Ու մի օր ես նորից տեսա երկինքը, մեր գերեզմանոցը քանդել էին և նրա տեղում այգի էր՝ խոտեր, ծաղիկներ։ Ես ծաղիկ էի։ Ես հրճվանքով նայեցի շուրջս, ուրախանալով, որ կգտնեմ նրան և կտամ այս խոսքերը, որ իրենն էին… Բայց նա չկար. իմ շուրջն ուրիշ ծաղիկներ էին, որոնց չէի ճանաչում։ Հասկացա, որ երևի մի ամբողջ հարյուր տարի մնացել եմ հողի տակ, և նա էլ, երևի, հիմա կամ ծաղիկ է, խոտ, կամ մի բուռ ցորեն, ո՞վ գիտի, աշխարհի ո՞ր դաշտերում… Ես պատրաստ էի նրան գտնելու համար ման գալ ամբողջ երկրագունդը, բայց ես միայն ծաղիկ էի և իսկույն մեռա, երբ փորձում էի ոտքերս հանել հողից։ Մեռա վերջին անգամ։ Ու երբ նորից դարձա հող, այդ պահին միայն հասկացա, թե ինչու են շուտ մեռնում ծաղիկները։ Բոլոր ծաղիկներն էլ երևի ինչ֊որ մարդիկ են, որոնք հողից դուրս գալով փնտրում են մեկին և որովհետև չեն գտնում, մեռնում են շուտով, մեռնում են վերջին անգամ։ Ու ես հասկացա, որ աշխարհում ոչինչ չես գտնի երկրորդ անգամ և դրա համար ուզեցի գոռալ իմ ծաղիկային ամբողջ ձայնով. «Մի՛ կորցնեք, մարդի՛կ»։
Այս տողերը մի աղջկա համար էին, որին սիրում էի և որին չգտա։ Դրա համար ձեզ եմ տալիս, մարդիկ, որ կյանքում միշտ կորցնում եք հենց ամենալանկը։ամենաթանկը։
1965
Երկու սենյակների մեջ ընկած դուռը փակվեց առավոտյան, իսկ հիմա արդեն գիշեր է։ Ես հանգցրել եմ լույսը, թեպետ գիտեմ, որ քնել չեմ կարողանալու։ Ծխում եմ։ Չեմ ուզում մտածել։ Ուզում եմ երևի դատարկել ուղեղս հիշողություններից, անուններից։ Հիմար ցանկություն։ Այդ ամենը կոչվում է ապրած կյանք, իսկ կյանքը սենյակ չէ, որ չուզածդ իրերը դուրս շպրտես։ Երևի ես դեռ չեմ հավատում, թե սա վերջն է, որովհետև տխուր եմ։ Տխուր եմ, դատարկ՝ որքան էլ համոզեմ ինքս ինձ, աշխարհին, թե ճիշտ արեցի, թե այլևս անհնար էր… Հիմարություն։ Սենտիմենտալ պահ է, կանցնի, գիշերը մի կերպ կլուսանա, կյանքը կշարունակվի, իհարկե։ Իհարկե, տխուր եմ։ Իսկ ի՞նչ է, պարեի, գնայի կրկես… Մի բաժակ օղի եմ խմում, հետո երկրորդը… Դուռը փակ է։ Բայց ես գիտեմ ինչ կա դռան ետևում և դրա համար հարկարվոր չէ, որ բաց լինի։ Ինձ ծանոթ են այն սենյակում դրված բոլոր առարկաների ձայները, թեպետ գիշեր է, լռություն։ Ու հանկարծ ձայն եմ լսում։
Բնազդն ինձ հրում է վեր կենալ, որովհետև դա որդուս ձայնն է։ Բայց հանկարծ տեսնում եմ սենյակներն անջատող դուռը, որ մի օր առաջ միացնում էր նույն այդ սենյակները։ Ինչպե՞ս գնամ։ Ո՞ւր։ Եթե այդ ձայնը ես լսեի կիլոմետրերի հեռվից, կարող էի վեր կենակենալ, վազել։ Իսկ հիմա ինչ անեմ, երբ այսքան մոտիկ է։ Ձայնը նորից է կրկնվում։ Այո, որդիս է, ինչ֊որ բան է ասում, չեմ կարողանում հասկանալ, իրարից զանազանել բառերը։ Այսինքն, ինչ պիտի ասի որ. կամ ջուր է ուզում, կամ երևի շոգում է։
