Արջը

Այս անգամ կար տղամարդ, և կար շուն։ Երկու գազան, հաշված ծերուկ Բենը՝ արջը ու երկու տղամարդ, հաշված Բուն Հոգենբեքը, որի երակներում համարյա նույն արյունն էր հոսում, ինչ Սեմ Ֆադերսի երակներում, թեպետ Բունը սերում էր ռամկական տոհմից, ու միայն Սեմը, ծերուկ Բենն ու խառնածին Առյուծն էին անեղծ ու անարատ։

Այզեք ՄքՔեզլինը տասնվեց տարեկան էր։ Ահա արդեն վեց տարի նա տղամարդ որսորդ էր։ Ահա արդեն վեց տարի նա լսում էր ամենաընտիր զրույցը՝ անծայրածիր ամայության և անտառների մասին, որոնք ցանկացած արձանագրությունից մեծ էին ու հին, սպիտակամորթի մասին, որը հիմարաբար կարծում է, թե գնել է այդ անծիր տարածության մի մասնիկը, հնդկացու մասին, որն անգթորեն ձևացնում է, թե գույքի սեփականատիրական իրավունքով ինքն է ուրիշին հանձնել հողը, որն ավելի մեծ է, քան իր պատառիկի տեր ձևացող Մայոր դե Սպեյնը, որը լավ գիտեր այդ բանը, ավելի հին, քան ծեր Թոմաս Սաթփենը, որից Մայոր դե Սպեյնը գնել էր հողը, և որն ավելի լավ գիտեր նույնիսկ ավելի հին, քան ծեր Իքեմոթուբեն՝ չիքասո ցեղի առաջնորդը, որից ծեր Սաթփենն էր գնել, և որն իր հերթին ավելի լավ գիտեր։ Ամենաընտիր զրույցը՝ տղամարդկանց մասին, ոչ թե սպիտակամորթի, սևամորթի ու կարմրամորթի, այլ տղամարդ որսորդների մասին, որոնք ունեին տոկալու կամք և քաջություն, ողջ մնալու համեստություն և հմտություն.– այս ամենի դեմ՝ կողք կողքի տեղավորված ու արձակված շները, արջն ու եղնիկը, որոնք ամայության մեջ և ամայության կողմից հրամայված-հարկադրված էին հինավուրց ու անդուլ պայքարի՝ հինավուրց ու անմեղմելի օրենքով, որն անվավեր էր դարձնում ամեն թողություն և չէր խնայում ոչինչ.– ամենաընտիր որսահարմար կենդանու, ամենաընտիր շնչավորի ու հավիտյանս ամենաընտիր պատմության մասին, հանդարտ, ծանրակշիռ ձայներ, որոնք անչափ զգույշ էին հետադարձ հայացքի, հիշողությունների ու ճշգրտության հարցում՝ ստույգ ավարների՝ կախած հրացանների, գլուխների և մորթերի մեջ նստած, կամ քաղաքային տների գրադարաններում, տնկադաշտի իրենց գրասենյակներում և (լավագույնը) հենց ճամբարներում, որտեղ կախված էր տաք միսը, իսկ նրան սպանած տղամարդիկ նստած էին օջախներում վառվող կոճղերի շուրջը՝ երբ կային տներ ու օջախներ, կամ անջրանցիկ բրեզենտը գցած, խմբված էին ծխացող ու բոցավառվող խարույկի շուրջը՝ երբ չկային տներ։ Միշտ մի շիշ կար դրված, և տղային թվում էր, թե սրտի, ուղեղի, քաջության, խորամանկության ու աճապարանքի հիասքանչ ու կատաղի ակնթարթները կենտրոնանում-զտվում են այդ դարչնագույն խմիչքի մեջ, որը ոչ թե կանայք ու երեխաներն էին խմում, այլ միայն որսորդները, իրենց թափած արյունը չէին խմում, այլ վայրի, անմեռ ոգու թանձրացումը, խմում էին չափավոր, նույնիսկ խոնարհաբար, ոչ թե ճարպիկ, ուժեղ ու արագոտն դառնալու հեթանոսի ցածր ու անհիմն հույսով, այլ խմելով այդ արժանիքների կենացը։ Հետևաբար այն, որ դեկտեմբերյան առավոտը խմիչքից սկսվեց, նրան ոչ միայն բնական, այլև միանգամայն հարմար թվաց։

Հետագայում տղան հասկացավ, որ ամեն ինչ ավելի վաղ էր սկսվել։ Սկսվել էր այն օրից, երբ ինքն առաջին անգամ իր տարիքը գրեց արաբական թվանշաններով, իսկ հորեղբորորդի ՄքՔեզլինը առաջին անգամ նրան տարավ ճամբար, անծայրածիր անտառները՝ այդ ամայությունից ինքն իր համար որսորդի անուն ու պատիվ վաստակելու, եթե ինքն իր հերթին լինի բավականաչափ խոնարհ և տոկուն։ Առանց երբևէ տեսնելու՝ նա արդեն այդ ժամանակ որպես ժառանգություն ստացել էր մեծ, ծեր արջին, որի մի թաթը ջախջախված էր թակարդից, և որը համարյա հարյուր քառակուսի մղոն տարածության վրա մեծ հռչակ էր վայելում, կենդանի մարդուն հատուկ իսկական հեղինակություն, ժառանգել էր անվերջանալի լեգենդը փլված ու տակնուվրա արված ամբարների, դեպի անտառ քշվող ու ոչնչացվող խոճկորների, խոզերի ու հորթերի մասին, տապալված թակարդների ու ծուղակների, խեղված ու սպանված շների, որսորդական հրացանների ու կրակոցների մասին՝ արձակված դիմսւհար, ուղիղ նշանառությամբ, բայց անզոր, ինչպես խողովակի միջով երեխայի արձակած սիսեռահատիկը, նախքան տղայի ծնունդն արդեն փլատակի և կործանման միջանցք էր բացվել, որի միջով դանդաղ, բայց շոգեքարշի անագորույն և անդիմադրելի շրջահայացությամբ գզուզ և զարհուրելի ուրվապատկերն էր ընթանում։

Նա սլացել էր տղայի գիտակցության միջով, նույնիսկ նախքան տեսնելը նշմարվել ու վեր էր խոյացել նրա երազներում, երբ դեռ տղան չէր տեսել կույս անտառներն ու նրանց զարհուրելի, կարմրաչյա և ծուռ կնիքը, որը չարակամ չէր, բայց մեծ, չափազանց մեծ՝ նրա վրա հաչող շների, հասնել-անցնել փորձող ձիերի, խոցել փորձող մարդկանց ու գնդակների համար, չափազանց մեծ՝ հենց երկրի համար, որը նրա ճնշված տեսածիրն էր։ Տղան ասես արդեն կանխագուշակել էր այն, ինչ զգայարաններն ու միտքը դեռևս չէին պարփակել. հավերժության դատապարտված ամայությունը, որի եզրերը գիշեր ու զօր գութանով ու կացնով կրծում էին անզոր մարդիկ, ովքեր վախենում էին նրանից, քանզի նրա անունը ամայություն էր. բյուրավոր մարդիկ, ովքեր նույնիսկ միմյանց համար անանուն էին, մի երկրում, որտեղ ծեր արջն անուն ու համբավ ուներ, և որտեղով ոչ մի մահկանացու գազան չէր վազում, այլ հինավուրց, մեռած ժամանակից դուրս պրծած անսանձելի և անհաղթ մի անաքրոնիզմ՝ հին, վայրի կյանքի մի տեսիլք, նմուշ և փառաբանում, որի շուրջը խռնված տկար մարդուկները քառթում էին ատելության և վախի կատաղությամբ, ինչպես քնած փղի կոճերի շուրջը խռնված թզուկներ.– միայնակ համառ ծեր արջը, այրի մի որձ, անզավակ, անմահ ծեր Պրիամոս, որը կորցրել էր ծեր կնոջն ու բոլոր որդիներից երկար ապրել։

Տակավին երեխա՝ երեք տարեկան, երկու տարեկան, մեկ տարեկան, և երբ մեկ էլ չկար, ամեն նոյեմբեր նա դիտում էր շներով, անկողիններով, ուտելիքով ու հրացաններով բեռնված սայլը, հորեղբորորդի ՄքՔեզլինին, Թենիի Ջիմին, Սեմ Ֆադերսին,– մինչև որ Սեմը տեղափոխվեց ապրելու ճամբարում, հեռացավ դեպի Մեծ Անտառ։ Տղայի համար՝ նրանք չէին գնում արջ կամ եղնիկ սպանելու, այլ ամեն տարի ժամադրված էին արջի հետ՝ ոչ սպանելու մտադրությամբ։ Երկու շաբաթ հետո նրանք կվերադառնային՝ ոչ ավար, ոչ մորթ։ Տղան ոչինչ չէր ակնկալում։ Մտքով անգամ չէր անցնում, թե արջը կարող է սայլի մեջ լինել, մյուս գլուխների ու մորթերի հետ։ Նույնիսկ ինքն իրեն չէր ասում, որ երեք տարի, երկու տարի, մեկ տար հետո ինքը ներկա կլինի, և գուցե թե հրացանն իր ձեռքում լինի։ Հավատում էր, որ անտառում աշակերտություն անցնելուց և արժանավոր որսորդ դառնալուց հետո միայն նրան կթույլատրվի նկատելու ծուռ դրոշմը, և նույնիսկ այդժամ նոյեմբերյան երկու շաբաթվա ընթացքում նա լոկ մի փոքրիկ կնիք կդնի՝ հոբեդբորորդու, Մայոր դե Սպեյնի, Գեներալ Քոմփսընի, Ուոլթըր Յուելի, Բունի, արջի վրա հաչելուց վախեցող շների և հրացանների կրակոցների կողքին, որոնք ոչ մի կերպ չէին հաջողացնում թափելու արջի արյունը՝ ի հեճուկս ծեր կենդանու կատաղի անմահության ամենամյա ներկայացում-ծիսակարգի։

Վերջապես եկավ այդ օրը։ Երկտեղանի սայլի մեջ, հորեղբորորդու, Մայոր դե Սպեյնի ու Գեներալ Քոմփսընի հետ նոյեմբերյան մանրամաղ անձրեի ու ցրտի միջով տղան տեսավ ամայությունը, ինչպես հետո թվաց՝ նա միշտ տեսել էր այն, կամ առնվազն միշտ հիշել - նոյեմբերյան խիտ անտառների բարձրաբերձ ու անծիր պատը՝ լուծվող միջօրեի ու մեռնող տարվա ներքո՝ նոթոտ, անթափանց (նա դեռևս չէր էլ տեսնում, թե ինչպես, ինչ միջոցով և հույսով կարելի է անտառ ոտք դնել, չնայած գիտեր, որ Սեմ Ֆադերսը սայլով սպասում է այնտեղ)– մինչ սայլը շարժվում էր բամբակի ու եգիպտացորենի կմախքանման ցողունների միջով, բաց երկրի սահմանագծին, ուր տկար մարդը կրծում է հինավուրց կողը, մինչև որ ծիծաղելիության աստիճան փոքրացած այդ տեսարանից՝ սայլն ինքը, կարծես, այլևս չի շարժվում (սա նույնիսկ կամբողջանա հետո, տարիներ անց, երբ նա տղամարդ կդառնա և կտեսնի ծովը), ինչպես փոքրիկ նավակն է անշարժանում, թեթեակի տարուբերվելով օվկիանոսի անսահման անապատում, մինչ ջուրն ու այն ժամանակվա ակնհայտորեն անթափանց հողը, որին սայլը մոտենում ու չի մոտենում, սկսում է դանդաղ օրորվել՝ բացելով ահագնացող խորշիկը, որը խարսխակայանն է։ Տղան ներս մտավ։ Սեմը սպասում էր՝ մգդակած վերմակի մեջ փաթաթված, սայլի նստատեղին, համբերատար ու գոլորշի արձակող ջորիների հետևում։ Սկսնակի պես տղան ոտք դրեց իսկական ամայություն՝ Սեմի կողքին, ինչպես ճագարներին խնամելիս էր տղամարդկություն սովորում Սեմի կողքին. խոնավ, տաք ու փարթամ վերմակով փաթաթված՝ նրանք մտան ամայություն, որը փակեց իր մուտքը, ինչպես որ սոսկ մի պահ բացել էր նրանց ընդունելու համար, միաժամանակ բացելով նոր առաջընթացի ուղին, որն ամենեին էլ արահետ չէր, այլ գոյություն չունեցող մի հուն, որն սկսվելուն պես վերջանում էր. սայլն իր կամքով չէր առաջ ընթանում, այլ անիվների ու անեղծ, բայց համարյա թաց գետնի շփումից, մինչ շրջակայքը քնատ էր, անշշունջ ու անլույս։

Տղային թվաց, թե տասը տարեկանում նա ներկա է իր սեփական ծնունդին։ Տարօրինակ ոչինչ չկար այստեղ։ Արդեն ապրել էր այդ բոլորը, ոչ միայն երազներում։ Նա տեսավ ճամբարը - վեցսենյականոց, անգույն, միահարկ մի տուն՝ կառուցված մի հողակույտի վրա, որը բարձր էր կանգնած ակնաղբյուրի մակընթացության մակարդակից - և արդեն գիտեր նրա բոլոր մանրամասները։ Օգնեց տնտեսության կանոնավոր-անկարգ դասավորմանը և նույնիսկ սեփական շարժումները վաղօրոք ծանոթ թվացին։ Հետո երկու շաբաթ կերավ կոպիտ կերակուրը (տձև, թթված հացը, եղնիկի, արջի, հնդկահավի ու ջրարջի վայրի միսը, որոնք երբեք փորձած չկար), ուտողն էլ այս տղամարդիկ էին, եփողն էլ, չնայած առաջին հերթին որսորդ էին, հետո նոր՝ խոհարար, քնեց առանց սավանի վերմակի տակ, ինչպես որսորդներն էին քնում։ Ամեն առավոտ, գորշ լուսաբացին, Սեմ Ֆադերսի հետ նա կանգնած էր իրեն բաշխված պահակակետում՝ խաչմերուկի մոտ, որն ամենաողորմելին էր և ամենից անհետաքրքիրը։ Այլ բան չէր էլ սպասել, նույնիսկ դեռևս չէր համարձակվել ինքն իր մեջ հուսալու, թե առաջին անգամից կլսի վազող շների ձայնը։ Բայց և այնպես լսեց,– երրորդ առավոտն էր,– լսեց անհայտ, համարյա աննշմարելի մի շշնջյուն, և արդեն հասկացավ, թե ինչն ինչոց է, չնայած որ երբեք լսած չկար վազող ոհմակի ձայնը, շշնջյունն աստիճանաբար առանձին, հստակ ձայների վերածվեց, մինչև որ տղան նրանցից հինգի (հորեղբորորդու շների) ձայնը ճանաչեց։ «Տես ինչ ես անում,– ասաց Սեմը.– մի քիչ վեր պահի հրացանդ, շնիկները հետ քաշի ու էդպես կանգնի»։

Բայց նա չէր վարժվել դեռևս։ Խոնարհություն շատ կար, այդ մեկը սովորել էր։ Կարող էր և համբերանք սովորել։ Ընդամենը տասը տարեկան էր, ընդամենը մեկ շաբաթական։ Պահն անցավ։ Տղային թվաց, թե տեսնում է եղնիկին, ծխագույն եղջերվին, որի մարմինը սլանալիս ասես ձգվում-երկարում է, տեսնում է անտառը, գորշ մեծությունը, որը ղողանջում է նույնիսկ այն ժամանակ, երբ շների ձայնը այլնւս չի լսվում։ Հեռու հեռվից, մթին անտառների ու գորշ, կիսաթաց վաղորդայնի միջով երկու կրակոց եկավ։

— Իջեցրու շնիկները,— ասաց Սեմը։

Իջեցրեց։

— Ինքդ էլ գիտեիր,— ասաց տղան։

— Հա,— Սեմն ասաց,— սովորի ոնց անես, երբ որ ինքդ չես կրակել։ Արջն ու եղնիկը գալիս գնում են՝ մեկ էլ տեսար կամ որսորդ չկա, կամ շներից մեկը։

— Մեկ է,— տղան ասաց,— ինքը չէր։ Ոչ էլ արջն էր։ Եղնիկ էր։

— Հա,— ասաց Սեմը,— եղնիկ էր։

Հետո մի առավոտ, երկրորդ շաբաթվա մեջ, նա էլի շների ձայն լսեց։ Այս անգամ, նույնիսկ նախքան Սեմը կբացեր բերանը, տղան ուղղեց չափազանց երկար, չափազանց ծանր, մարդաբոյ հրացանը, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել, թեպետ գիտեր, որ այս անգամ շներն ու եղնիկը շատ չեն մոտենում, հազիվ լսելիության սահմանում են։ Ձայնը նույնիսկ նման չէր նախկինում լսած ձայներին։ Հետո տեսավ, որ Սեմը, որը նրան սովորեցրել էր ամենից առաջ հրացանը բարձր պահել, գրավել այնպիսի դիրք, որտեղից ամեն ինչ երեա, ու երբեք չշարժվել, ինքն էր շարժվել իր կողքին։ «Հլա լսի»,– ասաց նա։ Տղան ականջ դրեց, հետքի վրա ընկած ոչ մի զրնգուն խմբերգ, այլ սովորականից մի օկտավա բարձր տառապալից կլանչոց, լի այնպիսի անվճռականությամբ ու նույնիսկ թշվառությամբ, որն ինքը դեռևս զորու չէր ճանաչելու, դժկամ, ոչ այնքան արագ, երկար մի կլանչոց, որն օդում թողնում է բարակ, համարյա մարդկային հիստերիայի արձագանք, համարյա մարդանման թախծոտ լաց, երբ առջևում չկա ոչինչ, ոչ մի ճողոպրող, անտեսանելի, ծխագույն ուրվագծի պատրանք։ Ուսի վրա զգաց Սեմի շունչը։ Հետո տեսավ ծերունու ներս շնչող ռունգերի կորագիծը։

— Ծերուկ Բենն է,— շշնջալով բացականչեց նա։

Սեմը չշարժվեց, միայն դանդաղ շրջեց գլուխը, երբ ձայները մարեցին, և ռունգերի կորագիծը վերադարձավ նախկին դիրքին։

— Քո ինչն եմ ասել,— ասաց նա,— չի էլ վազում։ Ման է գալիս։

— Բայց էստեղ է,— բացականչեց տղան,— ախր էստեղ է։

— Ամեն տարի գալիս է,— ասաց Սեմը։— Տարին մեկ։ Աշն ու Բունը ասում են՝ գալիս է էստեղի մանր-մունր արջերին քշի։ Էստեղից նրանց գրողի ծոցն է վռնդում, մինչև որ որսորդները հեռանան։ Երևի։

Տղան այլևս ոչինչ չլսեց, չնայած Սեմի գլուխը դանդաղ շրջվում էր, մինչև որ դեմքն այլևս չերևաց։ Հետո Սեմը դարձավ ու նայեց տղային՝ նույն դեմքն էր, մռայլ, ծանոթ, մինչև ժպտալն՝ անարտահայտիչ, նույն ծերունական աչքերը որոնցում դանդաղ հանգչում էր մոլեգին մի փայլ՝ կրքոտ և հպարտ հայացք։ «Նրա համար արջն եղած, շունն եղած, մարդն եղած՝ մեկ է։ Գալիս է տեսնի ինչ կա-չկա, ինչ նոր մարդ է եկել էս տարի, կրակել գիտի, թե չէ, մնալու է, թե չէ։ Ուզում է տեսնի՝ կա էն շունը, որը մինչև որսորդի հասնելը պիտի հաչալով պահի իրեն։ Որովհետև ինքն է գլխավոր արջը։ Ինքն է տերը»։ Հայացքը մարեց, փայլն այլևս չկար, նույն աչքերն էին, ինչ տղան ամբողջ կյանքում տեսել էր։ «Կթողնի իրեն հետևեն մինչև գետը, հետո տուն կուղարկի։ Գնացինք։ Երբ ճամբար գան, կտեսնես ինչ տեսք ունեն»։

