում ընդունակություններ ուներ, սովորեց կարգին սպիտակեղեն կարել, սապոգ էլ էր կարում և հետագայում, ինչքան կարող էր՝ ատաղձագործություն սովորեց։ Եղբայրները գովում էին նրան ու հպարտանում։

― Լսիր, Ալեյ,— մի անգամ ասացի նրան,— ինչո՞ւ չես սովորում ռուսերեն գրել֊կարդալ։ Գիտե՞ս, ինչքան պետքական կարող է էինել քեզ այստեղ՝ Սիբիրում, հետագայում։

― Շատ եմ ուզում։ Բայց ումի՞ց սովորեմ։

― Քի՞չ գրագետ մարգ կա այստեղ։ Կուզե՞ս, ես կսովորեցնեմ։

― Ախ, սովորեցրու, խնդրում եմ,― և նա նույնիսկ կռթնեց թախտաշարին, աղոթելու պես միացրեց ձեռքերն ու ինձ նայեց։

Հաջորգ իսկ երեկոյից սկսեցինք։ Մոտս ունեի Նոր Կտակարանի ռուսերեն թարգմանությունը՝ գիրք, որն արգելված չէր բանտում։ Առանց այբուբենի, այդ մի հատիկ գրքով Ալեյը մի քանի շաբաթում սկսեց հիանալի կարդալ։ Երեք ամիս անց նա արդեն կատարելապես հասկանում էր գրքային լեզուն։ Նա սովորում էր կրակով, հափշտկությամբ։

Մի անգամ իրար հետ կարդացինք ամբողջ Լեռան քարոզը։ Նկատեցի, առանձին տեղեր նա արտասանում էր մի հատուկ զգացումով։

Հարցրեցի, թե դուր գալի՞ս է՝ ինչ կարդաց։

Նա կտրուկ նայեց, և գեմքին շառագույն իջավ։

― Ա՛խ, այո՜,— պատասխանեց նա,— այո, Իսան սուրբ մարգարե է, Իսան Աստծո խոսքերն է ասել։ Ի՜նչ լավ է։

― Ամենից շատ քեզ ի՞նչն է գուր գալիս։

― Այն տեղը, որ ասում է՝ ներիր, սիրիր, մի վշտացրու և թշնամուդ սիրիր։ Ախ, ինչ լավ է ասում։

Նա շրջվեց եղբայրների կողմը, որոնք լսում էին մեր խոսակցությունը, և տաքացած ինչ-որ բան ասաց նրանց։ Եղբայրները երկար ու լրջորեն խոսում էին իրար հետ և հաստատական թափահարում գլուխները։ Հետո ծանրումեծ-բարեխիղճ, այսինքն՝ զուտ մահմեդական ժպիտով (ինչ այնքան եմ սիրում և այդ ժպիտի հենց կարևորությունն եմ սիրում), դիմեցին ինձ ու հաստատեցին, որ Իսան Աստծո մարգարեն է և որ մեծ հրաշքներ է գործել, որ կավից թռչուն է սարքել փչել է նրա վրա և նա թռել-գնացել է... և որ դա իրենց գրքերում էլ է գրված։ Ասելով դա, նրանք լիովին վստահ էին, որ մեծ գոհություն են պատճառում ինձ, գովաբանելով Իսային, իսկ Ալեյը կատարելապես երջանիկ էր, որ եղբայրները վճռել ու կամեցել են այդ բավարարությունը պատճառել ինձ։

Գրելն արտակարգ հաջող եղավ։ Ալեյը թուղթ ձեռք բերեց (և թույլ չտվեց գնել իմ փողով), գրչածայրեր, թանաք, ու մի երկու ամսում սովորեց շատ լավ գրել։ Դա նույնիսկ ապշեցրեց նրա եղբայրներին։ Նրանց հպարտությանը և գոհունակությանը սահման չկար։ Չգիտեին, ինչով վարձահատույց լինեն ինձ։ Գործատեղում, եթե պատահում էր մեկտեղ գործ անել, հերթով օգնում էին ինձ և դա երջանկություն համարում իրենց համար։ Էլ չեմ ասում Ալեյի մասին։ Նա ինձ սիրում էր, գուցեև ինչպես եղբայրներին։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես նա դուրս եկավ բանտից։ Ինձ տարավ բանտասենյակի գրսի պատի ետևն ու այնտեզ փաթաթվեց վզիս և լաց եղավ։ Նախկինում երբեք չէր համբուրել ու լաց չէր եղել։ «Ինձ համար դու էնքան բան ես արել, էնքան բան,— ասում էր նա,— ինչքան հայրս ու մայրս չեն արել, դու ինձ մարդ դարձրիր, Աստված քեզ փոխարենը կտա, իսկ ես քեզ երբեք չեմ մոռանա...»։

Հիմա ո՞ւր է, որտե՞ղ է իմ բարի, սիրելի, սիրելի Ալեյը...

Չերքեզներից բացի, բանտասենյակներում նաև մի ամբողջ խումբ լեհեր կային, որոնք բոլորովին առանձին ընտանիք էին կազմում, համարյա երբեք չշփվելով մնացած կալանավորների հետ։ Արդեն ասել եմ, որ իրենց բացառիկության համար, տաժանապարտ ռուսների հանդեպ իրենց ատելության համար, իրենց հերթին, նրանք ատելի էին բոլորի կողմից։ Տանջահար, հիվանդ անձինք էին, վեց հոգի։ Մի քանիսն ուսյալ էին, նրանց մասին առանձին և մանրամասն կխոսեմ հետագայում։ Հենց նրանցից էլ, երբեմն, բանտում իմ կյանքի վերջին տարիներին, առանձին գրքեր էի ձեռք բերում։ Կարդացածս առաջին գիրքն ուժեղ, տարօրինակ, առանձնահատուկ տպավորություն գործեց։ Այդ տպավորությունների մասին երբևէ առանձին կխոսեմ։ Ինձ համար դրանք չափից ավելի հետաքրքրական են, և վստահ եմ, շատերին՝ կտրականապես անհասկանալի։ Առանց վերապրելու, չի կարելի դատել առանձին բաների մասին։ Մի բան կասեմ, բարոյական զրկանքներն ավելի ծանր են բոլոր ֆիզիկական տանջանքներից։ Տաժանակրության գնացող ռամիկը մտնում է իր հասարակության մեջ, նույնիսկ գուցեև ավելի զարգացած։ Հարկավ, շատ բան է նա կորցրել՝ ծննդավայր, ընտանիք, ամեն ինչ, բայց նրա միջավայրը մնում է նույնը։ Ուսյալ մարդն, ըստ օրենքի ենթարկվելով ռամիկի հետ նույնական պատժի, հաճախ կորցնում է նրանից անհամեմատ ավելին։ Իր մեջ նա պետք է խեղդի բոլոր պահանջմունքները, բոլոր սովորությունները, տեղափոխվի իր համար անբավարարելի միջավայր, պետք է սովորի շնչել ոչ այն օդը... Ջրից հանած, ավազին նետված ձուկ է նա... Եվ հաճախ, ըստ օրենքի բոլորի հետ նույնական պատիժը նրա համար դառնում է տասնապատիկ տանջալի։ Սա ճշմարտությունն է. եթե նույնիսկ բանը վերաբերեր սոսկ նյութական սովորություններին, որոնք հարկ էր զոհաբերել։

Սակայն լեհերը կազմում էին առանձին ամբողջական խմբակ։ Վեցն էին ու միասին էին։ Մեր բանտասենյակի բոլոր տաժանապարտներից նրանք սիրում էին միայն մի ջհուդի, գուցեև իրենց զվարճացնելու պատճառով։ Ի դեպ, մեր ջհուդիկին սիրում էին նույնիսկ մյուս կալանավորները, թեև բոլորն անխտիր ծիծաղում էին վրան։ Նա միակն էր մեր մեջ, և հիմա նույնիսկ չեմ կարողանում նրան հիշել՝ առանց ծիծաղի։ Ամեն անգամ նրան նայելիս, միտս էր գալիս Գոգոլի ջհուդիկ Յանկելը «Տարաս Բուլբայից», որը հանվելով, գիշերն իր ջհուդ կնոջ հետ որևիցե պահարանի մեջ քաշվելու համար, տեղնուտեղն անչափ նմանվում էր հավի ճտի։ Իսայ Ֆոմիչը՝ մեր ջհուդիկը, ջրի երկու կաթիլի պես նման էր փետրած ճտի։ Արդեն ոչ ջահել մարդ էր, հիսուն տարեկան, կարճլիկ և սակավուժ, խորամանկ և միաժամանակ կատարյալ հիմար։ Նա հանգուգն էր, ամբարտավան և միաժամանակ ահավոր վախկոտ։ Ամբողջովին ծածկված էր կնճիռներով, ճակատին և այտերին խարան կար, որ դրոշմել էին կառափնարանի վրա։ Ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես է կարողացել դիմանալ մտրակների վաթսուն հարվածի։ Նա եկել էր սպանության մեղադրանքով։ Մոտը մի դեղատոմս էր պահում, որ բժիշկն էր տվել նրա ցեղակիցներին՝ գործածելու կառափնարանից անմիջապես հետո։ Այդ դեղատոմսով կարելի էր ստանալ այնպիսի քսուք, որից երկու շաբաթում կջնջվեին նրա խարանները։ Քսուքը բանտում օգտագործել չէր համարձակվում և սպասում էր տաժանակրության տասներկու տարվա ավարտին, որից հետո, վերաբնակեցման դուրս գալով, մտադիր է անպայման օգտվել դեղատոմսից։ «Թե չէ փշակվել չի լինի,— ինձ ասաց մի անգամ,— իշկ եշ անպայման ուժում եմ փշակվել»։ Ես ու նա լավ ընկերներ էինք։ Միշտ շատ հոյակապ տրամադրություն ուներ։ Տաժանակրության մեջ ապրելը հեշտ էր նրա համար, արհեստը ոսկերչությունն էր, քաղաքից եկած պատվերների մեջ թաղված։ Հարկավ, վաշխառու էր միաժամանակ, և տոկոսով ու գրավով ամբողջ տաժանավայրին փող էր տալիս։ Ինձնից ավելի շուտ էր եկել, լեհերից մեկը հանգամանորեն նկարագրեց ինձ նրա գալուստը։ Սա ծիծաղելի պատմություն է, որ հետո կանեմ, Իսայ Ֆոմիչի մասին դեռ քանիցս խոսելու եմ։

Մեր բանտասենյակի մնացած մասը կազմված էր չորս հնածիսականներից՝ ծերունիներ և տիրացուներ, որոնց մեջ էր նաև Ստարոդուբյան ավաններից մի ծերուկ, երկու-երեք մալոռուս, խոժոռ մարդիկ էին ու մի ջահել տաժանապարտ, նուրբ դեմքով և նուրբ քթով, քսաներեք տարեկան, որն արդեն ութը հոգի սպանել էր, դրամանենգների մի խմբակից, որոնցից մեկը մեր ամբողջ բանտասենյակի զվարճացնողն էր, և վերջապես, մի քանի մռայլադեմ, խոժոռ, գլուխները խուզված ու այլանդակված, լուռ ու քինոտ, ատելությամբ հոնքերի տակից չորսդին նայող անձնավորություններից, որոնք մտադիր էին այդպես նայել, խոժոռվել, լռել եւ ատելությանը տրվել երկար-երկար տարիներ՝ իրենց տաժանակրության ամբողջ պատժաժամկետների ընթացքում։ Այդ ամենը սոսկ ցոլաց-անցավ իմ առջևով, իմ նոր կյանքի այդ առաջին, տխրամած երեկոյան, ցոլաց ծուխ ու մրի արանքից, ուշունցի և անպատմելի ցինիզմի միջով, գարշահոտության մեջ, կալանդների զնգոցի նզովքների և անամոթ քրքիջի արանքներում։ Պառկեցի մերկ թախտաշարին, գլխիս տակ դնելով հագուստս (բարձ դեռևս չունեի), ծածկվեցի քուրքով, բայց երկար ժամանակ քնել չէի կարողանում, թեև ամբողջապես տանջահար էի և կոտրված այդ առաջին օրվա հրեշավոր ու անսպասելի բոլոր տպավորություններից։ Սակայն իմ նոր կյանքը սոսկ սկսվում էր։ Դեռես շատ բան էր սպասվում առջևում, ինչի մասին երբեք չէի մտածում, ինչ չէի էլ կանխագուշակում...

V։ Առաջին ամիսը

Բանտ գալուց երեք օր անց ինձ կարգադրվեց գնալ աշխատանքի։ Շատ է հիշարժան աշխատանքի այդ առաջին օրը, թեև շարունակությանն ինձ հետ ոչ մի գերանսովոր բան չկատարվեց, համենայն դեպս, նկատի առնելով իմ վիճակում ամենայն ինչ՝ առանց այդ էլ անսովոր։ Սակայն դա նույնպես առաջին տպավորություններից մեկն էր, իսկ ես դեռ շարունակում եմ անհագաբար զննել ամեն բան։ Այդ առաջին երեք օրերն անցկացրի ամենածանր զգացումների մեջ։ «Ահա և իմ ոգևորության վերջը՝ ես բանտում եմ,— ինքս ինձ կրկնում էի րոպեն մեկ,— ահա իմ հանգրվանը երկարուձիգ տարիներ, իմ անկյունը, ուր մտնում եմ այնքան չվստահող, այնպես հիվանդագին զգացողությամբ... Իսկ ո՞վ գիտե... Գուցեե շատ տարիներ անց, կվիճակվի թողնել բանտը՝ դեռ կափսոսամ...»,— ավելացնում էի, ոչ առանց չարախինդ զգացողության խառնուրդի, որ երբեմն հասնում է վերքը դիտավորյալ քչփորելու պահանջմունքի, ճիշտ կարծես կամենալով սքանչանալ սեփական ցավով, ճիշտ կարծես դժբախտության համակ մեծության գիտակցման մեջ վայելում կա իսկապես։ ժամանակի ընթացքում այդ անկյունն ափսոսելու միտքն ինձ ապշեցնում էր սարսափելիությամբ, այնժամ արդեն կանխազգում էի, թե ինչ հրեշավոր աստիճանի է ընտելունակ մարդը։ Սակայն սա դեռևս առջևում էր, իսկ առայժմ չորսբոլորն ամեն ինչ թշնամական էր և ահավոր... թեև ոչ ամեն ինչ, բայց անշուշտ, այդպես էր ինձ թվում։ Այդ վայրի հետաքրքրասիրությունը, որով ինձ էին զննում իմ նոր ընկեր֊տաժանակիրները, նրանց սաստկացրած խստությունը նորեկի հանդեպ, որն ազնվականներից էր, հանկարծակի հայտնված իրենց դասի մեջ, խստությունը, որ երբեմն հասնում էր համարյա ատելության՝ այդ ամենն այնպես էր տանջել ինձ, որ ինքս էի կամենում շուտափույթ աշխատել, միայն որ ավելի շուտ գիտենամ և ճաշակեմ իմ ամբողջ աղետը միանգամից, որ սկսեմ ապրել ինչպես բոլոր նրանք, որպեսզի բոլորի հետ ավելի շուտ նույն հունը մտնեմ։ Հարկավ, այն ժամանակ շատ բան չէի նկատում ու չէի կասկածում, ինչ անմիթապես քթիս տակ էր. թշնամականի արանքներում դեռես չէի կռահում ուրախալին։ Իմիջիայլոց, բարեհամբույր, սիրալիր մի քանի դեմքեր, որոնց հանդիպեցի նույնիսկ այդ երեք օրերին, առայժմ շատ քաջալերեցին ինձ։ Բոլորից սիրալիրը և բարեհամբույրը Ակիմ Ակիմիչն էր։ Մնացյալ տաժանապարտների մռայլ և ատող դեմքերի մեջ չէի կարող չնկատել մի քանի բարի և զվարթ դեմքեր։ «Ամենուրեք կան վատ մարդիկ, իսկ վատերի մեջ՝ նաև լավերը,— ի ամփոփումն շտապեցի ինքս ինձ մտածել,— ո՞վ գիտե։ Այս մարդիկ գուցեև ամենեին այն աստիճան ավելի վատը չեն նրանցից՝ մնացյալից, ովքեր մնացել են այնտեղ, բանտից դուրս»։ Մտածեցի և ինքս ինձ գլխով արեցի, այնինչ, Աստված իմ, եթե իմանայի սոսկ, թե ինչքան է ճիշտ այդ միտքը։

Ահա, օրինակ, կար մեկն, ում սոսկ շատ տարիներ անց լիովին ճանաչեցի, այնինչ, ինձ հետ էր և իմ կողքին տաժանակրության համարյա ամբողջ ընթացքում։ Կալանավոր Սուշիլովը։ Քիչ առաջ, հենց խոսք բացեցի տաժանապարտներից, որոնք ավելի վատ չէին մյուսներից, տեղնուտեղը ակամա հիշեցի նրան։ Նա ծառայություններ էր մատուցում ինձ։ Ակիմ Ակիմիչը դեռևս ամենասկզբից, առաջին օրերից, երաշխավորեց մի կալանավորի՝ Օսիպին, ասելով, որ ամիսը երեսուն կոպեկով ինձ համար եփութափ կանի ամեն օր, առանձին ուտելիք, եթե այդքան անախորժ է պետականը և եթե միջոցներ ունենամ իմը պատրաստել տալու։ Օսիպը մեկն էր չորս խոհարարներից, որոնց ընտրելով կալանավորներն էին նշմարել մեր երկու խոհանոցներում, թեև ի դեպ, լիովին նրանց կամքն էր ընգունել կամ չընդունել նման ընտրությունը, ընդունելուց հետո էլ, թեկուզ վաղը կարելի էր հրաժարվել նորից։ Խոհարարներն այդպես էլ չէին գնում աշխատանքի, նրանց ամբողջ գործր հաց թխելն էր ու շչի եփելը։ Մեզանում նրանց անվանում էին ոչ թե խոհարարներ, այլ եփութափ անողներ (իգական սեռով), ի դեպ, ոչ նրանց հանդեպ արհամարհանքից, առավել ևս որ խոհանոցում աշխատելու էին ընտրվում բանիմաց և հնարավորինս ազնիվ մարդիկ, այլ հենց այնպես, զվարթ կատակով, ինչից մեր խոհարարներն ամենևին չէին նեղանում։ Օսիպին համարյա միշտ ընտրում էին և համարյա մի քանի տարի անընդմեջ մշտապես եփութափ անող էր, և հրաժարվում էր երբեմն սոսկ ժամանակավորապես, երբ շատ էր թախծում, դրա հետ մեկտեղ խմիչք բերելու հավեսն էլ էր փախչում։ Հազվագյուտ ազնվության և հեզության տեր մարդ էր, թեև բանտ էր եկել մաքսանենգության համար։ Այն մաքսանենգն էր՝ բարձրահասակ և պնդակազմ, ում մասին հիշատակել եմ արդեն։ Վախենում էր ամեն ինչից, առանձնապես ճիպոտներից, սթափ, սուսուփուս, բոլորի հետ սիրալիր, ոչ մեկի հետ երբեք չկռված, որը չէր կարող խմիչք չբերել, չնայած իր համակ վախկոտությանը, մաքսանենգության հանդեպ ունեցած մոլությունից։ Մյուս խոհարարների հետ նույնպես խմիչքի առևտուր էր անում, թեև իհարկե, ոչ այն չափով, ինչ ասենք, Գազինը, որովհետև համարձակություն չուներ շատ բանի գնալ։ Այդ Օսիպի հետ միշտ ապրել եմ հաշտ ու խաղաղ։ Ինչ վերաբերում է սեփական ուտելիքն ունենալու ծախսերին, ապա դրանք այնքան էլ շատ չէին։ Զեմ սխալվի, եթե ասեմ, որ իմ կերածի համար ամսական ընդամենը մի արծաթ ռուբլի էր ծախսվում, իհարկե, առանց հացի, որը բանտայինն էր, երբեմն էլ շչիի, եթե շատ էի սոված լինում, չնայած դրա հանսեպ իմ նողկանքին, ինչ ի դեպ, համարյա լրիվ վերացավ հետագայում։ Սովորաբար ես առնում էի մի կտոր տավարի միս, օրվա համար մի ֆունտ։ Իսկ ձմռանը միսն արժեր մի գռոշ։ Տավարի մսի համար շուկա էր գնում վետերաններից մեկնումեկը, որոնցից մեկական կար ամեն բանտասենյակում, կարգուկանոնին հետևելու համար և որոնք հենց իրենք կամավորապես պարտականություն էին ստանձնել ամեն օր շուկա գնալ, կալանավորների համար գնումների և դրա համար գրեթե ոչ մի վարձ չէին վերցնում, չհաշված երբեմն մանր֊մունր բաներ։ Մնում էին սեփական հանգստության համար, այլապես անհնար կլիներ նրանց համար բանտում հարմարվելը։ Այդպիսով, նրանք բերում էին ծխախոտ, մանրաղյուս թեյ, տավարի միս, կալաչներ և այլն, բացի միայն խմիչքից։ Խմիչքի համար նրանց չէին էլ խնդրում, թեև երբեմն նաև պատվում էին։ Օսիպը մի քանի տարի շարունակ ինձ համար տավարի մսի նույն կտորն էր տապակում։ Թե ինչպես էր տապակում, ուրիշ հարց է, նաև բանն այդ չէ։ Նշելի է, որ մի քանի տարի ի վեր Օսիպի հետ երկու բառ համարյա թե չեմ փոխանակել։ Շատ եմ փորձել խոսք բացել, բայց նա մի տեսակ զրույց վարելու ընդունակ չէր, կժպտար մեկ֊մեկ, կամ կպատասխաներ այո կամ ոչ՝ այդքանը։ Նույնիսկ տարօրինակ էր նայելն այդ յոթնամյա Հերկուլեսին։

