Յոթերորդ Բաժին: Եկամուտներ Եվ Նրանց Աղբյուրները

ՔԱՌԱՍՈՒՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԵՌՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՖՈՐՄՈՒԼԱ

I^[1]

Կապիտալ — շահույթ (ձեռնարկուական եկամուտ պլյուս տոկոս), հող — հողային ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ. ահա այն եռմիասնական ֆորմուլան) որ ընդգրկում է արտադրության հասարակական պրոցեսի բոլոր գաղտնիքները։

Այնուհետև, նկատի առնելով, որ տոկոսը, ինչպես ցույց է տրված առաջ, հանդես է գալիս իբրև կապիտալին հատուկ, նրա համար բնորոշ արդյունք, իսկ ձեռնարկուական եկամուտը ի հակադրություն դրա՝ իբրև կապիտալից անկախ աշխատավարձ, ապա հիշատակված եռմիասնական ֆորմուլան մերձավոր կերպով հանգում է հետևյալին.

Կապիտալ — տոկոս, հող — հողային ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ, ընդ որում շահույթը՝ հավելյալ արժեքի այդ ձևը, որ սպեցիֆիկ կերպով բնորոշում է արտադրության կապիտալիստական եղանակը, բարեհաջողությամբ վերանում է։

Այս տնտեսական եռմիասնությանը մերձավոր կերպով քննարկելիս մենք բացահայտում ենք հետևյալը.

Նախ՝ հարստության կարծեցյալ աղբյուրները, որոնք կարելի է ունենալ ամեն տարի, վերաբերում են բոլորովին տարբեր ոլորտների և ամենաչնչին իսկ նմանություն չունեն իրար հետ։ Նրանք վերաբերում են միմյանց մոտավորապես ինչպես նոտարային տուրքերը, կարմիր ճակնդեղը և երաժշտությունը։

Կապիտա՜լ, հո՜ղ, աշխատա՜նք։ Բայց կապիտալը բնավ իր չէ, այլ հասարակության մի որոշ պատմական ֆորմացիայի պատկանող հասարակական արտադրական որոշակի հարաբերություն, որ ներկայացված է իրի մեջ և այդ իրին սպեցիֆիկ հասարակական բնույթ է տալիս։ Կապիտալը արտադրության նյութական և արտադրած միջոցների գումարը չէ։ Կապիտալը — կապիտալի փոխարկված արտագրության միջոցներն են, որոնք ինքնին նույնքան կապիտալ են ներկայացնում, որքան ոսկին կամ արծաթը ինքնին փող են ներկայացնում։ Հասարակության մի որոշ մասի կողմից մոնոպոլացված արտադրության միջոցներ, կենդանի բանվորական ուժի նկատմամբ մեկուսացած արդյունքներ և այդ իսկ բանվորական ուժի գործարկման պայմաններ,— ահա թե ինչն է այս մակագրության բերմամբ անձնավորվում կապիտալի մեջ։ Ոչ միայն բանվորների արդյունքները, որոնք ինքնուրույն ուժ են դարձել, արդյունքներն, իբրև իրենց արտադրողներին ստրկացնող ու նրանց գնող ուժեր, այլ նմանապես և հասարակական ուժերը և այդ աշխատանքի ապագա... {՞ անընթեռնելի} ձևը, հակադրվում են նրանց իբրև նրանց արդյունքի հատկություններt հետևաբար, այստեղ մենք ունենք արտադրության պատմականորեն ստեղծված [historisch fabricierten] հասարակական պրոցեսի գործոններից մեկի մի որոշակի, առաջին հայացքից չափազանց միստիկ հասարակական ձև։

Եվ ահա դրա կողքին հողը, անօրգանական բնությունն իբրև այդպիսին, rudis indigestaque moles [կոպիտ ու անմշակ զանգված], իր ողջ սկզբնական վայրենությամբ։ Արժեքը աշխատանք է։ Ուստի հավելյալ արժեքը չի կարող հող լինել։ Հողի բացարձակ պտղաբերությունը չի հանգում որևէ այլ բանի, քան սոսկ նրանք որ որոշակի քանակությամբ աշխատանքը տալիս է հողի բնական պտղաբերությամբ պայմանավորվող որոշակի արդյունք։ Հողի պտղաբերության տարբերությունը հանգում է այն բանին, որ աշխատանքի ու կապիտալի միևնույն քանակները,— հետևաբար, միևնույն արժեքը,— արտահայտվում են երկրագործական արդյունքների տարբեր քանակներով. որ, հետևաբար, այդ արդյունքները տարբեր անհատական արժեքներ են ներկայացնում։ Այդ անհատական արժեքների հավասարեցումը շուկայական արժեքների մեջ հանգում է այն բանին, որ advantages of fertile over inferior soil... are transferred from the cultivator or consumer to the landlord [ավելի պտղաբեր հողից ստացվող օգուտները վատի համեմատությամբ... մշակողից կամ սպառողից փոխանցվում են լենդլորդին] (Ռիկարդո, «Principles», էջ 6)* [Տես 1 ծան. հետո]։

Եվ, վերջապես, իբրև երրորդն այս միության մեջ՝ հասարակ տեսիլ — աշխատանքն «առհասարակ» [„die” Arbeit], որը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե աբստրակցիա և, ինքնին վերցրած, գոյություն չունի առհասարակ կամ, եթե մենք վերցնենք... {անընթեռնելի} մարդու արտադրողական. գործունեությունն առհասարակ, որի միջոցով նա իրականացնում է նյութերի փոխանակությունը բնության հետ, ոչ այն մերկացած ամեն տեսակ հասարակական ձևից ու բնույթի որոշակիությունից, այլ նույնիսկ իր բնական կեցությամբ, անկախ հասարակությունից, կտրված որևէ հասարակությունից, և իբրև կյանքի արտահայտություն ու կյանքի հաստատումն ընդհանուր թե դեռևս անհասարակական մարդուն և թե այն մարդուն, որը մի որևիցե հասարակական որոշակիություն է ստացել։

II

Կապիտալ — տոկոս. հողային սեփականություն, երկրագնդի մասնավոր սեփականություն, ընդ սմին ժամանակակից, արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող,— ռենտա, վարձու աշխատանք աշխատավարձ։ Եվ այսպես, այս ձևի մեջ պետք է ներփակվի եկամտի աղբյուրների կապը։ Ինչպես կապիտալը, այնպես և վարձու աշխատանքն ու հողային սեփականությունը հանդիսանում են պատմականորեն որոշակի հասարակական ձևեր, մեկը՝ աշխատանքի, մյուսը՝ մոնոպոլացված երկրագնդի, ընդ սմին երկուսն էլ կապիտալին համապատասխանող ձևեր են և պատկանում են միևնույն տնտեսական հասարակական ֆորմացիային։

Առաջինը, որ աչքի է ընկնում այս ֆորմուլայում, այն է, որ կապիտալի կողքին, արտադրության մի տարրի այդ ձևի կողքին, որ պատկանում է արտադրության մի որոշակի եղանակի, արտադրության հասարակական պրոցեսի պատմական որոշակի մի ստրուկտուրայի, արտադրության այն տարրի կողքին, որ ձուլված է որոշակի սոցիալական ձևի հետ և ներկայացվում է նրա մեջ, առանց այլևայլության դրվում են. մի կողմից՝ հողը, մյուս կողմից աշխատանքը՝ այսինքն աշխատանքի ռեալ պրոցեսի երկու տարր, որոնք այս իրային ձևի մեջ ընդհանուր են արտադրության բոլոր եղանակներին, հանդիսանում են արտադրության ամեն մի պրոցեսի իրային տարրերը և ոչ մի առնչություն չունեն [nichts zu schaffen haben] նրա հասարակական ձևի հետ։

Երկրորդ։ «Կապիտալ — տոկոս, հող — հողային ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ» ֆորմուլայում կապիտալը, հողը, աշխատանքը հանդես են գալիս իբրև տոկոսի (շահույթի փոխարեն) հողային ռենտայի և աշխատավարձի համապատասխան աղբյուրներ, իսկ վերջիններս ուրեմն որպես առաջինների արդյունքներ, պտուղներ։ Առաջինները հիմք են, երկրորդները՝ հետևանք, առաջինները պատճառ են, երկրորդները՝ արդյունք, ընդ որում այնպես, որ յուրաքանչյուր աղբյուր վերաբերում է իր արդյունքին, ինչպես իրենից զատվածի և իր արգասիքի։ Բոլոր երեք եկամուտներն էլ՝ տոկոսը (շահույթի փոխարեն), ռենտան, աշխատավարձը հանդիսանում են արդյունքի արժեքի երեք մասերը, հետևաբար, արժեքի մասերն առհասարակ, կամ, փողով արտահայտած, փողի որոշակի մասերը, գնի մասերը։ Թեև «կապիտալ — տոկոս» ֆորմուլան կապիտալի ամենից անբովանդակ [begriffsloseste] ֆորմուլան է, բայց այնուամենայնիվ դա նրա ֆորմուլան է, Իսկ ի՞նչպես կարող է հողը արժեք ստեղծել, այսինքն հասարակականորեն որոշակի քանակությամբ աշխատանք և այն էլ սրա սեփական արդյունքների արժեքի այն իսկ հատուկ մասը, որ գոյացնում է ռենտա։ Հողը գործում է, օրինակ, իբրև արտադրության ֆակտոր, երբ ստեղծվում է սպառողական արժեք, նյութական արդյունք — ցորեն։ Բայց նա ոչ մի առնչություն չունի ցորենի արժեքի արտադրության հետ։ Որչափով որ ցորենի մեջ արժեք է ներկայացված, ցորենը դիտվում է սոսկ իբրև որոշակի քանակությամբ իրայնացած հասարակական աշխատանք, ամեն մի առնչությունից դուրս տյն հատուկ իրի հետ, որի մեջ ներկայացված է այդ աշխատանքը, կամ այդ իրի առանձին սպառողական արժեքի հետ։ Սա չի հակասում այն բանին, որ 1) մնացած հավասար պայմաններում ցորենի էժանությունը կամ թանկությունը կախում ունի հողի արտադրnղականությունից։ Երկրագործական աշխատանքի արտադրողականությունը կապված է բնական պայմանների հետ, և նայած վերջիններիս արտադրողականության, միևնույն քանակությամբ աշխատանքը ներկայացված է լինում ավելի կամ պակաս քանակությամբ արդյունքներով, սպառողական արժեքներով։ Թե որքան մեծ է մեկ շեֆֆելի մեջ ներկայացված աշխատանքի քանակը, այդ կախում ունի նրանից, թե քանի շեֆֆել է ստացվում տվյալ քանակության աշխատանքից։ Հողի արտադրողականությունից կախում ունի այստեղ, թե ինչ քանակությամբ արդյունքի մեջ է ներկայացված արժեքը. բայց այս արժեքը տրված է անկախ այդպիսի բաշխումից։ Արժեքը ներկայացված է սպառողական արժեքի մեջ, իսկ սպառողական արժեքը արժեքի ստեղծման պայմանն է։ Բայց տխմարություն է հակադրություն ստեղծել այնտեղ, որտեղ մի կողմում կանգնած է սպառողական արժեքը՝ հողը, իսկ մյուս կողմում՝ արժեքը, և այն էլ արժեքի մի հատուկ մասը։ 2) {Այստեղ ձեռագիրն ընդհատվում է։}

III

Վուլգար քաղաքատնտեսությունն իրականում անում է ոչ այլ ինչ, քան միայն դոկտրինյորաբար մեկնաբանում, սիստեմավորում ու. արդարացնում է բուրժուական արտադրության գործակալների պատկերացումները, գործակալների, որոնք հափշտակված են այդ արտադրության հարաբերություններով։ Ուստի մեզ չի կարող զարմացնել այն հանգամանքը, որ հենց տնտեսական հարաբերությունների դրսևորման ձևի մեջ, որը օտարացած է այդ հարաբերություններից և որի մեջ նրանք prima facie [ակներևաբար] անհեթեթ բնույթ են ընդունում և լի են հակասություններով,— իսկ եթե իրերի դրսևորման ձևն ու նրանց էությունը անմիջականորեն համընկնեին, ապա ամեն մի գիտություն ավելորդ կլիներ,— որ հենց այստեղ վուլգար քաղաքատնտեսությունը լիովին իրեն զգում է ինչպես տանը և որ այդ հարաբերությունները նրան ներկայանում են ինքնին այնքան ավելի ակներև, որքան նրանց մեջ ավելի է թաքնված ներքին կապը, և ընդ սմին որքան ավելի սովորական են թվում նրանք առօրյա պատկերացման համար։ Ուստի նա ամենաչնչին իսկ պատկերանոցում չունի այն մասին, որ այն եռմիասնությունը, որից մեկնում է նա՝ հող — ռենտա, կապիտալ — տոկոս, աշխատանք — աշխատավարձ կամ աշխատանքի գին, ներկայացնում է երեք prima facie անհնարին զուգադրություն։ Ամենից առաջ մեր առջևն է սպառողական արժեք՝ հողը, որ արժեք չունի, և փոխանակային արժեք՝ ռենտան. այսպիսով, իբրև իր վերցրած սոցիալական հարաբերությունը համամասնական հարաբերության մեջ է դրված բնության հանդեպ. այսինքն դուրս է գալիս, որ երկու անհամաչափելի մեծություններ որոշակի հարաբերության մեջ են գտնվում միմյանց հանդեպ։ Այնուհետև կապիտալ — տոկոս։ Եթե կապիտալ ասելով հասկացվում է ինքնուրույն կերպով փողի մեջ ներկայացված արժեքի որոշակի գումար, ապա prima facie անհեթեթություն է պահանջել, որ արժեքն ավելի արժեք պարունակի, քան նա իրոք արժե։ Կապիտալ — տոկոս ձևի մեջ է հենց, որ վերանում է ամեն մի միջնորդավորում, և կապիտալը հանգում է իր ամենաընդհանուր, բայց և այդ պատճառով ինքն իրենով չբացատրվող և աբսուրդ ֆորմուլայի։ Հենց այն պատճառով է վուլգար տնտեսագետը գերադասում կապիտալ — տոկոս ֆորմուլան՝ արժեքի միստիկ հատկությամբ անհավասար լինելու, ինքն իրեն, կապիտալ — շահույթ ֆորմուլային, որ վերջինս արդեն ավելի է մոտենում իսկական կապիտալիստական հարաբերության։ Իսկ այնուհետև, տագնապով զգալով, որ 4-ը 5 չէ, ուստի և 100 թալերը չի կարող լինել 110 թալեր, վուլգար տնտեսագետը փրկություն է որոնում կապիտալից իբրև արժեքից կապիտալի իրային սուբստանցի, նրա սպառողական արժեքի մեջ, որն աշխատանքի համար արտադրության պայման է, մեքենաների, հումքի մեջ և այլն։ Այսպիսով, դարձյալ հաջողվում է առաջին անհասկանալի հարաբերության փոխարեն, երբ 4 = 5, մակաբերել միանգամայն անհարիր հարաբերություն մի կողմից սպառողական արժեքի՝ իրի և մյուս կողմից՝ որոշակի հասարակական արտադրական հարաբերության՝ հավելյալ արժեքի միջև, ինչպես որ հողային սեփականության դեպքում էր։ Հենց որ վուլգար տնտեսագետը հասնում է այս անհամաչափություններին, նրա համար ամեն ինչ պարզ է դառնում, նա այլևս պահանջմունք չի զգում մտորումները շարունակելու։ Որովհետև նա հենց ճիշտ հասել է այն կետին, որը բուրժուական պատկերացման համար «բանական» է համարվում։ Վերջապես, աշխատանք — աշխատավարձը, աշխատանքի գինը, ինչպես ցույց է տրված I գրքում** [Տես 1 ծան. հետո], մի արտահայտություն է, որ prima facie հակասում է արժեքի հասկացողությանը, նմանապես նաև գնի հասկացողությանը, որն ինքը առհասարակ արժեքի սոսկ որոշակի արտահայտությունն է. և «աշխատանքի գինը» նույնքան անբանական [իռռացիոնալ] է, որքան դեղին լոգարիթմը։ Բայց հենց այստեղ է, որ ամենից ավելի բավարարվում է վուլգար տնտեսագետը, որովհետև այստեղ նա հասել է մինչև խոր հայեցակետը բուրժուայի, որը գտնում է, որ նա փողը վճարում է աշխատանքի համար, և քանի որ հենց ֆորմուլայի հակասումը արժեքի հասկացողությանը վերացնում է նրա համար վերջինս ըմբռնելու պարտականությունը։

