Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ

    Զինադադարեն^[1] հետո երբ Պոլիս վերադարձա՝ շատեր ինձ կը հարցնեին.

    — Տարագրության մեջ հանդիպեցա՞ր ընկեր Փանջունիին որ ապրիլ 11-ի աքսորյալներու մեջ կը գտնվեր։

    — Այո՛,— կը պատասխանեի,— հրաշքով ջարդվելե ազատած էր և գրեթե երկու տարի միասին անցուցինք Թարսուսեն^[2] մինչև էլ Պուսերա^[3]։

    — Բայց մինչև հիմա իր մասին բան մը չգրեցիր։

    — Որովհետև «չև է հասյալ ժամանակ», կը պատասխանեի խորհրդավոր կերպով։

    Երբ «ժամանակ» օրաթերթին մեջ սկսա գրել աքսորականի հիշատակներս, ընթերցողները սրտատրոփ կը սպասեին որ ընկեր Փանջունիի մասին երկարորեն պիտի խոսեի։

    Եվ ո՛չ իսկ անունը տվի։ Հուսախաբությունը մեծ եղավ, սակայն ուրիշ կերպ չէի կրնար վարվիլ;

    Ծանոթ հերոսին հազարավոր համակիրները և նույնիսկ հիացողները անոր Վասպուրականի գործունեութենեն հետո բան մը չէին գիտեր իր մասին ու ասիկա հոգեկան տանջանք մը եղած էր ամենուն։

    Անցած տարի երբ Պոլիսեն մեկնելով եկա Պուքրեշ^[4], հոս ալ ամենքը զիս կը հալածեին ըսելով.

    — Ընկեր Փանջունիին մասին գրե՛ մեզի։

    — Չեմ կարող,— կը պատասխանեի։

    Ինչո՞ւ Փանջունիի մասին լուռ մնալու այս համառությունս։

    Բացատրեմ։

    Այո՛, իրա՛վ է որ, տարագրությանս մեջ, մեր ծանոթ հերոսին առաջին անգամ հանդիպած էի Թարսուսի վրաններուն տակ, իրա՛վ է որ միասին գացած էինք Օսմանիե, Հալեպ, Համա. իրա՛վ է որ միասին իսլամացած էինք, իրա՛վ է որ Համայեն կրկին աքսորված էինք Հալեպ, Տեր Զոր և Էլ Պուսերա, իրա՛վ է որ իր մասին պատմելիք հետաքրքրական դրվագներ շատ կային, բայց չէի կրնար բերանս բանալ կամ գրիչս շարժել...

    Հազիվ թե ամիսե մը ի վեր Էլ Պուսերա կը գտնվեինք, իրիկուն մը ընկեր Փանջունի եկավ զիս գտավ և ըսավ.

    — Գնանք պտույտ մը ընել, կամուրջեն անդին, դեպի դաշտերը։

    — Գնանք,— պատասխանեցի,— բայց ի՞նչ կը նշանակե այդ կերպարանափոխությունը։

    Արդարև ընկեր Փանջունի կատարյալ շավի^[5] արաբի մը մորթին մեջ մտած էր։ Գլուխը աղտոտ լաթ մը կապած, վրան ուղտի մորթե անթև վերարկու մը առած, ոտքերը բոբիկ, ձեոքը կարճ ճոկան մը որուն մեկ ծայրը խնձորի մեծությամբ գնդակ մը կար կուպրով կարծրացած... Շավիներու սովորական զենքը։

    — Գնա՛նք և ճամբան կը բացատրեմ ամեն բան, ըսավ մեր հերոսը։

    Մռայլ և խորհրդավոր դեմք մը ուներ և չուզեցի իմ հարցումներովս զինք սրտնեղել։

    Ճամբա ելանք լուռ ու մունջ, անցանք Խապուրի վրա ձգված քարաշեն փոքր կամուրջեն, դաշտին մեջ քալեցինք կես ժամու չափ և հասանք խոշոր ծառի մը քով, ուր կեցած էին երկու էշ և շավի մը, բայց այս վերջինը հարազա՛տ շավի մըն էր. գյուղին մեջ տեսած էի քանի մը անգամներ և գիտեի որ Մոհամմետ Ապու Սատըք կը կոչվեր։

    Փանջունի ինծի դարձավ և ըսավ.

    — Մենք գնում ենք, Մոհամմետի հետ, դեպի հո՛ն։

    Եվ ձեռքովը ցույց տվավ անհուն տափարակության մեջ, հեռավոր բարձրություն մը, Սինճեր լեռը։

    — Եզիտիներո՜ւ մեջ,— գոչեցի։

    — Այո՛,— պատասխանեց,— եզիտիները մեր բարեկամներն են և ապստամբած՝ թուրքերու դեմ։

    — Բայց ի՞նչ պիտի ընես այնտեղ։

    — Անգամ մը որ հասնիմ, կարող եմ գնալ Պարսկաստան ու անկեց ալ Կովկաս։

    — Եվ Մոհամմե՞տ պիտի տանի քեզ այդտեղ... երեք օրվան ճանապարհ...

    — Այո՛, միասին պայմանավորված ենք։

    — Ինչպե՞ս կարելի է վստահիլ այսպիսի ավազակի մը։

    — Ամեն բան խորհած, կշռած և կարգադրած եմ,— պատասխանեց Փանջունի։

    Հետո գրպան են հանեց թուղթի մը մեջ ծրարված 12 դեղին ոսկի ու շավիին դառնալով, երկու տարիե ի վեր իր սորված կցկտուր արաբերենովը ըսավ.

    — Ահավասիկ ամբողջ հարստությունս 12 ոսկի է. չորսը ինծի կը պահեմ և ութը կը հանձնեմ այս բարեկամիս, եթե զիս ողջ տանիս եզիտիներուն մոտ, վերադարձիդ ինե նամակ մը բերելով բարեկամիս՝ կը ստանաս ութը ոսկին, իսկ եթե ճամբան գլխուս փորձանք մը բերես, այն ատեն միայն չորս ոսկի կ՝անցնի ձեռքդ և գործած ոճիրդ ալ քովդ կը մնա։

    Շավին երկու ձեռքերը վեր բարձրացուց և Էննեպին վկա կոչելով, իր զավկին՝ Սատըքի վրա երդում ըրավ որ ողջ առողջ զինքը պիտի տաներ Սինճեր Տաղը։

    Փանջունի ինծի դարձավ և ավելցուց, արաբերեն լեզվով.

    — Երբ Մոհամմետ նամակս բերե, անմիջապես ութը ոսկին իրեն տուր։

    — Գլխուս վրա,— պատասխանեցի արաբերեն։

    — Ուննեպի՞,— հարցուց շավին։

    — Ուննեպի,— կրկնեցի։

    Արարողությունը ավարտած էր։

    — Բաժնվելե առաջ երկու խոսք ունիմ քեզի. գիտեմ որ կեղտոտ բուրժուաներեն կաշառված՝ երկու անգամ փորձեցիր, քու Ծապլվարովդ ու Վապուրականովդ, զիս վարկաբեկել ու ծաղրելի դարձնել... թերևս բուրժուաները և կապիտալիստները խնդացուցիր, բայց ապահով եղիր որ գիտակից երիտասարդությունը քեզի դեմ ծառացավ։ Ինչ որ է, անցածը անցած է, չխոսինք ատոր վրա... Կը ներեմ քեզի, բայց պայմանով մը...

    — Ի՞նչ պայման,— հարցուցի։

    — Պետք չէ որ վերսկսիս, պետք չէ որ եթե ողջ մնաս, բառ մը գրես, խոսք մը ընես իմ տարագրությանս մասին, հակառակ պարագային, հա վատա՛ որ այս անգամ տարբեր կերպով պիտի վարվիմ։

    Խնդացի և ըսի.

    — Դժբախտաբար սպառնալիքները չեն ազդեր վրաս, ամենավատ միջոցը ընտրեցիր զիս լռության ստիպելու համար։

    Փանջունի անմիջապես զգաց որ կաֆ^[6] մըն էր ըրածը և իսկույն լեզուն փոխեց.

    — Հանագ եմ անում,— ըսավ,— գիտեմ որ դուն անկեղծ և գաղափարական գրող ես, համոզումով կը գրես և ուրիշներե չես ազդվիր ու այդ պատճառով է որ մեր տղերքը հաճույքով կը կարդան Ծապլվարը, իթրև մի՝ հումորիստական գրություն՝ առանց չարամտության, առանց հետին մտքերու, բայց նորեն կը խնդրեմ որ իմ մասին որևէ ակնարկութուն չընես բերանացի կամ գրավոր կերպով։

    — Հիմա խնդիրը փոխվեցավ,— պատասխանեցի,— քանի որ խնդրանք մըն է ըրածդ և ո՛չ թե սպառնալիք մը, կը խոստանամ փափաքդ կատարել։

    — Ուղիղ մարդու պատվո խո՛սք...

    — Այո՛, ուղիդ մարդու պատվո խոսք...

    — Շնորհակալ եմ։

    Իրարու ձեռք սեղմեցինք, համբուրվեցանք և Փանջունի հեծավ իշուն վրա. Մոհամմետ հետևեցավ իր օրինակին։

    Երկու էշերը իրենց թանկագին բեռներով ճամբա ելան.