Սակայն Oսիպից բացի, ինձ օգնող մարդկանցից էր նաև Սուշիլովը։ Ես չէի կանչել նրան ու չէի փնտրել։ Ինքը մի եղանակով գտավ ինձ և տեղավորվեց ինձ մոտ, նույնիսկ չեմ հիշում, թե երբ և ինչպես դա եղավ։ Սկսեց իմ լվացքն անել։ Բանտասենյակների ետևում, հատկապես դրա համար մի մեծ լվացքահոր էր փորվել։ Այդտեղ էլ, բանտի տաշտակների մեջ լվացվում էր կալանավորական սպիտակեղենը։ Դրանից բացի, Սուշիլովն ինքն էր հորինում այլևայլ բազում պարտականություններ՝ ինձ գոհացնելու համար, ինքն էր թեյնիկս դնում կրակին, վազում զանազան հանձնարարություններով, ինչ֊որ բաներ գտնում ինձ համար, բաճկոնս տանում նորոգման, ամիսը չորս անգամ սապոգներս յուղում։ Այդ ամենն անում էր ջանադրաբար, իրար անցած, կարծես Աստված գիտե, ինչ պարտականություններ էին ընկած ուսերին, մի խոսքով, իր ճակատագիրն ամբողջապես կապել էր իմի հետ, բոլոր գործերն առել իր վրա։ Նա երբեք չէր ասում, օրինակ, «Այսքան շապիկ ունեք, ձեր բաճկոնը պատռվել է և այլն, այլ միշտ. «Հիմա մենք այսքան-այսքան շապիկ ունենք, մեր բաճկոնը պատռված է»։ Այդպես էլ նայում էր իմ աչքերին, և կարծես թե դա համարում է իր ամբողջ կյանքի գլխավոր կոչումը։ Արհեստ, կամ ինչպես կալանավորներն են ասում՝ ձեռի գործ չուներ և ոչ մի տեսակ, թվում է, լոկ ինձնից էր մի քանի կոպեկ վաստակում։ Նրան վճարում էի, ինչքան կարող էի, այսինքն՝ գռոշներ, և նա՝ միշտ լուռումունջ, գոհ էր մնում։ Նա չէր կարող չծառայել որևէ մեկին, և թվում է, ինձ էր ընտրել հատկապես այն պատճառով, որ մյուսներից ավելի լավ վարվեցողություն ունեի և ազնվորեն էի վճարում։ Նրանցից էր, ովքեր երբեք չեն կարող հարստանալ ու շտկվել և ովքեր մեզ մոտ հանձն էին առնում հսկել մայդանները, ամբողջ գիշեր սառնամանիքին կանգնելով նախասենյակում, ականջ դնել բակից եկող ամեն հնչյունի՝ պլացմայորի հայտնվելուն սպասելով, ու դրա համար հինգ արծաթ կոպեկ էին վերցնում համարյա ամբողջ գիշերվա դիմաց, անուշադրության դեպքում էլ կորցնում ամեն ինչ և պատասխան տալիս իրենց մեջքով։ Նրանց մասին արդեն ասել եմ։ Այդ մարգկանց բնութագիրն է՝ ի չիք դարձնել իրենց անձնավորությունը միշտ, ամենուրեք և համարյա բոլորի առաջ, իսկ ընգհանուր գործերում խաղալ ոչ թե երկրորդական, այլ երրորդական դեր։ Այդ ամենն այլևս բնածին է։ Սուշիլովը շատ էր խեղճուկրակ, մունջ և նսեմացած, նույնիսկ ծեծված, թեև ոչ ոք չէր ծեծում նրան մեզ մոտ, այլ այնպես, ի բնե ծեծված։ Չգիտեմ ինչու, միշտ մեղքս գալիս էր։ Նայել իսկ չէի կարողանում առանց այդ զգացումի, իսկ թե ինչու էր խղճալի, չէի կարող պատասխանել։ Նրա հետ զրուցել նույնպես չէի կարող, նա ևս զրուցել չգիտեր ու երևում էր, որ նրա համար դա մեծ դժվարություն է, և նա միշտ կենդանանում էր, երբ խոսակցությունն ավարտելու համար որեէ բան կասեիր, որ աներ, կխնդրեիր գնալ, շտապել ինչ-որ տեղ։ Ի վերջո, նույնիսկ համոզվեցի, որ գրանով հաճույք եմ պատճառում նրան։ Ոչ բարձրահասակ էր, ոչ ցածրահասակ, ոչ բարետես, ոչ էլ տգեղ, ոչ հիմար էր, ոչ խելացի, ոչ ահել, ոչ ջահել, թեթևակի չեչոտ էր, մասամբ շիկահեր։ Նրան կատարելապես բնութագրող ոչինչ ասել չէր լինի երբեք։ Սոսկ մի բան. ինչպես ինձ է թվում և որքան կարողացա կռահել, նա նույն տեսակից էր, ինչ և Սիրոտկինը, ու պատկանում էր տեսակին սոսկ իր ճնշվածությունից և լուռումունջությունից։ Նրա վրա երբեմն ծիծաղում էին կալանավորները, գլխավորապես, որ կալանախմբով Սիբիր գալիս, ճանապարհին փոխվել է և փոխվել է մի կարմիր շապկով ու մի արծաթ ռուբլով։ Ահա այդ չնչին գնի համար, որով իրեն ծախել է, նրա վրա ծիծաղում էին կալանավորները։ Փոխվել՝ նշանակում է ինչ-որ մեկի հետ անուն-ազգանուն հետևաբար նաև վիճակ փոխանակել, ինչքան էլ արտառոց թվա սույն փաստը, բայց իրական է, և իմ ժամանակ դեռևս լիուլի գոյություն ուներ Սիբիր ուղեկցվող կալանավորների միջև՝ եզերված առասպելներով և բնորոշված հայտնի ձևերով։ Սկզբում և ոչ մի կերպ չէի կարողանում հավատալ, թեև ի վերջո ստիպված էի հավատալ ակնհայտին։

Ահա, թե ինչպես է դա արվում։ Օրինակ, Սիբիր է փոխադրվում մի կալանախումբ։ Ամեն տեսակի կան՝ թե՛ տաժանակրության, թե՛ գործարան գնացողներ, թե՛ վերաբնակեցման տարվողներ՝ գնում են միասին։ Ճանապարհին, մի տեղ, թեկուզ ասենք, Պերմի նահանգում, աքսորվողներից մեկնումեկը կամենում է փոխվել մեկ ուրիշի հետ։ Օրինակ, ոմն Միխայլով՝ մարդասպան կամ ուրիշ հիմնավոր հանցանքի մեղադրանքով, երկար տարիներ տաժանակրության գնալն անշահավետ է համարում։ Ընդունենք, թե կարգին խորամանկ է, ընկած-ելած, գործը գիտե։ Ահա և նույն կալանախմբից առանձնացնում է մեկնումեկին՝ ավելի հասարակ, ճնշված, ավելի լուռումունջ և ում համեմատաբար ոչ մեծ պատժաչափ է սահմանված. կամ գործարան, ոչ շատ տարիներ, կամ վերաբնակեցման, կամ նույնիսկ տաժանակրության, միայն թե պատժաժամկետը կարճ։ Վերջապես գտնում է Սուշիլովին։ Սուշիլովը սպասավոր դասից է և պարզապես վերաբնակեցման աքսորված։ Արդեն մեկուկես հազար վերստ անցել է, իհարկե, առանց մի կոպեկի, որովհետև Սուշիլովը չի կարող ոչ մի կոպեկ ունենալ երբեք, գնում է հոգնատանջ, վհատ, պետական օրապահիկով, առանց գոնե պատահական մի համեղ պատառի, պետական մեկտակ հագուստով, բոլորին ծառայելով՝ խղճուկ պղնձադրամներով։ Նրա հետ Միխայլովը խոսք է բացում, լեզու գտնում, նույնիսկ մտերմանում և վերջապես, մի որևէ տեղ խմիչք հյուրասիրում։ Ի վերջո, առաջարկում է՝ չի՞ ուզենա փոխվել։ Ասենք, ես Միխայլովն եմ, էսպես-էսպես, գնալիք տեղս էլ տաժանավայր չէ, այլ ինչ-որ «հատուկ բաժանմունք»։ Թեև տաժանավայր է, բայց հատուկ, ուրեմն ավելի լավ տեղ է։ Հատուկ բաժանմունքի մասին, իր գոյության ընթացքում, ոչ բոլորը գիտեին, նույնիսկ ղեկավարության մեջ թեկուզ, ասենք, Պետերբուրգում։ Դա մի առանձին և հատուկ, փոքր անկյուն էր Սիբիրի խորքերում, և այնքան սակավամարդ (իմ ժամանակ այնտեղ յոթանասունի չափ մարդ կար), որ դժվար էր նույնիսկ հետքը գտնել։ Հետագայում հանդիպեցի Սիբիրի մասին գիտցող և այնտեղ ծառայած շատերի, ովքեր առաջին անգամ ինձնից միայն լսեցին ինչ-որ «հատուկ բաժանմունքի» գոյության մասին։ Օրենսգրքում դրա մասին ընդամենը վեց տող է ասված. «Այսինչ բանտին կից հիմնվում է հատուկ բաժանմունք՝ ամենակարևոր հանցագործների համար, ընդհուպ մինչև Սիբիրում ամենածանր տաժանակիր աշխատանքների բացումը»։ Անգամ կալանավորներն այդ «բաժանմունքը» չգիտեին, թե ինչ է դա՝ ընդմի՞շտ է, թե ժամկետով։ Ժամկետ սահմանված չէր, ասված էր մինչև ամենածանր աշխատանքների բացումր, և այդքանը, ասել է, թե «տաժանակրություն ծերից ծեր»։ Տարօրինակ չէ, որ ոչ Սուշիլովը, ոչ կալանախմբից ուրիշ մեկը դա չգիտեր, չբացառելով հենց իրեն՝ Միխայլովին, որը գուցեև պատկերացում ուներ հատուկ բաժանմունքի մասին, դատելով իր չափազանց ծանր հանցանքից, և որի համար քայլել էր երեք թե հորս հազար վերստ։ Հետևաբար, հո լավ տեղ չե՞ն ուղարկելու իրեն։ Իսկ Unւշիլովը գնում է վերաբնակեցման՝ ո՞րն է ավելի լավ։ «Չե՞ս ուզենա փոխվենք»։ Սուշիլովը գինովցած է, պարզ հոգու տեր, իրեն պատված Միխայլովի հանդեպ երախտագիտությամբ լի, ինչի համար էլ սիրտ չի անում մերժել։ Բացի դրանից, լսել է նաև կալանախմբերում, որ փոխվել կարելի է, ուրիշները փոխվում են, չէ՞, ասել է թե չտեսնված ու չլսված ոչինչ չկա։ Համաձայնում են։ Անխիղճ Միխայլովը, օգտվելով Unւշիլովի անսովոր պարզամտությունից, գնում է նրա անուն-ազգանունը մի կարմիր շապկով և արծաթ ռուբլիանոցով, որոնք տեղնուտեղը նրան է տալիս վկաների ներկայությամբ։ Հաջորդ օրն արդեն Սուշիլովը գինովցած չէ, բայց նրան նորից են խմեցնում, դե, հրաժարվելն էլ լավ չէ, ստացած արծաթ ռուբլիանոցն արդեն խմիչքի է տրված, կարմիր շապիկը քիչ անց՝ նույնպես։ Չես ուզում, ուրեմն փողը ետ տուր։ Իսկ Unւշիլովին մի լրիվ արծաթ ռուբլի որտեղի՜ց։ Իսկ եթե չտաս, արտելը կստիպի, դրան շատ խիստ են հետևում արտելում։ Բացի դրանից, եթե խոստում ես տվել, ապա կատարիր՝ արտելը դա էլ կստիպի։ Այլապես կպարտադրեն։ Ծեծուջարդ կտան թերևս, կամ կսպանեն պարզապես, կսարսափեցնեն համենայն դեպս։ Իսկապես, այդ գործում արտելը եթե մի անգամ ներող գտնվի, ապա անուն փոխելու սովորույթը կվերանա։ Թե որ հնարավոր լինի հրաժարվել խոստումից և խախտել կատարված առուծախը, փողն արդեն վերցրած՝ էլ ո՞վ դա կկատարի հետո։ Մի խոսքով, դա ընդհանուր, արտելային գործ է, դրա համար էլ՝ կալանախմբի վերաբերմունքը շատ խիստ։ Ի վերջո, Սուշիլովը տեսնում է, որ այլևս ետ կանգնել չի լինի և վճռում է լիովին համաձայնել։ Հայտարարվում է ամբողջ կալանախմբին, ում պետք է, նույնպես բան-ման են տալիս, խմեցնում, եթե հարկ կա։ Մյուսների համար, անշուշտ, մեկ է. Միխայլովը, թե Սուշիլովը կգնա գրողի մոր ծոցը, է՛, օղին էլ խմված է, հյուրասիրել են, հետևաբար բերանները փակ կպահեն իրենք։ Առաջին իսկ կալաներթին, օրինակ, ներկա-բացակա են անում։ Հերթը հասնում է Միխայլովին «Միխայլով»։ Սուշիլովը պատասխանում է՝ ես եմ։ «Սուշիլով»։ Միխայլովն է բղավում՝ ես եմ։ Եվ՝ շարունակում են։ Էլ ոչ ոք չի խոսում այդ մասին։ Տոբոլսկում աքսորյալներին տեսակավորում են։ «Միխայլովին»՝ վերաբնակեցման, իսկ «Unւշիլովին»՝ ուժեղացված պահախմբով ուղեկցում են հատուկ բաժանմունք։ Հետագայում արդեն ոչ մի բողոք հնարավոր չէ, և, իրոք, ինչո՞վ ես ապացուցելու։ Քանի՞ տարի կձգձգվի նման գործը։ Եվ դեռ ի՞նչ կլինի դրա համար։ Վերջապես, ո՞ւր են վկաները։ Եթե կան էլ, կհրաժարվեն։ Այդպես էլ կմնա ի արդյունք, որ մի արծաթյա ռուբլիանոցի, մեկ էլ կարմիր շապկի համար Սուշիլովր կգա «հատուկ բաժանմունք»։ Կալանավորները ծիծաղում էին Սուշիլովի վրա, ոչ որովհետև փոխվել էր (թեև հեշտ գործը ծանր աշխատանքով փոխարինածների նկատմամբ ընդհանրապես արհամարհանք են տածում, ինչպեսև նեղն ընկած բոլոր անխելքների), այլ որ վերցրել էր միայն մի կարմիր շապիկ ու մի արծաթ ռուբլիանոց չափից ավելի խղճուկ վճար։ Սովորաբար, փոխվում են մեծ գումարներով, վերստին հարաբերականորեն դատելով։ Վերցնում են նույնիսկ մի քանի տասնյակ ռուբլի։ Սակայն Սուշիլովն այնքան էր խեղճուկրակ, անդեմ և բոլորի համար ողորմելի, որ նրա վրա ծիծաղել էլ չէր լինում։

Երկար ապրեցինք Սուշիլովի հետ, արդեն մի քանի տարի։ Կամաց-կամաց նա արտակարգ կապվեց ինձ, չէի կարող դա չնկատել, այնպես որ ինքս էլ շատ վարժվեցի նրան։ Մի անգամ,— ինձ երբեք չեմ կարող ներել դա,— ինչ-որ բան իմ խնդրանքով չէր արել նա, իսկ, ի դեպ, հենց նոր էր փող վերցրել ինձնից, և ես դաժան գտնվեցի, ասելով. «Ահա, Սուշիլով, փող վերցնելիս, վերցնում եք, իսկ գործը չեք անում»։ Սուշիլովր լռեց, շտապեց անել իմ գործը, բայց մի տեսակ հանկարծակի տրտմեց։ Անցավ երկու օր։ Մտածեցի՝ չի կարող պատահել, որ իմ ասածից լինի։ Գիտեի, որ կալանավորներից մեկը՝ Անտոն Վասիլևը, նրանից համառորեն պահանջում է ինչ-որ կոպեկանոց պարտք։ Հաստատ, փող չուներ, իսկ ինձնից ուզել վախենում էր։ Երրորդ օրն ասացի. « Սուշիլով, կարծում եմ, ուզում եք ինձնից փո՞ղ վերցնել Անտոն Վասիլևի համար։ Վերցրեք»։ Այդ ժամանակ ես նստած էի թախտաշարին, Սուշէլովը կանգնած էր դիմացս։ Կարծում եմ, շատ զարմացավ, որ փող առաջարկեցի իրեն, ինքս հիշեցի իր նեղ դրությունը, առավել ևս, որ վերջին շրջանում, իր կարծիքով, չափից ավելի էր վերցրել ինձնից, այնպես որ հույս էլ չուներ, թե էլի կտամ։ Նայեց փողին, հետո ինձ, հանկարծակի շրջվեց ու դուրս եկավ։ Այդ ամենն ինձ շատ զարմացրեց։ Գնացի ետևից ու գտա նրան բանտասենյակների ետևում։ Կանգնել էր բանտի ցցապատի մոտ, դեմքն արած ցանկապատին, գլուխը հենել էր գերաններին ու ձեռքերով կռթնել։ «Ի՞նչ եղավ ձեզ, Սուշիլով»,— հարցրեցի։ Նա չնայեց ինձ և, ի վերին զարմանս, նկատեցի, որ պատրաստ է արտասվել։ «Ալեքսանդր Պետրովիչ... դուք կարծում եք,— սկսեց նա բեկվող ձայնով ու ջանալով կողք նայել,— որ ես... փողի համար ձեզ... իսկ ես... ես... էէխ»։ Այստեղ նա նորից շրջվեց ցցապատի կողմը, այնպես որ ճակատն անգամ զարկեց ու այնպե՜ս հեկեկաց... Առաջին անգամ տաժանավայրում տեսա լաց լինող մարդու։ Դժվարությամբ սփոփեցի նրան, ու թեև այդ օրից ի վեր, հնարավորին չափ ավելի ջանադիր սկսեց ծառայել էնձ և «աչքը վրաս պահել», սակայն որոշ, համարյա անորսալի նախանշաններով նկատեցի, որ սիրտը երբեք չկարողացավ ներել իմ կշտամբանքը։ Այնինչ, մյուսները ծիծաղում էին վրան, ամեն հարմար առիթով ձեռ առնում, հայհոյում էին երբեմն շատ թունդ, իսկ նա ապրում էր հետները խաղաղ, բարյացակամ և երբեք չէր նեղանում։ Այո, շատ դժվար է լինում ճանաչել մարդուն, նույնիսկ ծանոթության երկար տարիների ընթացքում։