Մենք^[2] տեսանք, որ արտադրության կապիտալիստական պրոցեսը պատմականորեն որոշակի ձեն է արտադրության առհասարակ հասարակական պրոցեսի։ Այս վերջինս միաժամանակ թե մարդկային կյանքի գոյության նյութական պայմանների արտադրության պրոցես է և թե բուն իսկ արտադրական հարաբերությունների արտադրության ու վերարտադրության պրոցես, որն ընթանում է արտադրության սպեցիֆիկ պատմա-տնտեսական հարաբերությունների մեջ, և հենց դրանով նաև այդ պրոցեսը կրողների, նրանց գոյության նյութական պայմանների և նրանց փոխադարձ հարաբերությունների, այսինքն վերջիններիս որոշակի հասարակական-տնտեսական ձևի արտադրության և վերարտադրության պրոցես։ Որովհետև այդ հարաբերությունների ամբողջությունը, որոնց մեջ գտնվում են այդ արտադրության կրողները բնության ու միմյանց հանդեպ և որոնց մեջ նրանք արտադրում են,— այդ ամբողջությունն էլ հենց հասարակությունն է, որ դիտվում է նրա տնտեսական կառուցվածքի տեսակետից։ Կապիտալիստական արտադրության պրոցեսը իր բոլոր նախորդների նման ընթանում է որոշակի նյութական պայմաններում, որոնք, սակայն, միևնույն ժամանակ կրողներն են որոշակի հասարակական հարաբերությունների, որոնց մեջ են մտնում անհատներն իրենց կյանքի վերարտադրության պրոցեսում։ Ինչպես այն պայմանները, այնպես և այս հարաբերությունները մի կողմից արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի նախադրյալներ են, իսկ մյուս կողմից՝ նրա հետևանքներ ու արդյունքներ։ Այդ պրոցեսում է, որ նրանք արտադրվում ու վերարտադրվում են։ Այնուհետև մենք տեսանք՝ կապիտալը,— իսկ կապիտալիստը սոսկ անձնավորված կապիտալ է, արտադրության պրոցեսում գործում է լոկ իբրև կապիտալի կրող,— և այսպես, կապիտալը արտադրության իրեն համապատասխանող հասարակական պրոցեսում անմիջական արտադրողներից, կամ բանվորներից, դուրս է քաշում որոշակի քանակությամբ հավելյալ աշխատանք, որը նա ստանում է առանց էկվիվալենտի և որն իր էությամբ մշտապես մնում է հարկադրական աշխատանք, թեկուզ և նա թվալու լինի ագատ պայմանագրային համաձայնության արդյունք։ Այս հավելյալ աշխատանքը արտահայտվում է հավելյալ արժեքով, և այս հավելյալ արժեքը գոյություն ունի հավելյալ արդյունքի մեջ։ Հավելյալ աշխատանքն առհասարակ, իբրև տվյալ պահանջմունքների չափից վեր աշխատանք, պետք է գոյություն ունենա մշտապես։ Բայց կապիտալիստական, ինչպես և ստրկական սիստեմի դեպքում և այլն նա հակամարտ ձև ունի և լրացվում է հասարակության որոշակի մասի լիակատար պարապությամբ։ Որոշակի քանակությամբ հավելյալ աշխատանք է պահանջվում իբրև ապահովագրություն ընդդեմ պատահականությունների, իբրև պայման ազգաբնակության պահանջմունքների զարգացմանն ու նրա պրոգրեսին [Fortschritt] համապատասխանող վերարտադրության պրոցեսի անհրաժեշտ պրոգրեսիվ ընդլայնման, որ կապիտալիստական տեսակետից կոչվում է կուտակում։ Կապիտալի քաղաքակրթիչ կողմերից մեկն այն է, որ նա հարկադրում է այդ հավելյալ աշխատանքը կատարելու այնպիսի եղանակով և այնպիսի պայմաններում, որոնք արտադրողական ուժերի, հասարակական հարաբերությունների զարգացման համար և նոր, ավելի բարձր հասարակական կառուցվածքի [höhere Neubildung] տարրերի ստեղծման համար ավելի ձեռնտու են, քան ստրկության, ճորտատիրության և այլ նախկին ձևերի դեպքում։ Այսպիսով, մի կողմից նա հանգեցնում է մի աստիճանի, որի վրա վերանում են հասարակության մի մասի կողմից գործադրվող հարկադրանքն ու հասարակական զարգացման մոնոպոլիզացիան (ներառելով այստեղ նրա նյութական և ինտելեկտուալ օգուտները) ի հաշիվ մյուսի. մյուս կողմից, այդ աստիճանն ստեղծում է նյութական միջոցներ ու սաղմեր այն հարաբերությունների համար, որոնք հասարակության ավելի բարձր ձևի ժամանակ հնարավորություն կտան միացնելու այդ հավելյալ աշխատանքը ընդհանրապես նյութական աշխատանքին նվիրված ժամանակի ավելի զգալի սահմանափակման հետ։ Որովհետև, նայած աշխատանքի արտադրողական ուժի զարգացման, հավելյալ աշխատանքը կարող է մեծ լինել բանվորական օրվա ընդհանուր փոքր տևողության դեպքում և հարաբերականորեն փոքր՝ բանվորական օրվա ընղհանուր մեծ տևողության դեպքում։ Եթե աշխատանքի անհրաժեշտ ժամանակը = 3 և հավելյալ աշխատանքը = 3, ապա ամբողջ բանվորական օրը = 6, և հավելյալ աշխատանքի նորման = 100%։ Եթե անհրաժեշտ աշխատանքը = 9 և հավելյալ աշխատանքը = 3, ապա ամբողջ բանվորական օրը = 12, իսկ հավելյալ աշխատանքի նորման = միայն 33[math]^1/_3[/math]։ Այսպիսով աշխատանքի արտադրողականությունից է կախված, թե որքան սպառողական արժեք է արտադրվում որոշ ժամանակում, հետևաբար և հավելյալ աշխատանքի որոշ ժամանակում։ Հետևաբար, հասարակության իսկական հարստությունը և նրա վերարտադրության պրոցեսի մշտական ընդլայնման հնարավորությունը կախված է ոչ թե հավելյալ աշխատանքի տևողությունից, այլ նրա արտադրողականությունից և արտադրության այն պայմանների առավել կամ պակաս առատությունից, որոնց մեջ նա կատարվում է։ Ազատության թագավորությունն իրականում սկսվում է միայն այնտեղ, որտեղ դադարում է կարիքի ու արտաքին նպատակահարմարության կողմից թելադրված աշխատանքը, հետևաբար, ըստ իրերի բնության նա գտնվում է բուն նյութական արտադրության ոլորտից այն կողմ։ Ինչպես վայրենին իր պահանջմունքները բավարարելու համար, իր կյանքը պահպանելու և վերարտադրելու համար ստիպված է պայքարել բնության դեմ, այնպես էլ պետք է պայքարի քաղաքակրթված մարդը, պետք է պայքարի բոլոր հասարակական ձևերի և արտադրության բոլոր հնարավոր եղանակների դեպքում։ Նրա զարգացումով ընդլայնվում է բնական անհրաժեշտության այդ թագավորությունը, որովհետև ընդլայնվում են նրա պահանջմունքները, բայց միևնույն ժամանա!լ ընդլայնվում են նաև այն արտադրողական ուժերը, որոնք ծառայում են նրանց բավարարման համար։ Ազատությունն այս բնագավառում ոչ այլ ինչ է, քան այն, որ սոցիալիգացված մարդը, միավորված արտադրողները բանականորեն կարգավորում են նյութերի իրենց այս փոխանակությունը բնության հետ, դնում իրենց ընդհանուր վերահսկողության տակ, փոխանակ, որ դա իբրև կույր ուժ գերիշխի նրանց վրա. դա կատարում են ուժի նվազագույն ծախսումով և այնպիսի պայմաններում, որոնք ամենից ավելի արժանավոր են իրենց մարդկային բնությանը և համապատասխան են նրան։ Բայց և այնպես նա այնուամենայնիվ մնում է անհրաժեշտության թագավորություն։ Նրանից այն կողմը սկսվում է մարդկային ուժի զարգացումը, որն ինքնանպատակ է, սկսվում է ազատության իսկական թագավորությունը, որը, սակայն, կարող է ծաղկել սոսկ անհրաժեշտության այս թագավորության վրա, իբրև իր պատվանդանի վրա։ Բանվորական օրվա կրճատումը հիմնական պայմանն է։

Այս հավելյալ արժեքը կամ այս հավելյալ արդյունքը կապիտալիստական հասարակության մեջ բաշխվում է կապիտալիստների միջև,— եթե մենք մի կողմ թողնենք բաշխման պատահական տատանումները և քննարկենք նրա կարգավորող օրենքը, նրա նորմավորող սահմանները,— իբրև շահութամաս [դիվիդենդ] այն բաժնի համեմատ, որը հասարակական կապիտալի ընդհանուր գումարում պատկանում է նրանցից յուրաքանչյուրին։ Այս կերպարանքով հավելյալ արժեքը հանդես է գալիս իբրև կապիտալին հասնող միջին շահույթ, մի միջին շահույթ, որն իր հերթին տարաբաժանվում է ձեռնարկուական եկամտի ու տոկոսի և որն այս երկու կատեգորիաների ձևով կարող է բաժին ընկնել զանազան տեսակի կապիտալիստների։ Սակայն հավելյալ արժեքի, համապատասխանորեն՝ հավելյալ արդյունքի այս յուրացումն ու բաշխումը կապիտալի կողմից իր սահմանն է գտնում հողային սեփականության մեջ։ Ինչպես գործող կապիտալիստը բանվորից դուրս է քաշում հավելյալ աշխատանք և դրանով իսկ շահույթի ձևով հավելյալ արժեք և հավելյալ արդյունք, այնպես էլ հողային սեփականատերն իր հերթին կապիտալիստից դուրս է քաշում այդ հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի մի մասը՝ ռենտայի ձևով, առաջ շարադրված օրենքների համաձայն։

Եվ այսպես, երբ մենք այստեղ խոսում ենք շահույթի մասին իբրև հավելյալ արժեքից կապիտալին հասնող բաժնի մասին, ապա մենք նկատի ունենք միջին շահույթը (հավասար ձեռնարկուական եկամտին պլյուս տոկոսը), որն արդեն կրճատված է՝ ամբողջ շահույթից ռենտան հանելու հետևանքով (իսկ շահույթն իր մասսայով նույնական է ամբողջ հավելյալ արժեքի հետ). այսինքն ենթադրվում է ռենտայի հանում։ Հետևաբար, կապիտալի շահույթը (ձեռնարկուական եկամուտ պլյուս տոկոս) և հողային ռենտան ոչ այլ ինչ են, բայց եթե հավելյալ արժեքի հատուկ բաղկացուցիչ մասեր՝ կատեգորիաներ, որոնց մեջ հավելյալ արժեքը տարբեր ձևեր է ընդունում նայած նրան, թե նա բաժին է ընկնում կապիտալին թե հողային սեփականությանը. ստորաբաժանումներ, որոնք, սակայն, ոչինչ չեն փոխում նրա էության մեջ։ Ի մի գումարած՝ նրանք գոյացնում են հասարակական հավելյալ արժեքի գումարը։ Հավելյալ աշխատանքը, որ ներկայացված է հավելյալ արժեքի և հավելյալ արդյունքի մեջ, կապիտալը անմիջականորեն բանվորներից է դուրս կորզում։ Հետևաբար, այս իմաստով նա կարող է դիտվել իբրև հավելյալ արժեք արտադրող։ Հողային սեփականությունը ոչ մի առնչություն չունի արտադրության իսկական պրոցեսի հետ։ Նրա դերը սահմանափակվում է նրանով, որ նա արտադրված հավելյալ արժեքի մի մասը կապիտալի գրպանից տեղափոխում է իր սեփական գրպանը։ Այնուամենայնիվ, հողի սեփականատերը կապիտալիստական արտադրության պրոցեսում որոշ դեր է խաղում ոչ միայն շնորհիվ այն ճնշման, որ նա գործադրում է կապիտալի վրա, և նմանապես ոչ թե շնորհիվ նրա, որ հողային խոշոր սեփականությունը նախադրյալ և պայման է արտադրության կապիտալիստական եղանակի, քանի որ նա նախադրյալ և պայման է բանվորների աշխատանքի պայմանների էքսպրոպրիացիայի, այլ հատկապես այն պատճառով, որ հողի սեփականատերը հանդես է գալիս իբրև արտադրության ամենաէական պայմաններից մեկի անձնավորում։

Վերջապես, բանվորն, իբրև իր անձնական բանվորական ուժի սեփականատեր ու վաճառող, աշխատավարձի անվան տակ ստանում է արդյունքի մի մասը, որտեղ ներկայացված է նրա աշխատանքի մի մասը, որը մենք անվանում ենք անհրաժեշտ աշխատանք, այսինքն այդ բանվորական ուժը պահպանելու և վերարտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատանք, ինչ բնույթ էլ որ կրեն այդ պահպանման ու վերարտադրության պայմանները՝ լինեն նրանք աղքատիկ թե հարուստ, նպաստավոր թե աննպաստ։

Որքան էլ առհասարակ անհամեմատելի թվան այդ հարաբերությունները, դրանցում կա մի ընդհանուր բան. կապիտալը տարեց-տարի շահույթ է բերում կապիտալիստին, հողը՝ հողային ռենտա հողի սեփականատիրոջը և բանվորական ուժը՝ նորմալ պայմաններում և քանի դեռ նա մնում է պիտանի բանուժ, աշխատավարձ բանվորին։ Ամեն տարի արտադրվող արժեքի ընդհանուր գումարի այս երեք արժեքային մասերը և ամեն տարի արտադրվող ամբողջ արդյունքի դրանց համապատասխանող մասերը կարող են,— կուտակումը մենք այստեղ առայժմ թողնում ենք մի կողմ,— ամեն տարի սպառվել իրենց համապատասխան տերերի կողմից այնպես, որ նրանց վերարտադրության աղբյուրը չցամաքի։ Նրանք ասես ամենամյա սպառման համար նախատեսված բազմամյա ծառի կամ, ավելի ճիշտ, երեք ծառերի պտուղներ են. դրանք գոյացնում են երեք դասակարգերի՝ կապիտալիստի, հողային սեփականատիրոջ և բանվորի տարեկան եկամուտները՝ եկամուտներ, որ բաշխում է գործող կապիտալիստը, որովհետև նա է անմիջականորեն դուրս կորզում հավելյալ աշխատանքը և կիրառում աշխատանքն առհասարակ։ Այսպիսով, կապիտալիստին իր կապիտալը, հողի սեփականատիրոջն իր հողը և բանվորին իր բանվորական ուժը կամ, ավելի ճիշտ, իր բուն աշխատանքը (քանի որ նա իրոք վաճառում է բանվորական ուժը միայն այդ ուժի դրսևորման մեջ, իսկ բանվորական ուժի գինը, ինչպես ցույց է տրված առաջ, կապիտալիստական արտադրության եղանակի բազիսի վրա անհրաժեշտորեն ներկայանում է նրան իբրև աշխատանքի գին) ներկայանում են իբրև նրանց սպեցիֆիկ եկամուտների՝ շահույթի, հողային ռենտայի և աշխատավարձի երեք տարբեր աղբյուրներ։ Եվ նրանք իրոք այդպիսին են այն իմաստով, որ կապիտալը կապիտալիստի համար մի բազմամյա պոմպ է հավելյալ աշխատանք դուրս քաշելու համար, հողը հողային սեփականատիրոջ համար՝ բազմամյա մագնիս այն հավելյալ արժեքի մի մասը առձգելու համար, որ կորզել է կապիտալը և, վերջապես, աշխատանքը՝ շարունակ նորոգվող պայման և ամեն անգամ նորոգվող միջոց, որպեսզի աշխատավարձի անվան տակ ձեռք բերվի բանվորի ստեղծած արժեքի մի մասը, հետևաբար և արժեքի այդ մասով չափվող հասարակական արդյունքի մի մասը՝ անհրաժեշտ կենսամիջոցները։ Նրանք այդպիսին են այնուհետև այն իմաստով, որ կապիտալը սևեռում է տարեկան աշխատանքի արժեքի, ուստի և արդյունքի մի մասը շահույթի ձևով, հողային սեփականությունը՝ մյուս մասը ռենտայի ձևով, և վարձու աշխատանքը՝ երրորդ մասը աշխատավարձի ձևով, և հենց այդ փոխարկման միջոցով այդ մասերը դարձնում է կապիտալիստի, հողային սեփականատիրոջ և բանվորի եկամուտներ, չստեղծելով, սակայն, այն բուն սուբստանցը, որ փոխարկվում է այդ տարբեր կատեգորիաներին։ Ընդհակառակը, բաշխումը ենթադրում է այդ սուբստանցի առկայությունը, այսինքն տարեկան արդյունքի այն ամբողջ արժեքի առկայությունը, որը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե իրայնացած հասարակական աշխատանք։ Սակայն արտադրության գործակալներին, արտադրության պրոցեսի զանազան ֆունկցիաները կրողներին բանը պատկերանում է ոչ թե այս ձևով, այլ, ընդհակառակը, խեղաթյուրված ձևով։ Թե ինչու է տեղի ունենում այսդ մենք կտեսնենք հետազոտության հետագա ընթացքում։ Արտադրության այս գործակալներին կապիտալը, հողային սեփականությունը և աշխատանքը ներկայանում են իբրև երեք տարբեր, միմյանցից անկախ աղբյուրներ, որոնցից, իբրև այդպիսիներից, առաջ են գալիս երեք տարբեր բաղկացուցիչ մասերը ամեն տարի արտադրվող արժեքիդ հետևաբար և արդյունքի, որի մեջ նա գոյություն ունի, որոնցից, հետևաբար, առաջ են գալիս այդ արժեքի ոչ միայն տարբեր ձևերը, որ իբրև եկամուտներ հասնում են արտադրության հասարակական պրոցեսի առանձին գործոններին, այլ և այդ արժեքն ինքը, և դրանով իսկ հենց եկամտի այդ սուբստանցը։

{Այստեղ ձեռագրում պակասում է in folio մի թերթ [կիսաթերթի մեծությամբ]}։

... Դիֆերենցիալ ռենտան կապված է հողերի հարաբերական պտղաբերության, հետևաբար, այն հատկությունների հետ, որ առաջ են գալիս հողից իբրև այդպիսուց։ Բայց որչափով որ նա, նախ, հանգչում է հողի տարբեր տեսակների արդյունքների անհատական արժեքների տարբերության վրա, սա հենց այն բնորոշումն է, որ մենք քիչ առաջ հիշատակեցինք։ Որչափով որ նա է երկրորդ, հանգչում է կարգավորող ընդհանուր շուկայական արժեքի վրա, որ տարբեր է այդ անհատական արժեքներից, դա կլինի հասարակական, մրցության միջոցով իրականացվող օրենք, որը ոչ մի առնչություն չունի ոչ հողի, ոչ էլ նրա պտղաբերության զանազան աստիճանների հետ։

Կարող է թվալ, որ գոնե «աշխատանք — աշխատավարձ»-ի մեջ արտահայտված պետք է լիներ բանական հարաբերություն։ Բայց այդ էլ բացակայում է այստեղ այնպես, ինչպես «հող — հողային ռենտա»-յի մեջ։ Որչափով որ աշխատանքը գոյացնում է արժեք և ներկայացված է ապրանքների արժեքի մեջ, նա ոչ մի առնչություն չունի այդ արժեքը տարբեր կատեգորիաների միջև բաշխելու հետ։ Իսկ որչափով որ նա վարձու աշխատանքի սպեցիֆիկ հասարակական բնույթ ունի, նա արժեք չի գոյացնում։ Արդեն առաջ ցույց է տրված առհասարակ, որ աշխատավարձը, կամ աշխատանքի գինը բանվորական ուժի արժեքի կամ գնի լոկ անբանական [իռռացիոնալ] արտահայտությունն է, և այն որոշակի հասարակական պայմանները, որոնց մեջ վաճառվում է այդ բանվորական ուժը, ոչ մի առնչություն չունեն աշխատանքի, իբրև արտադրության ընղհանուր գործոնի հետ։ Աշխատանքը իրայնանում է [vergegenständlicht sich] ապրանքի արժեքի և այն բաղկացուցիչ մասում, որը իբրև աշխատավարձ գոյացնում է բանվորական ուժի գինը։ Այդ մասը նա ստեղծում է ճիշտ այնպես, ինչպես արդյունքի մյուս մասերը։ Բայց նա իրայնանում է այդ մասում ոչ ավելի և ոչ այլ կերպ, քան այն մասերում, որոնք գոյացնում են ռենտա կամ շահույթ։ Եվ առհասարակ քանի որ աշխատանքը մենք սևեռում ենք իբրև արժեքի կերտիչ, մենք այն քննարկում ենք ոչ թե նրա կոնկրետ ձևով [Gestalt], իբրև արտադրության պայման, այլ նրա հասարակական որոշակիության մեջ, որը տարբեր է վարձու աշխատանքի հասարակական որոշակիությունից։

Նույնիսկ «կապիտալ — շահույթ» արտահայտությունը սխալ է այստեղ։ Եթե կապիտալը վերցվում է այն միակ հարաբերության մեջ, որտեղ նա հավելյալ արժեք է արտադրում, հատկապես նրա այն հարաբերությամբ դեպի բանվորը, որով նա բանվորական ուժի, այսինքն վարձու բանվորի վրա գործադրած հարկադրանքով հավելյալ աշխատանք է քամում, ապա չէ՞ որ այդ հավելյալ արժեքը բացի շահույթից (ձեռնարկուական եկամուտ պլյուս տոկոս) իր մեջ պարունակում է նաև ռենտա, կարճ՝ ամբողջ չբաժանված հավելյալ արժեքը։ Այստեղ, ընդհակառակը, կապիտալն իբրև եկամտի աղբյուր հարաբերության մեջ է դրվում միայն այն մասի հանդեպ, որը բաժին է ընկնում կապիտալիստին։ Իսկ դա այն հավելյալ արժեքը չէ, որ նա կորզում է առհասարակ, այլ նրա սոսկ այն մասը, որ նա կորզում է կապիտալիստի համար։ Ավելի ևս կորչում է ամեն մի կապ, եթե այդ ֆորմուլան վեր է ածվում «կապիտալ — տոկոս» ֆորմուլայի։