Սկզբում շներն էին եկել, տասը շուն՝ խոհանոցի տակ խմբված, ինքն ու Սեմը պպզած նայում էին կիսախավարին, ուր շներն էին պահ մտել՝ լուռումունջ, անհանգիստ ու պսպղուն աչքերով - և ոչ մի ձայն, միայն՝ կենդանական հոտ, որը տղան դեռևս լրիվ չէր հասկացել, այն ավելին էր, քան սոսկ շուն, և շնից էլ ուժեղ, ոչ պարզապես կենդանի կամ նույնիսկ գազան։ Որովհետև ողորմելի ու կսկծահամ կաղկանձի դիմաց ոչինչ չկար՝ մեծությունից ու ամայությունից բացի, այնպես որ, երբ կեսօրին մոտ եկավ տասնմեկերորդ բարակը, ու ինքը Թենիի Ջիմի հետ գրկել էր խոնարհ, դողացող քած շանը, մինչ Սեմը նրա պատառոտված ականջին ու քրքրված ուսին բևեկնախեժ ու ճարպ էր քսում, շունը դեռևս կենդանի էակ չէր, այլ փոքրիկ մասնիկն ամայության, որը մի պահ կռացել էր և խենթ համարձակության համար մի հատ թեթևակի թփացրել էին նրան։ «Ոնց որ մարդ,– ասաց Սեմը։— Ինչքան ուզում ես հետաձգի, մեկ է, գիտի, որ մի օր քաջ է դառնալու, իրեն շուն է կոչելու։ Որ արջի վրա գնաց՝ նախօրոք գիտեր, թե ինչ է լինելու»։

Տղան չիմացավ, թե Սեմը երբ գնաց։ Միայն գիտեր, որ գնացել է։ Հաջորդ երեք առավոտները նա արթնացավ, նախաճաշեց, իսկ Սեմը նրան չէր սպասում։ Տղան մենակ գնաց իր տեղը, որը գտավ առանց օգնության, ու կանգնեց, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել։ Երրորդ օրը կրկին լսեց շների ձայնը, որոնք իսկական հոտի վրա ընկած՝ կատաղի վազում էին, պատրաստ պահեց հրացանը, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել, ու լսեց, թե ինչպես որսն եկավ ու անցավ, քանի որ ինքը պատրաստ չէր դեռևս. երկու շաբաթվա կարճ ժամանակահատվածում տղան դեռևս սրան չէր արժանացել, չնայած իր երկար կյանքը համբերանքով, հլու-հնազանդությամբ արդեն նվիրել էր ամայությանը։ Տղան նորից կրակոց լսեց, Ուոլթըր Յուելի հրացանի մեն-մի որոտաձայն կրակոցը։ Հիմա, ուրեմն, նա կարող էր գտնել իր կանգնելու տեղը, առանց առաջնորդության վերադառնալ ճամբար, հորեղբորորդու տված կողմնացույցի օգնությամբ նա հասավ Ուոլթըրին, որն սպասում էր եղջերվի, սրա թափված փորոտիքի ու վերջինս հոշոտող շների կողքին, հասավ բոլորից շուտ (բացի Մայոր դե Սպեյնն ու Թենիի Ջիմը, որոնք ձիերի վրա էին), նույնիսկ ավելի շուտ, քան Քեռի Աշն իր միաչքանի ջորիով, որն ամենեին չէր խրտնում արյան և, մինչև անգամ, արջի հոտից, բոլորն էին այդպես ասում։

Ջորու վրա Քեռի Աշը չէր, Սեմն էր, վերադարձած։ Եվ Սեմը սպասեց, մինչև տղան հաց կերավ, հետո ինքը՝ միաչքանի, Սեմը՝ ուրիշ ջորու վրա, որը սայլը քարշող խմբից էր, ավելի քան երեք ժամ քշեցին միջօրեի վաղանցիկ ու կարճացող լույսի միջով,– ոչ մի արահետ, ոչ մի շավիղ, որը տղան կարողանար զանազանել, և հասան մի վայր, ուր տղան դեռևս ոտք չէր դրել։ Հետո նա հասկացավ, թե ինչու Սեմն իրեն միաչքանի ջորու վրա նստեցրեց, որը չէր խրտնում արյան ու գազանի հոտից։ Մյուսը՝ առողջը, կտրուկ կանգ առավ, պտտվեց ու փորձեց փախչել, բայց Սեմն իջավ, քաշելով-պրկելով սանձը՝ պահեց նրան, սիրաշահելով առաջ տարավ, քանի որ սիրտ չէր անում հրել, այսպես, ուրեմն, առաջ տարավ, մինչ տղան իջավ խեղվածից, որն էլ մյուսին հակառակ՝ չէր ուզում կանգ առնել։ Հետո, հինավուրց անտառների թանձր մթնում ու ձմեռվա մեռնող միջօրեի մեջ Սեմի կողքին կանգնած, տղան լուռ նայեց գետնին՝ մագիլներից քերծոտված-փտած գերանին, թաց հողին, ծուռ թաթի հսկայակած դրոշմին։ Հիմա նա հասկացավ, թե այդ առավոտ ինչ էր լսել անտառից հասնող որսաշների ձայներում, և ինչ էր խոհանոցի տակից եկող շների հոտը, որն իր մեջ էլ կար, փոքր-ինչ տարբեր, որովհետև շներն անասուն են, գազան, իսկ ինքը՝ ոչ. սակայն տարբերությունը չնչին էր՝ խոնարհ եռանդ, թշվառություն, անժամանակյա անտառների դեմ փխրունության և անկարողության զգացում, բայց առանց վախ ու կասկածի, արույրի համ, երբ բերանում թուքն է վազում, սուր կծկում ուղեղում թե ստամոքսում՝ տղան չգիտեր, թե սրանցից որ մեկն է. և կարեոր էլ չէր. միայն գիտեր, որ առաջին անգամ հասկացավ, արջը, որի ձայնը ինքը լսել էր, և որն աղոտ կերպով պատկերացել էր իր երազներում (նույնիսկ նախքան տղան կհիշեր) և հետևաբար գոյություն էր ունեցել նաև իր հորեղբորորդու, Մայոր դե Սպեյնի և անգամ ծեր Գեներալ Քոմփսընի ականջներում ու երազներում (նախքան նրանք իրենց հերթին կհիշեին), արջն, ուրեմն, մահկանացու մի կենդանի էր, իսկ նրանք ամեն նոյեմբեր ճամբար գալիս էին ոչ արջին սպանելու իրական մտադրությամբ,— արջ սպանելն անհնար բան չէ,— պարզապես նրանք իրենց կարողության վերաբերյալ առայժմ իրական հույս չունեին։ «Վաղը»,— ասաց տղան։

— Այսինքն՝ վաղը կփորձե՞նք,— ասաց Սեմը։— Ախր մեր ուզած շունը չկա։

— Բայց տասնմեկ հատ կա,— տղան ասաց։— Երկուշաբթի օրը հետապնդում էին։

— Դու էլ լսեցիր ու տեսար,— ասաց Սեմը։— Մեր ուզած շունը չունենք։ Մեկը հերիք չէ, բայց էդ մեկն էլ չկա։ Երևի ոչ մի տեղ էլ չկա։ Մնում է, որ արջը պատահաբար հանդիպի էսպիսի մեկին, որի ձեռքում հրացան լինի, ինքն էլ կրակել իմանա։

— Էդ մեկը ես չեմ լինի,— տղան ասաց։— Ուոլթըրը, Մայորը, կամ...

— Կարող է,— ասաց Սեմը։— Վաղն աչքերդ չորս արա։ Շատ է ճարպիկ։ Դրա համար էլ էդքան ապրել է։ Թե որ շուրջկալեն, մեկին պիտի ընտրի, որ վրան գա։ Քեզ է ընտրելու։

— Ո՞նց,— ասաց տղան։— Ինքն ի՞նչ գիտի...– Քիչ լռելուց հետո.— Ուզում ես ասել, որ արդեն ինձ ճանաչում է, որ ես առաջներում էստեղ չեմ եղել, չեմ հասցրել...– Նա նորից լռեց ու նայեց Սեմին։ Հետո հանգիստ, նույնիսկ առանց զարմանքի, ասաց.– նա ինձ էր նայում։ Երկրորդ անգամ դժվար թե գա։

— Վաղն, ուրեմն, զգույշ,— ասաց Սեմը։— Հետ դառնանք։ Մինչև ճամբար հասնենք, լրիվ մութն ընկած կլինի։

Հաջորդ առավոտյան երեք ժամ շուտ ճամփա ընկան։ Նույնիսկ Քեռի Աշը գնաց, խոհարարը, որն իրեն մասնագիտությամբ ճամբարի խոհարար էր կոչում, նա Մայոր դե Սպեյնի համար ճամբարում եփել-թափելուց բացի համարյա ոչինչ չէր անում, սակայն պարզ զուգադրմամբ ամայությունը նրան էլ էր նկատի առել, մինչև որ խոհարարն ամեն ինչին արձագանքեց ինչպես բոլորը, նույնիսկ ինչպես տղան, ով երկու շաբաթ առաջ ամայությունը տեսած անգամ չկար, սկսեց արձագանքել բարակի պատառոտված ականջին, ուսին, թաց հողի վրա ծուռ թաթի դրոշմին։ Ձիերով էին։ Ոտքով գնալու համար ճանապարհը շատ էր երկար. տղան, Սեմն ու Քեռի Աշը շների հետ սայլի մեջ էին, հորեղբորորդին ու Մայոր դե Սպեյնը, Գեներալ Քոմփսընն ու Բունը, Ուոլթըրն ու Թենիի Ջիմը ձիերով էին, յուրաքանչյուր զույգը մեկական ձիու վրա։ Ինչպես այն առավոտ՝ երկու շաբաթ առաջ, վաղորդայնի գորշ լույսը տղային գտավ իր տեղում, որտեղ Սեմն էր նրան կանգնեցրել ու թողել մենակ։ Վերցնելով լցամասից լիցքավորվող չափազանց մեծ հրացանը, որն իրենը չէր, այլ Մայոր դե Սպեյնինը, և որն ինքն ընդամենը մի անգամ էր կրակել, տղան առաջին օրը կոճղի վրա սովորեց ետհարումն ու հրացանը թղթե պարկուճներով վերալցավորելը, կանգնեց մի մեծ խեժաբեր ծառի դիմաց, փոքրիկ վտակի մոտ, որի սև ջուրն, ասես, դուրս էր սողում եղեգնուտից, կտրում էր բացատն ու վերադառնում եղեգնուտ, որտեղ անտեսանելի փայտփորիկը, որին սևամորթները Տեր-աստված են ասում, թխկթխկացնում էր մեռած ծառաբունը։ Տեղը սովորական տեղ էր ու համարյա չէր տարբերվում երկու շաբաթ անընդմեջ իր կանգնած տեղից. շուրջբոլորը նոր էր, բայց նույնքան ծանոթ, որքան այն մեկը, որը երկու շաբաթից հետո տղային անծանոթ էր թվացել - նույն մենությունը, որտեղով թույլ ու վեհերոտ մարդն էր անցել՝ առանց որեէ բան փոխելու, չթողնելով ոչ մի նշան ու հետք, ամեն ինչ նույնն էր, ինչպես այն օրը, երբ Սեմ Ֆադերսի չիքասո ցեղի առաջին նախահայրը սողեսող ներս մտավ՝ մահակը, քարը կամ կացինը պատրաստ պահած, և շուրջը նայեց.– միակ տարբերությունն այն էր, որ իրեն, խոհանոցի մոտ պպզած, հասել էր խմբված ու իրար քծնող շների հոտը, նա տեսել էր վիրավոր քած շանը, որն, ինչպես Սեմն էր ասել, մի օր քաջ է դառնալու, որպեսզի իրեն շուն անվանի, իսկ երեկ, քերծոտված գերանի կողքին, տեսել էր կենդանի թաթի դրոշմը։ Տղան շների ձայն չլսեց։ Այսինքն՝ երբեք էլ պարզորոշ լսած չկար։ Միայն լսեց, որ փայտփորիկը կտրուկ դադարեցրեց թակոցը, և տղան հասկացավ, որ արջն իրեն է նայում։ Չտեսավ նրան։ Չգիտեր էլ՝ դիմացից է նայում, եղեգնուտից, թե թիկունքից։ Տղան չշարժվեց, անօգ հրացանը բռնած՝ հիմա հասկացավ, որ երբեք չի կրակելու արջի վրա, բերանում արույրի համը զգաց, որն զգացել էր խոհանոցի տակ խմբված շներին նայելիս։

Հետո արջը չկար։ Փայտփորիկին ինչպես հանկարծակի դադարել էր, այդպես հանկարծակի վերսկսեց չոր թակոցը, ու քիչ հետո տղային նույնիսկ թվաց, թե լսում է շներին՝ մրմունջ, համարյա թե ձայն, որն ինքը մի-երկու րոպե նախքան նշմարելը լսելիս էր եղել, ձայնը հասնում էր նրան ու հետո մարում։ Ոչ ոք չէր մոտենում։ Թե լսածը շների ձայնն էր՝ տղան չէր կարող երդմամբ հաստատել, թե արջի հետևից էին վազում՝ ուրեմս ուրիշ արջ էր։ Բայց Սեմն ինքը հայտնվեց եղեգնուտից, կտրեց անցավ վտակը, իսկ վիրավոր քած շունը կրնկակոխ քայլում էր նրա հետեից, ինչպես թռչնի որսկան շունն է վարժված քայլելու։ Շունն եկավ ու դողալով պառկեց տղայի ոտքերի մոտ։

— Ես չտեսա նրան,— տղան ասաց,— չտեսա, Սեմ։

— Գիտեմ,— ասաց Սեմը։— Նայելու էր եկել։ Ոչ էլ լսեցիր, չէ՞։

— Չէ,— ասաց տղան։— Ես...

— Խորամանկ է,— ասաց Սեմը,— շատ խորամանկ է, շան որդին։— Կրկին նրա աչքերում տղան տեսավ խոհուն փայլը, երբ Սեմը նայեց տղայի ոտքերի մոտ դողացող շանը, որի վնասված ուսից պայծառ հատապտուղների պես թարմ արյան կաթիլներ էին կախվել։– Շատ մեծ է։ Մեր ուզած շունը չունենք։ Բայց մի օր կունենանք։

Որովհետև հաջորդ անգամներ շատ էին լինելու, հետո։ Տղան ընդամենը տասը տարեկան էր։ Նա, կարծես, տեսավ իրենց՝ երկուսին, դժոխքի նախադռան մշուշում, որտեղից ժամանակը դուրս էր գալիս և դառնում ժամանակ, մահկանացությունից զերծ ծեր արջին և իրեն, որ ինչ-որ տեղ կիսում էր այդ անմահությունը։ Որովհետև նա հիմա հասկացավ խռնված շների հոտը, իր թքի համը, ճանաչեց վախը, որպես տղա, պատանի, ճանաչեց սիրո, կրքի և փորձառության գոյությունը (որը ժառանգական էր, բայց դեռևս ոչ տոհմական)՝ պատահաբար տեսնելով կամ գուցե ներս մտնելով շատերի սիրած և շատերից սիրված կնոջ ննջարանը։ Ես անպայման կտեսնեմ նրան, առանց վախի և հույսի մտածեց տղան։ Անպայման կնայեմ արջի աչքերին։ Հաջորդ ամառվա հունիսին էր։ Նրանք կրկին ճամբարում էին, տոնում էին Մայոր դե Սպեյնի ու Գեներալ Քոմփսընի ծնունդը։ Չնայած առաջինը սեպտեմբերին էր ծնվել, երկրորդը՝ խոր ձմռանը, նրանից երեսուն տարի առաջ, ամեն տարվա հունիսին այդ երկուսը, ՄքՔեզլինը, Բունը, Ուոլթըր Յուելը (արդեն՝ նաև տղան) երկու շաբաթ անց էին կացնում ճամբարում, ձուկ էին բռնում, սկյուռ ու հնդկահավ խփում, իսկ գիշերները ջրարջ ու վայրի կատու հետապնդում։ Այսինքն՝ Բունն ու սևամորթներն (արդեն՝ նաև տղան) էին ձուկ բռնում, սկյուռ խփում, ջրարջ ու վայրի կատու հետապնդում, որովհետև փորձված որսորդները, ոչ միայն Մայոր դե Սպեյնն ու Գեներալ Քոմփսընը (որոնք երկու շաբաթ նստում էին ճոճաթոռին, շոգեխաշած մսի հսկայական կաթսայի դիմաց, խառնում էին ու համտեսում, Քեռի Աշի հետ վիճում խոհարարությունից, իսկ Թենիի Ջիմին հրամայում անագե շերեփի մեջ վիսկի լցնել), այլև ՄքՔեզլինն ու Ուոլթըր Յուելը, որոնք տակավին երիտասարդ էին և վայել չէին համարում որսի գնալ, միայն ատրճանակով վայրի հնդկահավ էին խփում (գրազով) ու նշանառության մրցում կազմակերպում։

Այսինքն՝ հորեղբորորդի ՄքՔեզլինն ու մյուսները կարծում էին, թե ինքը սկյուռ է խփում։ Մինչև երրորդ գիշերը տղան համոզված էր, որ Սեմ Ֆադերսն էլ նույն կարծիքին է։ Ամեն առավոտ, նախաճաշից անմիջապես հետո, նա հեռանում էր ճամբարից։ Հիմա տղան իր հրացանն ուներ՝ Ծննդյան տոնի նվեր, որ իրենն էր լինելու դեռ յոթանասուն տարի, երկու զույգ փողաբերան ու փակաղակ էր փոխելու, մի կոթ, մինչև որ նախկին հրացանից արծաթե ներդրվագով շնիկի պահպանակն էր մնալու՝ վրան փորագրված ՄքՔեզլինների անուններն ու թիվը՝ 1878։ Նա գտավ փոքրիկ վտակի մոտի ծառը, որտեղ կանգնել էր այն առավոտ։ Կողմնացույցն օգտագործելով՝ տղան շարժվեց այդ կետից, նա իրեն անգիտակցաբար սովորեցնում էր գերազանցել անգամ իսկական անտառահատին։ Երրորդ օրը գտավ այն քերծոտված գերանը, որի մոտ առաջին անգամ տեսել էր հետքը։ Հիմա գերանը համարյա լրիվ փշրվել էր, ապաքինվում էր անհավատալի արագությամբ՝ կրքոտ ու տեսանելի հրաժարումով վերադառնում էր դեպի հողը, որից ծառն էր աճել։ Տղան թափառում էր մթությունից կանաչած անտառներում. նման կիսախավար լինում է միայն նոյեմբերյան այս գորշ տարրալուծման ժամանակ, երբ նույնիսկ կեսօրին արեը միայն խայտաբղետ բծերով է ընկնում գետնին, որը երբեք լրիվ չի չորանում, և որտեղ վխտում են մոկասինները, ջրային ու բոժոժավոր օձերը, սրանք ես խայտաբղետ կիսախավարի գույնն ունեին և մինչև չշարժվեին՝ տղան չէր տեսնի։ Օրեցօր տղան ավելի ուշ էր վերադառնում ճամբար։ Երրորդ օրվա մթնշաղում նա մոտեցավ ամբարը շրջափակող գերանաշեն փարախին, որտեղ Սեմն անասունն էր ներս անում գիշերվա համար։

— Էն չես աչքիս,— ասաց Սեմը։

Տղան կանգ առավ։ Սի պահ չպատասխանեց։ Հետո խոսեց խաղաղ, ավելի ճիշտ՝ պայթեց խաղաղ, ինչպես առուն է քշում-տանում երեխայի սարքած թումբը։

— Լավ։ Հասկացա։ Բայց ինչո՞ւ։ Մինչև վտակը գնացել եմ։ Նույնիսկ էն գերանը գտա։ Ես...

— Ուրեմն՝ լավ է։ Հաստատ քեզ ոտից գլուխ մի լավ զննել է։ Հետքը չտեսա՞ր։

— Ես... Չէ, չտեսա... Մտքովս չանցավ, թե...

