=== VI։ Տաժանավայրի կենդանիները ===
Աշխետ ձիու գնումը, որ շուտով կատարվեց բանտում, շատ ավելի հաճելիորեն գրավեց ու զբաղեզրեց կալանավորներին, քան մեծապաշտոնի այցը։ Մեզ մոտ, բանտում, նախատեսված էր ձի՝ ջուր բերելու, աղբը տանելու համար և այլն։ Խնամելու համար կալանավոր էր առանձնացված։ Նա էլ հենց քշում էր ձին, իհարկե, հսկողության տակ։ Մեր ձիու համար աշխատանք շատ ու շատ կար թե՛ առավոտյան, թե՛ երեկոյան։ Աշխատը մեզ մոտ շատ վաղուց արդեն ծառայում էր։ Բարի կենդանի էր, սակայն կարգին հյուծված։ Մի գեղեցիկ առավոտ, հենց Պետրով տոն օրից առաջ, երեկոյան ջրի տակառը բերելիս, Աշխատն ընկավ և մի քանի րոպեում շունչը փչեց։ Նրան խղճացին, բոլորը շրջապատել, խոսում էին, վիճում։ Մեզ մոտ գտնվող պաշտոնաթող հեծելազորայինները, գնչուները, անասնաբույժները և ուրիշներ դրսևորեցին նույնիսկ բազում հատուկ գիտելիքներ՝ ձիերի վերաբերյալ, անգամ կռվշտեցին, սակայն Աշխատը չկենդանացավ։ Փռված էր անշունչ, ուռած փորով, որը բոլորը պարտք էին համարում մատով հուպ տալ։ Մայորին զեկուցեցին Աստծո կամոք կատարվածի մասին, և նա վճռեց, որ անհապաղ նոր ձի գնվի։ Հնեց տոնի օրը, առավոտյան, ժամերգությունից հետո, երբ մեզ մոտ բոլորը ներկա էին, սկսեցին վաճառվող ձիեր բերել։ Ինքստինքյան հասկանալի է, որ ձիու գնումը հարկ էր հանձնարարել իրենց՝ կալանավորներին։ Իսկապես գիտակներ կային մեզ մոտ, և խաբել երկու հարյուր հիսուն հոգու, որոնք նախկինում հենց միայն դրանով էին զբաղվել, դժվար էր։ Եկան ղըրղըզներ, ձիավաճառներ, գնչուներ, քաղքենիներ։ Կալանավորներն անհամբեր սպասում էին ամեն նոր ձիու հայտնվելուն։ Ուրախացել էին երեխաների պես։ Ամենից շատ նրանց շոյում էր, որ իրենք ևս ահա, ճիշտ ասես ազատ մարդիկ, ասես իսկապես ''իրենց'' գրպանից ձի են դնում ''իրենց'' համար և կատարյալ իրավունքն ունեն գնելու։ Երեք ձի բերեցին ու տարան, մինչ գործը վերջացրին չորրորդի վրա։ Բանտ մտած ձիավաճառները որոշակի զարմանքով և կարծես երկյուղով էին զննում չորսդին և նույնիսկ մեկ֊մեկ ետ նայում իրենց ներս բերած զինվորներին։ Նման մարդկանց երկու հարյուրանոց ամբոխը, գլուխներն ածիլված, խարանակիր, շղթայակապ և իրենց իսկ տանը, իրենց տաժանակրային բնում, որի շեմը ոչ ոք չէր անցնում, յուրօրինակ հարգանք էր հարուցում։ Իսկ մերոնք զանազան հնարքներ էին շռայլում, ներս բերված ամեն մի ձին փորձելիս։ Ինչ֊ինչ տեղեր ասես չզննեցին, ինչ տեղեր ասես չշոշափեցին, գումարած նաև այնպիսի գործնական, այնքան լուրջ ու հոգսաշատ տեսքով, ասես դրանից էր կախված բանտի գլխավոր բարեկեցությունը։ Չերքեզները նույնիսկ ցատկով հեծնում էին ձին, նրանց աչքերը կրակվում էին և արագ֊արագ խոսում էին իրենց անհասկանալի խոսվածքով, շողացնելով իրենց ճերմակ ատամները, թափահարելով իրենց թուխ, արծվաքիթ դեմքերը։ Մեկնումեկը ռուսներից համակ ուշադրությամբ կգամվեր նրանց վեճին, ասես ուզելով քիթը մտնել։ Խոսքերը չէր հասկանում, ուստի կամենում էր աչքերի արտահայտությունից կռահել, թե ինչ որոշեցին, ձին լավն է, թե ոչ։ Կողմնակի որևէ դիտողի նույնիսկ տարօրինակ կթվար այդ տենդոտ ուշադրությունը։ Կթվար, թե որևիցե կալանավոր ի՜նչ ուներ առանձնապես հոգալու, և մեկ ուրիշը՝ ինքնամփոփ, սուսուփուս, խեղճացած, որն իր որոշ բախտակիցների առաջ ծպտալ իսկ չէր համարձակվի։ Ճիշտ կարծես իր համար էր ձի գնում, ճիշտ կարծես իրապես միևնույնը չէր, թե որ մեկը կգտնեն։ Չերքեզներից բացի, առավելապես աչքի ընկան նախկին գնչուներն ու ձիավաճառները. նրանց էին զիջել թե՛ առաջին տեղը, թե՛ առաջին խոսքը։ Այստեղ նույնիսկ որոշ առումով պատվական մի մենամարտ էլ եղավ երկու հոգու միջև. կալանավոր Կուլիկովի՝ նախկին գնչուի, ձիագողի, ձիավաճառի և ինքնուս անասնաբույժի միջև, որը սիբիրցի խորամանկ մուժիկ էր, վերջերս բանտ եկած և արդեն հասցրած Կուլիկովից խլել քաղաքի նրա բոլոր հաճախորդներին։ Բանն այն է, որ մեր բանտային ինքնուս-անասնաբույժներին ըստ ամենայնի գնահատում էին ամբողջ քաղաքում, և ոչ միայն քաղքենիները կամ վաճառականները, այլև ամենաբարձր աստիճանավորներն էին դիմում բանտ, երբ հիվանդանում էին նրանց ձիերը, թեև քաղաքում մի քանի իսկական անասնաբույժ կար։ Մինչ սիբիրցի մուժիկ Յոլկինի գալը, Կուլիկովն անմրցակից էր, մեծ պրակտիկա ուներ և, իհարկե, դրամական վարձատրություն էր ստանում։ Նա սաստիկ խաբեբայություն, շառլատանություն էր անում և շատ ավելի քիչ գիտեր, քան երևցնում էր։ Ըստ եկամուտների, նա արիստոկրատ էր մերոնց միջև։ Ընկած֊ելածությամբ, խելքով, համարձակությամբ և վճռականությամբ նա վաղուց ամբողջ բանտի կալանավորների ակամա հարգանքն էր հարուցել։ Մեզ մոտ նրան լսում էին, հպատակվում։ Սակայն քիչ էր խոսում, շնորհ անելու պես էր խոսում, այն էլ ամենակարևոր դեպքերում։ Կատարյալ ցուցամոլ էր, սակայն իրական, իսկական եռանդը շատ էր։ Արդեն տարիքով էր թեև, բայց շատ գեղեցկատես, շատ խելացի։ Մեզ՝ ազնվականներիս հետ վարվում էր մի տեսակ նրբին բարեկրթությամբ և միաժամանակ արտասովոր արժանապատվությամբ։ Ես կարծում եմ, որ եթե հագցնեիր նրան և որպես այսինչ֊այնինչ կոմս տանեիր որևիցե մայրաքաղաքային ակումբ, ապա այնտեղ էլ չէր կորցնի իրեն, վիստ կխաղար, գերազանց կխոսեր՝ քիչ, բայց ծանրակշիռ, և ամբողջ երեկո չէին հասկանա, որ կոմս չէ, այլ թափառաշրջիկ։ Լուրջ եմ ասում, այնքան խելացի էր, աչքաբաց և արագ հասկացող։ Բացի դրանից, շարժուձևն էլ էր հիանալի, պճնամոլական։ Պետք է որ կյանքում գլխովը շատ բան անցած լիներ։ Ի դեպ, նրա անցյալը քողարկված էր անհայտության խավարով։ Մեզ մոտ նա ապրում էր հատուկ բաժանմունքում։ Սակայն Յոլկինի՝ թեև մուժիկ, բայց խորամանկագույն մուժիկի, հիսնամյա հնածիսականի գալուց հետո, Կուլիկովի անասնաբուժական փառքը խամրեց։ Մեկ֊երկու ամսվա ընթացքում Յոլկինը նրանից խլեց համարյա ամբողջ քաղաքային պրակտիկան։ Նա բուժում էր և շատ հեշտ, այնպիսի ձիերի, որոնցից Կուլիկովը վաղուց մինչ այդ հրաժարվել էր։ Նա բուժում էր այնպիսի ձիերի նույնիսկ, որոնցից հրաժարվում էին քաղաքի անասնաբույժները։ Փոքրամարմին այդ մուժիկը, ի թիվս այլոց, եկել էր դրամանենգության մեղադրանքով։ Պե՞տք էր նրան այդ տարիքում մտնել գործի մեջ, որպես փայատեր։ Իսկ ինքը, ծիծաղելով իր վրա, պատմում էր, որ երեք իսկական ոսկեդրամներից միայն մեկ կեղծն էին ստացել։ Կուլիկովը փոքր֊ինչ վիրավորված էր նրա անասնաբուժական հաջողություններից, նույնիսկ համբավը կալանավորների մեջ սկսեց խամրել։ Նա սիրուհի էր պահում Ֆորշտադտում, շրջում պլիսե անթև բաճկոնով, արծաթե մատանի էր կրում, ականջօղ, ու սեփական, եզրակարերով սապոգ հագնում, և հանկարծ, եկամուտ չունենալով, հարկադրված էր օղեվաճառ դառնալ, ուստի և բոլորը սպասում էին, որ նոր Աշխատը գնելիս, ախոյանները, մեկ էլ տեսար, կկռվեն էլ։ Սպասում էին հետաքրքրված։ Երկուսն էլ իրենց համախոհներն ունեին։ Երկու խմբակցությունների առաջատարներն արդեն սկսել էին հուզվել և քիչումիչ հայհոյանք փոխանակել։ Յոլկինն այն է, պիտի սարկազմով լի ժպիտով կնճռոտեր խորամանկ դեմքր։ Բայց ուրիշ բան ստացվեց։ Կուլիկովի մտքով էլ չանցավ կռվշտել, բայց առանց հայհոյանքի էլ վարվեց վարպետորեն։ Սկսեց զիջողությամբ, անգամ հարգանքով ականջ դրեց իր ախոյանի քննադատական կարծիքներին, սակայն բռնացնելով մի խոսքի վրա, համեստաբար և համառորեն դիտել տվեց, որ դիմացինը սխալվում է, և մինչ Յոլկինը հասցրեց ուշքի գալ ու վերապահում անել, ապացուցեց, որ Յոլկինը սխալվում է այս-այս և այս-այս հարցերում։ Մի խոսքով, Յոլկինը չափազանց անսպասելի և վարպետորեն խոցվեց, ու թեև այդուհանդերձ, շահածն ինքն էր, կուլիկովյան խումբը գոհացավ։
― Չէ, ախպեր, երևում է նրան էդքան շուտ գցել չիլնի, ինքն իրեն պաշտպան կկանգնի, բա ո՜նց,— ասում էին ոմանք։
― Յոլկինն ավելի շատ բան գիտի,— ասում էին մյուսները, բայց մի տեսակ զիջողաբար էին նշում։ Համախոհների երկու խմբերը նույնպես սկսեցին իրար հետ խոսել արտակարգ զիջողությամբ։
― Ոչ թե գիտի, ձեռն է թեթե։ Բայց անասունի հարցում Կուլիկովը խեղճացող չի։
― Խեղճացող չի տղեն։
― Չի խեղճանա...