    — Սալամա՜թ,— գոչեցի,— Աստված հետդ ըլլա։

    — Բավական է որ սատանան ինե չբաժնվի,–— պատասխանեց Փանջունի։

    Ծառին տակ կեցած՝ ընդերկար դիտեցի հեռացող զույգը կամ ավելի ճիշդը երկյակ զույգերը։

    Արդեն արևը կը խոնարհեր դեպի հորիզոնը և շտապեցի գյուղ գիշերը վրա չհասած։

    Վեց օր ետքը շավին եկավ զիս գտավ, առանձին անկյուն մը տարավ ու խորհրդավոր ձևով գրպանեն ծալլված թուղթ մը հանեց և ինծի տվավ ու ըսավ.

    — Կարդա՛։

    Փանջունիեն էր այդ նամակը և կը հայտներ թե ողջ առողջ հասած էր Սինճեր Տաղ եզիտիներու մոտ և կը խնդրեր որ ութը ոսկին հանձնեմ գրաբերին։

    Իսկույն դրամը հանձնեցի Մոհամմետի որ գոհունակ դեմքով մը հեռացավ։

    Ահա՛ այս հանդիսավոր հանձնառությանս համար էր որ մինչև այսօր չուզեցի բան մը գրել կամ խոսիլ ընկեր Փանջունիի մասին։

    Ինչպե՞ս, կ'ըլլա որ այժմ կը խզեմ լռությունս։ Այս ալ բացատրեմ։

    Պուքրեշ հասնելես քանի մը ամիս վերջը, իրազեկ, գրեթե պաշտոնական աղբյուրե իմացա, որ մեր սիրելի հերոս ընկեր Բ. Փանջունի Երևան կը գտնվի^[7], թե հո՛ն ընդարձակ հողի վրա եռանդուն՝ գրեթե խելահեղ՝ գործունեության մը ցույց կու տա իբրև պրոփականտի գործավար, թե իր անունը արդեն իսկ տարածված է Պարսից ծոցեն մինչև Մոսկվա ու Էնկյուրիեն մինչև Աֆղանիստանի սահմանները...

    Այն ատեն գաղափար մը հղացա. նամակ մը գրել իրեն և խնդրել որ զիս արձակե էլ Պուսերայի դաշտին մեջ տված պատվո խոստումես, թույլատրե իր տարագրության շրջանի գործունեությունը գրի առնել, գոհացում տալու համար այն հազարավոր համակիրներուն և հիացողներուն, որոնք, տարիներե ի վեր, ետևես ինկած են ըսելով.

    — Ընկեր Փանջունիեն բան մը պատմե՛ մեզի։

    Նամակը գրեցի և երջանիկ եմ ավետելու թե քանի մը օր աոաջ պատասխանը ստացա։

    Կ'ուզեի այդ պատասխանին բնագիրը ներկայացնել այստեղ, բայց ընկեր Փանջունիի նամակը գրված էր հայկական նոր ոճով, նոր մտածելակերպով, նոր ուղղսւգրությամբ, այնպես որ ընթերցողներեն ո՛չ մեկը պիտի կրնար բան մը հասկնալ։ Ես «թարգմանելու» համար այդ հայերեն նամակը, ստիպվեցա դիմում ընել մեկ քանի մասնագետներու, որոնք երեք օր երեք գիշեր աշխատելե ետքը, այդ դրության իմաստը հաղորդեցին ինծի, ես ալ ուրեմն ընթերցողներս ուղեղային տագնապի մը չենթարկելու համար, կը բավականանամ այդ իմաստը հաղորդելով իրենց։

    Ընկեր Փանջունի իր պատասխան-նամակը կը սկսի զիս որակելով «կեղտոտ բուրժուաների, կապիտալիստների հացկատակ, պնակալեզ ևայլն»^[8] ։ Հետո, կը գուժե մահը հին Փանջունիին. «նա մեռած է, նեխած դիակ է, կը գրե, իբրև գիշատիչ ագռավ կամ անգղ, կրնաս զայն ծամել ծամծմել և կուլ տալ, կրնաս այդ դիակը շահագործել, ինչպես որ ուզես, ծաղրիր, հեգնիր քո կարողության չափով, ես այդ մասին շնորհակալ կը լինիմ քեզ։ Իսկ գալով նոր Փանջունիին՝ նա շատ ու շատ հեռացած է հեգնանքի, ծաղրանքի, երգիծանքի սահմաններեն. նա այլևս անբռնաբարելի, անխոցելի է. նա սոսկալի է, սարսափելի է, բայց ո՛չ ծաղրելի։ Նրան կարող ես ատել, կարող ես նրանից վախենալ, բայց ո՛չ հեգնել»։

    Հետո մեր հերոսը կ'ավելցնե.

    «Իմ ժամերը սուղ են, չեմ կարող ավելի երկար գրել, որովհետև լծված եմ մի փրկարար աշխատանքի, ես պետք է քանդեմ հնությունը, հին լեզուն, հին կրոնքը, հին բարքերը, հին օրենքը, հին բարոյականը, հին միտքը, հին ըմբռնումները, հին նախապաշարումները, վերջապես բոլոր հին աշխարհը, նրա ավերակների վրա կանգնեցնելու համար նորը. դա հեշտ գործ չէ։ Պիտի կարողանա՛մ անել այդ ամենը, չեմ կարծի։ Թերևս հաջողվեմ մի միայն քանդել, այդ արդեն բավարարություն կու տա ինձ։ Իմ հաջորդը թող լծվի վերաշինության գործին։ Ես վայելում եմ քանդումի հեշտանքը, իմ հաջորդս թո՛ղ կրի վերաշինության տաժանքը...»

    Այսպես կը վերջացնե իր նամակը։

    Պետք է ընդունիլ որ ընկեր Փանջունի իր հին կորովեն ու պերճախոսութենեն բան մը չէ կորսնցուցած. միակ հնությունը որ իր մեջ անեղծ մնացած է։

Էականը այն է որ զիս արձակած է իմ խոստումես և ես այժմ պիտի կրնամ անկաշկանդ պատմել իր տարագրության կյանքը։

    Ինչպես ներածությանս մեջ ըսի՝ առաջին անգամ ընկեր Փանջունին տեսա, Պոլսեն աքսորվելես հետո, Թարսուսեն ժամ մը հեռու գտնվող այն ընդարձակ դաշտը ուր 6—7 հազար խեղճ ու կրակ վրաններու ներքև 40— 50 հազար տարագիր հայեր պատսպարված էին։

    Հոկտեմբերի առաջին օրերն էր երբ ցերեկ մը լուր տարածվեցավ թե նոր տարագիրներու կարավան մը կու գար հեռուեն, Գավաքլարի^[1] կողմեն.

Կարավանը, փոշի ամպի մը մեջեն, կը հառաջանար կամաց-կամաց, կառքերե, սայլակներե, էշերե. ջորիներե ու հետիոտն ամբոխե մը կազմված։ Կես ժամ հետո նորեկներր հասած էին արդեն վրաններուն քով և մենք՝ հետաքրքիր՝ կը դիտեինք ու կը հարցուփորձեինք զիրենք։ Էնկյուրիեն40^[2] կու գային խեղճերը, ամիս մը, ճամբաներուն վրա, անտանելի տառապանքներ կրելե ետքը։

    Հանկարծ երիտասարդ մը ուշադրությունս գրավեց։

    Ցնցոտիներու մեջ, գրեթե բոպիկ, նիհար, տժգույն, երիթացած^[3] դեմքով, Բյուզանդյան հին եկեղեցիներու մեջ նկարված Քրիստոսի մը կը նմաներ։ Իր վառվռուն աչքերը, քիթը, մանավանդ դեմքին արտահայտությունը անծանոթ չէին ինծի։ Մոտեցա իրեն, ա՛լ ավելի ուշադիր և հանկարծ գոչեցի.

    — Փանջունի՜... դո՞ւն ես։

    Երեսս նայեցավ, ճանչցավ զիս ու դեմքը ծամածռեց, հետո դժգոհ շեշտով մը ըսավ.

    — Դուն ի՞նչ բան ունիս այստեղ։

    — Զիս ալ աքսորեցին,— պատասխանեցի։

    — Ի՞նչ իրավունքով դուն կ'աքսորվիս,— գոչեց ձայնը բարձրացնելով։

    — Չաքսորվեցա, այլ աքսորեցին,— ճշդեցի։

    — Դա աններելի է, դա մի անորմալ բան է, դա ստոր շահագործում է,— պոռաց ընկեր Փանջունի բռունցքը սպառնագին շարժելով։

    — Բայց եղբայր, ես ի՞նչ հանցանք ունիմ եթե զիս բռնեցին, բանտարկեցին ու աքսորեցին,— դիտել տվի։

    — Դուն չպետք էր որ աքսորվեիր, դուն իբրև կեղտոտ բուրժուա պետք է մնայիր Պոլսո ապականված մթնոլորտին, ճախճախուտ տարրին մեջ...

    — Իմ ալ փափաքս այն էր, բայց ի՛նչ ընեմ, բռնի քշեցին։

    — Չպետք էր գայիր, պարտավոր էիր բողոքել...