— Հրացանն է պատճառը,— ասաց Սեմը։

Նա կանգնեց ցանկապատի մոտ, անշարժ, մի ծերունի՝ սևամորթ ստրուկի ու չիքասո ցեղի առաջնորդի որդին, հագին՝ մաշված, խունացած լայն շալվար, գլխին՝ հինգ սենթանոց քրքրված ծղոտե գլխարկ, որը սևամորթի ստրկության նշանն էր եղել, իսկ հիմա նրա ազատության իրավունքն էր հաստատում։ Ճամբարը (բացատը, տունը, կալատեղն ու փոքրիկ հողամասը, որ Մայոր դե Սպեյնը մի կարճ ժամանակ ճանկռել ու պոկել էր ամայությունից) մարեց մթնշաղում՝ ընկղմվելով անտառների անհիշելի մթության մեջ։ *Հրացանը*, տղան մտածեց։ *Հրացանը*: «Ընտրի՛ր»— ասաց Սեմը։

Հաջորդ առավոտյան նա դուրս եկավ առանց նախաճաշելու, նախքան կբացվեր լույսը և նախքան խոհանոցի հատակին քնած Քեռի Աշը վեր կկենար մգդակած վերմակների տակից ու կվառեր կրակը։ Տղան միայն կողմնացույց էր վերցրել ու փայտի կտոր՝ օձերի համար։ Նա կարող էր մի մղոն քայլել՝ առանց կողմնացույցին նայելու։ Կողմնացույցը ձեռքում՝ տղան նստեց կոճղին, մինչ գիշերային խորհրդավոր ձայները, որոնք լռել էին նրա շարժումներից, նորից աշխուժացան, հետո իսպառ լռեցին, ինչպես որ բվեճները լռեցին՝ արթնացող ցերեկային թռչուններին հանձնելով օրը. թաց անտառում լույս հայտնվեց, ու նա հիմա տեսնում էր կողմնացույցը։ Տղան քայլում էր հուշիկ, բայց արագ, գնալով լցվում էր վստահությամբ, ինչպես անտառահատը՝ առանց գիտակցելու իր վստահությունը, նա վախեցրեց եղնիկին ու ձագին, որոնք խրտնած փախան, բավականին մոտեցել էր, երբ լսվեց մացառուտի շառաչյունը, երևաց սպիտակ պոչը, մոր հետևից վազող ձագը, որն ավելի արագ էր վազում, քան տղան պատկերացրել էր։ Որսի ճամփան նա ճիշտ էր ընտրել, քամու հակառակ ուղղությամբ, ինչպես սովորեցրել էր Սեմը, բայց դա հիմա նշանակություն չուներ։ Նա չէր վերցրել հրացանը, իր իսկ կամքով ու հրաժարումով ընդունել էր ոչ թե խորամանկ քայլ, այլ այնպիսի պայման, որի դեպքում, ոչ միայն արջի անձեռնմխելի անանունությունը, այլև որսորդի ու որսի բոլոր հինավուրց օրենքներն ու հակակշիռները չեղյալ էին հայտարարվում։ Նա չէր էլ վախենա, նույնիսկ այն պահին, երբ վախն ամբողջովին պաշարեր նրան՝ արյունը, մաշկը, աղիքները, ոսկորները, և խլեր հիշողությունը երկարաձիգ այն ժամանակից, երբ դեռ այն տղայի հիշողությունը չէր, խլեր ամեն ինչ, բացի այն անմար պարզությունից, որը մեն–մենակ տարբերում էր տղային արջից, ինչպես նաև մնացած բոլոր արջերից ու եղջերուներից, որոնց պիտի հետապնդեր համարյա յոթանասուն տարի, և ինչի մասին Սեմն ասել էր. «Երկնչիր։ Էդ մեկից չես փախչի։ Բայց մի վախի։ Անտառում քեզ ոչ մեկը չի վնասի, եթե նրան նեղը չգցես, կամ էլ եթե չառնի վախիդ հոտը։ Արջն ու եղնիկը վախկոտից երկնչում են էնքան, ինչքան քաջ մարդը պիտի երկնչի»։

Կեսօրին տղան արդեն բավականին հեռացել էր վտակից. նա հայտնվեց նոր, օտար երկրամասում, որտեղ դեռևս ոտք չէր դրել։ Հիմա նա ոչ միայն կողմնացույցով էր քայլում, այլևս ծանր ու հաստ ժամացույցով, որը հոր ժամացույցն էր եղել։ Ճամբարը թողել էր ինը ժամ առաջ, ինը ժամ հետո արդեն մութ կլիներ։ Տղան կանգ առավ, կոճղից վեր կենալուց հետո առաջին անգամ (երբ վերջապես նշմարեց կողմնացույցի սլաքը), ու նայեց շուրջը, թեքով սրբելով դեմքի քրտինքը։ Իր իսկ կամքով և ցանկությամբ, առանց ափսոսանքի, նա արդեն հանձնվել էր խոնարհությանն ու անդորրին, և այնուհանդերձ այդքանը բավական չէր. հրացանը ճամբարում թողնելը բավական չէր։ Մի պահ տղան անշարժ կանգնեց, օտար ու կորած երեխա՝ անբիծ ամայության կանաչ ու ճախրող կիսախավարում։ Հետո անմնացորդ հանձնվեց։ Ժամացույցն ու կողմնացույցը։ Տղան դեռևս չէր մաքրագործվել։ Նա արձակեց ժամացույցի շղթան, կողմնացույցի հանգուցավոր կաշեփոկը, երկուսն էլ կախեց թփից, ձեռքի փայտը հենեց նրանց կողքին ու ներս մտավ։

Երբ հասկացավ, որ կորել է, վարվեց այնպես, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել ու մարզել, սկսեց հաշվարկել, թե ինչպես է հատել իր անցած ճանապարհը։ Վերջին երկու-երեք ժամում արագ չէր քայլել, կողմնացույցն ու ժամացույցը թփից կախելուց հետո՝ առավել ես։ Հիմա էլ դանդաղ էր քայլում, քանի որ ծառը մոտերքում պիտի լիներ, նա ծառն ավելի շուտ գտավ, քան իրականում սպասում էր, հետո թեքվեց ու մոտեցավ։ Բայց ծառի տակ ոչ թուփ կար, ոչ ժամացույց ու կողմնացույց։ Հետո հիշեց Սեմի սովորեցրած հաջորդ քայլը, այս անգամ հակառակ ուղղությամբ ավելի մեծ շրջան գործեց, որպեսզի երկու շրջանագծերն ինչ-որ տեղ հատեն ճանապարհը, բայց ոչ մի հետքի՝ ոչ իր, ոչ ուրիշի չհանդիպելով (սրտի զարկերն հիմա ավելի արագ էին, բայց ուժեղ և հաստատուն, այս անգամ ծառն ամենեին չերևաց, որովհետև այս մյուս ծառի կողքին մի կոճղ կար, որն ինքը չէր տեսել, իսկ կոճղից այն կողմ՝ փոքրիկ ճահճուտ, ինչ-որ տեղ հողի ու ջրի միջև դուրս ծորացող տամկություն)՝ հիշեց Սեմի սովորեցրած հաջորդ և վերջին քայլը և կոճղին նստելիս տեսավ ծուռ դրոշմը՝ աղճատ մի ոլորք թաց գետնի վրա. մինչ տղան ուշադիր նայում էր, ոտնահետքը լցվում էր ջրով, հետո ջուրը թափվեց, ու ոտնահետքն անէացավ։ Նա բարձրացրեց հայացքն ու տեսավ երկրորդը, առաջ գնաց՝ երրորդը, առանց շտապելու և վազելու՝ պարզապես քայլեց ոտնահետքերի կողքով, կարծես սրանք չեղած տեղից հայտնվում էին նրա առջև և ուր որ է կորչելու էին, և ինքն էլ կորչելու էր՝ անխոնջ, եռանդուն, ստանց վախի ու կասկածի, հևալով սրտի մուրճիկի արագընթաց զարկերի հետ։ Նա դուրս եկավ մի փոքրիկ բացատ, և թվաց, թե ամայությունը անշշուկ հորդաց ու կարծրացավ, ծառը, թուփը, կողմնացույցն ու ժամացույցը շողշողացին գողտրիկ ճաճանչի ներքո։ Հետո նա տեսավ արջին։ Նա (արջը) դուրս չեկավ, չհայտնվեց, այլ այնտեղ էր, անշարժ, խոտի ու անհողմ ցերեկվա տաք գույների մեջ մեխված, որն այնքան մեծ չէր, որքան պատկերացրել էր, բայց այնքան, որքան սպասում էր. նայում էր իրեն ու երփներանգ կիսախավարում թվում էր ավելի խոշոր և ասես անծավալ։ Հետո արջը շարժվեց։ Անշտապ կտրեց-անցավ բացատը, մի պահ մտավ շլացուցիչ լույսի շրջանն ու դուրս եկավ, նորից կանգ առավ և ուսի վրայով նայեց տղային։ Ու չքացավ։ Չքայլեց ու չմտավ անտառ, այլ անհետացավ, առանց որևէ շարժումի ձուլվեց ամայությանը, ինչպես տղայի տեսած այն ձուկը, հսկայական ծեր պերկեսը, որը ձուլվեց լճակի մութ խորքերին ու չքացավ առանց անգամ լողակները շարժելու։

Ուրեմն, ինքը պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Այն ժամանակ տասներեք տարեկան էր։ Սպանել էր իր առաջին եղջերուն, ու Սեմ Ֆադերսը նրա դեմքն օծել էր տաք արյունով, իսկ հաջորդ նոյեմբերին տղան արջ սպանեց։ Բայց մինչ այդ շնորհավորանքը տղան այնքան ձեռնհաս էր դարձել անտառում, որքան նույն փորձն ունեցող հասուն տղամարդիկ։ Չնայած տղան հիմա անտառում ավելի լավ էր կողմնորոշվում, քան ամենափորձառու անտառահատնեբը։ Ճամբարից քսանհինգ մղոն շրջանագծով այնպիսի տեղ չկար, որ ինքը չիմանար՝ վտակ, լեռնաշարք, կողմնորոշող ծառեր ու արահետ, ցանկացած մեկին կարող էր տանել ուր որ պետք է և հետ բերել։ Ոտնահետքերի շավիղներ գիտեր, որոնք անգամ Սեմ Ֆադերսը տեսած չկար, երրորդ աշնանը նա մեն-մենակ գտավ եղջերվի գիշերատեղը, հորեղբորորդուց գաղտնի վերցրեց Ուոլթըր Յուելի հրացանը, մինչև լուսաբաց պառկեց, սպասեց եղջերվին ու խփեց նրան այնպես, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել՝ իր չիքասո նախահայրերի ոճով։

Հիմա նա ծեր արջի ոտնահետքը (և ոչ միայն ծուռը) ավելի լավ էր ճանաչում, քան իրենը։ Տեսնում էր երեք առողջ ոտնահետքերն ու անմիջապես տարբերում մյուս արջերից, ոչ միայն մեծությամբ, հիսուն մղոնի վրա նույնքան մեծ ոտնահետքերով արջեր կային, կամ գոնե այնպիսիք, որոնք ծերուկ Բենի հետքերի հետ համեմատելիս միայն փոքր կերևային։ Հարցն այդ չէր։ Եթե Սեմ Ֆադերսը նրա ուսուցիչն էր եղել, ճագարներն ու սկյուռները՝ նրա մանկապարտեզը, ապա ամայությունը, որտեղ ծեր արջն էր ապրում, նրա դպրոցն էր, իսկ անկին, անզավակ, իր իսկ անսեռ նախահայրը դարձած արջը՝ տղայի համալսարանը։

Երբ ցանկանար՝ գտնում էր ծուռ ոտնահետքը, ճամբարից տասը մղոն, հինգ մղոն հեռավորության վրա կամ ավելի մոտ։ Հաջորդ երեք տարիների ընթացքում, մինչ նա կանգնած էր իր տեղում, շները երկու անգամ ընկան արջի հետքին, մի անգամ էլ պատահաբար հանդիպեցին նրան ու ճղճղացին ողորմելի ձայներով, որոնք հիստերիայի մեջ, ասես, մարդկային ձայներ լինեին։ Մի անգամ, երբ սուսիկ որսի էր ելել Ուոլթըր Յուելի հրացանով, նա արջին տեսավ փռված գերանների արանքով քայլելիս, որտեղից թաթառն էր անցել։ Արջը շոգեքարշի պես սուրաց ծառերի ու ճյուղերի կծիկի միջով, ավելի արագ, քան տղան պատկերացրել էր, համարյա եղնիկի պես արագ, չնայած եղնիկն այդ տարածության մեծ մասն օդով կանցներ, և տղան հասկացավ, որ ծեր արջին շուրջկալելու համար հարկավոր է մի շուն, որը ոչ միայն վիթխարի քաջություն ունենա, այլև վիթխարի չափսեր և արագություն։ Տանը մի լակոտ ուներ, խառնածին, այն տեսակից, որին սեամոթները «Ֆայս» են ասում՝ առնետ բռնող շուն, որն այնքան էլ մեծ չէր առնետից ու այնպիսի անվախություն ուներ, որը վաղուց արդեն անվախություն չէր, այլ անխելք քաջություն։ Հունիսյան մի օր նա շանն իր հետ բերեց, ասես շներին մարդու հետ ժամադրություն էր սպասում, տղան Ֆայսի գլխին տոպրակ էր քաշել ու գրկել, Սեմ Ֆադերսը շնաթոկից կապած բարակների ոհմակն էր առաջնորդում։ Հետքի մոտ պառկեցին քամու ուղղությամբ ու իսկապես դարանեցին արջին։ Այնքան էին մոտիկ, որ արջը նեղն ընկավ, չնայած տղան հետագայում հասկացավ, որ արջը զարմացել ու շփոթվել էր Ֆայսի խելահեղ վայնասունից։ Հետին ոտքերի վրա կանգնած, մի մեծ կիպարիսի բնին հենվելով՝ արջը ծուղակն ընկավ, կանգնեց հետին ոտքերի վրա, ու տղային թվաց, թե արջն այդպես բարձրանալու է ու բարձրանալու, իսկ երկու շուն ասես ոգևորվել էին լակոտից՝ լցվելով հանդուգն ու հուսակտուր քաջությամբ։ Հետո տղան հասկացավ, որ լակոտը հետ կանգնելու միտք չունի։ Նա գցեց հրացանն ու վազեց հետևից։ Երբ հասավ, մի պահ գիտակցեց լակոտի խելագար ճիչը, ու իրեն թվաց, թե ինքն անմիջապես արջի տակն է, զգաց արջի հոտը, ուժեղ, տաք ու կծվահամ։ Փռվեց գետնին ու ներքևից տեսավ որոտի ճայթյունի պես վեր խոյացող կենդանուն։ Արջն այնքան ծանոթ թվաց, որ տղան հիշեց, ինքը միշտ այդպես էր պատկերացրել։

Հետո արջը չկար։ Տղան չտեսավ նրա գնալը։ Ծնկի իջավ, կատաղած լակոտին գրկեց երկու ձեռքով՝ լսելով հեռացող բարակների նվաստ լացուկոծը, մինչև որ Սեմը եկավ՝ հրացանը ձեռքին։ Նա հրացանը լուռ դրեց տղայի կողքին ու կանգնած նայեց նրան։

— Էս էլ երրորդ անգամ,— ասաց Սեմը։— Հրացանն էլ ձեռքիդ։ Էս անգամ հաստատ կկպնեիր։

Տղան բարձարցավ։ Լակոտը դեռևս նրա գրկում էր և նույնիսկ նրա ձեռքերում շարունակում էր կատաղի կլանչոցը՝ ցնցվելով ու ձգելով դեպի շների մարող ձայները, ասես զսպանակների մի կծիկ լիներ։ Տղան թեթևակի հևում էր։

— Դու էլ կկպնեիր,— ասաց նա։— Հրացանը մոտդ էր, ինչո՞ւ չկրակեցիր։

Սեմը կարծես թե չլսեց էլ։ Երկարեց ձեռքն ու տղայի գրկում սկսեց շոյել շանը, որը դեռևս կլանչում ու ցնցվում էր, չնայած երկու բարակների ձայնն այես չէր լսվում։

— Գնաց, գնաց,– ասաց Սեմը,— հանգստացիր, մինչև մյուս անգամը։— Նա շոյեց լակոտին, մինչև որ վերջինս խաղաղվեց նրա ձեռքի տակ։— Դու համարյա թե մեր ուզածն ես։ Մեր ուզածը հլա որ չունենք, մեր ուզածն ավելի խոշոր պիտի լինի, քան ճարպիկ, ու ավելի կտրիճ, քան երկուսը միասին։— Նա ձեռքը քաշեց շան գլխից ու կանգնած՝ անտառներին էր նայում, ուր անհետացել էին արջն ու որսաշները։— Մի օր մեկնումեկը գնալու է էնտեղ։

— Գիտեմ,— տղան ասաց։— Հենց մեզնից մեկն է լինելու։ Բայց էդ օրը կլինի վերջին օրը, երբ նույնիսկ նա կզզվի ու չի համբերի։

Ուրեմն՝ ինքը պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Չորրորդ ամառն էր, Մայոր դե Սպեյնի ու Դեներալ Քոմփսընի ծննդյան տոնակատարության չորրորդ անգամը, որին մասնակցում էր տղան։ Վաղ գարնանը Մայոր դե Սպեյնի զամբիկը քուռակ էր ծնել։ Մի իրիկուն, երբ Սեմը ձիերին ու ջորիներին ախոռ քշեց գիշերվա համար, քուռակը չկար, իսկ խելագարված զամբիկին մի կերպ ներս արեցին։ Սկզբում Սեմը մտածել էր զամբիկի հետ վերադառնալ այն տեղը, որտեղ մայրը կորցրել էր ձագին։ Բայց զամբիկին ստիպե՞լ կլիներ. նույնիսկ կեղծ շարժում չէր անում դեպի անտառ, ոչ մի տեղ չէր ուզում գնալ, կույր-կույր վազում էր այս ու այն կողմ՝ խրտնած ու խենթացած սարսափից։ Մի անգամ էլ պտտվեց ու Սեմի վրա պրծավ, ասես ծայրահեղ հուսահատությունից որոշել էր նրան տրորել, ասես մի պահ չէր հասկանում, որ դիմացինը մարդ է, այն էլ՝ ծանոթ մեկը։ Ի վերջո զամբիկին ներս արեցին, բայց արդեն չափազանց մութ էր և հնարավոր չէր նրա ճամփով հետ դառնալ, նրա խելառ սրարշավի կծիկը բացել։

Սեմը տուն մտավ ու ասաց Մայոր դե Սպեյնին։ Իհարկե, գազանի ճանկն է ընկել քուռակը, խոշոր գազանի, ու հիմա հաստատ սատկած է, որտեղ էլ որ լինի։ Բոլորն էլ գիտեին։

— Հովազ է,— մեկեն ասաց Գեներալ Քոմփսընը։– Էն հովազը։ Անցյալ տարվա մարտ ամսի եղնիկն ու ձագը...

Սեմը Մայոր դե Սպեյնին իմաց էր արել, երբ Բուն Հոգենբեքը սովորական այցով ճամբար եկավ տեսնելու՝ թե ինչպես է անասունը ձմեռել, եղնիկի կոկորդը՝ ճղված, և գազանը, խեղճ ձագի հետևից վազելով, ուժասպառ էր արել նրան ու սպանել։

— Սեմը չասաց, թե հովազ է,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։ Սեմը հիմա էլ ոչինչ չասաց. կանգնել էր Մայոր դե Սպեյնի թիկունքում (հացի էին նստել) խորհրդավոր կեցվածքով, կարծես սպասում էր նրանց զրույցի վերջանալուն, որպեսզի ինքը տուն գնա։ Նույնիսկ հայացքը ուղղված չէր ոչնչի։— Հովազը եղնիկի վրա կցատկի, բան չունեմ ասելու, ու հետո էլ հեշտ ու հանգիստ ձագին կբռնի։ Բայց էդ ո՞ր հովազը քուռակի վրա կհասնի՝ մոր ներկայությամբ։ Ծերուկ Բենն է, այ մարդ,— շարունակեց Մայոր դե Սպեյնը։

— Էդ նրանից չէր։ Հիասթափված եմ, որովհետև խախտում է կանոնները։ Նրանից իսկի չէի սպասում։ Շատ է սպանել իմ ու ՄքՔեզլինի շներին, բայց թե ինչ. մենք էինք շներին քսի տալիս։ Իրար հո զգուշացնում էինք։ Բայց արի ու տես, որ եկել է տունս ու սեփականությունս փչացրել։ Էն էլ ո՞ր ամսին։ Չէ, խախտեց կանոնները։ Ծերուկ Բենն է, Սեմ։— Սեմն էլի ոչինչ չէր խոսում, սպասում էր, թե Մայոր դե Սպեյնը երբ կվերջացնի։— Էգուց զամբիկի ճամփով կգնանք ու կտեսնենք,— եզրափակեց Մայոր դե Սպեյնը։

Սեմը գնաց։ Նա ճամբարում չէր ապրում, վտակի մոտ քառորդ մղոն հեռավորության վրա իր համար մի հյուղակ էր կառուցել, ինչպես Ջո Բեյքըրինը, միայն ավելի մեծ ու պինդ, նաև գերաններից մսուրք էր շինել, որտեղ խոճկորի համար եգիպտացորեն էր հավաքում (ամեն տարի խոճկոր էր պահում)։ Հաջորդ առավոտյան, երբ նրանք արթնացան, Սեմն արդեն սպասում էր։ Արդեն գտել էր քուռակին։ Նախաճաշին էլ չսպասեցին։ Հեռու չէր, ախոռից հինգ հարյուր յարդ էլ չկար, երեք ամսական քուռակն ընկած էր կողքի վրա, կոկորդը պատռված, իսկ փորոտիքն ու ազդրերից մեկը՝ մասամբ հոշոտված։ Ընկած էր, բայց չէին գցել, այլ ասես խփել էին ու շպրտել, ճանկերի, մագիլների ոչ մի հետք, որտեղից հովազը կբռներ՝ կոկորդը գտնելիս։ Տեսան խելագարված զամբիկի հետքերը, որը շրջաններ էր գործել, հետո սլացել այն նույն ծայրահեղ հուսահատությամբ, որով նախորդ օրը հարձակվել էր Սեմ Ֆադերսի վրա, տեսան սարսափալից փախուստի հետքերը, հետո գիշատչի հետքերը, որը վրա էր պրծել այն ժամանակ, երբ առաջ էր եկել մի քանի քայլ ու փախել, և Գեներալ Քոմփսընն ասաց.