Ահա թե ինչու, տաժանավայրն առաջին հայացքից չէր էլ կարող ինձ պատկերվել իրական այն տեսքով, ինչպես ներկայացավ հետագայում։ Ահա թե էնչու ասացի նաև, որ եթե ամեն ինչի նայում էի այդչափ անհագ, սրված ուշադրությամբ, այդուհանդերձ, չէի կարող տեսնել շատ ուրիշ բան, ինչ ուղղակի քթիս տակ էր։ Բնականաբար, սկզբում ինձ ապշեցնում էին խոշոր, հստակ գծագրվող երևույթներ, սակայն դրանք ես գուցե թե ընկալում էի ոչ ճիշտ, և իմ հոգում թողնում էին լոկ ծանր, անհուսալի տրտում տպավորություն։ Դրան շատ նպաստեց իմ հանդիպումը Ա.-վի հետ. նույնպիսի կալանավոր էր, ինձնից քիչ ավելի շուտ եկած բանտ, ինձ ապշեցրած հատկապես տանջալի տպավորությամբ՝ տաժանավայրում գտնվելուս առաջին օրերին։ Իմիջի այլոց, դեռևս նախքան բանտ հասնելս, գիտեի, որ այնտեղ հանդիպելու եմ Ա.-վին։ Նա թունավորեց իմ այդ նախնական ծանր շրջանը և սաստկացրեց հոգեկան տառապանքներս։ Ջեմ կարող չխոսել նրա մասին։

Ամենանողկալի օրինակն էր, թե ինչքան կարող է իջնել ու ստորանալ մարդը և ինչ աստիճանի մեռցնել իր մեջ բարոյական ամենայն զգացում, առանց դժվարության և առանց զղջման։ Ա.-վը երիտասարդ էր, ազնվականներից, ում մասին թռուցիկ հիշատակել եմ արդեն, ասելով, որ նա մեր պլաց-մայորին էր հայտնում այն ամենն, ինչ կատարվում էր բանտում և մտերիմ էր մայորի սպասյակ Ֆեդկայի հետ։ Ահա նրա հակիրճ պատմությունը. ոչ մի տեղ չավարտելով դասընթացները և Մոսկվայում գժտվելով իր անառակ վարքագծից վախեցած հարազատների հետ, հասել էր Պետերբուրգ և փող ձեռք բերելու համար դիմել էր մի անարգ մատնության, այն է՝ վճռել էր տասը հոգու արյունը ծախել, ագուրդ տալու ամենակոպիտ և անառակ վայելքների հանգեպ իր անհագ ծարավին, որոնց նկատմամբ, գայթակղված Պետերբուրգով, դրա անուշավաճառներով և երեք Մեշչանսկայաներով, անկում էր ապրել այն աստիճան, որ անխելք մարդ չլինելով հանդերձ, սիրտ էր առել խելահեղ ու անիմաստ գործ ձեռնարկել։ Շուտով մերկացրել էին նրան, իր մատնագրով նա անմեղ մարդկանց էր վնասել, մյուսներին խաբել, և դրա համար նրան տասը տարով աքսորել էին Սիբիր, մեր բանտը։ Նա դեռ շատ էր ջահել, կյանքը նրա համար նոր-նոր էր սկսվել։ Թվում էր, թե ճակատագրի այդպիսի զարհուրելի շրջադարձը պիտի ապշեցներ նրան, բնույթքը պիտի մղեր որևէ մի դիմադրության, որևիցե բեկման։ Սակայն նվազագույնս չշփոթվելով, նա ընդունել էր իր նոր ճակատագիրը, առանց նվազագույն իսկ խորշանքի, չէր ընդվզել դրա դեմ բարոյապես, չէր վախեցել ոչնչից, բացի լոկ աշխատելու և անուշավաճառներին և երեք Մեշչանսկայաներին հրաժեշտ տալու անհրաժեշտությունից։ Նրան թվացել էր նույնիսկ, որ տաժանապարտի կոչումը սոսկ ավելի արձակ է թողնում ձեռքերը ավելի մեծ ստորությունների և գարշելիությունների համար։ «Տաժանակիրը տաժանակիր է որ կա, թե որ տաժանակիր ես, ուրեմն, կարելի է ստորություններ անել, ու ամոթ չէ»։ Սա էր նրա կարծիքը բառացիորեն։ Ես հիշում եմ այդ նողկալի արարածի մասին, որպես մի ֆենոմենի։ Մի քանի տարի ապրել եմ մարդասպանների, այլասերվածների և անուղղելի ոճրագործների մեջ, բայց հաստատապես եմ ասում, կյանքում դեռ երբեք չէի հանդիպել բարոյական այդչափ կատարյալ անկման, այդպիսի վճռական այլասերության և լկտի ստորության, ինչպես Ա․-վի պարագային։ Մեզ մոտ մի հայրասպան կար, ազնվականներից էր սերում, արդեն հիշատակել եմ իր մասին, սակայն բազում գծերով ու փաստերով համոզվեցի, որ նույնիսկ նա ավելի էր ազնիվ և մարդկային, քան Ա.—վը։ Իմ աչքի առաջ, տաժանակրային ամբողջ կյանքիս ընթացքում Ա.-վը դարձավ ու մնաց մի տեսակ մսակտոր, ատամներով ու որովայնով, ամենակոպիտ, ամենագազանային մարմնական հաճույքների անհագ ծարավ ունեցող մեկը, իսկ այդ հաճույքներից նվազագույնին և քմահաճին հագուրդ տալու համար նա ընդունակ էր չափազանց սառնասրտությամբ սպանել, մորթել, մի խոսքով, գնալ ամեն ինչի, միայն թե բոլոր հետքերը ջնջվեին։ Ոչինչ չեմ չափազանցնում, ես լավ ճանաչեցի Ա.-վին։ Դա օրինակ էր, թե մարդուս ինչերի կարող է հասցնել սոսկ մարմնական կողմը՝ ներքուստ չզսպված և ոչ մի նորմով, ոչ մի օրինականությա մբ։ Եվ ինչքան նողկալի էր ինձ համար նայելը նրա հավերժորեն ծաղրական ժպիտին։ Դա մի հրեշ էր, բարոյական Քվազիմիդո։ Ավելացրեք դրան, որ խորամանկ էր ու խելացի, արտաքնապես գեղեցիկ, քիչումիչ կրթված, ընդունակությունների տեր։ Ո՛չ։ Ավելի լավ է հրդեհ լինի, ավելի լավ են համաճարակը և սովը, քան այդպիսի մարդը հասարակության մեջ։ Արդեն ասել եմ, որ բանտում ամեն բան այնպես ապականվեց, որ լրտեսությունն ու մատնագրերը փթթում էին, և կալանավորներն ամենևին չէին բարկանում դրա վրա։ Հակառակը, Ա.-վի հետ բոլոր նրանք շատ համերաշխ էին ու նրա հետ վարվում էին անհամեմատ ավելի բարյացակամ, քան մեզ հետ։ Իսկ նրա հանդեպ մեր հարբեցող մայորի ողորմածությունը նշանակալիություն և կշիռ էին հաղորդում կալանավորների աչքում։ Իմիջիայլոց, նա հավատացրել էր մայորին, որ կարող է դիմանկարներ անել (կալանավորներին էլ հավատացրել էր, թե գվարդիայի պորուչիկ է եղել), և մայորը պահանջել էր, որ Ա.-վին աշխատանքի ուղարկեն իր տուն, անշուշտ, մայորի դիմապատկերը նկարելու համար։ Այնտեղ էլ նա մտերմացել էր համհարզ Ֆեդկայի հետ, որն արտակարգ ազդեցություն ուներ իր պարոնի, հետևաբար և բանտում ամեն ինչի և ամենքի վրա։ Ա.-վը հենց մայորի պահանջով էր լրտեսում մեզ, իսկ մայորը հարբած վիճակում նրա այտերին խփելիս, հենց լրտես ու մատնիչ էր կոչում, անպատվելով։ Պատահում էր, այն էլ շտտ հաճախ, որ ծեծից հետո մայորը նստում էր աթոռին ու Ա.-վին հրամայում շարունակել դիմանկարը։ Կարծեմ թե մեր մայորն իսկապես հավատում էր, թե Ա.-վը հիանալի նկարիչ է, համարյա թե Բրյուլլով, ում մասին լսել էր, բայց և այնպես իրավունք էր վերապահում իրեն ապտակներ հասցնել նրան, քանի որ իբր թեկուզև այն նկարիչն ես, սակայն տաժանակիր, ու թեկուզ տասըբրյուլլով էլ լինես, այդուհանդերձ, ես եմ քո պետը, ուրեմն և ինչ ուզեմ, քեզ հետ կանեմ։ Իմիջիայլոց, նա ստիպում էր Ա․֊վին հանել իր սապոգները և ննջասենյակից դուրս տանել զանազան ամաններ, և այդուհանդերձ, երկար ժամանակ չէր կարողանում հրաժարվել այն մտքից, որ Ա․-վը մեծ նկարիչ է։ Դիմանկարը ձգվեց երկար-երկար, համարյա մի տարի։ Ի վերջո, մայորը գլխի ընկավ, որ իրեն խաբում են և կատարելապես համոզվելով, որ դիմանկարը չի ավարտվում և օրըստօրե ոչ֊նման է դառնում իրեն, զայրացավ, լավ ծեծ տվեց նկարչին և ի պատիժ, բանտ քշեց նրան սև աշխատանքի։ Ըստ երեույթին, Ա.-վն ափսոսում էր դա և նրա համար դժվար էր հրաժարվել անգործ օրերից, մայորի սեղանից հասած թերմացքներից, որ Ֆեդկա բարեկամից և բոլոր այն հաճույքներից, որոնք երկուսով հորինում էին մայորի խոհանոցում։ Համենայն գեպս, Ա.֊վին հեռացնելուց հետո, մայորը դադարեց հետապնդել Մ.֊ին, մի կալանավորի, ում անվերջ այպանում էր Ա.֊վը, ահա թե ինչու Ա․֊վի բանտ մտնելիս, Մ․-ը մենակ էր։ Նա շատ էր թախծում, ընդհանուր և ոչինչ չուներ մյուս կալանավորների հետ, նրանց էր նայում սարսափով և գարշանքով, չէր նկատում և աչքից փախցրեց այն ամենն, ինչ կարող է ներազդել իր վրա՝ հաշտվողականոր են, չմերվեց նրանց հետ։ Կալանավորները պատասխանեցին նույնպիսի ատելությամբ։ Ընդհանրապես, բանտում ահավոր է Մ.֊ի պես մարդկանց վիճակը։ Ա.֊վի բանտ ընկնելու պատճառը հայտնի չէր Մ․-ին։ Ընդհակառակը, Ա.֊վը, կռահելով, թե ում հետ գործ ունի, իսկույն հավատացրեց նրան, թե աքսորված է մատնագրին միանգամայն հակառակ պատճառով, համարյա նույն բանի համար, ինչ և Մ.֊ը։ Մ.-ն անչափ ուրախացավ ընկերոջ, բարեկամի համար։ Հետևում էր նրան, սփոփում տաժանակրության առաջին օրերին, ենթադրելով, թե շատ պիտի տառապի, նրան տվեց վերջին փողերը, կերակրում էր, անհրաժեշտ իրերր կիսում նրա հետ։ Սակայն Ա.֊վն անմիթապես ատեց նրան հենց այն պատճառով, որ Մ.֊ը վեհանձն էր, այն պատճառով, որ սարսափով էր նայում ամեն տեսակ ստորության, այն իսկ պատճառով, որ ամենևին նման չէր իրեն և այն ամենն, ինչ խոսակցությունների ընթացքում Մ.֊ը հայտնել էր իրեն բանտի, մայորի մասին, Ա.֊վը շտապեց առաջին իսկ առիթով մատնել մայորին։ Սա ահավոր ատեց ու ճնշում էր Մ.֊ին, և եթե պարետի ազդեցությունը չլիներ, փորձանքի էր հասցնելու նրան։ Իսկ Ա․-վը ոչ միայն չշփոթվեց, երբ հետագայում Մ.֊ն իմացավ նրա ստորության մասին, այլ նույնիսկ սիրում էր հանդիպել ու հեգնաբար նայել նրան։ Հավանորեն, դա հաճույք էր պատճառում Ա.֊վին։ Մի քանի անգամ Մ.֊ն ինձ մատնացույց արեց դա։ Հետագայում այդ ստոր արարածը փախավ մի կալանավորի և պահախմբի զինվորի հետ, բայց այդ փախուստի մասին հետո։ Սկզբում նա շատ էր քսմսվում ինձ, կարծելով թե չեմ լսել իր պատմությունը։ Կրկնեմ, իմ տաժանակրության առաջին օրերը նա թունավորեց էլ ավելի մեծ տրտմությամբ։ Ես սարսափած էի զարհուրելի այն ստորությամբ և փոքրոգությամբ, ուր նետել էին ինձ, որի մեջ հայտնվել էի։ Մտածեցի, որ այստեղ ոչ ամեն ինչ է նույնքան ստոր ու ցածր։ Սակայն սխալվեցի՝ բոլորի մասին դատում էի ըստ Ա-վի։

Այդ երեք օրը տրտմած թափառում էի բանտում, պառկում իմ տեղում, Ակիմ Ակիմիչի երաշխավորած հուսալի կալանավորին կարել տվեցի շապիկներ՝ պետական քաթանից, իհարկե, վճարով (մի քանի գռոշ մեկ շապկի համար), Ակիմ Ակիմիչի համառ խորհրդով ձեռք բերեցի ծալովի ներքնակ (կտավակար թաղիքից), չափազանց բարակ, բլիթի պես, նաև խոտով լցված բարձ, որն անասելի կոշտ էր անվարժությունից։ Ակիմ Ակիմիչը շատ էր հոգ տանում, որ այդ բոլոր իրերը ձեռք բերեմ, ինքն էլ էր մասնակցում, իր ձեռքով վերմակ կարեց ինձ համար՝ պետական հին մահուդի կտորներից, հավաքված մաշված շալվարների և բաճկոնների մնացորդներից՝ գնել էր կալանավորներից։ Պետական իրերը, որոնց ժամկետն անցնում էր, մնում էին որպես կալանավորի սեփականություն, դրանք տեղնուտեղը ծախվում էին հենց բանտում, և ինչքան էլ մաշված լիներ իրը, այդուհանդերձ հույս կար, որ կծախվի որևէ գնով։ Այդ ամենից շատ էի զարմանում սկզբում։ Ընդհանրապես, ժողովրդի հետ իմ առաջին շփման ժամանակն էր։ Ինքս էլ հանկարծ դարձզ նույնպիսի հասարակ ժողովուրդ, նույնպիսի տաժանապարտ, ինչպես և նրանք։ Նրանց սովորությունները, ըմբռնումները, կարծիքները, նիստուկացը կարծես դարձան համենայն դեպս, ըստ ձևի, ըստ օրենքի նաև իմը, թեև ըստ էության, համամիտ չէի։ Զարմացած էի, ապշած, ճիշտ կարծես նախկինում չէի էլ կասկածում դրանց գոյությունն ու չէի լսել ոչնչի մասին, թեև թե՛ գիտեի, թե՛ լսել էի։ Սակայն իրականությունը միանգամայն ուրիշ տպավորություն է գործում, քան գիտեցածն ու լսածը։ Օրինակ, նախկինում երբևէ կարո՞ղ էի ենթադրել, թե այդպիսի հնոտիք, այդպիսի իրեր կարող են նույնպես իր համարվել։ Իսկ ահա, այդ հնոտիքից ինձ համար վերմակ կտրեցի։ Դժվար էր պատկերացնելն իսկ, թե ինչ տեսակի մահուդ էր նախատեսված կալանավորական հագուստի համար։ Արտաքինից կարծես իսկապես նման էր մահուդի՝ հաստ, զինվորի, սակայն մի քիչ մաշվելուց հետո վերածվում էր ծակ-ծակ քրջի, պատառոտվում զարհուրելի։ Ի դեպ, մահուդե հագուստը տրվում էր մի տարով, բայց այդ ժամկետին էլ դժվար էր հարմարվել։ Կալանավորն աշխատում, բեռ էր շալակում, հագուստը մաշվում և պատառոտվում էր արագ։ Իսկ քուրքը տրվում էր երեք տարով և սովորաբար այդ ընթացքում ծառայում էր թե՛ որպես հագուստ, թե՛ վերմակ, թե՛ փռոց։ Բայց քուրքերը պնդակար էին, թեև երրորդ տարվա վերջին, այսինքն մաշվելու Ժամկետին, հաճախ կտեսնեիր հասարակ քաթանով կարկատված քուրք։ Չնայած դրան, անգամ շատ մաշվածները, նախատեսված ժամկետն ավարտելիս, ծախվում էին արծաթ քառասուն կոպեկով։ Իսկ որոշները՝ ավելի լավ պահպանված, ծախվում էին վեց կամ յոթ գրիվնա արծաթով, տաժանավայրում դա կարգին փող էր։