Նոր Աշխատին վերջապես ընտրեցին ու գնեցին։ Փառավոր ձիուկ էր, ջահել, սիրունիկ, պնդակազմ, չափազանց դուրեկան, զվարթ տեսքով։ Ինքնստինքյան, մյուս բոլոր հանգամանքներով անթերի ձի էր։ Սկսեցին առետուրը. երեսուն ռուբլի ուզեցին, մերոնք քսանհինգ էին տալիս։ Երկար ու տաք առևտուր էր գնում, իջեցնում էին, զիջում։ Ի վերջո, իրենց համար էլ ծիծաղելի դարձավ։
― Էդ ինչ է, փողը քսակի՞ցդ ես տալու,— ասում էին ոմանք։— Առուտուրի պետք կա՞։
― Գանձատո՞ւնն ես խնայում,— բղավում էին մյուսները։
― Ախր, տղերք, ախր, էդ փողն արտելական է, ընդհանուրինս...
― Արտելակա՜ն։ Չէ, երևում է մեր պես ախմախներին չեն ցանում, ինքներս ենք բսնում...
Վերջապես, քսանութ ռուբլով վաճառքը կայացավ։ Զեկուցեցին մայորին և գնումը վճռվեց։ Հարկավ, տեղնուտեղը բերեցին աղ ու հացը, և նոր Աշխատին պատվով մտցրին բանտ։ Կարծում եմ, չեղավ մի կալանավոր, որն այդ դեպքում չթփթփացներ ձիու վիզը կամ չշոյեր մռութը։ Նույն օրը լծեցին Աշխատին ջուր կրելու, և բոլորը հետաքրքրությամբ հետևում էին, թե նոր Աշխատն ինչպես է քաշելու տակառը։ Մեր ջրկիր Ռոմանը նոր ձիու վրա անսովոր ինքնագոհ տեսք ուներ։ Հիսուն տարեկան, քչախոս և պատկառելի բնավորության տեր մուժիկ էր։ Ասենք, բոլոր ռուս կառապանները չափաղանց պատկառելի և նույնիսկ սակավախոս բնավորություն ունեն, կարծես իրոք ճշմարիտ է, որ ձիերի հետ մշտական հաղորդակցումը մարդուն մի տեսակ պատկառելիություն և անգամ ծանրումեծություն է հաղորդում։ Ռոմանը մեղմ, բոլորի հետ սիրալիր, խոսել չսիրող մարդ էր, քթախոտ էր լցնում քիթն իր եղջյուրիկից և մշտապես, անհիշելի ժամանակներից զբաղվում էր բանտային Աշխատներով։ Նոր գնվածն արդեն երրորդն էր։ Մեզ մոտ բոլորը վստահ էին, որ բանտին լավ է գալիս աշխետ տեսակը, որ կարծես դա բարիք է բերում ''տանը''։ Այդպես էր պնդում նաև Ռոմանը։ Օրինակ, խայտախարիվ տեսակի ձի երբեք չէին գնի։ Ջրկիրի տեղը մշտապես, ինչ֊ինչ իրավունքով, հավերժորեն Ռոմանինն էր, և մեզ մոտ ոչ ոք ու երբեք մտքով չէր անցկացրել վիճարկել նրա այդ իրավունքը։ Երբ չունչը փչեց նախկին Աշխատը, ոչ ոքի, նույնիսկ մայորի մտքով չանցավ ինչ֊որ բանում մեղադրել Ռոմանին, Աստծո կամքն էր, ուրիշ ոչինչ, իսկ Ռոմանը լավ կառապան է։ Աշխատը շուտով դարձավ բանտի սիրելին։ Կալանավորները թեև խստաբարո մարդիկ են, բայց հաճախ մոտենում էին ձիուն՝ շոյելու։ Մեկ֊մեկ Ռոմանը, գետից դառնալիս, կկողպեր ենթասպայի բացած դարպասը, իսկ Աշխատը՝ բանտ մտնելով իր տակառով, կսպասեր նրան, գլուխը ետ թեքած։ «Մենակ գնա»,— կբղավեր Ռոմանը, և Աշխատն իսկույն բեռը մենակ կտաներ, կհասցներ խոհանոց ու կկանգներ, սպասելով խոհարարներին և դույլերով պառաշա թափողներին, որ թուր վերցնեն։ «Խելոք ձի է,— կասեին,— մենակ է բերել... Լսող ձի է»։
― Տես է՜, իսկականից, անասուն է, բայց հասկանում է։
― Ապրես, Աշխատ։
Ձին գլուխը թափ կտար ու կփռնչար, ճիշտ կարծես, իրոք հասկանում և գոհ է գովասանքից։ Որեէ մեկն անպայման իսկույն հաց ու աղ կբերեր։ Աշխատը կուտեր և նորից գլուխը թափ կտար, ճիշտ կարծես ասելով. «Ես քեզ ճանաչում եմ, գիտեմ։ Ես էլ եմ լավ ձի, դու էլ ես լավ մարդ»։
Ես էլ էի սիրում Աշխատին հաց տալ։ Մի տեսակ հաճելի էր նայել նրա գեղեցիկ մռութին և ափի մեթ զգալ նրա փափլիկ, տաք, տվածը ճարպկորեն վերցնող շրթունքը։