— Տեր Աստված, այ քեզ գազան։ Սեմը նորից լուռ էր։ Տղան նայում էր նրան, մինչ տղամարդիկ, չոքած, հետքերն էին չափում։ Ինչ-որ բան կար Սեմի դեմքին, ոչ այն է՝ ցնծություն, որ այն է՝ ուրախություն կամ հույս։ Տարիներ անց, երբ տղան տղամարդ դարձավ, նա հասկացավ Սեմի հայացքը, և որ Սեմը սկզբից եեթ գիտեր, թե ինչ հետքեր էին դրանք, ով էր պատռել եղնիկի կոկորդը գարնանը և ով էր սպանել ձագին։ Այդ առավոտ Սեմի դեմքին կանխատեսությունն էր։ Եվ նա ուրախ էր՝ ինքն իրեն ասաց տղան։ *Սեմը ծեր էր, չուներ ոչ երեխաներ, ոչ հարազատ, չկար իր արյունը այս երկրի վրա, որպեսզի մեկին մի օր ինքը հանդիպեր։ Եթե հանդիպեր անգամ, ոչ կարող էր հպվել, ոչ խոսել հետը, որովհետև ահա արդեն յոթանասուն տարի նա ընդամենը սևամորթ էր։ Ամեն ինչ վերջացած էր հիմա, և նա ուրախ էր։*

Եկան ճամբար, նախաճաշեցին և հետ դարձան հրացաններով ու շներով։ Տարիներ հետո տղան մտածեց, որ իրենք էլ պիտի հասկանային, թե ով է սպանել քուռակին, ինչպես որ Սեմ Ֆադերսը հասկացավ։ Բայց ինքը ոչ առաջին, ոչ էլ վերջին անգամ էր տեսնում, թե տղամարդիկ ինչպես են օգուտ քաղում իրենց թյուր պատկերացումներից կամ նույնիսկ ազդում դրանց վրա։ Երբ զամբիկն հեծած Բունը մտրակեց շներին, սրանք սկսեցին հոտոտել ճանապարհը։ Նրանցից մեկը, տակավին անխելք մի շուն, հաչեց, մյուսները մի քանի քայլ վազեցին դեպի կարծեցյալ հետքը, հետո կանգ առան, անհամբեր հետ նայեցին տղամարդկանց՝ ոչ թե մոլորված, այլ կարծես հարցնում էին. «Հիմա ի՞նչ անենք»։ Հետո նրանք հետ վազեցին դեպի զամբիկը, որտեղ Բունը, դեռևս հեծած, նորից մտրակեց նրանց։

— Առաջին անգամ եմ տեսնում, որ հետքն էսքան շուտ սառչի,– ասաց Քոմփսընը։

— Կարող է միայնակ գայլ է, որն էնքան խոշոր է, որ կարող է քուռակին մոր հետ խեղդել, առանց հոտ թողնելու,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։

Քանի որ շները հետքի վրա չէին ընկնում, Մայոր դե Սպեյնը Սեմին ուղարկեց հարյուր յարդի վրա հետքը գտնելու, հետո շներին նորից հետքի վրա բերեցին, նորից փոքրը հաչեց, ու ոչ մեկը չհասկացավ, որ դա ոչ թե որսաշան հաչոց է, այլ բակապահ շան, որի բակը անծանոթ մարդ է ներխուժել։ Գեներալ Քոմփսընն ասաց տղային, Բունին ու Թենիի Ջիմին՝ սկյուռ խփողներին.

— Տղերք, շներին էս առավոտ ձեզ մոտ պահեք։ Էստեղ մոտերքում կլինի, դեռ նախաճաշելու է քուռակով։ Կարող է հանդիպեք։

Բայց ոչ։ Տղան հիշում էր՝ ինչպես էր Սեմը կանգնած դիտում կապված շներով անտառ մտնող տղամարդկանց - հիշում էր հնդկացու դեմքը, որի վրա ինքը, բացի ժպիտից ոչինչ չէր տեսել, մեկ էլ՝ քթածակերի կամարը այն առավոտ, երբ շները գտան ծերուկ Բենին։ Հաջորդ օրն էլ շներին իրենց հետ վերցրին, չնայած երբ տեղ հասան ու հույս ունեին, թե թարմ հետք կգտնեն, քուռակի մսեղիքն այլևս չկար։ Երրորդ օրը Սեմն էլ սպասում էր, այս անգամ՝ մինչև կվերջացնեին նախաճաշը։ «Գնացինք»,— ասաց ու տղամարդկանց առաջնորդեց դեպի իր տունը՝ հյուղակն ու հետևի եգիպտացորենի ամբարը։ Սեմը տեղափոխել էր եգիպտացորենը, դռան մոտ թակարդ դրել ու խայծ՝ քուռակի մսեղիքը, նայեցին գերանների արանքով ու տեսան (ինչքան որ հասցրեցին տեսնել) հրացանի կամ ատրճանակի փողի գույնի մի կենդանու, որը ոչ նստած էր, ոչ կանգնած, այլ շարժման մեջ էր, օդում, ու նրանց վրա էր գալիս՝ ծանր մարմին, որն այնպիսի ուժով էր խփվում դռանը, որ հաստ դուռն ուր որ է պոկվելու էր շրջանակից։ Կենդանին՝ ինչ կենդանի որ էր, կարծես առանց գետնին հպվելու էր նետվում դեպի դուռն ու ամեն անգամ լցվում նոր ուժով։ «Հետ եկեք,— ասաց Սեմը,— քանի դեռ վիզը չի ջարդել»։ Նրանց հեռանալուց հետո էլ ծանր հարվածները շարունակվում էին, հաստ դուռը ճռռում ու ցնցվում էր ամեն անգամ, իսկ գազանից՝ դեռևս ոչ մի ձայն, ոչ գռմռոց, ոչ ճիչ։

— Ի՞նչ կենդանի է, գրողը տանի,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։

— Շուն է,— ասաց Սեմը, նրա ռունգները փքվում-իջնում էին, իսկ աչքերում նույն կատաղի մշուշն էր, ինչպես այն առավոտ, երբ շները ծեր արջի վրա դուրս եկան։— Էն շունը։

— Ո՞րը,– հարցրեց Մայոր դե Սպեյնը։

— Մեր ուզածը։ Որ ծերուկ Բենին պիտի բռնի։

— Շուն թե գազան,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Ավելի լավ է իմ ոհմակում ծերուկ Բենը լինի, քան թե էդ վիրունին։ Խփի՛ր դրան։

— Չէ, ասաց Սեմը։

— Դրան վարժեցնել չի լինի։ Ի՞նչ ես անելու, որ էդ գազանը քեզնից վախենա։

— Չեմ էլ ուզում վարժեցնել,— Սեմն ասաց։ Տղան կրկին նայեց նրա ռունգներին ու տեսավ աչքերի կատաղի, մշուշոտ փայլը։— Չնայած ավելի լավ է ձեռնասուն դառնա, քան թե վախենա, ինձնից, մեկելից, ամեն ինչից։ Բայց ոչ մեկն էլ չի լինի։

— Բա ի՞նչ ես անելու դրան։

— Կտեսնենք,– ասաց Սեմը։

Երկրորդ շաբաթվա մեջ ամեն առավոտ գնում էին Սեմի ամբարը։ Սեմը տանիքից մի քանի ճալաքար էր հանել, պարանը գցել դեպի քուռակի մսեղիքն ու քաշել-հանել էր, երբ բացվել էր թակարդը։ Ամեն առավոտ նայում էին, թե ինչպես էր Սեմը ջրով դույլը իջեցնում, մինչ շունը անդուլ նետվում էր դեպի դուռը, հետ ընկնում ու նորից նետվում։ Ոչ մի ձայն չէր հանում, նրա գործողության մեջ կատաղի ոչինչ չկար, միայն՝ սառն ու կամակոր վճռականություն։ Շաբաթվա վերջին շունն այլևս չէր նետվում դեպի դուռը, բայց դեռ ինչպես հարկն է չէր թուլացել և դեռ չէր ընդունել այն իրողությունը, որ դուռը տեղի չի տա։ Կարծես թե առժամանակ արհամարհում էր դռանը։ Չէր պառկում։ Նրան դեռևս պառկած չէին տեսել։ Նա կանգնած էր, և որսորդները պարզորոշ տեսան նրան՝ մի քիչ գամփռ, մի քիչ էրդել ու տասնյակ ուրիշ ցեղատեսակների խառնուրդ, հասակը՝ մինչև ուսերը՝ ավելի քան երեսուն մատնաչափ, քաշը՝ մոտավորապես իննսուն ֆունտ, սառը, դեղին աչքեր, ահռելի կրծքավանդակ, մարմնի գույնն էլ, ասես, լեղակած փողաբերան։

Երկու շաբաթն անցավ։ Արդեն պատրաստվում էին քանդել ճամբարը։ Տղան խնդրեց մնալ, ու հորեղբորորդին թույլ տվեց։ Տղան տեղափոխվեց Սեմ Ֆադերսի փոքրիկ հյուղակը։ Ամեն առավոտ դիտում էր, թե ինչպես է Սեմը ջրով դույլը ամբար իջեցնում։ Շաբաթվա վերջին շունը պառկեց։ Բարձրանում էր, երերում, գայթելով հազիվհազ մոտենում էր ջրին, խմում ու նորից տապալվում։ Մի առավոտ նույնիսկ չհասավ ջրին, չկարողացավ գետնից բարձրացնել թաթերը։ Սեմը մի կարճ ցուպ վերցրեց ու պատրաստվում էր ամբար մտնել։ «Սպասի,— տղան ասաց,— գնամ հրացանը բերեմ»։

— Չէ,— ասաց Սեմը,— հիմի ուժ չունի շարժվելու։

Իրոք։ Սեմը շոշափեց նրա գլուխը, հյուծված մարմինը, շունն անշարժ պառկած էր, դեղին աչքերը բաց էին։ Հայացքը կատաղի չէր, դատարկ՝ թշնամության ոչ մի նշույլ, միայն՝ սառը, համարյա անանձնական չարություն, ինչ-որ բնական զորության պես մի բան։ Շունը Սեմին չէր նայում, ոչ էլ գերանների արանքից հետևող տղային։

Սեմը նորից սկսեց կերակրել շանը։ Սկզբում ինքը բարձրացրեց շան գլուխը, որպեսզի շունը լակի մսաջուրը։ Այդ գիշեր նա շանը թողեց մի աման մսաջուր՝ մսի փոքր կտորներով։ Առավոտյան ամանը դատարկ էր, շունը պառկել էր փորի վրա, գլուխը ցցած, իսկ սառը, դեղին աչքերը նայում էին դռանը, երբ Սեմը ներս մտավ, սառը, դեղին աչքերում ոչ մի փոփոխություն, և Սեմի վրա հարձակվելիս՝ տակավին ոչ մի ձայն։ Բայց շունը թուլության պատճառով դեռևս վատ էր կողմնորոշվում, Սեմը հասցրեց ցուպով խփել նրան, դուրս վազեց ու փակեց դուռը։ Եվ անմիջապես հետո շունը զարկվեց դռանը, կարծես երկու շաբաթվա սովն ամենևին չէր եղել։

Այդ օրը մեկը գոռում-գոչյունով վազեվազ եկավ անտառով, ճամբարի կողմերից։ Բունն էր։ Եկավ ու գերանների արանքից մի քիչ նայեց փորի վրա պառկած ահռելի շանը, որի գլուխը ցցված էր, դեղին ու քնատ աչքերը կկոցելով նայում էին անհայտությանը՝ իսկական անկոտրում ոգի։

— Էսպիսի մի բան անենք,— ասաց Բունը.— էս շանորդուն թողնենք բռնի ծերուկ Բենին ու շներին քսի տանք։— Հետո կարմրած ու կախ ընկած դեմքը դարձրեց տղային.— Հավաքվիր,— ասաց։— Քեզլինն ասաց տուն գաս, թե չէ էս ձի ուտող լակոտի հետ շատ ձավար արիր։

Բունը ուրիշի ջորին էր վերցրել, երկանիվ սայլը ստորոտում սպասում էր։ Այդ գիշեր տղան արդեն տանն էր։ Ամեն ինչ պատմեց ՄքՔեզլինին։

— Սեմը նրան սովի է մատնելու, մինչև որ կարողանա ներս մտնել ու ձեռք տալ, հետո կկերակրի։ Հետո, թե պետք լինի, էլի սովի է մատնելու։

— Բայց ինչի՞ համար,— ՄքՔեզլինն ասաց,— էդ ինչի՞։ Սեմի պես փորձվածն անգամ էդ վիրունուն չի ընտելացնի։

— Չենք էլ ուզում, որ ընտելանա։ Ոնց որ կա՝ էդպես ենք ուզում։ Թող վերջապես հասկանա, որ ամբարից դուրս գալու համար մենակ մի բան է պետք՝ լսել Սեմին կամ մեկ ուրիշին։ Նա է մեր ուզած շունը ու նա պիտի ծերուկ Բենի հախից գա։ Արդեն անուն ենք դրել՝ Առյուծ։

Վերջապես եկավ նոյեմբերը։ Վերադարձան ճամբար։ Գեներալ Քոմփսընի, Մայոր դե Սպեյնի, հոբեդբորորդու, Ուոլթըրի ու Բունի հետ. հրացանների, անկողինների, սննդի արկղների կողքին տղան բակում կանգնած դիտում էր, թե ինչպես են Սեմ Ֆադերսն ու Առյուծը բարձրանում կածանով. ծեր հնդկացին, պատառոտված շալվարով, ռետինե երկարաճիտներով, ոչխարի մորթուց կարած մաշված վերարկուով, գլխարկով, որը նրա (տղայի) հորն էր եղել, և նրա կողքով քայլող ահռելի, մռայլ շունը։ Բարակները պոկվեցին տեղից՝ նրանց դիմավորելու, ու միանգամից կանգ առան, բացի այն անխելք մատղաշից։ Նա վազեց դեպի Առյուծն ու սկսեց շնավարի քծնել։ Առյուծը չկծեց։ Նույնիսկ կանգ չառավ։ Մի թաթով, իսկը արջի նման, խփեց լակոտին ու հինգ-վեց ոտնաչափ մի կողմ շպրտեց, հանգիստ մտավ բակ, աչքերը քնահար կկոցեց ու առաջվա պես ոչինչ ու ոչ մեկին չէր նայում։ Մինչև որ Բունն ասաց.

— Հիսո՜ւս Քրիստոս։ Կթողնի՞ մի հատ ձեռ տամ։

— Ձեռ տուր,— Սեմն ասաց։— Իր համար մեկ է, ոչ մի բան հիմի սրա վեջը չի։

Տղան ուշադիր նայում էր։ Հաջորդ երկու տարիների ընթացքում էլ ուշադիր նայում էր շանը, սկսած այն պահից, երբ Բունը շոյեց Առյուծի գլուխը, չոքեց ու շոշափեց ոսկորները, մկանները՝ ուժը։ Ասես Առյուծը կին էր, ավելի ճիշտ՝ Բունն էր կինը։ Այո. խոշորամարմին, մռայլ ու քնատ շունը, որի համար, ինչպես Սեմ Ֆադերսն ասաց, միևնույն է՝ շնչավոր, թե անշունչ, և վայրենի, անզգա, կոպտադեմ մարդը, որի երակներում հնդկացու հեռավոր արյուն էր հոսում, և որը երեխայի ուղեղ ուներ։ Տղան տեսավ նաև, թե ինչպես Բունը Առյուծին կերակրելու պարտականությունը խլեց Սեմից ու Քեռի Աշից։ Բունը մեկ-մեկ պպզում էր խոհանոցի մոտ, սառն անձրևի տակ, մինչև Առյուծն ուտում էր։ Որովհետև Առյուծը մյուս շների հետ ոչ քնում էր, ոչ ուտում, և ոչ մեկը չգիտեր, թե որտեղ է նա գիշերում, մինչև մյուս նոյեմբեր (մինչ այդ կարծում էին, թե Առյուծը քնում է Սեմ Ֆադերսի հյուղակի մոտի շնաբնում), երբ տղայի հորեղբորորդի ՄքՔեզլինը, լրիվ պատահաբար, այդ մասին ինչ-որ բան ասաց Սեմին, ու Սեմը պատմեց։ Նույն գիշեր տղան, Մայոր դե Սպեյնը և ՄքՔեզլինը ճրագով մտան հեռավոր սենյակը, որտեղ Բունն էր քնում (անձուկ, հեղձուցիչ մի սենյակ, որտեղ Բունի աղտոտ մարմնի ու որսորդական շորերի հոտն էր փչում), և որտեղ Բունը մեջքի վրա պառկած խռմփացնում էր, հետո խեղդվելով հազաց, զարթնեց, և Առյուծն էլ նրա բարձի վրայից բարձրացրեց գլուխն ու սառը, քնատ, դեղին աչքերը հառեց նրանց վրա։

— Գրողը տանի, Բուն,— ասաց ՄքՔեզլինը,— դուրս արա էդ շանը։ Վաղն առավոտ ծերուկ Բենի վրա է գնալու։ Քո հոտն ամբողջ գիշեր շնչելուց հետո սա գարշահոտ փորսուղից բացի ուրիշ կենդանու հոտ չի առնի։

— Հլա չի պատահել, որ իմ հոտից քիթս տուժի,— ասաց Բունը։

— Քիթդ որ տուժի էլ՝ ոչինչ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը.– դու չես արջի հետքը գտնելու։ Շանը դուրս տար։ Թող մյուս շների հետ խոհանոցի տակ լինի։– Բունը վեր կացավ։

— Կսպանի առաջին շանը, որն հանկարծ հորանջի, փռշտա երեսին կամ թեթևակի դիպչի։

— Չեմ կարծում,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Սիրտ չեն անի սրա երեսին հորանջել կամ դիպչել, նույնիսկ քնած ժամանակ։ Դուրս տար։ Հենց վաղը ինձ նրա քիթն է պետք։ Անցյալ տարի ծերուկ Բենը ֆռռացրեց նրան։ Չեմ կարծում, թե էս տարի էլ նույնը հաջողվի։

Բունը հագավ կոշիկները՝ առանց կապելու, կեղտոտ վարտիք-շապիկով, մազերը այդպես էլ քնից գզգզված՝ Առյուծի հետ դուրս եկավ։ Մյուսները վերդարձան առջևի սենյակն ու իրենց պոկերին, որտեղ ՄքՔեզլինի և Մայոր դե Սպեյնի խաղաթղթերը սպասում էին սեղանի վրա։ Քիչ հետո ՄքՔեզլինն ասաց.

— Ուզո՞ւմ ես գնամ մի հատ էլ նայեմ։

— Չէ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Ես եմ սկսում,— ասաց Ուոլթըր Յուելին։ Հետո նորից ՍքՔեզլինին.– Եթե գնաս էլ՝ ինձ չասես։ Ես սկսում եմ տեսնել ծերության առաջին նշանները, չեմ ուզում իմանալ, որ հրամաններս չեն կատարում, չնայած լավ գիտեմ, որ չեն կատարում։— Հետո Ուոլթըր Յուելին.– Ես՝ զույգ եմ։

— Ո՞րը,– ասաց Ոտլթըրը։

— Ամենափոքրը։

Եվ տղան, քնին սպասելիս, մգդակած վերմակների ծածկոցների տակ պառկած, գիտեր նմանապես, որ Առյուծը վերստին Բունի *անկողնում է, ամբողջ գիշեր այնտեղ կլինի, նաև հաջորդ գիշեր, նաև հաջորդ նոյեմբերի բոլոր գիշերները։ Եվ նա մտածեց. Հետաքրքիր է, թե ինչ է մտածում Սեմը։ Առյուծը նրա կողքին կարող էր չինել, չնայած որ Բունը սպիտակամորթ է։ Ավելին։ Չէ որ Առյուծին առաջինը Սեմի ձեռքն է դիպչել, և Առյուծը լավ գիտի այդ բանը։* Հետո նա տղամարդ դարձավ ու դա էլ հասկացավ։ Ամեն ինչ ճիշտ էր։ Այդպես էլ պիտի լիներ։ Սեմը առաջնորդն էր, իշխանը։ Բունը՝ ռամիկը, նրա որսորդը։ Շներին խնամելը Բունի գործն էր։

Այն առավոտ, երբ Առյուծը ոհմակին ծերուկ Բենի վրա պիտի տաներ, ճամբարում յոթ անծանոթներ հայտնվեցին։ Ճահճուտների կողմերից էին, վտիտ, դողէրոցքից հյուծված մարդիկ, որոնք, ասես, երկնքից էին իջել և այս աշխարհից չէին, սրանց գործը թակարդով ջրարջ բռնելն էր, կամ գուցե մի ծվեն հողի վրա, ստորոտի եզրին, բամբակ ու եգիպտացորեն էին աճեցնում, հագների շորերը համարյա ոչնչով առավել չէին Սեմ Ֆադեբսի շորերից (Թենիի Ջիմի հետ համեմատել անգամ չէր լինի), ունեին մաշված հրացաններ, ու երբ լույսը բացվեց, արդեն կողաբակում, սառը, մանրամաղ անձրևի տակ պպզել ու համբերատար սպասում էին։ Պատվիրակ էլ ունեին։ Այն բանից հետո, երբ Սեմ Ֆադերսը Մայոր դե Սպեյնին պատմեց, թե անցած ամառվա ու աշնան ընթացքում ինչպես են սրանք շարժվել դեպի ճամբար՝ որը մենակ, որը զույգ-զույգ, որպեսզի մի քիչ նայեն Առյուծին ու գնան, պատվիրակն ասաց.