Իմ որդին դեռ ոչինչ չգիտե, նրան թվում է, որ հիմա էլ սովորական գիշեր է, իսկ ես քիչ այն կողմ եմ, մյուս մահճակալին։ Ես իրոք քիչ այն կողմ եմ, մյուս սենյակում։ Ես բացում եմ պատշգամբի դուռը, որ փողոցի ձայները ներս լցվեն, և ես չլսեմ ուրիշ ոչինչ։
ՄԻ Մի քանի ժամ առաջ այս դուռը բաց էր, և դու բաժանում էիր իրերը։ Միայն իրերն էին մնացել բաժանելու, մենք վաղուց էինք այդ արել, թեպետ բաց էր սենյակի դուռը և մեր մահճակալները դրված էին կողք֊կողքի։
Քիչ առաջ ես նստած էի այս սենյակում (որտեղ հիմա չեմ կարողանում քնել) ու լսում էի քո ձայնը։
== ԾԵՌՈՒԿԸԾԵՐՈՒԿԸ, ՈՐ ՄՈՌԱՑԵԼ ԷՐ ՄԵՌՆԵԼ ==
Շատ տարիներ առաջ, մի երիտասարդ երկրում, որի անունը կարևոր չէ, մի քաղաքում, որի անունը նույնպես կարևոր չէ, ապրում էր ջահել մի տղա։ Չեմ ուզում տալ տղայի անունը, որովհետև անունը ծնողներն են դնում, չիմանալով, թե ինչ է դառնալու իրենց զավակը՝ փիլիսոփա, թէ՞ կոշկակար, մարդասպան, թե՞ բարիյախոս։ բարոյախոս։ Նա հանկարծ էր հայտնվել քաղաքում՝ լայն բացված աչքերով, մեծ֊մեծ ականջնեով։ Առաջին օրերին քնում էր բաց երկնքի տակ կամ որևէ բարի մարդու մոտ, ավելի հաճախ՝ անտառում։ Քաղաքի բնակիչները դեռ իրենք կարգին տներ չունեին, նրանք կտրում էին մայր անտառը, մետր առ մետր նվաճելով հողը, որի վրա ապագայում պիտի սլանային ասֆալտե փողոցները, ոտքերը հողի մեջ խրեին բարձրահասակ, քարե շենքերը։ Քաղաքի տներն այդ ժամանակ փայտից էին, բայց բարի ու համարձակ էր մարդկանց սիրտը, նրանց մատները երազում էին արդարություն ու աշխատանք. և նրանք չէին հոգնում։ Ջահել տղայի ձեռքից ոչինչ չէր գալիս. նա չգիտեր փայտ կտրել, տուն սարքել, նա չգիտեր նույնիսկ կարգին երազել, աստղերին նայելով…
Բայց մի օր…
Ավելի ճիշտ՝ բայց մի գիշեր…
Ջահել տղան հանկարծ վեր թռավ քնից, տրորեց աչքերը։ Առհասարակ քնած, թե արթուն, նա շարունակ խորհրդավոր ձայներ էր լսում, տեսիկքներտեսիլքներ, պատկերներ էին գալիս աչքերի առաջ։ Վախենում էր, գլուխը պտտվում ու աչքերը հոգնում էին լույսից։ Այս անգամ էկ էլ զարթնեց սարսափած, տրորեց աչքերը, լարեց ականջները։ Ոչ, տեսիլք չէր. Հրդեհ էր սկսվում։ Դա բարի մի մարդու տուն էր, հենց անտառի ծայրին, մյուս տներից բավական հեռու։ Տղան մի քանի վայրկյան զարմացած նայում էր կրակին՝ դա նրա կյանքի առաջին հրդեհն էր։ Գեղեցիկ էր բոցի գալարումը։ Եվ մութն էր գեղեցիկ։ Բայց միայն այդ չէր, երևի բոլորովին էլ այդ չէր։ Ուրիշ միտք էր, որ այդ պահին խլրտաց նրա սրտում. տուն է այրվում, ուրեմն մեկ ուրիշն էլ կդառնա իր նման անտեր֊անտիրական։ Այդ միտքը մի վայրկյան տևեց։ Նա ոտքի թռավ, վազեց դեպի կրակը։ «Հրդեհ է, արթնացեք, արթնացեք»։ Հրդեհը դեռ նոր էր սկսվում, և նույնիսկ տանտերերը հանգիստ քնած էին։ Փայտը նոր էին կտրել անտառից, դեռ թաց էր, դրա համար լավ չէր վառվում։ Տղան ճչում էր, կանչում։ Գիշերվա, անտառի, երկնքի լռության մեջ՝ այդ կանչը զարհուրելի էր։ Ու լսեցին մարդիկ։ Բոլոր տներից դուրս թափվեցին, հասկացան կատարվածը, նետվեցին կրակի վրա։ Նաև քաջ էին այդ բարի, արդար մարդիկ։