Եթե սկզբում մենք քննարկում էինք երեք աղբյուրները միմյանցից բաժանող մոմենտները, ապա այժմ տեսնում ենք, որ նրանց արդյունքները, նրանց ծնունդներն, ընդհակառակը, բոլորը պատկանում են միևնույն բնագավառին, արժեքի բնագավառին։ Սակայն դա վերացվում է նրանով (այդ հարաբերությունը ոչ միայն անհամաչափելի մեծությունների միջև, այլև միանգամայն տարբեր, միմյանց հետ ոչ մի առնչություն չունեցող ու անհամեմատելի իրերի միջև), որ կապիտալը, հողի և աշխատանքի նման, իրականում վերցվում է ուղղակի իր իրային սուբստանցով, հետևաբար, պարզապես իբրև արտադրության արտադրված միջոց, ընդ որում նրանից աբստրահվում են իբրև հարաբերությունից դեպի բանվորը և իբրև արժեքից։

Երրորդ։ Այս իմաստով, հետևաբար, «կապիտալ — տոկոս (շահույթ), հող — ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ» ֆորմուլան ներկայացնում է բոլոր մասերում միատեսակ և սիմետրիկ անհարիրություն։ Հիրավի, քանի որ վարձու աշխատանքը պատկերացվում է ոչ իբրև աշխատանքի հասարակականորեն որոշակի ձև, այլ ամեն մի աշխատանք իր բնությամբ պատկերացվում է որպես վարձու աշխատանք (այսպես է պատկերացնում իրեն բանը նա, ով խճճված է արտադրության կապիտալիստական հարաբերություններով), ապա որոշակի, սպեցիֆիկ, հասարակական ձևերն էլ, որ ընդունում են աշխատանքի իրային պայմանները,— արտադրված արտադրամիջոցները և հողը վարձու աշխատանքի վերաբերմամբ (ինչպես, ընդհակառակը, իրենց կողմից նրանք ենթադրում են վարձու աշխատանքը),— ուղղակի համընկնում են աշխատանքի այդ պայմանների իրային կեցությանը, կամ այն տեսքին, որ նրանք առհասարակ ունեն աշխատանքի իսկական պրոցեսում, անկախ նրա ամեն մի կոնկրետ, պատմականորեն որոշակի հասարակական ձևից և նույնիսկ անկախ ամեն մի հասարակական ձևից։ Աշխատանքից օտարացած, նրա հանդեպ ինքնուրույնություն ձեռք բերած և դրանով իսկ փոխարկված աշխատանքի պայմանների ձևը [Gestalt], որի մեջ այսպիսով արտագրված արտադրամիջոցները վերածվում են կապիտալի, իսկ հողը՝ մոնոպոլացված հողի, հողային սեփականության, ուստի առհասարակ արտադրության պրոցեսում որոշ պատմական շրջանի պատկանող այս ձևը նույնացվում է արտադրված արտադրամիջոցների ու հողի կեցության և ֆունկցիայի հետ։ Արտադրության այդ միջոցները կապիտալ են դառնում ինքնին ի բնե. կապիտալը դառնում է պարզապես «տնտեսական տերմին» արտադրության այդ միջոցների համար. և հողն էլ դառնում է ինքնին ի բնե հող, մոնոպոլացված որոշ քանակությամբ հողային սեփականատերերի կողմից։ Ինչպես կապիտալի և կապիտալիստի մեջ,— որն իսկապես ոչ այլ ինչ է, բայց եթե անձնավորված կապիտալ,— արդյունքները ինքնուրույն ուժ են դառնում արտադրողների նկատմամբ, այնպես էլ հողի սեփականատիրոջ մեջ անձնավորվում է հողը, որը նույնպես ծառս է լինում և իբրև ինքնուրույն ուժ իր բաժինն է պահանջում իր օգնությամբ արտադրված արդյունքից։ Այնպես որ ոչ թե հողն է ստանում իրեն պատկանող արդյունքի մի մասը իր արտադրողականությունը վերականգնելու և բարձրացնելու համար, այլ նրա փոխարեն հողի սեփականատերն է ստանում նրա այդ արդյունքի բաժինը՝ վատնելու և շռայլելու համար։ Պարզ է, որ կապիտալը ենթադրում է աշխատանքն իբրև վարձու աշխատանք։ Բայց ոչ պակաս պարզ է, որ եթե աշխատանքից ելնենք իբրև վարձու աշխատանքից, այնպես որ առհասարակ աշխատանքի համընկնումը վարձու աշխատանքին ինքնին ակներև թվա, ապա կապիտալը և մոնոպոլացված հողը պետք է նույնպես ներկայանան աշխատանքի պայմանների բնական ձև աշխատանքի վերաբերմամբ առհասարակ։ Կապիտալն իր էությամբ ներկայանում է այժմ իբրև աշխատանքի միջոցների բնական ձև, ուստի և իբրև զուտ իրային հատկություն, որ առաջանում է նրանց ֆունկցիաներից աշխատանքի պրոցեսում առհասարակ։ Այսպիսով կապիտալը և արտադրված արտադրամիջոցը դառնում են նույնական արտահայտություններ։ Ճիշտ այդպես էլ նույնական արտահայտություններ են դառնում հողը և մասնավոր սեփականությամբ մոնոպոլացված հողը։ Ահա ինչու աշխատանքի միջոցներն իբրև այդպիսիներ, կապիտալ հանդիսանալով ի բնե, դառնում են շահույթի աղբյուրներ, իսկ հողն իբրև այդպիսին՝ ռենտայի աղբյուր։

Աշխատանքն իբրև այդպիսին իր պարզ որոշակիության մեջ իբրև նպատակահարմար արտադրողական գործունեություն, հարաբերության մեջ է դրվում արտադրության միջոցների հանդեպ՝ վերցրած ոչ թե նրանց ձևի հասարակական որոշակիության, այլ նրանց իրային սուբստանցի մեջ, արտադրության միջոցների հանդեպ իբրև աշխատանքի մատերիալի ու միջոցի, որոնք տարբերվում են միմյանցից նույնպես սոսկ իրայնորեն իբրև սպառողական արժեքներ. հողը՝ իբրև աշխատանքի չարտադրված միջոց, մնացածները՝ իբրև աշխատանքի արտադրված միջոցներ։ Հետևաբար, եթե աշխատանքը համընկնում է վարձու աշխատանքին, ապա այն որոշակի հասարակական ձևը, որի մեջ աշխատանքի պայմաններն այժմ դիմակայում են աշխատանքին, իր հերթին, համընկնում է նրանց իրային կեցությանը։ Այդ դեպքում աշխատանքի միջոցներն իբրև այդպիսիներ հանդիսանում են կապիտալ, և հողը իբրև այդպիսին հողային սեփականություն է։ Այս դեպքում այն ֆորմալ ինքնուրույնությունը, որ ձեռք են բերել աշխատանքի այդ պայմանները աշխատանքի հանդեպ, և այդ ինքնուրույնության այն հատուկ ձևը, որ նրանք ունեն վարձու աշխատանքի հանդեպ, հանդիսանում է իբրև մի հատկություն, որ անբաժանելի է նրանցից իբրև իրերից, իբրև արտադրության նյութական պայմաններից, հանդիսանում է իբրև անհրաժեշտաբար նրանց պատկանող մի բնույթ, որն իմմանենտորեն ներաճել է նրանց հետ, իբրև արտադրության տարրերի հետ։ Որոշ պատմական դարաշրջանով պայմանավորված նրանց սոցիալական բնույթը կապիտալիստական արտադրության պրոցեսում վեր է ածվում նրանց իրային բնույթի, որը բնականաբար և, այսպես ասած սկզբից ի վեր նրանց, իբրև արտադրության պրոցեսի տարրերի, բնածին հատկանիշն է համարվում։ Այս դեպքում պետք է թվա, որ այն համապատասխան մասնակցությունը, որ հողը իբրև աշխատանքի գործունեության սկզբնական դաշտ, իբրև բնական ուժերի թագավորություն, իբրև աշխատանքի բոլոր առարկաների պատրաստի գտնված արսենալ, և մյուս համապատասխան մասնակցությունը, որ ցույց են տալիս արտադրված արտադրամիջոցները (գործիքներ, հումք և այլն) արտադրության պրոցեսում առհասարակ իրենց արտահայտությունն են գտնում այն համապատասխան բաժիններում, որ հասնում են նրանց իբրև կապիտալի և հողային սեփականության,— այսինքն նրանց սոցիալական ներկայացուցիչներին,— շահույթի (տոկոսի) և ռենտայի ձևով, նման այն բանին, ինչպես բանվորի համար նրա աշխատանքի մասնակցությունը արտադրության պրոցեսին արտահայտվում է աշխատավարձով։ Այսպիսով թվում է, թե իբր ռենտան, շահույթը, աշխատավարձը ծնունդ են այն դերի, որ խաղում են հողը, արտադրության արտադրված միջոցները և աշխատանքը աշխատանքի պարզ պրոցեսում, նույնիսկ եթե մենք աշխատանքի այդ պրոցեսը գիտեինք իբրև ուղղակի մարդու և բնության միջև տեղի ունեցող պրոցես և աբստրահվեինք ամեն մի պատմական որոշակիությունից։ Սա դարձյալ նույն բանն է, միայն ուրիշ ձևով, երբ ասում են, թե այն արդյունքը, որի մեջ ներկայացված է վարձու բանվորի իր համար կատարած աշխատանքը, ներկայացված է նրա հասույթը, նրա եկամուտը, դա միայն աշխատավարձ է, արժեքի (ուստի և այդ արժեքով չափվող հասարակական արդյունքի) այն մասը, որ ներկայացնում է նրա աշխատավարձը։ Հետևաբար, եթե վարձու աշխատանքը համընկնում է առհասարակ աշխատանքի հետ, ապա աշխատավարձը ևս համընկնում է աշխատանքի արդյունքի հետ, և աշխատավարձով ներկայացրած արժեքի մասը ևս համընկնում է առհասարակ աշխատանքի ստեղծած արժեքի հետ։ Բայց սրա շնորհիվ արժեքի մյուս մասերը ևս՝ շահույթն ու ռենտան, նույնքան ինքնուրույն ձևով հակադրվում են աշխատավարձին և, իրենց հերթին, պետք է առաջանան սեփական աղբյուրներից, որոնք սպեցիֆիկ կերպով տարբեր և անկախ են աշխատանքից։ Նրանք պետք է առաջանան արտադրության մասնակից տարրերից, որոնց տերերին են հասնում նրանք, հետևաբար, շահույթը՝ արտադրության միջոցներից, կապիտալի իրային տարրերից, իսկ ռենտան՝ հողից կամ բնությունից, որը ներկայացնում է հողի սեփականատերը (Ռոշեր)։

Ուստի եկամուտի աղբյուրներից այն իմաստով, որ կապիտալը շահույթի ձևով դեպի կապիտալիստն է ձգում այն հավելյալ արժեքի մի մասը, որ նա կորզում է աշխատանքից, հողի մոնոպոլիան դեպի հողի սեփականատերն է ձգում մյուս մասը ռենտայի ձևով, իսկ աշխատանքը արժեքի վերջին դեռ մնացած մասը աշխատավարձի ձևով տալիս է բանվորին,— այն աղբյուրներից, որոնց միջոցով արժեքի մի մասը փոխարկվում է շահույթի ձևի, մյուսը՝ ռենտայի ձևի և երրորդը՝ աշխատավարձի ձևի,— հողային սեփականությունը, կապիտալը և վարձու աշխատանքը փոխարկ֊» վռւմ են իրական աղբյուրների) որոնցից առաջանում են արժեքի այդ մասերն իրենք և արդյունքի այն համապատասխան մասերը, որոնց մեջ գոյություն ունեն կամ որոնցով կարող են փոխանակվել արժեքի այդ մասերը, ուրեմն փոխարկվում են աղբյուրների, որոնցից վերջին հաշվով առաջանում է արդյունքի արժեքն ինքը^[3]։

Արդեն երբ մենք խոսում էինք կապիտալիստական արտադրության եղանակի, և նույնիսկ ապրանքային արտադրության ամենապարզ կատեգորիաների՝ ապրանքի և փողի մասին, մենք նշեցինք այն միստիֆիկացնող բնույթը, որ հասարակական հարաբերությունները, որոնց համար հարստության իրային տարրերը արտադրության ժամանակ կրողներ են ծառայում, փոխարկվում են այդ իսկ իրերի հատկության (ապրանք) և, որ ավելի ցայտուն է, ինքը արտադրական հարաբերությունը փոխարկվում է իրի (փող)։ Հասարակության բոլոր ձևերը, որչափով որ նրանք հասնում են մինչև ապրանքային արտադրություն և փողային շրջանառություն, մասնակցում են այս փոխարկմանը։ Բայց կապիտալիստական արտադրության եղանակի և կապիտալի դեպքում, որը կազմում է նրա գերիշխող կատեգորիան, արտադրության նրա որոշիչ հարաբերությունը, այդ կախարդական և այլանդակ աշխարհը անհամեմատ ավելի մեծ զարգացում է ստանում։ Եթե մենք քննարկելու լինենք կապիտալն ամենից առաջ արտադրության անմիջական պրոցեսում, իբրև մի ուժ, որ դուրս է կորզում հավելյալ աշխատանքը,— ապա այդ հարաբերությունը դեռևս շատ պարզ է։ Եվ իրական կապը դեռևս ուղղակի դրսևորվում է այդ պրոցեսը կրողների՝ կապիտալիստների հանդեպ և դեռ գիտակցվում է նրանց կողմից։ Այդ համոզիչ կերպով ապացուցվում է բանվորական օրվա սահմանների համար մղվող համառ պայքարով։ Բայց նույնիսկ չմիջնագործված այս ոլորտի — աշխատանքի ու կապիտալի միջև կատարվող անմիջական պրոցեսի ոլորտի — ներսում այս պարզ հարաբերությունը չի պահպանվում։ Բուն սպեցիֆիկ կապիտալիստական արտադրության եղանակի պայմաններում, հարաբերական հավելյալ արժեքի զարգացման հետ միասին, զարգանում են աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժերը, ընդ որում այդ արտադրողական ուժերը և աշխատանքի հասարակական կապերը թվում են փոխադրված աշխատանքից կապիտալին։ Սրա շնորհիվ կապիտալն արդեն դառնում է չափազանց խորհրդավոր մի էություն, որովհետև աշխատանքի բոլոր հասարակական արտադրողական ուժերը թվում է թե նրան են պատկանում և ոչ թե աշխատանքին իբրև այդպիսուն, և որ այդ ուժերը կապիտալի սեփական ընդերքից են ծագում։ Իսկ այնուհետև սրան միջամտում է շրջանառության պրոցեսը, որի մեջ, հատկապես նրա նյութափոխանակության և ձևափոխարկման մեջ ներքաշվում են կապիտալի, նույնիսկ երկրագործական կապիտալի բոլոր մասերը այն նույն չափով, որ չափով որ զարգանում է սպեցիֆիկ կապիտալիստական արտադրության եղանակը։ Սա մի ոլորտ է, որի մեջ արժեքի սկզբնական արտադրության հարաբերությունները բոլորովին հետին պլանի վրա են մղվում։ Արդեն արտադրության անմիջական պրոցեսում կապիտալիստը միաժամանակ գործում է իբրև ապրանք արտադրող, իբրև ապրանքային արտադրության ղեկավար։ Ուստի արտադրության այս պրոցեսը բնավ չի ներկայանում նրան պարզապես իբրև հավելյալ արժեքի արտադրության պրոցես։ Բայց ինչ էլ որ ներկայացնելիս լինի այն հավելյալ արժեքը, որ կապիտալը դուրս է կորզում արտադրության անմիջական պրոցեսում և մարմնավորում է ապրանքների մեջ, ապրանքներում ամփոփված արժեքն ու հավելյալ արժեքը պետք է իրացվեն սոսկ շրջանառության պրոցեսում։ Եվ բանն այնպես է ներկայանում, ասես՝ արժեքը, որ փոխհատուցում է արտադրության համար կանխավճարված արժեքները, և առանձնապես ապրանքների մեջ ամփոփված հավելյալ արժեքը, ոչ թե պարզապես իրացվում է շրջանառության մեջ, այլ առաջանում է նրանից։ Այս պատրանքը առանձնապես ամրապնդում են երկու հանգամանք. նախ, օտարացման ժամանակ ստացվող շահույթը, որ կախում ունի խաբեությունից, խորամանկությունից, գործիմացությունից, ճարպկությունից և շուկայական հազարավոր կոնյունկտուրաներից։ Այնուհետև այն հանգամանքը, որ այստեղ բանվորական ժամանակի հետ միասին հանդես է գալիս երկրորդ որոշիչ տարրը՝ շրջանառության ժամանակը։ Թեև սա գործում է միայն իբրև արժեքի և հավելյալ արժեքի գոյացման բացասական սահման, բայց այնպիսի տպավորություն է ստացվում, որ կարծես դա նրանց գոյացման նույնքան դրական պատճառ է, որքան ինքը աշխատանքը, և կարծես նա մտցնում է մի բնորոշում, որը բխում է կապիտալի բնությունից և անկախ է աշխատանքից։ II գրքում* [Տես 3 ծան. հետո] շրջանառության այս ոլորտը մենք բնականաբար պետք է ներկայացնեինք սոսկ իր հարաբերության մեջ դեպի նրա հարուցած ձևի որոշակիությունները, նշեինք կապիտալի կաոուցվածքի [Gestalt] հետագա զարգացումը, որ կատարվում է այդ ոլորտում։ Բայց իրականում այդ ոլորտը մրցության ոլորան է, որի վրա, եթե դիտելու լինենք յուրաքանչյուր աոանձին դեպքը, գերիշխում է պատահականությունը, որի մեջ, հետևաբար, այն ներքին օրենքը, որ իրեն համար ճանապարհ է հարթում այդ պատահականություններում և կարգավորում դրանք, տեսանելի է դառնում այն ժամանակ միայն, երբ դրանք ընդգրկվում են մեծ մասսաներով, և որոնց մեջ, ուստի, նա անտեսանելի ու անհասկանալի է մնում հենց արտադրության առանձին գործակալների համար։ Բայց, այնուհետև. արտադրության իսկական պրոցեսը, իբրև արտադրության անմիջական պրոցեսի և շրջանառության պրոցեսի միասնություն, հարուցում է նորանոր գոյացություններ [Gestaltungen], որոնց մեջ ավելի ու ավելի է կորչում ներքին կապի թելը, արտադրության հարաբերությունները մեկը մյուսի նկատմամբ ավելի ու ավելի են ինքնուրույնանում և արժեքի բաղկացուցիչ մասերը ոսկրանում են միմյանց հանդեպ ինքնուրույն ձևերի մեջ։