Իսկ փողը, արդեն ասել եմ, բանտում վիթխարի նշանակաթյուն, զորություն ունի։ Հաստատապես կարելի է ասել, որ տաժանավայրում թեկուզև որևէ քանակի փող ունեցող կալանավորը տասն անգամ քիչ է տառապում, քան ամենևին չունեցողը, թեև վերջինս նույնպես ապահովված էր նույն պետական ամեն ինչով ու իբր, նրա ինչի՞ն էր պետք փող՝ այսպես էր դատում մեր ղեկավարությունը։ Նորից կրկնեմ, որ եթե կալանավորները զրկված լինեին իրենց փողն ունենալու ամենայն հնարավորությունից, կա՛մ կխելագարվեին, կա՛մ կմեռնեին ճանճերի պես (թեև ապահովված էին ամեն ինչով), կա՛մ վերջապես, կանցնեին չլսված ոճրագործությունների, ոմանք թախծից, մյուսները, որպեսզի շուտափույթ մահապատժի ենթարկվեին և ոչնչացվեին որևէ կերպ, կա՛մ էլ նույնպես որևէ կերպ «փոփոխեին ճակատագիրր» (տեխնիկական արտահայտություն է)։ Իսկ եթե կալանավորը, համարյա թե արյուն֊քրտինքով ձեռք գցելով մի քանի կոպեկ, կամ ձեռք բերելու համար հաճախ գողությամբ կամ խարդախության ճանապարհով, դիմելով ամենաանսովոր խորամանկությունների, այդպիսի երեխայական անմտությամբ մսխում է դա, ապա ամենևին չի նշանակում, թե չի գնահատում փողը, թեև այդպես է թվում առաջին հայացքից։ Փողի նկատմամբ կալանավորն անհագ է՝ ջղաձգության աստիճան, մինչև իսկ գիտակցության մթագնման չափ, և եթե, իրոք, շաղ է տալիս տաշեղի պես, քեֆ անելիս, ապա ցրիվ է տալիս հանուն այն բանի, ինչ համարում է այդ փողից մի աստիճանով բարձր։ Կալանավորի համար ի՞նչն է ավելի բարձր փողից։ Ազատությունը կամ գեթ որևիցե երազանք ազատության վերաբերյալ։ Այս մասին որոշ բաներ կասեմ ստորև, բայց խոսքը տեղն է եկել, կհավատա՞ն, արդյոք, որ տեսել եմ քսանամյա պատժաժամկետով աքսորվածների, որոնք հենց ինձ են ասել ամենայն հանգստությամբ, օրինակ, այսպիսի բառեր. «Հլա սպասի, Աստված տա, պատիժս վերջացնեմ, էն ժամանակ...»։ «Կալանավոր» բառի համակ իմաստն է «անազատ մարդ», իսկ փողը ծախսելիս նա արդեն իր ազատությամբ է գործում։ Անտեսելով ամեն տեսակ խարան, կալանդ և բանտի ատելի պարիսպ, որոնք նրանից պատնեշում են Աստծո աշխարհը և արգելափակում ինչպես գաղտնին վանդակում, նա կարողանում է խմիչք ձեռք բերել, այն է՝ ահավոր արգելված մի հաճույք, օգտվել անառակ կանանցից, երբեմն նույնիսկ (թեև ոչ միշտ) կաշառել իրեն մերձակա պետերին, վետերաններին և անգամ ենթասպաներին, որոնք մատների արանքով կնայեն, որ խախտվում է օրենքն ու կարգը։ Նույնիսկ կարող է, պայմանից դուրս, նաև հոխորտալ նրանց գլխին, իսկ կալանավորն ահավոր սիրում է հոխորտալ, այսինքն՝ ընկերների առաջ ներկայանալ, նույնիսկ ինքն իրեն հավատացնել, թեկուզև կարճատև, թե ինքն անհամեմատ ավելի ազատություն և իշխանություն ունի, քան թվում է, մի խոսքով, կարող է քեֆեր անել, կռվշտել, մեկն ումեկին վիրավորել անասելի և ապացուցել նրան, թե ինքն այդ ամենը կարող է, թե այս ամենը «մեր ձեռքում է», մի խոսքով, ինքն իրեն հավատացնել մի բան, ինչ խեղճուկրակի մտքով չի անցնի։ Ի դեպ, ահա թե ինչու, կալանավորների մեջ, նույնիսկ սթափ վիճակում, նկատվում է համընդհանուր հակվածություն հոխորտանքին, պարծենկոտությանը, սեփական անձի կոմիկական և պարզունակ, թեկուզև ցնորական փառաբանմանը։ Ի վերջո, այդ ամբողջ քեֆ-ուրախությունն իր վտանգն ունի՝ նշանակում է, այդ ամենի մեջ կյանքի թեկուզև ինչ-որ տեսիլք, ազատության թեկուզև հեռու հեռավոր տեսիլք կա։ Իսկ ի՞նչ չես տա հանուն ազատության։ Այդ ո՞ր միլիոնատերը, եթե վզին օղ հագցնես ու սեղմես, ունեցած-չունեցածը չի տա մի ումպ օդի համար։

Երբեմն զարմանում են պետերը, որ ահա, այս կամ այն կալանավորը քանի տարի ապրում էր իր համար այնքան սթափ, օրինակելի, նույնիսկ տասնապետ դարձրին՝ գովական վարքի համար, և հանկարծ կտրուկ, ճիշտ կարծես դև էր մտել մեջը, մեկ էլ տեսար սկսեց անկարգություններ անել, քեֆեր ու կռվշտոց սարքել, երբեմն էլ, պարզապես քրեական հանցանքի գնաց կամ բարձր ղեկավարության նկատմամբ հստակ անհարգալիրության, կամ սպանության, կամ բռնաբարության և այլն։ Նայում են նրան ու զարմանում։ Այնինչ, գուցեև այդ հանկար ծակի բռնկման ամբողջ պատճառն այն մարդու մեջ, որից ամենաքիչը կարելի էր սպասել որևիցե բան, անձնավորության թախծալի, ջղաձիգ բացահայտումն է, բնազդական կարոտն իր իսկ հանդեպ, իր մասին, իր նսեմացված անհատականության, իրեն հայտարարելու ցանկությունը՝ հանկարծակի ի հայտ եկած ու հասած չարացածության, կատաղության, գիտակցության մթագնման, ընկնավորության, ջղաձգումների։ Այդպես կարող է կենդանի-կենդանի դագաղ դրված և արթնացածը խփել կափարիչին և ջանալ դեն շպրտել դա, թեև, անշուշտ, դատոզությունը կհամոզեր նրան, որ իր բոլոր ճիգերը զուր կանցնեն։ Բանն այն է հենց, որ այդ դատողությանը տեղ չկա՝ ջղաձգումն է մնացել սոսկ։ Նկատի առեք նաև, որ կալանավորի մեջ ինքնության ինքնակամ յուրաքանչյուր դրսևորում հանցանք է համարվում, իսկ այդ դեպքում նրա համար, բնականաբար, նույնն է, թե որն է մեծ, որը փոքր դրսևորում։ Քեֆ քաշել, ուրեմն քեֆ քաշել, սիրտ անել, ուրեմն գնալ նույնիսկ սպանության։ Ու չէ որ բավական է սոսկ սկսել, մարդն արբեցած է արդեն, նրան կանգնեցնել չի լինի։ Ուստիև, ամեն կերպ ավելի լավ է չհասցնել դրան։ Ավելի հանգիստ կլինի բոլորի համար։

Այո, բայց ինչպե՞ս անել դա։

VI։ Առաջին ամիսը

Բանտ մտնելիս, մի քիչ փող ունեի։ Ձեոքիս ունեցածը քիչ էր՝ վախից, որ կվերցնեն, բայց հարկավոր պահի համար թաքցրել էի, այսինքն սոսնձված էր Ավետարանի կազմի մեջ, որը կարելի էր բանտ մտցնել՝ մի քանի ռուբլի էր։ Այդ գիրքը՝ մեջը սոսնձած ռուբլիներով, ինձ էին նվիրել դեռևս Տոբոլսկում նրանք, ովքեր նույնպես տառապում էին աքսորում և ժամանակը հաշվում այլևս տասնամյակներով և ովքեր ամեն տառապյալի մեջ վաղուց վարժվել էին տեսնել եղբոր։ Սիբիրում կան ու համարյա երբեք չեն վերանա մի քանի անձինք, ովքեր իրենց կյանքի իմաստն են համարում կարծես եղբայրական հոգածությունը «տարաբախտների» հանդեպ, կարեկցանքն ու ցավակցումը, ճիշտ ինչպես հարազատ զավակներին, միանգամայն անշահախնդիր, սրբավարի։ Այստեղ չեմ կարող համառոտակի չհիշել մի հանդիպում։ Քաղաքում, ուր գտնվում էր մեր բանտը, մի տիկին էր ապրում Նաստասյա Իվանովնան, այրի էր։ Հարկավ, մեզնից ոչ ոք բանտում գտնվելով, չէր կարող անձամբ ծանոթանալ նրա հետ։ Կարծես իր կյանքի նշանակությունը նա ընտրել-դարձրել էր օգնությունն աքսորյալներին, բայց բոլորից ավելի հոգում էր մեր մասին։ Կա՞ր, արդյոք, նման որևիցե դժբախտություն կամ իր սրտին առանձնապես թանկ ու մոտիկ որևէ մեկը տուժե՞լ էր նմանօրինակ հանցանքի համար, միայն թե մի տեսակ հատուկ երջանկություն էր համարում մեզ համար անելն այն ամենն, ինչ կարող էր սոսկ։ Շատ բան, հարկավ, չէր կարող շատ էր չունևոր։ Սակայն մենք՝ բանտում նստածներս, զգում էինք, որ այնտեղ, բանտից անտի, հավատարմագույն բարեկամ ունենք։ Իմիջիայլոց, հաճախ նա մեզ լուրեր էր հայտնում, որոնց կարիքը շատ ունեինք։ Բանտից դուրս գալով և մի ուրիշ քաղաք ուղևորվելով, հասցրի լինել իր մոտ և անձամբ ծանոթանալ։ Ապրում էր ինչ-որ տեղ Ֆորշտադտում, իր մերձավոր ազգականներից մեկի տանը։ Ոչ տարիքն առած էր, ոչ ջահել, ոչ սիրունիկ և ոչ տգեղ, նույնիսկ չէր լինի իմանալ՝ խելացի՞ է, արդյոք, կրթվա՞ծ։ Միայն թե նրա մեջ ամեն քայլափոխին նկատվում էր անսահման բարություն, սիրաշահելու, թեթևացնելու, ձեզ համար անպայման մի հաճելի բան անելու անհաղթահարելի զգացում։ Այդ ամենն ուղղակի երևում էր նրա մեղմ, բարյացակամ հայացքում։ Բանտի իմ ընկերներից մեկի հետ ամբողջ մի երեկո անցկացրինք նրա տանը։ Նա աչքերը չէր կտրում մեր աչքերից, ծիծաղում էր, երբ մենք էինք ծիծաղում, շտապում համաձայնել ինչ էլ ասեինք, իրար էր անցել հյուրասիրելու մեզ ինչով միայն կարող էր։ Թեյ մատուցվեց, ակրատ, ինչ-որ քաղցրավենիք, և եթե հազարներ ունենար, կարծում եմ, միայն ուրախ կլիներ, որ կկարողանար ավելի սիրաշահել ու թեթևացնել բանտում մնացած մեր ընկերների վիճակը։ Հրաժեշտ տալիս, մեկական ծխատուփ նվիրեց, ի հիշատակ։ Ինքն էր սոսնձել դրանք մեզ համար ստվարաթղթից (Աստված գիտե, ինչպես էին սոսնձված), երեսպատել գունավոր թղթով, ճիշտ նույնպես, ինչպես կազմվում են թվաբանության համառոտ դասագրքերը մանկական դպրոցների համար (գուցեև, ծխատուփերի համար նույնպիսի գիրք էր օգտագործվել)։ Երկու տուփերն էլ, գեղեցկության համար, եզերված էին ոսկեթղթի բարակ շերտիկներով, ինչը գնելու համար նա հատկապես գնացել էր խանութ։ «Այ, գուք ծխում եք, գուցեև ձեզ պետք գա»,— ասաց նա, մի տեսակ կարծես ամաչելով իր նվերներից... Ասում են ոմանք (ես լսել ու կարդացել եմ), որ մերձավորի հանդեպ բարձրագույն սերը միաժամանակ նաև բարձրագույն եսապաշտություն է։ Թե ինչ կապ ունի այստեղ եսապաշտությունը, ոչ մի կերպ չեմ հասկանում։

Բանտ մտնելիս թեև այնքան էլ շատ փող չունեի, բայց մի տեսակ չկարողացա այն ժամանակ լրջորեն վրդովվել այն տաժանակիրների վրա, ովքեր բանտային իմ կյանքի գրեթե առաջին ժամերին, արդեն մեկ անգամ խաբելով ինձ, միամիտ-միամիտ գալիս էին երկրորդ, երրորդ, նույնիսկ հինգերորդ անգամ փող պարտք վերցնելու։ Բայց մի բան խոստովանեմ անկեղծորեն. ինձ շատ էր բարկացնում, որ այդ ամբողջ ամբոխը, իրենց պարզունակ խորամանկություններով, ինչպես թվում էր, անպայման պիտի համարեին ինձ ցանցառ, ու հիմարիկ, ծիծաղեին վրաս այն իսկ պատճառով, որ հինգերորդ անգամ փող էի տալիս իրենց։ Անպայման պիտի թվար, թե ես տրվում եմ իրենց խաբեություններին ու խորամանկություններին, և հակառակը, եթե մերժեի ու քշեի, հավատացած եմ, կսկսեին անհամեմատ ավելի հարգել ինձ։ Սակայն ինչքան էլ բարկանայի, այդուհանդերձ, մերժել չէի կարողանում։ Իսկ բարկանում էի, որ առաջին այդ օրերին լրջորեն ու մտահոգ մտածում էի, թե ինչպես և ինչ աստիճանի պիտի ինձ դնեմ բանտում, կամ ավելի լավ կլինի ասել, թե ինչ աստիճանի պիտի կանգնեմ նրանց հետ։ Զգում և հասկանում էի, որ այս ամբողջ շրջապատը բացարձակապես նոր է ինձ համար, որ ես կատարյալ խավարի մեջ եմ, իսկ խավարի մեջ չի կարելի ապրել այդքան տարի։ Հարկ էր նախապատրաստվել։ Անշուշտ, վճռեցի, որ ամենից առաջ պետք է գործել ուղղամիտ, ինչպես ներքին զգացողությունս և խիղճս են հրամայում։ Սակայն գիտեի նաև, որ դա սոսկ ասույթ է, իսկ իմ դեմ կանգնելու է ամենաանսպասելի իրողությունը։

Այդ իսկ պատճառով, չնայած բանտասենյակում հարմար տեղավորվելու իմ բոլոր մանրումեծ հոգսերին, որոնք հիշատակել եմ արդեն, և որոնց դրդում էր գերազանցապես Ակիմ Ակիմիչը, չնայած ինչ-որ առումով դրանք զբաղեցնում էին ինձ, թունալի տրտմությունն ավելի ու ավելի էր տանջում։ «Մեռյալ տուն» ասում էի ինքս ինձ, երբեմն մթնշաղին, մեր բանտասենյակի առմուտքից զննելով կալանավորներին, որոնք արդեն վերադարձել էին գործից և ծուլորեն գնում-գալիս էին բանտի բակում, բանտասենյակներից խոհանոց ու ետ։ Զննում էի և նրանց դեմքերից ու շարժմունքից ջանում իմանալ, թե ի՞նչ մարդիկ են, ի՞նչ բնավորության տեր։ Իսկ նրանք թափառում էին իմ առջևով՝ ճակատները կնճռոտած կամ արդեն չափից ավելի ուրախ (այս երկու տեսակներն ավելի շատ են հանդիպում և համարյա թե տաժանավայրի բնութագիրն է), կռվշտում էին կամ պարզապես զրուցում, կամ ի վերջո, շրջում էին մենակ, ասես մտքերի մեջ խորասուզված, լուռումունջ, սահուն, ոմանք հոգնած և հուսաբեկ տեսքով, մյուսները (անգամ այստեղ) գոռոզ գերազանցության տեսքով, գլխարկները թեք դրած, քուրքերն ուսերին գցած, հանդուգն, խորամանկ հայացքով ու լկտի քմծիծաղով։ «Այս ամենն իմ միջավայրն է, ներկայիս»։ Իմ կյանքը,— մտածում էի,— որոնց մեջ, ուզեմ թե չուզեմ, պիտի տպրեմ... Փորձեցի հարցուփորձ անել և նրանց մասին իմանալ Ակիմ Ակիմիչից, ում հետ շատ էի սիրում թեյ խմել, որ մենակ չմնամ։ Միջանկյալ ասեմ, որ թեյն այդ առաջին շրջանում, համարյա թե միակ սնունդս էր։ Ակիմ Ակիմիչը թեյից չէր հրաժարվում և ինքն էր դնում մեր ծիծաղելի, ինքնաշեն, թիթեղյա փոքր ինքնաեռը, որն ինձ էր պահ տվել Մ.֊ը։ Ակիմ Ակիմիչը սովորաբար մի բաժակ էր խմում (նա բաժակներ էլ ուներ), խմում էր լուռ ու ծանրումեծ, ինձ ևս մատուցելով, շնորհակալություն էր հայտնում և տեղնուտեղը սկսում կարել֊կարկատել իմ վերմակը։ Բայց այն, ինչ ինձ պետք էր իմանալ, հայտնել չէր կարող և չէր հասկանում նույնիսկ, թե իմ ինչին է պետք այդպես առանձնակի հետաքրքվել մեզ շրջապատող և մեզ ավելի մերձ տաժանապարտների բնավորություններով, և լսում էր մի տեսակ նույնիսկ խորամանկ ժպիտով, ինչ շատ եմ հիշում. «Չէ, երևում է, ինքս պիտի վերապրեմ և ոչ թե հարցուփորձ անեմ»,— մտածեցի ես։

Չորրորդ օրը, ինչպեսև այն անգամ, երբ գնացել էի կալանդները վերակոփելու, լուսումութին կալանավորները երկշար շարվեցին կորդեգարդիայի առաջ, դարպասի մոտ։ Առջևում, դեմքով դեպի կալանավորները և ետևում, լցված հրացաններով ու ծալած սվիններով, ձգվեցին զինվորները։ Զինվորն իրավունք ուներ կրակել կալանավորի վրա, եթե վերջինս մտադրվեր փախչել, սակայն միևնույն ժամանակ պատասխանատու էր իր կրակոցի համար, եթե դա արել էր ոչ ծայր անհրաժեշտության դեպքում, նույնը նաև՝ տաժանապարտների բացահայտ խռովության պարագային։ Բայց դե ո՞ւմ խելքին կփչեր փախչել բացեիբաց։ Հայտնվեց ինժեներ-սպան, կոնդուկտորը, ինչպես նաև ինժեներ ենթասպաները և զինվորները, կատարվող աշխատանքը հսկող պրիստավները։ Ներկա-բացակա արեցին։ Կարի արհեստանոցներ գնացող կալանավորների մի մասը ճանապարհ ընկավ բոլորից շուտ, ինժեներական ծառայությունը նրանց հետ գործ չուներ, նրանք աշխատում էին բանտի համար և կարում ամբողջ բանտի հագուստը։ Հետո ճամփա ընկան արհեստանոցներ գնացողները, հետո էլ սովորական սևագործները։ Քսան ուրիշ կալանավորների թվում ես էլ գնացի։ Պարսպից այն կողմ, սառած գետի վրա երկու պետական բեռնանավ կար, որոնք անպիտանիության համար պետք էր քանդել, որ ծայրահեղ դեպքում շինափայտը չկորչեր հենց այնպես։ Ի դեպ, այդ հին շինափայտը, կարծում եմ, շատ քիչ արժեր, համարյա ոչինչ։ Քաղաքում վառելափայտը վաճառվում էր չնչին գնով, չորսբոլորն անտառ էր՝ լիուլի։ Գործի էին ուղարկում համարյա թե մի պատճառով լոկ, որ կալանավորները ձեռքերր ծալած չնստեն, ինչը և շատ լավ հասկանում էին իրենք՝ կալանավորները։ Նման գործի նրանք գնում էին ծուլորեն և չուզենալով, և համարյա միանգամայն ուրիշ էր լինում, երբ գործն ինքնին իսկական էր, արժեքավոր և հատկապես, երբ հնարավոր էր գործաբաժին-կետարք խնդրել։ Այդ դեպքում նրանք հատկապես ոգևորվում ու թեև դրանից ամենևին օգուտ չէր լինում իրենց համար, սակայն ինքս եմ տեսել, ուժասպառ էին լինում՝ գործն ավելի շուտ և ավելի լավ ավարտելու համար, նույնիսկ մի տեսակ ինքնասիրություն էր ի հայտ գալիս։ Սակայն իսկական աշխատանքի մեջ, որ արվում էր ավելի շատ ձևի, քան հարկավորության համար, դժվար էր կետարք պոկել, այլ հարկ էր աշխատել մինչև թմբկազարկ, որը տուն էր կանչում առավոտյան ժամը տասնմեկին։ Տաք, մշուշապատ օր էր, ձյունը համարյա հալչել էր։ Մեր ամբողջ խումբը ճամփա ընկավ պարսպից դուրս, գետափ, թեթևակի զնգզնգացնելով շղթաները, որոնք թեև հագուստի տակից էին, այդուհանդերձ, սուր և կտրուկ զրնգոց էին արձակում ամեն քայլափոխին։ Երկու-երեք հոգի ջոկվեցին անհրաժեշտ գործիքները բերելու ցեյխհաուզից։ Քայլում էի բոլորի հետ միասին և կարծես նույնիսկ աշխուժացա. ուզում էի ավելի շուտ տեսնել և իմանալ, թե ի՞նչ դործ է դա։ Ի՞նչ տաժանակիր աշխատանք է։ Եվ ե՞ս ինչպես եմ կյանքում առաջին անգամ սևագործություն անելու։