Ընդհանրապես, մեր կալանավորները կարող էին կենդանիներ սիրել, և եթե թույլ տային, նրանք հաճույքով բազմաթիվ տնական անասուն և հավուճիվ կպահեին բանտում։ Եվ թվում է, ավելի շատ ի՞նչը կարող էր մեղմել, ազնվացնել կալանավորների բիրտ և գազանային բնավորությունը, եթե ոչ օրինակ, այդպիսի զբաղմունքը։ Թե մեր կարգերը, թե մեր տեղը դա թույլ չէին տալիս։
Բանտում գտնվելուս ամբողջ ընթացքում, այնուամենայնիվ, պատահաբար հայտնվեցին մի քանի կենդանիներ։ Աշխատից բացի մեզ մոտ կային շներ, սագեր, Վասկա այծը, որոշ ժամանակ նաև արծիվ էր ապրում։
Որպես բանտային մշտական շուն, մեզ մոտ ապրում էր, ինչպես նախապես ասել եմ, Շարիկը՝ խելացի ու բարի մի շուն, ում հետ մշտական բարեկամություն ունեի։ Բայց քանի որ ընդհանրապես հասարակ ժողովրդի համար շունն անմաքուր կենդանի է համարվում, որի վրա ուշադրություն էլ պետք չէ դարձնել, մեզ մոտ Շարիկի վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում։ Իր համար ապրում էր շունը, քնում էր բակում, ուտում խոհանոցի թերմացքը և ոչ մեկի առանձնահատուկ ուշադրությունը չէր հարուցում, թեև ճանաչում էր բոլորին և բանտում բոլորին համարում իր տերը։ Երբ կալանավորները վերադառնում էին գործատեղից, Շարիկն արդեն իր հաչոցով կարդեգարդիայի մոտ էր։ «Եֆրեյտորի՛ն» կանչի հետ նետվում էր դարպասի մոտ, բարեկամաբար դիմավորում յուրաքանչյուր կալանախումբը, պոչը խաղացնում ու սիրալիր նայում ամեն մտնողի աչքերին, թեկուզ որևէ քնքշանք սպասելով։ Սակայն տարիներ ի վեր ոչ մի քնքշանք չէր տեսել ոչ մեկից, բացի թերևս ինձնից։ Դրա համար էլ ինձ էր սիրում բոլորից շատ։ Չեմ հիշում, թե հետագայում բանտում ինչպես հայտնվեց մեկ ուրիշ շուն՝ Բելկան։ Իսկ երրորդին՝ Կռնատիկին, ինքս բերեցի մի անգամ գործատեղից, դեռևս քոթոթ էր։ Բելկան տարօրինակ արարած էր։ Ինչ-որ տեղ սայլ էր անցել վրայով, և մեջքը ներս էր ծալված, այնպես որ, երբ վազում էր, հեռվից թվում էր, թե վազում են երկու ճերմակ կենդանի՝ իրար միացած։ Բացի դրանից, մի տեսակ ամբողջովին քոսոտած էր, թարախակալած աչքերով, պոչը՝ բրդաթափ, համարյա անբուրդ և մշտապես իրեն քաշած։ Ճակատագրից խոցված, ըստ երեույթին, որոշել էր համակերպվել։ Երբեք, ոչ ոքի վրա չէր հաչացել կամ գռմռացել, ասես չէր համարձակվել։ Ապրում էր բանտասենյակների ետևում, ավելի շատ՝ հացի պատճառով, իսկ եթե հանկարծ տեսներ մերոնցից մեկնումեկին, նախապես, մի քանի քայլ դեռ մնացած, ի նշան հնազանդության, կշրջվեր մեջքին. իբր «ինչ ուզում ես արա ինձ հետ, իսկ ես, տեսնում ես, չեմ էլ մտածում դիմադրել»։ Եվ ամեն կալանավոր, ում առաջ շունը գլխկոնծի կտար, մեկ-մեկ կբոթեր նրան սապոգով, ճիշտ ասես համարելով դա իր անկապտելի պարտականությունը։ «Մի տես է, սրիկային»,— կասեին կալանավորները։ Սակայն Բելկան կլանչել իսկ չէր համարձակվի, իսկ եթե չափից ավելի ցավեցնեին, մի տեսակ խուլ ու աղիողորմ կվնգստար։ Ճիշտ նույնպես նա գլխկոնծի էր տալիս Շարիկի կամ ամեն մի ուրիշ շան առաջ, եթե իր գործերով դուրս փախչեր բանտից։ Երբեմն գլխկոնծի կտար ու կպառկեր խոնարհ, երբ որևէ կախականջ շուն վրա պրծներ մռլտոց-հաչոցով։ Բայց շները սիրում են իրենց նմանների հնազանդումը և հպատակումը։ Կատաղած շունն անմիջապես հանգստանում, որոշ մտազբաղությամբ կանգնում ոտքերը վեր տնկած շան գլխավերևում և դանդաղ, մեծ հետաքրքրությամբ սկսում հոտոտել մարմնի բոլոր մասերը։ Որևէ բան կարո՞ղ էր այդ ժամանակ մտածել ամբողջ մարմնով դողդողացող Բելկան։ «Իսկ թե որ հանկարծ վրա տա՞ ավազակը»,― հավանաբար անցնում էր մտքով։ Սակայն ուշադրությամբ հոտվտելով, գամփռն ի վերջո թողնում էր նրան, առանձնապես