Ինչպես տեսանք, հավելյալ արժեքի փոխարկումը շահույթի որոշվում է նույնքան շրջանառության պրոցեսով, ինչքան և արտադրության պրոցեսով։ Հավելյալ արժեքը շահույթի ձևով վերաբերում է արդեն ոչ թե կապիտալի՝ աշխատանքի վրա ծախսած մասին, որից առաջանում է նա, այլ ամբողջ կապիտալին։ Շահույթի նորման կարգավորվում է սեփական օրենքներով, որոնք թույլատրում և նույնիսկ պայմանավորում են նրա փոփոխությունը՝ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի դեպքում։ Այս բոլորն ավելի ու ավելի է թաքցնում հավելյալ արժեքի իսկական բնությունը, ուստի և կապիտալի իսկական մեխանիզմը։ Ավելի ևս մեծ չափով է սա կատարվում շահույթը միջին շահույթի և արժեքները արտադրության գների, շուկայական գների կարգավորող միջին գների փոխարկվելու հետևանքով։ Այստեղ միջամտում է հասարակական մի բարդ պրոցես՝ կապիտալների հավասարանքի պրոցեսը, որ անջատում է ապրանքների հարաբերական միջին գները նրանց արժեքներից և արտադրության տարբեր ոլորտների միջին շահույթները (բոլորովին չխոսելով արդեն կապիտալի ինդիվիդուալ ծախքերի մասին արտադրության յուրաքանչյուր հատուկ ոլորտի մեջ) աշխատանքի իսկական շահագործումից առանձին կապիտալների կողմից։ Այստեղ ոչ միայն այդպես է թվում, այլև իրոք ապրանքների միջին գինը տարբեր է նրանց արժեքից, հետևաբար, նրանց մեջ իրացված աշխատանքից, և առանձին կապիտալի միջին շահույթը տարբեր է այն հավելյալ արժեքից, որ այդ կապիտալը կորզել է իր զբաղեցրած բանվորներից։ Ապրանքների արժեքը անմիջականորեն երևան է գալիս լոկ այն ազդեցության մեջ, որ գործում են աշխատանքի արտադրողական ուժի փոփոխությունները արտադրության գների իջեցման և բարձրացման վրա, նրանց շարժման վրա, և ոչ թե նրանց վախճանական սահմանների վրա։ Թվում է, թե շահույթի որոշման մեջ աշխատանքի անմիջական շահագործումը սոսկ երկրորդական գործոնի դեր է կատարում, այն է, որքան որ այդ շահագործումը հնարավորություն է տալիս կապիտալիստին, շուկայական կարգավորող գների առկայությամբ, որոնք, ըստ երևույթին, գոյություն ունեն անկախ այդ շահագործումից, իրացնելու մի շահույթ, որը շեղվում է միջին շահույթից։ Իսկ ինչ վերաբերում է նորմալ միջին շահույթներին, դրանք թվում են կապիտալին իմանենտ [ի բնե հատուկ], շահագործումից անկախ։ Թվում է, թե աննորմալ շահագործումը, ինչպես նաև շահագործումը բարեհաջող, բացառիկ պայմաններում հիմք է ծառայում սոսկ շեղումների միջին շահույթից, և ոչ թե բուն միջին շահույթի։ Շահույթի տարաբաժանումը ձեռնարկուական եկամուտի ու տոկոսի (չխոսելով արդեն վաճառականական և փողային֊ առևտրական շահույթի միջամտության մասին, որ հիմնված է շրջանառության վրա և թվում է ամբողջովին շրջանառությունից բխող, և ոչ թե բուն արտադրության պրոցեսից) ավարտում է հավելյալ արժեքի ձևի ինքնակայացումը, նրա ձևի քարացումը իր սուբստանցի, իր էության նկատմամբ։ Շահույթի մի մասը, հակառակ մյուսի, միանգամայն անջատվում է կապիտալիստական հարաբերությունից իբրև այդպիսուց և ներկայացնում է իբրև ոչ թե վարձու աշխատանքի շահագործման ֆունկցիայից բխող, այլ իր իսկ կապիտալիստի վարձու աշխատանքից բխող։ Հակառակ սրա, թվում է, թե տոկոսը առաջանում է անկախ բանվորի վարձու աշխատանքից և կապիտալիստի սեփական աշխատանքից, այլ նա ծագում է կապիտալից, իբրև իր սեփական անկախ աղբյուրից, եթե սկզբնապես, շրջանառության մակերևույթի վրա, կապիտալը թվում էր կապիտալ-ֆետիշ, արժեք, որ ծնում է արժեք, ապա այժմ, իբրև տոկոսաբեր կապիտալ, նա ներկայանում է ամենից ավելի օտարացած և ամենից ավելի յուրահատուկ ձևով։ Ուստի և «կապիտալ — տոկոս» ֆորմուլան, իբրև երրորդ անգամ «հող — ռենտա» և «աշխատանք — աշխատավարձ»-ին, շատ ավելի հետևողական է, քան «կապիտալ — շահույթը», որովհետև շահույթի մեջ դեռևս հիշողություն է պահպանվում նրա ծագման մասին, որը ոչ միայն անհայտացել է տոկոսում, այլև սևեռված է այդ ծագմանը հակադիր ձևով։

Վերջապես, կապիտալի, իբրև հավելյալ արժեքի ինքնուրույն աղբյուրի կողքին հանդես է գալիս հողային սեփականությունը, որը սահմանափակում է միջին շահույթը և հավելյալ արժեքի մի մասը հանձնում է մի այնպիսի դասակարգի, որն ինքը չի աշխատում, չի շահագործում բանվորներին անմիջականորեն և չի կարող, ըստ տոկոսաբեր կապիտալի օրինակի, հանձնվել բարոյա-խրատական դատողությունների, օրինակ, ռիսկի և զոհաբերությունների վերաբերյալ դատողությունների կապիտալի փոխատվության դեպքում։ Քանի որ այստեղ հավելյալ արժեքի մի մասը անմիջականորեն կապված է թվում ոչ թե հասարակական հարաբերությունների, այլ բնական տարրի՝ հողի հետ, ապա հավելյալ արժեքի տարբեր մասերի առանձնացման ու քարացման ձևը, մեկը մյուսի հանդեպ, ավարտվում է ներքին կապը վերջնականապես խզվում է, և նրա աղբյուրները կատարելապես փակվում են հենց արտադրության փոխադարձ հարաբերությունների առանձնացումով, որոնք կապվում են արտադրության պրոցեսի զանազան իրային տարրերի հետ։

«Կապիտալ — շահույթի» կամ ավելի լավ է՝ «կապիտալ — տոկոս, հող — հողային ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ» տնտեսական այս եռմիասնության մեջ, որ պատկերում է արժեքի բաղկացուցիչ մասերի և առհասարակ հարստության կապը իր աղբյուրների հետ, ավարտված է հանդիսանում արտադրության կապիտալիստական եղանակի միստիֆիկացիան, հասարակական հարաբերությունների իրայնացումը, արտադրության իրային հարաբերությունների և նրանց պատմական-սոցիալական որոշակիության անմիջական սերտաճումը, կախարդված, աղավաղված և գլխիվայր գրված աշխարհը, որի մեջ monsieur le Capital-ը [պարոն կապիտալը] և madame la Terre-ն [տիկին հողը], իբրև սոցիալական խարակտերներ ու միևնույն ժամանակ անմիջականորեն իբրև պարզապես իրեր, տոնում են իրենց դիվատոնը։ Կլասիկ քաղաքատնտեսության մեծ ծառայությունն այն է, որ նա խորտակեց այս կեղծ երևութականությունն ու պատրանքը, հարստության հասարակական տարբեր տարրերի այս ինքնակայացումն ու քարացումը միմյանց հանդեպ, իրերի այս անձնավորում ու արտադրության հարաբերությունների իրայնացումը, ամենօրյա կյանքի այս կրոնը, խորտակեց նրանով, որ տոկոսը հանգեցրեց շահութամասի և ռենտան հավելուրդի միջին շահույթից, այնպես որ երկուսն էլ ձուլվում են հավելյալ արժեքի մեջ. նրանով, որ շրջանառության պրոցեսը ներկայացրեց իբրև լոկ ձևերի մետամորֆոզ և, վերջապես, արտադրության անմիջական պրոցեսում ապրանքների արժեքը և հավելյալ արժեքը հանգեցրեց աշխատանքի։ Սակայն նրա պարագլուխներից նույնիսկ լավագույնները,— և դա այլ կերպ էլ չի կարող լինել բուրժուական տեսակետի տիրապետության դեպքում,— առավել կամ պակաս չափով համակված են, մնում երևութականության այն աշխարհով, որ քննադատաբար խորտակել են նրանք, ուստի և առավել կամ պակաս չափով ընկնում են անհետևողականության, կիսակատարության և անլուծելի հակասությունների մեջ։ Այս կապակցությամբ նույնքան բնական է, մյուս կողմից, որ արտադրության իսկական գործակալներն իրենց շատ լավ են զգում «կապիտալ — տոկոս, հող — ռենտա, աշխատանք — աշխատավարձ» այդ անբանական ու իրական հարաբերություններից կտրված ձևերի մեջ, որովհետև նրանք շարժվում են և ամեն օր գործ ունեն արտաքին երևութականության հենց այգ ձևերի [Gestaltungen] հետ։ Ուստի պակաս բնական չէ, որ վուլգար քաղաքատնտեսությունը, որը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե արտադրության իսկական գործակալների ամենօրյա պատկերացույցների դիդակտիկ, առավել կամ պակաս դոկտրինյորական թարգմանությունը և որը սոսկ որոշ խելամիտ կարգ է մտցնում այդ պատկերացումների մեջ, որ նա հենց այդ եռմիասնության մեջ, որտեղ անհետացած է ամեն մի ներքին կապ, գտնում է բնական, ամեն մի տարակույսից վեր գտնվող հիմք իր դատարկ սնապարծության համար։ Միևնույն ժամանակ այս ֆորմուլան համապատասխանում է իշխող դասակարգերի շահերին, որովհետև, սա ազդարարում ու դոգմայի աստիճանի է հասցնում նրանց եկամտի աղբյուրների բնական անհրաժեշտությունը և հավիտենական արդարացումը։

Նկարագրելով, թե արտադրության հարաբերությունները ինչպես են իրայնանում և ինքնուրույնություն ձեռք բերում արտադրության գործակալների հանդեպ, մենք կանգ չենք առնում այն բանի վրա, թե ինչպես են շնորհիվ համաշխարհային շուկայի, նրա կոնյունկտուրաների, շուկայագների շարժման, վարկի պարբերաշրջանների, արդյունաբերության և առևտրի ցիկլերի, բարգավաճման և ճգնաժամի հերթափոխությունների, թե այս ամենի շնորհիվ փոխադարձ կապերն ինչպես են ներկայանում արտադրության գործակալներին իբրև անհաղթահարելի, նրանց վրա տարերայնորեն գերիշխող բնության օրենքներ և հանդես գալիս նրանց հանդեպ իբրև կույր անհրաժեշտություն։ Այս խնդիրների վրա կանգ չենք առնում այն պատճառով, որ մրցության իսկական շարժումը մեր պլանից դուրս է գտնվում և մենք նպատակ ունենք կապիտալիստական արտադրության եղանակի ներքին կազմակերպությունը ներկայացնել նրա, այսպես ասած, իդեալական-միջին տիպի մեջ։

Նախկին հասարակական ձևերի մեջ այս տնտեսական միստիֆիկացիան հանդես է գալիս գերազանցապես փողի և տոկոսաբեր կապիտալի վերաբերմամբ։ Գործի բուն իսկ էությամբ դա բացառված է, նախ, այնտեղ, որտեղ գերակշռում է արտադրությունը հանուն սպառողական արժեքի, արտադրողների անմիջական սեփական կարիքները բավարարելու համար։ Երկրորդ, այնտեղ, որտեղ, ինչպես անտիկ աշխարհում և միջին դարերում, ստրկությունը կամ ճորտությունը կազմում են հասարակական արտադրության լայն հիմքը. արտադրության պայմանների գերիշխումը արտադրողների վրա քողարկվում է այստեղ գերիշխանության և ստրկացման հարաբերություններով, որոնք հանդես են գալիս և տեսանելի են իբրև արտադրական պրոցեսի անմիջական շարժիչ ուժեր։ Սկզբնական համայնքներում, որտեղ իշխում է պրիմիտիվ կոմունիզմը, և նույնիսկ անտիկ քաղաքային համայնքներում այդ համայնական հարաբերություններն իրենք իրենց պայմաններով ներկայանում են իբրև արտադրության բազիս, ինչպես և այդ բազիսի վերարտադրությունը՝ իբրև նրանց վերջնական նպատակը։ Նույնիսկ միջնադարյան համքարություններում ոչ կապիտալը, ոչ էլ աշխատանքը չեն հանդիսանում անկապակից. ընդհակառակը, նրանց հարաբերությունները որոշվում են կորպորատիվ կառուցվածքով, նրա հետ կապված հարաբերություններով և պրոֆեսիոնալ պարտքի, վարպետի դրության վերաբերյալ և այլ պատկերացումներով, որոնք համապատասխանում են այդ հարաբերություններին։ Միայն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում...

ՔԱՌԱՍՈՒՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՊՐՈՑԵՍԻ ԱՆԱԼԻԶԻ ՇՈՒՐՋԸ

Մեր առաջիկա հետազոտության մեջ կարող ենք մի կողմ թողնել արտադրության գնի և արժեքի տարբերությունը, որովհետև այդ տարբերությունն առհասարակ ընկնում է, եթե, ինչպես մենք անում ենք տվյալ դեպքում, քննարկենք աշխատանքի ամբողջ տարեկան արդյունքի, այսինքն հասարակական ամբողջ կապիտալի արդյունքի արժեքը։

Շահույթը (ձեռնարկուական եկամուտը պլյուս տոկոս) և ռենտան ոչ այլ ինչ են, բայց եթե յուրահատուկ ձևեր, որ ընդունում են ապրանքների հավելյալ արժեքի առանձին մասերը։ Հավելյալ արժեքի մեծությունը այն մասերի ընդհանուր մեծության սահմանն է, որոնց նա կարող է տրոհվել։ Այս պատճառով միջին շահույթ պլյուս ռենտա հավասար է հավելյալ արժեքի։ Հնարավոր է, որ ապրանքներում ամփոփված հավելյալ աշխատանքի, ուստի և հավելյալ արժեքի մի մասը ուղղակի չի մտնում միջին շահույթի հավասարեցման մեջ, այնպես որ ապրանքային արժեքի մի մասը առհասարակ արտահայտություն չի ստանում համապատասխան ապրանքի գնի մեջ։ Բայց, նախ, սա փոխհատուցվում է կամ նրանով, որ շահույթի նորման աճում է, եթե իր արժեքից ցածր վաճառված ապրանքը կազմում է հաստատուն կապիտալի տարր, կամ նրանով, որ շահույթն ու ռենտան ներկայացված են ավելի մեծ քանակությամբ արդյունքի մեջ, եթե իր արժեքից ցածր վաճառված ապրանքը իբրև անձնական սպառման առարկա մտնում է արժեքի այն մասի մեջ, որը սպառվում է իբրև եկամուտ։ Իսկ, երկրորդ, այդ տատանումները միջին հաշվով փոխադարձաբար ոչնչացվում են։ Համենայն դեպս, եթե նույն իսկ ապրանքագնի մեջ արտահայտություն չստացած հավելյալ արժեքի մի որոշ մասը կորսված է հանդիսանում գնագոյացման համար, միջին շահույթի և իր նորմալ ձևով վերցրած ռենտայի գումարը երբեք չի կարող ավելի լինել ամբողջ հավելյալ արժեքից, թեև նրանից պակաս կարող է լինել։ Նրա նորմալ ձևը ենթադրում է բանվորական ուժի արժեքին համապատասխանող մի աշխատավարձ։ Նույնիսկ մոնոպոլ ռենտան, որչափով որ նա հանուրդ չէ աշխատավարձից, հետևաբար, չի կազմում հատուկ կատեգորիա, անուղղակի կերպով մշտապես անխուսափելիորեն կազմում է հավելյալ արժեքի մի մաս։ Եթե նա չի էլ գոյացնում գնի հավելուրդամաս այն իսկ ապրանքի արտադրագնի նկատմամբ, որի բաղկացուցիչ մասն է հանդիսանում (ինչպես դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում), կամ եթե նա չի էլ գոյացնում այն իսկ ապրանքի հավելյալ արժեքի հավելուրդամասը, որի բաղկացուցիչ մասն է նա ներկայացնում, նրա սեփական հավելյալ արժեքի մասի հանդեպ, արժեք, որ չափվում է միջին շահույթով (ինչպես բացարձակ ռենտայի դեպքում), ապա այնուամենայնիվ նա կազմում է ուրիշ ապրանքների հավելյալ արժեքի մի մասը, այսինքն ապրանքների, որ փոխանակվում են մոնոպոլ գին ունեցող այդ ապրանքի հետ։— Միջին շահույթի և հողային ռենտայի գումարը երբեք չի կարող գերազանցել այն մեծությունից, որի մասերն են այդ շահույթն ու ռենտան և որն արդեն տրված է մինչև այդ բաժանումը։ Ուստի մեր հետազոտության համար նշանակություն չունի, իրացվում է ապրանքների գնի մեջ ապրանքների ամբողջ հավելյալ արժեքը, այսինքն ապրանքներում ամփոփված ամբողջ հավելյալ աշխատանքը, թե ոչ։ Հավելյալ աշխատանքն ամբողջովին չի իրացվում հենց այն պատճառով, որ տվյալ ապրանքի արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաքանակի մշտական փոփոխության դեպքումդ, որը բխում է աշխատանքի արտադրողականության մշտական փոփոխությունից, ապրանքների մի մասը մշտապես արտադրվում է աննորմալ պայմաններում, ուստի և հարկ է լինում դրանք վաճառել իրենց անհատական արժեքից ցածր։ Համենայն դեպս շահույթ պլյուս ռենտա հավասար են ամբողջ իրացված հավելյալ արժեքին (հավելյալ աշխատանքին և այն հետազոտության համար, որի մասին խոսվում է այստեղ, իրացված հավելյալ արժեքը հավասար կարելի է համարել ամբողջ հավելյալ արժեքին, որովհետև շահույթն ու ռենտան հանդիսանում են իրացված հավելյալ արժեք, հետևաբար, այն հավելյալ արժեքը, որ առհասարակ մտնում է ապրանքագների մեջ, հետևաբար, գործնականապես այն ամբողջ հավելյալ արժեքը, որ հանդիսանում է այդ գնի բաղկացուցիչ մասը։

Մյուս կողմից՝ աշխատավարձը, որ կազմում է եկամտի երրորդ յուրահատուկ ձևը, մշտապես հավասար է կապիտալի փոփոխուն բաղկացուցիչ մասին, այսինքն այն բաղկացուցիչ մասին, որը ծախսվում է ոչ թե աշխատանքի միջոցների, այլ կենդանի բանվորական ուժ գնելու, բանվորներին վճարելու համար։ (Եկամտի ծախսմանը ծառայող աշխատանքը վճարվում է այղ աշխատանքը գործադրողներին պատկանող աշխատավարձից, շահույթից կամ ռենտայից, ուստի և չի կազմում այն ապրանքների արժեքի մի մասը, որոնցով նա վճարվում է։ Այսպիսով, նա նկատի չէ առնվում ապրանքների արժեքը և այն բաղկացուցիչ մասերը վերլուծելիս, որոնց տրոհվում է նա)։ Փոփոխուն կապիտալի արժեքը, հետևաբար և աշխատանքի գինը վերարտադրվում է բանվորների ամբողջ բանվորական օրվա իրայնացված մասում, ապրանքային արժեքի այն մասում, որում բանվորը վերարտադրում է իր սեփական բանվորական ուժի արժեքը կամ իր աշխատանքի գինը։ Բանվորի ամբողջ բանվորական օրը բաժանվում է երկու մասի։ Մեկ մասն այն է, որի ընթացքում նա կատարում է աշխատանքի մի քանակ, որն անհրաժեշտ է իր սեփական կենսամիջոցների արժեքը վերարտադրելու համար, այն է՝ իր ամբողջ աշխատանքի վճարված մասը, այն մասը, որ անհրաժեշտ է նրա սեփական պահպանման և վերարտադրության համար։ Բանվորական օրվա մնացած ամբողջ մասը, աշխատանքի այն ամբողջ հավելուրդաքանակը, որ նա կատարում է իր աշխատավարձի արժեքի մեջ իրացված աշխատանքից դուրս, հավելյալ աշխատանք է, չվճարված աշխատանք՝ ներկայացված նրա ամբողջ ապրանքային արդյունքի հավելյալ արժեքի (ուստի և հավելյալ քանակությամբ ապրանքի) մեջ, հավելյալ արժեքի, որն իր հերթին տրոհվում է տարբեր անուններ կրող մասերի՝ շահույթի (ձեռնարկուական եկամուտ պլյուս տոկոս) և ռենտայի։