    — Բողոքեցի բայց մտիկ ընող չեղավ... սակայն վերջապես ի՞նչ վնաս ունի իմ աքսոր երթալս։

    — Այն վնասը ունի որ դուն ապագային կարող ես շահագործել քու այդ աքսորդ, կարող ես իբրև հերոս ներկայանալ, կարող ես ինքզինքդ մեզի, հեղափոխականներուս հետ, հավասար գծի վրա դնել, վերջապես կարող ես, ամեն կեղտոտություն գործել առիթեն օգտվելու համար...

    Հանդարտեցուցի զինքը ըսելով որ երբեք այդպիսի ամբարիշտ մտածում մը չ'անցնիր մտքես, թե երբեք պիտի չփորձեմ աքսորս շահագործել։

    Հետո, զինքը առաջնորդեցի բարեկամի մը վրանը, ուր իրեն տեղ մը հայթայթեցինք։

    — Իմացա որ ձեր բոլոր աքսորի ընկերները ջարդված են,— ըսի։

    — Ամբողջ կազմը փճացած է,— պատասխանեց։

    — Իսկ դո՞ւն... ինչպե՛ս եղավ որ ազատեցար։

    — Դա մի պարզ հրաշք է։

    — Պատմե՛ տեսնենք։

    Ու ընկեր Փանջունի պատմեց թե ինչպե՛ս Այաշեն^[4] մեկ քանի ընկերներով ճամբա հանված է անորոշ ուղղությամբ, թե ինչպե՛ս ճամբան սոսկալի ջերմ մը ունեցած է ու սայլակին մեջ ինկած է զգայազուրկ և թե ինչպե՛ս աչքերը բանալուն ինքզինք գտած է Էնկյուրի, թուրք հիվանդանոցի մը մեջ, ուր զինքը փոխադրած էին ոստիկանները։

    — Ո՛չ մի բժիշկ, ո՛չ մի դեղ, ո՛չ մի դարման տեսա այդտեղ,— ըսավ Փանջունի և այս եղավ իմ փրկությունս։

    — Ինչո՞ւ համար,— հարցուցի։

    — Որովհետև եթե բժիշկ ու դարման ըլլար՝ թերևս շուտով առողջանայի ու զիս նոր կարավանի մը խառնելով տանեին ջարդելու, մինչդեռ այսպես անխնամ մնացած՝ հիվանդությունս տևեց երեք ամիս ու երբ կարողացա հիվանդանոցեն դուրս ելլել, արդեն ջարդի քաղաքականությունը վերջացած էր այդ կողմերը։ Գոհացան միայն զիս տարագիրներու մեջ խառնելով ու հոս ղրկելով։

    Հաջորդ օրերուն շարունակեցինք մեր խոսակցությունը. շատ բաներ ունեինք իրարու ըսելիք, հինեն ու նորեն։

    Նշմարեցի որ ընկեր Փանջունիի մեջ փոփոխության մը տեղի ունեցած էր, էվոլոլցիա մը, ինչպես ինքն ալ ընդունեց։

    — Հիմա ես եղեր եմ ծայրահեղ՝ ուլթրա ապակեդրոնացումի մարդը,— ըսավ։

    — Բայց ես կը կարծեի որ քու սկզբունքներդ անփոփոխ ու հաստատ կերպով գամված են գլխուդ մեջ,— դիտել տվի։

    — Կյանքի փորձությունը այդ գամերեն մեկ քանին քաշեց հանեց ու անոնց տեղ նոր գամեր գամեց,— պատասխանեց Փանջունի։

    — Բայց ի՞նչ է սա ուլթրա ապակեդրոնացում ըսածդ։

    — Բացատրեմ, ես հիմա, այս աքսորի տառապանքներուն միջոցին, սա համոզումին եկա թե ամեն հայ անհատ, ինքն իր մեջ, ամբողջություն մըն է և կը ներկայացնէ ամբողջ հայությունը։ Ա՛ն, որ ոևէ միջոցով կը հաջողի ինքզինք փրկել, փրկած կը լինի նաև ամբողջ հայությունը։ Մենք պետք է մեր բոլոր ջանքը կեդրոնացնենք ինքզինքնիս փրկելու, առանց մտածելու կամ աշխատելու ուրիշի մասին։ Ահա՛ թե ինչ է ուլթրա ապակեդրոնացումը։

    — Մենք ասոր պարզապես եսասիրություն կամ էկոիսմ կ'ըսենք,— դիտել տվի։

    — Չէ՛,— գոչեց ընկեր Փանջունի,— էկոիսմ կ'ըլլա այն ատեն երբ իբրև մարդ մեր անձը փրկել ջանանք, բայց երբ իբրև հայ ջանանք փրկել, այն ատեն կը լինի հայրենասիրական գործ, հեղափոխական ակտ։

    — Ուրեմն տարագրության մեջ քու հեղափոխական գործունեությունդ պիտի ըլլա՞...

    — Նախ իմ անձս փրկել։

    — Իսկ հետո՞...

    — Հետո՝ ոչինչ... եթե ես հսւջողիմ, արդեն իմ պարտականությունս կատարած կը լինեմ և ինծի հետ փրկված կը լինի նաև ամբողջ հայությունը, ինչպես որ քիչ մը աոաջ բացատրեցի։

    — Հայությունը այս աղետքեն փրկելու այդ ձևը ինծի քիչ մը տարօրինակ կը թվի, մանավանդ հեղափոխական գործիչի մը համար,— դիտել տվի։

    — Այո՛, որովհետև քու նեղմիտ, միակողմանի, ավանդամոլ և բուրժուա ուղեղդ չի կրնար հասկնալ թե ի՛նչ կը նշանակե ուլթրա ապակեդրոնացումը։

    — Նոր վարկածները դժբախտաբար դժվար կ'ընդունիմ,— պատասխանեցի։

    Ուրեմն չ'արժեր քեզի հետ վիճաբանիլ,— ըսավ ընկեր Փանջունի արհամարհոտ շեշտով։

    — Այսուհանդերձ շարունակենք մեր խոսքը, թերևս հասկացողության մը կը հասնիմ... այդ նոր սկզբունքը՝ որ ընդունած ես՝ ձեր կուսակցության ծրագի՞րն է։

    — Ի՞նչ հիմար խոսքեր կ'ընես,— գոչեց Փանջունի,— եթե մեր կուսակցության ծրագիրը ըլլար, այն ատեն ուլթրա ապակեդրոնացում պիտի չըլլար, մեր կուսակցությունը այլևս գոյություն չունի ինծի համար, այլ կա միայն իմ կուսակցությունս...

    — Որ կը բաղկանա միայն քու անձե՞դ։

    — Բնականաբար, քանի որ ուլթրա ապակեդրոնացումի վրա հիմնված է։

    — Հիմա ամեն բան պարզվեցավ,— պատասխանեցի,— դու այս միջոցիս ուրիշ բան չես խորհիր՝ այլ քու կաշիդ ազատել։

    — Ի՜նչ ճղճիմ, ի՜նչ գետնաքարշ, ի՜նչ բուրժուական մեկնաբանություն,— գոչեց Փանջունի դեմքին տալով զզվանքի արտահայտություն մը։

    Եվ՝ սրտնեղած՝ հեռացավ քովես։

    Քանի մը օր չմոտեցավ ինծի։ Սակայն առտու մը ես գացի գտա զինքը։

    — Իմացա՞ր որ մեզի խմբովին պիտի քշեն դեպի Օսմանիե,— ըսի։

    — Ափսո՛ս, արդեն առաքումները սկսած են,— պատասխանեց ընկճված դեմքով։

    — Այո՛, շոգեկառքով օրական հազար հոգի կը փոխադրեն կոր, բայց որովհետև հրաման եկած է որ անմիջապես պարպվին այստեղի տարգիրները, ամենքը միասին ճամբա պիտի հանեն, շոգեկառքը մեկ անգամեն չի կրնար այս բազմությունը փոխադրել, հետևաբար պիտի ստիպվինք կառքով, ձիով ու ոտքով երթալ, անձրևին տակ ու ցեխին մեջ... սա ևս ըսեմ որ կառքերն ու ձիերը արդեն վարձված են հարուստ ընտանիքներու կողմե... այս տխուր իրականության հանդեպ ի՞նչ կը խորհի քու ուլթրա ապակեդրոնացման կուսակցությունդ։

    — Կատակի ժամանակ չէ,— ըսավ Փանջունի,— դուն ի՞նչ պիտի ընես։

    — Ես գաղղտնաբար պիտի փախչիմ ու երթամ Թարսուս, ուր արդեն կը գտնվին իմ մեկ քանի բարեկամներս, հոն պիտի ջանամ ծածկվիլ ու օձիքս ձեոք չտալ որչափ կարելի է երկար ժամանակ։

    — Ինչպե՞ս պիտի երթաս։ Ժամվան մը ճամբա է։

    — Վնաս չունի։

    — Բայց վրաններու շուրջը զինված պահապաններ կան որոնք հրաման ունին որոշյալ շրջանակեն դուրս ելլող տարագիրներու վրա կրակ ընելու։

    — Այդ կարևորություն չունի։

    — Ինչպե՞ս կարևորություն չունի, ընդհակառակը շատ մեծ կարևորություն ունի։

    — Կարելի է մեկ քանի պահապաններ կաշառել ու վտանգավոր գոտիեն անցնիլ առանց արկածի։

    — Մի՞թե հնար է,— գոչեց ընկեր Փանջունի ուրախության փայլակ մը աչքերուն մեջ։

    — Ես կաշառելու գործը հանձն կ'առնեմ, դուն կը փափաքի՞ս ինծի ընկերանալու.

    — Ի հարկե...

    — Ուրեմն այս իրիկուն կը մեկնինք։

    Փանջունի ա՛լ օձիքս չթողուց և դիտեցի որ անսովոր հարգանքով մը կը վերաբերվեր հետս և նույնիսկ կը զիջաներ հայտնած կարծիքներուս հավանություն տալու։

    Արդարև, իրիկունը, երրորդի մը միջոցով քիչ մը դրամ վճարելով երկու պահապաններու որոնք Թարսուս տանող ճամբուն վրա կը հսկեին, անվտանգ հեռացանք վրաններեն։

    Ժամ մը ետք հասանք Ս. Պողոսի ծննդավայրը։

    — Է՜հ, մենք այստեղ այսպես ձեռները ծալլա՞ծ պիտի նստինք...

    Այս հարցումը ուղղեց ինծի երբ 5—6 օրերե ի վեր Թարսուս ապաստանած էինք ու քիչ շատ ապահով կը զգայինք մենք զմեզ։

    — Ի՞նչ կ'ուզես որ ընենք,— հարցուցի։

    — Մի ոևէ բան, մի գործունեության, մի ակտ... պետք է վերջապես ցույց տանք մի կենդանության նշան, ես չեմ կարող ապրել մեռելության մեջ։

    — Կարծեմ այս միջոցիս միակ լավագույն բանը որ կրնանք ընել կենդանության նշան չտալն է,— դիտել տվի,— տարրական խոհեմությունը այդ կը պահանջե։

    — Հերն անիծած այդ խոհեմության,— գոչեց Փանջունի,— դա սրբված է մեր բառարաններեն, դա բուրժուազիական բացատրություն է, դա ոչխարային հոգեբանություն է... խոհեմությո՜ւն, հերի՛ք որչափ այդ Մողոքին^[1] զոհվեցանք...։

    — Բայց վրաններուն տակ, քանի մը օր աոաջ, այդպես չէիր խոսեր։

    — Վրաններուն տակ տարբեր, հոն գործունեության դաշտ չկար։

    — Իսկ հո՞ս...

    — Հոս կարելի է ստեղծել... ես այստեղ հանդիպեցա մի քանի ընկերներու. ամենքն ալ լավ տղերք են ու գործելու տրամադիր, պետք է նրանց գործ ստեղծել, գործիքը երբ անգործ մնա, կը ժանգոտի։

    — Բայց ի՞նչ գործ կ'ուզես ստեղծել Թարսուսի մեջ,— հարցուցի։

    — Երևի այստեղի բոլոր հայերը չեն տարագրված,— շարունակեց

    Փանջունի,— մասնավորաբար կեղտոտ բուրժուաները, ջոջ աղաները, կեղեքիչ տզրուկները մի ոևէ միջոցով հաջողել են իրենց մորթը փրկել, Թարսուս մնալ ու շարունակել իրենց գործը։

    — Բարեբախտություն մըն է այդ՝ քանի որ անոնց օգնությունը այժմ կը հասնի մեզի, պատասխանեցի, օգնություն թե՛ նյութական և թե բարոյական...

    — Օգնությո՜ւն, ի՜նչ մուրացկանի բացատրություն է այդ,— գոչեց Փանջունի բորբոքած,— ես և ընկերներս օգնության պետք չունինք, մենք թքել ենք իրենց օգնության վրա, այդ օգնությունը թո՛ղ ձեզի պեսներուն ընեն ու դուք գացե՛ք անոնց ոտները լզեցէ՛ք։

    — Ուրեմն ձեր ուզածը ի՛նչ է։

    — Մենք մեր իրավունքը կը պահանջենք իրենցմե և ո՛չ թե ողորմություն։

    — Ի՞նչ իրավունք, ի՞նչ առնելիք ունիք այդ մարդոցմե,— հարցուցի։

    — Մենք կը պահանջենք իրենց փրկագինը,— գոռաց Փանջունի։

    — Դո՞ւք փրկեցիք զիրենք տարագրութենե։

    — Իմաստակության պետք չկա։ Իրականությունը, փաստը այն է որ մենք լեռնե լեռ, դաշտե դաշտ, քաղաքե քաղաք կը քշվինք, մեր տունն ու տեղը, գործն ու ապրուստը թողած, մինչդեռ իրենք հոս իրենց տուներուն մեջ հանգիստ նստած են, գործերնին կը շարունակեն, դրամ կը շահին... մենք ենք որ իրենց տեղը կը չարչարվինք, ուստի պետք է որ վճարեն իրենց փրկագինը... սա բացարձակ փաստ է։

    Տեսա որ անկարելի էր խոսք հասկցնել մեր բարեկամին, ուստի ուզեցի կարճ կապել։

    — Լա՛վ,— ըսի,— ըրե՛ք ինչ որ կ'ուզեք։

    — Բնական է որ պիտի ընենք ինչ որ կ'ուզենք,— պատասխանեց Փանջունի,— և ճիշդ ասոր համար է որ եկա քեզի մոտ խոսակցելու։

    — Ես իմ կարծիքս հայտնեցի և նորեն կը կրկնեմ, բնավ խոհեմություն չեմ համարեր ձեր այդ ընթացքը, նույնիսկ կարծեմ թե շատ վտանգավոր կրնա ըլլալ, ամենուս համար, այդ ուղղությամբ ոևէ գործողության։

    — Բայց ես քու կարծիքդ առնելու չեմ եկած բնավ։

    — Ուրեմն ի՞նչ է այցելությանդ նպատակը։

    — Դու կը ճանչնաս և հարաբերություն ունիս հոս մնացող ջոջ հայ աղաներուն հետ, այնպես չէ՞։

    — Այսինքն, քանի մը անգամ առիթ ունեցա հետերնին տեսնվելու։

    — Եվ իբրև միևնույն խմորե մարդիկ, իրարու վրա վստահություն ունեցաք,— ըսավ Փանջունի արհամարհոտ շեշտով մը։

    — Այսինքն պետք է ըսեմ որ ինծի լավ ընդունելություն մը ըրին։

    — Ատոր համար քեզ չեմ շնորհավորել։

    — Ինչպես որ կ'ուզես, բայց վերջապես ի՞նչ է միտքդ այն բացատրե,— ըսի անհամբեր։

    — Ես իմ ընկերներուս կողմե իբրև լիազոր եկած եմ քու մոտդ,— բացատրեց Փանջունի,— ինծի պաշտոն տրված է քենե պահանջելու որ երթաս այդ ջոջ սպաները տեսնես և իրենց հայտնես մեր կամքը։

    — Այսինքն կ'ուզե՞ք որ իբրև միջնորդ ծառայեմ ձեր ու անոնց մեջ։

    — Բնա՜վ երբեք... միջնորդի խնդիր չկա։

    — Հապա ուրե՞մն։

    — Պարզապես մեր կողմեն պիտի երթաս ու մեր կամքը պիտի պարտադրես իրենց։

    — Ո՛չ այդ առաջարկությունը դուն ինծի ըրած եղիր և ո՛չ ալ ես լսած,— պատասխանեցի։

    — Ինչո՞ւ համար։

    — Որովհետև բացարձակապես կը մերժեմ այդպիսի դիմում մը ընել։

    — Կը վախնա՞ս գեշ մարդ ըլլալ այդ կեղտոտ արարածներուն հետ,— ըսավ Փանջունի հեգնական ձևով մը։

    — Կը վախնամ շատ գեշ ծառայություն մը մատուցած ըլլալ ձեզի։

    Փանջունի չպատասխանեց։ Պահ մը լուռ մնաց և դժգոհ դեմք մը առավ։ Կ'երևար որ ամբողջ հույսը իմ վրաս դրած էր։ Ես ամենեն աոաջ խզեցի լռությունը։

    — Կը տեսնեմ որ շատ շուտով մոռցար,— ըսի,— նոր ուղղությունդ զոր ինծի պարզեցիր վրաններուն տակ գտնված ատեննիս։

    — Ի՞նչ բանի կ'ակնարկես,— հարցուց Փանջունի։

    — Ուլթրա ապակենդրոնացումին... հիմա կը տեսնամ որ ընկերներով կը գործես կրկին, ինչ որ ուրացումն է քու նոր ուղղությանդ։

    — Բայց ընկերներս ալ ապակեդրոնացումով կը գործեն։

    — Այն ատեն այդ հավաքական դիմումը ի՞նչ պիտի ըլլա... դուն քեզի հետ տրամաբանական ըլլալու համար պետք էր որ ջոջ աղաներեն պահանջումդ անհատաբար կատարեիր առանց ընկերներու օժանդակության։