հետաքրքրական ոչինչ չգտնելով նրա մեջ։ Բելկան իսկույն ևեթ վեր էր ցատկում ու նորից, կաղին տալով վազում էր որևէ Ժուչկայի ուղեկցող ինչ֊որ շների շարանի ետևից։ Ու թեև հաստատ գիտեր, որ այդ ժուչկայի հետ երբեք մոտիկից չի ծանոթանա, այդուհանդերձ, թեկուզ հեռվից կաղին տալը նրա համար սփոփանք էր իր տպավորությունների մեջ։ Պատվի մասին, ըստ երևույթին, արդեն դադարել էր մտածել։ Հետագայում և ոչ մի առաջխաղացում, ապրում էր սոսկ ուտելիքի համար և լիովին գիտակցում դա։ Մի անգամ փորձեցի շոյել նրան։ Դա այնքան էր նոր ու անսպասելի շան համար, որ հանկարծ ամբողջ մարմնով, չորս թաթերով փռվեց հողին, սրթսրթաց մարմնով մեկ և սկսեց բարձրաձայն վնգստալ խանդաղատանքից։ Խղճալուց հաճախ էի շոյում նրան։ Փոխարենը առանց վնգստոցի չէր կարող դիմավորել ինձ։ Կտեսներ հեռվից ու կվնգստար, կվնգստար հիվանդագին ու արցունքոտ։ Ավարտվեց նրանով, որ բանտից դուրս, հողապատնեշի վրա նրան գզգզեցին շները։
Միանգամայն ուրիշ բնավորություն ուներ Կռնատիկը։ Թե ինչի համար նրան բանտ բերեցի արհեստանոցից, երբ դեռ կույր թուլա էր, չգիտեմ։ Ինձ համար հաճելի էր կերակրել և մեծացնել նրան։ Շարիկն անմիջապես ընդունեց Կռնատիկին իր խնամակալության տակ և նրա հետ մեկտեղ էր քնում։ Երբ Կռնատիկը սկսեց մեծանալ, թույլ էր տալիս կծոտել իր ականջները, քաշել բրդից և խաղալ հետը, ինչպես սովորաբար խաղում են հասուն շները քոթոթների հետ։ Տարօրինակ է, որ Կռնատիկը համարյա չէր աճում հասակով, այլ երկարությամբ և լայնությամբ։ Բուրդը մի տեսակ գզուզ էր, բայց մկնագույնի պես, մի ականջը կախվում էր ցած, մյուսը վեր տնկվում։ Բուռն ու ցնծագին բնավորություն ուներ, ինչպես ամեն մի քոթոթ, որն իր տիրոջը տեսնելու ուրախությունից սովորաբար կհաչա, կվնգստա, կթռչի լպստելու հենց դեմքը և պատրաստ է չզսպել իր բոլոր զգացմունքները. «Մենակ թե ցնծությունս երևա, իսկ բարեպաշտությունը ոչինչ չի նշանակում»։ Մեկ-մեկ, որտեղ էլ լինեի, հենց կանչեի «Կռնատիկ», հանկարծակի կհայտնվեր մի պուճախից, ասես գետնի տակից, և ծղրտան հրճվանքով կթռչեր մոտս, գնդիկի պես գլորվելով և ճանապարհին գլխկոնծի տալով։ Ես շատ֊շատ էի սիրում այդ պստիկ այլանդակին։ Թվում էր, թե բախտը միայն լիություն և միմիայն ուրախություններ էր կանխատեսել։ Բայց մի գեշ օր կալանավոր Նեուստրոևը, որը կանանց կոշիկ կարելով և կաշեգործությամբ էր զբաղվում, ուշադրություն էր դարձրել նրա վրա։ Կռնատիկին կանչել էր մոտը, տնտղել բուրդը և քնքշորեն գլորել գետնի վրա։ Կռնատիկը, ոչինչ չկասկածելով, վնգստացել էր հաճույքից։ Բայց հաջորդ առավոտյան նա անհետացավ։ Երկար փնտրում էի նրան, ասես գետնի տակ էր անցել, և միայն երկու շաբաթ անց ամեն ինչ պարզվեց. Կռնատիկի բուրդը շատ էր դուր եկել Նեուստրոևին։ Մաշկել էր շանը, կաշին մշակել և վրակար արել թավշյա ձմեռային կիսակոշիկներին, որ նրան էր պատվիրել քննիչ կինը։ Նեուստրոևն ինձ ցույց տվեց կիսակոշիկները, երբ կարել֊վերջացրել էր։ Բուրդը զարմանալի հարմար էր եկել։ Խե՜ղճ Կռնատիկ։