— Բարաջողում, մայո՛ր։ Ասին էսօր էդ կապույտ շանը էն ծուռթաթի վրա եք թողնում, մենք էլ ասինք գնանք մի քիչ մտիկ անենք, դեմ հո չե՞ք։ Մեր կողմից՝ ոչ մի կրակոց, մենակ թե մեր վրա չգա։

— Բարով եք եկել,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։— Բարով էլ կրակեք։ Արջն ավելի շատ ձերն է, քան մերը։

— Էդ մեկը դրուստ ասիր։ Դրան էնքան եմ ջրարջով կերակրել, որ փորը լիքն է։ Էլ չեմ ասում խոճկորիս մասին, որ իրեք տարի առաջ կերավ...

— Ես էլ վատ չեմ կերակրել,— մեկ ուրիշն ասաց։— Մենակ թե փորի մեջ չէ։— Մայոր դե Սպեյնը նայեց նրան։ Խոսողը ծխածոտ էր ծամում։ Թքեց ու ասաց.– Երինջ էր։ Էն էլ ինչ երինջ։ Հերվա պատմություն է։ Երբ գտա, ոնց որ հերվա հունիսի ձեր էն քուռակը լիներ։

— Ա՛հ,– ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Բարով եք եկել։ Հենց որ արջին շներիս դիմաց տեսնեք՝ խփեք։

Ոչ մեկն էլ այդ օրը չխփեց ծերուկ Բենին։ Տեսա՞ն, որ խփեն։ Շները հոտն առան բացատից հարյուր յարդի վրա, որտեղ տղան էր նրան տեսել իր տասնմեկերորդ տարվա ամռանը։ Հազիվ քառորդ մղոն էր հեռու։ Լսեց շների հաչոցն ու չճանաչեց, Առյուծի ձայնն էլ չկար, ու տղան մտածեց, որ Առյուծը նրանց մեջ չէ։ Նույնիսկ այն իրողությունը, որ շներն այս անգամ ծերուկ Բենի հետեից սովորականից արագ էին վազում, այն էլ՝ առանց հիստերիկ հաչոցի, էլի տղային չհանեց մոլորությունից։ Նա այդպես էլ չհասկացավ, մինչև որ մի գիշեր Սեմն ասաց նրան, որ Առյուծը հետքի վրա չի հաչում։

— Ո՜նց է մռնչալու, երբ որ ծերուկ Բենի կոկորդից բռնի,— ասաց Սեմը։— Բայց ձենը գլուխը չի գցի, ոնց որ էն հաստ դռանն էր անձեն զարկվում։ Մեջը կապույտ շունն է խոսում։ Ո՞նց էիր ասում։

— էրդելթերիեր,– ասաց տղան։

Առյուծն այնտեղ էր։ Շները հետքի վրա ընկան համարյա գետափին։ Երբ Բունը վերադարձավ Առյուծի հետ գիշերվա համարյա տասնմեկին, երդում-պատառ էր լինում, թե Առյուծը մի անգամ կանգնեցրել է ծերուկ Բենին, բայց շները վախեցել են խառնվել, ծերուկ Բենը ճղել է արանքը, իրեն գցել գետն ու մի քանի մղոն լողալով անցել, մինչ ինքն ու Առյուծը ափով մոտ տասը մղոն իջել են, հետո մյուս ափն անցել, բայց արդեն մութն ընկած է եղել, ու իրենք չեն գտել ծերուկ Բենի ափ ելած հետքը, եթե, իհարկե, ափ ելել է ծանծաղուտի մոտ, որտեղ Բունն ու Առյուծն էին կտրել-անցել գետը։ Բունն սկսեց հայհոյել շներին, կերավ ընթրիքը, որ Քեռի Աշը պահել էր նրա համար, ու գնաց քնելու։ Քիչ հետո տղան բացեց անթարմ սենյակի դուռը, որը դղրդում էր Բունի խռմփոցից, ահռելի, մռայլ շունը բարձրացրեց գլուխը Բունի բարձից, մի պահ աչթերը թարթեց տղայի վրա ու նորից իջեցրեց գլուխը։

Հաջորդ նոյեմբերի վերջին օրը. այն օրը, որն ավանդաբար նվիրվում էր ծերուկ Բենին, արդեն համարյա երկու տասնյակ անծանոթներ էին սպասում։ Այս անգամ ոչ բոլորն էին ճահճուտներից եկել։ Շատերը քաղաքներից էին, Ջեֆերսոնի նման շրջանի կենտրոններից, լսել էին Առյուծի ու ծերուկ Բենի մասին ու եկել ականատես լինելու ահռելի կապույտ շան ու երկթաթանի ծեր արջի ամենամյա ժամադրությանը։ Ոմանք հրացան անգամ չունեին, իսկ հագի որսորդական շորերն ու երկարաճիտները դեռ երեկ խանութի դարակներում էին եղել։

Այս անգամ Առյուծը ծերուկ Բենի հոտն առավ գետից ավելի քան հինգ մղոն հեռավորության վրա, նեղը գցեց ու պահեց նրան, և այս անգամ շները միացան Առյուծին՝ մի տեսակ հուսահատ մրցակցության մեջ մտնելով նրա հետ։ Տղան լսեց նրանց ձայները, այնքան որ մոտ էր։ Լսեց Բունի աղմուկ-աղաղակը, լսեց երկու կրակոցի ձայն, երբ Գեներալ Քոմփսընը դատարկեց երկու փողերը՝ մեկի մեջ հինգ մանրագնդակ էր, մյուսի մեջ՝ մեկ խոշոր, մոտիկից կրակելով արջի վրա, բայց՝ անհնազանդ ձիու վրայից։ Տղան լսեց շներին, երբ արջը նորից դուրս պրծավ։ Հիմա նա վազում էր հևալով ու գայթելով, թոքերը պայթում էին, հասավ այն տեղը, որտեղից Գեներալ Քոմփսընն էր կրակել, և որտեղ ծերուկ Բենը սպանել էր շներից երկուսին։ Տղան տեսավ Գեներալ Քոմփսընի կրակոցներից մնացած արյունը, բայց այլևս չկարողացավ առաջ գնալ, կանգ առավ, հենվեց ծառին՝ շունչը տեղը բերելու և սրտի խփոցները հանգստացնելու համար, միաժամանակ ականջ դնելով շների ձայնին, որը գնալով նվազեց ու մարեց։

Գիշերը ճամբարում (հինգ հյուր ունեին՝ որսորդական նոր վերարկուներով ու երկարաճիտներով հինգ վախեցած անծանոթներ, որոնք ամբողջ օրը կորած էին եղել, մինչև որ Սեմ Ֆադերսը գնացել ու գտել էր նրանց) տղան լսեց շարունակությունը, թե ինչպես էր Առյուծը մեկ անգամ էլ պահել արջին, բայց միայն վայրի արյունից չխրտնող միաչքանի ջորին էր մոտեցել, իսկ ջորուն Բունն էր հեծած եղել, իսկ Բունը դեռևս ոչ մի բանի դիպուկ խփած չկար։ Հինգ անգամ Բունը օդամղիչ հրացանով կրակել էր արջի վրա, բոլորն էլ ծուռ, իսկ ծերուկ Բենը մի շուն էլ էր սպանել, դուրս պրծել, հասել գետին ու փախել։ Նորից Բունն ու Առյուծը իջել էին ափով ու շատ հեռու գնացել, մթնշաղը վրա էր հասել, իսկ մութը նրանց բռնացրել էր մի մղոնի վրա։ Առյուծն այս անգամ գտել էր ընդհատ հետքը կամ գուցե արյունը, այնտեղ, որտեղ ծերուկ Բենը ափ էր դուրս եկել, բայց Բունը բարեբախտաբար շան վզից թոկ էր կապած եղել, իջել էր ջորուց ու մի լավ ձեռնակռիվ տվել հետը, մինչև որ Առյուծին ճամբար էր բերել։ Այս անգամ Բունը ուշունց չտվեց։ Կանգնեց դռան մեջ ցեխակոլոլ, ուժասպառ, ողբերգական ու տակավին զարմացած դեմքով։

— Բաց թողի ձեռիցս,– ասաց,– քսանհինգ քայլ էր ինձնից հեռու, հինգ անգամ կրակեցի ու չկպա։

— Բայց թե արյուն թափել ենք,– ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Գեներալ Քոմփսընը թափեց արյունը։ Առաջներում նման բան չէինք արել։

— Բայց ախր չկպա։ Հինգ անգամ կրակեցի ու չկպա։ Առյուծն էլ կանգնած ինձ էր նայում։

— Բան չկա,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։– Հոյակապ արշավ էր։ Արյուն էլ թափեցինք։ Մյուս տարի Գեներալ Քոմփսընն ու Ուոլթըրը Քեյթիին կքշեն, ու նրա հախից կգանք։

Հետո ՄքՔեզլինն ասաց.

— Բուն, Առյուծն ո՞ւր է։

— Սեմի մոտ թողեցի,– ասաց Բունը (նա արդեն շրջվում էր)։– Նրա հետ քնելու բան չեմ։

Ուրեմն՝ տղան պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Բայց ոչ ատում էր, ոչ վախենում։ Երևի ճակատագիր է։ Տղային թվաց, թե ինչ-որ բան է սկսվում (թե ինչ՝ ինքն էլ չգիտեր), արդեն սկսվել էր։ Ինչպես վերջին արարվածը՝ վաղօրոք պատրաստված բեմի վրա։ Սա ինչ-որ բանի վերջի սկիզբն էր, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչի, միայն գիտեր, որ ինքը դրանից չի վշտանա, այլ կլինի խոնարհ և հպարտ, քանի որ արժանավոր է գտնվել այդ ինչ-որ բանի մասնիկը լինելու կամ պարզապես տեսնելու համար։

Դեկտեմբեր էր։ Ամենացուրտ դեկտեմբերը, որ տղան հիշում էր։ Երկու շաբաթվա մեջ արդեն չորս օր նրանք ճամբարում նստած սպասում էին, թե երբ կմեղմանա եղանակը, որպեսզի Առյուծն ու ծերուկ Բենը վերսկսեն ամենամյա մրցարշավը։ Հետո կքանդեին ճամբարն ու տուն կգնային։ Չկանխատեսված լրացուցիչ օրերի պատճառով (երբ եղանակին սպասելուց ու պոկեր խաղալուց բացի ոչինչ չէին անում) վիսկին վերջացել էր, տղային ու Բունին ճամպրուկով ուղարկեցին Մեմֆիս, Մայոր դե Սպեյնն էլ մի երկտող հղեց միսթր Սեմսին՝ օղի թորողին, որպեսզի խմիչքը շատ լինի։ Այսինքն՝ Մայոր դե Սպեյնն ու ՄքՔեզլինը Բունին էին ուղարկում, իսկ տղան պետք է հետևեր, որ Բունը բերի վիսկին, դրա մեծ մասը կամ գոնե կեսը։

Թենիի Ջիմը երեքին արթնացրեց նրան։ Տղան արագ հագնվեց՝ դողալով ոչ այնքան ցրտից (որովհետև բուխարու թարմ կրակն արդեն թնդում ու ոռնում էր), որքան խորը ձմեռվա ժամից, երբ արյունն ու սիրտը դանդաղաշարժ են, իսկ մարդը՝ միշտ քնատ։ Նա անցավ տան և խոհանոցի միջև գտնվող բացվածքը, սառած հողի բացվածքը՝ պայծառ ու կարծր գիշերվա ներքո, երբ լույսը բացվելուն դեռ երեք ժամ կար, լեզվով, քիմքով, մինչև թոքերի խորքը ճաշակեց ներթափանցող մութն ու մտավ խոհանոց, որտեղ ճրագի լույսի տակ վառարանի ջերմությունն էր տարածվել՝ մշուշապատելով լուսամուտները, և որտեղ Բունն արդեն նախաճաշում էր՝ ափսեի վրա (թե մեջ) ընկած, իսկ շարժվող ծնոտը կապտել էր երկար ժամանակ չսափրած մորուքից, դեմքը անլվա էր, ձիու բաշ հիշեցնող կոպիտ մազերը՝ չսանրած. այդ քառորդ հնդկացին, չիքասո ցեղի կնոջ թոռը, որը մի օր կարող էր ամուր ու կատաղի բռունցքներով ժխտել իր երակներում օտար արյան գոյությունը, իսկ հաջորդ օրը, սովորաբար վիսկիից հետո, նույն բռունցքներով ու կատաղությամբ պնդում էր, թե հայրը լիարյուն չիքասո է եղել, նույնիսկ առաջնորդ, իսկ մայրը՝ ընդամենը կիսասպիտակամորթ։ Բունը ահռելի հասակ ուներ, երեխայի ուղեղ, ձիու սիրտ և կարծես բզով ծակած աչքեր, որոնցում ոչ խորություն կար, ոչ ստորություն, ոչ շռայլություն, ոչ չարություն, ոչ քնքշություն, ոչ էլ ուրիշ բան. դեմքը տղայի տեսած դեմքերից ամենատգեղն էր։ Կարծես մեկը ֆուտբոլի գնդակից էլ մեծ ընկույզ էր գտել, մուրճով վրան դիմագծեր բացել, հետո ներկել, հիմնականում կարմիր՝ ոչ թե հնդկացու մաշկի պես կարմիր, այլ ավելի պայծառ, ինչպես վիսկիի գույնը, մի խոսքով՝ դրսում ապրող երջանիկ վայրենու դեմք, որի վրա կնճիռները ոչ թե քառասուն տարիների մնացորդ են, այլ արևին ու եղեգնուտի կիսախավարին (որտեղով գազանն էր վազում) աչքերը կկոցելով նայելու հետևանք, դեմք, որը ճաքճքվել էր ճամբարի խարույկներից, որոնց մոտ նա պառկել էր՝ փորձելով քնել նոյեմբերյան կամ դեկտեմբերյան սառը գետնի վրա՝ լուսաբացին սպասելիս, երբ կկարողանար վեր կենալ ու նորից գնալ որսի, կարծես ժամանակը Բունի համար օդ էր, որի միջով նա քայլում էր և ժամանակից ծերանում նույնքան, որքան օդից։ Նա անվախ էր, հավատարիմ, անշրջահայաց և անվստահելի, ոչ մասնագիտություն ուներ, ոչ արհեստ, փոխարենը՝ մի արատ և մի արժանիք, առաջինը վիսկին էր, երկրորդը՝ բացարձակ և անառարկելի հավատարմությունը Մայոր դե Սպեյնին ու տղայի հորեղբորորդի ՄքՔեզլինին։ «Տեղը որ գա՝ երկուսն էլ արժանիք են»,— մայոր դե Սպեյնն էր ասել մի անգամ։ «Կամ՝ երկուսն էլ արատ»,— ասել էր ՄքՔեզլինը։

Տղան կերավ նախաճաշն ու լսեց խոհանոցի տակ խմբված շների ձայնը, որոնք արթնացել էին տապակած մսի հոտից կամ, միգուցե, գլխավերևի ոտնաձայներից։ Մի անգամ էլ Առյուծի ձայնը լսեց՝ կարճ ու հրամայական, ինչպես ցանկացած ճամբարի լավագույն որսորդն է մի անգամ դիմում բոլորին, բացի հիմարներից, միայն Մայոր դե Սպեյնի ու ՄքՔեզլինի շներն էին Առյուծին հավասար՝ նրա պես խոշոր էին, ուժեղ, գուցե նույնիսկ քաջ, բայց հիմար չէին, վերջին հիմարին անցյալ տարի ծերուկ Բենն էր սպանել։

Երբ վերջացրին նախաճաշը, ներս մտավ Թենիի Ջիմը։ Սայլը դրսում էր։ Աշը որոշեց, որ ինքն է քշելու սայլը մինչև երկաթուղին, որտեղ նրանք ազդանշանելով կկանգնեցնեն գերաններով բեռնված գնացքը, իսկ ամանեղենը թող Թենիի Ջիմը լվանա։ Տղան գիտեր պատճառը։ Ոչ առաջին, ոչ էլ վերջին անգամ էր ծերուկ Աշը Բունի հոգին հանում։

Ցուրտ էր։ Սայլի անիվները զարկվում ու թխկթխկում էին սառած գետնի վրա, երկինքը անփոփոխ էր ու պայծառ։ Տղան չէր ղողում, ցնցվում էր դանդաղ ու հաստատուն, քիչ առաջ կերածը դեռևս տաք էր ներսում. մինչ մարմինը ցնցվում էր արտաքուստ, տղայի ստամոքսը կարծես լողում էր։ Բան դուրս չի գա էս առավոտ,— ասաց տղան։— Էսպիսի ցրտին ոչ մի շուն հոտ չի առնի։

— Բացի Առյուծից,— ասաց Աշը.– Առյուծին հոտառություն պետք չէ, նրան մենակ արջն է պետք։— Նա ոտքերը քոլքոտ պարկերով էր փաթաթել, խոհանոցի հատակին տեղադրված ծղոտե ներքնակի վրայից վերցրել էր մգդակած վերմակն ու այնպես փաթաթվել, որ պայծառ լուսնկայի ներքո նա տղային լրիվ անծանոթ թվաց։— Առյուծը հազար մետրանոց սառույցի միջով էլ արջին կգտնի։ Ու կբռնի։ Մյուս շները՝ հեչ։ Դրանք Առյուծի հետևից հասնողը չեն, երբ որ Առյուծը արջի հոտն առնի։

— Ի՞նչ է եղել մյուս շներին,— ասաց Բունը։— Այ մարդ, քո խելքն ինչ է կտրում։ Փայտ ջարդելը որ չհաշվենք, խոհանոցից առաջին անգամ ես պոչդ դուրս հանում։

— Բան էլ չի եղել մյուս շներին,— ասաց Աշը։— Իրենց լավն ու վատը շատ լավ էլ իմանում են։ Ուր է, թե ես էլ դրանց չափ առողջությանս մտիկ անեի։

— Մեկ է, էս առավոտ որսի չեմ գնա,— ասաց Բունը (ձայնը խռպոտ էր ու ինքնավստահ)։— Մայորը խոստացավ, որ մինչև իմ ու Այքի վերադառնալը չեմ գնա։

— Եղանակն էսօր կոտրվելու է։ Փափկելու է։ Գիշերն արձրև կգա։— Հետո Աշը ծիծաղեց, քրքջաց մգդակած վերմակի մեջ, որը թաքցրել էր նրա դեմքը։— Հլա շարժվեք, տո սատկածներ,— գոռաց ու այնպես ցնցեց սանձերը, որ ջորիներն առաջ թռան ու, նախքան ծանր քայլվածքին վերադառնալը, մի քանի ոտնաչափ թռցրեցին երերացող սայլը։— Համ էլ՝ ասա մի տեսնեմ, թե Մայորն ինչի է ձեզ սպասում։ Իրեն Առյուծն է պետք։ Էդ երբ է եղել, որ դու արջի կամ ուրիշ կենդանու միս բերես ճամբար։

• Հիմա Բունը կհայհոյի կամ նույնիսկ կխփի Աշին*՝ մտածեց տղան։ Բայց Բունը չարեց նման բան, երբեք արած չկար, տղան գիտեր, որ երբեք էլ չի անի, չնայած չորս տարի առաջ Բունը Ջեֆերսոնի փողոցում ուրիշից վերցրած ատրճանակով հինգ անգամ կրակել էր մի սևամորթի վրա, նույն հաջողությամբ, ինչ անցյալ աշնանը հինգ անգամ ծերուկ Բենի վրա էր կրակել։

— Ոնց թե,— ասաց Բունը։— Մինչև ես հետ չդառնամ, Մայորը ո՛չ Առյուծին բաց կթողնի, ո՛չ էլ մեկել շներին։ Խոստացել է ախր։ Ճիպոտին տուր էդ դանդալոշներին, թե՞ ուզում ես, որ ցրտից սատկեմ։