    — Ես հոս չեմ եկած դասախոսություն լսելու,— պատասխանեց Փանջունի ու ոտքի ելավ։

    — Հավատա՛ որ քեզ վիրավորելու համար չըրի այդ դիտողությունը,— ըսի։

    — Քո խոսքերը երբեք չեն կրնար զիս վիրավորել,— պատասխանեց Փանջունի,— գիտեմ անոնց իրական արժեքը։

    — Այսինքն զրո,— ըսի խնդալով։

    — Քիչ մըն ալ պակաս,— ավելցուց Փանջունի։

    — Քանի որ այդպես է, թույլ տուր որ խոսք մըն ալ ըսեմ ու հետո գնա՛։

    — Պայմանավ որ կարճ ըլլա ալդ խոսքը։

    — Շատ կարճ է ըսելիքս... դու և ընկերներդ հրաժարեցե՛ք ձեր թարսուսյան գործունեութենեն։

    — Եվ եթե չհրաժարինք,— ըսավ Փանջունի շեշտակի աչքերուս մեշ նայելով,— սպառնալի՞ք մը կ'ընես մեզի։

    — Քավ լիցի,— գոչեցի,— պարզ բարեկամական խորհուրդ մըն է որ տալ ուզեցի։

    — Խորհուրդի ժամանակ չէ, այլ գործելու,— ըսավ Փանջունի և ոտքի ելլելով մեկնեցավ։

    Մոռցած էր մնաս բարով ըսելու։

    Փանջունի տեղացի հույնի մը տան մեջ, քաղաքին ծայրը, սենյակ մը վարձած էր, կամ ավելի ճիշդը սենյակի մը մեկ անկյունը, որովհետև միևնույն տեղը ապաստանած էին նաև վրաններէն փախչող 8—10 երիտասարդներ։ Այդ երիտասարդները ամենքն ալ ծանոթներ էին ընկեր Փանշունիի, մեկ քանին իրեն նախկին գործակիցները, որոնք ամենքն ալ այժմ բոլորված էին իրեն շուրջը, դիպվածով իրենց հրամանատարը գտնող դասալիք զինվորներու պես։

    Փանջունի այդ խմբակին մեջ վերստացած էր հին օրերու կորովը, հանդգնությունը ու պայքարող նկարագիրը։

    Իրենցմե քիչ մը անդին ուրիշ տան մը մեջ ալ 5—6 երիտասարդներ խմբված էին։ Այդ երկու խումբերը ամենօրյա հարաբերություններ կը մշակեին իրարու հետ, ծրագիրներ կը պատրաստեին։ Հա՞րկ է ըսել որ զիրենք ներշնչող ոգին Փանջունին էր։

    Այժմ ինք կը դավաներ թե ուժերու միացումով կարելի էր մեծ գործ մը տեսնել։ Այդ մեծ գործը նախ և աոաջ տարագրության ցանցերեն փրկվիլն էր, ինչպես օր մը բացատրեց ինծի։ Կը զգար որ Թարսուսի մեշ պիտի չկրնային երկար ատեն ծածկված մնալ և թե պիտի ստիպվեին կրկին անծանոթ ուղղությամբ քշվիլ։

    — Այդ պատահականության առաջքը պետք է առնել,— ըսավ։

    — Ինչպե՞ս կարելի է։

    — Շատ հեշտ կերպով,— պատասխանեց,— բավ է որ քիչ մը հանդգնություն և շատ դրամ ունենանք,— պատասխանեց։— Հանդգնությունը չի պակսիր մեր քով, միայն թե...

    — Դրամը կը պակսի,— վրա բերի։

    — Մենք դրամ չունինք բայց ուրիշները ունին և այս պարագային ունեցողները պետք է տան չունեցողներուն։

    — Ենթադրենք որ տվին, ի՞նչ է տեսնենք ծրագիրդ։

    — Բացատրեմ, պայմանավ որ բացարձակապես գաղտնի պահես երբ չես ուզեր որ գլուխդ փորձանք գա։

    — Առանց այդ սպառնալիքին ալ գիտեմ գաղտնիք պահել,— պատասխանեցի։

    — Մենք այժմ 18 հոգի ենք, ըսավ, որ հանձն առած ենք ամեն բանի տոկալով մեր ծրագիրը գործադրել։ Այսօր եթե դրամ ունենանք, վաղը ճամբա պիտի ելլենք։

    — Դեպի ո՞ւր...

    — Նախ ասկե պիտի գնենք զենք, չվան, տապար, սղոց, ուրագ և ուրիշ անհրաժեշտ գործիքներ... մեր ընկերներեն մեկ քանին շատ լավ գիտեն Մերսինի ^[2]շրջակաները, ասկե պիտի երթանք դեպի այդ շրջակաները գտնված ծովեզերյա անտառ մը, բնական է որ հետերնիս պիտի ունենանք ուտելիքի պաշար, հոն ծառեր պիտի կտրենք, պիտի սղոցենք, փայտերը իրար կապենք ու խոշոր լաստ մը շինենք։ Այդ լաստը պիտի իջեցնենք ծով, պիտի ելլենք լաստին վրա, ու լաստը պիտի ուղղենք շիտակ դեպի Կիպրոս, որուն լեռները կ'երևան եղեր Մերսինի ծովեզերքեն... անգամ մը որ ոտքերնիս դնենք ազատ հողի վրա, այն ատեն կը պատրաստենք գործունեության նոր ծրագիր ապագայի մասին...

    — Սքանչելի՛, բայց վտանգավոր ու չափազանց արկածախնդրական,— դիտել տվի։

    — Ինչ որ բուրժուային համար վտանգավոր ու արկածախնդրական է, հեղափոխականին համար անվտանգ ու ամենապարզ բան է։

    — Կը հավատամ ու կը խոստովանիմ,— ըսի։— Ե՞րբ կը գործադրեք այդ ծրագիրը։

    — Երբ բավականաչափ փող ունենանք։

    — Հաջողություն ուրեմն։

    Քանի մը օր ետքը անուղղակի կերպով իմացա որ Փանջունի ու իր ընկերներէն ոմանք սկսած էին տեղացի հայերեն դրամ պահանջել մերթ խնդրանքի ձևով, մերթ սպառնալիքով ու մերթ ալ ազգային գերագույն շահերու անունով։

    Այդ ձեռնարկը քիչ շատ հսկողություն գտած էր և օր մը երբ Փանջունիին սենյակը գացի տեսա, որ անկյունը մեկ քանի սղոց, ուրագ ևլն. դրված էին։

    — Ուրեմն ձեր ծրագիրը իրագործվելու մոտ է,— ըսի կամաց մը ականջին։

    — Երեք օրեն ճամբա կ'ելլանք,— պատասխանեց։

    — Ճիշդ ատենն է մեկնելու,— դիտել տվի,— որովհետև խստությունները ավելցած են, տեղացիներու բոլոր տուները պիտի խուզարկվին, ասկե զատ կառավարությունը վաղը մյուս օր հայտարարություն պիտի ընե թե որուն տունը որ հայ գտնվի ինքն ալ միասին պիտի աքսորվի... շատ տեղացիներ արդեն բռնի կը հանեն կոր իրենց տունը գտնվող հայերը...

    — Ուրեմն դուն ի՞նչ պիտի ընես,— հարցուց Փանջունի։

    — Ես պիտի վերադառնամ վրանները...

    — Բայց դեպի մահ կը դիմես այդպես։

    — Ի՛նչ ընեմ, ուրիշ ճար չունիմ, ճակատագիրս ինչ որ է այն կ'ըլլա։

    — Զորավոր հեղափոխական մարդը կը հակազդե ճակատագրին... բայց կը զգամ որ դուք անկարող եք ոևէ բանի, շիղ չունիք, կազմակերպական ուժ չունիք, որոշ ծրագիր չունիք... թուլամորթներ եք պարզապես, թուլամորթներ... տեսե՛ք մենք ինչպես շուտ մը կրցանք կազմակերպվիլ. նույնիսկ այս աննպաստ պայմաններուն մեջ։

    Երկու օր ետքը արդարև ստիպվեցա թողուլ Թարսուսը և երթալ վրանները, ուր երեք օր մնալե ետքը առտու մըն ալ եկան քակեցին ամեն բան ու մեզ ստիպեցին անմիջապես ճամբա ելլելու դեպի Օսմանիե։

    Փանջունի ու ֊իր ընկերները մեզի հետ չէին։ Ինչպես իմացա՝ ինե երկու օր ետքը Թարսուսեն եկող մեկ քանի ծանոթներե, անոնք գիշեր մը փախուստ տված էին քաղաքեն, դեպի Մերսին։

    Մինչ աքսորականներու կարավանը Օսմանիե հասնելեն ետքը ճամբան շարունակեց, ես ու քանի մը ընկերներ հաջողեցանք մտնել քաղաք, բաժնվիլ կարավանեն ու մնալ հոն տասը օրի չափ, մեկ քանի ոստիկաններ ու սևքիաթի պաշտոնյան45^[3] կաշառելով։

    Առտու մըն ալ մեկ քանի կառքերով ճամբա ելանք դեպի Իսլահիե։

    Երկու օր ճամբորդելե ետքը, իրիկուն մը, երբ ժամ մը մնացած էր Իսլահիե հասնելու՝ հեռուն ճամբուն վրա, ծառի մը տակ, տեսա առանձին մարդ մը որ ծրարը բացած՝ ձիթապտուղ, հաց ու պանիր կ'ուտեր։

    — Բայց այս մարդը Փանջունին է,— գոչեց կառքին մեջ քովս նստող բարեկամս։

    — Անկարելի է, Փանջունին հոս ի՛նչ գործ ունի,— պատասխանեցի.