Ամեն ինչ հիշում եմ նվազագույն մանրուքներով։ Ճանապարհին մի քաղքենի հանդիպեց մեզ՝ փոքր մորուքով, կանգնեց ու ձեռքը գրպանը տարավ։ Տեղնուտեղը մի կալանավոր պոկվեց մեր խմբից, գլխարկը հանեց և վերցրեց ողորմությունը՝ հինգ կոպեկ, և փութով միացավ յուրայիններին։ Քաղքենին խաչակնքեց ու գնաց իր ճանապարհով։ Այդ հինգ կոպեկը նույն առավոտյան տվեցինք կալաչի՝ մեր ամբողջ շարքին հասավ հավասարապես։

Կալանավորների այդ ամբողջ խմբից ոմանք, սովորականի պես, մռայլադեմ էին ու քչախոս, մյուսներն անտարբեր ու ալարկոտ, մնացածը ծուլորեն զրուցում էր իրար մեջ։ Մեկն անասելի ուրախ-զվարթ էր, չգիտես ինչու, երգում ու համարյա թե պար էր գալիս ճանապարհին, ամեն ցատկի հետ զնգզնգացնելով կալանդները։ Հենց այն կարճահասակ և պնգակազմ կալանավորն էր, որը բանտում գտնվելու առաջին առավոտյան վեճի բռնվեց մեկ ուրիշի հետ՝ ջրի մոտ լվացվելիս, քանի որ մյուսը համարձակվել էր պնդել իր մասին, թե ինքը կտցար թռչուն է։ Ուրախ-զվարթ այդ ջահելի ազգանունը Սկուրատով էր։ Ի վերջո, նա մի շրխկան երգ սկսեց, որի կրկներգն եմ հիշում.

Միայն բալալայկան էր պակասում։

Նրա անսովոր զվարթ տրամադրությունն, իհարկե, իսկույն բորբոքեց մեր շարասյունից մի քանիսին, նույնիսկ որպես վիրավորանք ընկալվեց։

― Ոռնոցը դրեց,— կշտամբանքով սկսեց մի կալանավոր, ում գործը չէր, ի դեպ, ամենևին։

― Գելը մի երգ ուներ, էն էլ ձեռից խլեց տուլացին,— ավելացրեց մյուսը՝ մռայլադեմներից էր, ուկրաինացու խոսվածքով։

― Ասենք թե՝ տուլացի եմ,— տեղնուտեղն առարկեց Սկուրատովը,— դուք էլ ձեր Պոլտավայում խմորագունդ ուտելով խեղդվեցիք։

― Փչո՜ց։ Քո կերա՞ծն ինչ է եղել։ Տրեխով շփոթ ես խպշտել։

― Հիմի էլ սատանեն է կորիզից-բանից տալիս,— ավելացրեց երրորդը։

― Ճիշտը որ ասեմ, ախպեր տղերք, լավ ապրած մարդ եմ,— թեթևակի հոգոցով պատասխանեց Սկուրատովը, ասես զղջալով իր լավ ապրած լինելու համար և դիմելով բոլորին՝ ընդհանրապես, ոչ մեկին՝ առանձին,— ամենափոքրուց սև սալորաչրով ու փումփուշ բլիթներով եմ դաստավորվել (այսինքն, դաստիարակվել՝ Սկուրատովը դիտավորյալ աղավաղում էր բառերը),— հարազատ ախպերներս հիմի էլ Մոսկվայում իրանց խանութն ունեն, մեջտեղի շարքերում քամի են ծախում, հարստացող վաճառականներ են։

― Բա դո՞ւ ինչ ես ծախել։

― Մեր գործերն ուրիշ են դասավորվել։ Հենց էն ժամանակ էլ, ախպեր տղերք, իմ առաջին երկու հարյուրը ստացա...

― Չլինի՞ թե ռուբլի,— հարցրեց հետաքրքրասեր մեկը, նույնիսկ ցնցվեց այդքան փողի անուն լսելով։

― Չէ, այ հոգի, ռուբլի չէ, մահակ։ Լուկա, այ Լուկա։

― Նայած ում համար՝ Լուկա, քեզ համար՝ Լուկա Կուզմիչ,— դժկամությամբ արձագանքեց փոքրամարմին ու նիհարիկ, քիթը սուր կալանավորը։

― Լավ, Լուկա Կուզմիչ, սատանեն քեզ հետ, թող էդպես լինի։

― Նայած ում համար՝ Լուկա Կուզմիչ, քեզ համար՝ Լուկա հոպար։

― Դե, գրողը քեզ էլ տանի, հոպարին էլ հետը։ Խոսել էլ չարժի։ Լավ բան էի ուղում ասել։ Ուրեմն, էնպես եղավ, ախպեր տղերք, որ կարճ մնացի Մոսկվայում. վերջում էլ տասնհինգ ճիպոտ տվին ու քշեցին։ Ես էլ...

― Բաա ինչի՞ համար քշեցին...— ընդհատեց մեկը, որն ուշադիր հետևում էր պատմածին։

― Ուրեմն, չմտնես կարանտին, չխմես բկից, դուրս չտաս դեսից-դենից։ Էնպես որ, ախպեր տղերք, չհասցրի Մոսկվայում ոնց որ պետքն է հարստանալ։ Բայց դե, շատ, շատ, շատուշատ էի ուզում հարստանա մ։ Ու էնքան էի ուզում, էնքան, որ չեմ իմանում, ինչ ասեմ։

Շատերը ծիծաղեցին։ Ակներև էր, որ Սկուրատովը կամավոր այն զվարճախոսներից, կամ ավելի լավ է ծաղրածուներից էր, ովքեր կարծես իրենց պարտքն էին համարում զվարճացնել մռայլադեմ ընկերներին և, իհարկե, ոչնչից ոչինչ չէին ստանում, հայհոյանքից բացի։ Նա պատկանում էր առանձնահատուկ և հոյակապ տեսակին, ինչի մասին գուցեև հարկ կլինի խոսել։

― Ասենք, քեզ հիմի էլ աքիսի տեղ կարելի է խփել,— նշեց Լուկա Կուզմիչը։— Տես է, մենակ հագուկապը մի հարյուր ռուբլու կլինի։

Սկուրատովի հագինն անչափ հին, շատ մաշված քուրք էր, բոլոր կողմերից կարկատած։ Բավականին անվրդով, սակայն ուշադիր զննեց դա վարից վեր։

― Դրա տեղակ գլուխս թանկ արժի, տղերք, գլուխս,— պատասխանեց նա,— էդպես էլ Մոսկվային մնաս բարով ասի, ինքս էլ գոհ, որ գլուխս հետս է մնալու։ Մնաս բարով, Մոսկվա, շնորհակալ եմ քեզ բաղնիքի համար, ազատ ոգու համար, փառավոր ծեծտվին։ Քուրքին էլ նայելու բան չունես, հոգիս...

― Չլինի՞, գլխիդ պտի նայեմ։

― Ախր էդ գլուխն էլ իրենը չի, ողորմություն են տվել,— նորից միջամտեց Լուկան։— Գլուխը նրան Տյումենում են տվել Քրիստոսի սիրուն, կալանախմբով անցնելիս։

― Ինչ կա, Սկուրատով, չլինի՞ արհեստի տեր ես եղել։

― Էդ ո՞ր արհեստը։ Ման ածող է եղել, սոլկարների է տարել֊բերել, նրանց ղալիբներն է քարշ տվել,— նշեց խոժոռադեմներից մեկը,— էդ էլ՝ նրա արհեստը։

― Իսկականից որ, փորձել եմ սապոգ կարել,— պատասխանեց Սկուրատովը, ամենևին չնկատելով կծու դիտողությունը։— Ընդամենը մի զույգ կարեցի։

— Է ինչ, առա՞ն։

― Հա։ Մեկը պատահեց, երևում է ոչ Աստծուց էր վախենում, ոչ հորն ու մորը հարգում։ Աստված նրան պատժեց՝ առավ։

Սկուրատովի չորսբոլորը ծիծաղից թուլացան։

― Հետո նորից աշխատեցի, արդեն էստեղ,— արտակարգ սառնասրտությամբ շարունակեց Սկուրատովը։— Պորուչիկ Ստեպան Ֆեոդորիչ Պոմորցևի թաթերեսները կպցրի։

― Իսկ ի՞նչ, գոհ մնա՞ց։

― Չէ, ախպրտիք, գժգոհ էր։ Հազար տեսակ ուշունց տվեց, հետո էլ ծնկով խփեց քամակիս։ Շատ էր ջղայնացել, շատ։ Էխ, կյանքս ծուռ գնաց, տաժանակիր մարդուս կյանքը...

անսպասելի ձգեց նորից և ցատկոտելով դոփդոփեց։

― Ի՜նչ այլանդակ մարդ դուրս եկավ,— փնթփնթաց կողքովս քայլող ուկրաինացին, չարակամ արհամարհանքով աչքերը թեքեց նրա կողմը։

― Անպետքական մարդ է,— նշեց մեկ ուրիշը՝ վերջնական և լուրջ տոնով։

Ամենևին չէի հասկանում, թե ինչի համար են Սկուրատովի վրա բարկանում և ընդհանրապես, ինչի՞ համար բոլոր ուրախ մարդիկ, ինչպես հասցրի նկատել այդ առաջին օրերին, կարծես որոշ արհամարհանքի տակ էին։ Ուկրաինացու և մյուսների բարկությունը վերագրեցի անձնավորություններին։ Սակայն նրանք անձնավորությունները չէին, այլ այն, որ Սկուրատովը զսպություն չուներ, չուներ սեփական արժանապատվության այն խիստ շինծու տեսքը, որով վարակված էր ամբողջ տաժանավայրը՝ մանրախնդրության աստիճան, միով բանիվ, այն պատճառով, որ նա, կալանավորների իսկ արտահայտությամբ, «անպետքական» մարդ էր։ Այնինչ, ոչ բոլոր ուրախների վրա էին բարկանում և ոչ բոլորին էին քամահրում, ինչպես Սկուրատովին և նրա նման մյուսներին։ Ով ինչպես թույլ կտար իրեն վերաբերվել. բարեհոգի և անխարդախ մարդն անմիջապես ենթարկվում էր նսեմացման։ Դա ինձ ապշեցրեց նույնիսկ։ Բայց զվարթաբարո մարդկանց մեջ կային և այնպիսիք, ովքեր կարողանում և սիրում էին շշպռել և ոչ մեկին անպատասխան չէին թողնում։ Այդպիսիներին հարկադրված էին հարգել։ Այդտեղ, մարդկանց նույն խմբում լեզվանի-կծան մեկը կար, ըստ էության, զվարճասեր ու շատ համակրելի, ում այդ կողմից ճանաչեցի արդեն հետո, երևելի և բարձրահասակ ջահել էր, այտին մի խոշոր կոծիծ, գեմքին խիստ ծաղրական արտահայտություն, ի դեպ, բավականին գեղեցկատես ու ճարպիկ։ Նրան պիոներ էին կոչում, քանի որ ժամանակին ծառայել էր որպես այդպիսին, իսկ հիմա հատուկ բաժանմունքում էր։ Նրա մասին դեռևս հարկ կլինի խոսել։

Իմիջիայլոց, ոչ բոլոր «լրջատեսքներն» էին այնքան անզուսպ, որքան ուրախությունից զայրացող ուկրաինացին։ Տաժանավայրում մի քանիսը կային, որոնք հավակնում էին առաջնայնության՝ ամեն գործի իմացություն, հնարամտություն, բնավորություն, խելք։ Այդպիսիներից շատերն իսկապես խելացի էին, բնավորության տեր, և իրոք, հասնում էին իրենց հավակնածին, այն է՝ առաջնայնության և բարոյական որոշակի ազգեցության իրենց ընկերների վրա։ Իրար մեջ այդ գիտունիկները հաճախ մեծ թշնամիներ էին, և յուրաքանչյուրն ուներ բազմաթիվ ատողներ։ Մնացյալ կալանավորներին նրանք նայում էին արժանապատվությամբ, անգամ ներողամտությամբ, անհարկի վեճերի չէին բռնվում, ղեկավարության աչքին լավ համարում ունեին, գործատեղում հանդես էին գալիս իբրև թե կարգադրիչներ և նրանցից ոչ մեկը չէր խոսի, օրինակ, երգի համար, նման մանրուքների աստիճանին չէին իջնում։ Իմ հանդեպ այդպիսիք մշտապես շատ նրբանկատ էին ամբողջ տաժանակրության ընթացքում, բայց այնքան էլ զրուցասեր չէին, դարձյալ կարծես արժանապատվությունից։ Նրանց մասին նույնպես հարկ կլինի հանգամանորեն խոսել։

Հասանք գետափ։ Ներքևում, գետի վրա, ջրի մեջ սառած բեռնանավ կար, որը պետք էր ջարդջրդել։ Գետի մյուս ափին կապտին էր տալիս տափաստանը ամայի և մռայլ տեսարան։ Սպասում էի, որ բոլորը վրա կպրծնեն գործի, բայց այդ մասին չէին էլ մտածում։ Ոմանք նստոտեցին գետափին թափված գերանների վրա, համարյա բոլորը սապոգների միջից հանեցին քսակները՝ տեղական ծխախոտով, որ շուկայում ծախում էին տերևներով, ֆունտը երեք կոպեկ, որձուռենու փայտից սեփական ձեռքով պատրաստված պստիկ ու կարճլիկ ծխափողերը։ Ծխախոտը վառեցին, պահախմբի զինվորները շղթա կազմեցին ու շատ ձանձրացած տեսքով անցան մեզ հսկելու։

― Տեսնես, ո՞ւմ խելքին է փչել ջարդուփշուր անել էս նավը,— ինքն իրեն, ի դեպլ, ոչ ոքի չդիմելով, ասաց մեկը։— Վայ թե տաշեղի պետք են ունեցել։

― Ով որ մեզանից չի վախում, նրա խելքին էլ փչել է,— նշեց մյուսը։

― Տեսնես, ո՞ւր են քշում էն մուժիկները,— քիչ լռելով, հարցրեց առաջինը, նկատելու չտալով նախկին հարցի պատասխանը և ցույց տալով հեռվում մի խումբ մուժիկների, որոնք իծաշարուկ ինչ-որ տեղ էին գնում հարթ ձյան միջով։ Բոլորն ալարկոտ դարձան ցույց տված կողմն ու պարապությունից սկսեցին ձեռ առնել նրանց։ Մուժիկներից մեկը՝ վերջինը, մի տեսակ անսովոր ծիծաղելի էր քայլում՝ ձեռքերը չռած, գլուխը կողք կախած, գլխին երկարականջ, խրձաձև մուժիկական գդակ։ Ամբողջ մարմինը լրիվ և հստակ գծագրվում էր ձյան վրա։

― Մի տես է, ախպերացու Պետրովիչը ոնց է գլորվում,— նկատեց մեկը ծաղրելով մուժիկական խոսվածքը։ Հատկանշական է, որ կալանավորներն ընդհանրապես փոքր-ինչ վերևից էին նայում մուժիկներին, թեև կեսը հենց մուժիկներից էին։

― Տղերք, էն վերջինն էնպես է գնում, ոնց որ բողկ տնկի։

― Հաստագլուխ է, փող շատ ունի,— նշեց երրորդը։

Բոլորը ծիծաղեցին, բայց էլի մի տեսակ ծուլորեն, ասես չուզենալով։ Այդ ընթացքում մոտ եկավ կալաչ ծախողը՝ կռվազան, ժիր կնիկ էր։

Բանտում կալաչ ծախող ջահելը երկու տասնյակ վերցրեց ու սկսեց առևտուր անել երկու, թե երեք ավելի կալաչի վրա, ինչ ընդունված էր սովորական կարգով։ Բայց կալաչ ծախողը չէր համաձայնում։

― Լավ, բա էն բանից չե՞ս տա։

― Է՞լ ինչ կուզես։

― Էն էլի, որ մկներն էլ չեն ուտում։

― Ոչուփուչ ըլնես դու,— ճղճղաց կնիկն ու ծիծաղեց։

Վերջապես, երևաց նաև աշխատանքները հսկող պրիստավը՝ մի ենթասպա էր՝ բարակ փայտը ձեռքին։

― Էս ի՞նչ շնթռեցիք։ Գործի անցեք։

― Բայց դե, Իվան Մատվեյիչ, կետարք տվեք,— սկսեց «ղեկավարողներից» մեկը, դանդաղ ելնելով տեղից։

― Ինչի՞ երեկ չհարցրիք գործաբաժնին։ Նավը քանդեք-պրծեք, էդ էլ ձեզ կետարք։

Մի քանիսը վերջապես ոտքի ելան ու իջան գետափ, հազիվ քարշ տալով ոտքերը։ Ամբոխից անմիջապես հայտնվեցին նաև «կարգադրիչները», համենայն դեպս, միայն խոսքով։ Պարզվեց, որ հարկ չկար նավը ջարդջրդել զուր տեղը, այլ պետք էր հնարավորինս պահպանել գերանները, հատկապես խոտորնակի ապրանքարկղները, որոնք ամբողջ երկայնքով ագուցված էին նավի հատակին՝ փայտյա գամերով՝ տևական ու ձանձրալի մի գործ։

― Առաջուց պտի որ քաշվի֊հանվի էս գերանը։ Դե, կպեք, տեսնեմ, տղերք,— ասաց ամենևին ոչ կարգադրող ու ղեկավարող մեկը, այլ պարզապես սևագործ կալանավորը՝ սուսուփուս, քչախոս մարդ էր, որը լուռ էր մինչ այդ և կռանալով, գրկեց հաստ գերանը՝ օգնողների սպասելով։ Բայց ոչ ոք չօգնեց նրան։

― Չէ՜ մի, բարձրացրիր։ Ոչ դու կբարձրացնես, ոչ էլ արջ պապդ թե եկավ, ինքն էլ չի բարձրացնի,— փնթփնթաց մյուսն, ատամների արանքից։

― Բա ո՞նց անենք, տղերք, ո՞նց սկսենք։ Էլ չեմ իմանում...— ասաց մտահոգված ինքնակոչը, թողնելով գերանն ու շտկվելով։

― Գործից լրիվ գլուխ չես հանի... ի՞նչ մեջ ընկար։

― Երեք հավի կուտ տալ չի կարա, առաջ ընկավ... Հավի ճուտը։

― Ես բան չասի, տղերք,— ետ քաշվեց մտահոգը,— մենակ թե...