Մեր բանտում շատերն էին զբաղվում կաշի մշակելով և հաճախ իրենց հետ շներ էին բերում լավ բրդով, որոնք իսկույն ևեթ անհետանում էին։ Որոշ շների գողանում էին, մնացածին նույնիսկ գնում։ Հիշում եմ, մի անգամ, խոհանոցներից այնկողմ երկու կալանավոր տեսա։ Ինչ֊որ բան էին քննում և առնում֊տալիս։ Նրանցից մեկը ձեռքի պարանով բռնել էր մի հոյակապ, խոշոր, երևում է՝ թանկարժեք ցեղական շուն։ Որևէ սրիկա ծառա փախցրել էր իր տիրոջից և վաճառել մեր կոշկակարներին երեսուն արծաթ կոպեկով։ Կալանավորները պատրաստվում էին կախել շանը։ Շատ հարմար էր դա արվում։ Մաշկում էին և լեշը շպրտում բանտի ամենաետևի անկյունում գտնվող մեծ ու խոր աղբահորը, որն ամռանը, շատ շոգ օրերին սարսափելի գարշահոտ էր սփռում։ Հազվադեպ էին մաքրում հորը։ Թվում էր, խեղճ շունը հասկանում էր իրեն վիճակվածը։ Նա քննող և անհանգիստ հայացքով զննում էր երեքիս հերթով և սոսկ մեկ֊մեկ համարձակվում շարժել իր թավ, մարմնին սեղմած պոչը, ճիշտ կարծես կամենալով մեղմել մեզ՝ մեր հանդեպ իր վսաահության այդ նշանով։ Ես շուտով հեռացա, իսկ նրանք, անշուշտ, իրենց գործն ավարտեցին հաջողությամբ։
Սագերը մեզ մոտ հայտնվեցին նույնպես պատահաբար։ Ով էր պահում, հատկապես ում էին պատկանում, չգիտեմ, բայց մի որոշ ժամանակ սագերը շատ էին ուրախացնում կալանավորներին և նույնիսկ հայտնի դարձան քաղաքում։ Նրանք բազմացել էին բանտում և պահվում էին խոհանոցում։ Երբ ճտերը մեծացան, ապա բոլորը, լրիվ կազմով, սովորություն դարձրին կալանավորների հետ գնալ գործատեղ։ Հենց կտկտար թմբուկը և կալանավորները շարժվեին ելքի կողմը, մեր սագերը ճղճղոցով կվազեին նրանց ետևից, թեևրը բաց արած, մեկը մյուսի ետևից կցատկեին դռնակի բարձր շեմի վրայով և անպայման կշտապեին աջ թև, ուր և կշարվեին, սպասելով գործաբաժանի ավարտին։ Նրանք միշտ միանում էին ամենամեծաքանակ խմբին և գործատեղում, մոտերքում մի տեղ քջուջ անում։ Հենց խումբը շարժվեր ետ, դեպի բանտ, կշարժվեին նաև նրանք։ Ամրոցում լուրեր տարածվեցին, թե սագերը կալանավորների հետ գործի են գնում. «Տես է, կալանավորներն իրենց սագերով են գնում,— կասեին հանդիպողները։— Էդ ո՞նց եք դրանց սովորեցրել»։— «Էս էլ ձեզ սագերի համար»,— կավելացներ մեկ ուրիշն ու ողորմություն կտար։ Բայց չնայած նրանց համակ նվիրվածությանը, ինչ֊որ պաս բացելիս, բոլորին մորթեցին։
Փոխարենը՝ մեր Վասկա այծին ոչ մի դեպքում չէին մորթի, եթե առանձնահատուկ հանգամանք չառաջանար։ Էլի չգիտեմ, որտեղից էր հայտնվել մեզ մոտ և ով էր բերել, բայց մեկ էլ բանտում հայտնվեց մի պստիկ, ճերմակ ու շատ սիրունիկ այծիկ։ Մի քանի օրում մեզ մոտ բոլորը սիրեցին նրան, ե այծիկը դարձավ ընդհանուրի զբաղմունքը, անգամ ուրախությունը։ Գտան նաև նրան պահելու պատճառը. պետք էր, չէ՞, բանտում, ախոռին կից այծ պահել։ Բայց և այնպես, նա ախոռում չէր ապրում, այլ սկզբում՝ խոհանոցում, ապա՝ ամբողջ բանտում։ Շատ վեհապանծ տեսքով և շատ չարաճճի մի արարած էր։ Վազում էր կանչին ընդառաջ, ցատկում նստարանների, սեղանների վրա, պոզահարվում կալանավորների հետ, միշտ ուրախ էր և զվարճաբեր։ Մի անգամ։ երբ արդեն կարգին պոզեր էին աճել, երեկոյան, լեզգին Բաբայը, մյուս կալանվորների հետ նստած բանտասենյակի առմուտքին, որոշեց գլուխ-գլխի տալ այծի հետ։ Արդեն երկար ժամանակ գլուխ-գլխի էին տալիս այծի հետ, դա կալանավորների սիրած զբաղմունքն էր, երբ հանկարծ Վասկան ցատկեց առմուտքի ամենավերին աստիճանին, և հենց Բաբայը մի կողմ շրջվեց, այծն ակնթարթորեն ծառս եղավ, առջևի կճղակները սեղմեց իրեն և ամբողջ թափով խփեց Բաբայի ծոծրակին, այնպես, որ լեզգինը թավագլոր ընկավ աստիճաններից, ի ցնծություն բոլոր ներկաների և առաջինը՝ Բաբայի։ Մի խոսքով, Վասկային բոլորն անչափ սիրում էին։ Երբ սկսեց մեծանալ, ընհանուր և լրջմիտ խորհրդակցությամբ հայտնի վիրահատությունը կատարվեց, որը մեր անասնաբույժները գերազանց էին կարողանում անել։ Դրանից հետո Վասկան