    — Գրավ կը դնեմ որ ինքն է,— պնդեց։

    Կառքը կեցուցինք և ուշադիր նայեցանք կրկին։

    Այո՛, նույն ինքն էր։ Իսկույն վար ցատքեցի ու փութացի իրեն քով.— Փանջունի, ի՞նչ բան ունիս հոս առանձին,— գոչեցի,— ո՞ւր են ընկերներդ:

    — Ուլթրա ապակեդրոնացում, հո՛ն է մեր փրկությունը,— ըսավ Փանջունի։ հետո ավելցուց.

    — Կառքիդ մեջ տեղ ունի՞ս։

    — Հրամմե՛։

    Ու միասին դարձանք մեր կառքը։

    Երբ ընկեր Փանջունին առինք մեր կառքը, գեշ աղեկ տեղավորվեցանք ու ճամբա ելանք դեպի Իսլահիե, որուն ցածուկ և խրճթաձև տուները արդեն կը տեսնվեին. ըսի մեր խանդավառ բարեկամին։

    — Հիմա պատմե՛ տեսնենք ձեր փախուստը Թարսուսեն դեպի Կիպրոս՝ լաստի մը վրա։

    — Տխո՜ւր, տխո՜ւր,— պատասխանեց մեր բարեկամը գլուխը երերցնելով։

    — Մեր այս տառապալից գնացքին մեջ արդեն զվարթ բաներու ակնկալությունը պետք չէ որ ունենանք, կ'ենթադրեմ որ ձեր ծրագիրը ջուրը ինկավ տակավին լաստը ջուրը չիջեցուցած։ Արդեն, խոսքը մեջերնիս, այդ ծրագիրը պարզապես հիմարական էր, չըսելու համար ավելի ծանր ածական մը։

    — Ծրագիրը հիանալի,— գոչեց Փանջունի,— և քու գործածած բառդ շատ ճիշդ է, այո՛, հիմարական, այսինքն հանդուգն, անսովոր, բարձր, վսեմ, բոլոր այն արարքներուն պես, որոնք հիմարական կ'որակվին կեղտոտ բուրժուաներու կողմե, որոնցմով սակայն կարելի է միայն գետնաքարշ տափակություններե վեր բարձրանալ և իրապես մեծ գործեր տեսնել... աշխարհի մեջ հիմարություններով միայն կարելի եղած է նոր կյանք ստեղծել... պետք է որ դև ըլլա մեր ներսիդին որպեսզի կարենանք աստվածային գործեր տեսնել. «Դև գոյ ի նմա»^[1] կ'ըսեին Հիսուսի համար ալ որ՝ մարդկությունը հեղաշրջեց։

    — Սքանչելի կը խոսիս, միայն թե հիմարությունը այդ բարձրության

    հասնելու համար հսկողություն պետք է ունենա իրեն հետ,— դիտել տվի։

    — Դա ոչինչ, հաջողությունը դիպվածական բան մըն է։

    — Եվ սակայն ամենեն էական բանն է։

    — Եթե մենք չհաջողեցանք Կիպրոս երթալ հանցանքը ծրագրին չէր, այլ մեր ընկերներուն խաբեբայության, վատության և դասալքության... ափսո՜ս որ հին խմորե գործիչներ չմնացին... կամ ավելի ճիշդը, այս տարագրությունը ապականեց մեր տղերքը։

    — Հիմա որ բուն նյութին մոտեցանք, ա՛լ ժամանակ է որ մանրամասնորեն պատմես ձեր արկածախնդրական ճամբորդությունը դեպի Մերսին,— ըսի։

    — Ամեն բան հիանալի կերպով կազմակերպված էր,— սկսավ պատմել Փանջունի,— չափված, ձևված և կշռված, որովհետև ամբողջ գիշերներ լուսցուցած էինք մեր ծրագիրը մշակելու համար։ Մեր խումբը տասներկու ընկերներե կը բաղկանար, որոնց մեջ կային փայտահատ, ատաղձագործ, դարբին, երկաթագործ և նույնիսկ նավապետ ալ...

    — Նավապե՛տ,— գոչեցի զարմացած։

    — Գոնե այս տիտղոսը կը կրեր. Քափթան^[2] Համբար, կարծեմ ձկնորսի նավակ մը ունի եղեր Իզմիթ։

    — Հիմա խնդիրը պարզվեցավ, շարունակե՛ ուրեմն։

    — Մեզի հետ առած էինք բոլոր անհրաժեշտ գործիքները, տապար, սղոց, ուրագ, չվան, գամ, մուրճ ևլն., նաև ունեինք բավականաչափ զենք ինքնապաշտպանության և դիմադրության համար, ուտեստեղեն ու պատրաստ դրամ։ Ամեն ընկեր հավասար չափով բեռնավորված՝ գիշեր ժամանակ՝ առանձին-առանձին ճամբա ելանք նախապես որոշված տեղ մը իրարու միանալու համար։

    — Դու ի՞նչ բեռ առած էիր։

    — Ես ոչինչ, ես խումբին պետն էի։

    — Իսկ պատրաստի դրամը որո՞ւն քով կը մնար,— հետաքրքրվեցա։

    — Գանձապետին քով,— պատասխանեց Փանջունի։

    — Ո՞վ էր գանձապետը։

    — Ես...

    — Շարունակեցե՛ք ձեր պատմությունը։

    — Ակիզբները ամեն բան շատ լավ անցավ։ Ամբողջ գիշերը քալեցինք զվարթ տրամադրության տակ, տղերքը ոգևորված էին և իրենց հոգեկան դրությունը շատ ուժեղ։ Ես ալ իմ կողմես կ'աշխատեի իրենց կորովը բարձր պահել, կը բացատրեի թե մեր այս ձեռնարկը տակավին առաջին քայլն էր և թե բո՛ւն մեր գործունեությունը պիտի սկսեր երբոր Կիպրոս հասնեինք։ Իմ դիտավորությունս էր Կիպրոսի մեջ կազմել մի հսկա զանգվածային խումբ, դիմել անգլիացիներու օժանդակությանը, մարզել և կազմ ու պատրաստ գտնվիլ առաջին առթիվ արշավելու համար դեպի երկիր։ Տղերքը կը խանդավառվեին այս հեռապատկերով, ամենքը պատրաստակամություն կը հայտնեին կռվելու, Քափթան Համբար արդեն իսկ ինքզինքը մեր ապագա բանակին հրամանատարներեն կը նկատեր. «Ես Պալքաննկրու պատերազմին գացած եմ և չավուշի^[3] աստիճան ունիմ»,— կ'ըսեր։ Երբ արշալույսը ծագեց՝ ծառաստան՝ մը հասած էինք։ Տեղը ամայի էր ու հանգչելու հարմար։ Որոշած էինք ցերեկները ծածկված մնալ և գիշերները ճամբանիս շարունակել։ Չափազանց հոգնած էինք, տղերքը և ես քիչ մը բան կերանք ու պսակեցանք ծառերու շուքին ներքև։

    — Բայց ծովուն արդեն մոտեցած էիք,— դիտել տվի։

    — Դեռ մի օրվա ճանապարհ ունեինք, բայց հեռուեն կը տեսնեինք Մերսինը. բայց մենք կ՝ուզեինք քաղաքին չմոտենալ և մեր ճամբան երկարել դեպի արևմուտք, ամայի վայրեր՝ ուր պիտի կրնայինք հանգիստ մեր աշխատության նվիրվիլ։ Մի քանի ժամ քնանալե ետքը երբ արթնցանք տեսանք որ մեր ընկերներեն երեքը չկային։

    — Ինչպե՞ս,— գոչեցի զարմացած։

    — Այո՛, չկային,— ըսավ Փանջունի։— Սկսանք փնտռել հոս ու հոն բայց ի զո՜ւր, անհալտ եղած էին իրենց բեռնովը... մեր ընկերներեն մին ըսավ որ ինք արդեն գիտեր թե այսպես պիտի ըլլար, թե այդ երեք տղաքը առաջին վայրկյանեն հուսահատած էին, թե կը խորհեին Թարսուս վերադառնալ կամ Մերսին երթալ։ «Քանի որ անոնք իրենց մեջ չեն զգար պայքարի ուժը՝ լավագույն է որ հեռանան, թուլամորթները դուրս մեր շարքերեն»,— վճռեցի։ Այսուհանդերձ այս դասալքությունը վատ տպավորություն հառաջ բերավ, մանավանդ որ, իրենց հետ տարած էին մի կարգ անհրաժեշտ գործիքներ։ Երբ մութը կոխեց, կրկին ճամբա ելանք։ Ես և Քափթան Համբար առջևեն կը քալեինք ու տղերքը կը հետևեին մեզի։ Մի քանի ժամե ի վեր կը քալեինք երբ տղերքներեն մեկը մոտեցավ ինծի և ըսավ. «Սիմոնն ու Գեորգն ալ անհայտ եղան»։

    — Ինչպե՞ս անհայտ եղան,— գոչեցի։

    — Ամենեն ետևը մնացած էին, մեյ մ'ալ նայեցանք որ չկան. Սիմոնը արդեն մյուս ընկերներուն անհայտ ըլլալեն ի վեր ինքն ալ միտքը փոխած էր և կ'ուզեր Մերսին երթալ, կ'երևա որ Գեորգն ալ համոզեր է...