― Չլինի՞ վրաներդ չուլուփալաս եմ գցելու։ Թե ձմռան թթու դնելու,— նորից բղավեց պրիստավը, տարակուսանքով նայելով քսանագլուխ ամբոխին, որը չգիտեր ինչից սկսի գործը։— Սկսեք։ Շուտ, շուտ։

― Շուտ֊շուտից բան դուրս չի գա, Իվան Մատվեյիչ։

― Առանց էդ էլ գործ անողը չես։ Խոսելացավից բացի, էյ, Սավելև։ Քեզ եմ ասում, ի՞նչ ես կանգնել, աչքերդ չորս արել... Սկսեք։

― Ես մենակս ի՞նչ անեմ։

― Գոնե կետարք տվեք, Իվան Մատվեյիչ։

― Ասինք՝ կետարք չի լինի։ Նավը քանդեք ու գնացեք տուն։ Սկսեք։

Վերջապես, գործի անցան, բայց ալարկոտ, չուզելով, անհմուտ։ Ցավալի էր նայել ամրակազմ աշխատողների այդ հուժկու ամբոխին, որը կարծես հաստատապես տարակուսած էր, թե ինչպես անցնի գործի։ Նոր էին ձեռնարկել դուրս քաշել առաջին, ամենափոքր ապրանքարկղը, պարզվեց, որ դա կոտրատվում է, «ինքն իրեն ջարդջրդվում է» պրիստավի առաջ այդպես արդարացան, հետևաբար, աշխատել չի լինի, այլ պետք է սկսել մի ուրիշ կերպ։ Իրար մեջ երկար տվին֊առան, թե ինչպե՞ս սկսեն մի ուրիշ կերպ, ի՞նչ անեն։ Հարկավ, կամաց-կամաց հասան հայհոյանքի, ինչն սպառնում էր գնալով խորանալ։ Պրիստավը նորից բղավեց ու թափ տվեց փայտիկը, բայց ապրանքարկղը նորից ջարդվեց։ Ի վերջո, պարզվեց, որ կացինները քիչ են և որ պետք է էլի ինչ֊ինչ գործիքներ բերել։ Իսկույն երկու ջահել կարգեցին՝ հսկողության տակ, գործիքներ բերելու գնան բերդ, իսկ սպասելով նրանց, մնացած բոլորը հանգիստ նստոտեցին բեռնանավի վրա, հանեցին իրենց ծխափողերն ու նորից ծխեցին։

Ի վերջո, պրիստավը թքեց։

― Էհ, ձեզնից գործ անող գուրս չի գա։ Ինչ ժողովուրդ եք, է՜,— մրթմրթաց նա բարկացած, ձեռքր թափ տվեց ու գնաց բերդ, թափ տալով փայտիկը։

Մի ժամ անց եկավ կոնդուկտորը։ Հանգիստ լսելով կալանավորներին, նա հայտարարեց, որ կետարք է տալիս էլի չորս ապրանքարկղ հանելու համար, բայց այնպես, որ չջարդեն, բացի դրանից, հանձնարարեց մաս-մաս անել բեռնանավի նշանակալի մասը, այնպես, որ միայն դրանից հետո կարելի էր տուն գնալ։ Կետարքը մեծ էր, բայց Տեր իմ, ինչպես անցան գործի։ Ո՜ւր չքվեց ծուլությունը, ի՜նչ եղավ տարակուսանքը։ Թխկթխկացին կացինները, սկսեցին դուրս քաշել փայտյա գամերը։ Մյուսները հաստ ձողաններ էին դեմ տալիս և քսան ձեռքով սեղմելով դրանք, հմտորեն և վարպետորեն պոկում ապրանքարկղները, որոնք, ի զարմանս, պոկվում էին ամբողջապես, անվնաս և չփչացված։ Գործը եռում էր։ Բոլորը հանկարծակի մի տեսակ խելոքացան։ Ոչ մի ավելորդ խոսք, ոչ մի ուշունց, ամենքը գիտեին ինչ ասել, ինչ անել, ուր կանգնել, ինչ խորհուրդ տալ։ Թմբկազարկից ճիշտ կես ժամ առաջ հանձնարարված կետարքն ավարտված էր, և կալանավորները շարժվեցին տուն, հոգնած, բայց միանգամայն գոհ, թեև աննշան կես ժամ էին շահել նշված ժամից։ Բայց իմ վերաբերյալ մի առանձնահատկություն նկատեցի. գործի ընթացքում ուր էլ խցկվեցի օգնելու, ամենուրեք իմ տեղում չէի, ամեն տեղ խանգարում էի, ամեն տեղից համարյա թե հայհոյանքով ինձ հեռու էին քշում։

Ոմն հետնյալ գջլոտ, որ ամենավատ աշխատողն էր և չէր համարձակվի ծպտուն անգամ հանել մյուս, ավելի ճարպիկ ու աչքաբաց տաժանապարտների առաջ, նույնպես իրավունք համարեց այն պատրվակով, թե խանգարում եմ իրեն, գոռալ վրաս ու քշել, երբ կանգնեցի կողքին։ Ի վերջո, այդպիսի մեկն էլ ուղղակի և կոպտորեն ասաց. «Ո՞ւր եք խցկվում, հեռու քաշվեք։ Ինչ եք մտնում, ուր չեն կանչում»։

― Տոպրակն ընկել, դուրս չի գալիս,— տեղնուտեղը մեջ ընկավ մեկ ուրիշը։

― Լավ կանես, ամանն առնես,— ասաց երրորդը,— ու գնաս փող հավաքես խմելիք ու ծխելիքի համար, էստեղ անելիք չունես։

Ստիպված էի կանգնել մի կողմ, իսկ առանձին կանգնելը, երբ բոլորն աշխատում էին, մի տեսակ ամոթ էր։ Բայց երբ, իրոք, այնպես ստացվեց, որ հեռացա ու կանգնեցի բեռնանավի ծայրին, տեղնուտեղը գոռգոռացին.

― Համա թե աշխատողներ են տվել, է՜։ Ի՞նչ կարաս անես դրանց հետ։ Ոչինչ էլ չես անի։

Անշուշտ, այդ ամենը դիտավորյալ էր, որովհետև բոլորին բավականություն էր պատճառում։ Պետք էր ձևեր թափել նախկին ազնվականի գլխին և իհարկե, նրանք ուրախ էին այդ առիթից։

Ինչպես ասել եմ վերը, հիմա շաա հասկանալի էր, թե ինչու բանտ մտնելիս իմ առաջին հարցն էր, ինչպե՞ ս պահեմ ինձ, ինչպե՞ս ներկայանամ այդ մարդկանց։ Կանխազգում էի, որ հաճախ եմ բախումներ ունենալու նրանց հետ, ինչպես հիմա գործատեղում։ Սակայն, չնայած և ոչ մի բախման, վճռեցի չփոխել իմ գործողությունների ծրագիրը, որ մասամբ մտածել էի այդ ժամանակ։ Գիտեի, որ արդարացի է։ Այն է. վճռեցի, որ պետք է ինձ պահեմ հնարավորին չափ ավելի պարզ և անկախ, ամենևին չդրսևորեմ իրենց հետ մերձենալու առանձին ջանքեր, սակայն և չմերժել դրանք, եթե իրենք կկամենան մերձենալ։ Բոլորովին չվախենալ նրանց սպառնալիքներից և ատելությունից, և ըստ հնարավորին ձևացնել, թե չեմ նկատում։ Ամենևին չմերձենալ նրանց որոշ հայտնի կետերում և տուրք չտալ նրանց մի քանի սովորույթներին և բարքերին, մի խոսքով՝ ինքս լիակատար ընկերություն չառաջարկել նրանց։ Առաջին հայացքից կռահեցի, որ դրա համար առաջինը նրանք կարհամարհեն ինձ։ Այնինչ, նրանց ըմբռնմամբ (և սա հաստատապես իմացա հետագայում) նրանց առաջ պետք է որ ես պահպանեմ ու հարգեմ անգամ իմ ազնվական ծագումը, այսինքն՝ նազուտուզ անեմ, ձևեր թափեմ, խորշեմ իրենցից, փնչացնեմ ամեն քայլափոխին, փափկակյացություն դրսևորեմ։ Հենց այդպես էին նրանք հասկանում, թե ինչ ասել է ազնվական։ Ինչ խոսք, կկշտամբեին ինձ, այնուամենայնիվ, ներքուստ կհարգեին։ Նման դերն ինձ հարմար չէր․ ես երբեք ազնվական չեմ եղել՝ նրանց ընկալումներով, փոխարենն ինքս ինձ խոսք տվեցի, ոչ մի զիջումով նրանց առաջ չնսեմացնել ոչ իմ կրթվածությունը, ոչ մտածելակերպը։ Եթե սկսեի շողոքորթել նրանց, համաձայնել, ընտանեվարություն անել և իջնել նրանց այլևայլ «հատկությունների» աստիճանին՝ բարյացակամություն շահելու համար, նրանք տեղնուտեղը կենթադրեին, թե դա անում եմ երկյուղից և վախկոտությունից, և արհամարհանքով կվերաբերվեին ինձ։ Ա.֊վը օրինակ չէր․ նա գնում֊գալիս էր մայորի հետ, կալանավորներն իրենք էին վախենում նրանից։ Մյուս կողմից, չէի ուղում փակ լինել նրանց առաջ սառն ու անմատչելի բարեկրթությամբ, ինչպես լեհերն էին անում։ Հիմա շատ լավ տեսնում էի՝ նրանք ինձ արհամարհում էին, որ ցանկանում եմ աշխատել իրենց պես, նազուտուզ չէի անում իրենց առաջ։ Ու թեև հաստատապես գիտեի, որ հետո ստիպված են լինելու փոխել կարծիքներն իմ մասին, այդուհանդերձ, միտքը, որ հիմա կարծես թե իրավունք ունեն արհամարհել ինձ, որ աշխատանքի մեջ հաճոյանում եմ իրենց, այդ միտքն ահավոր դառնացնում էր ինձ։

Երեկոյան, երբ ետկեսօրյա գործից ետ եկա բանտ, հոգնած ու տանջահար, ահավոր կսկիծը վերստին պարուրեց ինձ։ «Դեռ քանի հազար այսպիսի օրեր կան առջևում,— մտածում էի,— բոլորն իրար նման, բոլորը նույնն ու նույնը»։ Արդեն մթնշաղին, լուռումունջ, մենակ թափառում էի բանտասենյակների ետևում, պարսպի երկայնքով, հանկարծ տեսա մեր Շարիկին, որն ուղիղ դեպի ինձ էր վազում։ Մեր բանտային շունն էր Շարիկը, ինչպես լինում են վաշտային, մարտկոցային, հեծելավաշտային շներ։ Անհիշելի ժամանակներից ապրում էր բանտում, ոչ մեկինը չէր, բոլորին տեր էր համարում և կերակրվում խոհանոցի թերմացքներով։ Բավական խոշոր, բակապահ շուն էր՝ սև ու սպիտակ պուտերով, ոչ շատ մեծ, խելացի աչքերով, բրդոտ պոչով։ Եվ երբեք ոչ ոք չէր շոյել նրան, ոչ ոք որևէ ուշադրություն չէր դարձրել։ Առաջին իսկ օրվանից ես շոյեցի նրան և հաց տվեցի ձեռքից։ Երբ շոյում էի, կանգնում էր ցից, քնքշությամբ նայում և ի նշան հաճույքի, դանդաղ շարժում էր պոչը։ Հիմա, երկար ժամանակ չտեսած ինձ՝ առաջին մարդուն, որը մտադիր էր տարիներ շարունակ փաղաքշել իրեն, դեսուդեն ընկած և բոլորի արանքներում փնտրելով ինձ, և գտնելով բանտասենյակների ետևում, վնգստալով պոկվեց ընդառաջ։ Այլևս չգիտեմ, ինչ կատարվեց ինձ հետ, ես ևս նետվեցի՝ նրան համբուրելու, գրկեցի գլուխը, առջևի թաթերը դրեց ուսերիս և սկսեց լպստել դեմքս։ «Ահա և ընկեր, ում ճակատագիրն է ուղարկել ինձ»,— մտածեցի, և ամեն անգամ հետագայում, առաջին ծանր ու դժնի այդ շրջանում, երբ ետ էի գալիս գործից, ամենից առաջ, ոչ մի տեղ չմտնելով, շտապում էի բանտասենյակների ետևը, առջևից վազող և բերկրանքից վնգստացող Շարիկի հետ, գրկում էի գլուխը և համբուրում, համբուրում էի շանը, ու դրա հետ մեկտեղ՝ տանջալի դառը զգացում մղկտացնում էր սիրտս։ Եվ հիշում եմ, նույնիսկ հաճելի է մտածել, ասես պարծենալով ինքս իմ առաջ իմ տանջանքով, որ ահա, ամբողջ աշխարհում մնացել է ինձ սիրող, ինձ կապված մեկ հատիկ արարած, իմ ընկերը, իմ միակ ընկերը՝ իմ հավատարիմ շուն Շարիկը։

VII։ Նոր ծանոթություններ։ Պետրովը

Սակայն ժամանակն անցնում էր, և ես քիչ-քիչ սկսեցի ընտելանալ տեղին։ Ամեն օրվա հետ ավելի ու ավելի քիչ էին նեղում ինձ նոր կյանքի առտնին երևույթները։ Դեպքեր, հանգամանքներ, մարդիկ՝ այս ամենն ասես հարմարվեց աչքերիս։ Այդ կյանքին հաշտվել֊համակերպվելն անհնար էր, սակայն ընդունել դա որպես կատարված փաստ, վաղուց էր պետք։ Բոլոր թյուրիմացությունները, որոնք դեռևս մնացել էին իմ մեջ, ես թաքցրի խորունկ տեղերում՝ որքան կարողացա։ Արդեն չէի թափառում բանտում՝ կորսվածի պես, չէի դրսևորում թախիծս։ Տաժանապարտների վայրի, հետաքրքրասեր հայացքներն արդեն այնքան հաճախ չէին գամվում վրաս, չէի հետևում այնպիսի ընդգծված լկտիությամբ։ Ըստ երևույթին, ես նույնպես ձանձրացրել էի նրանց, ինչի համար շատ ուրախ էի։ Արդեն շրջում էի բանտում սեփական տան պես, գիտեի իմ տեղը թախտաշարի վրա և, ըստ երևույթին, նույնիսկ ընտելացել էի այնպիսի բաների, որոնց մտածում էի չընտելանալ ամբողջ կյանքում։ Պարբերաբար, ամեն շաբաթ գնում էի ածիլելու գլխիս կեսը։ Ամեն շաբաթ օր, շաբաշի ժամերին, մեզ հերթով կանչում էին դրա համար՝ բանտից կորդեգարդիա (չածիլվածն ինքը պատասխան կտար իր համար), և այնտեղ գումարտակների սափրիչները սառը ջրով օճառում էին մեր գլուխները և անգթաբար քերթում շատ բութ ածելիներով այնպես, որ նույնիսկ հիմա սարսուռ է անցնում մարմնովս՝ այդ տանջանքը հիշելիս։ Ի դեպ, ճարը շուտով գտնվեց. Ակիմ Ակիմիչը մատնացույց արեց զինվորական կարգի մի կալանավորի, որը սեփական ածելիով, մի կոպեկով ածիլում էր ում ասես, դրանով էլ վաստակում։ Տաժանապարտներից շատերն էին գնում նրա մոտ, բանտի սափրիչներից խուսափելու համար, թեև փափկակյաց մարդիկ չէին։ Մեր կալանավոր-սափրիչին մայոր էին ասում, թե ինչու՝ չգիտեմ, և թե ինչով կարող էր հիշեցնել մայորի, էլի չեմ կարող ասել։ Հիմա, սա գրելիս, ինձ է պատկերվում այդ մայորը՝ բարձրահասակ, չորչորուկ և լռակյաց մարդ էր, բավականին հիմարավուն, մշտապես խորասուզված իր զբաղմունքի մեջ և գոտին անպայման ձեռքին, որի վրա գիշեր-ցերեկ սրում էր իր ծայրաստիճան սրած ածելին, և թվում էր, ամբողջովին կլանված է այդ զբաղմունքով, ակներևաբար ընդունելով դա որպես իր կյանքի կոչում։ Իսկապես էլ, անչափ գոհ էր լինում, երբ ածելին լավն էր և երբ մեկնումեկը գալիս էր ածիլվելու, նրա օճառափրփուրը տաք էր, ձեռքը թեթև, ածիլումը՝ թավշյա։ Նա ակնհայտ վայելում ու հպարտանում էր իր արվեստով և անփութոր են ընդունում իր վաստակած կոպեկանոցը, կարծես իսկապես էլ բանն արվեստն էր և ոչ կոպեկը։ Մեր պլաց-մայորը ահավոր շշպռել էր Ա.-վին, երբ սա, բանտի մասին մատնչություններ անելիս, մի անգամ, մեր բանտային սափրիչին հիշատակելիս, անզգուշաբար մայոր էր կոչել նրան։ «Ախր, գու գիտե՞ս, թե ի՞նչ ասել է մայոր, սրիկայի մեկը,— փրփուր ի բերան բղավել էր նա, ընտանեվարի հանդիմանելով Ա.-վին,— հասկանո՞ւմ ես, ի՞նչ բան է մայորը։ Ու հանկարծ մի սրիկա տաժանակիր համարձակվում է նրան մայոր ասել, ինձ նայելով, իմ ներկայությամբ...»։ Միայն Ա.-վը կարող էր համակերպվել նման մարդու հետ։

Բանտում իմ կյանքի ամենաառաջին օրից սկսեցի ազատություն երազել։ Հաշվարկը, թե երբ են ավարտվելու բանտային իմ տարիները հազարավոր ձևերով ու կիրառումներով, դարձավ սիրելի զբաղմունք։ Նույնիսկ մտածել անգամ չէի կարող այլ կերպ և վստահ եմ, այդպես է վարվում պատժաժամկետով ազատազրկված յուրաքանչյուր ոք։ Ճգիտեմ, մտածում, հաշվարկո՞ւմ էին, արդյոք, տաժանապարտները նույնպես, իմ նման, սակայն նրանց հույսերի զարմանալի թեթևամտությունն ապշեցրեց ինձ առաջին քայլից։ Ազատազրկվածի, բանտարկյալի հույսը միանգամայն այլ կարգի է, քան իսկական կյանքով ապրողինը։ Ազատ մարդն, իհարկե, հուսադրվում է (ասենք, ճակատագրի փոփոխության, այս կամ այն ձեռնարկման ի կատար ածման), սակայն նա ապրում է, գործում է, իսկական կյանքը լիովին առնում է նրան իր շրջապտույտի մեջ։ Նույնը չէ բանտարկյալի համար։ Ընդունենք, թե այստեղ էլ կյանք է բանտային, տաժանապարտ, սակայն ով էլ լինի կալանավորը և ինչ ժամկետով էլ պատժված լինի, վճռականորեն, բնազդորեն չի կարող ընկալել իր ճակատագիրը, որպես մի դրական վերջնական բան, որպես իրական կյանքի հատված։ Յուրաքանչյուր տաժանապարտ զգում է, որ ինքն իր տանը չէ, այլ հյուր է կարծես։ Քսան տարուն նայում է կարծես երկու տարու և կատարելապես վստահ է, որ հիսունհինգ տարեկան էլ բանտից ելնելիս, կլինի նույն ջահելը, ինչպես հիմա՝ երեսունհինգ տարեկան։ «Դեռ կապրենք»,— մտածում է նա և համառորեն վանում բոլոր երկմտանքներն ու ցավալի այլ մտքերը։ Նույնիսկ հատուկ բաժանմունքում անժամկետ աքսորվածները, երբեմն նրանք էլ են հաշվարկում, որ մեկ էլ տեսար, հանկարծ թույլտվություն եկավ Պիտերից. «Ուղարկել Ներչինսկ՝ հանքերը և պատժաժամկետ նշանակել»։ Այդ դեպքում փառավոր կլինի. նախ, մինչև Ներչինսկ կես տարվա քայլելու ճամփա է, իսկ կալանախմբով գնալը բանտի հետ համեմատել չի լինի։ Հետո էլ Ներչինսկում ավարտել պատժաժամկետը և այն ժամանակ... Ու չէ որ այդպես հաշվարկում է ալեհեր մեկը։