սկսեց ահավոր ճարպակալել։ «Թե չէ, իծահոտ կգա»,— ասում էին կալանավորները։ Եվ կերակրում էին, ճիշտ ասես մորթելու համար։ Ի վերջո, մեծացավ-դարձավ սքանչելի, խոշոր, շատ երկար պոզերով և ահավոր գիրության մի այծ։ Մեկ-մեկ կքայլեր ճոճեճոճ։ Նա նույնպես սովորություն դարձրեց մեզ հետ գործատեղ գնալ, կալանավորներին և հանդիպող մարդկանց ի ուրախություն։ Բոլորը ճանաչում էին բանտային այծ Վասկային։ Երբեմն, օրինակ, երբ աշխատում էին գետափին, կալանավորները որձուռենու բարակ ճյուղեր, էլի ինչ-որ տերևներ ու թփեր, պատնեշաթմբից ծաղիկներ կքաղեին ու այդ ամենով կզարդարեին Վասկային՝ պոզերին ճյուղեր ու ծաղիկներ կհյուսեին, իրանով մեկ դրասանգներ կկախեին։ Մեկ֊մեկ Վասկան բանտ կվերադառնար կալանավորների առջևից, զարդարած ու պճնած, կալանավորներն էլ՝ ետևից, ասես հպարտանալով անցորդների առաջ։ Այծով հիանալն այնտեղ հասավ, որ ոմանց մտքով անցավ նույնիսկ, ասես երեխա լինեին, այսպիսի մի բան. «Վասկայի պոզերը չոսկեղօծե՞նք»։ Բայց միայն ասացին, չարեցին։ Հիշում եմ, հարցրի Ակիմ Ակիմիչին՝ Իսայ Ֆոմիչից հետո մեր լավագույն ոսկերիչին, թե կարելի՞ է, իրոք, ոսկեզօծել այծի պոզերը։ Նա սկզբում ուշադիր նայեց այծին, լրջորեն գցեց֊բռնեց և պատասխանեց, որ կարելի է թերևս, «բայց լավ չի բռնի և բացի դրանից, կատարելապես անօգուտ է»։
Դրանով էլ վերջացավ։ Ու երկար կապրեր Վասկան բանտում և կմեռներ գուցե թե շնչահեղձումից, բայց մի անգամ, կալանավորների գլուխն անցած, պճնված ու զարդարված, գործատեղից գալիս, դեմ առավ կառքով անցնող մայորին։ «Կանգնիր,— թնդաց նա։— Ո՞ւմ այծն է»։ Նրան բացատրեցին։ «Ինչպե՞ս թե, բանտում այծ կա, առանց իմ թույլտվությա՞ն։ Ենթասպա»։ Հայտնվեց ենթասպան, և տեղնուտեղը հրամայվեց անհապաղ մորթել այծին։ Մաշկել, վաճառել շուկայում և փողը մուծել պետական կալանավորական գումարի հաշվին, իսկ միսը տալ կալանավորներին՝ շչիով։ Բանտում խոսեցին, ափսոսացին, բայց և այնպես, չհամարձակվեցին չենթարկվել։ Վասկային մորթեցին մեր կեղտահորի պռնկին։ Միսը լրիվ գնեց կալանավորներից մեկը, բանտ մուծելով մեկուկես տասնոց։ Դրանով կալաչներ գնեցին, իսկ Վասկային գնողը միսը վաճառեց մաս֊մաս, յուրայինների համար տապակելու։ Իրոք, արտակարգ համով միս էր։
Մեզ մոտ, բանտում, որոշ ժամանակ նաև արծիվ (ղարաղուշ) էր ապրում, տափաստանային ոչ մեծ տեսակի արծիվներից։ Ինչ-որ մեկը նրան բանտ էր բերել վիրավորված և տանջահար։ Ամբողջ տաժանավայրը շրջապատեց թռչնին, թռչել չէր կարողանում, աջ թևը կախված քսվում էր հողին, մի ոտքը դուրս էր ընկել։ Հիշում եմ, թե ինչ կատաղությամբ էր շուրջը նայում, զննելով հետաքրքված ամբոխին, բացում իր կեռ կտուցը՝ պատրաստվելով թանկ վճարել իր կյանքի համար։ Երբ նայելուց կշտացան և սկսեցին ցրվել, նա կաղին տալով, ետ քաշվեց, ցատկոտելով մի ոտքի վրա և թափահարելով անվնաս թևը, գնաց բանտի ամենահեռավոր անկյունը, ուր մնաց անկյունում, ամուր սեղմված սյանը։ Այնտեղ նա ապրեց մի երեք ամիս և ամբողջ ժամանակ ոչ մի անգամ չելավ իր անկյունից։ Սկզբում հաճախ էին գալիս նրան նայելու, շուն էին քսի տալիս վրան։ Շարիկը կատաղությամբ նետվում էր թռչնի կողմը, բայց երևում է, վախենում էր ավելի մոտենալ, ինչ շատ էր զվարճացնում կալանավորներին։ «Գազան է, զազան,— ասում էին։— հանձնվողը չի»։ Հետագայում Շարիկը սկսեց ցավոտ նեղացնել թռչնին, վախը չքացել էր, և երբ քսի էին տալիս, ճարպկորեն բռնում էր արծվի վնասված թևը։ Արծիվը պաշտպանվում էր ամբողջ ուժով, ճանկերով և կտուցով, և հպարտ ու վայրի, ինչպես խոցված արքա, քաշված իր անկյունը, զննում էր իրեն տեսնելու եկած հետաքրքրասերներին։ Ի վերջո, բոլորին ձանձրացրեց, բոլորը լքեցին նրան ու մոռացան, այնուամենայնիվ, ամեն օր նրա առաջ կարելի էր տեսնել թարմ մսի կտորտանք և մի աման ջուր։ Մեկնումեկը խնամում էր նրան։ Սկզբում ուտել իսկ չէր ուզում, մի քանի օր չկերավ, վերջապես սկսեց ուտել, սակայն երբեք ձեռքից կամ մարդկանց ներկայությամբ։ Մի քանի անգամ ինձ վիճակվեց հեռվից հետևել նրան։ Ոչ ոքի չտեսնելով և մաածելով, թե մենակ է, արծիվը երբեմն սիրտ էր անում դուրս գալ իր անկյունից ու կաղին տալով սյուների մոտով, իր տեղից տասը-տասներկու քայլ հեռու գնալ, հետո ետ դառնալ, ապա նորից առաջանալ՝ ասես զբոսանքի ելած։ Սակայն ինձ տեսնելով, ամբողջ ուժով կաղին տալով ու ցատկոտելով, ետ դնաց իր տեղը և գլուխը ետ պարզած, կտուցը բաց ու փետուրները ցից֊ցից, անմիջապես պատրաստվեց կռվի։ Ոչ մի կերպ չկարողացա մեղմել նրան, կծոտում էր և խփվում, տավարի միսը ձեռքիցս չվերցրեց և ամբողջ ժամանակ, քանի դեռ կանգնած էի գլխավերևում, ակնապիշ-ակնապիշ աչքերիս էր նայում իր չարացած, ծակող հայացքով։ Մենավոր ու չարացած, իր մահվանն էր սպասում, ոչ մեկին չվստահելով և ոչ մեկի հետ չհաշտվելով։ Վերջապես, կալանավորները կարծես հիշեցին նրան, ու թեև ոչ ոք հոգ չէր տանում, ոչ ոք չէր մտածել նրա մասին երկու ամիս, բայց հանկարծ բոլորի մեջ կարեկցանք հայտնվեց։ Սկսեցին խոսել, որ արծվին դուրս տանել է պետք։ «Թող սատկի թեկուզ, բայց ոչ բանտում»,— ասում էին ոմանք։
― Հայտնի բան է, ազատ թռչուն է, խիստ, բանտի չես սովորեցնի,— հարում էին մյուսները։
— Երևում է, մեզ պես չի,— ավելացրեց մեկ ուրիշը։
― Հո չասի՜ր, ախր էդ թռչուն է, մենք՝ մարդեր։
― Տղերք, արծիվն անտառների թագավորն է...— սկսեց Սկուրատովը, բայց այս անգամ նրան չլսեցին։ Մի անգամ ճաշից հետո, երբ զարկեց թմբուկը, գործատեղ տարան արծվին, ձեռքով սեղմած կտուցը, որովհետև սկսել էր կատաղաբար դիմադրել, ու դուրս տարան բանտից։ Հասան հողապատնեշին։ Այդ խմբում եղած տասներկու հոգին հետաքրքրասիրությամբ ուզում էին տեսնել, թե ուր կգնա արծիվը։ Տարօրինակ է՝ բոլորն ինչ֊որ բանից գոհ էին, ճիշտ կարծես իրենք էլ էին մասամբ ազատություն ստացել։
― Մի տես է օձի կծածին՝ իր համար բարի գործ ես անում, բայց դե, կծոտում է,— ասաց թռչնին բռնած կալանավորը համարյա սիրով նայելով չարացած արծվին։
― Բաց թող դրան, Միկիտկա։
― Երևում է, նրան ուրիշ բան պետք չի։ Ուզածն ազատություն է, իսկական, կարգին ազատ֊ազատություն։
Արծվին թողեցին հողապատնեշից ցած, դեպի տափաստան։ Խոր աշուն էր, ցուրտ ու մռայլ օր։ Քամին սուլում էր լերկ տափաստանում և խշխշում դեղնած, թոշնած, գուղձապատ խոտերի մեջ։ Արծիվը թռավ ուղիղ, թափահարելով վնասված թևը, կարծես շտապելով հեռանալ մեզնից՝ ուր աչքը կկտրի։ Կալանավորները հետաքրքրությամբ հետևում էին, ինչպես է հայտնվում֊կորչում թռչնի գլուխը՝ խոտերի մեջ։
― Տեսար դրան,— մտազբաղ ասաց մեկը։
― Ետ էլ չնայեց,— ավելացրեց մյուսը։— Տղերք, ոչ մի անգամ ետ չնայեց, վազեց իր քեֆին։
― Բա կարծում էիր, ետ կգա, շնորհակալությո՞ւն ասի,— երրորդն էր։
― Հասկանալի է՝ ազատություն։ Հոտն առավ ազատության։
― Ուրեմըս, ազադություն...
― Ու էլ չենք տեսնի, տղերք...
― Էլ ի՞նչ կանգնեցիք, մարշ,— գոռացին պահնորդները, և բոլորը լուռ գնացին գործատեղ։
=== VII։ Հայցապահանջ ===
=== VIII։ Ընկերները ===