    — Կորչին դասալիքներն ու թուլամորթները և թո'ղ մեր շարքերը մաքրագործվին,— գոչեցի։

    Բայց դրությունը կրիտիկական կը դառնար։ Սիմոն և Գեորգ իրենց հետ ունեին մեր ուտելիքի բոլոր պաշարը։

    — Հիմա որ ուտելիք չունինք ի՞նչ պիտի ընենք,— հարցուցի Քափթանին։

    — Դրամ կա՞,— ըսավ։

    — Դրամ կա,— պատասխանեցի։

    — Եթե դրամ կա, հոգ մի՛ ըներ,— ըսավ Քափթան։

    Այս խոսքերը հուսադրեցին ինձ։ Յոթը ընկեր մնացած էինք։ Շարունակեցինք մեր ճամբան մինչև որ ա՛լ քալելու կարողություն չմնաց ու կոկին պսակեցանք ծառերու ներքև։ Քափթան իմ քովես չուզեց բաժնվիլ ու իրարու մոտ քնացանք։

    — Եվ երբ արթնցանք, մեկ քանի ընկերներ ալ պակսած էին,— ըսի խնդալով։

    — Ափսո՜ս,— գոչեց ընկեր Փանջունի,— այո՛, երկու ընկերներ ալ անհայտացեր էին...

    — Եվ իրենց բեռներն ալ միասին անշուշտ։

    — Այո՛, իրենց բեռներով...

    — Կը տեսնամ որ շարքերը շատ արագ կերպով մաքրագործվեր են։

    — Ալ հիմա մեր ծրագիրը անգործադրելի դարձած էր։ Ժողվեցի մնացած չորս ընկերները կացության մասին խորհրդակցելու համար։ Խորհրդակցությունը շատ երկար չտևեց։ Երեք տղերքը հայտարարեցին որ իրենք արդեն որոշած են վերադառնալ Թարսուս, քանի որ այլևս ո՛չ ուտելիք մնացած է և ո՛չ ալ գործիք մեր ծրագիրը իրագործելու համար։ Բայց ահա Քափթան Համբար ձայն բարձրացուց և ըսավ. «Ո՛վ որ կ'ուզե թող երթա, ես ու պարոն Փանջունի կը մնանք և մեր որոշումը կը գործադրենք»։ Ես այդ վայրկյանին թե՛ կը զարմանայի և թե կը հիանայի Քափթանին վրա.... Տղերքը կ'ուզեին անպատճառ վերադառնալ, Քափթան Համբար որ գետինը նստած էր, կռնակը ծառի մը կոճղին տված, ոտքի ելավ ու բորբոքած շեշտով՝ այսպես խոսեցավ.

    — Գացե՜ք ուր որ կ'ուզեք... ես կը մնամ ընկեր Փանջունիին քով, ես խոսք տված եմ անոր ու խոսքս ետ չեմ կրնար առնել, ես կարդացած, գիտուն մարդ չեմ, բայց պատվավոր մարդ եմ, երբ խոսք մը տամ, այդ խոսքին համար կը մեռնիմ։ Մենք որոշեցինք Կիպրոս երթալ և պիտի երթանք...

    Ես թեև ներքնապես կը խորհեի թե լավագույն էր տղերքներուն հետ դառնալ Թարսուս, բայց Քափթանին խոսքերեն ետքը չէի համարձակեր այդպիսի գաղափար մը հայտնել։

    Երեք ընկերները ամոթահար և գլխիկոր հեռացան։ Երթ առանձին մնացինք՝ ըսի Քափթանին.

    — Հիմակ որ ո՛չ մարդ ունինք, ո՛չ գործիք և ո՛չ ալ ուտելիք, ինչպե՞ս կ'ուզես որ մեր լաստը շինենք ու Կիպրոս երթանք։

    — Ես մարդ ալ կը գտնամ, գործիք ալ կը գտնամ, ուտելիք ալ կը գտնամ,— պատասխանեց,— բայց նախ ուտելիքը ճարենք... հեռուն գյուղ մը կը նշմարեմ կոր, դուն հոս ինծի սպասսե՛, ես մինչև հոն երթամ ու մեզի ուտելիք ճարեմ։

    — Լավ.— պատասխանեցի։

    Քափթանը հեռացավ և երկու ժամեն վերադարձավ ո՛չ միայն ուտելիք բերելով հետը, այլ նաև օղի և ծխախոտ։ Կերանք խմեցինք և պատրաստվեցանք պսակելու։

    — Վաղը Մերսին կ'երթամ, ես հոն ծանոթներ ունիմ, թե՛ մարդ կը գտնամ քեզի և թե գործիք,— ըսավ Քափթան։

    Քնացած տեղս հանկարծ արթնցա, զգացի որ մեկը գրպաններս կը խառներ և տեսա որ Քափթանն էր։

    — Ի՞նչ է այդ, Քափթա՛ն Համբար,— գոչեցի։

    — Լռե՛,— պատասխանեց,— հիմա գլուխդ կը ջախջախեմ։

    Եվ ցույց տվավ րեվոլվերը։ Ես ալ փորձեցի բանթալոնիս ետևի գրպանեն րեվոլվերս հանել. Քափթան խնդաց և ըսավ.

    — Պարապ տեղը մի՛ փնտռեր, րեվոլվերդ առած եմ գրպանեդ։

    Այսպես ուրեմն զինաթափ եղած էի և ընդդիմության ու ինքնապաշտպանության միջոց չունեի։ Քափթան առավ քովս գտնված դրամները և արագ հեռացավ անորոշ ուղղությամբ։ Իսկ ես, գրեթե անոթի ծարավ, հազիվ կրցա ինքզինքս Թարսուս նետել, ուրկե ստիպվեցա խույս տալ ու օրերով քալելե ետքը հասա այստեղ։ Ահա՛ իմ պատմությունս։

    — Անցած ըլլա,— պատասխանեցի։

    Հինգ վայրկյան ետքը մեր կառքը հասած էր Իսլահիե։

    Բախտը այնպես, ուզեց որ Իսլահիեր մեջ ընկեր Փանջունին կորսնցնեմ, հետո նույն բախտը, կամ թերևս ուրիշ բախտ մը, այնպես տնօրինեց որ զայն վերստին գտնեմ Հալեպի մեջ։

    Առաջին անգամ զինքը տեսա հայոց եկեղեցիին մեջ։ Իր շուրջը հավաքված էին 10—12 տարագիրներ, խեղճ, թշվառ, հյուծած երիթացած վիճակի մեջ։ Մարդկային կմախքներու երևույթը ունեին, մարդիկ որոնք գերեզմանեն փախած են, ինչպես կ'ըսե ժողովուրդը իր նկարեղ բացատրությամբ։

    Ընկեր Փանջունի բորբոքած երևույթ մը ուներ ու կը խոսեր անոնց բարձր ձայնով, սրտմտած շեշտով։ Քանի մը բառեր ականջիս հասան.

    — Չպետք է հանդուրժել, չպետք է խոնարհվել, պետք է բողոքել, պետք է բռունցք ցույց տալ, կը պոռար շարժումը միացնելով խոսքին և բռունցքը սպառնական ուղղելով դեպի երկինք։

    Հետաքրքիր, մոտեցա խումբին։

    Փանջունի կը շարունակեր պոռալ.

    — Քանի որ նրանք չեն ուզեր իրենց պարտականությունը ճանաչել, քանի որ նրանք կը հեգնեն ժողովուրդի տառապանքը, քանի որ նրանք իրենց պաշտոնի գիտակցությունը կորսնցուցած են, քանի որ նրանք ձեզ սովի կը մատնեն, այլևս չպետք է գլուխ ծռել, պետք է ծառանալ, կռվել, պայքարել... ոչխարամիտ համակերպության դարերը անցեր են այլևս, կղերականությունը չի կրնար խեղդել ժողովուրդի արդար իրավունքը, պետք է նրանց գլուխը ջախջախել ձեր ոտքերի տակ...

    Այս մարտաշունչ հրավերը կ'ուղղվեր մարդոց որոնք ոտքի վրա կենալու կարողություն չունեին։ Իրենցմե մեկ քանին երկու կիներ նշմարեցին որոնք դեպի փողոց կը դիմեին ու անոնց ետևեն վազեցին, հավանորեն նպաստ մը խնդրելու համար։ Երկուքը հեռացան ըսելով.

    — Ասանկ խոսքեր շատ ենք լսեր, ասոնք փոր չեն կշտացներ, երթանք մեր գլխուն ճարը նայինք...