Տոբոլսկում տեսել եմ պատին գամվածների։ Նստած է՝ մի սաժեն երկարությամբ շղթայով պատին գամված, թախտ կա կողքին։ Նրան գամել էին չափից ավելի սարսափելի, արդեն Սիբիրում գործած ինչ֊որ բանի համար։ Նստում են հինգ տարով, նստում են և տասը տարով։ Մեծ մասամբ ավազակներից։ Նրանց մեջ միայն մեկին տեսա, կարծեմ պարոններից էր, ժամանակին ինչ֊որ տեղ ծառայել էր։ Խոսում էր խաղաղ-խաղաղ, սվսվացնելով, քաղցր-մեղցր ժպտում։ Նա ցույց տվեց իր շղթան, ցուցադրեց ինչպես է պետք ավելի հարմար պառկել թախտին։ Պիտի որ յուրօրինակ թռչուն լիներ։ Բոլոր նրանք հանգիստ են պահում իրենց և գոհ են թվում, այնինչ յուրաքանչյուրն ուզում է ավելի շուտ ավարտել իր ժամկետը։ Թե ինչի կարող է թվալ։ Ահա թե ինչի. կելնի նեխահոտ ու հեղձուկ, ցածրակամար սենյակից և կքայլի բանտի բակում և... և հենց դա։ Բանտից դուրս չեն թողնի նրան արդեն երբեք։ Ինքը գիտե, որ շղթայագամությունից ելածները այլևս պահվում են բանտում կալանդներով, մինչև մեռնելը։ Գիտե, բայց և այնպես ահավոր ցանկություն ունի ավարտել իր շղթայագամ ժամկետը։ Առանց այդ ցանկության, կարո՞ղ էր, արդյոք, հինգ կամ վեց տարի նստել շղթայված, չմեռնել կամ չցնորվել։ Ուրիշ մեկը կարո՞ղ էր նստել։

Ես զգում էի, որ աշխատանքը կարող է փրկել ինձ, պնդացնել մարմինս, առողջությունս։ Մշտական հոգեկան խռովքր, նյարդային բորբոքվածությունը, բանտասենյակի կծկված օդը կարող էին կատարելապես քայքայել ինձ։ «Պետք է հաճախակի լինել դրսում, ամեն օր հոգնել, վարժվել ծանրություն քարշ տալ, համենայն դեպս, կփրկեմ ինձ, դուրս կգամ առողջ, առույգ, ուժեղ, չծերացած»։ Չսխալվեցի, աշխատանքը և շարժումը շատ օգտակար եղան ինձ համար։ Սարսափով էի նայում ընկերներիցս մեկին (ազնվականներից էր), թե ինչպես է մոմի պես հալչում բանտում։ Բանտ էր մտել ինձ հետ միասին, դեռևս երիտասարդ, գեղեցկատես, առույգ, իսկ դուրս եկավ կիսաքայքայված, ալեհեր, ձեռուոտից ընկած, շնչարգելությամբ։ «Չէ,— մտածում էի՝ նրան նայելով,— ես ուզում եմ ապրել և կապրեմ»։ Փոխարենը, քթիցս հո չբերեցին տաժանապարտները՝ աշխատանքի հանդեպ սիրո պատճառով ու երկար ժամանակ հեգնում էին ինձ՝ արհամարհանքով և ծաղրով։ Բայց ես ոչ ոքի չէի նայում և առույգ֊առույգ գնում որևէ տեղ, օրինակ, թեկուզ ալաբաստր թրծելու և փշրելու՝ իմ արած առաջին գործերից էր։ Դյուրին աշխատանք էր։ Ինժեներական ղեկավարությունը, հնարավորին չափ, պատրաստ էր թեթևացնել ազնվականների աշխատանքը, ինչ, ի դեպ, զիջողություն չէր, այլ սոսկ արդարացիություն։ Տարօրինակ կլիներ կիսով չափ ուժազուրկ և երբեք չաշխատած մարդուց պահանջել նույն կետարքը, որն ըստ կարգի հանձնարարվում էր իսկական աշխատողին։ Բայց այդ «երես տալը» ոչ միշտ էր արվում, նույնիսկ արվում էր ասես գողունի, դրան խստորեն հետևում էին կողքից։ Բավական հաճախ էր պատահում ծանր գործ անել և այդ ժամանակ, անշուշտ, ազնվականները մյուս աշխատողներից կրկնակի անգամ ավելի էին տանջվում։ Ալաբաստրի էին նշանակում սովորաբար երեք֊չորս հոգու՝ ծերերի կամ սակավուժների՝ է՛, մեզ նույնպես այդ թվում, իհարկե, դրանից բացի, մի իսկական աշխատող էլ էին ուղարկում, որը գործը գիտեր։ Սովորաբար, գալիս էր միշտ նույն մարդը, մի քանի տարի շարունակ։ Ալմազովն էր, խստաբարո, թխամաշկ և նիհար-միհար, տարիքն արդեն առած, անմարդամոտ ու փնթփնթան։ Խորապես արհամարհում էր մեզ։ Ասենք, շատ էր քչախոս, այն աստիճան, որ անգամ ալարում էր փնթփնթալ մեզ վրա։ Մարագն, ուր թրծում և մանրում էինք ալաբաստրը, նույնպես գտնվում էր գետի ամայի, զառիթափ ափին։ Ձմռանը, հատկապես մռայլ օրերին, ձանձրալի էր նայելը գետին և հակադիր, հեռավոր ափին։ Թախծաբեր, սիրտ ալեկոծող մի բան կար այդ վայրի ու ամայի բնապատկերում։ Սակայն շատ ավելի ծանր էր լինում, երբ ձյան անվերջանալի, ճերմակ շղարշից վեր վառ շողում էր արեգակը։ Ինչպես կթռչեի այդ տափաստանի խորքը, որը ծայր էր առնում զառիթափից ու սփռվու մ դեպի հարավ, մեկ ամբողջական սփռոցի պես՝ մեկուկես հազար վերստ։ Ալմազովը սովորաբար լուռ ու խստադեմ, անցնում էր գործի, մենք կարծես ամաչում էինք, որ չենք կարող իսկականից օգնել նրան, իսկ նա դիտավորյալ մենակ էր անում, դիտավորյալ ոչ մի օգնություն չէր պահանջում մեզնից, որպեսզի կարծես զգանք մեր մեղքը նրա առաջ և զղջանք սեփական անօգտակարության համար։ Գործի եղած֊չեղածն էլ ի՜նչ էր՝ վառել վառարանը, թրծելու համար մեջը լցված ալաբաստրը, որը հենց մենք էինք կրում դրա համար։ Իսկ հաջորդ օրը, երբ ալաբաստրը լիովին թրծվում էր, սկսվում էր վառարանից հանելու գործը։ Մեզնից յուրաքանչյուրն առնում էր ծանր թակը, առանձին արկղի մեջ լցնում ալաբաստրը և սկսում փշրտել։ Շատ հեշտ ու լավ գործ էր։ Փխրուն ալաբաստրն արագ վերածվում էր ճերմակ, փայլփլուն փոշու՝ այնքան լավ ու հանգիստ էր փշրտվում։ Ծանր փայտամուրճերը ելնում֊իջնում էին, և ծայր էր առնում այնպիսի շխկոց֊թխկոց, որ մեզ էլ էր դուրեկան։ Վերջապես հոգնում էինք, միաժամանակ թեթևանում. դեմքներս կարմրում էր, արյունն ավելի արագ խաղում։ Այստեղ արդեն Ալմազովն էր մեզ նայում ներողամտաբար, ինչպես փոքր երեխաներին կնայեն, ներողամտաբար էլ ծխում իր ծխափողը, այդուհանդերձ, չէր կարող չփնթփնթալ, երբ հարկադրված էր լինում խոսել։ Իմիջիայլոց, նա բոլորի հետ էր նույնը, իսկ ըստ էության, կարծում եմ, բարի մարդ էր։

Մյուս գործը, որին ուղարկվում էի, արհեստանոցում սրաքարը պտտելն էր։ Անիվը մեծ էր ու ծանր։ Քիչ ջանք չէր պահանջվում դրա համար, հատկապես, երբ ճախարակագործ հյուսնը (ինժեներական արհեստավորներից), տաշում էր մի որևէ բան, ասենք, սանդուղքի զարդաճաղ կամ խոշոր սեղանի ոտքեր՝ այս կամ այն աստիճանավորի գրասենյակային կահույքի համար, ինչին համարյա թե գերան էր պետք լինում։ Նման դեպքում մեկի ուժը չէր պատում պտտելու, սովորաբար ուղարկում էին երկու հոգու՝ ինձ և ազնվականներից մեկ ուրիշի՝ Բ․-ին։ Այդպես, այդ գործը մի քանի տարի շարունակ մեզ էր մնում, եթե միայն հարկ էր տաշել ինչ֊որ բան։ Բ.֊ը սակավուժ, թուլակազմ մարդ էր, դեռևս երիտասարդ, կուրծքն էր հիվանդ։ Նա բանտ էր հասել ինձնից առաջ, իմ երկու ընկերների հետ՝ մեկը ծերունի էր, որը բանտային կյանքի ամբողջ ընթացքում, ցերեկ ու գիշեր աղոթում էր Աստծուն (դրա համար նրան շատ էին հարգում կալանավորները) և որը մահացավ իմ այնտեղ գտնվելիս, մյուսը դեռևս շատ ջահել էր, թարմ, կարմրայտ, ուժեղ և համարձակ, որը կալաներթի կես ճանապարհից շալակած բերել էր հոգնած Բ.֊ին, յոթը հարյուր վերստ շարունակ։ Հարկ էր տեսնել նրանց փոխադարձ մտերմություեր։ Բ.֊ը փայլուն կրթություն է ստացել, վեհանձն էր, մեծահոգի բնավորությամբ, որը խեղված ու բորբոքված էր հիվանդությունից։ Անիվը պտտում էինք միասին և դա նույնիսկ զբաղեցնում էր մեզ։ Այդ աշխատանքն ինձ սքանչելի օդափոխություն էր տալիս։

Նաև սիրում էի առանձնապես ձյուն մաքրել։ Սովորաբար դա լինում էր ձնաբքերից հետո, ձմռանը՝ հաճախակի ։ Մի օրուգիշերվա բքից հետո որոշ տներ ծածկվում էին մինչև պատուհանների կեսը, իսկ որոշ, տներ համարյա լրիվ ծածկվում էին։ Այդ ժամանակ, երբ արդեն դադարում էր բուքը և ելնում արևը, մեծ խմբերով, երբեմն էլ ամբողջ բանտը հանում էին՝ բանտային շենքերը մաքրելու ձնից։ Ամենքին թիեր էին տրվում, բոլորին մեկտեղ՝ կետարք, երբեմն այնպիսի, որ հարկ էր լինում զարմանալ, թե ինչպես կարելի է դա կատարել, և բոլորը միասին կպչում էին գործի։ Փուխր, հենց նոր տեղացած և երեսից թեթևակի սառած ձյունը շատ հեշտ էր վերցնում թին, խոշոր կտորներով ու ցրիվ տրվում չորս կողմ, դեռևս օդում վերածվելով պսպղուն փոշու։ Թիերը խրվում էին ճերմակ, արևից շողշողացող զանգվածի մեջ դյուրությամբ։ Կալանավորներն այդ գործը համարյա միշտ անում էին ուրախ֊զվարթ։ Ձմռան թարմ օդը, շարժումը տաքացնում֊բորբոքում էր։ Բոլորը դառնում էին ավելի ուրախ, քրքջոց էր հնչում, սրամտություններ, պատմություններ։ Սկսում էին ձնագնդի խաղալ, հարկավ, ոչ առանց այն բանի, որ մի րոպե անց չգոռգոռային ողջամիտները, ծիծաղ-ուրախության վրա բարկացողներր, և համընդհանուր զվարճությունը սովորաբար ավարտվում էր հայհոյանքով։

Կամաց֊կամաց սկսեցի ընդլայնել ծանոթություններիս շրջանակը։ Ի դեպ, ինքս չէի մտածում ծանոթությունների մասին. դեռևս անհանգիստ էի, մռայլ ու չվստահող։ Ծանոթություններս ծայր առան ինքնըստինքյան։ Առաջիններից այցելել սկսեց կալանավոր Պետրովը։ Ասում եմ այցելել և հատկապես շեշտում այդ բառը։ Պետրովն ապրում էր հատուկ բաժանմունքում, ինձնից ամենահեռու բանտասենյակում։ Մեր միջև կապ, ըստ երևույթին, չէր կարող լինել և ոչ մի կերպ։ Ընդհանուր ոչինչ հաստատ չկար և չէր կարող լինել։ Այնինչ, առաջին այդ շրջանում Պետրովն ասես իր պարտականությունն էր համարում գրեթե ամեն օր գալ մոտս, բանտասենյակ, կամ կանգնեցնել բանթողի ժամանակ, երբ մեկ֊մեկ գնում էի բանտասենյակների ետևը, հնարավորինս հեռու բոլորի աչքից։ Սկզբում դա տհաճ էր ինձ համար։ Սակայն նա կարողացավ մի տեսակ այնպես անել, որ այդ այցելությունները շուտով նույնիսկ զվարճացնել սկսեցին ինձ, թեև նա առանձնապես ամենևին էլ մարդամոտ ու զրուցասեր մարդ չէր։ Արտաքնապես բարձրահասակ չէր, ուժեղ մարմին ուներ, ճարպիկ էր, շարժուն, բավական դուրեկան դեմքով, գունատ, լայն այտոսկրերով, համարձակ հայացքով, ճերմակ, զատ-զատ և մանրիկ ատամներով, տրորած ծխախոտի մշտական պստիկ պտղունցը ներքևի շրթունքի տակ։ Շրթունքի տակ ծխախոտ դնելը սովորություն էր շատ կալանավորների համար։ Տարիքից ավելի երիտասարդ էր երևում։ Նա քառասուն տարեկան էր, արտաքնապես՝ միայն երեսուն։ Ինձ հետ խոսում էր միշտ չափազանց անբռնազբոսիկ, իրեն պահում ծայրաստիճան հավասարը հավասարի պես, այն է՝ արտակարգ օրինավոր և նրբակիրթ։ Օրինակ, եթե նկատում էր, որ միայնություն եմ փնտրում, ապա խոսելով մեկ-երկու րոպե, իսկույն թողնում էր ինձ, ամեն անգամ շնորհակալություն հայտնում ուշադրության համար, ինչ, անշուշտ, երբեք չէր անում և ոչ մեկի հետ ամբողջ տաժանավայրում։ Հետաքրքրական է, որ մեր միջև նույն հարաբերությունները շարունակվեցին ոչ միայն առաջին օրերին, այլև՝ տարիներ շարունակ և համարյա երբեք չդարձան ավելի մերձ, թեև իրոք, նա նվիրված էր ինձ։ Նույնիսկ հիմա չեմ կարող վճռել․ ի՞նչ էր ուզում նա ինձնից և ինչի՞ համար էր ամեն օր մոտս գալիս։ Թեև հետագայում պատահեց, որ գողություն էլ արեց ինձնից, բայց գողանում էր նա մի տեսակ անդիտումնավոր, իսկ փող համարյա երբեք չխնդրեց ինձնից, ուստի գալիս էր ոչ հանուն փողի կամ որևէ այլ շահագրգռության։

Նմանապես չգիտեմ ինչու, միայն թե ինձ միշտ թվում էր, թե նա կարծես ամենևին չէր ապրում ինձ հետ բանտում, այլ հեռու մի տանը, քաղաքում, և բանտ էր գալիս սոսկ հպանցիկ, նորություններ իմանալու, ինձ տեսակցելու, նայելու, թե ինչպես ենք ապրում բոլորս։ Նա միշտ ինչ-որ տեղ էր շտապում, ճիշտ կարծես ինչ-որ մեկին թողել է մի որևէ տեղ և իրեն սպասում են այնտեղ, ճիշտ կարծես մի բան կիսատ էր թողել այս ու այն տեղ։ Դրա հետ մեկտեղ շատ էլ իրար անցած չէր։ Հայացքը նույնպես մի տեսակ տարօրինակ էր ակնդետ, համարձակության և որոշ ծաղրականության երանգով, սակայն նայում էր կարծես հեռուները, իրերի միջով, կարծես քթի տակ եղած առարկայից դենը, ջանում էր զննել մեկ ուրիշը հեռուներում։ Սա ցրված տեսք էր տալիս նրան։ Երբեմն դիտավորյալ նայում էի․ ո՞ւր է գնալու Պետրովն իմ մոտից։ Որտե՞ղ են այդպես սպասում նրան։ Սակայն նա իմ մոտից գնում էր մեկ ուրիշ բանտասենյակ կամ խոհանոց, նստում խոսողների մոտ, ուշադիր լսում, երբեմն ինքն էր խոսքի մեջ մտնում նույնիսկ շատ տաքացած, հետո էլ մի տեսակ հանկարծակի ընդհատում ու լռում։ Սակայն կխոսեր նա, թե լուռ կնստեր, այնուամենայնիվ, երևում էր, որ հենց այնպես հպանցիկ է ներկա, որ ինչ-որ տեղ գործ ունի և իրեն սպասում են այնտեղ։ Ամենատարօրինակն այն էր, որ երբեք և ոչ մի գործ չուներ, ապրում էր կատարելապես պարապ-սարապ (իհարկե, բացի բանտային աշխատանքներից)։ Ոչ մի արհեստ չուներ, փող էլ համարյա երբեք չէր ունենում։ Սակայն փող չունենալուց շատ չէր դառնանում։ Եվ ինչի՞ մասին էր խոսում ինձ հետ։ Խոսակցությունը նույնքան տարօրինակ էր որքան և ինքը։ Օրինակ, կտեսներ, որ մենակ ման եմ գալիս բանտից այն կողմ, ու հանկարծ կտրուկ կդառնար իմ կողմը։ Քայլում էր միշտ արագ, շրջվում միշտ կտրուկ։ Կգար քայլելով, բայց կթվար, թե վազեվազ է եկել։

― Բարև ձեզ։

― Բարև ձեզ։

― Չխանգարեցի՞։

― Չէ։

― Ուզում էի Նապոլեոնի մասին հարցնել։ Չէ՞ որ ազգական է գալիս այն մեկին, որը տասներկու թվականին էր։ (Պետրովը, կանտոնական էր և գրագետ։)

― Ազգականն էր։

― Ասում են՝ ի՞նչ տեսակ պրեզիդենտ էր։

Նա միշտ հարց էր տալիս արագ, փութով, կարծես պետք էր հնարավորինս շուտ իմանալ այս կամ այն բանը։ Ճիշտ կարծես տեղեկանք էր կազմում մի որևէ շատ կարևոր գործի վերաբերյալ, որը նվազագույն հետաձգում չի ընդունում։