Հասան երկաթուղուն ու կրակ արեցին։ Քիչ հետո գունատվող արևելքի անտառներից դուրս եկավ գերաններով բարձված գնացքը, ու Բունը դրոշակով ազդանշան արեց։ Հետո արգելակման վագոնի տաքության մեջ տղան քնեց, մինչ Բունը, մեքենավարն ու նրա օգնականը զրուցում էին Առյուծի ու ծերուկ Բենի մասին, ինչպես որ հետագայում մարդիկ կխոսեին Սալիվընի ու Քիլրեյնի, իսկ ավելի ուշ՝ Դեմփսիի ու Թանիի մասին։ Կոշտ վագոնի թափահարման ոլ չխկչխկոցի հետ ննջելով և օրորվելով՝ տղան լսում էր նրանց զրույցը ծերուկ Բենի սպանած խոճկորների ու հորթերի, նրա տակնուվրա արած մսուրների, ջարդած թակարդների և, իբր, իր մորթու տակ գտնվող կապարի մասին, ծերուկ Բենը, երկմատնանի արջը, բնակիչն այն երկրի, որտեղ թակարդներից տուժած արջերին հիսուն տարի շարունակ երկմատնանի, երեքմատնանի, կամ Կաղլիկ են ասում, և միայն ծերուկ Բենն էր արտակարգ արջ (գլխավոր արջը, ինչպես Գեներալ Քոմփսընն էր ասում) և այնպիսի հեղինակություն ուներ, ինչպիսին մարդ արարածը կունենար՝ առանց ափսոսալու։

Արևածագին հասան Հոուք կայարան։ Իջան տաքուկ վագոնից՝ որսորդական շորերով, ցեխոտ երկարաճիտներով ու աղտոտված կանաչադարչնագույն շալվարներով։ Բունի մազակալած այտերը կապտել էին։ Բայց ամեն ինչ լավ էր։ Հոուք կայարանն, այսինքն, մի սղոցարան էր, մի ճաշարան, երկու խանութ, բեռնավորման համար պատրաստած փողրակ, որը պահեստային գծի վրա էր, իսկ մարդիկ այստեղ նույն երկարաճիտներով ու շորերով էին։ Շուտով Մեմֆիսի գնացքն եկավ։ Բունը կրպակից ադիբուդիի ու կերամաթի երեք փաթեթ գնեց, մի շիշ գարեջուր, և տղան նրա չփչփոցի ներքո նորից քուն մտավ։

Բայց Մեմֆիսում արդեն անսովոր էր։ Բարձր շենքերն ու կոշտ սալահատակը, գեղեցիկ կառքերը, ձիաքարշ մեքենաները, օսլայած օձիքներով փողկապավոր մարդիկ, կարծես, շեշտեցին նրանց շորերի կեղտը։ Բունի մորուքն ավելի տգեղ ու չսափրված թվաց, իսկ նման տեսքով նա անտառից անգամ դուրս գալու իրավունք չուներ, կամ գոնե հեռանալու Մայոր դե Սպեյնից, ՄքՔեզլինից, կամ ծանոթ մեկից, որը կասեր. «Չվախենաք, ձեզ վնաս չի տա»։ Բունը քայլում էր կայարանի ողորկ կառամատույցով, դեմքն անընդհատ շարժման մեջ էր, որովհետև լեզվով ատամների արանքից ադիբուդի էր հանում, քայլում էր լոք տալով, կոնքերը՝ ձգված, կարծես սայթաքուն ապակի լիներ ոտքերի տակ, իսկ դեմքի կապույտ խուրձը, կարծես, նոփ-նոր փողաբերանի խարտուք լիներ։ Անցան առաջին խորտկարանը։ Նույնիսկ փակ դռների միջից տղան առավ թեփի ու հին խմիչքի գարշահոտը։ Բունն սկսեց հազալ։ Համարյա կես րոպե հազում էր։

— Քո ինչն եմ ասել, էս որտե՞ղ մրսեցի։

— Կայարանում,— ասաց տղան։

Բունը նորից հազաց, հետո հանգստացավ, նայեց տղային ու ասաց.– Հը՞։

— Ճամբարից որ դուրս եկանք, մրսած չէիր, ոչ էլ գնացքում։

Բունը աչքերը թարթելով նայեց տղային, հետո դադարեց թարթելը։ Էլ չհազաց, այլ հանգիստ ասաց.

— Մի դոլար տուր։ Շուտ արա։ Գիտեմ, որ ունես։ Եթե մոտդ եղել է, հիմի էլ մոտդ է։ Չեմ ասում, թե քծիպ ես, չէ։ Ախր սիրտդ ոչ մի բան չի ուզում։ Երբ ես տասնվեց տարեկան էի, դոլարանոցը ձեռքումս ցնդում էր, չէի էլ հասցնում բանկի անունը կարդալ։ Մի դոլար տուր, Այք։

— Ախր խոստացար Մայորին։ ՄքՔեզլինին էլ խոստացար, որ չես խմի մինչև ճամբար հասնելը։

— Լավ,— հանգիստ, համբերատար ձայնով ասաց Բունը,— մի դոլարով մարդ ի՞նչ կարող է անել։ Մեկ է, էլ չունես, որ տաս։

— Որտեղի՞ց,— ասաց տղան։ Նրա ձայնը նույնպես հանգիստ էր ու սառը՝ զայրույթից (ոչ Բունի վրա), և նա հիշեց. Բունը խռմփում էր խոհանոցի կոշտ աթոռի վրա, ինքը ժամացույցին էր նայում, որպեսզի արթնացնի նրան ու ՄքՔեզլինին ու տասնյոթ մղոն քշեց սայլը դեպի Ջեֆերսոն, որտեղ պիտի հասնեին Մեմֆիսի գնացքին՝ անսանձ, թեքսասյան պոնիով, որ տղան ՄքՔեզլինին համոզել էր թույլ տալ գնելու, և որը ինքն ու Բունը չորս դոլար յոթանասունհինգ սենթով գնել էին աճուրդից ու տուն բերել՝ փշալարով կապկպած երկու զառամյալ զամբիկների միջև, և որը կլպած եգիպտացորեն տեսած էլ չկար ու չգիտեր, թե ինչ է այն, եթե հատիկները բզեզների հետ չշփոթեր, և ի վերջո (ինքը տասը տարեկան էր, իսկ Բունն ամբողջ կյանքում տասը տարեկան էր եղել) Բունն ասաց, որ պոնին հանդարտվել է, նրա գլխին քոլքոտ պարկ անցկացրին, չորս նեգր բռնեցին նրան ու լծեցին երկանիվ սայլին, հագցրին լծասարքը, հետո ինքն ու Բունը բարձրացան սայլ, և Բունն ասաց. «Լավ, տղերք, բաց թողեք դրան», ու սևամորթներից մեկը (Թենիի Ջիմն էր) քոլքոտ պարկը քաշեց-հանեց պոնիի գլխից ու փախավ, իսկ իրենք սայլը զարկեցին բաց դարպասի սյունին ու ջարդեցին առջևի անիվը, միայն թե այդ պահին Բունը բռնեց տղայի օձիքից ու նրան շպրտեց ուղեմերձ փոսի մեջ. տղան մնացյալը հատվածաբար տեսավ. մյուս անիվը զարկվեց կողաբակի դարպասին, կտրեց–անցավ հետնաբակն ու թռավ մինչև պատշգամբ, իսկ սայլի բեկորները ճանապարհով մեկ ցիրուցան եղան, Բունը մի պահ երևաց փորի վրա պառկած, ցայտող փոշու մեջ ու անհետացավ. նա բռնել էր սանձերը, մինչև որ նրանք կտրվեցին։ Իսկ երկու օր հետո պոնիին բռնեցին յոթ մղոնի վրա, երասանի պախուրցը դեռևս վզին էր ու, ասես, երկու մանյակ հագած դքսուհի լիներ։ Տղան տվեց դոլարը։

— Լավ,— ասաց Բունը,— դու էլ ներս արի, կմրսես։

— Չեմ մրսի,— ասաց տղան։

— Լիմոնադ կխմես։

— Չեմ ուզում։

Դուռը փակվեց նրա հետևում։ Արևն արդեն բարձրացել էր, պայծառ օր էր, չնայած Աշն ասել էր, թե գիշերն անձրևելու է։ Բավականին տաք էր։ Վաղը հաստատ որսի կելնեին։ Ու նորից տղայի սրտում հորդաց ուժը՝ առաջին օրվա պես հինավուրց ու անկեղծ, նա երբեք չէր կորցնի այդ ուժը, որքան էլ որ ծերանար որսորդության համար, չէր կորցնի լավագույնն այս աշխարհում՝ խոնարհությունն ու հպարտությունը։ Հարկավոր չէ մտածել այդ մասին։ Արդեն տղային թվում էր, թե ինքը վազքով վերադառնում է կայարան՝ ահա երկաթուղին, ահա հարավ մեկնող առաջին գնացքը... Հարկավոր չէ մտածել այդ մասին։ Փողոցը մարդաշատ էր, տղան նայում էր նորմանդական բեռնաձիերին, պերշերոններին, կոկիկ կառքերին, որոնցից վերարկուավոր պարոններն ու մուշտակավոր կարմրաթշիկ տիկնայք իջնում էին ու մտնում կայարան, որին կից խորտկարանն էր։ Քսան տարի առաջ նրա հայրը եկել էր Մեմֆիս, որպես գնդապետ Սարթորիսի հեծելազորի անդամ՝ Ֆորեսթի հրամանատարության տակ, անցել էր գլխավոր փողոցով և (պատմում են) մտել էր «Գայոսո» հյուրանոցի նախասրահը, որտեղ յանքիական բանակի սպաները կաշվե աթոռների մեջ նստած թքելիս են եղել գեղեցիկ թքամանների մեջ, ու դուրս էր եկել, անպատիժ...

Դուռը բացվեց։ Բունը ձեռքով բերանն էր սրբում։ «Եղավ,— ասաց նա,— գնանք մեր գործին ու ռադներս քաշենք էստեղից»։

Գնացին, ու քիչ հետո ճամպրուկը լիքն էր։ Տղան չհասկացավ, թե երբ ու որտեղից Բունը մի շիշ էլ ճարեց։ Իհարկե միսթր Սեմսն էր տվել։ Իրիկնամուտին, երբ Հոուք կայարան հասան, շիշն արդեն դատարկ էր։ Մինչև վերադարձի գնացքը դեռ երկու ժամ կար, գնացին ուղիղ կայարան, ինչպես Մայոր դե Սպեյնն ու հետո ՄքՔեզլինն էին Բունին պատվիրել, հետո հրամայել, հետո տղային ուղարկել նրա հետ, որպեսզի Բունը շարժվի ըստ հրամանի։ Բունը զուգարանում առավ առաջին կումը։ Գլխարկով, համազգեստավոր մեկը մոտեցավ ու ասաց, որ այդտեղ խմել չի կարելի, հետո մի հատ նայեց Բունի դեմքին ու ոչինչ չասաց։ Երկրորդ անգամ Բունը խմեց ռեստորանում, սեղանի տակ բաժակն էր լցնում, երբ տնօրենը (կին էր) ասաց, որ խմել չի կարելի, և Բունը վերադարձավ զուգարան։ Սևամորթ մատուցողին ու ռեստորանում ներկա գտնվողներին (որոնք ստիպված էին լսել, չնայած երբեք լսած չկային Առյուծի մասին, ոչ էլ ուզում էին լսել) Բունը պատմում էր Առյուծի ու ծերուկ Բենի մասին։ Հետո հանկարծ գազանանոցը միտն ընկավ, իմացավ, որ ժամը երեքին էլ գնացք կա, այնպես որ կարող էին ժամանակն անցկացնել գազանանոցում ու գնալ ժամը երեքի գնացքով (Բունը երրորդ անգամն էր վերադառնում զուգարանից), հետո առաջին գնացքով կհասնեին ճամբար, Առյուծի հետ կվերադառնային գազանանոց, որտեղ, ասաց, արջերը պաղպաղակ ու կրկնեփ հրուշակ են ուտում, և այնտեղ Առյուծին կարող են կռվեցնել բոլոր արջերի հետ։

Այսպես ուշացան առաջին գնացքից (որին որ սպասում էին), բայց տղան Բունին խցկեց ժամը երեքի գնացքը, ու հիմա ամեն ինչ իր տեղն ընկավ. Բունն այլևս զուգարան չէր գնում, այլ խմում էր միջանցքում ու մարդկանց գլուխը տանում Առյուծի մասին պատմություններով։ Ոչ մեկը սիրտ չարեց Բունին արգելելու խմել, ինչպես կայարանի մատուցողը սիրտ չէր արել։ Իրիկնամուտին հասան Հոուք կայարան։ Բունը քնած էր։ Տղան վերջապես արթնացրեց, իջեցրեց նրան ու ճամպրուկը և նույնիսկ համոզեց սղոցարանի ճաշարանում մի քիչ հաց ուտել, այնպես որ, երբ բարձրացան անտառ գնացող գնացքի արգելակման վագոն, ամեն ինչ կարգին էր. կարմիր արևը մայր էր մտնում, երկինքն արդեն ամպամած էր, իսկ գետինը հաստատ չէր սառչելու։ Այժմ արդեն տղան քնեց շիկացած վառարանի հետևում, մինչ կոշտ վագոնը ցնցվում էր ու չխչխկում, իսկ Բունը, մեքենավարն ու նրա օգնականը զրուցում էին Առյուծի ու ծերուկ Բենի մասին, որովհետև նրանք գիտեին, թե ինչի մասին է խոսում Բունը, որովհետև բոլորն այստեղ իրենց տանն էին։ «Ամպամած է ու տաք,— ասաց Բունը։— Էգուց Առյուծը դրա հախից կգա»։

Առյուծը պիտի լիներ կամ մեկ ուրիշը։ Բայց՝ ոչ Բունը։ Նա սկյուռից մեծ կենդանի խփած չկար, միայն՝ սևամորթ մի կնոջ, այն օրը, երբ որոշել էր սպանել այն սևամորթին։ Վերջինս խոշոր տղամարդ էր, Բունից էլ հազիվ տասը ոտնաչափ հեռավորության վրա, բայց Բունը հինգ անգամ կրակեց Մայոր դե Սպեյնի կառապանից վերցրած ատրճանակով, իսկ նեգրը, որի վրա Բունը կրակում էր, ման էր գալիս՝ մեկուկես դոլարանոց (փոստով ստացած) ատրճանակը ձեռքին, ու տեղնուտեղը կփռեր Բունին, մենակ թե ատրճանակը չկրակեց. հինգ անգամ պարապ չխկչխկաց, իսկ Բունն իր ատրճանակն էր տրաքացնում, նկարազարդ ապակիներով մի լուսամուտ ջարդեց (սա ՄքՔեզլինի վրա նստեց ուղիղ քառասունհինգ դոլար) ու խփեց պատահաբար անցնող սևամորթ կնոջ ոտքին (սրա համար էլ՝ Մայոր դե Սպեյնը վճարեց), այսպես Մայորն ու ՄքՔեզլինը կիսվեցին՝ գունազարդ ապակիով լուսամուտը՝ սևամորթ կնոջ ոտքի դիմաց։ Իսկ այս տարի, պահակակետում կանգնելու առաջին օրը, եղջերուն Բունի վրա հասավ, տղան լսեց Բունի հին, օդամղիչ հրացանի տրաքոցները՝ բումփ, բումփ, բումփ... հետո՝ նրա ձայնը. «Թու, ես քո... Դեմը կտրեք, դեմը կտրեք», ու երբ տղան գնաց դեպքի վայրը, տրաքած հինգ պարկուճներն ու եղջերվի հետքերը քսան քայլ հեռու էին իրարից։

Այդ գիշեր ճամբարում հինգ հյուր կար Ջեֆերսոնից՝ միսթր Բայարդ Սարթորիսն ու նրա որդին, Գեներալ Քոմփսընի որդին ու էլի երկու հոգի։ Առավոտյան տղան դուրս նայեց պատուհանից ու լուսաբացի մանրամաղ անձրևի միջով (որ կանխատեսել էր Աշը) տեսավ նրանց՝ բարակ անձրևի տակ կանգնած, պպզած, համարյա քսան հոգի, որոնք տասը տարի ծերուկ Բենին կերակրել էին եգիպտացորենով, խոճկորներով, մինչև անգամ հորթերով, հիմա եկել էին մաշված գլխարկներով ու որսորդական շորերով, որոնք ցանկացած քաղաքաբնակ նեգր դեն կնետեր կամ կրակի կտար, և միայն ռետինե երկարաճիտներն էին ուժեղ ու ապահով։ Ոմանք մաշված, խունացած հրացաններով էին, ոմանք՝ առանց հրացանի։ Մինչ նախաճաշում էին, էլի մի տասնյակ եկավ՝ ձին հեծած կամ ոտքով, ճամբարից տասներեք մղոն ներքև ապրող անտառահատներ, Հոուք կայարանի սղոցարանի բանվորներ, և միակ հրացանը գնացքի մեքենավարի ձեռքում էր։ Այսպիսով, Մայոր դե Սպեյնը մի ամբողջ բանակ էր առաջնորդելու դեպի անտառ, այն տարբերությամբ, որ նրանցից ոմանք զինված չէին, ինչպես վաթսունչորսի և վաթսունհինգի վերջին, մթնող օրերի զինվորները։ Փոքրիկ բակը նեղ էր գալիս նրանց։ Բակը լիքն էր, ինչպես նաև կածանը, որտեղ Մայոր դե Սպեյնը հեծավ իր զամբիկը, մինչ կեղտոտ գոգնոցն հագած Աշը ճենճոտ փամփուշտները խցկեց կարաբինի մեջ ու հանձնեց Մայորին, իսկ ահռելի, կապույտ շունը կանգնել էր ասպանդակի մոտ (այնպես, ինչպես ձին է կանգնում), տպազիոնի գույնի քնատ աչքերն էր ճպճպացնում ու չէր լսում շների կլանչոցը, որոնց Բունն ու Թենիի Ջիմը պահում էին շնաթոկով։

— Էսօր Քեյթին Գեներալ Քոմփսընը կքշի,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Անցյալ տարի նա արյուն թափեց։ Եթե էն ժամանակ ջորին չխրտներ, ինքը հաստատ...

— Չէ,— ասաց Գեներալ Քոմփսընը։— Ես արդեն ծեր եմ ջորու կամ ձիու վրա անտառում վազվզելու ու գոռգոռալու համար։ Բացի այդ, ինձ անցյալ տարի հնարավորություն տրվեց ու ձեռքիցս բաց թողի։ Ես պահակակետում կլինեմ։ Քեյթիին թող այդ տղան քշի։

— Չէ,— ասաց ՄքՔեզլինը,— սպասեք։ Այքը հրեն ամբողջ կյանքը կարող է արջ խփել։ Թող ուրիշը...