Հրդեհը հանգցրին։
… Եվ մի գիշեր։
Չար աչքերով, լարված ականջներով նա անցնում էր փողոցից փողոց, նայում դռներին, լուսամուտներին։ Կեսգիշերը վաղուց էր անցել, բայց շատ տներում լույս կար. մարդիկ կամ ուրախանում էին, կամ խորհում, ճակատները կնճռոտել էին աշխարհի գաղտնիքների վրա կամ տխրություն ունեին։ Բայց նրան կրակ էր հարկավոր, կրակ՝ ամեն ինչ լափող, ոչնչացնող, և ամբոխ, որ իրար տրորում էր այդ կրակի ժամանակ և նողկալի ձեռքեր, որ այդ խառնաշփոթության պահին գողանում էին ուրիշի ուեցվածքըունեցվածքը, միտքը, պատիվը։
Ոչ մի տեղ հրդեհ չկար։
Շեփորահարը շտապով տուն վազեց, իր հետ տանելով դատարկ նավթամանը։ Բացեց լուսամուտը. այստեղից հրդեհը ավելի լավ էր երևում։ Կրակն արդեն մոտենում էր լուսամուտներին, արդեն տանիքն էր բռնկվել, նա լսում էր չոր փայտերի ճարճատյունը։
Եվ փչեց. ուրախ, տագնապալի, բարձր, երևի ինչ֊որ եղանակ էլ ստացվեց։ Ծերուկ Հոմերոսի օրերից սկսած ոչ ոք այդպես չէր հնչեցրել շեփորը, հաստատ։ Բոցի արնագույն լույսը հասնում էր նրա դեմքին, աչքերին, ականջնրինականջներին, և նա երջանիկ էր։
Քաղաքը զարթնեց, ոչ թե զարթնեց՝ կայծակնահար վեր թռավ։
Բայց հրդեհները սկսեցին կրկնվել։
Վառվեց նաև քարաշեն մի տւնտուն, հետո երկրորդը։
Շեփորահարն ուրախացավ. այդ երկու տունը ինքը չէր վառել, ուրեմն, քաղաքում իր նմաններ էլի կային։ Զարմանքով, ուրախությամբ՝ ամեն անգամ նա փչում էր դեղին շեփորը և լայն բացած աչքերով տեսնում մարդկանց սարսափը, ստորությունը, թուլությունը։ Ու հաճախ, երբ նա սկսում էր փչել, մարդիկ հասկանում էին, որ ինչ֊որ տեղ, ուրեմն, վաղուց մարել է հրդեհը և մոխրացել է ամեն ինչ։ Իսկ շշուկները սողում էին՝ տնից տուն, սրտից սիրտ և ավելի երկաթակուռ էին դառնում դռները, սրտերը, մտքերը, մարդիկ վախենում էին մտածելիս, անգամ հայելուն նայելիս. թվում էր ինչ֊որ մեկը ականջ է դնում։
Այդպես անցավ քսան տարի։
Եվ չեղավ այլևս ոչ մի հրդեհ։ Շեփորահարն արդեն զառամյալ էր, կլիներ վաթսուն կմ կամ ութսուն տարեկան։ Արդեն շատերը գիտեին, որ նա էր վառել իր բարերարի տունը, որ մեռավ, որի կինն ապրում էր դեռ՝ կույր ու խելակորույս, բայց նույնիսկ դա կարծես ներել էին կամ ուզում էին մոռանալ։ Գուցե նա հարյուր տարեկան էր, ո՞վ գիտե, մահն էլ երևի թույլ էր տարիների թվաբանությունից։
Եվ մի գիշեր…