Եվ այսպես, ապրանքների արժեքի այն ամբողջ մասը, որի մեջ իրացվում է բանվորների ամբողջ աշխատանքը, որը միակցվում է մեկ օրվա կամ մեկ տարվա ընթացքում, տարվա մեջ այդ աշխատանքի ստեղծած արդյունքի ամբողջ արժեքը տրոհվում է աշխատավարձի արժեքի, շահույթի և ռենտայի։ Որովհետև այդ ամբողջ աշխատանքը տրոհվում է անհրաժեշտ աշխատանքի, որի միջոցով բանվորն ստեղծում է արդյունքի արժեքի այն մասը, որով վարձատրվում է նա ինքը, այսինքն աշխատավարձը, և չվճարված հավելյալ աշխատանքի, որի միջոցով նա ստեղծում է արդյունքի արժեքի այն մասը, որ ներկայացնում է հավելյալ արժեք և հետագայում տրոհվում է շահույթի և ռենտայի։ Բացի այդ աշխատանքից, բանվորը ոչ մի այլ աշխատանք չի կատարում, և բացի արդյունքի ամբողջ արժեքից, որն ընդունում է աշխատավարձի, շահույթի, ռենտայի ձևեր, նա ոչ մի արժեք չի ստեղծում։ Տարեկան արդյունքի արժեքը, որի մեջ ներկայացվում է տարվա ընթացքում նրա կողմից միակցված նոր աշխատանքը, հավասարվում է աշխատավարձին կամ փոփոխուն կապիտալի արժեքին պլյուս հավելյալ արժեքը, որն իր հերթին տրոհվում է շահույթի և ռենտայի ձևերի։

Եվ այսպես, տարեկան արդյունքի արժեքի այն ամբողջ մասը, որ ստեղծում է բանվորը տարվա ընթացքում, արտահայտվում է երեք եկամուտների արժեքի տարեկան գումարով՝ աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի։ Ուստի ակներև է, որ տարվա ընթացքում ստեղծվող արդյունքի արժեքի մեջ կապիտալի հաստատուն մասի արժեքը չի վերարտադրվում, որովհետև աշխատավարձը սոսկ հավասար է կապիտալի փոփոխուն մասի արժեքին, որ կանխավճարված է արտադրության համար, իսկ ռենտան և շահույթը հավասար են միայն հավելյալ արժեքին, արժեքի արտադրված հավելուրդին կանխավճարված կապիտալի ամբողջ արժեքի նկատմամբ, որը հավասար է հաստատուն կապիտալի արժեքին պլյուս փոփոխուն կապիտալի արժեքը։

Այստեղ լուծելիք դժվարության տեսակետից բոլորովին դեր չի խաղում այն հանգամանքը, որ շահույթի և ռենտայի ձևի փոխարկված հավելյալ արժեքի մի մասը չի սպառվում իբրև, եկամուտ, այլ ծառայում է կուտակման համար։ Նրա այն մասը, որ խնայվում է իբրև կուտակման ֆոնդ, ծառայում է նոր, լրացուցիչ կապիտալ գոյացնելու, բայց ոչ հին կապիտալի այն հին բաղկացուցիչ մասը հատուցելու համար, որ ծախսված է ինչպես բանվորական ուժի, այնպես էլ աշխատանքի միջոցների համար։ Հետևաբար, պարզացման նպատակով այստեղ կարելի է ընդունել, որ եկամուտներն ամբողջովին ծախսվել են անձնական սպառման վրա։ Երկակի դժվարություն է ներկայանում։ Մեկ կողմից՝ տարեկան արդյունքի արժեքը, որի ձևով սպառվում են այդ եկամուտները — աշխատավարձը, շահույթը, ռենտան — իր մեջ պարունակում է որոշ արժեքամաս, որ հավասար է նրա մեջ մտած կապիտալի հաստատուն մասի արժեքին։ Նա պարունակում է իր մեջ այդ արժեքամասը, բացի այն արժեքամասից, որը հանգում է աշխատավարձի, և այն մասից, որը բաժանվում է շահույթի և ռենտայի։ Հետևաբար, տարեկան արդյունքի արժեքը = աշխատավարձին + շահույթ + ռենտա + C, ընդ որում վերջինս նրա արժեքի հաստատուն մասն է։ Հապա ի՞նչպես կարող է տարվա ընթացքում արտադրված արժեքը, որ հավասար է սոսկ աշխատավարձին + շահույթ + ռենտա, գնել մի արդյունք, որի արժեքը = (աշխատավարձին + շահույթ + ռենտա) + C։ Ի՞նչպես կարող է տարվա ընթացքում արտադրված արժեքի գնել մի արդյունք, որն իրենից ավելի բարձր արժեք ունի։

Մյուս կողմից՝ եթե մենք մի կողմ թողնենք հաստատուն կապիտալի այն մասը, որը չի մտել արդյունքի մեջ և որն այդ պատճառով, թեկուզ և պակասած արժեքով, շարունակում է գոյություն ունենալ ապրանքների տարեկան արտադրությունից հետո, ինչպես և մինչ այդ, եթե մենք այսպիսով միառժամանակ վերանանք կիրառված, բայց չսպառված հիմնական կապիտալից, ապա կպարզվի, որ կանխավճարված կապիտալի հաստատուն մասը հումքի և օժանդակ նյութերի ձևով ամբողջովին մտել է նոր արդյունքի մեջ, մինչդեռ աշխատամիջոցների մի մասը ամբողջովին սպառված է, իսկ մյուսը՝ սոսկ մասամբ է օգտագործվածդ այնպես որ. նրա արժեքի մի մասն է միայն սպառված արտադրության մեջ։ Հաստատուն կապիտալի այս ամբողջ մասը, որ սպառված է արտադրության մեջ, պետք է փոխհատուցվի in natura [բնեղենով]։ Ենթադրելով, որ մնացած բոլոր պայմանները, առանձնապես աշխատանքի արտադրողական ուժը, չեն փոխվել, այդ մասի փոխհատուցման համար կպահանջվի հենց նույն չափ աշխատանք, որչափ և առաջ, այսինքն այդ մասը պետք է. փոխհատուցվի հավասարամեծ արժեքով։ Հակառակ դեպքում ինքը վերարտադրությունը չի կարող կատարվել նախկին մասշտաբով։ Բայց ո՞վ պետք է կատարի այդ աշխատանքները և ո՞վ է կատարում։

Ինչ վերաբերում է առածին դժվարությանը,— թե ով պետք է վճարի արդյունքի մեջ ամփոփված արժեքի հաստատուն մասը և ինչով,— ապա ենթադրվում է, որ արտադրության մեջ սպառված հաստատուն կապիտալի արժեքը նորից հանդես է դալիս իբրև արդյունքի արժեքամաս։ Սա չի հակասում երկրորդ դժվարության նախադրյալներին, որովհետև արդեն I գրքի V գլխում (աշխատանքի պրոցեսը և արժեքի աճման պրոցեսը)** [Տես 3 ծան. հետո] ցույց է տրված, թե ինչպես նոր աշխատանքի պարզ միակցման միջոցով, աշխատանք, որ թեև չի վերարտադրում հին արժեքը, այլ սոսկ ստեղծում է ավելագրում նրան, ստեղծում է սոսկ ավելադիր արժեք) այնուամենայնիվ միաժամանակ արդյունքի մեջ պահպանվում է հին արժեքը։ Բայց միևնույն ժամանակ ցույց է տրվել, որ այդ կատարվում է աշխատանքով ոչ այն չափով, որ չափով սա արտադրում է արժեք, այսինքն հանդիսանում է աշխատանք ընդհանրապես, այլ որ չափով որ սա գործում է իբրև որոշ արտադրողական աշխատանք։ Այսպիսով, լրացուցիչ աշխատանք չի պահանջվում հաստատուն մասի արժեքը պահպանելու համար այն արդյունքի մեջ, որի վրա ծախսվում է եկամուտը, այսինքն տարվա ընթացքում ստեղծված ամբողջ արժեքը։ Բայց, իհարկե, նոր լրացուցիչ աշխատանք է պահանջվում փոխհատուցելու համար այն հաստատուն կապիտալը, որի արժեքն ու սպառողական արժեքը սպառվել են նախընթաց տարում. առանց այսպիսի փոխհատուցման վերարտադրությունն առհասարակ անհնարին է։

Նոր միակցված ամբողջ աշխատանքը ներկայացված է տարվա ընթացքում նոր ստեղծված արժեքի մեջ, որն իր հերթին, ամբողջովին փոխարկվում է եկամտի երեք տեսակի՝ աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի։ Կնշանակի՝ մի կողմից՝ ավելադիր հասարակական աշխատանք չի մնում փոխհատուցելու համար սպառված հաստատուն կապիտալը, որ ենթակա է վերականգնման մասամբ in natura և իր արժեքով, մասամբ էլ միայն իր արժեքով (որչափով որ խնդիրը վերաբերում է պարզապես հիմնական կապիտալի մաշվածքին)։ Մյուս կողմից՝ տարեկան աշխատանքով ստեղծված արժեքը, որ տրոհվում է աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի և այդ ձևերով ենթակա է ծախսման, անբավարար է թվում վճարելու կամ գնելու համար կապիտալի հաստատուն մասը, որը պետք է գտնվի արդյունքի մեջ՝ նոր ստեղծված արժեքից դուրս։

Մենք տեսնում ենք, որ այստեղ դրված պրոբլեմն արդեն լուծված է հասարակական ամբողջ կապիտալի վերարտադրությունը II գրքի III բաժնում*** [Տես 3 ծան. հետո] հետազոտելիս։ Այստեղ մենք վերադառնում ենք այդ առարկային ամենից առաջ այն պատճառով, որ այնտեղ հավելյալ արժեքը դեռ չէր ծավալված եկամտի իր ձևերով՝ շահույթ (ձեռնարկուական եկամուտ պլյուս տոկոս) և ռենտա, ուստի և չէր կարող քննարկվել այդ ձևերով. ապա նաև այն պատճառով, որ հենց աշխատավարձի, շահույթի ու ռենտայի ձևին, դրանց անալիզի ընթացքում, հարում է մի անհավատալի սխալանք, որը, սկսած Ա. Սմիթից, անցնում է ամբողջ քաղաքատնտեսության միջով։

Մենք այնտեղ [II հատորում] ամբողջ կապիտալը բաժանել ենք երկու մեծ դասի. I դաս, որ արտադրում է արտադրամիջոցներ, և II դաս, որ արտադրում է անհատական սպառման միջոցներ։ Այն հանգամանքը, որ որոշ արդյունքներ կարող են նույն հաջողությամբ ծառայել անբնական օգտագործման համար, ինչպես և որպես արտադրության միջոցներ (ձի, հացահատիկ և այլն), բնավ չի վերացնում այս բաժանման բացարձակ ծուռությունը։ Եվ սա իրոք հիպոթեզ չէ, այլ սոսկ փաստի արտահայտություն։ Վերցնենք որևէ երկրի տարեկան արդյունքը։ Սրա մի մասը, արտադրամիջոց ծառայելու ինչպիսի ընդունակություն էլ որ նա ունենա, մտնում է անհատական սպառման մեջ։ Սա այն արդյունքն է, որի վրա ծախսվում է աշխատավարձը, շահույթը և ռենտան։ Այս արդյունքը հասարակական կապիտալի որոշակի ստորաբաժանման արդյունք է։ Հնարավոր է, որ այդ նույն կապիտալը արտադրում է նաև I դասին պատկանող արդյունքներ։ Որչափով որ այղ այդպես է, I դասին պատկանող և արտադրողաբար սպառվող արդյունքները մատակարարվում են կապիտալի ոչ այն մասով, որ գործադրված է II դասի արդյունքի վրա, այնպիսի արդյունքի վրա, որն իրոք բաժին է ընկնում անհատական սպառման։ Այս ամբողջ II արդյունքը, որ մտնում է անհատական սպառման մեջ և որի վրա ուրեմն եկամուտ է ծախսվում, ներկայացնում է նրա վրա սպառված կապիտալի կեցությունը՝ պլյուս արտադրված ավելցուկը։ Այսպիսով, դա այն կապիտալի արդյունքն է, որ ներդրված է միայն սպառման միջոցների արտադրության մեջ։ Եվ նմանապես տարեկան արդյունքի I ստորաբաժանումը, որ ծառայում է իբրև վերարտադրության միջոց — հումք և աշխատանքի գործիքներ — իբրև սպառման միջոց ծառայելու ինչպիսի ընդունակություն էլ որ ունենա այդ արդյունքը naturaliter [ըստ իր բնության], հանդիսանում է բացառապես արտադրամիջոցների արտադրության մեջ ներդրված կապիտալի արդյունք։ Հաստատուն կապիտալ կազմող արդյունքների անհամեմատ ավելի մեծ մասը իրայնապես ևս գոյություն ունի այնպիսի ձևով, որով նրանք չեն կարող անհատական սպառման մեջ մանել։ Որչափով որ սա հնարավոր է արդյունքի մի մասի համար, որչափով որ, օրինակ, գյուղացին կարող է ուտել իր սերմացուն կամ մորթել իր բանող անասունները, այդ մասի նկատմամբ գոյություն ունեցող տնտեսական սահմանափակումը լիովին այն նույն դրությունն է ստեղծում, որ կարծեք այդ մասը գոյություն ունենար սպառման համար ոչ պիտանի ձևով։

Ինչպես արդեն ասվեց, երկու դասերի քննարկման ժամանակ էլ մենք վերանում ենք հաստատուն կապիտալի հիմնական մասից, որը շարունակում է գոյություն ունենալ in natura և իր արժեքով, անկախ երկու դասերի տարեկան արդյունքից։

II դասում, որի արդյունքների վրա ծախսվում են աշխատավարձ, շահույթ և ռենտա, կարճ ասած՝ եկամուտներ են սպառվում, արդյունքն իր հերթին կազմված է ըստ արժեքի երեք բաղկացուցիչ մասերից։ Մեկ բաղկացուցիչ մասը հավասար է արտադրության մեջ սպառված կապիտալի հաստատուն մասի արժեքին։ Մյուս բաղկացուցիչ մասը հավասար է արտադրության համար կանխավճարված կապիտալի այն փոփոխուն մասի արժեքին, որ ծախսված է աշխատավարձի վրա։ Վերջապես, երրորդ բաղկացուցիչ մասը հավասար է արտադրված հավելյալ արժեքին, այսինքն = շահույթին + ռենտան։ II դասի արդյունքի առաջին բաղկացուցիչ մասը, կապիտալի հաստատուն մասի արժեքը, չի կարող սպառվել ոչ II դասի կապիտալիստների ու բանվորների կողմից, ոչ էլ հողի սեփականատերերի ձեռքով։ Նա չի կազմում նրանց եկամտի որևէ մասը, բայց պետք է փոխհատուցվի in natura իսկ որպեսզի այդ կարողանա տեղի ունենալ, նա պետք է վաճառվի։ Ընդհակառակը, այդ արդյունքի մնացած երկու բաղկացուցիչ մասերը հավասար են այդ դասում արտադրված եկամուտների արժեքին + աշխատավարձին + շահույթը + ռենտան։

I դասում արդյունքն ըստ ձևի կազմված է նույնպիսի բաղկացուցիչ մասերից։ Բայց այն մասը, որ այստեղ կազմում է եկամուտ, աշխատավարձ շահույթ + ռենտա, կարճ՝ կապիտալի փոփոխուն մասը + հավելյալ արժեքը, այստեղ սպառվում է ոչ թե այդ I դասի արդյունքների նատուրալ ձևով, այլ II դասի արդյունքների միջոցով։ Հետևաբար, I դասի եկամուտների արժեքը պետք է սպառվի II դասի արդյունքի այն մասի ձևով, որը կազմում է այդ դասի փոխհատուցման ենթակա հաստատուն կապիտալը։ II դասի արդյունքի մի մասը, որ պետք է փոխհատուցի նրա հաստատուն կապիտալը, գործ է ածվում իր նատուրալ ձևով I դասի բանվորների, կապիտալիստների և հողային սեփականատերերի կողմից։ Նրանք իրենց եկամուտները ծախսում են այդ II արդյունքի վրա։ Մյուս կողքից՝

I դասի արդյունքը, որչափով որ նա ներկայացնում է I դասի եկամուտ, իր նատուրալ ձևով արտադրողաբար սպառվում է II դասի կողմից, որի հաստատուն կապիտալը նա փոխհատուցում է in natura։ Վերջապես, I դասի կապիտալի սպառված հաստատուն մասը փոխհատուցվում է այդ դասի սեփական արդյունքներով, որոնք հենց կազմված են աշխատամիջոցներից, հումքից, օժանդակ նյութերից և այլն, մասամբ փոխհատուցվում է I կապիտալիստների փոխանակության միջոցով միմյանց հետ, մասամբ էլ նրանով, որ այդ կապիտալիստների մի մասը կարող է իր սեփական արդյունքն անմիջականորեն կիրառել նորից իբրև արտադրամիջոց։

Վերցնենք պարզ վերարտադրության նախկին սխեման (II դիրք, XX գլ., II)**** [Տես 3 ծան. հետո].