— Չէ,— Գեներալ Քոմփսընն ասաց,— թող Քեյթիին Այքը քշի։ Նա անտառն արդեն ինձնից ու ձեզնից լավ գիտի, իսկ տասը տարի հետո նույնիսկ Ուոլթըրից լավ կիմանա։

Սկզբում տղան չհավատաց ականջներին, մինչև որ Մայոր դե Սպեյնը տվեց նրա անունը։ Հետո նա միաչքանի ջորու վրա էր, որը չէր խրտնում վայրի արյունից, տղան նայեց Մայոր դե Սպեյնի ասպանդակի մոտ անշարժ կանգնած շանը, որը տեղով ասես ճառագող լույս լիներ, հորթից անգամ խոշոր էր (ավելի խոշոր, քան տղան կարծում էր)՝ մեծ գլուխ, կրծքավանդակ, որը մեծ էր, ինչպես տղայինը, կապույտ մորթ, որի տակ մկաններն առանց ուրիշի հպումի ցնցվում ու թրթռում էին, քանի որ նրանց արյուն մատակարարող սիրտը չէր սիրում ոչ մարդ, ոչ անշունչ արարած, նա կանգնել էր, ինչպես ձին է կանգնում, բայց և այնպես տարբերվում էր ձիուց, որը ենթադրում է միայն կշիռ և արագություն, մինչդեռ Առյուծը ենթադրում էր ոչ միայն քաջություն և այն ամենը, ինչ կազմում է հետապնդելու և սպանելու կամքն ու ցանկությունը, այլև տոկունություն, երևակայության սահմաններն անցնող տոկալու կամք ու ցանկություն, որը ոչինչ էր դարձնում միսուարյունը, որպեսզի բռնի և սպանի։ Հետո շունը նայեց տղային։ Շարժեց գլուխն ու նայեց նրան շների տափակ ու անհամ ժխորի միջից. դեղին աչքերը Բունի աչքերի պես անհատակ էին, և ինչպես Բունի աչքերում, նրանցում ևս չկար ստորություն, շռայլություն, քնքշություն կամ թշնամանք։ Պարզապես սառը, քնահարբ աչքեր էին։ Հետո, առանց գլուխը թեքելու, շունը թարթեց աչքերը, և տղան հասկացավ, որ շունը իրեն չի նայում ու երբեք էլ չի նայել։

Այդ առավոտ նա լսեց առաջին կանչը։ Առյուծն արդեն չքացել էր։ Սեմն ու Թենիի Ջիմը թամբում էին սայլը քաշած ջորուն ու ձիուն, տղան տեսավ, թե ինչպես բարակները դեպի անտառ նետվեցին ու նրանք էլ չքացան՝ հոտոտելով ու վնգստալով։ Հետո ինքը, Մայոր դե Սպեյնը, Սեմն ու Թենիի Ջիմը քշեցին նրանց հետևից ու հազիվ մի հարյուր յարդից, թաց անտառների միջից, լսեցին առաջին կանչը, բարձր, համարյա նույն ողորմելի մարդկային ձայնը, որն արդեն ծանոթ էր տղային, և մյուս շները միացան ձայնին, մինչև որ անտառի կիսախավարն սկսեց զնգալ ու գոռգոռալ։ Ու նրանք քշեցին ձիերը։ Տղային թվաց, թե ինքն իսկապես տեսնում է ահռելի կապույտ շանը՝ անձայն ճեղքել-անցնելիս, նաև արջին՝ այդ աժդահա, շոգեքարշի նման պատիրքը, որին ինքը տեսել էր չորս տարի առաջ՝ գետը կտրելու օրը, և որն հիմա շների առաջն ընկած՝ որոտալով վազելիս կլինի (ավելի արագ, քան տղան պատկերացրել է) և կփախչի նույնիսկ արագավազ ջորիներից։ Տղան կրակոց լսեց։ Անտառը բացվել էր, նրանք արդեն սլանում էին, գոռում–գոչյունը մարում էր առջևում. արագ անցան կրակողից. ճահճուտների բնակիչ էր՝ ուղղություն ցույց տվող ձեռք, վտիտ դեմք, աղաղակից բացված սև բերան՝ լի փչացած ատամներով։

Հանկարծ շների աղաղակի երանգը փոխվեց, ու երկու հարյուր յարդի վրա տղան տեսավ նրանց։ Արջը շրջվել էր, Առյուծն առանց դադարի վրա պրծավ, արջը նրան խփեց–շպրտեց մի կողմ ու հարձակվեց վայնասուն կապած ոհմակի վրա, ոտնակոխ անելով սպանեց մեկին, հետո շուռ եկավ ու նորից վազեց։ Հետո նրանք հայտնվեցին շների մակընթաց ալիքի մեջ։ Լսվեց Մայոր դե Սպեյնի ու Թենիի Ջիմի գոչյունը, Թենիի Ջիմի կաշվե մտրակի կրակոց հիշեցնող ձայնը, մինչ նա փորձում էր շներին հետ դարձնել։ Հետո տղան ու Սեմ Ֆադերսը մենակ էին։ Բարակներից մեկն, այնուամենայնիվ, Առյուծի հետ շարունակում էր հետապնդումը։ Տղան ճանաչեց նրա ձայնը։ Այն լակոտն էր, որը դեռևս մի տարի առաջ խելք չուներ, և որը, մյուս շների ստվերում գտնվելով, հիմա էլ մի բան չէր։ Երևի քաջությունը սա է, որ կա, մտածեց տղան։ «Աջ,— նրա հետևից գռռաց Սեմը,— աջ։ Չթողնես գետին մոտենա»։

Հիմա նրանք եղեգնուտում էին։ Երկուսն էլ գիտեին արահետը։ Դուրս եկան մացառուտից ու անմիջապես մտան արահետ, որը հատում էր եղեգնուտն ու դուրս գալիս դեպի բարձր լեռնաշարքը։ Տղան լսեց Ուոլթըր Յուելի հրացանի միօրինակ թնդյունը, հետո էլի երկուսը։ «Չէ,— Սեմն ասաց,— լսում եմ շանը։ Կանգ չառնես»։

Նրանք դուրս եկան ճարճատող ու շվացնող եղեգնուտի անկտուր թունելից ու քառատրոփ սլացան դեպի բաց լեռնաշարքը, որի տակ կիսախավարում ոչինչ չարտացոլող դեղին, թանձր գետը, կարծես, կանգ էր առել։ Հիմա տղան էլ էր լսում սլացող շան ձայնը։ Կանչը խելահեղ կաղկանձ էր, իսկ Բունը վազում էր քարափով, բամբակյա պարանով կապված հին հրացանը ցնցվում ու խփվում էր մեջքին։ Նա շուռ եկավ, կատաղած հետևեց դեպի տղան, թռավ ջորու վրա ու նստեց տղայի հետևում։ «Էն անտեր նավակը,— գռռաց Բունը,— մեկել ափին է»։ Կտրեց ու անցավ։— Առյուծը ոնց էր մոտեցել։ Մյուս շունն էլ հետը։ Առյուծն էնքան էր մոտ, որ չէի կարող կրակել։ Դե գնա,— նա կրունկներով խփեց ջորու կողերին։— Գնա։

Արագ իջան ափով, գայթելով տաք ու թաց հողի վրա, սուրացին ուռինեի միջով ու մտան ջուրը։ Տղան ոչ ցնցում զգաց, ոչ սառնություն, նա ջորու մի կողմում էր, մի ձեռքով բռնել էր առաջին թամբակեռից, մյուսով հրացանն էր ջրից բարձր պահել, իսկ Բունը հակառակ կողմում էր։ Սեմը գալիս էր նրանց հետևից, հետո գետը լի էր շներով, որոնք ջորիներից արագ էին լող տալիս, նրանք արդեն ափն էին ճանկռում, երբ ջորիները դեռ գետի հատակին չէին դիպել։ Մայոր դե Սպեյնը գոռում էր ափից ու, հետ նայելով, տղան տեսավ, որ Թենիի Ջիմն ու մյուս ձին ևս ջուրն են մտնում։

Այժմ վերեի անտառն ու անձրեից ծանրացած օդը միահամուռ աղաղակ էին դարձել, շուրջբոլորը թնդյուն էր, որն արձագանքում էր, զարկվում ափին, հետ դառնում ու այնպես զնգում, որ տղային թվաց, թե երկրամասի բոլոր որսկան շներն իր վրա են հաչում։ Երբ ջորին դուրս եկավ ջրից, տղան անմիջապես հեծավ։ Բունը չփորձեց բարձրանալ, ափի զառիվերն ելնելիս նա բռնեց ասպանդակից, հետո մտան մացառուտ, որը բոլորապատել էր քարափը, ու տեսան արջին՝ կանգնած, ծառին թիկն տված, մինչ կլանչող շները պտտվում էին նրա շուրջը, և Առյուծը նորից վրա պրծավ՝ հսկայական ցատկ գործելով։

Այս անգամ արջը չխփեց նրան։ Երկու թաթերով բռնեց Առյուծին, համարյա թե սիրահարի պես, ու երկուսով տապալվեցին։ Տղան արդեն իջել էր ջորուց։ Նա հետ քաշեց հրացանի երկու շնիկները, բայց բարակների խայտաբղետ մարմիններից բացի ոչինչ չտեսավ, մինչև որ արջը նորից ոտքի կանգնեց։ Բունն ինչ-որ բան էր բղավում, տղան չհասկացավ, թե ինչ. նա տեսավ արջի կոկորդից կառչած Առյուծին, տեսավ կռացած արջին, որը թաթով խփեց շներից մեկին ու հինգ-վեց ոտնաչափ նրան մի կողմ շպրտեց, ու բարձրանում էր, բարձրանում, կարծես երբեք կանգ չէր առնելու, ուղղվելու էր ու թաթերով պատառոտելու էր Առյուծի փորը։ Բունը վազեց։ Տղան տեսավ նրա ձեռքի դանակի փայլը, Բունը խառնվեց շներին, ոտքերով մի կողմ հրեց նրանց ու թիկունքից նետվեց արջի վրա, ինչպես որ ջորուն էր հեծնում, ոտքերը շղթայակցեց արջի փորին, ձախ ձեռքն արջի կոկորդի տակ էր, որտեղից Առյուծն էր կառչել, և մինչ արջը բարձրանում-իջնում էր, միայն դանակի փայլն էր երևում։

Արջը միայն մի անգամ ընկավ։ Մի պահ նրանք ասես քանդակ լինեին, կառչած շունը, արջը, նրան հեծած Բունը, որը ջանում էր դանակն ավելի խորը մտցնել։ Հետո գլորվեցին. Բունի ծանրությունը նրանց թիկունքակողմ ներքև գցեց, ու Բունը հայտնվեց ներքեում։ Սկզբում արջի կռնակը երևաց, բայց Բունը մի ակնթարթում նորից թռավ վրան։ Դանակը ձեռքից բաց չէր թողել, ու տղան նորից տեսավ նրա բազկի և ուսի անվերջ փոքրացող շարժումը, մինչ Բունը խրում էր դանակը, հետո արջը հանկարծ ուղղվեց, իր հետ բարձրացնելով մարդուն ու շանը, շուռ եկավ, մի քանի քայլ արեց դեպի անտառը, ինչպես մարդը կքայլեր, ու ջախջախվեց գետնին։ Ո՛չ փուլ եկավ, ո՛չ տապալվեց, այլ ասես ջարդուփշուր եղավ, ինչպես հսկայական ծառն է տապալվում, ու թվաց, թե երեքն էլ՝ մարդը, շունը, արջը, ցրիվ եկան։

Տղան ու Թենիի Ջիմը առաջ վազեցին։ Բունը չոքել էր արջի գլխի մոտ։ Նրա ձախ ականջը պատռվել էր, վերարկուի ձախ թևքը չկար, աջ երկարաճիտը ծնկից մինչև ոտնաթմբիկը ճղվել էր, ոտքի, ձեռքի ու դեմքի արյունը ողողվում էր բարակ անձրևից, բայց ոչ մի վայրի արտահայտություն, դեմքը լրիվ խաղաղված էր։ Միասին նրանք Առյուծի երախը հանեցին արջի կոկորդից։ «Կամաց, գրողը տանի,— ասաց Բունը։— Չե՞ք տեսնում, որ փորոտիքը թափած է»։ Բունը հանեց վերարկուն, հետո նույն հանգիստ ձայնով ասաց Թենիի Ջիմին.

— Նավակն էստեղ բեր։ Ափին է, ինքս եմ տեսել։

Թենիի Ջիմը ոտքի ելավ ու գնաց։ Հետո տղան չէր հիշում՝ Թենիի Ջիմը կանչեց, թե ինքը պատահաբար բարձրացրեց հայացքն ու տեսավ, որ Ջիմը կռացել է Սեմ Ֆադերսի վրա, որը բերանքսիվայր անշարժ պառկած էր կոխկրտված ցեխի մեջ։

Ջորին նրան չէր գցել։ Տղան հիշեց, որ նույնիսկ նախքան Բունի վազելը Սեմն իջել էր ջորուց։ Երբ Սեմին շրջեցին, վրան ոչ մի նշան չկար, աչքերը բաց էին, ու նա ինչ-որ բան ասաց անծանոթ լեզվով, որով Սեմն ու Ջո Բեյքըրն էին միշտ խոսում։ Սակայն շարժվել չէր կարող։ Թենիի Ջիմը բերեց մակույկը, լսեցին, թե նա ինչպես կանչեց գետի մյուս ափին կանգնած Մայոր դե Սպեյնին։ Բունը Առյուծին փաթաթեց իր վերարկուի մեջ ու նրան տարավ դեպի մակույկը, հետո տարան Սեմին, հետ դարձան, Թենիի Ջիմի շնափոկով արջին կապեցին միաչքանի ջորու թամբի կամարից, քաշեցին մինչև մակույկը, տեղավորեցին, իսկ Թենիի Ջիմին թողեցին, որպեսզի ձիու և երկու ջորիների հետ լողալով անցնի գետը։ Մայոր դե Սպեյնը բռնեց մակույկի քիթը, Բունը դուրս ցատկեց, երբ մակույկը դեռ ափին չէր էլ հպվել։ Նա նայեց ծերուկ Բենին ու հանգիստ ասաց. «Բա»։ Հետո քայլելով մտավ ջուրը, կռացավ-հպվեց Սեմին, ու Սեմը նայեց նրան, բայց ոչինչ չասաց իր անծանոթ լեզվով, որը միայն Ջո Բեյքըրն էր հասկանում։

— Դուք չգիտե՞ք, թե ինչ է եղել,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։

— Ոչ, սըր,— տղան ասաց։— Ջորին որ չէր։ Ոչ մի բան էլ չէր։ Նա ջորուց իջել էր, երբ որ Բունը արջի վրա գնաց։ Հետո մեկ էլ նայեցինք ու տեսանք, որ ընկած է գետնին։

Բունը բղավում էր Թենիի Ջիմին, որը դեռևս գետի մեջտեղում էր.

— Շուտ արա, այ տղա, բեր էդ ջորուն։

— Ի՞նչ ես անում ջորին,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։

Բունը նույնիսկ չնայեց նրան.

— Հոուք կայարան եմ գնում, բժշկի հետևից,— ասաց նա հանգիստ ձայնով, դեմքը նույնպես անխռով էր՝ պայծառ, նոսրացող արյան տակ։

— Դու ինքդ բժշկի կարիք ունես,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Թող Թենիի Ջիմը...

— Թքած,— ասաց Բունը։ Նա նայեց Մայոր դե Սպեյնին։ Դեմքը տակավին անխռով էր, միայն ձայնն էր բարձր։— Չե՞ք տեսնում՝ ոտքերն է տնկում։

— Բուն,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։ Նրանք նայեցին իրար։ Բունը մի գլուխ բարձր էր Մայոր դե Սպեյնից, նույնիսկ տղան հիմա Մայորից բարձրահասակ էր։

— Բժիշկ է պետք,— ասաց Բունը։— Չե՞ք տեսնում...

— Լավ,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։ Թենիի Ջիմը դուրս եկավ ջրից։ Ձին ու առողջ ջորին արդեն առել էին ծերուկ Բենի հոտը, մինչև քարափի գագաթը խրտնած ծառս էին լինում՝ Թենիի Ջիմին քարշ տալով իրենց հետ, մինչև որ վերջինս հազիվհազ կապեց նրանց ու հետ դարձավ։ Մայոր դե Սպեյնը մերակից արձակեց կողմնացույցի կաշվե փոկն ու տվեց Թենիի Ջիմին։

— Կգնաս ուղիղ Հոուք կայարան,— ասաց նա։— Կբերես դոկտոր Քրոֆորդին։ Ասա, որ երկու հոգի նրա կարիքն են զգում։ Վերցրու իմ զամբիկը։ Էստեղից կգտնես ճանապարհը։

— Այո, սըր,— Թենիի Ջիմն ասաց։

— Լավ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Գնա։— Նա դարձավ տղային։– Ջորիների ու ձիու հետ հետ դարձիր ու սայլը բեր։ Մենք նավակով կիջնենք մինչև Ջրարջի կամուրջը։ Էնտեղ էլ մեզ սպասիր։ Կգտնես։

— Այո, սըր,— ասաց տղան։

— Լավ։ Գնա։

Տղան վերադարձավ սայլի մոտ։ Միայն հիմա հասկացավ, թե որքան էին հեռու գնացել։ Արդեն կեսօրն անց էր, երբ ջորիներին արահետ հանեց ու ձիու երասանը կապեց դարպասին։ Երեկոյան կողմ հասավ Ջրարջի կամուրջ։ Մակույկն արդեն այնտեղ էր։ Նախքան մակույկը, և մինչև անգամ ջուրը տեսնելը, տղան թռավ թեքվող սայլից և, սանձը բաց չթողնելով, պտտվեց սայլի շուրջը՝ մինչև որ բռնեց լկամը, հետո՝ առաջ ընթացող առողջ ջորու ականջը, հողի մեջ թաղեց կրունկներն ու այդպես պահեց, մինչև Բունը մոտեցավ ափից։ Ձիու պարանը կտրվել էր, և նա ճանապարհով փախել էր ճամբար։ Նրանք շրջեցին սայլը, արձակեցին ջորիներին, իսկ տղան առողջ ջորուն հեռու տարավ ու կապեց։ Բունն արդեն Առյուծին տեղավորել էր սայլի մեջ, Սեմը նստած էր մակույկում, ու երբ բարձրացրին նրան, փորձեց քայլել ափից մինչև սայլը, փորձեց մագլցել սայլի մեջ, բայց Բունը չսպասեց, վերցրեց Սեմին ու տեղավորեց նստոցի վրա։ Հետո ծերուկ Բենին նորից կապեցին միաչքանի ջորու թամբից, քարշ տվեցին գետափով, երկու ձող դրեցին սայլի պոչին ու արջին դրեցին սայլը, տղան գնաց ու բերեց ջորուն, Բունը հազիվհազ անցկացրեց լծափոկը՝ մի քանի անգամ բռունցքով խփելով կենդանու դեմքին, մինչև որ ջորին անցավ իր տեղն ու սկսեց դողալ։ Հետո անձրև թափվեց, կարծես ամբողջ օրը նրանց էր սպասելիս եղել։

Անձրևի տակ վերադարձան ճամբար՝ մշուշոտ ու անտեսանելի խավարի միջով, ու դեռ լույս չտեսած՝ լսեցին եղջյուրի ձայնն ու նրանց ուղղություն տվող հաճախակի կրակոցները։ Երբ հասան Սեմի փոքրիկ հյուղակը՝ նա փորձեց ոտքի կանգնել, նորից խոսեց իր նախահայրերի լեզվով, հետո հստակ ասաց.