Բացատրեցի, թե ինչ տեսակ պրեզիդենտ է և ավելացրի, որ շուտով կարող է նաև կայսր դառնալ։

― Այդ ինչպե՞ս։

Հնարավորին չափ դա էլ բացատրեցի։ Պետրովը լսում էր ուշադիր, լիովին հասկանալով և շուտ կռահելով, անգամ ականջը թեքած իմ կողմը։

― Հըմ։ Ալեքսանդր Պետրովիչ, ուրիշ հարց էլ ունեմ, ճի՞շտ են ասում արդյոք, թե կապիկներ կան, որոնց թաթերը կրունկներին են հասնում և ամենաբարձրահասակ մարդու չափ են։

― Այո, կան այդպիսիք։

― Ինչպիսի՞ք։

Գիտցածիս չափ դա էլ բացատրեցի։

― Իսկ որտե՞ղ են ապրում։

― Շոգ երկրներում։ Սումատրա կղզու վրա կան։

― Ամերիկայում է, չէ՞։ Ինչպես ասում են, իբր թե այնտեղ մարդիկ գլխի վրա են քայլում։

― Ոչ թե գլխի վրա։ Դուք հակոտնյաների մասին եք հարցնում։

Բացատրեցի, թե ինչ ասել է Ամերիկա և, ըստ հնարավորին, ինչ ասել է հակոտնյա։ Նա լսում էր նույն ուշադրությամբ, կարծես թե վազեվազ եկել էր մենակ այդ հակոտնյաների համար։

― Ա֊ա՜, անցյալ տարի կարդացի կոմսուհի Լավալյաերի մասին, Արեֆևը համհարզի մոտից մի գիրք էր բերել։ Դա ճի՞շտ է, թե հենց այնպես հորինված։ Դյումայի ստեղծագործությունը։

― Իհարկե, հորինված է։

― Դե լավ, մնաք բարով։ Շնորհակալ եմ։

Եվ Պետրովն անհետացավ, և ըստ էության, մենք համարյա երբեք ուրիշ կերպ չէինք խոսում, քան այդպես։

Սկսեցի հարցուփորձ անել նրա մասին։ Մ.-ը, լսելով այդ ծանոթության մասին, նույնիսկ նախազգուշացրեց ինձ։ Ասաց, որ տաժանապարտներից շատերը, հատկապես սկզբում, բանտի առաջին օրերին, իր սարսափն էին հարուցում, բայց նրանցից և ոչ մեկը, ոչ նույնիսկ Գազինը, զարհուրելի այն տպավորությունը չի թողել իր վրա, ինչպես այդ Պետրովը։

― Տաժանապարտներից ամենաանվախն է, ամենահամարձակը,— ասաց Մ.֊ը։ Ի վիճակի է ամեն ինչի։ Եթե խելքին փչեց, ոչնչի առաջ կանգ չի առնի։ Մտքովն անցավ, ձեզ էլ կմորթի, հենց այնպես, հեշտ ու հանգիստ կմորթի, ոչ ճակատը կկնճռոտի, ոչ էլ կզղջա։ Նույնիսկ կարծում եմ, թե խելքը տեղը չէ։

Այդ կարծիքը անչափ հետաքրքրեց ինձ։ Սակայն Մ.֊ը չկարողացավ բացատրել, թե ինչու է այդպես թվում իրեն։ Եվ տարօրինակ մի բան. հետագայում քանի տարի ի վեր ճանաչում էր Պետրովին, համարյա ամեն օր խոսում հետը։ Այդ ամբողջ ընթացքում նա անկեղծորեն կապված էր ինձ (թեև բացարձակապես չգիտեմ՝ ինչու), և այդ մի քանի տարին, թեև ապրում էր բանտում ողջամտորեն ու զարհուրելի և ոչինչ չարեց, բայց ամեն անգամ, նայելով նրան ու խոսելով հետը, համոզվում էի, որ Մ.֊ն իրավացի է և որ Պետրովը գուցեև ամենավճռական, աներկյուղ և իր վրա որևէ հարկադրանք չընդունող մարդ է։ Թե ինչու այդպես թվաց, դարձյալ չեմ կարող բացատրել։

Ի դեպ, նշեմ, որ Պետրովը հենց նա էր, որն ուզում էր սպանել պլաց֊մայորին, երբ իրեն կանչեցին պատիժը կրելու, և երբ մայորը «հրաշքով պրծավ», ինչպես ասում էին կալանավորները՝ հեռանալով հենց գանահարման պահին։ Մեկ ուրիշ անգամ, դեռևս նախքան տաժանակրությունը, եղել էր այնպես, որ գնդապետը խփել էր նրան՝ վարժանքի վայրում։ Հավանորեն, դրանից առաջ քանիցս ծեծել էին նրան, բայց այդ անգամ չէր ուզել հանդուրժել և սվինահարել էր իր գնդապետին՝ բացեիբաց, օրը ցերեկով, բացված շարքի առաջ։ Ի դեպ, ես չգիտեմ այդ ամբողջ պատմությունը՝ մանրամասնորեն, երբեք չի պատմել։ Հարկավ, այդ ամենր պոռթկում էր ուղղակի, երբ խառնվածքը մեկեն բացահայավում է լրիվ, ամբողջությամբ։ Բայց և այնպես, դրանք շատ հազվադեպ էին։ Իրոք, նա ողջամիտ էր, անգամ հանդարտաբարո։ Նույնիսկ ուժեղ, այրող կրքերը նրա ներսում թաքնված էին, սակայն շիկացած ածուխները մշտապես ծածկված էին մոխրով և հանդարտ պլպլում էին։ Պոռոտախոսության կամ սնափառության նշույլ իսկ երբեք չեմ նկատել նրա, ինչպես ասենք, ուրիշների մեջ։ Վեճուկռվի էր բռնվում հազվադեպ, թեև առանձնապես մտերիմ չէր և ոչ մեկի հետ, բացառությամբ թերևս Սիրոտկինի, այն էլ, վերջինս պետք էր լինում իրեն ։ Ինչևէ, մի անգամ տեսա, ինչպես բարկացավ լրջորեն։ Ինչ-որ բան չէին տվել նրան, որևէ մի իր, ինչ-որ բանից զրկել էին։ Նրա հետ վիճողն աժդահա-կալանավոր էր, բաձրահասակ, չար, կռվարար, ծաղրասեր և ամենևին ոչ վախկոտ Վասիլի Անտոնովը, քաղաքացիական կարգից։ Երկար ժամանակ ադեն գոռգոռում էին, և ես մտածեցի, որ բանը կավարտվի բավականաչափ հարվածներով, որովհետև Պետրովը, թեև շատ հազվադեպ, բայց երբեմն նույնիսկ կռիվներ էր անում ու հայհոյում, ինչպես վերջին տաժանապարտը։ Բայց այս անգամ այդպես չեղավ։ Պետրովը գունատվեց, ռունգերը թրթռացին ու կապտեցին, սկսեց ծանր շնչել։ Տեղից ելավ ու դանդաղ, շատ դանդաղ, իր անլսելի, բոբիկ քայլերով (ամռանը շատ էր սիրում բոբիկ քայլել) մոտեցավ Անտոնովին։ Աղմկալի ու գոռգոռացող բանտասենյակում հանկարծ բոլորը սսկվեցին՝ ճանճի տզզոցը կլսվեր։ Բոլորը սպասում էին, թե ինչ է լինելու։ Անտոնովը վեր թռավ նրան ընդառաջ, դեմքին գույն չկար։ Ես չդիմացա և դուրս եկա բանտասենյակից։ Սպասում էի, որ դեռ չեմ հասցնի իջնել առմուտքից, կլսեմ մորթվող մարդու գոռոցը։ Սակայն բանն ավարտվեց ոչնչով նաև այս անգամ. Անտոնովը, դեռ Պետրովը չհասած իրեն, լուռ ու շտապ նրան շպրտեց վեճի առարկա իրը։ (Եղած-չեղածն ինչ-որ հնոտիք էր, ոտքի փաթաթաններ)։ Հարկավ, մի երկու րոպեից Անտոնովն, այնուամենայնիվ, թեթևակի հայհոյեց նրան՝ խիղճը հանգստացնելու և պատշաճության համար, ցույց տալու համար, որ այնքան էլ չի վախեցել։ Սակայն Պետրովը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց հայհոյանքին, անգամ չպատասխանեց. բանը հայհոյանքը չէր և իր օգտին էր, շատ գոհ էր մնացել ու առել հնոտիքը։ Քառորդ ժամ անց, նա արդեն սովորականի պես թա փառում էր բանտում, կատարելապես անգործ մարդու տեսքով և կարծես փնտրտում, թե մեկնումեկը որևէ հետաքրքիր բանից խոսք չի՞ բացի, որ քիթը խոթի և ականջ դնի։ Կարծես ամեն ինչ հետաքրքրում էր նրան, բայց մի տեսակ այնպես էր ստացվել, որ ամեն բանի հանդեպ մեծ մասամբ անտարբեր էր մնում և հենց այնպես էր շրջում բանտում՝ անգործ, մի տեղից մյուսը գցելով իրեն։ Նրան կարելի էր նույնպես համեմատել աշխատողի, ուժեղ աշխատողի հետ, ում ձեռքի տակ գործը կեռա, սակայն ում առայժմ գործ չեն տալիս և ահա, գործին սպասելով, նստած խաղ է անում փոքր երեխաների հետ։ Չէի հասկանում նաև, թե ինչի համար է ապրում բանտում, ինչո՞ւ չի փախչում։ Նրա մտքով չէր անցնի փախչել, եթե միայն շատ ու շատ չուզենար։ Պետրովի պես մարդկանց պարագային բանականությունն իշխում է սոսկ այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք որևէ բան չեն կամեցել։ Այստեղ արդեն աշխարհիս երեսին պատնեշ չի կարող լինել նրանց ցանկությանը։ Իսկ ես համոզված եմ, որ նա փախչել կկարողանար ճարպկորեն, կխաբեր բոլորին, լրիվ շաբաթ կարող էր նստել մի տեղ, առանց հաց, անտառում կամ գետափի եղեգնուտում։ Բայց երևում էր, որ այդ մտքին չի հանգել և չի կամեցել լիուլի։ Մեծ դատողություն, առանձնահատուկ ողջամտություն երբեք չեմ նկատել նրա մեջ։ Այդ մարդիկ այդպես էլ ծնվում են մեկ հատիկ գաղափարով, որն ամբողջ կյանքում անգիտակցաբար մղում է նրանց այստեղ֊այնտեղ, այդպես էլ դեգերում են ամբողջ կյանքում, մինչև որ գործ են գտնում ըստ իրենց ցանկության։ Այստեղ արդեն գլուխ էլ պետք չէ նրանց։ Զարմանում էի երբեմն, թե ինչպես մի մարդ, որը սվինահարել էր իր պետին՝ ծեծի համար, մեզ մոտ այդպես լուռումունջ պառկում էր՝ ճիպոտահարվելու։ Նրան երբեմն ծեծում էին, երբ բռնվում էր խմիչքը ձեռքին։ Ինչպես արհեստ չունեցող բոլոր կալանավորները, նա երբեմն գնում էր խմիչք բերելու։ Սակայն նա ճիպոտի տակ էր պառկում կարծես սեփական համաձայնությամբ, այսինքն կարծես գիտակցում էր, որ տեղն է իրեն, հակառակ դեպքում հանուն և ոչնչի չէր պառկի, թեկուզ սպանեին։ Նույնիսկ զարմանում էի նրա վրա, երբ նա, չնայած ինձ հետ իր ակնհայտ կապվածության, գողանում էր ինձնից։ Նրա հետ այդպես լինում էր մի տեսակ շերտ առ շերտ։ Նա գողացավ իմ Աստվածաշունչը, որ տվել էի նրան՝ սոսկ մի տեղից մյուսը տանելու։ Եղածը մի քանի քայլ էր, բայց նա հասցրել էր ճանապարհին առնող գտնել, վաճառել ու տեղնուտեղը խմելու տալ փողը։ Ճիշտ է, ախր շատ էր ուզում խմել, իսկ որ շատ էր ուզում, ապա պիտի կատարվեր։ Ահա, այդպիսի մեկն էլ հենց մարդ կսպանի քառորդ ռուբլու համար, որ դրանով մի բաժակ բան խմի, թեև մեկ ուրիշ անգամ բաց կթողնի հարյուր հազար ունեցողին։ Երեկոյան, հենց ինքն էլ ինձ հայտնեց գողության մասին, միայն թե առանց որևիցե շփոթմունքի և զղջման, կատարելապես անտարբեր, որպես ամենասովորական դիպված։ Փորձեցի մի լավ կշտամբել նրան, նաև ափսոսում էի Աստվածաշունչը։ Նա լսում էր՝ չբորբոքվելով, նույնիսկ շատ խոնարհ, համաձայնում, որ Աստվածաշունչը շատ օգտակար գիրք է, անկեղծորեն ափսոսում, որ հիմա մոտս չէ, բայց ամենևին չէր զղջում, որ գողացել է, ինձ էր նայում այնքան ինքնավստահ, որ իսկույն դադարեցի հանդիմանել։ Իսկ իմ կշտամբանքին դիմացավ, հավանորեն դատելով, որ առանց դրա չի կարող լինել, որ չկշտամբեմ իրեն՝ նման արարքի համար, ուրեմն՝ թող, ասենք, հոգին թեթևացնի, ծաղրի, հայհոյի, բայցև որ ըստ էության, դա այնպիսի փուչ բան է, այնքան փուչ, որ մարդ կամաչեր էլ խոսել։ Թվում է, նա ընդհանրապես ինձ համարում էր երեխայի պես մի բան, համարյա թե մանկիկ, որը չի հասկանում պարզագույն բաներն աշխարհում։ Օրինակ, եթե ինքս էի որեէ խոսք բացում, բացառությամբ գրքերի և գիտության, ապա նա պատասխանում էր ինձ, ճիշտ է, բայց կարծես սոսկ քաղաքավարությունից, սահմանափակվելով ամենակարճ պատասխաններով։ Ինքս ինձ հաճախ էի հարց տալիս․ նրա ինչի՞ն են պետք այդ գրքային գիտելիքները, որոնց մասին սովորաբար հարցնում էր։ Մեկ֊մեկ, այդ խոսակցությունների ընթացքում, կողքանց նայում էի նրան՝ չի՞ ծիծաղում, արդյոք, վրաս։ Բայց ոչ, սովորաբար նա լսում էր լուրջ, ուշադիր, թեև ոչ այնքան, ի դեպ, այդ վերջին հանգամանքն էլ ինձ բարկացնում էր։ Հարցերը տալիս էր ստույգ, որոշակի, բայց մի տեսակ չէր զարմանում ինձնից ստացած տեղեկություններով, ընդունում դրանք նույնիսկ ցրված... Թվում էր նաև, որ իմ մասին, առանց երկար գլուխ ցավեցնելու, վճռել էր՝ ինձ հետ չի կարելի խոսել, ինչպես ուրիշ մարդկանց հետ, որ բացի գրքերի մասին խոսելուց, ոչինիչ չեմ հասկանա, նույնիսկ ի վիճակի չեմ հասկանալ, այնպես որ անհանգստացնել էլ պետք չէ։

Վստահ եմ, որ նույնիսկ սիրում էր ինձ, ու դա շատ էր ապշեցնում։ Տհա՞ս էր համարում, արդյոք ոչ կատարյալ մարդ, իմ հանդեպ առանձնահատուկ կարեկցանք էր տածում, ինչպես բնազդաբար զգում է ամեն ուժեղ արարած մյուս թույլի նկատմամբ, ինձ ընդունելով այդպիսին... չգիտեմ։ Ու թեև այդ ամենը չէր խանգարում նրան կողոպտել ինձ, սակայն համոզված եմ, որ գողանալիս խղճում էր ինձ։ «Էխ,— մտածում էր թերևս, ձեռքը խոթելով իմ ունեցվածքի մեջ,— ի՜նչ մարդ է սա, որն իր ունեցածին էլ չի կարող տեր կանգնել»։ Բայց ինչ֊որ բանի համար, կարծեմ, նաև սիրում էր։ Մի անգամ ինքն ինձ ասաց, մի տեսակ ակամա, որ ախր, շատ բարի հոգի ունեցող մարդ եմ և «ախր, էնքան եք պարզ, էնքան պարզ, որ մարդու մեղքը գալիս է»։ «Ալեքսանդր Պետրովիչ, մենակ թե վիրավորանք չկարծեք,— ավելացրեց մեկ րոպե անց,— ախր սրտանց ասի»։

Այդպիսի մարդկանց հետ պատահում է կյանքում, որ նրանք հանկարծակի հատու և մեծապես դրսևորվում և նշվում են մի որևէ կտրական, համընդհանուր գործողության կամ հեղաշրջման պահերին, այդպիսով միանգամից ընկնում իրենց լրիվ գործունեության մեջ։ Նրանք խոսքի մարդիկ չեն ու չեն կարող գործը ղեկավարողներ և գլխավոր ղեկավարներ լինել, սակայն գլխավոր կատարողներն են ու առաջինն են սկսում։ Սկսում են պարզապես, առանց առանձին կոչականների, բայց փոխարենն առաջինն են անցնում գլխավոր արգելքի վրայով, առանց մտածելու, առանց վախի, ուղղակի գնալով բոլոր սրերի վրա, և բոլորը նետվում են նրանց ետևից, գնում մինչև վերջին պատը, ուր սովորաբար էլ դնում են իրենց գլուխները։ Ես չեմ հավատում, թե Պետրովը լավ է վերջացրել, որևէ մի պահի նա միանգամից ամեն ինչ կվերջացնի, և եթե չի անհետացել մինչև հիմա, նշանակում է՝ նրա դեպքը դեռ վրա չի հասել։ Թեև ո՞վ գիտե։ Գուցեև ապրի, մինչև մազերը ճերմակեն և հանգիստ մեռնի ծերությունից, աննպատակ թափառելով դեսուդեն։ Բայց ինձ թվում է, իրավացի էր Մ.֊ը, ասելով, թե ամբողջ տաժանավայրի ամենավճռական մարդն է նա։

Վճռական մարդիկ։ Լուչկան

Իսայ Ֆոմիչը։ Բաղնիք։ Բակլուչինի պատմածը

Քրիստոսի ծննդյան տոնը

Ներկայացում

Հոսպիտալ

Շարունակությունը

Շարունակությունը

Ակուլկայի ամուսինը (պատմվածք)

Ամռան օրեր

Տաժանավայրի կենդանիները

Հայցապահանջ

Ընկերները

Փախուստ

Ելք տաժանակրությունից

1. ↑ Սիբիրի հեռաստաններում․․․ ― Պատիժների մասին 1822 թ․ Օրենսգրքում, վերաբնակեցման աքսորը բաժանվում էր երկու կարգի՝ «հեռավորագույն վայրերում» (Արևելյան Սիբիր) և «ոչ այնքան հեռավոր վայրերում» (Արևմտյան Սիբիր և Անդրկովկաս)։
2. ↑ ․․․ իսպրավնիկներ․․․ սուբալտերն աստիճանավորներ․․․ ― Իսպրավնիկը գավառական ոստիկանապետն է, ցարական բանակում սուբալտերն աստիճանավորներ էին կոչվում կրտսեր սպաները (գերմ․ Subaltern Offiziers), այստեղ՝ մասնր աստիճանավորներ։