Սրա համաձայն II-ում արտադրողներն ու հողային սեփականատերերն իբրև եկամուտ սպառում են 500 v + 500 m = 1 000. մհում է փոխհատուցելու 2 000 c։ Սա սպառում են I դասի բանվորները, կապիտալիստները և ռենտա ստացողները, որոնց եկամուտը = 1 000 v + 1 000 m = 2 000։ II-ի սպառվող արդյունքն իբրև եկամուտ սպառում է I դասը, իսկ I դասի եկամտի մի մասը, որ ներկայացված է սպառման ոչ-ենթակա արդյունքի մեջ, սպառվում է իբրև II-ի հաստատուն կապիտալ։ Հետևաբար, մնում է հաշիվ տալ I դասի 4 000 c-ի վերաբերմամբ։ Սա փոխհատուցվում է I սեփական արդյունքից = 6 000 կամ, ավելի ճիշտ, = 6 000 — 2000, քանի որ այդ 2000-ը II-ի համար արդեն փոխարկված է հաստատուն կապիտալի։ Հարկավոր է նկատել, որ թվերն, իհարկե, վերցված են կամայականորեն, ուստի և I եկամտի արժեքի և II հաստատուն կապիտալի արժեքի միջև հարաբերությունն էլ կամայական է թվում։ Սակայն ակներև է, որ եթե վերարտադրության պրոցեսը կատարվում է նորմալ կերպով և չփոփոխվող այլ պայմաններում, հետևաբար, մի կողմ թողնելով կուտակումը, ապա I դասի աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի արժեքի գումարը պետք է հավասարվի II դասի ֊կապիտալի հաստատուն մասի արժեքին։ Հակառակ դեպքում կամ II դասը չի կարող փոխհատուցել իր հաստատուն կապիտալը, կամ I դասը հնարավորություն չի ունենա իր եկամուտը անսպառունակից փոխարկելու սպառունակ ձևի։

Եվ այսպես, ապրանքային տարեկան արդյունքի արժեքը, ճիշտ այնպես, ինչպես և կապիտալի առանձին ծախքի ապրանքային արդյունքի արժեքը և յուրաքանչյուր եզակի ապրանքի արժեքը տրոհվում է արժեքի երկու բաղկացուցիչ մասի. մեկը A, որ փոխհատուցում է կանխավճարված հաստատուն կապիտալի արժեքը, և մյուսը B, որ հանդես է գալիս եկամտի ձևով իբրև աշխատավարձ, շահույթ և ռենտա։ Արժեքի վերջին բաղկացուցիչ մասը՝ B-ն, այն տեսակետից է հակադրություն ներկայացնում առաջնին՝ A-ին, որ A-ն այլ հավասար պայմաններում 1) երբեք եկամտի ձև չի ընդունում, 2) շարունակ վերադառնում է կապիտալի, այն է հաստատուն կապիտալի ձևով։ Սակայն մյուս բաղկացուցիչ մասն էլ B-ն, իր հերթին հակադրություն է պարունակում իր մեջ։ Շահույթը և ռենտան նմանության այն ընղհանուր գիծն ունեն աշխատավարձի հետ, որ երեքն էլ ներկայացնում են եկամտի ձևեր։ Չնայած սրան, նրանք միմյանցից էապես տարբերվում են նրանով, որ շահույթի և ռենտայի մեջ ներկայացված է հավելյալ արժեքը, այսինքն չվճարված աշխատանքը, աշխատավարձի մեջ՝ վճարված աշխատանքը։ Արդյունքի արժեքի մի մասը, որ ներկայացնում է ծախսված աշխատավարձ, այսինքն փոխհատուցում է աշխատավարձը և որը մեր այն ենթադրությամբ, թե վերարտադրությունը կատարվում է նույն մասշտաբով և նույն պայմաններում, նորից փոխարկվում է աշխատավարձի,— այդ մասը ետ է հոսում ամենից առաջ իբրև փոփոխուն կապիտալ, իբրև կապիտալի բաղկացուցիչ մաս, որը պետք է կրկին կանխավճարվի վերարտադրության համար։ Այս բաղկացուցիչ մասը գործում է երկակի կերպով։ Նա գոյություն ունի նախ կապիտալի ձևով և փոխանակվում է իբրև այդպիսին բանվորական ուժով։ Բանվորի ձեռքում նա փոխարկվում է եկամտի, որը նա ստանում է իր բանվորական ուժը վաճառելուց, փոխանակվում է իբրև եկամուտ կենսամիջոցներով և սպառվում է։ Այս կրկնակի պրոցեսը երևան է գալիս փողային շրջանառության միջոցով։ Փոփոխուն կապիտալը կանխավճարվում է փողով, վճարվում է աշխատավարձի ձևով։ Սա նրա առաջին ֆունկցիան է իբրև կապիտալի։ Նա փոխանակվում է բանվորական ուժով և փոխարկվում աշխատանքի, որն այդ բանվորական ուժի դրսևորումն է։ Այսպես է ընթանում պրոցեսը կապիտալիստի համար։ Բայց, երկրորդ, բանվորներն այդ փողով գնում են իրենց ապրանքային արդյունքի մի մասը, որ չափվում է այդ փողով, և սպառում իբրև եկամուտ։ Եթե վերանանք փողային շրջանառությունից, ապա բանվորի արդյունքի մի մասը կգտնվի կապիտալիստի ձեռքում առկա եղած կապիտալի ձևով։ Այս մասը նա կանխավճարում է իբրև կապիտալ, տալիս է բանվորին բանվորական նոր ուժի հանդեպ, այնինչ բանվորը դա սպառում է իբրև եկամուտ անմիջականորեն կամ ուրիշ ապրանքներով փոխանակելու միջոցով։ Այսպիսով, արդյունքի արժեքի մի մասը, որ վերարտադրելիս նախանշված է փոխարկվելու աշխատավարձի, եկամտի բանվորների համար, ամենից առաջ ետ է հոսում կապիտալիստի ձեռքը իբրև կապիտալ, ավելի ճիշտ՝ իբրև փոփոխուն կապիտալ։ Այն հանգամանքը, որ նա ետ է հոսում այդ ձևով, հանդիսանում է շարունակ նորոգվող վերարտադրության էական պայմանը աշխատանքի համար, որը վերարտադրվում է իբրև վարձու աշխատանք, արտադրամիջոցների համար, որոնք վերարտադրվում են իբրև կապիտալ և բուն արտադրության պրոցեսի համար, որը վերարտադրվում է իբրև կապիտալիստական արտադրության պրոցես։

Անօգուտ դժվարություններ չստեղծելու և նրանցում չխճճվելու համար անհրաժեշտ է համախառն ստացույթը [Rohertrag] և զուտ պրոդուկտը տարբերել համախառն եկամտից և զուտ եկամտից։

Համախառն ստացույթը կամ համախառն արդյունքը վերարտադրված ամբողջ արդյունքն է։ Չհաշված հիմնական կապիտալի կիրառված, բայց չսպառված մասը, համախառն ստացույթի կամ համախառն արդյունքի արժեքը հավասար է կանխավճարված և արտադրության մեջ սպառված հաստատուն և փոփոխուն կապիտալի արժեքին, պլյուս հավելյալ արժեքը, որ տրոհվում է շահույթի և ռենտայի։ Կամ եթե քննարկենք ոչ թե եղա կապիտալի, այլ ամբողջ հասարակական կապիտալի արդյունքը, ապա համախառն ստացույթը հավասար կլինի հաստատուն և փոփոխուն կապիտալները գոյացնող իրային տարրերին պլյուս հավելյալ արդյունքի իրային տարրերը, որոնց մեջ ներկայացված են շահույթը և ռենտան։

Համախառն եկամուտը արժեքի այն մասն է և սրանով չափվող համախառն արդյունքի [Bruttoprodukts oder Rohprodukts] այն մասը, որը մնում է ամբողջ արտադրության մեջ արժեքի մի մասը (և արդյունքի նրանով չափվող մասը) հանելուց հետո, այն մասը, որը փոխհատուցում է արտադրության մեջ ներդրված և նրանում սպառված հաստատուն կապիտալը։ Համախառն եկամուտը, հետևաբար, հավասար է աշխատավարձին (կամ արդյունքի այն մասին, որը նախանշված է նորից բանվորի եկամտի վերածվելու) + շահույթը + ռենտան։ Այնինչ զուտ եկամուտը հավելյալ արժեք է, հետևաբար՝ հավելյալ արդյունք, որ մնում է աշխատավարձը հանելուց հետո և իրենից ներկայացնում է կապիտալի կողմից իրացված և հողատիրոջ հետ բաժանման ենթակա հավելյալ արժեք և որանով չափվող հավելյալ արդյունք։

Մենք տեսանք, որ յուրաքանչյուր առանձին ապրանքի արժեքը և յուրաքանչյուր առանձին կապիտալի ամբողջ ապրանքային արդյունքի արժեքը տրոհվում է երկու մասի. մեկը, որ միայն փոխհատուցում է հաստատուն կապիտալը, և մյուսը, որ,— թեև նրա որոշ բաժինը ետ է հոսում իբրև փոփոխուն կապիտալ, կնշանակի ետ է հոսում նույնպես կապիտալի ձևով,— այնուամենայնիվ նախանշված է ամբողջովին փոխարկվելու համախառն եկամտի և ընդունելու աշխատավարձի, շահույթի ու ռենտայի ձև, որոնց գումարը կազմում է համախառն եկամուտը։ Մենք տեսանք այնուհետև, որ միևնույն բանն է նկատվում նաև հասարակության ամբողջ տարեկան արդյունքի արժեքի վերաբերմամբ։ Եզակի կապիտալիստի արդյունքի և հասարակության արդյունքի միջև տարբերությունը լոկ հետևյալն է. առանձին կապիտալիստի տեսակետից զուտ եկամուտը տարբերվում է hամախառն եկամտից, որովհետև վերջինս իր մեջ է ամփոփում աշխատավարձը, իսկ առաջինը բացառում է նրան։ Իսկ եթե քննարկենք ամբողջ հասարակության եկամուտը, ապա կտեսնենք, որ ազգային եկամուտը կազմված է աշխատավարձից պլյուս շահույթը, պլյուս ռենտան, այսինքն համախառն եկամտից։ Սակայն, սա էլ մի աբստրակցիա է, որովհետև կապիտալիստական արտադրության պայմաններում ամբողջ հասարակությունը կանգնում է կապիտալիստական տեսակետի վրա և զուտ եկամուտ է համարում սոսկ այն եկամուտը, որ տրոհվում է շահույթի և ռենտայի։

Ընդհակառակը՝ այն ֆանտազիան, ինչպես, օրինակդ պ. Սեյի մոտ, թե իբր ամբողջ ստացույթը, համախառն ամբողջ արդյունքը ազգի համար փոխարկվում է զուտ ստացույթի կամ չի տարբերվում նրանից, հետևաբար, իբր թե այդ տարբերությունը դադարում է գոյություն ունենալուց ազգային տեսակետից,— այդ ֆանտազիան լոկ այն անհեթեթ դոգմայի անհրաժեշտ ու ծայրահեղ արտահայտությունն է, որ անցնում է ամբողջ քաղաքատնտեսության միջով սկսած Ա. Սմիթի ժամանակներից, թե իբր ապրանքների արժեքը վերջին հաշվով ամբողջովին տրոհվում է եկամուտների՝ աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի^[4]։

Բնական է, որ երբ խնդիրը վերաբերում է յուրաքանչյուր առանձին կապիտալիստի, չափազանց հեշտ է հասկանալ, որ նրա արդյունքի մի մասը պետք է նորից փոխարկվի կապիտալի (նույնիսկ մի կողմ թողնելով վերարտադրության ընդլայնումը կամ կուտակումը) և այն էլ ոչ միայն փոփոխուն կապիտալի, որի նշանակում է, իր հերթին, դարձյալ փոխարկվել եկամտի բանվորի համար, այսինքն եկամտի ձևի, այլև հաստատուն կապիտալի, որը երբեք եկամտի փոխարկվել չի կարող։ Ամենապարզ դիտողությունն արտադրության պրոցեսի նկատմամբ ակներև է դարձնում այս։ Դժվարությունն սկսվում է սոսկ այն ժամանակ, երբ արտադրության պրոցեսը քննարկվում է ընդհանուր առմամբ և իր ամբողջությամբ։ Արդյունքի այն ամբողջ մասի արժեքը, որն սպառվում է իբրև եկամուտ՝ աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի ձևով (ընդ որում բոլորովին միևնույն է՝ դա կլինի անձնական թե արտադրողական սպառում), իրոք ամբողջությամբ, ինչպես ցույց է տալիս անալիզը, ծածկվում է այն արժեքի գումարով, որ կազմված է աշխատավարձից պլյուս շահույթը, պլյուս ռենտան, այսինքն երեք եկամուտների ամբողջ արժեքով, թեև արդյունքի այդ մասի արժեքը ճիշտ այնպես, ինչպես եկամտի մեջ՝ չմտնող մասինը, պարունակում է արժեքի մի մասը = C, որ հավասար է հաստատուն կապիտալի այդ մասերում ամփոփված արժեքին, հետևաբար, prima facie չի կարող սահմանափակվել եկամտի արժեքով։ Այս հանգամանքը, որ մի կողմից գործնականապես անվիճելի փաստ է, իսկ մյուս կողմից՝ նույնքան անվիճելի թեորիական հակասություն, դժվարություն է ներկայացնում, որից խույս տալու ամենահեշտ միջոցն է այն պնդումը, թե ապրանքային արժեքը միայն երևութապես է, առանձին կապիտալիստի տեսակետից, իր մեջ ամփոփում եկամտի ձևով գոյություն ունեցողից տարբեր արժեքի մի ինչ-որ ուրիշ մաս։ Այն ֆրազը, թե «մեկի համար եկամուտ հանդիսացողը ուրիշի համար դառնում է կապիտալ», ազատում է հետագա որևէ խորհրդածության անհրաժեշտությունից։ Թե ինչպես, եթե ամբողջ արդյունքի արժեքը կարող է սպառվել եկամուտների ձևով, հնարավոր է հին կապիտալի փոխհատուցումը և թե ինչպես յուրաքանչյուր անհատական կապիտալի արդյունքի արժեքը կարող է հավասար լինել երեք եկամուտների արժեքի գումարին պլյուս C, հաստատուն կապիտալը, իսկ բոլոր կապիտալների արդյունքների արժեքի ամբողջ գումարը հավասար է երեք եկամուտների արժեքի գումարին պլյուս C,— այս բոլորն, իհարկե, ներկայանում է իբրև մի անլուծելի առեղծված, այս բոլորը հարկ է լինում այն ժամանակ բացատրել նրանով, որ անալիզն առհասարակ ընդունակ չէ վերահասու լինելու գնի պարզ տարրերին, այլ պետք է բավականանա արատավոր շրջանի մեջ պտտվելով և խնդրի լուծումն անսահմանորեն հեռացնելով։ Այսպիսով, այն, ինչ ներկայանում է իբրև հաստատուն կապիտալ, կարող է տարալուծվել աշխատավարձի, շահույթի, ռենտայի, իսկ այն ապրանքային արժեքները, որոնց մեջ ներկայացված են աշխատավարձը, շահույթը, ռենտան, իրենց հերթին որոշվում են աշխատավարձով, շահույթով, ռենտայով և այսպես շարունակ մինչև անսահմանություն^[5]։

Արմատապես կեղծ այն զոդման, թե իբր ապրանքների արժեքը վերջին հաշվով կարող էտարալուծվել աշխատավարձի + շահույթի + ռենտայի, ստանում է նաև այնպիսի մի արտահայտություն, թե իբր սպառողը վերջին հաշվով պետք է վճարի ամբողջ արդյունքի ամբողջ արժեքը. կամ նաև՝ իբր թե փողային շրջանառությունը արտադրողների և սպառողների վերջին հաշվով պետք է հավասարվի փողային շրջանառության իրենց իսկ արտադրողների միջև (Տուկ). դրույթներ, որոնք նույնքան սխալ են, որքան սխալ է այն հիմնական դրույթը, որի վրա նրանք հենվում են։

Այն դժվարությունները, որոնք բերում են այդ սխալ և prima facie [հայտնապես] աբսուրդ անալիզին, հիմնական գծերով հետևյալն են.

1) Հաստատուն և փոփոխուն կապիտալի միջև գոյացող հիմնական հարաբերության, ուստի և հավելյալ արժեքի բնության, իսկ դրա հետ միասին նաև կապիտալիստական արտադրության եղանակի ամբողջ բազիսի չըմբռնումըսխալ են, որքան սխալ է այն հիմնական դրույթը, որի վրա նրանք հենվում են։ Կապիտալի յուրաքանչյուր աոանձին արդյունքի, յուրաքանչյուր եզակի ապրանքի արժեքը իր մեջ ամփոփում է արժեքի մի մասը = հաստատուն կապիտալին, արժեքի մի մասը = փոփոխուն կապիտալին (փոխարկված բանվորների աշխատավարձի) և արժեքի մի մասը = հավելյալ արժեքին (որ ավելի ուշ տրոհվում է շահույթի և ռենտայի)սխալ են, որքան սխալ է այն հիմնական դրույթը, որի վրա նրանք հենվում են։ Հապա ի՞նչպես է հնարավոր, որ բանվորն իր աշխատավարձով, կապիտալիստն իր շահույթով, հողի սեփականատերն իր ռենտայով կարողանան գնել ապրանքներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր մեջ պարունակում է այդ բաղկացուցիչ մասերից ոչ միայն մեկը, այլ բոլոր երեքը, և ի՞նչպես է հնարավոր, որ աշխատավարձի, շահույթի, ռենտայի, հետևաբար, եկամտի միասին վերցրած երեք աղբյուրների արժեքի գումարը կարողանա գնել ապրանքներ, որոնք կազմում են այդ եկամուտներն ստացողների ամբողջ սպառումը, ապրանքներ, որոնք բացի արժեքի այդ երեք բաղկացուցիչ մասերից, պարունակում են իրենց մեջ արժեքի մի ավելորդ բաղկացուցիչ մաս ևս, այն է հաստատուն կապիտալսխալ են, որքան սխալ է այն հիմնական դրույթը, որի վրա նրանք հենվում են։ Ի՞նչպես նրանք կարող են երեք մասի արժեքով գնել չորս մասի արժեքը^[6]։

Անալիզը մենք տվել ենք II գրքի III բաժնում* [Տես 6 ծան. հետո]։

2) Այն եղանակի չըմբռնումը, որի միջոցով աշխատանքը, միակցելով նոր արժեք, հին արժեքը պահպանում է նոր ձևով, այդ վերջին արժեքը կրկին չարտադրելով։

3) Վերարտադրության պրոցեսի ընղհանուր կապի չըմրռնումը, ինչպես որ նա ներկայանում է ոչ թե եզակի կապիտալի, այլ ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ։ Այն դժվարության չըմրռնումը, որը կայանում է նրանում, թե ինչպես արդյունքը, որի մեջ իրացվում է աշխատավարձը և հավելյալ արժեքը, այսինքն այն ամբողջ արժեքը, որ ստեղծված է տարվա ընթացքում նոր միակցված աշխատանքով, կարող է փոխհատուցել արժեքի իր հաստատուն մասը և դեռ միևնույն ժամանակ հանգել միայն եկամուտներով սահմանափակված արժեքի։ Այնուհետև, ինչպես կարող է արտադրության մեջ սպառված հաստատուն կապիտալը իրայնորեն և ըստ արժեքի փոխհատուցվել նորով, չնայած այն հանգամանքին, որ նոր միակցված աշխատանքի ամբողջ գումարը իրացվում է սոսկ աշխատավարձի և հավելյալ արժեքի մեջ և սպառիչ կերպով ներկայացված է այս երկսի արժեքի գումարում։ Գլխավոր դժվարությունն էլ հենց ճիշտ այդ է, վերարտադրության և նրա զանազան բաղկացուցիչ մասերի հարաբերության անալիզն է, ինչպես նրանց իրային բնույթի, այնպես և նրանց արժեքի հարաբերությունների տեսակետից։