    — Մինչև որ դուք ձեր սեփական ուժերով ձեր իրավունքը չպաշտպանեք՝ ո՛չ ոք ձեզ օգնության կը հասնի,— շարունակեց Փանջունի,— պետք է ուժ ցույց տալ այդ վատերին...

    — Բայց մենք ուժ չունինք,— համարձակեցավ դիտել տալ իրենցմե մին։

    Եթե ուժ չունիս՝ մեռի՛ր,— գոչեց Փանջունի,– այն որ տկար է, իրավունք չունի ապրելու։

    Մարդը տխրությամբ գլուխը օրորեց ու համրաքալլ հեռացավ։

    — Դուն մեզի պիտի կրնա՞ս քանի մը ղրուշ տալ որպեսզի քիչ մը հաց առնենք և ուտենք,– ըսավ ուրիշ մը խոսքը ճառախոսին ուղղելով։

    — Այդ քու ըսածդ պալեաթիվ միջոց մըն է,— պատասխանեց Փանջունի,— հարցը պետք է լուծել հիմնական կերպով, հիմա եթե կշտանաք՝ վաղը կրկին պիտի անոթենաք ու պիտի ստիպվիք դարձյալ հաց փնտռել... դա գիտակից մարդու գործ չէ... քալեցէ՛ք դեպի վերջնական նպատակը...

    — Պարոն, քալելու կարողություննիս չմնաց,— պատասխանեց ներկա մը։

    Փանջունի ալդ դիտողությունը չլսել ձևացուց և շարունակեց.

    — Քալեցէ՛ք դեպի հոն, ուր ձեր արդար իրավունքի հիմերը պիտի հաստատեք անկործանելի կերպով։ Դուք պետք է աշխատիք ո՛չ թե ձեր ալսօրվան հացը ապահովելու, այլ մինչև ձեր մահը անոթի չմնալու համար, «զհաց մեր հանապազօր տո՛ւր մեզ այսօր»–ը մուրացկանի վարդապետություն է. կղերականության դժոխային դավն է պրոլետարիատի դեմ սարքված, «զհաց մեր կը պահանջենք մինչև մեր մահը, անկէ վերջն ալ մեր զավակներուն համար»։ Ահա՛ նոր հայր մերը, պրոլետարիատի իսկական հայր մերը։

    Հազիվ թե Փանջունի այս պերճախոս բառերը արտասանած էր, եկեղեցիի փողոցի դրան քով կեցող անձ մը գոչեց.

    — Տղա՛ք, ոստիկան կու գա կոր...

    Այս ազդարարությունը մոգական արդյունք մը ունեցավ։ Խումբը ցիրուցան եղավ, իսկ ես ու Փանջունի ապաստանեցանք եկեղեցին մինչև վտանգին անցնիլը։

    Երբ ոստիկանը անհայտացավ, դուրս սպրդեցանք եկեղեցիեն և ուղղվեցանք մոտակա սրճարան մը, ուր հարաբերաբար կրնայինք զմեզ ապահովության մեջ զգալ։

    Առաջին բանը որ աչքիս զարկավ Իսլահիեեն ետքը՝ Փանջունիի կրած կերպարանափոխությունը էր։ Գրեթե նոր հագուստ մը հագած էր և հայտնի կը տեսնվեր որ նյութական լավագույն պայմաններու ներքև կը գտնվեր։

    Քանի մը բառով բացատրեց կացությունը։

    Հալեպի տեղացիներուն մեջ գտած էր կուսակցական ընկերներ, որոնք լսած ըլլալով իր համբավը, փայլուն ընդունելություն մը ըրած էին իրեն։ Ո՛չ միայն հագուստ և դրամ տված, էին, այլ նաև, ինչպես որ ամենեն կարևորն էր այդ սարսափի օրերուն, իրեն սենյակ մը ապահոված էին։

    — Ուրեմն կրկի՞ն վերջացավ ուլթրա ապակեդրոնացումը,— հարցուցի։

    — Իհարկե,— պատասխանեց,— հիմա կրկին ընկերային շրջանակի մեջ եմ...

    — Եվ քեզի եղած ասպնջականության^[1] փոխարեն ստիպված ես անոնց հետ գործել։

    — Որոշ չափով։

    — Հիմա ըմբռնեցի թե ինչո՛ւ մարտակոչ ճաոախոսություն մը կ'ընեիր քիչ մը առաջ եկեղեցիին բակը, այդ խեղճ անոթիներուն։

    — Իհարկե մեր պրոփականտը պետք է աոաջ տանինք, ամեն տեղ, ամեն ժամանակ և ամեն կացության մեջ,— պատասխանեց ընկեր Փանջունի։

    — Նույնիսկ երբ այդ կացությունը բացառիկ հանգամա՞նք մը ունի,— դիտել տվի,— ինչպես ներկա պարագային։

    — Ճշմարիտ հեղափոխականը պետք է իրականության, դեպքերու կապանքներեն դուրս ապրի, նա պետք է մնա իտեալական բարձրության մեջ։

    — Բայց խնդրեմ, որո՞նք էին այն անձերը, որոնց դեմ կը խոսեիր քիչ մը աոաջ...

    — Ի՞նչ անձ,— հարցուց Փանջունի զարմացած։

    — Այսինքն «նրանք» որ չեն ուզեր իրենց պարտականությունը ճանչնալ, որ կը հեգնեն ժողովուրդի տառապանքը, որ իրենց պաշտոնի գիտակցությունը կորսնցուցած են և որոնց գլուխը ըստ քեզի, պետք էր ջախջախել։

    — Ես որոշ անձեր չունեի աչքի աոաջ... նրանք սովորական սեմպոլիք^[2] տիպարներ են, վերացականություններ։

    — Բայց կ'ըսեիր որ պետք է ուժ ցույց տալ, այդ վատերուն,— դիտել տվի։

    — Անշուշտ պետք է ուժ ցույց տալ,— բացատրեց Փանջունի,— թե որո՛ւ դեմ, այդ տարբեր հարց։ Նախ պետք է ընդունինք սկզբունքը, այսինքն թե՝ պրոլետարիատը իր իրավունքին պիտի տիրանա իր սեփական ուժերով, պայքարով, անընդհատ կռվով։ Այդ մարդիկը եկած էին եկեղեցի այն հույսով թե օգնություն պիտի գտնեն...

    — Որմե՞,— ընդմիջեցի։

    — Չեմ գիտեր, ես չհետաքրքրվեցա այդ հարցով. արդ, եկեղեցին ոչ ոք կար. ես ահա՛ այդ «ոչ ոք»–ի դեմ էր որ կը խոսեի։ Այդ ոչ ոքը ըստ իս հանցավոր էր և պետք էր նրա գլուխը ջախջախել։

    — Բայց քու խոսքերդ մեծ խանդավառություն առաջ չբերին։

    — Ափսո՜ս,– պատասխանեց Փանջունի,— հողը հարմար չէր, այդ մարդիկը չափազանց անոթի էին հեղափոխական սկզբունքները մարսելու համար։

    — Եթե քիչ մը հացի դրամ տայիր իրենց՝ թերևս շատ ավելի օգտակար գործ մը տեսած կ'ըլլայիր,— դիտել տվի։

    — Դա կը լիներ բուրժուազիական կեղտոտ միջոց... այդ գործը կատարող ստրկամիտներ կան արդեն։ Մենք անսպառ և անկորնչելի հացն է որ կ'ուզենք տալ ժողովուրդին։

    Այս տեսությունները պարզելե ետքը՝ ընկեր Փանջունի փոխեց խոսակցության նյութը.

    — Հալեպ գեղեցիկ քաղաք է,— հայտարարեց,— և ես դիտավորություն ունիմ այստեղ մնալու։

    — Եթե թույլ տան,— պատասխանեցի։

    — Մեր տղերքը միջոց կը գտնան զիս պահելու, գնանք մեկ-մեկ պաքլավա ուտենք, սքանչելի կը պատրաստեն այստեղ անուշեղենները։

    — Գնանք,— հավանեցա։

    — Ես մի մասնավոր խանութ գիտեմ որ մյուս խանութներեն լավագույն է... տղերքը ցույց տվին ինծի։

    — Ուրեմն հոն երթանք։

    Եվ Փանջունի զիս առաջնորդեց իր նախասիրած խանութը։

    Արդարև պաքլավան շատ աղեկ պատրաստված էր։ Մեր բարեկամը երեք պնակ կերավ։

    — Բայց ճաշի ժամանակ է,— դիտել տվի,— ալ կերակուր պիտի չկրնաս ուտել։

    — Կերակուրի համար ալ տակավին տեղ կա,— պատասխանեց,— այստեղ քեպապը սքանչելի կը պատրաստեն։

    — Փիտեով մանավանդ։

    — Եվ մածունով,— ավելցուց։

    Գացինք քեպապճիի մը խանութ և հոն ալ ընկեր Փանջունի մեծ ախորժակով կերավ։

    Շաբաթ մը վերջը տագնապալից իրադարձություններե ետքը՝ ստիպվեցա թողուլ Հալեպը և ապաստանիլ Համա^[3]։

    Փանջունի մնաց հոն։

            ՎԵՐՋ