— Թողեք իջնեմ։ Թողեք իջնեմ։

— Նա կրակ չունի,— ասաց Մայորը և խստորեն ավելացրեց։— Գնացինք։

Բայց Սեմն հիմա մարտնչում էր ու փորձում ոտքի կանգնել։

— Թողեք իջնեմ,— ասաց նա։— Թողեք տուն գնամ։

Տղան կանգնեցրեց սայլը, Բունն իջավ ու իջեցրեց Սեմին։ Այս անգամ չսպասեց, որ Սեմը քայլի, վերցրեց նրան ու տարավ հյուղակ. Մայոր դե Սպեյնը օջախի հանգչող մոխրից մարխ վառեց, որով և վառեց լամպը, Բունը Սեմին պառկեցրեց մահճակալի վրա, քաշեց-հանեց նրա երկարաճիտները, իսկ Մայոր դե Սպեյնը ծածկեց նրան։ Տղան ներսում չէր, ջորիներին էր պահել, այսինքն՝ առողջին, որը փորձում էր նորից փախչել, քանի որ սայլի կանգ առնելուն պես ծերուկ Բենի հոտը մշուշոտ մթնում առաջ քաշվեց։ Իսկ ներսում Սեմի աչքերը հավանորեն կրկին բաց էին. խորաթափանց այդ հայացքը, որ հյուղակի մեջ էլ ամեն ինչ տեսնում էր՝ թե մեռած արջին և թե մեռնող շանը։ Հետո նրանք շարունակեցին ճամփան՝ դեպի կրակոցների ու եղջյուրի ձայնը, որոնք, կարծես, մարում էին մշուշապատ, թանձր օդում, մինչև որ նոր կրակոցները խառնվեցին նախորդին, դեպի տունը, որի պատուհաններում պայծառ լույս էր վառվում։ Բունը, արյունոտ ու առաջվա պես հանգիստ, ներս մտավ՝ փաթաթած վերարկուն գրկած։ Առյուծին ու արնոտ վերարկուն նա դրեց ծղոտե ներքնակով անթարմ մահճակալի վրա, որը սավան չուներ, և որը մինչև անգամ կնոջ պես ձեռներեց Աշը չէր կարողանում հարդարել։

Սղոցարանի բժիշկն արդեն այնտեղ էր։ Բունը բժշկին չթողեց իրեն ձեռք տալ, մինչև Առյուծին չնայեր։ Բժիշկը սիրտ չարեց Առյուծին քլորոֆորմ տալ։ Նա փորոտիքը տեղը դրեց ու կարեց առանց քլորոֆորմի, մինչ Մայոր դե Սպեյնը բռնել էր Առյուծի գլուխը, իսկ Բունը՝ ոտքերը։ Բայց Առյուծը չէր էլ փորձում շարժվել։ Լուռ պառկել էր՝ դեղին աչքերն ինչ-որ կետի հառած, մինչ հին ու նոր որսորդական շորեր հագած մարդիկ հավաքվել էին հեղձուկ, փոքրիկ սենյակում, որտեղ Բունի մարմնի ու շորերի կծվահոտն էր տարածվել, ու լուռ նայում էին։ Հետո բժիշկը սրբեց, ախտահանեց ու կապեց Բունի դեմքը, ձեռքն ու ոտքը, որից հետո գնացին Սեմ Ֆադերսի հյուղակը, առջևից տղան էր գնում՝ լապտերը ձեռքին, նրան հետևում էին բժիշկը, ՄքՔեզլինը, Մայոր դե Սպեյնն ու Գեներալ Քոմփսընը։ Թենիի Ջիմը վառել էր օջախը և նրա կողքին պպզած՝ ննջում էր։ Բունը Սեմին պառկեցրել էր անկողնակին, ու Մայոր դե Սպեյնը ծածկել էր վրան, նա չէր շարժվել, բայց բացեց աչքերն ու հերթով նայեց դեմքերին, և երբ ՄքՔեզլինը ձեռքը դրեց նրա ուսին ու ասաց. «Սեմ, բժիշկն ուզում է քեզ նայել»՝ Սեմը ձեռքերը հանեց վերմակի տակից ու շոշափելով սկսեց փնտրել շապիկի կոճակները, մինչև որ ՄքՔեզլինն ասաց. «Կաց, մենք կանենք»։ Նրանք հանեցին Սեմի շորերը։ Սեմը լուռ պառկել էր (պղնձագույն, համարյա անմազ մարմին՝ ծերունու մարմին, ինքն էլ՝ ծերունի, վայրի մի մարդ, որը սերում էր անտառներից և չուներ զավակ, արյունակից ու ցեղակից), անշարժ, աչքերը բաց էին, բայց այլևս չէին նայում որեէ մեկին, բժիշկը զննեց նրան, հետո վեր քաշեց վերմակը, լսափողակը նորից պայուսակի մեջ դրեց, վերցրեց պայուսակը, և միայն տղան հասկացավ, որ Սեմը մեռնելու է։

— Ուժասպառ է եղել,— ասաց բժիշկը։— Կարող է կաթված է։ Նրա տարիքում դեկտեմբերին գետում լողալ... Կանցնի։ Մի երկու օր թող պառկած մնա։ Նրա հետ մարդ լինելո՞ւ է այստեղ։

- Նրա հետ մարդ լինելու է,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։

Վերադարձան տուն, այն կծվահոտ սենյակը, որտեղ Բունը ծղոտե ներքնակին նստած՝ գրկել էր Առյուծի գլուխը, նրանք, ովքեր ինչ-որ ժամանակ որսի էին գնացել Առյուծի հետևից, և նրանք, ովքեր երբեք տեսած չկային շանը, լուռ գալիս նայում էին նրան ու հեռանում։

Հետո լույսը բացվեց, ու բոլորը դուրս եկան բակ՝ ծերուկ Բենին նայելու, որի աչքերը նույնպես բաց էին, մաշված ատամները դուրս էին ցցվել խճճված շրթունքներից, եկան նայելու նրա խեղված ոտքին, մաշկի տակի կոշտ գնդերին, որոնք հին փամփուշտներ էին (ընդամենը հիսուներկու հատ, թե խոշոր մանրագնդակ, թե սովորական), ձախ ուսի տակի համարյա անտեսանելի բացվածքին, որտեղ Բունի դանակն ի վերջո գտել էր նրա կյանքը։ Հետո Աշը շերեփով թավան ծեծեց ու կանչեց նախաճաշի, և առաջին անգամ տղան, մինչ իրենք ուտում էին, չլսեց շների ձայնը խոհանոցի տակից։ Կարծես թե ծեր արջը, նույնիսկ անշունչ ընկած բակում, դեռևս նրանց սրտերն այնպիսի սարսափով էր լցնում, որին իրենք առանց Առյուծի անզոր էին դիմակայելու։

Գիշերն անձրևը կտրվել էր։ Ծեգին թույլ արև հայտնվեց՝ մշուշ ու ամպ քշելով, ընդսմին տաքացնելով օդն ու գետինը. սպասվում էր մեկն այն անհողմ դեկտեմբերյան օրերից, որ լինում է Միսիսիփիի շրջանում, մի տեսակ ոսկե աշուն՝ ոսկե աշնան մեջ։ Առյուծին տարան առջևի պատշգամբը՝ արևի տակ։ Բունի մտահաղացումն էր։ «Գրողը տանի, ասաց նա,— Առյուծն էդ ե՞րբ է ուզել տանը մնալ։ Ես եմ նրան զոռով պահել, ու դուք լավ գիտեք»։ Բունը վերցրեց լինգը, մահճակալի տակ թուլացրեց հատակի տախտակները, որպեսզի հնարավոր լինի բարձրացնել ներքնակն ու մահճակալը, և առանց Առյուծի դիրքը փոխելու, նրան պատշգամբ տարան ու դրեցին՝ դեմքով դեպի անտառները։

Հետո տղան, բժիշկը, ՄքՔեզլինն ու Մայոր դե Սպեյնը գնացին Սեմի հյուղակը։ Այս անգամ Սեմը չբացեց աչքերը, շնչառությունը հանդարտ էր, այնքան խաղաղ, որ նույնիսկ կարծեցին, թե չի շնչում։ Բժիշկը նույնիսկ չհանեց լսափողակը, նույնիսկ չդիպավ Սեմին։

— Ամեն ինչ կարգին է,— ասաց նա։— Նույնիսկ չի մրսել։— Պարզապես ձեռ է քաշել։

— Ձեռ է քաշե՞լ,— ասաց ՄքՔեզլինը։

— Հա։ Ծեր մարդիկ մեկ-մեկ անում են։ Հետո մի լավ քնում են կամ խմում, ու փոխում են մտքները։

Վերադարձան տուն։ Իսկ հետո մարդիկ սկսեցին գալ. ճահճուտների նիհար բնակիչներ, որոնք թակարդով որս էին անում, ուտում քինաքինա, ջրարջ ու գետի ջուր խմում, հովտի եզրին գտնվող եգիպտացորենի ու բամբակի փոքրիկ դաշտերի գյուղացիներ, որոնց դաշտերը, մսուրքներն ու խոզանոցները ծեր արջն ավերել էր. անտառահատներ, սղոցարանի բանվորներ ու քաղաքաբնակներ, որոնց շներին սպանել էր ծերուկ Բենը, որոնց թակարդները ջարդել էր, և որոնց արճիճե գնդակները նրա մաշկի տակ էին։ Եկան ձի հեծած, ոտքով, սայլերով, մտան բակ ու նայեցին արջին, հետո գնացին պատշգամբ ու նայեցին Առյուծին, փոքրիկ բակում ասեղ գցելու տեղ չկար, համարյա մի հարյուր հոգի կանգնել ու պպզել էին քնկոտ արևաշողի տակ, հանգիստ խոսում էին որսի, շների, արջի, եղնիկի, այս աշխարհից գնացած մարդկանց մասին, իսկ ահռելի, կապույտ շունը ժամանակ առ ժամանակ բացում էր աչքերը՝ հիշելու կամ համոզվելու, որ անտառները կան, այնտեղ են։ Իրիկնամուտին նա մեռավ։

Հենց այդ գիշեր էլ Մայոր դե Սպեյնը քանդեց ճամբարը։ Առյուծին տարան անտառ, այսինքն՝ Բունը տարավ, փաթաթել էր իր մահճակալի մգդակած վերմակով, ճիշտ այնպես, ինչպես նախորդ օրը ոչ մեկին չէր թողել դիպչելու Առյուծին, մինչև որ եկել էր բժիշկը։ Բունն, ուրեմն, Առյուծին տանում էր, իսկ տղան, Գեներալ Քոմփսընը, Ուոլթըրն ու էլի մի հիսուն հոգի լապտերներով ու սոճու վառած կոներով հետևում էին նրան, ամեն տեղից եկած մարդիկ, Հոուք կայարանից ու ավելի հեռվից, որոնք կեսգիշերին էին ճանապարհ ընկնելու անտառից, ճահճուտների բնակիչներ, որոնք նույնիսկ ոտքով էին գնալու մինչև հասնեին իրենց խրճիթները։ Բունը ոչ մեկին չթողեց փորելու գերեզմանը, ինքը փորեց ու թաղեց Առյուծին, հետո Գեներալ Քոմփսընը կանգնեց շիրիմի գլխամասում, մինչ սոճու կոները հանգչում էին, և խոսեց այնպես, ինչպես կխոսեր մարդու շիրիմի վրա։ Հետո վերադարձան ճամբար։ Մայոր դե Սպեյնը, ՄքՔեզլինն ու Աշը ամեն ինչ կապկպել էին։ Ջորիները կցված էին սայլին, ամեն ինչ պատրաստ էր շարժվելու համար, խոհանոցում վառարանը սառն էր, սեղանին ուտելիք էր դրված, և միայն սուրճն էր տաք, ու տղան վազելով մտավ խոհանոց, որտեղ Մայոր դե Սպեյնն ու ՄքՔեզլինը հենց նոր կերել֊վերջացրել էին, ու ճչաց.

— Ոնց թե, էս ի՞նչ եք անում։ Ես չեմ գալիս։

— Գնում ենք,— ՄքՔեզլինն ասաց։— Մայորն ուզում է տուն վերադառնալ։

— Ես չեմ գալիս,— ճչաց տղան։— Ես մնում եմ։

— Երկուշաբթի դպրոցում պիտի լինես։ Առանց էդ էլ մի շաբաթ բաց թողիր։ Հիմի մինչև երկուշաբթի հասցնելու ես։ Սեմն արդեն լավ է։ Հո լսեցիր դոկտոր Քրոֆոբդի ասածը։ Բունն ու Թենիի Ջիմը կմնան, մինչև Սեմը ոտքի ելնի։

Տղայի շունչը կտրվում էր, բոլորը խոհանոց էին եկել, տղան համարյա խելագարի պես հերթով նայում էր նրանց դեմքերին։ Բունը մի շիշ հանեց, շուռ տվեց գլխիվայր, ձեռքի ափով մի քանի անգամ հարվածեց, հետո ատամներով քաշեց-հանեց խցանն ու թքեց։

— Բա ոնց, դպրոց գնալ է պետք,— խմելով ասաց նա։— Թե չէ ինքս պոչդ կխուզեմ, թե որ Քեզը չխուզի, ուզում ես տասնվեց տարեկան եղիր, ուզում ես՝ վաթսուն։ Առանց կրթության ինչ ես դառնալու։ Ի՞նչ կլիներ Քեզի հալը։ Բա իմ հալը ի՞նչ կլիներ, թե որ դպրոց չգնայի։

Տղան նորից նայեց ՄքՔեզլինին։ Շնչելը գնալով դժվարանում էր, ուր որ է կտրվելու էր շունչը, կարծես խոհանոցի օդը շատ էր քիչ այդքան մարդու համար։

— Էսօր հինգշաբթի է։ Կիրակի օրը ձիերից մեկով կգամ։ Ես կիրակի կգամ։ Կիրակի գիշերն էլ կսովորորեմ բոլոր բաց թողած դասերը,— առանց իսկ հուսահատության ասաց տղան։

— Չէ, քեզ բան եմ ասում,— ասաց ՄքՔեզլինը։— Նստիր ու հացդ կեր։ Գնում ենք...

— Սպասիր, Քեզ,— Գեներալ Քոմփսընն ասաց։ Տղան Գեներալ Քոմփսընի տեղից վեր կենալը չէր տեսել, մինչև որ ուսին զգաց նրա ձեռքը։— Էդ ինչո՞ւ, ախպերացու։

— Ես պետք է մնամ,— ասաց տղան։— Պետք է մնամ։

— Լավ,— ասաց Գեներալ Քոմփսընը,– կարող ես մնալ։ Եթե մի շաբաթվա բաց թողածը քեզ էնպես է հետ թողնելու, որ պիտի մի լավ քրտնես վարձու վարժապետի հանձնարարածի վրա, ավելի լավ է էլ գիրք չբացես։ Իսկ դու, Քեզ, ձենդ կտրի՛,— ավելացրեց նա, չնայած ՄքՔեզլինը ոչինչ չէր ասել։— Մի ոտդ ագարակում է, մյուսը՝ դրամատանը։ Դու դեռ կարգին բռնելու տեղ չունես, իսկ էս տղան արդեն ծերություն էլ է տեսել, ավելի շուտ, քան դուք, անիծյալ սարթորիսներդ ու էդմոնդսներդ, դրամատուն եք հորինել, որպեսզի չիմանաք, թե էս տղան ինչեր գիտեր նախքան ծնվելը, ու ինչից երևի վախենում էր, բայց առանց վախենալու հո գնաց կողմնացույցով մի տասը մղոն, որովհետև ուզում էր արջին մտիկ անել, էն արջին, որին ոչ մեկս էնքան չէինք մոտեցել, որ կարողանայինք խփել, մտիկ է արել արջին ու գիշերով հետ դարձել տասը մղոնը։ Երևի ագարակի ու դրամատան տարբերությունը հենց էդ է որ կա։— Եվ տղային։– Բայց գոնե կասե՞ս պատճառը։

Ի՞նչ պիտի ասեր տղան։ «Ես պետք է մնամ»։

— Լավ,— ասաց Գեներալ Քոմփսընը։— Ուտելու բան շատ կա։ Իսկ կիրակի տուն կգաս, չէ՞, ոնց որ ՄքՔեզլինին խոստացար։ Կիրակի գիշերը չէ, կիրակի։

— Այո, սըր,— տղան ասաց։

— Լավ,— ասաց Գեներալ Քոմփսընը։— Նստեք հաց կերեք, տղերք,— ասաց։— Ու շարժվենք։ Մինչև տուն հասնենք՝ ցուրտը կընկնի։

Կերան։ Սայլն արդեն բեռնավորված սպասում էր. մնում էր միայն նստել։ Բունը պիտի քշեր մինչև ճանապարհը, որտեղ ագարակատիրոջ ախոռում թեթև կառքն էին թողել։

Նա կանգնեց սայլի մոտ, երկնքի դեմ երևաց ուրվագիծը, գլխի չալմայով ասես շեյթան լիներ, բոլորից բարձրահասակն էր ու այդպես կանգնած խմում էր։ Հետո շպրտեց շիշը՝ առանց նույնիսկ այն իջեցնելու, ու դատարկ շիշը գլորվեց-շողշողաց աղոտ լուսնաշողի տակ։ «Ով որ գալիս է,— ասաց նա,— նստեք էս անտեր սելը։ Ով որ մնում է՝ քաշվեք էդ անտեր ճամփից»։ Նստողները նստեցին։ Բունը նստեց Գեներալ Քոմփսընի կողքին, ու սայլը շարժվեց դեպի մշուշը, մինչև որ տղան այլևս չէր տեսնում ոչ սայլը, ոչ նրա շարժվող թարձրությունը՝ գիշերվա մեջ։ Բայց երկար ժամանակ դեռ լսում էր նրա ձայնը՝ փայտե կմախքի հանդարտ խփոցները, մինչ սայլը թեքվում էր անվակոսից անվակոս։

Իսկ Բունի ձայնը տղան լսում էր նույնիսկ այնժամ, երբ այլևս ոչինչ չէր լսվում։ Բունը խռպոտ ձայնով երգում էր, աններդաշնակ ու բարձր։

Դա հինգշաբթի օրն էր։ Շաբաթ առավոտյան Թենիի Ջիմը գնաց՝ ՄքՔեզլինի բեռնաձիով, որը վեց տարի անտառից դուրս չէր եկել, իսկ երեկոյան կողմ նրա ուժասպառ ձին մոտեցավ ճաշարանին, որտեղ ՄքՔեզլինը տնվորներին ու վարձու բանվորներին եկող շաբաթվա օրաբաժիններն էր տալիս, և այս անգամ ՄքՔեզլինը կանխեց սպասելու ամեն անհրաժեշտություն ու վտանգ, մինչ լծում էին Մայոր դե Սպեյնի կառքը։ Թենիի Ջիմը քնեց հետևի նստոցին, իսկ ՄքՔեզլինը կառքը քշեց դեպի Ջեֆերսեն, այստեղ սպասեցին, մինչև Մայոր դե Սպեյնը հագավ երկարաճիտերն ու վերարկուն, հետո գիշերվա մթնում գնացին էլի մի երեսուն մղոն, իսկ կիրակի առավոտ կանուխ տեղափոխվեցին սպասող զամբիկի ու ջորու վրա, և մինչ արևը բարձրանում էր, մտան թավ անտառ ու հասան ցածր լեռնաշարքին, որտեղ Առյուծին էին թողել, երևաց կոշտ գերեզմանաթումբը (Բունի բահի հետքերը դեռևս թարմ էին), իսկ դրանից այն կողմ չորս ձողերով շրջափակված նորատունկ ծառերի հարթակն էր, վրան՝ ծածկոցով փաթաթված կապոց. Բունն ու տղան պպզել էին հարթակի ու գերեզմանաթմբի արանքում, հետո Բունը (նա հանել էր վիրակապը, ու ծերուկ Բենի մագիլներից մնացած սպիները արևի տակ ասես քարացած ձյութի շերտեր լինեին) թռավ տեղից ու նրանց վրա քաշեց հրացանը, որով դեռևս ոչ մի բանի դիպուկ խփած չկար, չնայած ՄքՔեզլինը արդեն իջել էր ջորուց, երկու ոտքերն էլ ազատ էր ասպանդակներից, ցատկել էր նախքան ջորու կանգ առնելն ու հիմա քայլում էր դեպի Բունը։

— Չմոտենաս,— ասաց Բունը։— Մեկ է, չպիտի ձեռք տաս նրան։ Չմոտենաս, ՄքՔեզլին։

Բայց ՄքՔեզլինը մոտենում էր արագ, անշտապ։

— Քեզ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։ Հետո ասաց.– Բուն։ Ա՛յ Բուն։— Հետո ինքն էլ իջավ, ու տղան փութով հասավ գերեզմանաթմբին, հաստատուն շարժումով մեկնեց ձեռքն ու մեջտեղից բռնեց հրացանը, այնպես որ ինքն ու Բունը դեմառդեմ կանգնել էին Առյուծի գերեզմանի երկու կողմերում, ու երկուսն էլ բռնել էին հրացանը։ Բունի հոգնած, այլայլված ու գազանի մագիլներից այլանդակված դեմքը մի գլուխ բարձր էր ՄքՔեզլինից։ Հետո Բունը սկսեց ծանր հևալ, կարծես բովանդակ անտառի ու ամայության օդը չէր բավականացնում բոլորին և իրեն։

— Բաց թող, Բուն,— ասաց ՄքՔեզլինը։

— Լողլող շանորդի,— ասաց Բունը։— Չե՞ս իմանում, որ մի վայրկյանում կվերցնեմ ձեռքիցդ, չես իմանում, որ էս հրացանը շարֆի նման կփաթաթեմ վզիդ։

— Գիտեմ,— ասաց ՄքՔեզլինը։— Բաց թող, Բուն։

— Ինքն էսպես ուզեց։ Ինքն է ասել, մեկ առ մեկ ասաց, թե ոնց է ուզում։ Մեկ է, չեմ թողնի ձեռք տաք նրան։ Ոնց որ ինքն ասաց՝ էդպես էլ արել ենք։ Էստեղ նստել եմ, որ վայրի կատուներին ու աղվեսներին մոտ չթողնեմ։ Մեկ է, չեմ թողի...

Հրացանն արդեն ՄքՔեզլինի ձեռքում էր. ներքև թեքած՝ նա դուրս քաշեց սեղմակը, ու հինգ պարկուճներն այնպես արագ դուրս թռան, որ վերջինի դուրս գալուց առաջինը դեռ գետնին չէր հասել։ ՄքՔեզլինը գցեց հրացանը՝ առանց հայացքը Բունից հեռացնելու։

— Բուն, դո՞ւ ես սպանել։

Բունն այնպես շարժվեց, կարծես հարբած լիներ ու մի պահ՝ նաև կույր, ձեռքը պարզած՝ խարխափելով հասավ հաստափոր ծառին, կանգ առավ նախքան ծառին հասնելը, հետո երկու ձեռքերը տարածելով՝ առաջ նետվեց, բռնեց ծառը, շրջեց ուժասպառ սպիավոր դեմքն ու սկսեց ծանր շնչել։ ՄքՔեզլինը մոտեցավ նրան՝ առանց աչքերը կտրելու Բունի աչքերից։

— Դո՞ւ ես սպանել։

— Ես չեմ սպանել,— ասաց Բունը։— Ես չեմ սպանել։

— Ճիշտն ասա։ Ես կանեի, եթե ինձ խնդրեր։

Հետո շարժվեց տղան։ Նա երկուսի արանքում էր՝ դեմքով դեպի ՄքՔեզլինը, արցունքները քրտինքի նման այնպես թափվեցին, կարծես ոչ միայն աչքերն էին լալիս, այլև ամբողջ դեմքը։

— Հանգիստ թողեք նրան,— ճչաց նա։— Ի՞նչ եք կպել, հանգիստ թողեք նրան։