4) Բայց սրան միանում է մի հետագա դժվարություն, որն ավելի ևս ուժեղանում է, հենց որ հավելյալ արժեքի տարրեր բաղկացուցիչ մասերը հանդես են գալիս միմյանց հանդեպ, իբրև ինքնուրույն եկամուտներ։ Այս դժվարությունն այն է, որ եկամտի և կապիտալի կայուն սահմանումները փոխադարձաբար փոփոխվում ենք փոխում են իրենց տեղը, այնպես որ թվում են սոսկ հարաբերական սահմանումներ եզակի կապիտալիստի տեսակետից, որոնք սակայն անհայտանում են արտադրության ամբողջ պրոցեսը քննարկելիս։ Օրինակ, հաստատուն կապիտալ արտադրող I դասի բանվորների և կապիտալիստների եկամուտը թե՛ իրայնապես և թե՛ ըստ արժեքի փոխհատուցում է սպառման միջոցներ արտադրող II դասի կապիտալիստների հաստատուն կապիտալը։ Այսպիսով, դժվարությունը կարելի է շրջանցել այսպիսի պատկերացման միջոցով, այն, ինչ մեկի համար եկամուտ է, մյուս համար կապիտալ է, ուստի և այդ սահմանումները ոչ մի առնչություն չունեն ապրանքի արժեքի բաղկացուցիչ մասերի իսկական առանձնացման հետ։ Այնուհետև, այն ապրանքները, որոնք նախանշված են վերջիվերջո նրա համար, որպեսզի գոյացնեն իրային տարրեր, որոնց վրա ծախսվում է եկամուտը, այսինքն սպառման միջոցներ, օրինակ, բրդե մանվածքը, մահուդը, տարվա ընթացքում անցնում են զանազան փուլեր։ Փուլերից մեկում նրանք կազմում են հաստատուն կապիտալի մաս, մյուսում նրանք սպառվում են անհատապես, հետևաբար, ամբողջությամբ մտնում են եկամտի մեջ։ Հետևաբար, կարելի է Ա. Սմիթի հետ միասին երևակայել թե հաստատուն կապիտալը ապրանքային արժեքի սոսկ կարծեցյալ մի տարր է, որն անհայտանում է ընդհանուր կապի մեջ։ Այդպես էլ այնուհետև կատարվում է փոփոխուն կապիտալի փոխանակությունը եկամտի հետ։ Բանվորն իր աշխատավարձով գնում է ապրանքների մի մասը, որ կազմում է նրա եկամուտը։ Դրանով իսկ նա միևնույն ժամանակ կապիտալիստի համար փոխհատուցում է փոփոխուն կապիտալի փողային ձևը։ Վերջապես, հաստատուն կապիտալ կազմող արդյունքների մի մասը փոխհատուցվում է կամ in natura [բնեղենով], կամ փոխանակության միջոցով հաստատուն կապիտալի հենց արտադրողների միջև, մի պրոցես, որի հետ սպառողները ոչ մի առնչություն չունեն։ Եթե աչքաթող անենք այս հանգամանքը, ապա այն կեղծ պատկերացումը կարող է ստեղծվել, թե սպառողների եկամուտը փոխհատուցում է ամբողջ արդյունքը, հետևաբար նաև արժեքի հաստատուն մասը։

5) Այն խառնաշփոթությունից զատ, որ մտցնում է արժեքների փոխարկվելը արտադրության գների, առաջանում է մի այլ խառնաշփոթություն էլ հավելյալ արժեքը եկամտի զանազան հատուկ ձևերի՝ շահույթի և ռենտայի փոխարկվելու հետևանքով, ձևեր, որոնք ինքնուրույն են միմյանց հանդեպ և վերաբերում են արտադրության զանազան տարրերի։ Մոռանում են, որ ապրանքների արժեքները հիմք են և որ այդ ապրանքային արժեքի տրոհումը հատուկ բաղկացուցիչ մասերի և արժեքի այդ բաղկացուցիչ մասերի հետագա զարգացումը եկամտի ձևերի, դրանց փոխարկումը արտադրության տարբեր գործոնների տարբեր տերերի հարաբերության դեպի արժեքի այդ առանձին բաղկացուցիչ մասերը, դրանց բաշխումը այդ տերերի միջև որոշ կատեգորիաների և տիտղոսների համեմատ, ուղղակի ոչինչ չի փոխում արժեքի բուն սահմանման և նրա օրենքի մեջ։ Նույնքան քիչ է փոփոխվում արժեքի օրենքը այն հանգամանքով, որ շահույթի հավասարումը, այսինքն ամբողջ հավելյալ արժեքի բաշխումը զանազան կապիտալների միջև, և այն խոչընդոտները, որ մասամբ (բացարձակ ռենտայի դեպքում) դնում է հողային սեփականությունը այդ հավասարման ճանապարհին, պայմանավորում են ապրանքների կարգավորող միջին գների շեղումը նրանց անհատական արժեքներից։ Նա դարձյալ ազդեցություն է գործում միայն հավելյալ արժեքի միակցման վրա զանազան ապրանքների գներին, բայց չի վերացնում ոչ բուն հավելյալ արժեքը և ոչ ապրանքների միագումար արժեքը գնի տարբեր բաղկացուցիչ մասերի այդ աղբյուրը։

Այստեղ մեր աոջևն է quid pro quo [մի խառնաշփոթություն], որը մենք քննարկում ենք հետևյալ գլխում և որն անխուսափելիորեն կապված է այն մտապատրանքի հետ, թե իբր արժեքն առաջանում է իր սեփական բաղկացուցիչ մասերից։ Նախ պետք է նշել, որ ապրանքի արժեքի տարբեր բաղկացուցիչ մասերը ինքնուրույն ձևեր են ստանում եկամուտների մեջ, և իբրև այդպիսի եկամուտներ դրանք վերագրում են արտադրության առանձին իրային տարրերին իբրև նրանց աղբյուրների, փոխանակ դրանք վերագրելու ապրանքի արժեքին, իբրև նրանց աղբյուրի։ Նրանք իրոք պատկանում են հիշատակված հատուկ աղբյուրներին, բայց ոչ իբրև արժեքի բաղկացուցիչ մասեր, այլ իբրև եկամուտներ, իբրև արժեքի բաղկացուցիչ մասեր, որ հասնում են արտադրության գործակալների այդ որոշ կատեգորիաներին՝ բանվորին, կապիտալիստին, հողի սեփականատիրոջը։ Այնուամենայնիվ կարելի է երևակայել, որ արժեքի այդ բաղկացուցիչ մասերը ոչ թե առաջանում են ապրանքային արժեքի տարալուծումից, այլ, ընդհակառակը, նրան գոյացնում են լոկ իրենց միացումով։ Ահա այսւոեղ է, որ ստացվում է մի հոյակապ արատավոր շրջան. ապրանքների արժեքն առաջանում է աշխատավարձի, շահույթի, ռենտայի արժեքի գումարից, իսկ աշխատավարձի, շահույթիդ ռենտայի արժեքն, իր հերթին, որոշվում է ապրանքների արժեքով և այլն^[7]։

Եթե վերարտադրությունն ընթանում է նորմալ պայմաններում, նոր միակցած աշխատանքի մի մասն է միայն գործադրվում արտագրության, հետևաբար նաև հաստատուն կապիտալի փոխհատուցման վրա, հատկապես ճիշտ այն մասը, որը փոխհատուցում է սպառման միջոցների, եկամտի իրային տարրերի արտադրության մեջ ծախսված հաստատուն կապիտալը։ Սա հավասարվում է նրանով, որ հիշատակված հաստատուն մասը II դասի համար ավելադիր աշխատանք չի պահանջում։ Բայց հաստատուն կապիտալր, որը (եթե քննարկենք վերարտադրության ամբողջ պրոցեսը, որի մեջ, հետևաբար, ամփոփված է նաև I և II դասերի վերոհիշյալ հավասարումը, նոր միակցված աշխատանքի արդյունք չէ, թեև այդ արդյունքը անկարելի կլիներ արտադրել առանց նրա,— այդ հաստատուն կապիտալը վերարտադրության պրոցեսում, իր իրային կառուցվածքի գծով, ենթարկվում է պատահականությունների ու վտանգների, որոնք կարող են փոքրացնել այն։ (Այնուհետև, եթե նրան դիտենք արժեքի գծով, ապա այստեղ էլ նա կարող է արժեզրկվել աշխատանքի արտադրողական ուժի փոփոխության հետևանքով։ Սակայն սա վերաբերում է սոսկ եզակի կապիտալիստների)։ Սրա համապատասխան շահույթի, հետևաբար հավելյալ արժեքի, ուստի և հավելյալ այն արդյունքի մի մասը, որի մեջ (եթե դիտենք ըստ արժեքի) ներկայացված է սոսկ նոր միակցած աշխատանքը, ծառայում է իբրև ապահովագրական ֆոնդ։ Ըստ որում գործի էությունն ամենևին չի փոխվում նրանից՝ արդյոք այդ ապահովագրական ֆոնդը կառավարվում է ապահովագրական ընկերության միջոցով իբրև առանձին ձեռնարկություն, թե ոչ։ Դա եկամտի միակ մասն է, որը չի սպառվում իբրև եկամուտ և չի ծառայում անպայման իբրև կուտակման ֆոնդ։ Նա փաստորեն ծառայում է իբրև կուտակման ֆոնդ, թե միայն ծածկում է վերարտադրության թերությունները, այդ կախված է պատահականությունից։ Սա նույնպես հավելյալ արժեքի ու հավելյալ արդյունքի, հետևաբար նաև հավելյալ աշխատանքի միակ մասն է, որը այն մասի հետ միասին, որ ծառայում է կուտակման, հետևաբար և վերարտադրության պրոցեսի ընդլայնման համար, պետք է պահպանվի նաև կապիտալիստական արտադրության եղանակի ոչնչացումից հետո։ Իհարկե, այստեղ ենթադրվում է, որ անմիջական արտադրողների կողմից կանոնավորապես սպառվող մասը չի սահմանափակվի նրա ներկայիս նվազագույն չափով։ Բացի հավելյալ աշխատանքից հասարակության այն անդամների համար, որոնք իրենց հասակի բերմամբ դեռևս չեն կարող կամ այլևս չեն կարող մասնակցել արտադրությանը, վերանում է ամեն մի աշխատանք այն մարդկանց պահպանման համար, ովքեր չեն աշխատում։ Եթե խորհրդածենք հասարակության սկզբնական շրջանի մասին, ապա կտեսնենք, որ այստեղ դեռևս արտադրված արտադրության միջոցներ չկան, հետևաբար, չկա հաստատուն կապիտալ, որի արժեքը մտնում է արդյունքի մեջ և որը նույն մասշտաբով վերարտադրվելիս պետք է փոխհատուցվի in natura [բնեղենով] արդյունքից, սրա արժեքով սահմանվող չափով։ Բայց բնությունն այստեղ անմիջականորեն տալիս է կենսամիջոցներ, որոնք հարկ չի լինում նախապես արտադրել։ Ուստի բնությունը ժամանակ է թողնում վայրենուն, որն ստիպված է բավարարելու սոսկ շատ փոքր պահանջմունքներ, ոչ թե նրա համար, որպեսզի օգտագործի դեռ գոյություն չունեցող արտադրամիջոցները նոր արտադրության համար, այլ որպեսզի բնության մեջ գոյություն ունեցող կենսամիջոցների յուրացման համար պահանջվող աշխատանքից զատ՝ աշխատանք ծախսի բնության մյուս արդյունքները վերածելու արտադրության միջոցների՝ աղեղի, քարե դանակի, նավակի և այլն։ Այս պրոցեսը, եթե դիտենք միայն իրային կողմից, վայրենու մոտ միանգամայն համապատասխանում է հավելյալ աշխատանքի ետփոխարկմանը նոր կապիտալի։ Կուտակման պրոցեսում շարունակ տեղի է ունենում ավելադիր աշխատանքի այդպիսի արդյունքի փոխարկումը կապիտալի, և այն հանգամանքը, որ ամեն մի նոր կապիտալ առաջանում է շահույթից, ռենտայից կամ եկամտի ուրիշ ձևերից, այսինքն հավելյալ աշխատանքից, հանգում է մի սխալ պատկերացման, թե իբր ապրանքների ամբողջ արժեքը առաջանում է եկամտից։ Ընդհակառակը, շահույթի այս ետփոխարկումը կապիտալի ամենամոտիկ անալիզի դեպքում ավելի մեծ չափով այն է ցույց տալիս, որ ավելադիր աշխատանքը,— որը մշտապես հանդես է գալիս եկամտի ձևով,— ծառայում է ոչ թե նախկին կապիտալային արժեքի պահպանման կամ վերարտադրության համար, այլ, որչափով որ նա չի սպառվում իբրև եկամուտ, նոր լրացուցիչ կապիտալ ստեղծելու համար։

Ամբողջ դժվարությունը բխում է նրանից, որ նոր միակցած ամբողջ աշխատանքը, որչափով որ նրա ստեղծած արժեքը չի հանգում աշխատավարձի, հանդես է գալիս իբրև շահույթ,— որ այստեղ հասկացվում է իբրև հավելյալ արժեքի ձև առհասարակ,— այսինքն իբրև մի արժեք, որը ոչինչ չի արժեցել կապիտալիստին և որն այդ պատճառով, իհարկե, չպետք է փոխհատուցի նրան որևէ կանխավճար, որևէ կապիտալ։ Ուստի նման արժեքը գոյություն ունի ազատ, ավելադիր հարստության ձևով, կարճ՝ առանձին կապիտալիստի տեսակետից, նրա եկամտի ձևով։ Բայց այս նոր ստեղծված արժեքը միևնույն հաջողությամբ կարելի է սպառել ինչպես արտադրողաբար, այնպես և անհատաբար, այսինքն թե իբրև կապիտալ և թե իբրև եկամուտ։ Նա մասնակիորեն, արդեն իր նատուրալ ձևի շնորհիվ պետք է սպառվի արտադրողաբար։ Այսպիսով, պարզ է, որ տարեցտարի միակցվող աշխատանքը ստեղծում է թե կապիտալ և թե եկամուտ, ինչպես այդ դրսևորվում է նաև կուտակման պրոցեսում։ Բայց բանվորական ուժի մի մասը, որն սպառվում է նոր կապիտալ արտադրելու համար (հետևաբար, ըստ անալոգիայի, բանվորական օրվա այն մասը, որ վայրենին սպառում է ոչ թե սնունդ յուրացնելու համար, այլ որպեսզի գործիք պատրաստի, որի միջոցով նա սնունդ է յուրացնում) այն պատճառով է դառնում անճանաչելի, որ հավելյալ աշխատանքի ամբողջ արդյունքը ամենից առաջ հանդես է գալիս շահույթի ձևով,— մի սահմանում, որն իրականում ընդհանուր ոչինչ չունի այդ իսկ հավելյալ արժեքի հետ, այլ վերաբերում է կապիտալիստի սոսկ մասնավոր հարաբերությանը իր գանձած հավելյալ արժեքի հետ։ Իրականում բանվորի ստեղծած հավելյալ արժեքը տրոհվում է եկամտի ու կապիտալի, այսինքն սպառման միջոցների և արտադրության լրացուցիչ միջոցների։ Իսկ նախկին հաստատուն կապիտալը, որ մնացել է անցյալ տարվանից (բացի այն մասից, որ վնասված է և, հետևաբար, pro tanto [համապատասխանորեն] ոչնչացված, կնշանակի, որչափով նախկին կապիտալը չպետք է վերարտադրվի,— իսկ վերարտադրության պրոցեսի նման խախտումները վերաբերում են ապահովագրության ոլորտին) և քննարկվում է ըստ իր արժեքի, չի վերարտադրվում նոր միակցված աշխատանքի միջոցով։

Մենք տեսնում ենք, այնուհետև, որ նոր միակցված աշխատանքի մի մասը մշտապես կլանվում է սպառված հաստատուն կապիտալի վերարտադրության և փոխհատուցման պրոցեսում, թեև այդ նոր միակցված աշխատանքը տրոհվում է միայն եկամուտներին աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի։ Բայց այս դեպքում անտեսվում է, 1) որ այդ աշխատանքի արդյունքի արժեքի մի մասը այդ նոր միակցած աշխատանքի միջոցով չի ստեղծած, այլ արդեն գոյություն ունեցած և սպառված հաստատուն կապիտալ է. որ ուստի արդյունքի այն մասը, որի մեջ ներկայացված է արժեքի այդ մասը, նույնպես չի փոխարկվում եկամտի, այլ in natura փոխհատուցում է այդ հաստատուն կապիտալի արտադրամիջոցները. 2) որ արժեքի այն մասը, որ իրոք ներկայացնում է այդ նոր միակցված աշխատանքը, չի սպառվում in naitura իբրև եկամուտ, այլ փոխհատուցում է հաստատուն կապիտալը մի ուրիշ ոլորտում, որտեղ նա փոխարկվում է այնպիսի նատուրալ ձևի, որով նա կարող է սպառվել իբրև եկամուտ, բայց որը, իր հերթին, դարձյալ չի հանդիսանում բացառապես նոր միակցած աշխատանքի արդյունքը։

Քանի դեռ վերարտադրությունը կատարվում է անփոփոխ մասշտաբով, հաստատուն կապիտալի յուրաքանչյուր սպառված տարր պետք է փոխհատուցվի in naitura համապատասխան տեսակի նոր միավորի միջոցով, եթե ոչ միևնույն քանակի ու ձևի, ապա նույն գործունակության միավորի միջոցով։ Եթե աշխատանքի արտադրողական ուժը մնում է նախկինը, ապա այդ նատուրալ փոխհատուցումը ընդգրկում է նույն այն արժեքի փոխհատուցումը, որ ուներ հաստատուն կապիտալը իր նախկին ձևով։ Իսկ եթե աշխատանքի արտադրողական ուժը այնքան է բարձրանում, որ հենց նույն իրային տարրերը կարելի է վերարտադրել պակաս աշխատանքով, ապա արդյունքի արժեքի ավելի փոքր մասով կարելի է in natura լիովին փոխհատուցել հաստատուն մասը։ Հավելուրդը կարող է այդ դեպքում ծառայել նոր ավելադիր կապիտալ գոյացնելու համար, կամ կարելի կլինի արդյունքի մի ավելի մեծ մասին տալ սպառման միջոցների ձև և կամ թե պակասեցնել հավելյալ աշխատանքը։ Ընդհակառակը, եթե աշխատանքի արտադրողական ուժը պակասի, ապա նախկին կապիտալի փոխհատուցման համար կպահանջվի արդյունքի ավելի զգալի մասը. հավելյալ արդյունքը կփոքրանա։

Շահույթի կամ առհասարակ հավելյալ արժեքի որևէ ձևի ետփոխարկումը կապիտալի ցույց է տալիս,— եթե մենք վերանանք պատմականորեն որոշ տնտեսական ձևից և այդ փոխարկումը դիտենք պարզապես իբրև արտադրության նոր միջոցների գոյացում,— որ դեռ շարունակվում է իրերի այն դրությունը, երբ բանվորը, բացի անմիջական կենսամիջոցներ ձեռք բերելու համար պահանջվող աշխատանքից՝ աշխատանք է ծախսում արտադրամիջոցների արտադրության վրա։ Շահույթի փոխարկումը կապիտալի նշանակում է ոչ այլ ինչ, բայց եթե հավելուրդային աշխատանքի մի մասի կիրառում նոր, լրացուցիչ արտադրամիջոցների գոյացման համար։ Որ սա կատարվում է շահույթը կապիտալի փոխարկվելու ձևով, նշանակում է սոսկ, որ ոչ թե բանվորը, այլ կապիտալիստն է տնօրինում հավելուրդային աշխատանքը։ Որ այդ հավելուրդային աշխատանքը նախ պետք է անցնի մի փուլ, որտեղ նա հանդես է գալիս իբրև եկամուտ (մինչդեռ, օրինակ, վայրենու մոտ դա հանդես է գալիս իբրև մի աշխատանք, որն անմիջականորեն ուղղված է դեպի արտադրամիջոցների արտագրում), նշանակում է սոսկ, որ այդ աշխատանքը կամ նրա արդյունքը յուրացնում է նա, ով չի աշխատում։ Իսկ այն, որ իրականում փոխարկվում է կապիտալի,— դա շահույթը չէ իբրև այդպիսին։ Հավելյալ արժեքի փոխարկումը կապիտալի նշանակում է միայն, որ հավելյալ արժեքը և հավելյալ արդյունքը կապիտալիստը չի սպառում անհատականորեն, իբրև եկամուտ։ Այն, որ իրոք փոխարկվում է, այսպիսով, արժեքն է, իրայնացած աշխատանքը, այսինքն արդյունքը, որի մեջ անմիջականորեն ներկայացված է այդ արժեքը կամ որով նա փոխանակվում է՝ նախապես փողի փոխարկվելով։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ շահույթը փոխարկվում է կապիտալի, հավելյալ արժեքի այս որոշակի ձևը՝ շահույթը չէ, որ կազմում է նոր կապիտալի աղբյուրը։ Հավելյալ արժեքն այս դեպքում միայն փոխարկվում է մի ձևից մյուսի։ Բայց ձևի այս փոխարկումը չէ կապիտալ դարձնում նրան։ Այժմ իբրև կապիտալ գործում են ապրանքը և նրա արժեքը։ Իսկ այն հանգամանքը, որ ապրանքի արժեքը վճարված չէ,— իսկ միայն սրա հետևանքով է նա դառնում հավելյալ արժեք,— բոլորովին նշանակություն չունի աշխատանքի իրայնացման համար, իր իսկ արժեքի համար։

Թյուրիմացությունն արտահայտվում է զանազան ձևերով։ Օրինակ, նրանով, որ այն ապրանքները, որոնցից կազմված է հաստատուն կապիտալը, նույնպես ամփոփում են իրենց մեջ աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի տարրեր։ Կամ՝ այն, ինչ որ մեկի համար եկամուտ է, մյուսի համար կապիտալ է, ուստի և դա պարզապես սուբեկտիվ հարաբերություններ են։ Այսպես, մանածագործի կաժը պարունակում է արժեքի մի մասը, որը նրա համար հանդիսանում է շահույթ։ Հետևաբար ջուլհակը, կաժ գնելով, իրացնում է մանածագործի շահույթը, իսկ նրա համար իսկ — այդ կաժը նրա հաստատուն կապիտալի մի մասն է միայն։

Բացի նրանից, ինչ առաջ արդեն պարզաբանվել է եկամտի ու կապիտալի հարաբերության մասին, պետք է նկատել. այն, ինչ որ, ըստ արժեքի, կաժի հետ միասին մտնում է ջուլհակի կապիտալի մեջ իբրև բաղկացուցիչ մաս — դա կաժի արժեքն է։ Թե այդ արժեքի մասերն ինչպես են իրեն իսկ մանածագործի համար բաշխվում կապիտալի և եկամտի, ուրիշ խոսքով՝ վճարված և չվճարված աշխատանքի,— այդ ոչ մի նշանակություն չունի բուն ապրանքի արժեքը որոշելու համար (եթե վերանանք միջին շահույթով պայմանավորվող փոփոխություններից)։ Սակայն այստեղ դեռևս հետին պլանի վրա թաքնված է մնում այն պատկերացումը, թե իբր շահույթը, առհասարակ հավելյալ արժեքը, մի հավելուրդ է ապրանքի արժեքից, որ գոյանում է սոսկ հավելման, փոխադարձ խաբեության, օտարացումից ստացած օգուտի հետևանքով։ Եթե վճարվում է ապրանքի արտադրագինը կամ նույնիսկ արժեքը, իհարկե, վճարվում են նաև ապրանքի արժեքի բաղկացուցիչ մասերը, որոնք նրա վաճառողին ներկայանում են եկամտի ձևով։ Մոնոպոլ գների մասին այստեղ, իհարկե, խոսք չկա։

Երկրորդ, միանգամայն ճիշտ է, որ ապրանքների բաղկացուցիչ մասերը, որոնցից կազմված է հաստատուն կապիտալը, ամեն մի այլ ապրանքային արժեքի նման, կարող են վերածվել արժեքի մասերի, որոնք արտադրամիջոցներն արտադրողների և նրանց սեփականատերերի համար տրոհվում են աշխատավարձի, շահույթի և ռենտայի։ Սա այն փաստի արտահայտման սոսկ կապիտալիստական ձևն է, որ ամեն մի ապրանքային արժեք ապրանքի մեջ ամփոփված հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատանքի չափն է լոկ։ Բայց արդեն առաջին գրքում ցույց տրվեց, որ դա ամենևին չի արգելակում ամեն մի կապիտալի ապրանքային արդյունքի տրոհմանն առանձին մասերի, որոնցից մեկը ներկայացնում է կապիտալի բացառապես հաստատուն մասը, մյուսը՝ կապիտալի փոփոխուն մասը և երրորդը՝ միայն հավելյալ արժեքը։

Շտորխն արտահայտում է ուրիշ շատերի կարծիքը ևս, երբ ասում է. «Վաճառման ենթակա, ազգային եկամուտ կազմող, արդյունքները քաղաքատնտեսության մեջ պետք է քննարկել երկու կերպ. իբրև արժեքներ անհատների վերաբերմամբ և իբրև բարիքներ ազգի վերաբերմամբ. որովհետև ազգի եկամուտը որոշվում է ոչ այնպես, ինչպես առանձին անհատի եկամուտը՝ ըստ նրա արժեքի, այլ ըստ նրա օգտակարության կամ ըստ այն պահանջմունքների, որ նա կարող է բավարարել« («Consid. sur le revenu national», էջ 19)։

Առաջինը, բոլորովին կեղծ աբստրակցիա է՝ այն ազգը, որի արտադրության եղանակը հիմնված է արժեքի վրա, որը, այնուհետև, կազմակերպված է կապիտալիստականորեն, դիտել իբրև մի հավաքական մարմին. [Gesammtkörper], որն աշխատում է միմիայն ազգային պահանջմունքների բավարարման համար։

1. ↑ Հետևյալ երեք հատվածները գտնվում են VI բաժնի ձեռագրի զանազան տեղերում։ — Ֆ. Է.։
   * „On the Principles of Political Economy and Taxation". Տես Д. Рикардо. „Начала политической экономии и налогового обложения”, Соч., т. II, Соцэкгиз, 1935, стр. 37։— Խմբ.։
   ** Մարքս. «Կապիտալ», I հ., գլ. 4 — § 3 և գլ. 17։— Խմբ.։
2. ↑ Ըստ ձեռագրի XLVIII գլխի սկիզբը։
3. ↑ Աշխատավարձը, շահույթը և ռենտան ամեն մի եկամտի, հավասարապես և ամեն մի փոխանակային արժեքի երեք սկզբնական աղբյուրներն են (Ա. Սմիթ)։ Այսպիսով նյութական արտադրության պատճառները միևնույն ժամանակ բոլոր գոյություն ունեցող հիմնական եկամուտների աղբյուրներն են (Շտորխ [„Cours d’Economie Poltique”, Pe'tersbourg 1815], էջ 259)։
   * Կ. Մարքս, «Կապիտալ», II հ.։— Խմբ.։
   ** Կ. Մարքս, «Կապիտալ», I հ. V գլ.։— Խմբ.։
   *** Կ. Մարքս, «Կապիտալ», II հ., III բաժին։— Խմբ.։
   **** Կ. Մարքս, «Կապիտաալ», II հ., XX գլ. II։— Խմբ.։
4. ↑ Ռիկարդոն հետևյալ չափազանց հաջող դիտողությունն է անում անմիտ Սեյի վերաբերմամբ. «Զուտ և համախառն արդյունքի մասին պ. Սեյն ասում է հետևյալը. «Ամբողջ արտադրված արժեքը համախառն արդյունք է. այդ արժեքը, հանած աքտադրածախքերը, հանդիսանում է զուտ արդյունք» (II հ., էջ 491)։ Հետևաբար, զուտ արդյունք չի կարող գոյություն ունենալ, որովհետև արտադրածախքերն ըստ պ. Սեյի կազմված են ռենտայից, աշխատավարձից և շահույթից։ էջ 508-ում նա ասում է. «Արդյունքի արժեքը, արտադրողական սպասարկումների արժեքը, արտադրածախքերի արժեքը — այդ ամենը միատեսակ արժեքներ են, եթե միայն իրերը թողնվում են իրենց բնական ընթացքին»։ Եթե ամբողջից հանենք ամբողջը, ապա տակը ոչինչ չի մնա» (Ռիկարդո, «Principles», XXII գլ. էջ 512, ծանոթագրություն [ռուս. թարգմ. էջ 273])։ Սակայն ինչպես ստորև կտեսնենք, Ռիկարդոն ևս ոչ մի տեղ չհերքեց Սմիթի՝ ապրանքագնի սխալ անալիզը, հատկապես այդ գնի տարալուծումը եկամուտների արժեքների գումարի. Ռիկարդոն գլխի չի ընկնում այս անալիզի սխալ լինելու մասին և իր անալիզներում դա ճիշտ է համարում այն չափով, որչափով որ նա «վերանում է» ապրանքների արժեքի հաստատուն մասից։ Ժամանակ առ ժամանակ նա դարձյալ ընկնում է պատկերացման նույն եղանակի գիրկը։
5. ↑ «Ամեն մի հասարակության մեջ յուրաքանչյուր ապրանքի գինը վերջին հաշվով հանգում է այդ երեք մասերից մեկին կամ մյուսին կամ բոլոր երեք մասերին {այսինքն՝ աշխատավարձին, շահույթին, ռենտային}... Չորրորդ մասը, ինչպես կարելի է ենթադրել, անհրաժեշտ է ֆերմերի կապիտալը կամ մաշվածքը փոխհատուցելու և նորոգության համար և բանող անասուններն ու երկրագործական ուրիշ գործիքները վերականգնելու համար։ Բայց պետք է նկատել, որ երկրագործական որևէ գործիքի, օրինակ, ձիու, գինը իր հերթին կազմված է այղ նույն երեք մասերից. այն հողի ռենտայից, որի վրա նա աճեցված է, աշխատանքից, որ ծախսված է նրան խնամելու և աճեցնելու վրա, և ֆերմերի շահույթից, որը [ֆերմերը] կանխավճարել է թե՛ ռենտան՝ իր հողի համար և թե՛ աշխատավարձը աշխատանքի համար։ Ուստի, թեև հացի գինը կծածկի ինչպես ձիու գինը, այնպես էլ նրա պահպանման ծախսը, այնուամենայնիվ ամբողջ գինը անմիջականորեն կամ վերջին հաշվով կտրոհվի նույն երեք մասերին՝ ռենտայի, աշխատանքի {հարկավոր է ասել՝ աշխատավարձի} և շահույթի» (А. Смит. [„Исследование о природе и причинах богатства народов”, т. I. Соцэкгиз, 1935, стр. 47, 48])։ Մենք ցույց կտանք հետագայումp որ Ա Սմիթն ինքը զգում է այս խուսափանքի ողջ հակասականությունն ու թերությունը, որովհետև միայն խուսափանք է, երբ նա մեզ Պոնտիոսից ուղարկում է Պիղատոսի մոտ, ոչ մի տեղ ցույց չտալով մեզ կապիտալի այն իրական գործադրումը, որի դեպքում արդյունքի գինը վերջնականապես, առանց շարժման նոր փուլեր անցնելու, անմնացորդ տրոհվում է այդ երեք մասին։
6. ↑ Այս հասկանալու էր անընդունակությունը Պրուգոնն արտահայտում է հետևյալ անհեթեթ ֆորմուլայով, l’ouvrier ne peut pas racheter son propre produit [բանվորը չի կարող գնել իր սեփական արդյունքը], որովհետև նրա մեջ է մտնում այն տոկոսը, որ միանում է արտադրության ծախքերին [prix-de-revient]։ Բայց տեսեք, թե ի՞նչպես է ուղղում նրա սխալը պ. Էժեն Ֆորկադը։ «Եթե ճիշտ լիներ Պրուդոնի առարկությունը, դա ոչ միայն կշոշափեր profits du capital [կապիտալի շահույթները], այլ և կոչնչացներ արդյունաբերության բուն իսկ հնարավորությունը։ Եթե բանվորն ստիպված է 100 վճարելու այն իրի համար, որի համար նա ստացել է ընդամենը 80, եթե աշխատավարձն ի վիճակի է արտագնելու արդյունքի սոսկ այն արժեքը, որ ինքն է ներդրել նրա մեջ, ապա դա հավասարազոր է այն պնդման, որ բանվորն ի վիճակի չէ ոչինչ արտագնելու, որ աշխատավարձը ոչինչ չի կարող հատուցել։ Հիրավի արտադրության ծախքերում [prix-de-revient] մշտապես ամփոփված է մի ինչ-որ ավելի բան, քան բանվորի աշխատավարձն է, իսկ վաճառագնի մեջ ինչ-որ ավելի բան, քան ձեռնարկուի շահույթը, օրինակ, հումքի գինը, որ հաճախ վճարված է լինում արտասահմանում... Պրուդոնը մոռացել է ազգային կապիտալի անընդհատ աճման մասին. նա մոռացել է, որ այդ աճումը կատարվում է բոլոր աշխատողների համար, ինչպես ձեռնարկությունների բանվորների, այնպես էլ արհեստագործների համար («Revue des deux Mondes», 1848, 24 հ., էջ 998)։ Այստեղ մեր առջևն է բուրժուական անմտության լավատեսության մի նմուշ նրան առավելապես համապատասխանող խորամտության ձևով։ Նախ՝ պ. Ֆորկադը կարծում է, թե բանվորը չէր կարող ապրել, եթե բացի իր արտադրած արժեքից նա ավելի բարձր արժեք չստանար, մինչդեռ, ընդհակառակը, կապիտալիստական արտադրության եղանակն անհնարին կլիներ, եթե բանվորն իրոք ստանար իր արտադրած արժեքը։ Երկրորդ՝ նա միանգամայն ճիշտ է ընդհանրացնում այն դժվարությունը, որ ցուցադրել է Պրուդոնը այդպիսի նեղ ձևով։ Ապրանքի գինը պարունակում է իր մեջ ավելցուկ ոչ միայն աշխատավարձի, այլ նմանապես և շահույթի նկատմամբ, այն է՝ արժեքի հաստատուն մասը։ Այսպիսով, կապիտալիստը ևս, Պրուդոնի դատողության համաձայն, չէր կարող ապրանքներն արտագնել իր շահույթով։ Իսկ ի՞նչպես է առեղծվածը լուծում Ֆորկադը։ Լուծում է կապիտալի աճում անիմաստ ֆրազով։ Եվ այսպես, կապիտալի մշտական աճումը պետք ի միջի այլոց արտահայտվի նաև նրանով, որ եթե 100 կապիտալի դեպքում ապրանքագնի անալիզը տնտեսագետի համար անհնարին է, ապա 10 000 կապիտալի դեպքում ավելորդ է դառնում։ Ի՞նչ կասեին մի քիմիկոսի մասին որն այն հարցին, թե ինչով է բացատրվում, որ երկրագործական արդյունքի մեջ ավելի ածխածին կա, քան բուն հողի մեջ,— պատասխաներ՝ դա բացատրվում է երկրագործական արտադրության մշտական աճումով։ Բուրժուական աշխարհի մեջ բոլոր հնարավոր աշխարհներից լավագույնը գտնելու բարեմիտ ցանկությունը վուլգար քաղաքատնտեսության մեջ փոխարինում է ճշմարտություն սիրելու և գիտական հետազոտության ձգտելու ամեն մի անհրաժեշտության։
   * Կ. Մարքս, «Կապիտալ», II h., III բաժին։— Խմբ.։
7. ↑ «Մատերիալների, հումքի և ավարտուն ֆաբրիկատների վրա ծախսված շրջանառու կապիտալն ինքը բաղկացած է ապրանքներից, որոնց անհրաժեշտ գինը կազմված է նույն տարրերից, այնպես որ երկրի ապրանքների ամբողջությունը քննարկելիս շրջանառու կապիտալի այդ մասը վերագրել անհրաժեշտ գնի տարրերին կնշանակեր թույլատրել երկուտակ հաշիվ» {Շտորխ, «Cours d’ec. Pol.», II, էջ 140)։ Շրջանառու կապիտալի այս տարրերի տակ Շտորխը հասկանում է (հիմնական — դա շրջանառուի փոփոխված ձևն է սոսկ) արժեքի հաստատուն մասը։ «Ճիշտ է, որ բանվորի աշխատավարձը, ինչպես և ձեռնարկուի շահույթի մի մասը, որ կազմված է աշխատավարձերից, եթե դրանք դիտենք իբրև գոյության միջոցների մի մաս, իրենց հերթին կազմվում են ապրանքներից, որ գնված են շուկայագնով և նույնպես ամփոփում են իրենց մեջ աշխատավարձեր, կապիտալին հասնող ռենտաներ, հողային ռենտաներ և ձեռնարկուական շահույթներ... այս դատողությունը ծառայում է լոկ նրա համար, որպեսզի ապացուցի անհրաժեշտ գինը իր ամենապարզ տարրերին տարալուծելու անհնարինությունը» (նույն տեղում, ծանոթագրություն)։ Իր «Considérations sur la nature du revenu national» (Paris, 1824) գործում Շտորխը Սեյի հետ բանավիճելիս, ճիշտ է, ըմբռնում է այն ողջ անհեթեթությունը, որին հանգում է ապրանքային արժեքի սխալ անալիզը, որը այն տարալուծում է միայն եկամուտների, և ճիշտ է գնահատում այդ եզրակացությունների ողջ անմտությունը — ոչ թե եզակի կապիտալիստների, այլ ազգի տեսակետից,— բայց նա ինքը ոչ մի քայլ առաջ չի անում — prix nécessaire-ի [անհրաժեշտ գնի] անալիզի մեջ, որի վերաբերյալ իր «Coursa»-ում նա հայտարարում է, որ անհրաժեշտ գինը չի կարելի տարալուծել իր իսկական տարրերին, քանի որ դա կնշանակեր կարծեցյալ առաջընթացի մեջ խնդրի լուծումը հեռացնել մինչև անսահմանություն։ «Պարզ է, որ տարեկան արդյունքի արժեքը բաժանվում է մասամբ կապիտալների, մասամբ շահույթների և որ տարեկան արդյունքի արժեքի այդ մասերից յուրաքանչյուրը կանոնավոր կերպով արդյունքներ է գնում, որոնք անհրաժեշտ են ազգին ինչպես նրա կապիտալը պահպանելու, այնպես էլ նրա սպառողական ֆոնդը նորոգելու համար (էջ 234—135)... Նա (իր աշխատանքով ապրող գյուղացիական ընտանիքը) կարո՞ղ է արդյոք ապրել իր խրձանոցներում ու գոմերում, սնվել իր սերմացուով և անասնակերով, հագնել իր բանող անասունները, զվարճանալ իր երկրագործական գործիքներով։ Պ-րն Սեյի թեզիսի համաձայն, հարկավոր էր դրական պատասխան տալ այս բոլոր հարցերին (135, 136)... Եթե ընդունենք, որ ազգի եկամուտը հավասար է նրա համախառն արդյունքին, այսինքն, որ նրանից հարկ չկա կապիտալ հանելու, ապա հարկադրված կլինենք դարձյալ ընդունելու, որ նա կարող է անարտադրողաբար ծախսել իր տարեկան արդյունքի ամբողջ արժեքը, ամենաչնչին իսկ վնաս չպատճառելով իր ապագա եկամտին (147)։ Ազգի կապիտալը կազմող արդյունքները սպառման ենթակա չեն» էջ 158)։